ISSN 0035-9696

Cena 16,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metal
nieżelazne
R-50
2005

SIGMA-NOT Sp. z o.o.

'.•///•^^
 rudy
i metale
SIGMA-NOT SP '. Z 0.0.

R.50
nieżelazne
6
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
2005 PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I E S I Ę C Z N I K
Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale
SPIS TREŚCI:
Strona
DobrzańskiL. A.: 296 Projektowanie materiałowe jako podstawowy cel inżynierii materiałowej
Cholewa M.: 312 Fizyczny wpływ cząstek na wybrane właściwości odlewanych kompozytów z osno-
wą Al-Si
Ozgowicz W.: 320 Analiza mechanizmów kruchości międzykrystalicznej brązów-a w temperaturze
podwyższonej. Cz. I
Stobrawa J., Rdzawski Z..' 328 Nanomateriały i nanotechnologie. Początki przełomu w inżynierii materiałowej

PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
LeśniakD., Libura W., Zasadziński J.: 336 Analiza numeryczna procesu wyciskania trudno odkształcalnych stopów alumi-
nium w zakresie małych współczynników wydłużenia

METALURGIA PROSZKÓW
Stolarz S., CzepelakM.: 341 Właściwości elektryczne materiałów kompozytowych srebro-wolfram-grafit i sre-
bro-węglik wolframu-grafit o różnej zawartości grafitu
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 352 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 359 Światowy rynek metali nieżelaznych

PRACE DOKTORSKIE 364

I HABILITACYJNE

NORMALIZACJA 365
KRONIKA 367

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2005 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo.
Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221.
Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiriski,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl.sekretariat@sigma-not.pl
Internet: http://www.sigma-npt.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Waszawa, skr. 1004, tel./faks: (O 22) 827-43-66, 826-80-16, e-mail:
reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 9,75 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. ffl 61x 88/80. Drak ukończono w czerwcu 2005 r.
Rudy Metale: R 50, nr 6,8.295*368, czerwiec 2005 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikolowska l OOa
LESZEK ADAM DOBRZANSKI Rudy Metale R 50 2005 nr 6
UKD 620.22.001:62.001:539.2:66.017.001

PROJEKTOWANIE MATERIAŁOWE
JAKO PODSTAWOWY CEL INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ
Artykuł dotyczy roli projektowania materiałowego w projektowaniu inżynierskim produktów i procesów ich wytwarzania.
Przedstawiono znaczenie rozwoju materiałów inżynierskich dla postępu cywilizacyjnego na przestrzeni dziejów oraz światowe
tendencje rozwojowe nauki o materiałach i inżynierii materiałowej w pierwszych dziesięcioleciach XXI wieku. Szczególną
uwagą zwrócono na interdyscyplinarny charakter omawianej dyscypliny nauki oraz przedstawiono zakres jej zainteresowań.
Podstawowym celem nauki o materiałach i inżynierii materiałowej jest dobór materiałów zapewniających wymagane funkcje
i własności użytkowe wytwarzanych z nich produktów. Wyznaczono zadania tej dyscypliny nauki w priorytetowych sferach
rozwoju światowego, do których zaliczono poprawą warunków życia, system ochrony zdrowia, komunikacje, i przesył informa-
cji, rozwój dobór konsumpcyjnych oraz transport. Wśród kierunków działań nauki o materiałach i inżynierii materiałowej,
zapewniających osiągniecie celów strategicznych rozwoju społeczeństw wymieniono projektowanie materiałowe, komputero-
wą nauką o materiałach, rozwinięte techniki analityczne, wytwarzanie i przetwórstwo, nanomateriały oraz materiały inteli-
gentne i biomimetyczne. Porównano również podstawowe własności różnych grup materiałów inżynierskich z materiałami
metalowymi, jak również przeanalizowano koszty materiałów i wytwarzanych z nich produktów. W podsumowaniu wskazano
na znaczenie nauki o materiałach i inżynierii materiałowej oraz projektowania materiałowego w osiąganiu nowoczesnego
postępu technologicznego i zapewnieniu dobrobytu społeczeństw w przyszłości.
Słowa kluczowe: nauka o materiałach, inżynieria materiałowa, projektowanie inżynierskie, projektowanie materiałowe,
komputerowa nauka o materiałach, metalowe materiały inżynierskie, metale nieżelazne

MATERIALS DESIGN AS A FUNDAMENTAL AIM OF MATERIALS ENGINEERING

The paper deals with the role ofmaterials selectionfor engineering design ofproducts and their manufacturing processes.
The significance of engineering materials developmentfor the civilization progress during centuries and world developmental
tendencies ofmaterials science and engineering in thefirst decades of the 21 st century are presented. The special attention is
taken to the interdisciplinary character of science and its area of interest are described. The fundamental aim ofmaterials
science and engineering is materials selection ensuring reauired functions and application properties ofproducts which are
manufactured out of them. The tasks of that field of science in priority spheres of the world development including the
improvement of life conditions, health protection system, communication and Information delivery, the development of
consumer goods and transport are determined. Among the directions ofactivities ofmaterials science and engineering ensuring
the achievements of strategie aims of the developments of societies, materials design, computational materials science,
advanced analytical methods, manufacturing and processing, nano-, smart and biomimetic materials have been pointed out.
Moreover, the fundamental properties ofvarious engineering materials have been compared with metal materials, and also
costs ofmaterials and products madę of them have been analysed. In conclusions the significance ofmaterials science and
engineering and materials design in the achievement of modern technological development and assurance of society prosperity
in the future have been pointed out.
Keywords: materials science, engineering materials, engineering design, materials design, computational materials science,
metal engineering materials, non-ferrous materials

Wprowadzenie stancji i sposoby ich wytwarzania. Materiał jest tworzywem w rę-

Przed środowiskiem inżynierów stoi misja głęboko humanisty-
czna, gdyż ich zadaniem jest udostępnianie ludziom produktów
i dóbr użytkowych, bezpośrednio decyduj ących o poziomie i j akości
życia, wymianie informacji, poziomie edukacji, jakości i możliwo-
ściach opieki zdrowotnej oraz innych aspektach środowiska, w któ-
rym żyjemy. Z pewnością zagadnienia materiałowe odgrywają waż-
ną rolę w realizacji tych zadań środowiska inżynierskiego. Materiał
jest bowiem tworzywem, z którego wytwarza się produkty interesu-
jące klientów. Stąd najistotniejszejest projektowanie materiałów, tak
by kształtować ich strukturę i własności spełniające wymagania
w warunkach pracy. Nie wystarczy zatem jedynie skatalogowanie
materiałów, ze zwróceniem uwagi na różnorodność dostępnych sub-
kach projektanta, który musi zwrócić uwagę zarówno na kształt
i postać produktu lub jego elementu, ale równocześnie zadecydo-
wać, z czego ten produkt będzie wykonany, przesądzając w ten
sposób o jego własnościach użytkowych i eksploatacyjnych, oraz
jaki będzie proces technologiczny tego produktu w celu zapewnienia
jego kształtu, jak i wymaganych własności. Projektowanie inżynier-
skie, w którym można wyróżnić projektowanie systemu wytwarza-
nia oraz projektowanie produktów nie jest wyizolowanym działa-
niem (rys. 1), gdyż wpływa na wszystkie pozostałe fazy wprowadza-
nia na rynek danego produktu, od których równocześnie jest zależne.
Projektowanie inżynierskie produktu łączy w sobie trzy równie
ważne i nierozdzielne elementy (rys. 2):

Dr h.c. prof. zw. dr hab. inż. Leszek A. Dobrzański — Politechnika Śląska. Wydział Mechaniczny Technologiczny. Instytut Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych. Zakład
Procesów Materiałowych i Technik Komputerowych w Materiałoznawstwie, Gliwice.
Artykuł oparty na referacie wygłoszonym na zebraniu wyborczym Komisji Nauki o Materiałach Oddziału PAN w Katowicach, której Autor jest Przewodniczącym, a opracowa-
no go na podstawie książki: L. A. Dobrzański,Metalowe materiały inżynierskie" WNT, Warszawa. 2004, s. 904.

296
 tego produktu.
Projektowanie inżynierskie jest zatem procesem zespołowym, wy-
magającym zaangażowania specjalistów co najmniej z tych trzech
branż, przy czym trudno ustalić, czy którakolwiek z nich odgrywa
rolę wiodącą. Fałszywe zatem jest (panujące w niektórych, nawet
inżynierskich kręgach) wyobrażenie, że zagadnienie to sprowadza
się wyłącznie do projektowania konstrukcyjnego, którego celem jest
nadanie kształtu i postaci konstrukcyjnej produktu lub jego elemen-
tu, najwyżej ze zwróceniem uwagi na tzw. racje technologiczne
lub materiałowe produktu. Z drugiej strony, proces wytwarzania
materiału (jak np. proces metalurgiczny i przetwórstwa) schodzi na
plan dalszy i z tego punktu widzenia jest interesujący jedynie ze
względu na to, że historia technologiczna materiału i dziedziczenie
niektórych elementów struktury może mieć wpływ na finalne włas-
ności produktu. Narzuca to sposób podejścia do bardzo obszernej
wiedzy dotyczącej materiałów inżynierskich.
W 15 krajach Unii Europejskiej całkowita wartość produkcji
sięga 4 • 10 euro, a wartość dodana wynosi 32 %. Zapewnia to
pracę bezpośrednio ok. 40 min ludzi oraz 80 min następnych w ob-
słudze serwisowej wytworzonych produktów. Około 25 % tej pro-
dukcji dotyczy produktów mechanicznych dając bezpośrednie zaję-
cie 5-^6 min ludzi. Wśród głównych segmentów tej produkcji (rys. 3)
Rys. 1. Schemat współzależności czynników związanych można wymienić przemysł samochodowy (39 %) zatrudniający
z wprowadzeniem produktu na rynek 1,8 min ludzi, przemysł lotniczy (11%) zatrudniający 1,6 m.in ludzi
Fig. l. Diagram of relationships between factors connected i, kolejno, wytwarzanie matryc i form (11 %), obrabiarek i maszyn
with introducing a product to market technologicznych (9 %) oraz mikroelementów i części miniaturo-
wych (8 %). Pozostałe elementy i urządzenia mechaniczne obejmują
ok. 22 %. Wytwarzanie w skali globalnej obejmuje zatem wiele
KONSTRUKCYJNE technologii i dotyczy bardzo wielkiej gamy produktów. Dotyczy
warunki eksploatacyjne to zarówno tradycyjnych produktów mechanicznych, dóbr kon-
sumpcyjnych, w tym ze skóry, drewna, tekstyliów i materiałów polime-
rowych, jak również żywności, farmaceutyków i produktów elektro-
nicznych i techniki informatycznej. Wytwarzanie polega na prze-
twarzaniu surowców materiałowych w produkty w różnych
procesach, przy użyciu różnych maszyn i w operacjach zorganizo-
wanych zgodnie z dobrze opracowanym planem. Proces wytwarza-
nia polega zatem na właściwym wykorzystaniu zasobów: materia-
:&•"••" .-i: • UJ • Ę łów, energii, kapitału i ludzi. Celem wytwarzania jest każdorazowo
!•• Ii Ul •'."'" l ; zaspokajanie potrzeb rynkowych klientów. Współcześnie wytwarza-
-•-••<'••' ".>'•••• '

Rys. 2. Schemat współzależności między elementami

projektowania inżynierskiego produktu, tj. projektowaniem
konstrukcyjnym, projektowaniem materiałowym
oraz projektowaniem technologicznym
(opracowano według rysunku G. E. Dietera)
Fig. 2. Diagram of relationships between elements of engineering
design i.e., structural design, materiał design and technological
design (prepared according to G. E. Dieter)

— projektowanie konstrukcyjne, którego celem jest opracowy-

mikroelementy
wanie kształtu i cech geometrycznych produktów zaspokajają- i części
cych ludzkie potrzeby, miniaturowe 9%
— projektowanie materiałowe w celu zagwarantowania wyma-
ganej trwałości produktu lub jego elementów wytworzonych obrabiarki i maszyny
z materiałów inżynierskich o wymaganych własnościach fizy- technologiczne 9%
kochemicznych i technologicznych,
— projektowanie technologiczne procesu umożliwiającego nada- Rys. 3. Udział kosztowy różnych technologii i produktów
nie wymaganych cech geometrycznych i własności poszczegól- w globalnym przemyśle wytwórczym
nym elementom produktu, a także ich prawidłowe współdziała- (opracowano według R. Wertheima i J. Harpaza)
nie po zmontowaniu, przy uwzględnieniu wielkości produkcji, Fig. 3. Cost share of yarious technologies and products
poziomu automatyzacji i komputerowego wspomagania, jak in the global manufacturing industry
również przy zapewnieniu najmniejszych możliwych kosztów (adapted from R. Wertheim, J. Harpaz)

297
nie jest kompleksowym działaniem, łączącym ludzi, którzy wyko-
nują różne zawody i zajęcia, przy użyciu różnych maszyn, wyposa-
żenia i narzędzi, w różnym stopniu zautomatyzowanym, włączając KOMP'
komputery i roboty. Skala finansowa przedsięwzięcia tylko w 15
krajach Unii Europejskiej świadczy, że zagadnienie wytwarzania
i związanego z tym projektowania materiałowego, determinujące
powodzenie rynkowe wymienionych produktów, należy do istotnych
problemów rozwojowych współczesnych społeczeństw i wymaga-
jących zdecydowanych działań nie tylko ze strony środowisk prze-
mysłowych, lecz również ze strony polityków, administracji gospo-

półprzewodniki
nadprzewodniki grafit

Rys. 6. Podstawowe grupy materiałów inżynierskich

Fig. 6. Fundamental engineering materials groups

Tablica l
Ogólne porównanie własności materiałów
metalowych, ceramicznych i polimerowych
Table l
General comparison of properties of metals,
ceramic materials and polymers

Rys. 4. Czynniki uwzględniane podczas Materiały Materiały Materiały

Własności
metalowe ceramiczne jolimerowe
projektowania inżynierskiego produktu
(opracowano według informacji C. Neweya i G. Weavera Gęstość, g/cm3 2*22 (średnio ~8) 2+1 9 (średnio ~4) 1+2
oraz pomysłu M. F. Ashby'ego i K. Johnson)
Fig. 4. Factors taken into consideration in product Temperatura niska
engineering design (prepared according to C. Newey, topnienia (Ga = 29,78 °C) wysoka .
niska
G. Weaver, M. F. Ashby and K. Johnson) do wysokiej (<4000 °C)
(W = 3410 °C)
Twardość średnia wysoka niska

Skrawalność dobra słaba dobra

Wytrzymałość na
<2500 <400 <140
rozciąganie, MPa

Wytrzymałość na
<2500 <5000 <350
ściskanie, MPa

Moduł sprężystości
15+400 150+450 0,001+10
wzdłużnej, GPa

Żaro wytrzymałość mała do średniej bardzo dobra —

Rozszerzalność średnia bardzo

cieplna niska do średniej
do wysokiej wysoka

Przewodność średnia, ale często

cieplna średnia zmniejsza się bardzo
do wysokiej gwałtownie wraz niska
z temperaturą

Odporność na
dobra ogólnie mała —
zmęczenie cieplne

Własności
przewodniki izolatory izolatory
Rys. 5. Układ zadań uwzględnianych podczas projektowania elektryczne
inżynierskiego i ich wzajemne powiązanie Odporność
(opracowano według M. Skarbińskiego) niska do średniej bardzo dobra dobra
chemiczna
Fig. 5. Arrangement of tasks taken into consideration
Odporność na tlenki - bardzo dobra
during engineering design and their mutual relationships utlenianie ogólnie mała —
SiCiSi 3 N 4 -dobra
(prepared according to M. Skarbiński)

298
 Tablica 2
Typowe zastosowania przemysłowe różnych grup materiałów
Table 2
-Common industrial applications of several materiał groups
1
Prze- Wy- Łącz-
Tech- Prze- Obron- Prze- Wydo- Gospo- mysł Wy- twa- ność
Budo- Tran- Gospo- Ener- nika mysł ność mysł bycie dar- ele- twa- Ochro- Opa- rzanie ele- Inne
wnic- sport darka getyka kosmi- zbroje- i lot- chemi- ropy stwo tronic rzanie na kowa- dóbr ktrote- dziaty
Materiał two morska czna niowy nictwo czny nafto- domo- zny mate- zdro- nia kon- chnika prze-
wej we : teleki riałów wia sum- rekre- mysłu
mu- pcyj- acja
nikacja nych

Stale i• inne
• stopy żelaza
Metale nieżelazne
Aluminium • • • • • • • • • •
Nikiel • • • • • •
Tytan • •
Miedź • •
• •
Cynk
Ołów •
Cyna • •
Stopy żarowytrzymałe •
i nadstopy • • •• • •
Materiały ceramiczne
i szkła
Beton
Materiały kompozytowe • • « ©
Materiały kompozytowe • e •
z osnową polimerową • • •

Związki nieorganiczne
Materiały polimerowe
Półprzewodniki
Biomateriały
• 41
•• • •• • •
• •
•

Drewno •
• •

darczej i rządowej, a także ze strony środowisk naukowych i akade- Załoga

mickich. Projektowanie inżynierskie jest złożonym działaniem wy- pokładowa Materiały
magającym uwzględnienia wielu różnorodnych elementów (rys. 4). Opłaty 8o/0 4o/o
Wzaj emne relacj e między koniecznymi do uwzględnienia zadaniami lotniskowe Wytwarzanie
przedstawiono schematycznie na rysunku 5. Utrzymanie 14%
Celem niniej szego artykułu jest prezentacj a projektowania mate- samolotu
riałowego jako podstawowego zadania, stawianego przed nauką
o materiałach i inżynierią materiałową oraz wskazanie aktualnych
tendencji rozwojowych tej dyscypliny naukowej, umożliwiających Silniki
sprostanie wymaganiom jej stawianym w pierwszych dziesięciole-
ciach XXI wieku.
Projektowanie!
Podstawowe przesłanki doboru materiałów inżynierskich
na wytwarzane produkty 6%
Obsługa' Eksploatacja
Z punktu widzenia projektowania produktów równoprawne są naziemna i paliwo
wszystkie materiały inżynierskie (rys. 6). W tablicy l porównano 5%
31%
wybrane własności głównych grup materiałów inżynierskich. Mate- Utrzymanie
riały kompozytowe, tworzące czwartą główną grupę materiałów siników
inżynierskich, mogą łączyć różne własności w zestawach niemożli- 14%
wych do uzyskania przez pozostałe grupy materiałów inżynierskich.
Odpowiednio dobrane materiały inżynierskie mogą zapewnić Rys. 7. Struktura kosztów związanych z zakupieniem,
wymagane własności produktów, a wielokryterialna optymalizacja eksploatacją i utrzymaniem samolotu pasażerskiego
jest podstawą selekcji tworzywa o najlepszych własnościach użyt-
Fig. 7. Structure of costs connected with purchase,
kowych i technologicznych oraz najniższych możliwych kosztach
exploitation and maintenance of a passenger airplane
wytwarzania, przetwórstwa i eksploatacji materiału i produktu. Ko-
nieczne jest zatem każdorazowe rozwiązanie problemu: „z czego
może być wytworzony produkt interesujący nabywcę". Nie może których grup materiałów inżynierskich.
być natomiast akceptowane podejście, które często stosowano do- Wśród wielu kryteriów doboru materiałów inżynierskich na
tychczas: „co może być wytworzone z materiału, który jest dostępny różne produkty, coraz większego znaczenia, oprócz wymagań kon-
producentowi". strukcyjnych, technologicznych i eksploatacyjnych, nabierają także
W tablicy 2 zestawiono główne zastosowania przemysłowe nie- względy ekonomiczne oraz ekologiczne. Ważne jest przy tym spo-

299
strzeżenie, że nie zawsze najniższy koszt materiałów zapewnia ich pozorna oszczędność na materiałach. Wręcz przeciwnie, w przypad-
poprawny dobór. Koszty materiałów mogą bowiem stanowić nie ku wytwarzania tych kosztownych produktów spośród wszystkich
więcej niż np. 4 % ogólnych kosztów ponoszonych przez inwestora dostępnych należy wykorzystać materiały o najlepszych własno-
w związku z zakupem i eksploatacją produktów, jak to ma miejsce ściach i największej niezawodności.
w przypadku dużego samolotu pasażerskiego. Oczywiste jest, Koszt zazwyczaj stanowi jedno z podstawowych kryteriów
że przy tak nie wielkim udziale kosztów materiałów w kosztach ogól- w procesie projektowania inżynierskiego, względem których ocenia
nych (rys. 7), warto dobrać materiały najlepsze z możliwych, zwięk- się zalety produktu. W każdym przypadku, gdy tylko jest wybór
szając wprawdzie koszty materiałowe, lecz stosunkowo nieznacznie, między różnymi materiałami, cechami konstrukcyjnymi czy procesa-
zapewniając jednak możliwie największą jakość i niezawodność mi wytwarzania, to wybiera się rozwiązanie o najniższych kosztach,
samolotu oraz maksymalne bezpieczeństwo pasażerów. Rachunek przy założeniu, że spełnione są podstawowe założenia funkcjonalne
ekonomiczny musi być jednak każdorazowo ważną przesłanką do- stawiane produktowi. Czasem możliwość znaczącego obniżenia ko-
boru materiałów w zestawieniu z innymi wymogami. Orientacyjne sztu może uzasadnić ponowne określenie podstawowych możliwo-
wartości właściwych kosztów różnych produktów (odniesionych do ści funkcjonalnych produktu. Modyfikacje funkcji produktu i sta-
l kg produktu) podane na rysunku 8, przydatne są raczej do spostrze- wianych mu wymagań jakościowych mogą jednak ujemnie wpłynąć
żeń, niż do poważnych analiz. Warto jednak zauważyć, że tak poj- na jego podatność na wymogi rynku. Koszt jest najistotniejszym
mowany koszt l kg różnych produktów może być zróżnicowany pojedynczym czynnikiem, wpływającym na cechy konstrukcyjne
około milionkrotnie, tj. o 6 rzędów wielkości. Najniższy wskaźnik i proces wytwarzania produktu spełniającego podstawowe wymaga-
występuje w budownictwie, wyższy w opakowaniach, a jeszcze wyż- nia określone dla niego. Koszt produktu musi być konkurencyjny
szy w przypadku produktów przemysłu stoczniowego, chociaż w stosunku do porównywalnych produktów znajdujących się na
z pewnością szokuje, że koszt l kg folii aluminiowej jest porówny- rynku. Na całkowity koszt produktu składają się jednak nie tylko
walny z analogicznym kosztem promu morskiego lub samochodu koszty materiału, elementów i robocizny związane z wytwarzaniem
małolitrażowego, które są ponad 10-krotnie większe od właściwych (z odpowiednimi narzutami, kosztami sprzedaży i zyskiem), lecz
kosztów ekskluzywnego nawet domu jednorodzinnego. Znacznie także koszty użytkownika, w tym energii koniecznej do eksploatacji
większe są koszty właściwe samochodów i artykułów gospodarstwa tego produktu, koszty jego konserwacji i przeglądów, amortyzacji
domowego, chociaż musi zaskakiwać, że koszt właściwy eksklu- i pozbycia się produktu po eksploatacji, j ak również koszty ponoszo-
zywnego samochodu firmy „Rolls-Royce", suszarki do włosów czy ne przez całe społeczeństwo, w tym zużycia surowców i energii oraz
minutnika do jajek i obuwia sportowego może być taki sam. Jeszcze wpływu tego produktu na środowisko. Przykładowo, samochód jest
bardziej zastanawia, że koszty właściwe rakiety tenisowej, sprzętu źródłem znaczących kosztów nie tylko dla użytkownika, lecz i dla
wędkarskiego, samolotu pasażerskiego, np. Boeing 747 (tzw. Jumbo społeczeństwa, gdy koszty społeczne pojedynczej małej śruby są tak
Jet) oraz implantów biomedycznych osiągają te same wartości, małe, że mogą być nawet pominięte.
zresztą ponad 100-krotnie większe od kosztu właściwego samocho- W miarę opracowywania i wdrażania nowoczesnych materiałów
du małolitrażowego. Koszty właściwe sprzętu sportowego, sprzętu stają się one także zamiennikami tych, które stosowano dotychczas.
lotniczego i kosmicznego oraz materiałów biomedycznych są po- Przykładowo, materiały wynalezione i wprowadzone z myślą o te-
równywalne ze sobą, lecz są zwykle 100- do 1000-krotnie większe chnice kosmicznej lub lotniczej bardzo często są wykorzystywane
od kosztów właściwych samochodu małolitrażowego. Najwyższe w innych dziedzinach. Wśród wielu powodów takiego działania
koszty właściwe, ok. 10-krotnie większe od takich kosztów określanych wymienić można uproszczenie cech konstrukcyjnych, zwiększenie
dla statków kosmicznych, osiągają soczewki kontaktowe i sztuczne trwałości i niezawodności, ułatwienie montażu i technologii, a także
zastawki serca. zmniejszenie kosztów materiałowych, wytwarzania i eksploatacji
Przedstawione rozważania wskazują na możliwości uzyskania produktów.
efektów ekonomicznych przy wytwarzaniu produktów wysoko prze- Dobór właściwego materiału inżynierskiego wraz z odpowied-
tworzonych o najwyższym możliwym poziomie technicznym, a tak- nim procesem technologicznym ma kluczowe znaczenie, zapewnia-
że na to, że w takich przypadkach koszt właściwy materiału może jąc największą trwałość produktu przy najniższych kosztach, zwa-
być nawet 100 000 razy mniejszy od właściwego kosztu całego żywszy, że trzeba go dokonać z ponad 100 000 możliwych i dostę-
produktu. W takich przypadkach, niewątpliwie nieuzasadniona jest pnych na rynku i znanych na świecie materiałów inżynierskich,

;
|jf
n j
1' • j
^ 1 H • '- ^105
':.. " i :
: •_-*: \ s"=*
1 1:, ffi |1! ! H pi
III
; , | | |
•SK^f S^OLOT l PROTEZA DEN- l] 1 G" _g>
" ^ B i; 11 .: ' 1 1 RAKIETA 1 WOJSKOWY 1 ^
i ; , ' •' '
* lii | ::
1 II i i& NOWA 1 1 WIERTARKA 1 >;

i H ^ i 1 lf 1
M
RAKIETA
TENISOWA
1 „JSS-Pi, 1 DENTYSTY- 1
1 (BOBNG7471 I U ^n
, Ol
^
3
io 1 l|[ '., jj| j •p| \ -_~^— 'S JA°° ; Ę
11 1 LHKURGSE|] ^

! !
* ii i ~ = 1 i
' . " - • ' . AYS? C " JAJEK

Ę u!iaiBÓWA l ^wfósSw10 ||SPORTOW|J' — —-1 10" -g

',0 - ; • '' ^| i :
|lE,V ^ :"^>w '»1=
10
•,,;...

- g l METALOWA
pl'^1^ 1 PR M
° I^-n^MEMaMramJi lf ' S<fr%
S=-
&8
•
^0
-o
w

$
ffl POLMERÓW
Rys. 8. Orientacyjne koszty różnych
SVNIERSK E
S * ' g^ 03 >•
i SUPERNOWO- k
CZESNY
SZKŁA
TWORZYWA =
1 TANKOWIEC B
&
2
POLIMERY
INŻYNIERSKIE
°-
W - 1 O
'^;

BUDYNEK SZTUCZNE 11 UOST J t INŻYNIERSKIE CD grup materiałów odniesione do l kg

PZINNY
g SZKŁA .9> (opracowano według
o
MAGAZYN
>
g
MATERIAŁY
BUDOWLANE ~
-1
10
O
danych M. F. Ashby'ego)
£ PALIWA
Fig. 8. Estimated costs of yarious
2
-2
' - • --
l lii ' ••" V;•.'';;= i°- materiał s groups with reference
to l kg (prepared according to datę
Rodzaje produktów of M. F. Ashby)

300
pomimo że przeciętnie doświadczony inżynier projektant dysponuje
szczegółową wiedzą o zastosowaniach praktycznych 50 do 100 ma-
teriałów inżynierskich, które dokładnie poznał w trakcie kariery
zawodowej. Niestety, jeszcze zbyt często zdarza się tak, że on właśnie
decyduje o zastosowaniu w konkretnym przypadku jednego ze zna-
nych sobie materiałów, nierzadko bez sięgania po specjalistyczną
literaturę lub pomoc specjalisty. Szansa na właściwy dobór materiału
jest wówczas niemal zerowa, a ostre warunki konkurencji przesądza-
ją o niepowodzeniu rynkowym tak zaprojektowanego i wytworzo-
nego produktu. Każdy, kto uczestniczy w procesie przygotowania
produktu do obecności na rynku, musi mieć świadomość mnogości
możliwych rozwiązań, a specjaliści winni szczegółowo znać meto-
dologię postępowania, związaną z selekcją i dokładną charaktery-
styką bardzo wielu materiałów inżynierskich obecnie dostępnych,
jak również tendencje umożliwiające w razie potrzeby indywidualne
zaprojektowanie materiału o zestawie własności najbardziej odpo-
wiadającym rzeczywistym wymaganiom. Niejednokrotnie zdarza
się, że decyzja o prawidłowym doborze materiału inżynierskiego
wymusza zmianę technologii, a nawet postaci konstrukcyjnej produ-
ktu lub jego elementu. Nierzadko bywa również odwrotnie. Każda
z wersji kształtu produktu narzuca wymagania dotyczące materiału,
do których można zaliczyć zależności między naprężeniami związa-
nymi z kształtem produktu i jego obciążeniem a wytrzymałością
materiału. Zmiana procesu technologicznego może zmienić własno-
ści materiału, a niektóre kombinacje kształtu produktu i materiału
mogą być nie do zrealizowania przy wykorzystaniu niektórych pro-
cesów technologicznych.
Przeciętny samochód małolitrażowy składa się z 15 tyś. elemen-
tów, natomiast duży samolot pasażerski z ok. 4,5 min elementów.
Oznacza to, że uruchomienie produkcji tak złożonego produktu wy-
maga takiej samej liczby poprawnie podjętych decyzji, dotyczących
doboru materiałów inżynierskich na każdy z elementów. Błąd, choć-
by w jednym przypadku, może kosztować życie wielu ludzi. Analo-
giczna sytuacja dotyczy każdego produktu, choć skutki błędnej
decyzji nie muszą być aż tak dramatyczne; mogą być związane
z niepotrzebnymi wydatkami, dużą awaryjnością sprzętów, maszyn
i urządzeń, dyskomfortem lub po prostu zdenerwowaniem użytkow-
ników, a nade wszystko z niepowodzeniem rynkowym produktu i w
konsekwencji brakiem sukcesu wytwórcy. Decyzja w żadnym przy-
padku nie jest natomiast prosta. Nowoczesne produkty nie mogłyby
być częstokroć zaprojektowane i wytworzone bez użycia wielu ma-
teriałów, jak również nie mogłyby bez nich działać w warunkach
eksploatacji przewidzianych dla nich oraz przy wymaganym bardzo
wysokim poziomie niezawodności. Bardzo obszerna liczba dostę-
pnych obecnie gatunków materiałów stwarza nowe możliwości in-
nowacyjne we wdrażaniu produktów.
Do dzisiaj bardzo ważnym czynnikiem decydującym o doborze
materiałów do konkretnych zastosowań jest doświadczenie i intuicja
projektanta, a nawet jego przyzwyczajenia. Istotną determinantą roz-
woju procesów wytwórczych, z uwzględnieniem uwarunkowań eko-
nomicznych i ekologicznych, na początku XXI wieku jest integracja
w zakresie zaawansowanych procesów projektowania i wytwarza-
nia nowych rozwiniętych produktów i dóbr użytkowych decydują-
cych o poprawie jakości życia i dobrobytu społeczeństw, która obej-
muje rozwój metodologii projektowania konstrukcyjnego i związa-
ne z tym tworzone coraz to nowsze rozwiązania konstrukcyjne przy
użyciu metod komputerowego wspomagania projektowania C AD
(computer alded desigri), rozwój nowych technologii i procesów
wytwarzania, metodologii projektowania technologicznego, nowo-
czesnej organizacji produkcji, zarządzania operacyjnego i zarządzania
przez jakość wraz z komputerowym wspomaganiem wytwarzania
CAM (computer aided manufacturing), a także rozwój metodologii
projektowania materiałowego, opracowanie całkowicie nowych ma-
teriałów inżynierskich o żądanych coraz to lepszych własnościach
użytkowych, o walorach proekologicznych i zminimalizowanej energo-
chłonności wraz z rozwojem komputerowej (obliczeniowej) nauki
o materiałach CMS (computational material science) i metodologii
komputerowego wspomagania projektowania materiałowego CAMD
(computer aided materials desigri). Systemy komputerowego wspo-
magania doboru materiałów CAMS (computer aided materials
selectiori) i komputerowego wspomagani a projektowania materiało-
wego CAMD współcześnie znajdują należne miejsce w ramach sy-
stemów komputerowego wspomagania projektowania CAD i wy-
twarzania CAM. W coraz większym stopniu eliminowane są w ten
sposób czynniki, a nawet błędy subiektywne, a dobrane materiały
mają najkorzystniejsze własności użytkowe i technologiczne, przy
odpowiedniej gęstości oraz najniższych możliwych kosztach mate-
riałów i wytwarzanych z nich produktów. Wykorzystanie metod
komputerowego wspomagania w doborze materiałów wymaga opra-
cowania obszernych baz danych, zawierających informacje o róż-
nych materiałach i ich własnościach. Intensywne prace nad tym
zagadnieniem są prowadzone w wielu ośrodkach. Dynamicznie roz-
wija się nowa specjalność inżynierska zwana komputerową nauką
o materiałach. U jej podstaw stoi właściwy dobór materiału do
danego zastosowania w oparciu o wielokryterialną optymalizację
związaną zarówno ze składem chemicznym, warunkami wytwarza-
nia, warunkami eksploatacji oraz sposobem usuwania odpadów ma-
teriałowych w fazie poużytkowej, jak również uwarunkowania ce-
nowe związane z pozyskaniem materiału, jego przetworzeniem
w produkt, samym produktem, a także kosztami usuwania odpadów
poprodukcyjnych i poeksploatacyjnych, jak również modelowanie
wszystkich procesów i własności związanych z materiałami. Roz-
wojowi komputerowej nauki o materiałach towarzyszy rozwój kom-
puterowego wspomagania w inżynierii materiałowej, umożliwiający
opracowywanie nowych materiałów inżynierskich przy znaczącym
ograniczeniu lub nawet wyeliminowaniu badań eksperymentalnych.
Wśród licznych metod komputerowej nauki o materiałach, słu-
żących predykcji własności nowo opracowanych materiałów inży-
nierskich szczególną rolę odgrywają metody sztucznej inteligencji,
w tym sieci neuronowe. Rosnąca popularność sieci neuronowych
wynika z możliwości budowania relacji między badanymi wielko-
ściami bez konieczności znajomości fizycznego modelu opisywa-
nych zjawisk. Wyniki dostarczone przez sieć neuronową bardzo
często wykazują większą zgodność z danymi doświadczalnymi od
wyników uzyskanych dzięki zależnościom empirycznym lub mate-
matycznym modelom analizowanych procesów. Narzędzia sztucz-
nej inteligencji coraz częściej są wykorzystywane do projektowania
materiałowego oraz komputerowego wspomagania doboru materia-
łów CAMS i komputerowego wspomagania projektowania materia-
łowego CAMD.
Zakres nauki o materiałach i inżynierii materiałowej
Własności użytkowe produktu są uzyskiwane tylko wtedy, gdy
zostanie użyty właściwy materiał wytworzony w odpowiednio do-
branym procesie technologicznym, nadającym zarówno wymagany
kształt i inne cechy geometryczne, w tym tolerancje wymiarowe
poszczególnych elementów umożliwiające końcowy montaż produ-
ktu, jak również kształtującym wymaganą strukturę materiału, za-
pewniającą oczekiwane własności mechaniczne, fizyczne i chemi-
czne produktów, co jest gwarantem zapewnienia założonej funkcji
użytkowej produktu (rys. 9). Stanowi to podstawowy paradygmat
nauki o materiałach i inżynierii materiałowej. Ustalanie zależności
między strukturą, procesem technologicznym i własnościami użyt-
kowymi, jak również dobór materiałów i procesów technologicz-
nych kształtujących ich strukturę i własności w celu stosowania
w złożonych systemach produkcyjnych, stanowią przedmiot głów-
nych zainteresowań inżynierii materiałowej (rys. 10). Nauka o ma-
teriałach i inżynieria materiałowa, oprócz nauk informatycznych
oraz awangardowych nauk biologicznych i medycznych, należą do
najintensywniej rozwijających się obszarów nauki, decydujących
obecnie o postępie cywilizacyjnym ludzkości.
Nauka o materiałach może być najogólniej określona jako „po-
znawanie substancji, z których jest lub może być wytworzone coś
innego, oraz ich syntezy, własności i zastosowań"1'. Należy zwrócić
' Ruhle M., Dosch H., Mittemeijer E. J., Van de Yoorde M. H. w „European
White Book on Fundamental Research in Materials Science" 2002 r.
301

Rys. 9. Schemat wzajemnych zależności między doborem
materiału, kształtem i cechami geometrycznymi produktu, jego
procesem technologicznym, strukturą i własnościami materiału
oraz funkcjami użytkowymi produktu
Fig. 9. Diagram of mutual relationships among materials selection,
shape and geometrical features, its technological processes,
structure and materiał properties and product application factors
Struktura
wiązania
atomowe
struktura ' ;•""•-•'•' H
krystaliczna nauka o K- • ' •. inżynieria
-_.-„...,-,.. :
-- f • ^ .:• materiałowa
materiałach |
||
|
j
|||
|^
wady struktury
mikrostruktura
." . •' - •.
makrostruktura
Rys. 10. Schemat relacji między strukturą, własnościami
materiałów inżynierskich oraz warunkami eksploatacyjnymi
wytworzonych z nich produktów
(opracowano według G. E. Dietera)
Fig. 10. Diagram of mutual relationships among structure,
properties of engineering materials and exploitation conditions
of manufactured products
(prepared according to G.E. Dieter)
przy tym uwagę, że synteza jest rozumiana jako „sztuczna produkcja
substancji przez procesy chemiczne"2'. Podane sformułowanie zadań
nauki o materiałach, obejmuje materiały zarówno naturalne, jak i inży-
nierskie (syntetyczne) konwencjonalne, jak i rozwinięte (advanced).
Wydaje się, że warto również zastanowić się nad pojęciem „ma-
teriał". W języku angielskim „materiał" znaczy po prostu „tworzy-
wo" i jest definiowany jako „substancja lub rzecz, z której coś jest
lub może być zrobione". W Polsce obiegowo przyzwyczajono się
do znaczenia słowa „materiał" jako „substancji" albo „produktu
mającego praktyczne zastosowanie lub przeznaczonego do użytku"
albo „tego, z czego się składają przedmioty"3'. W powszechnym
odczuciu rozumienie tego słowa rozminęło się zatem z podstawo-
wym jego znaczeniem stojącym u podstaw nauki o materiałach, tzn.
„tego, z czego wytwarzane są (...) przedmioty; tworzywa; surow-
ca..."3'. Z pewnością takie właśnie wyczucie językowe w okresie
ostatnich dziesięcioleci, kiedy to w świecie rozwinęła się nauka
o materiałach i inżynieria materiałowa (material sdence and engi-
neering), zadecydowało o pojmowaniu zakresu tej dyscypliny
naukowej w Polsce. Bardzo często jej przedmiot sprowadzano do
zainteresowania produkcją oraz oceną struktury i podstawowych
własności różnych substancji, nierzadko w oderwaniu od sfery apli-
302
kacyjnej, co w istocie przeczy celom i założeniom tych działań.
Z kolei projektanci i wytwórcy różnych produktów rutynowo stoso-
wali tworzywa wybrane przypadkowo i bardzo często przed wielo-
ma laty, nie odczuwając potrzeby śledzenia zmian i postępu wpro-
wadzanego stale przez naukę o tworzywach (materiałach), ich włas-
nościach i praktycznej przydatności. Często w środowiskach
inżynierskich, a nawet naukowych, ignorowano nawet ten obszar
wiedzy, traktując go jako egzotyczny lub wręcz zbyteczny, co
w konsekwencji oddalało skutecznie te środowiska od światowego
poziomu w tym zakresie i wielokrotnie przesądzało o niepowodze-
niach i braku sukcesów krajowych produktów na rynku międzynaro-
dowym, a nawet krajowym, gdyż nie wytrzymywały one warunków
konkurencji i jakości, narzucanych przez czołowych wytwórców
światowych. Sytuacji nie poprawia również w pełni fakt, że są
w Polsce wykształceni specjaliści z zakresu inżynierii materiałowej,
których prace i działania wielokrotnie nie są zsynchronizowane
z działaniami w branżach projektowych i wytwórczych produktów
finalnych, a nierzadko sprowadzają się jedynie do wyprodukowania
lub nawet tylko przedstawienia propozycji półproduktu materiało-
wego, jako potencjalnej oferty dla wytwórców produktów finalnych.
Odczuwa się nadal zbyt częsty brak świadomości tego, że badanie
i produkcja materiałów ma sens jedynie wówczas, gdy będą one
tworzywami o optymalnie dobranych własnościach, ze względu na
eksploatacyjne wymagania produktów. Z drugiej strony projektowa-
nie i wytwarzanie produktu, który może znaleźć zainteresowanie na
rynku jest możliwe jedynie wówczas, gdy do jego produkcji użyte
Warunki
eksploatacyjne zostaną najbardziej odpowiednie tworzywa (materiały).
Pomimo że sprawa wydaje się oczywista, nadal nie jest właści-
wie postrzegana i rozumiana przez wiele osób, które z jednej strony
'*"'••••'"- .'?;.., decydują o asortymencie i zakresie produkcji, a z drugiej strony
0 kształceniu kadr. Po tych rozważaniach, zważywszy ponadto,
;:':::;;: 1 1 Bj 'i
że ogólnie „inżynieria jest zastosowaniem nauki dla bezpośrednio
1 ':' "; :;
użytecznych celów, takich jak budowa, napęd, komunikacja i prze-
pi p |H sył informacji lub wytwarzanie"4' można zdefiniować zarówno na-
ukę o materiałach jak i inżynierię materiałową (tabl. 3).
W świetle przedstawionych rozważań należy stwierdzić, że ko-
nieczne jest nauczanie inżynierii materiałowej wśród studentów
1 kadry wszystkich specjalności inżynierskich, gdyż niemal w każ-
dym przypadku, chociaż nie wyłącznie, tworzywo (czyli materiał)
i jego własności decydują o możliwości wytworzenia produktu i o
jego walorach użytkowych. Z kolei postęp w inżynierii materiałowej
(tworzyw) jest tak wielki, że w najbardziej rozwiniętych i awangar-
Tablica 3
Definicje nauki o materiałach i inżynierii materiałowej
Table 3
Definitions of materials science and materials engineering
Dyscyplina nauki
Definicja
łub inżynierii
Nauka o materiałach nauka o materiałach jest dziedziną nauki,
dotyczącą struktury i własności materiałów
(tworzyw), zwłaszcza z uwzględnieniem
możliwości ich zastosowania
Inżynieria materiałowa inżynieria materiałowa jest dziedziną
inżynierii, obejmującą zastosowanie nauki
o materiałach (tworzywach) dla bezpośrednio
użytecznych celów związanych z projekto-
waniem, wytwarzaniem i użytkowaniem
różnych produktów i dóbr powszechnego
użytku
Hawkins J. M. (ed.) w „The Oxford Reference Dictionary", 1992 r.
"Szymczak M. (red.) „Słownik języka polskiego PWN" 1979 r.
*'Sinkel D. (prod.) w „Oxford talking dictionary", 1998 r.
dowych obszarach okres półdezaktualizacji wiedzy szczegółowej
nie przekracza 2-5-3 lat. O dynamice rozwoju inżynierii materiałowej
mogą świadczyć Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki i chemii uzy-
skane w ostatnich dziesięcioleciach za wybitne osiągnięcia, które
w zastosowaniach inżynierskich znacząco zmieniły rzeczywistość
techniczną w świecie. Wystarczy tylko wspomnieć tranzystory,
układy scalone, fullereny, materiały nadprzewodzące, polimery
przewodzące prąd elektryczny i półprzewodnikowe oraz inne. Ktoś,
kto na bieżąco nie śledzi tego postępu, po pewnym czasie dysponuje
jedynie wiedzą przestarzałą i bez ponownych gruntownych studiów
nie jest w stanie podjąć sensownych działań inżynierskich. Wymaga
to zatem od środowiska aktywnych zawodowo inżynierów stałego
doskonalenia się, kształcenia ustawicznego, podejmowania studiów
podyplomowych, a nade wszystko bieżącego śledzenia aktualnej
literatury naukowej i technicznej oraz czytelnictwa prasy inżynier-
skiej i naukowej. Ponieważ okres półdezaktualizacji wiedzy szcze-
gółowej w najbardziej rozwiniętych i awangardowych obszarach na-
uki o materiałach, inżynierii materiałowej i technologii procesów
materiałowych jest krótki, wymaga to także systematycznych i dy-
namicznych studiów oraz działań naukowo-badawczych oraz sko-
ordynowanych, ciągłych i systematycznych działań nad podnosze-
niem ogólnego poziomu wiedzy wśród kadry inżynierskiej różnych
specjalności, w celu szybkiego transferu tej wiedzy do praktyki
projektowania inżynierskiego produktów oraz sfery ich wytwarzania
i eksploatacji. Udostępnianie ludziom produktów i dóbr użytkowych,
bezpośrednio decydujące o poziomie i jakości życia, a zagadnienia
materiałowe odgrywają w tym procesie istotną rolę i w ten sposób
bezpośrednio decydują o możliwościach rozwoju społeczeństw.
Współczesne zainteresowania nauki o materiałach i inżynierii
materiałowej, uwzględniające liczne interdyscyplinarne czynniki,
można sprowadzić do zagadnień podanych w tablicy 4. Znajomość
Tablica 4
Zakres zainteresowań nauki o materiałach oraz inżynierii
materiałowej (opracowano na podstawie materiałów M. Riihlego,
H. Doscha, E. Mitteimeijera i M. H. Van de Voorde)
Table 4 niu wzajemnych oddziaływań między czynnikami zewnętrznymi,
Area of interest of materials science and materials engineering
(prepared according to M. Riihlego, H. Doscha,
E. Mitteimeijera i M. H. Van de Yoorde)
Zakres tematyczny Cele do osiągnięcia i metody działania
Synteza (wytwarzanuie) ułożenie atomów i składników o większej
i przetwórstwo mate- skali w materiałach w systemy o wymaanej
riałów (tworzyw) konfiguracji
Skład chemiczny
ocena wpływu składu chemicznego i mikro-
i mikrostruktura mate- struktury na zachowanie się materiałów
riałów (tworzyw)
Zjawiska i własności badanie mechanizmów przebiegających
materiałów (tworzyw) w materiałach (tworzywach) w trakcie
procesów technologicznych i eksploatacji
w celu wyjaśnienia zjawisk i ich wpływu
na własności materiałów
Zachowane materiałów ocena przydatności materiałów do różnych
(tworzyw) w warunkach zastosowań
eksploatacji
Projektowanie przewidywanie składu chemicznego,
materiałów (tworzyw) wlasnos'ci oraz trwałości materiałów
oraz przewidywanie ich w warunkach eksploatacyjnych metodami
trwałości i/lub teoretycznymi oraz przy wspomaganiu
żywotności komputerowym z włączeniem metod
sztucznej inteligencji
Okres półdezaktualizacji wiedzy szczegółowej (pojęcie wprowadzone
przez analogię do okresu półrozpadu promieniotwórczego) oznacza, że po
danym okresie ok. 50 % szczegółowych informacji w danym obszarze zosta- stwa a potem materiałoznawstwa jako dyscypliny inżynierskiej,
nie zastąpione przez nowe, aktualne, wprowadzone w związku z nowymi
odkryciami technicznymi i naukowymi.
Szklą metaliczne )
Stopy AI-Li
Stale dwufazowe v Powolny
J • v-v.- :
Stale mikrostopowe f rozwój
Nowe nadstopy
Włókna
SKiJSf" -a* '
Ul '•• III
10000 5000 O 1000 1800 1900 19401960 19801990 2000 20102020
Data
Rys. 11. Schemat znaczenia różnych grup materiałów w różnych
okresach rozwoju cywilizacji ludzkiej z zaznaczeniem okresów
wprowadzania nowych materiałów — orientacyjną datę oznacza
początek opisu (opracowano według M. F. Ashby'ego);
skróty oznaczeń objaśniono w tablicy 11
Fig. 11. Diagram presenting the significance of various materials
groups in various periods of the human civilisation development,
with dates of introduction of new materials — the beginning of the
description indicates the estimated datę (prepared according to
M.F. Ashby) Abbreviations of explanations are given in w table 11
i dalsze poznawanie licznych zjawisk, m.in. elektrycznych, magne-
tycznych, optycznych, mechanicznych, cieplnych, przy uwzględnie-
strukturą materiałów oraz teorii dotyczącej podstaw tych zjawisk, po
wykorzystaniu współczesnych metod modelowania matematyczne-
go, a także z wykorzystaniem narzędzi sztucznej inteligencji i in-
nych metod komputerowego wspomagania oraz rozwiniętych tech-
nik analitycznych i metod badawczych wyjaśniających zachowania
materiałów, zwłaszcza w skali nanometrycznej i atomowej oraz
w wyjątkowo krótkim czasie femtosekund (1CT15 s), umożliwiają
dostosowanie własności materiałów, w tym także nanomateriałów,
biomateriałów i materiałów biomimetycznych (bionaśladowczych),
do wymagań stawianych przez ich zastosowania praktyczne.
Człowiek od zarania dziejów wykorzystywał, a z czasem prze-
twarzał, materiały potrzebne do zdobycia pożywienia, zwiększenia
swego bezpieczeństwa i zapewnienia sobie odpowiedniego poziomu
życia. Śledząc dzieje cywilizacji ludzkiej można dojść do przekona-
nia, że o jej rozwoju decyduje w dużej mierze rozwój materiałów
i towarzyszący temu rozwój sił wytwórczych. Świadczy o tym nie-
wątpliwie, między innymi, nazwanie różnych okresów w dziejach
ludzkości od materiałów decydujących wówczas o warunkach życia,
np. epoki: kamienia, brązu, żelaza (rys. 11). Również wdrożenie
różnych wynalazków stało się możliwe dopiero po udostępnieniu
odpowiednich materiałów. Przykładowo, już w notatkach Leonardo
da Vinci z piętnastego wieku znaleziono szkic helikoptera, lecz
śmigłowiec wyprodukowano dopiero w latach czterdziestych dwu-
dziestego wieku. Statki kosmiczne dawno opisano w literaturze,
niezbędnych obliczeń dokonano już w pierwszym dziesięcioleciu
dwudziestego wieku, natomiast pierwszy sztuczny satelita Ziemi
wystartował z sukcesem dopiero pod koniec lat pięćdziesiątych,
a pierwszy prom kosmiczny w latach siedemdziesiątych XX wieku.
Dotychczas, od początku kreowania się najpierw metaloznaw-
podstawową metodą nauki o materiałach i inżynierii materiałowej
było wprowadzanie nowych materiałów, głównie na podstawie ba-
303
dań empirycznych realizowanych metodą prób i błędów. Podejście
to uległo zmianie w miarę poznawania podstaw procesów decydujących
0 własnościach i zachowaniu się materiałów w trakcie wytwarzania
1 eksploatacji i wprowadzono początkowo dobór materiałów,
a obecnie projektowanie materiałowe, w celu udostępnienia mate-
riału o najkorzystniejszym zestawie własności użytkowych zapew-
nianych przez odpowiedni skład chemiczny i proces technologiczny
materiału. Na rysunku 12 schematycznie przedstawiono czynniki
konieczne do uwzględnienia przy wprowadzaniu nowych materia-
łów inżynierskich, z uwzględnieniem ich rozwoju, bezpieczeństwa
i uwarunkowań ekologicznych. Proces wprowadzania nowych ma-
teriałów jest związany z doskonaleniem istniejących materiałów,
albo przez uwzględnianie nowych osiągnięć związanych z opraco-
wywaniem nowych związków, struktury oraz zapewnianiem no-
wych własności (rys. 13). Podstawową możliwością jest projekto-
wanie nowych materiałów bardzo często z uwzględnieniem małej
skali, do nanometrycznej włącznie, optymalizacja ich zastosowań,
a także optymalizacja produkcji z uwzględnieniem modelowania
własności i procesów.
Materiały są produkowane z surowców pobieranych ze środowi-
ska naturalnego, w celu kreowania rozwoju zapewniającego stwo-
rzenie bardziej komfortowych warunków życia. Aktywność ta jest
częścią systemu cywilizacyjnego, który stanowi fragment ekosfery
tworzonej przez geosystem i biosystem. Tradycyjny rozwój mate-
riałów realizowany był niemal wyłącznie w ramach systemu cywi-
lizacyjnego, z ignorowaniem oddziaływań z ekosferą. Dopiero od
stosunkowo niedługiego czasu, jako ważną determinantę w proje-
ktowaniu, wytwarzaniu i eksploatacji materiałów wprowadzono ko-
nieczność współdziałania z pozostałymi wymienionymi systemami,
a wraz z nią pojęcie ekomateriałów, uwzględniających holistyczne
(całościowe) podejście do ekosfery. Podejście to uwzględnia zarówno
konieczność rozwoju nowych technologii, związaną z kreatywno-
ścią rozwojową, jak i harmoniczną koegzystencją z ekosferą i mini-
malizację degradacji środowiska naturalnego, jak również optyma-
lizację technologii i infrastruktury w celu zapewnienia zdrowego
życia w zgodzie z naturą. Nowoczesne spojrzenie na ochronę środo-
wiska dotyczy zarządzania całym technicznym cyklem życia produ-
ktu, obejmującym wszystkie fazy związane z powstawaniem produ-
ktu, jego sprzedażą, użytkowaniem i fazą pokonsumpcyjną. System
zarządzania środowiskowego umożliwia uwzględnienie wymienio-
Struktura
Przetwórstwo Projektowanie
Synteza Własności
Zastosowanie
Rys. 12. Podstawowe czynniki uwzględniane
w konwencjonalnych badaniach
nowo wprowadzanych materiałów inżynierskich
(opracowano według rysunku D. Raabego)
Fig. 12. Fundamental factors taken into consideration
in conventional researches of newly introduced engineering
materials (prepared according to the picture of D. Raabe)
304
Optym
mai
Materiały współczesne
•"• '. - •
:
;
': ii" ~ - '••'•"•
; : :
sil
.—•'.". s jm
i --' : ' - '^j"-''
jlajj :; j
' III: l•
-:, "
~:-'(.' \ l i j iB i i [j| 1 I
:
lii l /. .l ' l
: • • ' •
Rys. 13. Schemat ogólnej strategii wprowadzania
nowych materiałów inżynierskich
(opracowano według H. Doscha i M. H. Van de Yoorde)
Fig. 13. Diagram of generał strategy of the introduction
of new engineering materials (prepared according to H. Dosch
and M. H. Van de Yoorde)
nych aspektów i zmierza do poprawy relacji między efektami dzia-
łalności człowieka, zwłaszcza produkcyjnej, a środowiskiem.
Uwzględniając obecne wymagania gospodarcze i powszechną
tendencję do zwiększenia konkurencyjności produktów oraz zważa-
jąc na prognozy dotyczące przyszłego rozwoju cywilizacyjnego
i związanego z tym rosnącego zapotrzebowania na materiały inży-
nierskie, w trakcie projektowania inżynierskiego oraz następujących
po nim procesów wytwarzania i eksploatacji produktów, należy
ponadto konsekwentnie i w skoordynowany sposób działać dla za-
oszczędzenia surowców materiałowych przez:
— projektowanie inżynierskie z oszczędnym wykorzystaniem ma-
teriałów inżynierskich, zwłaszcza trudno dostępnych i wyczer-
pujących się, przy minimalizacji ich energochłonności,
— stosowanie w miejsce materiałów inżynierskich trudno dostę-
pnych i wyczerpujących się, nowych — o mniejszej energo-
chłonności oraz łatwiej dostępnych i cechujących się dużą rezer-
wą czasu połowicznego wyczerpania się zasobów surowcowych,
— pełne wykorzystanie energooszczędnego recyklingu, w celu po-
nownego wykorzystania i pełnego odzysku materiałów inży-
nierskich, we wszystkich możliwych i ekonomicznie uzasadnio-
nych przypadkach.
Koniec XX wieku wskazał, że osiągnięcia inżynierii materiało-
wej są zwykle wynikiem daleko posuniętej integracji między różny-
mi dyscyplinami nauki, co w konsekwencji doprowadziło do tego,
że nauka o materiałach w XXI wieku jest interdyscyplinarnym ob-
szarem utworzonym na styku i na przecięciu różnych podstawowych
dyscyplin, głównie fizyki ciała stałego, chemii, matematyki i inży-
nierii procesowej, ale także mechaniki i budowy maszyn, ekologii,
ekonomii, zarządzania i informatyki stosowanej, a nawet biologii
i medycyny, wykorzystując osiągnięcia tych dyscyplin naukowych
w celu zaproponowania tworzyw o najkorzystniejszym zestawie
własności i najlepiej odpowiadających coraz to wyższym wymaga-
niom stawianym produktom i dobrom wykorzystywanym przez lu-
dzi, w warunkach ostrej konkurencji rynkowej i przy wysokich wy-
maganiach odnośnie do jakości, niezawodności, trwałości i ceny.
W świetle przedstawionych rozważań należy również stwier-
dzić, że klasyczne założenia podziału nauki na dyscypliny wprowa-
dzone w wieku XVIII przez francuskiego filozofa i socjologa, głów-
nego przedstawiciela francuskiego pozytywizmu i twórcy pojęcia
socjologii, Auguste Comte stały się nieaktualne, ze względu na
interdyscyplinarność lub wielodyscyplinarność większości podej-
mowanych problemów naukowych. Metody naukowe są uniwersal-
ne i bezpodstawne są próby przyporządkowania sobie którejkolwiek
z nich przez którąkolwiek z dyscyplin naukowych, bowiem wszy-
stkie z nich wykorzystują już specyficzne metody naukowe. Kreo-
wanie w przyszłości nowych osiągnięć nauki o materiałach i spro-
stanie nowym wyzwaniom przy pełnej oczekiwanej innowacyjności
wymaga zatem nie tylko technicznego podejścia do nauki, lecz
również podej ścia kulturowego zapewniaj ącego dociekliwość, refle-
ksyjność i skłonność do nieraz odległych skojarzeń.
Nauka o materiałach i inżynieria materiałowa odgrywają obec-
nie kluczową rolę w ustaleniu i poprawie warunków ekonomicznych
i jakości życia, zwłaszcza w sferach wytypowanych jako prioryteto-
we w rozwoju światowym na najbliższe dziesięciolecia, do których
zalicza, się:
— poprawę warunków życia,
— system ochrony zdrowia,
— komunikację i przesył informacji,
— rozwój dóbr konsumpcyjnych,
— transport.
Można się pokusić o wizję przyszłości i ocenić tendencje rozwo-
jowe zastosowań różnych materiałów inżynierskich. Związane są
one oczywiście z przewidywaniami dotyczącymi rozwoju różnych
dziedzin życia i procesów wytwórczych, opartymi na wizjach opra-
cowanych przez poważne gremia uczonych i futurologów. Nawet,
jeśli nie wszystkie przewidywania dotyczące tendencji rozwojowych
różnych dziedzin życia i procesów wytwórczych sprawdzą się
lub opóźnią się w czasie, należy się liczyć z tym, że niemal wszy-
stkie z prognozowanych przedsięwzięć wymagają użycia odpowied-
nich technologii wytwórczych, a nade wszystko odpowiednich ma-
teriałów. Część z tych materiałów jest już dostępna, natomiast sporo
należy opracować w najbliższej przyszłości, stosownie do stawia-
nych wymagań. Warto zdać sobie sprawę, że wiele śmiałych proje-
któw stanie się możliwych do realizacji jedynie wówczas, jeśli
wyprodukowane zostanąnowe, odpowiednie materiały inżynierskie.
Stąd zasadniczym jest znaczenie, jakie odgrywa rozwój materiałów
inżynierskich w osiąganiu głównych celów współczesnych społe-
czeństw. Szczególna jest zatem rola projektowania materiałowego
w powiązaniu z projektowaniem technologicznym w zaspokajaniu
potrzeb rynkowych rozwijających się społeczeństw, wobec czego
rozwój nauki o materiałach i inżynierii materiałowej stanowi istotną
determinantę rozwoju społeczeństw w pierwszych dziesięcioleciach
XXI wieku. W projektowaniu materiałowym należy wyróżnić przy
tym dwa zasadnicze cele. Jednym z nich, przed którym staje każdy
projektant jakiegokolwiek produktu, jest dobór właściwego materia-
łu inżynierskiego do konkretnego zastosowania na dany produkt
spośród już istniejących materiałów, tak aby spełniał zbiór wyma-
ganych własności użytkowych. Drugim zaś celem, przed którym
staje środowisko naukowe, jest opracowanie nowych materiałów
inżynierskich, lepiej niż dotychczas spełniających wymagania użyt-
kowe lub przewidzianych do nowych, dotychczas nieznanych zasto-
sowań. Ważne jest, aby w tym celu nie dochodzić do najlepszego
rozwiązania metodą prób i błędów, jak to czyniono od dziesięcioleci,
a w przypadku stali i stopów miedzi nawet od tysięcy lat, lecz meto-
dami modelowania matematycznego, fizycznego lub przy wspoma-
ganiu komputerowym dokonać odpowiednich obliczeń, wytypować
optymalne rozwiązanie i w ten sposób znaleźć i wykonać oczekiwa-
ny materiał inżynierski bez bardzo kosztownych i długotrwałych
prób eksperymentalnych. Możliwość takiego podejścia do rozwią-
zywania problemów materiałowych stwarza rozwijająca się ostatnio
komputerowa nauka o materiałach. Komputerowa nauka o materia-
łach, jako nieodzowne narzędzie predykcji własności tworzyw oraz
oddziałujących na nie procesów technologicznych i projektowanie
materiałowe związane z dostosowaniem materiałów, począwszy od
składu chemicznego, faz składowych i mikrostruktury do zespołu
własności wymaganych dla zastosowania w gotowych produktach,
zapewniają optymalizację własności użytkowych materiałów, które
Tablica 5
Główne kierunki działań w zakresie nauki o materiałach
i inżynierii materiałowej dla osiągnięcia celów strategicznych
rozwoju społeczeństw (opracowano na podstawie informacji
M. Riihlego, H. Doscha, E. Mitteimeijera i M. H. Van de Yoorde)
Table 5
Main directions of activities in materials science and
engineering for achieving the strategie aims of the
development of societies (based on information in M. Riihlego,
H. Doscha, E. Mitteimeijera i M. H. Van de Yoorde)
Główne kierunki
Przewidywane zamierzenia
działań
Projektowanie Przewidywania teoretyczne i symulacja
materiałowe komputerowa wraz z oceną własności materiałów
w wirtualnym środowisku umożliwia polepszenie
własności materiałów inżynierskich, a ponadto ich
przewidywanie nawet przed wyprodulowaniem
materia- łów, przy znaczącym zmniejszeniu
nakładów i czasu niezbędnych dla ich badania
i wdrożenia
Komputerowan Modelowanie komputerowe staje się
nauka o materiałach nieodzownym narzędziem w nauce o materiałach
i inżynierii materiałowej zapewniając chemiczny i
fizyczny opis materiałów w szerokiej szkali
zarówno długości, jak i czasu
Rozwinięte techniki Rozwój nowych materiałów inżynierskich oraz
analityczne odkrywanie nowych zjawisk decydujących o ich
własnościach wymagają rozwoju, wprowadzenia
i upowszechnienia nowych i wydajniejszych
technik badawczych umożliwiających badanie
materiałów do skali atomowej włącznie
Wytwarzanie Celem przyszłościowych technik wytwarzania
(synteza) i przetwórstwa jest konstruowanie materiałów
i przetwórstwo inżynierskich ze złożonych układów atomów
i cząstek, z taką samą dokładnością i kontrolą
jaką obecnie stosuje się w odniesieniu do mate-
riałów półprzewodnikowych
Nanomateriały Zdolność kontroli, wytwarzania i projektowania
materiałów w skali nanometrycznej (10+9 m) jest
jednym z głównych kierunków postępu w celu
wykorzystania tych materiałów dla opracowywa-
nia nowych zastosowań, minimalizacji odpadów
i zanieczyszczeń oraz optymalizacji własnos'ci
we wszystkich podstawowych grupach materia-
łów inżynierskich
Materiały Materiały inteligentne, w odróżnieniu od
inteligentne pozostałych (obojętnych) materiałów, są
projektowane tak, aby reagowały na zewnętrzną
stymulację
i adaptując się do warunków środowiskowych
polepszały swe własności, zwiększając trwałość,
oszczędzając energię lub dostosowując warunki
dla poprawy komfortu ludzi, a także samoistnie
się powielając lub uszkadzając w miarę potrzeby,
zmniejszając odpady i zwiększając efektywność
Materiały Dzięki lepszemu zrozumieniu mechanizmów
buomimetyczne wytwarzania materiałów i kompozytów przez
(bionaśladowcze) organizmy żywe, szybko rozwijającym się
zakresem inżynierii materiałowej stają się
materiały biomimetyczne, które kopiują
lub naśladują procesy i materiały biologiczne,
zarówno organiczne jak i nierorganiczne
i są wytwarzane coraz bardziej precycyjnie
i efektywnie, łącząc samoorganizację
ze zdolnością do formowania hierarchicznie
zbudowanych materiałów
305
znajdują zastosowanie w produktach i dobrach użytkowych, służą- Tablica 7
cych poprawie jakości życia społeczeństw i decydują o głównych Porównanie wytrzymałości właściwej oraz relatywnych kosztów
kierunkach rozwoju nauki o materiałach i inżynierii materiałowej jednostki masy wybranych metali nieżelaznych ze stalą niestopową
w najbliższych dziesięcioleciach XXI wieku. Zwiększa to znakomi- (opracowano na podstawie danych D. R. Askelanda i P. P. Phulego)
cie szansę na wprowadzenie innowacyjnych produktów i dóbr użyt- Table 7
kowych w przyszłości, zapewniających oczekiwaną poprawę jakości Comparison of specific strength and relative costs of mass unit
życia i dobrobytu społeczeństw, oraz stwarza warunki dla minima- of chosen non-ferrous metals including non-alloyed steel
lizacji czasu pomiędzy dokonaniem odkryć naukowych i ich prakty- (prepared on the data of D. R. Askelanda and P. P. Phulego)
cznymi zastosowaniami.
Wprowadzenie nowych generacji materiałów i upowszechnie- Orientacyjna Orientacyjna wytrzy- Orientacyjny
nie produktów o oczekiwanych własnościach, które mogą być wy- relatywna małość właściwa relatywny
tworzone z tych materiałów, wymaga poznania zachowania się ma- Metal
gęstość" koszt4'
teriałów jako tworzyw do wyprodukowania nowych produktów, od % km %
3/
%
skali atomowej/nanostrukturalnej przez mikrostrukturę do skali ma-
kroskopowej przy użyciu rozwiniętych technik badawczych i kom- Aluminium 34,31 21,85 122,89 600
puterowej nauki o materiałach (modelowania komputerowego). Ta Beryl 23,51 1S*'
3o 213,72 350 000
Cynk 90,6 7,37 41,45 400
strategia wymaga zastosowania zarówno do polepszeniakonwencjo- Magnez 22,11 22,1 124,3 1500
nalnych materiałów produkowanych i stosowanych masowo, takich Miedź 113,47 11,94 67,15 700
jak stal lub stopy metali nieżelaznych, jak i do nowoczesnych mate- Nikiel 113,09 14,22 79,98 4100
riałów funkcjonalnych stosowanych w coraz to mniejszych „inteli- Ołów 144,35 0,51 2,87 450
gentnych" urządzeniach. Stosując podstawowe zasady fizyki i che- Tytan 57,31 24,9 140,04 4000
Wolfram 244,6 5,59 31,44 4000
mii dotyczące stanu i własności skondensowanej materii, teoria ma-
teriałów jest wykorzystywana do modelowania struktury i własności Stal niestopowa 100 17,78 100 100
funkcjonalnych rzeczywistych materiałów oraz projektowania
i przewidywania nowych materiałów i urządzeń o zwiększonej pra- Za podstawę przyjęto, że gęstość stali niestopowej wynosi 100 %
Wytrzymałość na rozciąganie odniesiona do gęstości
ktycznej przydatności. Nowoczesna teoria nauki o materiałach i mo- 3/
Za podstawę przyjęto, że wytrzymałość właściwa stali niestopowej wy-
delowanie są stosowane do rozwoju nowych materiałów. Projekto- nosił 100%
wanie materiałowe jest związane z dostosowaniem materiałów, po- 4/
Za podstawę przyjęto, że koszt jesnostki masy stali niestopowej wynosi
cząwszy od składu chemicznego, faz składowych i mikrostruktury 100 % przy średnim poziomie cen światowych z lat 1998*2002
S/
do zespołu własności wymaganych dla zastosowania w gotowych W stanie wyciskanym na gorąco
produktach, a komputerowa nauka o materiałach stanowi nieodzow-
ne narzędzie predykcji własności tworzyw oraz oddziałujących na Tablica 8
nie procesów technologicznych (tabl. 5). Ranking pierwiastków metalowych według wzrastającej gęstości
Table 8
Ogólna charakterystyka metali w porównaniu
z innymi grupami materiałów inżynierskich Ranking of metal elements accordind to increasing density

Pier- Pier- Pier-

Mnogość dostępnych obecnie materiałów stwarza konieczność Gęstość Gęstość Gęstość
Lp. wia- wia- wia-
ich poprawnego doboru na elementy konstrukcyjne lub funkcjonal- g/cm g/cm g/cm3
stek stek stek

Tablica 6 1 Li 0,5334 27 Yb 6,903 53 Mo 10,22

2 K 0,855 28 Nd 7,088 54 Ag 10,49
Własności materiałów stosowane jako kryteria ich doboru 3 Na 0,9674 29 Zn 7,133 55 Pb 11,3
Table 6 4 Rb 1,532 30 Cr 7,19 56 Te 11,5
5 Ca 1,55 31 Pm 7,264 57 Th 11,72
Materials properties used as a criteria of their selection 6 Mg 1,738 32 In 7,3 58 Tl 11,872
7 Be 1,848 33 Mn 7,43 59 Pd 12,02
Klasy kryteriów Własności 8 Cs 1,892 34 Sm 7,52 60 Rh 12,41
9 Sr 2,6 35 Fe 7,87 61 Ru 12,45
10 Al 2,6989 36 Gd 7,901 62 Hf 13,09
Ogólne względny koszt Sc 37 Tb 8,23 63 Cm 13,53
11 2,989
gęstość 12 Ba 3,5 38 Dy 8,551 64 Am 13,61
13 Y 4,469 39 Nb 8,57 65 Hg 14,193(<-39°C)
Mechaniczne moduł sprężystości 14 Ti 4,507 40 Cd 8,642 66 Bk 14,78
wytrzymałość 15 Ra 5 41 Fm 8,8 67 Cf 15,1
odporność na pękanie 16 EU 5,244 42 Ho 8,795 68 Pa 15,43
17 Ge 5,323 43 Co 8,832 69 Ta 16,6
wskaźnik zmęczeniowy 18 Sn 7,168 44 Ei 8,84 70 U 19,05
19 Ga 5,907 45 Ni 8,902 71 W 19,25
Cieplne przewodność cieplna 20 La 6,146 46 Cu 8,93 72 Au 19,32
dyfuzyjność 21 V 6,16 47 Er 9,066 73 Pu 19,86
22 Te 6,237 48 Tm 9,321 74 Np 20,48
pojemność cieplna Zr 49 Po 9,32 75 Re 21,04
23 6,505
temperatura topnienia 24 Ce 6,689 50 Bi 9,808 76 Pt 21,45
temperatura zeszklenia 25 Sb 6,697 51 Lu 9,841 77 Os 22,61
współczynnik rozszerzalności cieplnej 26 Pr 6,773 52 Ac 10,1 78 Ir 22,65
odporność na udary cieplne
odporność na pełzanie
ne, narzędzia i ewentualnie inne produkty lub ich elementy. Doboru
Zużycie wskaźnik zużycia tego należy dokonywać na podstawie wielokryterialnej optymaliza-
cji, w tym także opierając się na własnościach podanych w tablicy 6.
Korozja wskaźnik korozyjny Ze względu na zespół wymaganych własności, w dalszym ciągu
niejednokrotnie bezkonkurencyjne są materiały metalowe. Zważy-

306
wszy na statystyki światowe trzeba stwierdzić, że największe i jed-
nakowe jest zużycie masowe stali (bardzo liczne gatunki) oraz
betonu (stosunkowo niewiele gatunków). Zużycie pozostałych ma-
teriałów jest co najmniej o 1+2 rzędy wielkości mniejsze. Ze wzglę-
du na bardzo różne własności użytkowe, szerokie jest jednak zasto-
sowanie metali nieżelaznych i ich stopów, niejednokrotnie konku-
rencyjnych w stosunku do stopów żelaza, a bardzo często
komplementarnych w stosunku do nich, lub wręcz bezkonkurencyj-
nych. Przykładowo, w tablicy 7 porównano ze stalą własności me-
chaniczne, gęstość i koszty kilku wybranych metali nieżelaznych.
W tablicy 8 dokonano generalnej klasyfikacji metali ze względu na
3
gęstość. Tych trzynaście, które mają gęstość < 4,5 g/cm , uważanych

Tablica 9
Ranking pierwiastków metalowych według malejącego
udziału masowego w skorupie ziemskiej (opracowano według
danych J. Ciby, J. Trojanowskiego i M. Zołotajkin)
Table 9
Ranking of metal elements according to mass fraction in
litosphere (worked out according to the data of J. Ciby,
J. Trojanowskiego i M. Zołotajkin)
Gęstość, g/cm3
Pier- Pier- Pier-
Gęstość Gęstość Gęstość
Lp. wia- wia- wia- Rys. 14. Porównanie wytrzymałości i gęstości
g/cm3 g/cm g/cm
stek stek stek
materiałów metalowych i innych
1 Al 7,45 25 Sc 2,2-10"3 49 Tb 9-10'5 (opracowano według danych M. F. Ashby'ego)
2 Fe 5,6 26 Cd 2-1 0"3 50 Lu 5-10"5 Fig. 14. Comparison of strength and density of metal materials
3 Ca 3,63 27 Ga 2-10"3 51 Tm 4,8- 10^5 and others (according to M. F. Ashby)
4 Na 2,6 28 Th 1,15-lG"3 52 Sb 2-10
5 K 2,4 29 B MO"3 53 Bi 1,7-1 0"5
6 Mg 2,09 30 Pr 8,2-1 0"4 54 In MO T a b l i c a 11
7 Ti 0,42 31 Ge 7-10'4 55 Hg 8-10"6 Oznaczenia niektórych materiałów stosowane
8 Mn 8,5-1 0"2 32 Be 6-10"4 56 Se 5-10"6
na rysunkach 11 i 14 do 20
9 Ba 5-10'2 33 Sm 6-10-4 57 Os 5-10~6(rzadki)
10 Sr 4-1 0'2 34 Gd 5,4-10-4 58 Ag 4-1 Obrządki) T a b l e 11
11 Sn 4.1 0"2 35 As 5-10'4 59 Pd M0~6(rzadki)
Names of a f ew materials used In figs. 11 and 14+20
12 Rb 2.8-10'2 36 Hf 4.5-10'4 60 Pt 5-10"7(rzadki)
13 Cr 2-1 0"2 37 U 4-10~4 61 Ru 5-10"7(rzadki)
14 Zr 2-10'2 38 W 3,6- 10'4 62 Au 4'10"7(rzadki) Oznaczenie Rodzaj materiału
15 Nb 2-1 0'2 39 Cs 3.2-10"4 63 Rh 1-10 (rzadki)
16 V 1,35-10~2 40 Dy 3-10'4 64 Te H0"7(rzadki) PP polipropylen
17 Cu MG'2 41 Yb 3-10'4 65 Re l-10"7(rzadki)
PE-LD polietylen o małej gęstości
18 Ni 7,5-1 0"3 42 Tl 3-10'4 66 Ir l-10"7(rzadki)
19 Zn 7-10"3 43 Er 2.8-10'4 67 Ac 6-10"10(rzadki) PE-HD polietylen o dużej gęstości
20 Ce 6-1 0"3 44 Ta 2-10'4 68 Pa M0"l°(rzadki) PS polistyren
21 Li 5-l(T3 45 Pb 2-10'4 69 Ra 7-10"12(rzadki) PF żywica fenolowo-formaldehydowa
22 Nd 2,8-10"3 46 Mo 2,5-1 0"4 70 Dr ślady EP żywica epoksydowa
23 Y 2,8-1 0"3 47 EU 1,2-1 (T4 71 Np ślady PC poliwęglan
24 Co 2,5-1 0"
3
48 Ho 1,2-1 0"
4
72 Pu ślady poliuretan
PUR
PVC polichlorek winylu
PMMA polimetakrylan metylu (szkło organiczne)
T a b l i c a 10 PTFE politetrafluoroetylen (teflon)
Orientacyjne roczne zużycie wybranych metali nieżelaznych CFRC polimery z włóknami węglowymi
(opracowano według danych Natural Resources Kanada AFRC polimery z włóknami aramidowymi
oszacowanych w roku 2002) GFRC polimery z włóknami szklanymi
T a b l e 10
Estimated annual consmption of chosen non-ferrous metals
(prepared according to the data of Natural Resources Canada jest za lekkie, natomiast pozostałe, o gęstości większej, należą do
estimated in 2002) metali ciężkich. Tytan, o gęstości 4,507 g/cm3, ze względów prakty-
cznych również często jest zaliczany do metali lekkich.
Światowe roczne zużycie Metale występują w skorupie ziemskiej w różnym udziale
Metal (tabl. 9). Między innymi od powszechności występowania danego
Mt
pierwiastka w skorupie ziemskiej, ale również od ceny oraz możli-
Al 22 wych do uzyskania własności, zależy całkowite roczne zużycie
Cu 14,2 metali w świecie (tabl. 10). Oczywiście zużycie metali nieżelaznych
Zn 8,3 jest relatywnie małe. Zużycie roczne stali wynosi bowiem 10 Mt,
Pb 5,5 a zatem jest ok. 50-krotnie większe, niż kolejnego w rankingu alu-
Ni 1,1 minium, blisko 80-kromie większe od kolejnej w rankingach miedzi
Mg 0,37 i niemal 120-krotnie większe od czwartego z kolei cynku.
Au 0,0035 Jednym z ważnych kryteriów zastosowania poszczególnych me-
tali jest ich toksyczność, kancerogenność lub radioaktywność. Ze

307
 względów ekologicznych w ostatnich dziesięcioleciach, a zwłaszcza co
w ostatnich latach, odchodzi się od użytkowania niektórych metali Q_
i stopów, które były nawet dosyć powszechnie stosowane dotych-
czas. Stanowi to bezwzględny nakaz, gdy szkodliwe są metale
lub ich stopy i związki, które dotychczas znajdowały zastosowania
praktyczne, ale również bardzo często odstępuje się od zastosowań tych
Q.
materiałów, których procesy technologiczne wytwarzania lub prze-
twórstwa obarczone są zbyt dużym ryzykiem ekologicznym. Szcze-
gólnie toksyczne są metale łatwo przyswajalne przez organizm czło-
wieka, między innymi w postaci par i łatwo rozpuszczalnych soli. O
Wiele pierwiastków metalowych jest niebezpiecznych ze względu
na ich radioaktywność. To oczywiście ogranicza ich zastosowania
niemal wyłącznie do celów specjalnych, w których to zastosowa- •o
O
niach są jak dotychczas bezkonkurencyjne. O.

Na rysunku 14 porównano gęstość i wytrzymałość stopów me- •o

tali i innych materiałów inżynierskich, natomiast w tablicy 11 zesta- •l/l
wiono niektóre oznaczenia stosowane na rysunkach 11 oraz 14 do
3
20. Gęstość materiałów zawarta jest między 0,1 g/cm dla pianek
l
3
polimerowych i korka do 22,65 g/cm dla irydu. Ze względu na
sposób obliczeń inżynierskich, wytrzymałość w przypadku metali
i materiałów polimerowych przyjęto jako granicę plastyczności,
w przypadku materiałów ceramicznych — jako wytrzymałość na 200 300 400 600 800 1000 1200 1600
ściskanie, dla elastomerów —jako wytrzymałość na rozdarcie, a dla
Temperatura, °C
materiałów kompozytowych —jako wytrzymałość na rozciąganie.
Rys. 16. Porównanie wytrzymałości materiałów metalowych
Tak rozumiana wytrzymałość materiałów inżynierskich zawarta jest
4 i innych w podwyższonej lub obniżonej temperaturze
w zakresie od 0,1 MPa dla pianek polimerowych ,do 10 MPa
(opracowano według danych M. F. Ashby'ego)
w przypadku diamentu. Najbardziej wytrzymałe są materiały cera-
miczne, od których 10- do 100-krotnie mniejszą wytrzymałość mają Fig. 16. Comparison of strength of metal materials and others at
stopy metali i materiały kompozytowe. Porównywalną ze sobą, lecz raised and reduced temperaturę (according to M. F. Ashby)
10-krotnie mniejszą od metali, wytrzymałość wykazują polimery
oraz drewno i produkty z niego. Ceramika porowata ma wytrzyma-
łość zbliżoną do stopów metali.
Porównanie wytrzymałości różnych grup materiałów oraz ich
odporności na kruche pękanie K[c (rys. 15), będącej miarą ciągliwości
tych materiałów, wyraźnie wskazuje, że można wyróżnić 2 „osie":
materiałów ciągliwych, do których należą pianki polimerowe, poli-
mery, drewno, materiały kompozytowe i stopy metali, oraz materia-

ro
D.

•O
-(/)

l
>»
fc!
Współczynnik liniowej rozszerzalności cieplnej, 10"6-K"1

Rys. 17. Porównanie współczynnika liniowej rozszerzalności

cieplnej i przewodności cieplnej materiałów metalowych i innych
(opracowano według danych M. F. Ashby'ego)
Fig. 17. Comparison of crack resistance and resistance
of metal materials and others (according to M. F. Ashby)
100C

Współczynnik intensywności naprężeń, Kjc, MPa-m1/2

Rys. 15. Porównanie odporności na pękanie i wytrzymałości
materiałów metalowych i innych
(opracowano według danych M. F. Ashby'ego)
Fig. 15. Comparison of crack resistance and strength
of metal materials and others (according to M. F. Ashby)
łów kruchych z ceramiką porowatą, szkłami i ceramiką inżynierską.
Najkorzystniejsze połączenie największej odporności na pękanie
z bardzo dużą wytrzymałością wykazują stopy metali, czemu za-
wdzięczają powszechne zastosowanie. Nie ustępują im kompozyty.
Największą wytrzymałość w najwyższej temperaturze sięgającej do
ok. 1600°Cwykazujeceramikainżynierska(rys. 16). Wytrzymałość
ceramiki porowatej i inżynierskich stopów metali w temperaturze

308
podwyższonej do ok. 1000 °C nie ustępuje wytrzymałości ceramiki ceramicznych, mniejszy metali i ich stopów oraz materiałów kom-
inżynierskiej. Pozostałe materiały, tzn. polimery inżynierskie i kom- pozytowych, następnie polimerów, elastomerów i pianek polimero-
pozyty inżynierskie, mogą być stosowane tylko do ok. 300 °C, wych. Koszty drewna, jak również produktów z drewna, są mniejsze
chociaż kompozyty, podobnie jak w temperaturze pokojowej, wyka- od tak określonej prawidłowości, a jeszcze mniejsze są koszty cera-
zują wytrzymałość ok. 10-krotnie większą.
Analiza przewodności cieplnej i współczynnika rozszerzalności T a b l i c a 12
cieplnej potwierdza, że diament jest materiałem najlepiej przewo- Odporność metali i ich stopów na oddziaływanie środowiska
dzącym ciepło, przy współczynniku rozszerzalności cieplnej porów- T a b l e 12
nywalnym ze szkłami i ceramiką szklaną, ceramiką porowatą oraz
Resistance of metals and their alloys to the emironment impact
drewnem (rys. 17). Stopy metali należą przy tym do najlepiej prze-
wodzących ciepło, podobnie jak ceramika inżynierska.
Odporność różnych metali na oddziaływanie środowisk koro- Środowisko
korozyjne Kwasy Kwasy Kwasy
Woda
morska
Woda
słodka
zyjnych szczegółowo porównano w tablicy 12. Zakresy kosztów nieorgani- utlenia- Zasady i obojętne
roztwory
i opady
atmosfery-
Metale
podstawowych grup materiałów technicznych w odniesieniu do l kg ich stoDY chlorkowe czn/

(określonych jako koszty właściwe) przedstawiono orientacyjnie na Metale

szlachetne
o/a o/a O O
rysunku 18. Widoczne jest, że koszty różnych materiałów mogą się Tytan a o o/a a
różnić od siebie nawet o 6 rzędów wielkości, tzn. milionkrotnie. Nikiel i jego
a/C a Os o/a O
Najtańsze są paliwa i materiały budowlane, chociaż ceny tych ostat- stopy

nich mogą być zróżnicowane między sobą ponad 10-krotnie. Znacz-

Stale odporne
na korozje
a o/a a/e a* o/a*
nie większe koszty, lecz porównywalne między sobą i zróżnicowane
yiiedz i jej
stopy
a* a
w każdej z grup nawet 100-krotnie, wykazują stopy metali, polime- Cyna a/e a a/o a
ry, materiały ceramiczne i szkło oraz materiały kompozytowe. Ma- e/® a
teriały specjalne, w tym cermetale narzędziowe, metale szlachetne Stale nissto-
Dowe i żelazo
a
i diament, mogą osiągać koszt l kg materiałów od 10 do 10 razy
większy niż półprodukty hutnicze ze stali niestopowej lub niskosto-
Aluminium
jego stopy
a/e
powej. a
Zależność wytrzymałości i energochłonności właściwej mate- Cynk a/e
riałów (określanej jako iloraz energii na wytworzenie materiału, Odporność: - bardzo dobra
odniesionej do l kg materiału oraz jego gęstości) ilustruje rysunek a - szczególnie kwas siarkowy i kwas solny
19. Wskaźnik ten ujmuje pośrednio oddziaływanie procesów wy- b - szczególnie kwas octowy

twórczych materiału na degradację środowiska naturalnego. Najwię- c - obejmuje kwas azotowy i kwasy beztlenowe zawierające tlen i cytrynian sodowy

kszą energochłonność wykazują stopy metali oraz ceramika inży- d - obejmuje sód i wodorotlenki potasowe oraz amoniak

nierska. - woda morska zawierająca -3,4% NaCl, pH -

Na rysunku 20 porównano orientacyjne względne koszty jedno- pH<4: udz al chlorków zmienia się od kilku ppm do 100 ppm
- nieodporny na amoniak
stki objętości materiałów (określane jako stosunek kosztu l kg da- g
h - korozja wżerowa lub szczelinowa
nego materiału do kosztu l kg pręta ze stali średniowęglowej, po-
- miedzionikiel jest odporny na kwasy
mnożony przez gęstość danego materiału) w zależności od wytrzy- - zadowalająca odporność na wodorotlenki potasu i sodu, lecz szybko poddaje się korozji
małości. Daje się zauważyć w przybliżeniu liniową zależność k - postępująca korozja przy natężeniu >1 m/s
między wytrzymałością a tak określonym kosztem materiałowym. . - na ołów oddziałują kwasy azotowy i so ny, ale jest odporny na kwasy siarkowy, chromowy,
' fluorowodorowy i fosforowy
Przy największej wytrzymałości, najwyższy jest koszt materiałów m - ołowiane rury powoli korodują w wodzie morskiej

TU

10
5 DiAMEffT jlffs
1
CD 10 l. ,

"N ?
i.c-c
>< 4 k
CO 10 >y
P2 p >>
co
E co
-'S3 ' 6^ - 110 E
^^ >--- 2.'-' °-
In 103 ""'S5 W UJ O^
0 Ul
io o
T3
1 ' "5 - _- - "^
10 T3
'w — ^r<0- -CU,
STOP Y W 1
C STOPY Ti
UJ STOPY Ni CO
1\i
co 55 u-SjiJil 10 C
Rys. 18. Orientacyjne
! 3
S
_§ 10
£o
^5 1 UJ koszty różnych grup
c g
g
S§
5-" ~ ~ ^' Ó^Cj^ Sf S2K_;^
P^

1
i 3>> j<;
>s
materiałów odniesione
do l kg materiału
1
1
•^7 _i i 3 *J
g l KCA
! ~?3CZ™i"3:iEsaB D
z cc
Ź (według danych
d
CD i in M. F. Ashby'ego)
s b l
E < ~ o
0 -1 WĘGiEL H i CEGŁA S i 5 Fig. 18. Estimated
lU
costs of various
materiał s groups with
' " ' - ' ' - . " " • 10
.2 reference to l kg
in
(prepared according
Rodzaje materiałów to M. F. Ashby)

309

Energochłonność właściwa, GJ/m3
Rys. 19. Porównanie wytrzymałości i energochłonności właściwej
materiałów (opracowano według danych M. F. Ashby'ego)
Fig. 19. Comparison of strength and specific energy consumption
of materials (prepared according to M. F. Ashby)
03
CL
O czny i fizyczny opis materiałów inżynierskich najpełniej zapewnia
ro
Względny koszt na jednostkę objętości
Rys. 20. Porównanie wytrzymałości i względnego kosztu na
jednostkę objętości materiałów metalowych i innych (opracowano
według danych M. F. Ashby'ego)
Fig. 20. Comparion of strength and relative cost for a unit volume
for metal materiałs and others (prepared according to M. F. Ashby)
miki porowatej.
Materiały metalowe są absolutnie dominującą, pod względem
zużycia masowego, grupą materiałów inżynierskich. Stale i inne
materiały metalowe są poznawane od wielu stuleci, a nawet tysiąc-
leci, lecz metodycznie są badane od ok. 150 lat, a w ostatnich dzie-
sięcioleciach XX wieku także techniką cienkich folii, przy użyciu
transmisyjnego mikroskopu elektronowego, także wysokonapięciowe-
310
go i wysokorozdzielczego, co sprawiło, że wiele z nich zostało po-
znanych najdokładniej, jak to było dotychczas możliwe. Powszech-
ność zastosowań, jak również wyjątkowa podatność na kształtowa-
nie ich własności przez użytkownika, wytwarzającego z nich gotowy
produkt, wymaga zatem, aby ogólny stan wiedzy o materiałach
metalowych był wysoki, co uzasadnia celowość stałych rozważań
i badań oraz dydaktyki związanych z tą grupą materiałów, jak rów-
nież stoi u podstaw niniejszego opracowania.
Podsumowanie
Wraz z oczekiwaniami społecznymi dotyczącymi polepszenia
jakości życia, zintensyfikowania wymiany informacji i polepszenia
poziomu edukacji, poprawy skuteczności, jakości i możliwości te-
chnicznych opieki zdrowotnej, zwiększenia przydatności, jakości,
niezawodności i trwałości dóbr konsumpcyjnych oraz poprawy wa-
runków, komfortu, zasięgu i szybkości transportu rosną wymagania
odnośnie do materiałów inżynierskich, z których wytwarzane są
lub będą produkty czyniące zadość rosnącym wymaganiom. Rozwój
materiałów inżynierskich, tak jak to bywa od zarania dziejów cywi-
lizacji ludzkiej, stanowi ważną determinantę dalszego postępu. Po-
stęp w zakresie materiałów inżynierskich jest i będzie realizowany
dwoma drogami —- przez doskonalenie już istniejących materiałów
inżynierskich, w tym zakresie uważanych za konwencjonalne mate-
riałów metalowych ze stalami i stopami metali nieżelaznych włącznie,
jak również opracowywanie i wdrażanie zupełnie nowych rozwią-
zań w tym zakresie. Równocześnie ważnym jest, aby te osiągnięcia
jak najszybciej trafiły do praktyki projektowej i sfery wytwarzania
i eksploatacji produktów. Ma to znaczenie szczególnie duże w naj-
bardziej awangardowych sferach wytwarzania, gdyż okres półdez-
aktualizacji wiedzy w najbardziej zaawansowanych działach inży-
nierii materiałowej jest bardzo krótki i nie przekracza 2n-3 lat. Stąd
nie ma czasu na kosztowne i pracochłonne badania eksploatacyjne,
w wyniku których, zwykle metodą prób i błędów, wytypowuje się
nowe materiały inżynierskie w wystarczającym stopniu spełniające
stawiane wymagania, dotyczące ich własności użytkowych. Z dru-
giej strony z brakiem akceptacji na rynku, a w konsekwencji z nie-
powodzeniem gospodarczym, spotykają się produkty błędnie lub
nieoptymalnie zaprojektowane materiałowo. W tej sytuacji chemi-
strategia komputerowa. Tworzone są narzędzia komputerowe, które
umożliwiają predykcję składu chemicznego i fazowego, procesów
technologicznych, struktury i własności nowo opracowanych mate-
riałów inżynierskich w środowisku wirtualnym, jeszcze przed ich
wyprodukowaniem, co umożliwia znaczące obniżenie nakładów
finansowych oraz skrócenie czasu niezbędnego dla badania i wdra-
żania tych osiągnięć. Tradycyjne metody empiryczne wprowadzania
nowych materiałów inżynierskich są zatem uzupełniane lub wręcz
zastępowane przez przewidywania teoretyczne. Metody symulacji
komputerowej oraz predykcji własności materiałów inżynierskich
rozwijają się dynamicznie, a wśród nich szczególną rolę odgrywają
metody komputerowego wspomagania projektowania materiałowe-
go CAMD oraz komputerowego wspomagania doboru materiałów
CAMS, jak również metody sztucznej inteligencji, w tym sieci neu-
ronowe, stosowane do predykcji własności użytkowych materiałów
inżynierskich, a także po sformułowaniu modeli odwrotnych do
badań naukowych metodami symulacji, umożliwianymi przez opra-
cowane programy użytkowe. Modelowanie komputerowe staje się
nieodzownym narzędziem w nauce o materiałach i inżynierii mate-
riałowej, z czym wiąże się dynamiczny rozwój komputerowej nauki
o materiałach jako nowej specjalności w tym obszarze nauki i tech-
nologii. Nowo opracowane metody komputerowego wspomagania
projektowaniamateriałowego umożliwiają szybki transfer osiągnięć
w zakresie wytwarzania nowych materiałów do praktyki projekto-
wania inżynierskiego i wytwarzania nowych produktów oczekiwa-
nych na rynku. Szerokie stosowanie takich systemów komputero-
wych zapobiega również grubym błędom projektowym w zakresie
doboru materiałów inżynierskich do zastosowań technicznych,
a przez to wpływa bezpośrednio na podwyższenie ogólnego średnie-
go poziomu jakości produkcji, a przez to pośrednio na polepszenie
jakości życia, analogicznie jak wdrożenie nowych materiałów inży-
nierskich i produktów. Projektowanie materiałów inżynierskich
i produktów z wykorzystaniem metod komputerowej nauki o materia-
łach, stanowi obecnie jeden z głównych i najintensywniej rozwija-
jących się kierunków nauki o materiałach i inżynierii materiałowej.
Informacja dodatkowa
Praca została częściowo wykonana w związku z projektem S YNER-
GIA CAM2D — Computer Aided Materiał Machines Design nagro-
dzonego superpracownią komputerową przez Prezydenta Rzeczpo-
spolitej Polskiej p. Aleksandra Kwaśniewskiego w konkursie „Inter-
net w Szkołach".
Literatura
1. Dobrzański L A.: Metalowe materiały inżynierskie. WNT, Warszawa 2004.
2. Dobrzański L. A.: Podstawy nauki o materiałach i metaloznawstwo
Materiały inżynierskie z podstawami projektowania materiałowego. WNT,
Warszawa 2002, s. 1+1524.
3. Dobrzański L. A. i in.: Leksykon materiałoznawstwa. Wydaw. 11
Yerlag Dashofer, Warszawa 2004, vol. 1*2, s. 1+690.
4. Ashby M. F.: Materials Selection in Mechanical Design. Pergamon
Press. Oxford—New York—Seoul—Tokyo 1992.
5. Askeland D. R., Phul 'e P. P.: The Science and Engineering of Materials,
4 edition, Brooks/Cole — Thomson Learning Inc., Pacific Grove—Singapore
—Southbank, Yictoria—Toronto—London—Colonia Polanco—Madrid 2003.
6. dba J., Trojanowska J., Zolotajkin M.: Nowa encyklopedia pierwia-
stków. WNT, Warszawa 1996.
7. Dieter G. E.: ASM Handbook — Materials Selection and Design.
ASM International, 1997, vol. 20, Metals Park.
8. Riihle M., Dosch H., Mittemeijer E. J., Van de Yoorde M. H. (eds.):
European White Book on Fundamenta! Research in Materials Science. Max-
Planck-mstitute fur Metallforschung, Stuttgart, 2001.
9. Van de Yoorde M. H.: Conteraporary research and development trends
in materials engineering area — inyited lecture. AMME'98 International
Scientific Conference, Gliwice—Zakopane 1998.
10. Waterman N. A., Ashby M. F.: The Materials Selector. 1997, vol. I+1II,
Chapman & Hali, London—Weinheim—New York—Tokyo—Melbourne
—Madras, 1997.
1l. Wertheim R., Harpaz J-: Collaboration and globalization of R&D in
manufacturing engineering. Proceedings of 4* International Conference on
Industrial Tools ICIT'2003, Bled-Celje, 2003, s. 3*14.
12. Dobrzański L. A.: Significance of materials science for the future
development of societies. Journal of Materials Processing Technology, 2005
[w druku].
13. Dobrzański L. A.: Komputerowa nauka o materiałach jako metoda
projektowania materiałowego. Materiały X Seminarium „Programy badań
i kształcenia w inżynierii materiałowej", Wydaw. Politechniki Rzeszo-
wskiej, Rzeszów-Myczkowce, 2004, s. 12+46.
14. Dobrzański L A.: Significance of materials science for the future
development of societies. Proceedings of the 8* Cairo University Internatio-
nal Conference on Mechanical Design and Production, MDP-8, Cairo, Egipt,
2004.
15. Dobrzański L. A.: Współczesne tendencje rozwoju nauki o materia-
łach i inżynierii materiałowej. Inżynieria Materiałowa, 2003, nr 6 (137),
s.271*278.
16. Dobrzański L. A.: Significance of materials science and engineering
for advances in design and manufacturing processes. Computer Integrated
Manufacturing. Advanced Design and Management, eds. B. Skołud & D.
Krenczyk, WNT, Warszawa, 2003, s. 128*139.
17. Dobrzański L. A.: Znaczenie rozwoju nauki o materiałach i inżynierii
materiałowej dla poprawy jakości życia współczesnych społeczeństw. Wis-
nyk Technologicznoho Uniwersytetu Podilla, Chmielnickij, Ukraina, 2003,
vol. l, nr 6, s. 34*47.
18. Dobrzański L. A.: Materials design as an important element of
advanced products' engineering design and manufacturing. Proceedings of
the 17* International Congress of Mechanical Engineering, COBEM'2003,
Sao Paulo, Brazil, 2003 (CD-ROM).
19. Dobrzański L. A.: Znaczenie projektowania materiałowego oraz
technologicznego w projektowaniu inżynierskim i wytwarzaniu produktów.
Materiały VI Międzynarodowego Sympozjum Obróbki Cieplnej Metali,
Szklarska Poręba, 2002, s. 1+33.
20. Dobrzański L. A.: The role of materials design in Engineering design
procesess of product and their elements, Proceedings of the 16* Brazilian
Congress of Mechanical Engineering, COBEM'01, Sao Paolo, Brazil, 2001,
(CD-ROM).
21. Dobrzański L. A.: Heat Treatment as fundamenta! technological
process of formation of structure and properties of metals. Proceedings of 8th
Seminar of IFHTSE'2001, Dubrovnik, Croatia, 2001, s. 1*13.
22. Dobrzański L. A.: Materials Design as an important element of
engineering design of machinę and their parts. Proceedings of the 12
International Conference on Design Tools and Methods in Industrial Engine-
ering, ADM 2001, Rimini, Italy, 2001 (CD-ROM).
23. Dobrzański L. A.: Znaczenie materiałów we współczesnym projekto-
waniu inżynierskim maszyn i ich elementów. Materiały Konferencyjne Po-
siedzenia Zespołu Integrującego w regionie śląskim badania z obszaru nauki
o materiałach, Instytut Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych Politech-
niki Śląskiej, PAN, Oddział w Katowicach, Gliwice, 2001, s. 5*38.
24. Dobrzański L. A.: Znaczenie materiałów we współczesnym projekto-
waniu inżynierskim maszyn i ich elementów. Materiały I Kongresu Maszyny
XX! wieku, Inżynieria Maszyn, Wrocław, 2001.
25. Dobrzański L. A.: Computer aided materials selection system as the
engineering tool for machinę part design, Proceedings of 11 * ADM Interna-
tional Conference on Design Tools and Methods in Industrial Engineering,
Sesion B, Palermo, 1999, s. 279*288.
26. Dobrzański L. A.: The role of materials selection in the design and
manufacturing processes of contemporary products and their elements. Pro-
ceedings of the Workshops EUINTEGRATION, Gliwice—Leganes—Dub-
lin—Guimaraes—Manchester—Orbassano, 1999, vol. 2, s. 1+80.
27. Dobrzański L. A.: The influence of chemical composition of high-
speed steels on the wear during cutting and erosion test, Procedings of 15n
Brasilian Congress of Mechanicał EngineeringCOBEM' 99, (CD-ROM), Sao
Paulo, Brasil, 1999.
28. Dobrzański L. A.: Materiał sełection principles for machinę design.
Proceedings of the International Seminar on Principles and Methods of
Engineering Design, Naples, Italy, 1997, vol. l, s. 267+293.
29. Dobrzański L. A.: Technical and economical issues of materials
selection. Proceedings of the Workshop on Development, Testing, and Pro-
cessing of Contemporary Functional, Constructional, and Tooł Materials,
Gliwice, Rousse, Miskolc, Bratislava, Ljubljana, 1997, vol. l,s. 1+30.
30. Dobrzański L. A.: The expert systems for computer aided materials
selection. Yołume 149° Congresso Internacional de Tecnologia Metaliirgica
e de Materiais, AssoĆao Brasileira de Metalurgia e Materiais, Sao Paulo,
Brazil, 1995, vol. 2, s. 91*103.
31. Dobrzański L. A.: The expert systems for computer aided materials
selection. Proceedings of the International Congress on Metallurgy and
Materials Technology, The Brasilian Metallurgy and Materials Society-
ABM, Sao Paulo, Brazil, 1994, s. 104*117.
Autor składa serdeczne podziękowania p. dr inż. Mirostawowi
Bankowi za pomoc przy opracowaniu edytorskim niniejszego arty-
kułu.
311
MIROSŁAW CHOLEWA Rudy Metale R 50 2005 nr 6
UKD539.2:669.018:669-14:669.715'782

FIZYCZNY WPŁYW CZĄSTEK NA WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI

ODLEWANYCH KOMPOZYTÓW Z OSNOWĄ Al-Si
Podjęto próbę oceny wpływu geometrycznych i termofizycznych właściwości cząstek zbrojenia na podstawowe czynniki
technologiczne krzepnięcia odlewu kompozytowego oraz na jego podstawowe cechy użytkowe. W osnowie siluminowej
umieszczano kolejno cząstki kwarcowe, korundowe i karborundowe. Morfologię cząstek opisano za pomocą modułu M = F/V
— stosunku objętości i pola powierzchni w sensie statystycznym. Jako reprezentatywną wielkość cieplną przyjęto akumulację
ciepła b, wiążącą gęstość masy, ciepło właściwe i przewodność cieplną. Tablica 2 zawiera plan eksperymentu Hartley'a.
Zamieszczono równania regresji wraz z ich parametrami statystycznymi. Na rysunkach 2 i 3 zilustrowano uzyskane zależności.
Potwierdzono istotność związku temperatury tworzenia kompozytu w stanie ciekłym TM, modułu morfologicznego M, poje-
mności cieplnej b i ilości zbrojenia l z zakresami czasu i temperatury krzepnięcia A? i AT oraz odpornością na zużycie Rf
wytrzymałością na ściskanie RC, i twardością Brinella HB. Uzyskane wyniki stanowią przesłankę do optymalizacji struktury
osnowy kompozytu przez sterowanie parametrami krzepnięcia poprzez morfologiczne i termofizyczne właściwości zbrojenia.
Słowa kluczowe: odlewanie, kompozyt, krzepnięcie, własności

PHYSICAL INFLUENCE OF REINFORCING PARTICLES

ON AlSi MATRIX CAST COMPOSITES PROPERTIES

Article shows evaluation of thermo-physical properties and geometry ofreinforcingparticles influence on basie technolo-
gicalfactors ofcomposite solidification and its pritnaryproperties. In silumin matrixfollowing particles wereplaced— ąuarz,
corundum and carborundum. Particles morphology was describe with use of modulus M = F/V— volume to area ratio in
statistical sense. As a representative thermal ąuantity the heat accurnulation b was assumed, ąuantity which bonds mass density,
specific heat and thermal conductivity. Table 2 contains experimental plan with Hartley model. The regression eąuations are
presented with all statisticalparameters. Infigures 2 and 3 obtained relationships are shown. Significance ofrelations between
temperaturę for composite creation in liąuid state TM, morphology modulus, heat accurnulation b, reinforcement ąuantity and
solidification rangę Ar and interval A? wear resistance Rf compression strength RC and hardness HB has been confirmed.
Obtained results show ways of optimizing the composite matrix structure through solidification parameters steering by
changing the thermo-physical properties and geometry of reinforcing particles.
Keywords: casting, composite, solidification, properties

Wprowadzenie W badaniach doświadczalnych procesu krzepnięcia wykorzysta-

Prezentowane badania doświadczalne mają na celu potwierdzę-
nie korelacji między cieplno-geometrycznymi właściwościami zbro-
jenia a wybranymi właściwościami technologicznymi i użytkowymi
w kompozytach z cząstkami dyspersyjnymi. Istnienie takich korela-
cji w podstawowych wielkościach technologicznych i użytkowych
może wskazywać na istnienie korelacji w innych bardziej wyszuka-
nych właściwościach kompozytów odlewanych. Dalszym celemjest
określenie charakteru zmian przyjętych czynników stanowiąc jedno-
cześnierozwinięciewcześniejszychbadań[1-^3]. Spośródwłaściwo-
ści eksploatacyjnych, badano tylko bezpośrednio związane z proce-
sem krzepnięcia—jako sterującymi w procesie. Natomiast spośród
właściwości eksploatacyjnych badano wielkości związane z tribolo-
gicznymi cechami kompozytu. Przyjęte modelowe, tzn. duże wymia-
ry cząstek, mogą mieć praktyczne znaczenie tylko w skojarzeniach
ciernych. Poniżej przedstawiono przyj etą procedurę badań:
1 — wykonanie kompozytów w stanie ciekłym,
2 — wykonanie odlewów próbnych wraz z przeprowadzeniem zało-
żonych pomiarów wielkości technologicznych, tj. zakresów czasu
i temperatur krzepnięcia,
3 — wykonanie pomiarów własności użytkowych: wytrzymałości
na ściskanie, twardości Brinella oraz zużycia ciernego,
4 — przeprowadzenie analizy wyników i wnioskowanie wraz z oce-
na istotności poszczególnych wejściowych czynników zmiennych.
no metody ATD i ARD (lub AED) stosowane w diagnostyce sto-
pów, a oparte na podobnych zjawiskach fizycznych: przewodnictwa
cieplnego i elektrycznego [4+6]. W przypadku kompozytów stoso-
wanajest metoda ATD [7]. Elektryczne oddziaływanie zbrojeniajest
podobne do oddziaływań cieplnych zbrojenia. Cząstki stanowią
lokalny opór. Jeśli uwzględnić ich wpływ na całkowitą rezystancję
elektryczną w funkcji temperatury, to metodyka badawcza może być
wzbogacona przez połączenie obu metod. Z uwagi na istotne różnice
w stopniu uporządkowania ruchu elektronów pod wpływem różnicy
potencjałów elektrycznych i cieplnych, szczególnie w zakresie
przemian fazowych, wyniki należy interpretować uwzględniając
różnice między zjawiskami — traktując metodę ATD jako wiodącą,
W metodzie ATD istotna wielkość jest mierzona bezpośrednio,
Pomiar obarczony jest nieuniknionym błędem bezwładności termo-
par — inercji pomiaru względem badanego zjawiska. W metodzie
ARD wnioskowanie o cieplnych właściwościach obiektu dokony-
wane jest praktycznie bezinercyjnie —jednak na podstawie pośred-
niego pomiaru wielkości nie cieplnej a elektrycznej. W przypadku
kompozytów połączenie obu metod daje korzyści w postaci czterech
efektów:
l •— ułatwia identyfikację czynników nieuwzględnionych w ekspe-
rymencie, a wpływających na proces,
2 — istotna różnica w wynikach rozumiana jako błąd gruby ułatwia
znalezienie przyczyn lub eliminację eksperymentu cząstkowego,

Dr inż- Mirosław Cholewa — Politechnika Śląska. Instytut Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych. Zakład Odlewnictwa. Gliwice.

312
3 — niewielka różnica w wynikach ułatwia analizę przyczyn, co Zgodnie z założeniami przyjętymi w badaniach opis cech mor-
poprawia jakość końcowej oceny badanego zjawiska, fologicznych zbrojenia dotyczy typowych materiałów zbrojących
4 — w przypadku uzyskania zbliżonych wyników daje praktyczną 0 wyraźnie zróżnicowanym kształcie. Ograniczenia związane z wy-
weryfikację eksperymentu. borem danych wejściowych do planu eksperymentu dającego obraz
W badaniach doświadczalnych z uwagi na bezwładność zazna- statystycznego zachowania grupy badanych materiałów wymaga
czającą się we wszystkich rzeczywistych cieplnych procesach po- kompromisu między skrajnymi skojarzeniami materiałowymi, amo-
miarowych, intensywność ruchu ciepła ograniczono do absolutnie żliwościami interpretacji oczekiwanych wyników. Współczynnik
możliwego fizycznego minimum. Wszystkie termopary posiadają przewodnictwa cieplnego materiałów zbrój ący ch wśród właściwości
bezwładność, której eliminacja jest niemożliwa, a jej minimalizacja cieplnych zdecydowanie najsilniej zmienia się w funkcji temperatu-
ograniczona. Stąd, jako materiał form przeznaczonych do badania ry oraz w przestrzeni podziału na izolatory cieplne, półprzewodniki
cech odlewanych kompozytów, zastosowano specjalnie przygoto- j przewodniki. Tradycyjna nomenklatura odnosi się do pojęć: ter-
waną termoizolacyjną masę korundową. Stosowanie form na bazie moizolator, metaloid, metal. Różnice między współczynnikiem
materiałów termoizolacyjnych daje następujące korzyści badawcze: przewodnictwa cieplnego tych materiałów mieszczą się w wielko-
1 — wydłuża czasy pomiarowe analizowanych wielkości, co przy ściach rzędów, podczas gdy pozostałe właściwości fizyczne: Ciepło
ustalonym (często ekstremalnym czasie) daje zmniejszenie wpływu właściwe, gęstość masy różnią się między sobą w obszarach tego
błędów pomiarowych, samego rzędu. Tak istotne różnice wartości w analizowanych wiel-
2 — stanowiąc jeden ze skrajnych stanów fizycznego zakresu wy- kościach implikują trudności instrumentalne w ocenie. Ogranicza to
twarzania kompozytów odlewanych, stwarza możliwości maksy- m.in. wykorzystanie ułamkowych statystycznych planów ekspery-
malnego wykorzystania tradycyjnych technik odlewania kompozy-
mentu. W badaniach przyjęto jako zbrojenie: kwarc, karborand
tów przy dowolnie większych prędkościach stygnięcia,
1 korund. Umieszczona w planie eksperymentu (tabl. 2) pojemność
3 — ponadto weryfikuje technologię wytwarzania wykazując pomi-
jalną segregację grawitacyjną. Tablica l
Wybór takich czynników został podyktowany m.in. brakiem
Zestawienie uśrednionych termofizycznych
informacji, co do ogólnych zasad projektowania układów zasilania
właściwości komponentów
dla odlewów kompozytowych. Poza koniecznością zbadania reolo-
gicznych właściwości ciekłych kompozytów, które z pewnością tak- Table l
że powinny zależeć od przyjętych czynników wejściowych, obecnie Average thermo-physical properties of reinforcement and matrix
określono podstawowe wielkości cieplne związane z krzepnięciem.
Z uwagi na szczególną specyfikę każdej z metod badań tribologicz- Gęstość Ciepło Ciepło Przewo- Dyfu- Akumu-
nych, opis przyjętej metody jest dokładniejszy od pozostałych. masy właściwe krysta- dność zyjność lacja
Kompo- lizacji L cieplna K cieplna a cieplna b
P C
P
nent
Metodyka doświadczalnych badań procesu krzepnięcia 10
6
kJ/kgK. kJ/kg W/mK ID'6, 103, Ws°'5/
g/m3 J/gK J/g m"/s /(m2K)

Badano zależność odporności na zużycie cierne, twardości Bri- SiO2 2,3 1,04 — 1,6 0,67 1,96
nella, wytrzymałości na ściskanie, przedziału czasu krzepnięcia i za- A1203 3,9 1,07 — 3,7 0,89 3,93
kresu temperatur krzepnięcia w funkcji parametrów kompozytu: ilo- SiC 2,9 1.03 — 16,5 5,52 7,02
ści, modułu morfologicznego, temperatury tworzenia kompozytu AlSill*' 2,5 1,19 389 130,0 0,53 178,87
oraz współczynnika akumulacji ciepła dane dla stopu wyznaczono jako średnie wartości występujących na gra-
nicach zakresu temperatur krzepnięcia stopu okołoeutektycznego przyjmu-
Ar, AT", Rt, Rc, HB =/( /, M, TM, b) jąc zakres temperatur AT= 4K [9]

Tablica 2
Macierz planu eksperymentu wraz z wynikami przeprowadzonych badań
Table 2
Experiment plan matrix with obtained results

Komponent
b M / Tm Ar Ar R, H RC
Lp. 103, Wsas/
zbrojący
/(m2K) 1/um % °c °c s l/mm3 HB MPa

1 SiC 7,02 0,028 1 720 10,120 155,610 17,460 42,4 256,44

2 SiC 7,02 0,028 3 680 10,145 180,284 4,240 47,6 319,78
3 SiO2 1,96 0,021 1 720 9,028 146,251 1,800 46,8 221,34
4 Si02 1,96 0,021 3 700 11,165 146,363 4,391 49,3 290,95
5 A120, 3,93 0,033 1 700 4,970 97,234 1,608 49,3 225,13
6 A1203 3,93 0,033 3 700 5,634 121,530 31,910 43,4 268,23
7 SiC 7,02 0,028 2 700 13,569 266,092 5,290 47,2 279,24
8 SiO2 1,96 0,021 2 700 6,590 121,812 2,421 51,1 231,97
9 A1203 3,93 0,033 2 680 4,277 139,915 2,419 46,9 304,49
10 A1203 3,93 0,033 2 700 4,698 200,730 2,116 49,7 297,15
11 A1203 3,93 0,033 2 720 6,364 113,530 17,220 41,1 221,92

Porównawczo osnowa

12 AlSill 178,87 — 680 1,156 151,102 0,467 48,0 236,20

13 AlSill 178,87 — 700 2,916 95,132 0,457 46,8 235,03
14 AlSill 178,87 — 720 2,699 131,654 0,467 46,7 194,55
_

313
cieplna b w założeniu powinna być odpowiednikiem podstawo-
wych właściwości cieplnych cząstek ceramiki tworzących kompo-
zyt. Spośród cieplnych właściwości najsilniej na ruch ciepła wpływa
przewodnictwo cieplne. Biorąc pod uwagę konieczność powiązania
relacji morfologicznych i termofizycznych zbrojenia w badaniach,
wytypowano właśnie akumulację ciepła jako wielkość reprezenta-
tywną dla pozostałych podstawowych wielkości termofizycznych
związanych prostymi zależnościami matematycznymi.
W tablicy l zestawiono uśrednione w funkcji temperatury pod-
stawowe, współzależne ze współczynnikiem przewodnictwa ciepl-
nego, właściwości termofizyczne komponentów użytych do wyko-
nania kompozytów. Uwzględniając także ich zmienność w funkcji
temperatury w zakresie temperatur krzepnięcia tworzonych kompo-
zytów [8, 9].
Dyfuzyjność cieplna oraz współczynnik akumulacji ciepła są
obliczane przy uwzględnieniu: ciepła właściwego i gęstości masy.
Analizowano wąski, ale za to czuły zakres temperatur, tj. — zakres
temperatur krzepnięcia stopu okołoeutektycznego — prawie wszy-
stkie właściwości fizyczne osnowy — także cieplne, wskutek prze-
miany fazowej, zmieniają się skokowo.
Na wartość współczynnika akumulacji ciepła osnowy wpływa głów-
nie ciepło krystalizacji zgodnie z zależnością
"AKU (D
w pozostałych przypadkach współczynnik akumulacji ciepła okre-
ślano z zależności
b = VXp^ (2)
Dyfuzyjność cieplną wyznaczono w analogiczny sposób. Podane
zależności odnoszą się odpowiednio do osnowy i zbrojenia
A,
a
AKl l ~' (3)
_L
pc
"Ar
Rys. l. Mikrografie a — struktury stopu AK 11 bez dodatku zbrojącego,
b — struktury kompozytu AK1 !+3%SiC, c — AK11+3%A12O3, d— AK1 !+3%SiO2 (pow. 300x)
Fig. l. Micrographs of a — AK 11 alloy structure without reinforcing component,
b — composite structure AK11+3%S1C, c — AK11+3%A12O3, d — AK1 !+3%SiO2 (mag. 300x).
314
m 2,/s (4)
Przeprowadzenie badań zasadniczych wymaga analizy geome-
trycznych cech stosowanego zbrojenia. Poniżej zamieszczono zsyn-
tetyzowane wyniki ilościowej analizy zbrojenia wykonane metodą
cyfrowej analizy obrazu. W kolejnych częściach tablicy l zestawiono
cechy geometryczne zastosowanej ceramiki zbrojącej [l, 2]. Uza-
sadnienie zastosowania piasku kwarcowego jako zbrojenia wynika
z naturalnego pochodzenia tego materiału. Cechą charakterystyczną
tzw. piasku wzorcowego w nazewnictwie materiałów formierskich,
jest prawie idealnie kulisty kształt ziaren. Inne materiały kwarcowe,
krzemionkowe, kwarcytowe i im podobne na skutek mielenia posia-
dają przy zbliżonych właściwościach mechanicznych wielościenny
kształt ziarn, który eliminuje je z zakresu badanych materiałów.
W celu porównania cech geometrycznych typowych materiałów
zbrojących i jednocześnie typowych kształtów poddano szczegóło-
wym badaniom cząstki o zbliżonych wymiarach. Przez przesiewanie
na znormalizowanym zestawie do analizy sitowej uzyskano frakcje
poddane następnie analizie ilościowej. Do badań wytypowano ma-
teriały, których cząstki posiadają kształty możliwie najbardziej zbli-
żone do teoretycznych. Materiałem podstawowym, do którego do-
brano pod względem wielkości pozostałe materiały zbrojące był
wzorcowy piasek kwarcowy (SiO2). Ziarna piasku posiadają prawie
idealnie kulisty kształt i pomimo znacznych rozmiarów rzędu 160 (im
wykorzystano je do badań modelowych kompozytów. Analizie
ilościowej poddano cząstki A12O3, SiC i SiO2. Wykorzystując kom-
puterową analizę obrazu dokonano badań morfologii cząstek zbro-
jących. Dla porównania na rysunku l pokazano cząstki zbrojące
otoczone siluminową osnową. W badaniach morfologicznych do
oceny kształtu zbrój enia posłużono się powierzchniami rzutu cząstek
na powierzchnię analizowanego obrazu. Natomiast na rysunku l
pokazane są przekroje cząstek na powierzchni zgładów. Wartości
średnich modułów wyznaczone są na podstawie rzutów prostopad-
łych cząstek a nie ich przekrojów na zagładach.
Wyznaczono moduł cieplny cząstek
• r
 M tn - F/V (5)'
v 3 — prędkość obrotowa krążka: v = 1000 • 271/60 l/s.
Na podstawie trzech pomiarów oznaczono
gdzie l — Wartość średnią głębokości wytartych obszarów h wg wzoru
F, V — oznaczają stystyczme reprezentatywne pole powierzchni
i objętość cząstek,
— dla piasku Mm = 0,021 1/jim,
hl+h2
h- (6)
— dla węglika krzemu Mm = 0,028 1/jim,
— dla tlenku aluminium Mm = 0,033 l/p,m
Uzasadnienie dla podjęcia próby opisu cech morfologicznych za 2 — Średnią długość wytarcia L wg wzoru
pomocą modułu wynika ze znacznego zróżnicowania stopnia rozwi-
nięcia powierzchni cząstek zbrojących w odniesieniu do ich wielko- Lj + L2 + L3
ści Do badań, jako osnowy kompozytu użyto stopu AK-11 Jako L= , |im (7)
aktywatora zjawisk powierzchniowych użyto substancji powierzch-
nio wo-czynnej w roztworze wodnym W derywacyjnej analizie ter-
micznej i rezystancyjnej założono równoczesną rejestrację temperatur 3 — Średnią wartość bezwzględnego objętościowego zużyciapróbki
oraz spadków napięć w krzepnącym odlewie próbnym Dwudzielne V wg wzoru
formy wykonano z termoizolacyjnego lekkiego korundowego ma-
teriału formierskiego o współczynniku przewodności cieplnej X = h L 3
= 0,13 - 0,17|r= 200 _600 °c W/mK Przyjęty materiał pozwala na V= , 1/1000 mm (8)
zwolnienie zachodzących procesów cieplnych, co jest konieczne
m in ze względu na wąski zakres temperatury krzepnięcia okołoeu- 4 — Wskaźnik odporności na zużycie R, wg wzoru
tektycznej osnowy kompozytu Dla sprawdzenia poprawności po-
miarów kompozyt wlewano jednocześnie do dwóch form Po zala-
niu, niezależnie na dwóch komputerach, rejestrowano temperaturę, o 1000 ,, 3
Rt = —— , l/mm (9)
i napięcie (proporcjonalne do rezystancji) w funkcji czasu — zgod-
nie z zasadami metod ATD i ARD Na podstawie zarejestrowanych
zależności temperatury i rezystancji oraz ich pochodnych wyznaczono gdzie
podstawowe wielkości współrzędne temperatury i czasu początku h — głębokość wytartych wgłębień,
i końca krystalizacji Pominięto całkowicie analizę innych efektów L — długość wytarcia,
cieplnych Charakterystyczne mikrostruktury uzyskanych kompo- Vh — objętościowe zużycie próbki wyznaczone z długości wytar-
zytów pokazano na rysunku l Na kolejnych mikrografiach widocz- tych wgłębień h,
ne są cząstki karborundu, korundu i krzemionki (rys \b, c, d) oto- VL — objętościowe zużycie próbki wyznaczone z długości wytar-
czone osnową roztworu a z pierwotnymi kryształami krzemu, które tych wgłębień L,
w porównaniu do osnowy bez cząstek zbrojących (rys Id) są znacz- V — bezwzględne objętościowe zużycie próbki,
nie mniejsze i równoosiowe Widoczne jest także charakterystyczne Rt — wskaźnik odporności na zużycie.
Badania przeprowadzono zgodnie z ćwiartkowym planem eks-
zróżnicowanie kształtu cząstek typowe dla użytych materiałów
Wykonano badania wytrzymałości na ściskanie (PN-80/H-04320) perymentu Hartleya, opartym na hipersześcianie przy trzech pozio-
mach czynników sterujących.
i twardości (PN-78/H-04350) oraz zużycia ciernego (PN-67/M-04306)
Przyjęto następujące wejściowe czynniki sterujące:
Oznaczenie wielkości zużycia ciernego zgodnie z metodą wirującej
Parametry technologiczne:
krążkowej przeciwpróbki, przy tarciu technicznie suchym, przepro-
1 — temperaturę tworzenia kompozytu,
wadzono na urządzeniu typu Skoda-Savme nr 10455
2 — procentowy udział wagowy dodatku zbrojącego.
Warunki badań tnbologicznych
Właściwości geometryczne i termofizyczne zbrojenia:
1 — czas ścierania r = 300 s,
3 — moduł morfologiczny zbrojenia,
2 — zadane obciążenie P = 150 N.
4 — akumulację ciepła.
Macierz planowania eksperymentu wraz z zakresami zmienności
Tablica 3 czynników sterujących oraz z wynikami pomiarów zamieszczono
Zestawienie wartości odchyleń standardowych w tablicy 2. Wartości odchyleń standartowych zestawiono w tablicy 3.
badanych właściwości kompozytów Metodą regresji krokowej sporządzono równania funkcji opisują-
cych właściwości technologiczne i eksploatacyjne w zależności
Table 3 od czynników sterujących przy wytwarzaniu badanych materia-
Standard deviation values łów kompozytowych: odpowiednie wykresy zamieszczono na
for investigated composite proprties rysunkach 2 i 3.
1. Ar, AT, Rt, Rc, HB =J(M, I, Tm)
Odch. st. Odch. st. Odch. st. Odch. st. Odch. st.
Lp. Zakres czasów krzepnięcia osnowy kompozytu A;:
AT Ar K, HB RC Podsumowanie regresji zmiennej zależnej A?
1 1,890 12,30 16,51 4,92 57,23 R = 0,63543713 R2 = 0,40378035 Popraw. R2 = 0,25472544
2 2,430 38,92 2,60 1,80 6,98
3 1,380 33,69 0,07 4,70 57,43 F(2,8) = 2,7089 p < 0,12636 Błąd std. estymacji: 41,138
4 1,780 28,96 10,60 1,20 42,81
Błąd st. Błąd st.
5 0,690 8,35 0,11 0,70 56,50
6 0,330 19,46 36,66 5,09 32,32 BETA BETA B B f(8) poziom p
7 1,640 55,92 1,56 2,17 63,26
8 2,520 18,54 W.
0,23 1,36 57,23
wolny 3301,195 1373,488 2.403511 0,042941
9 0,900 24,26 0,23 2,73 1,31 M -3,1211 1,340979 -4E+08 1J1E+08 -2,32748 0,048352
10 1,240 8,13 0,09 1,61 1,65 LN(M) 3,063115 1,340979 798,7188 349.6653 2,284238 0,051728
11 2,090 12,98 16,75 3,63 46,77
* = 3301,19 - 3,98 • 108 • M4 + 798,72 • ln(M)

315
 0,018 0.020 0.022 0.024 0.026 0,028 0.030 0,032 0.034 0,036

c) d)

Stop osnowy
[MPa]
0,47-0,48 [l/mm3]

l m, C

AT (DT), At (Dt) Rt, RC, H

"C, s, 1. fj,m, MPa, HB

Tm

HB = f(M„„Tm,I)
I = const,I = l,I = 2,I = 3
R, t=» / t

Rys. 2. Związek użytkowych właściwości kompozytów z temperaturą ich tworzenia Tm, postacią geometryczną
cząstek ceramicznych M i ich ilością /
a — zakres czasu krzepnięcia A/ (Dr) =flTm, M,I),b —• zakres temperatury krzepnięcia AT (DT) =f(Tm, M,I),c — odporność na
zużycie Rp =f(Tm, M, I), d — wytrzymałość na ściskanie Rc =/(Tm, M, T), e — twardości H =J(Tm, M, /),/— opis układu osi współrzędnych

Fig. 2. Relation between composite properties and its creation temperaturę Tm, morphology modulus Mand reinforcement ąuantity /
a — solidification interva! &t (Dt) =f(Tm, M, l), b — solidification rangę Ar (DT) =J(Tm, M, 1), c — wear resistance R, =f(Tm, M, /),
d— compression strength R(. -f(Tm, M, T), e — hardness H =fiTm, M, /),/— co-ordinate system description

316
 a) b)

DT,.DT?,DT,

A7 = DT = /(/>, T„,J)
= Dt = f(b,Tm) 1 = const.I = \.I = 2,1 = 3
DT t=> / T
c) d)

"' i;rv

= const,I = l,f = Rc=f(b.T„,.I)

I = const.I = 11 = 2,1 =
/?, T=> / T

e)
AT (DT), At (Dt) R t, RC? H

°C,s, l/mm 3 , MPa, HB

Stop osnowy 47^48 HB

3 5 2
10 Ws°' /(m K)

= f(b,TJ

Rys. 3. Związek użytkowych właściwości kompozytów z temperaturą ich tworzenia Tm, pojemnością cieplną
cząstek ceramicznych b i ich ilością /
a — zakres czasu krzepnięcia At (Dt) =f(Tm, b, I), b — zakres temperatury krzepnięcia AT(D7) =f(Tm, b, f), c — odporność na
zużycie Rt =f(Tm, b, l), d — wytrzymałość na ściskanie Rc =fiTm, b, [),e — twardości H =f(Tm, b, /),/— opis ukladu osi współrzędnych

Fig. 3. Relation between composite properties and its creation temperaturę Tm, heat accumulation b and reinforcement ąuantity /
a — solidification interval A« (Dt) =ATm, b, f), b — solidification rangę AT (DT) =ATm, b, !), c — wear resistance R, =f(Tm, b, I),
d — compression strength Rc =flTm, b,l),e — hardness H -f(Tm, b, t), f— co-ordinate system description

317
Zakres temperatur krzepnięcia osnowy kompozytu AT": R = 0,97524540 R2 = 0,951 10359 Popraw. R2 = 0,94023772
Podsumowanie regresji zmiennej zależnej A7°
F(2,9) = 87,531 p < 0,00000 Błąd std. estymacji: 39,152
R = 0,97400247 R2 = 0,94868080 Popraw. R2 = 0,91660631
Błąd st. Błąd st.
F(5,8) = 29,577 p < 0,00006 Błąd std. estymacji: 0,21306
BETA BETA B B f(9) poziom p
Błąd st. Błąd st.
0,219415 0,089616 0,003937 0,001608 2,448389 0,036854
5
b
7.0,5
BETA BETA B B f(8) poziom p m 0,833605 0,089616 5,039573 0,541774 9,301975 6,51E-06

W. wolny 31,77219 9,146147 3,473833 0,008395 M = 0,003937 • bs + 5,039573 • /S,-5

M -38887,3 9968,077 -667,305 171,052 -3,90118 0,004537
0,281229 0,09469 0,014211 0,004785 2,969979 0,017872 Zakres temperatur krzepnięcia osnowy kompozytu AT":
& -1.5E+07 5605957 -2475,04 952,1934 -2,59931 0,031652 Podsumowanie regresji zmiennej zależnej AT0'
l/M -11,5446 2,297081 -0,5034 0,100163 -5,02575 0,00102
f 14610476 5600704 0,002532 0,00097 2,608686 0,031194 R = 0,99773588 R2 = 0,99547688 Popraw. R2 = 0,99289225

AT" = (31,77 - 667,3 • M + 0,014 • Tm - 2475,04 • M2 - ~ + 0,003 • /5)2 F(4,7) = 385,15 p < 0,00000 Błąd std. estymacji: 0,23650
M
Błąd st. Błąd st.

Wskaźnik odporności na zużycie cierne Rt: BETA BETA B B t(l) poziom p

0,5
Podsumowanie regresji zmiennej zależnej /?,'
b -1,79454 0,349329 -1,08546 0,211298 -5,1371 0,001343
0,15152 0,070059 0,199363 0,092181 2,16274 0,067335
R = 0,80167337 R2 = 0,64268019 Popraw. R2 = 0,53548424
b
2
1,299212 0,226084 0,130934 0,022785 5,746591 0,000701
T„2 1,47661 0,15604 8,4E-06 8,88E-07 9,463001 3.07E-05
F(3,10) = 5,9954 p < 0,01321 Błąd std. estymacji: 1,0262

Błąd st. Błąd st. AT = (-1,08546 • b + 0,199363 -7 + 0,130934 • b2 + 8,4 • 10~6Tm2)2

BETA BETA B B poziom p Wskaźnik odporności na zużycie cierne Rt:

'(10) ,0,5
Podsumowanie regresji zmiennej zależnej
W. wolny -8,38828 3,763535 -2,228830 0,049941
M
4
0,484084 0,192993 1648266 657125,8 2,508296 0,031003 R = 0,96004739 R2 = 0,92169100 Popraw. R2 = 0.87694299
l
4
0,52925 0,204561 0,024884 0,0093022 2,587247 0,027078
Tm
4
0,496991 0,201165 3J2E-11 1.51E-11 2,470565 0,033073 F(4,7) = 20,597 p < 0,00057 Błąd std. estymacji: 1,0083

Rt = (-8,388 + 1648266 • M4 + 0,024844 • T4 + 3,72 • KT11 • Tm Y Błąd st. Błąd st.

BETA BETA B B t(l) poziom p

Wytrzymałość na ściskanie Rc:
b0'5 -3,07081 1,200958 -4,28873 1,677272 -2,55697 0,037718
Podsumowanie regresji zmiennej zależnej Rc 0,675984 -18,6022 5,968927 -3,1165 0,016926
b'1 -2,1067
f 0,480489 0,17653 0,091426 0,03359 2,721846 0,029686
R = 0,78839172 R2 = 0,62156151 Popraw. R2 = 0,52695189 5,421244 1,693467 4,5E-08 1.4E-08 3,20127 0,015039
Tj
F(2,8) = 6,5697 p < 0,02051 Błąd std. estymacji: 24,795
Rt = M.28874 • b0'5 - 18,6022 • b'1 + 0,091426 • f + 4,5 • 10~8 • Tm 3)2
Błąd st. Błąd st. Wytrzymałość na ściskanie Rc:
BETA BETA B B f(8) poziom p Podsumowanie regresji zmiennej zależnej Rc

W. wolny 528,0571 118,7252 4,447724 0,002146 R - 0,88343255 R2 = 0,78045307 Popraw. R2 = 0,0,71458899

f 0,288472 0,250296 0,986108 0,855608 1,152523 0,28238
-0,60472 0,250296 -1.1E-09 4,66E-10 -2,41602 0,042111 F(3,10) = 1 1,849 p < 0,00125 Błąd std. estymacji: 20,167
Ta4

Rc = 528,05 + 0,98 • 7 - 1,1 • 10"' Błąd st. Błąd st.

BETA BETA B B <(10) poziom p

Twardość Brinella HB:
W. wolny 1032,763 286,9447 3,599173 0,004855
Podsumowanie regresji zmiennej zależnej HB -0,44511 0,157059 -1,15079 0,406057 -2,83406 0,017728
£ 0,362415 0,154976 0,73333 0,313585 2,338534 0,041443
R = 0,926488109 R2 = 0,85836721 Popraw. R2 = 0,76394535 2
I 0,447806 0,163772 5,019666 1,835794 2,734329 0,021037
F(4,6) = 9,0908 p < 0,01016 Błąd std. estymacji: 1,5640 Rc = 1032,763 - 1,15079 • Tm + 0,73333 • b2 + 5,019666 • f
Błąd st. Błąd st. Twardość Brinella HB:
B t(6) poziom p Podsumowanie regresji zmiennej zależnej HB
BETA BETA B

W. wolny -15369,1 4801,7 -3,20076 0,018582 R = 0,88343255 R2 = 0,78045307 Popraw. R2 = 0,0,71458899

/ -0,49697 0,189658 -2,06527 0,788166 -2,62035 0,039568
-97,6466 29,85631 -22,431 6,858473 -3,27055 0,017022 F(3,10) = 1 1,849 p < 0,00125 Błąd std. estymacji: 20,167
M6'5 -0,54293 0,159142 -118,724 34,80013 -3,4116 0,014291
Błąd st. Błąd st.
T_l 96,77208 29,83877 1177,104 362,9491 3,243165 0,017617
BETA BETA B B f(8) poziom p
HB = -15369 -2,06 -7-22,43 • T„- 118,7-VM~+ 1177,1 •
1,691017 0,199639 0,112985 0,013339 8,470378 2.89E-05
1"
1. Ar, AT, Rt, Rc, HB =f(b, I, TJ
Zakres czasów krzepnięcia osnowy kompozytu A?:
r,: 0,085018 0,035571 12,24957 5,125133 2,390098 0,043849
-0,77298 0,202179 -2.1E-13 5,52E-ł4 -3,82323 0,005066

Podsumowanie regresji zmiennej zależnej A/ HB = 0,112985 • Tm + 12,24957 • ŹT1 -2,1 • 10~13 • T

318
 Wnioski
1. Wielkość zakresu czasu krzepnięcia zależy od modułu krze-
pnięcia i pojemności cieplnej.Wpływ pozostałych czynników wy-
twarzania jest maloistotny. Obie wielkości (M i b) stwarzają warunki
dla sterowania zakresem czasu krzepnięcia w makroskali odlewu
kompozytowego jako całości. Ze względu na nieliniowość zmian
zakresu czasu krzepnięcia w funkcji modułu i pojemności cieplnej
jego wielkość należy każdorazowo traktować indywidualnie.
2. Wydłużenie zakresu temperatur krzepnięcia związane jest
ze wzrostem ilości zbrojenia i temperatury tworzenia kompozytu, co
może wskazywać na bezpośredni związek z sumaryczną powierzch-
nią kontaktu i właściwościami cieplnymi komponentów oraz z jako-
ścią zjawisk powierzchniowych. Wysokie temperatury sprzyjają
wysokiej skuteczności zwilżania, ale zwiększają także chłonność
gazów. Ponadto wpływ modułu morfologicznego (M) oraz pojemno-
ści cieplnej (b) jest przeciwny — w przybliżeniu tam, gdzie wystę-
puje maksimum wpływu modułu, występuje jednocześnie minimum
wpływu pojemności cieplnej. W porównaniu do stopu osnowy zmie-
nia się jakościowo zakres możliwości regulacji zakresem temperatur
krzepnięcia. Z bardzo wąskiego obejmującego —- AT0 = 1*3 K do
A7/Ł = 0-18K.
3. Istnieje związek zakresu czasu i temperatury krzepnięcia
z własnościami morfologicznymi struktury i właściwościami użyt-
kowymi kompozytu. Uzyskane związki mają charakter makrosko-
powy. Wyjaśnienie istoty zjawisk wymaga analizy zjawisk w skali
mikro oddziaływań między pojedynczą cząstką a otaczającą ją
osnową.
4. Wzrost odporności na zużycie związany z wzrastającym
udziałem zbrojenia jest oczywisty, jednak dla maksymalizacji efektu
należy zwiększać wartość modułu i optymalizować własności ciepl-
ne zbrojenia, a także maksymalizować zwilżanie przez zwiększanie
temperatury tworzenia kompozytu.
5. Przy założonej ilości i wielkości cząstek brak związku wytrzy-
małości mechanicznej z modułem morfologicznym jest jedynie po-
twierdzeniem poprawności zwilżania, co jednocześnie potwierdza
korzystny wpływ rosnącej ilości zbrojenia. Wzrost wytrzymałości,
związany z obniżaniem temperatury tworzenia kompozytu, wiąże
się ze wzrostem kinetyki krzepnięcia, tj. wyższymi wartościami
pochodnych temperatury po czasie i po kierunku.
6. Obecność cząstek, zmieniając warunki krystalizacji, powodu-
je w badanym zakresie zmniejszenie twardości osnowy kompozytu,
co może wiązać się relatywnym względem stopu osnowy rozdrob-
UWAGA CZYTELNICY!
Zakład Kolportażu w Warszawie, ul. Bartycka 20, tel. (022) 840-30-86,
sprzedaje za gotówkę egzemplarze archiwalne wszystkich wydawanych
przez nasze Wydawnictwo czasopism.
Zachęcamy naszych Czytelników, którzy pragną uzupełnić brakujące
egzemplarze do skorzystania z tej możliwości.
nieniem struktury.
7. Spadek twardości i wytrzymałości ze wzrostem temperatury
tworzenia kompozytu przy jednoczesnym wzroście wywołanym
rosnącym udziałem zbrojenia i rosnąca pojemnością cieplną wskazuje
na istotny wpływ kinetyki ruchu ciepła na krystalizującą osnowę.
8. Istnieje rzeczy wista możliwość sterowania parametrami tech-
nologicznymi wytwarzania kompozytu dla regulowania kinetyką
ruchu ciepła i poprzez modyfikowanie struktury osnowy kompozytu
kształtowanie właściwości użytkowych kompozytu
9. Dobór geometrycznych i termofizycznych cech komponen-
tów zbrojących należy traktować każdorazowo indywidualnie.
10. Podstawowe czynniki technologiczne wytwarzania, takie
jak: temperatura tworzenia i odlewania kompozytu, udział i ziarni-
stość cząstek zbrojenia należy uzupełnić o optymalizowane termofi-
zyczne i geometryczne własności zbrojenia w celu maksymalnego
wykorzystania cech komponentów do sterowania struktura osnowy
kompozytu
Literatura
1. Cholewa M., Gawroński J., Ignaszak Z.: Technological Aspects of
Particle Reinforced Composites. Mat. Konf. ICAM'97 Strasbourg, Francja,
1997, J. Gawroński, S. Jura, J.
2. Cholewa M., Gawroński J., Ignaszak Z: Particles properties in wear
resistance aluminium composites. „Achievements in the Mechanical and
Materiał Engineering". Materials Science Committee of the Polish Academy
of Science, The faculty of Mechanical Engineering of the Silesian Technical
University. Gliwice 1998.
3. Gawroński J, Cholewa M, Szajnar J.: Związki morfologii budowy
wewnętrznej odlewu z jego właściwościami technologicznymi i użytkowy-
mi. Acta Metalurgica Slovaca, 2001, vol. 7, t. l, s. 391+396.
4. Pietrowski S., Władysiak R., Pisarek B.: Recapitulation of silumins'
crystallization assessrnent with use of the thermal-derivative analysis method.
Krzep. Met. i St. v. l, nr 40 s. 49.
5. DudykM., Minkus K.: Opracowanie metody Analizy Elektryczno-De-
riwacyjnej (AED) do badania krystalizacji siluminów. Krzep. Met. i St. v. 19,
1994 s. 111.
6. Dudyk M.: Jednoczesna analiza metodą ATDiAED procesu krystali-
zacji stopu AlSi9Mg (AK9). Krzep. Met. i St. 1995, v. 22, s. 154.
7. Braszczyński J., Cisowska M.: Próba oceny krzepnięcia kompozytów
hybrydowych AlMg/SiC + Cgr. Krzep. Met. i St. 1999, nr 7, s. 40.
8. Pawłowski S., Serkowski S.: Materiały ogniotrwałe w metalurgii. Cz.
I, skr. ucz. nr 1892, Gliwice 1995.
9. Program symulacyjny „CAStech"
319
 Rud
WOJCIECH OZGOWICZ y Metale R 50 2005 nr 6
UKD669-97:669.35'6:539.377:539.42.001

ANALIZA MECHANIZMÓW KRUCHOŚCI MIĘDZYKRYSTALICZNEJ

BRĄZÓW-cc W TEMPERATURZE PODWYŻSZONEJ
Część !
W pracy analizowano główne czynniki i mechanizmy determinujące hipotetycznie zjawisko kruchości miądzykrystalicznej
jednofazowych brązów cynowych podczas procesu odkształcenia w temperaturze podwyższonej. Weryfikowano doświadczal-
nie Synergiczny efekt takich mikromechanizmów pąkania, jak poślizg wzdłuż granic ziarn oraz kawitacji i segregacji miądzy-
krystalicznej, jak również oddziaływania mikrododatków Ce lub Zr na możliwość ograniczenia tej kruchości i polepszenia
własności plastycznych stopów w temperaturze podwyższonej. Stwierdzono, że udział tych mechanizmów w procesie dekohezji
jest funkcją złożoną zależną implicite od składu chemicznego stopów, a w szczególności — czystości granic ziarn i wielkości
ziarn. Zaprezentowano w niej również metody modelowania i symulacji komputerowej procesów dyfuzyjnych segregacji
miądzykrystalicznej na podstawie nowo opracowanego programu komputerowego DYFUZJA. Analiza spektrometryczna
Augera oraz metoda symulacji komputerowej potwierdziły możliwość generowania segregacji atomów siarki i cyny na
granicach ziarn struktury 2D badanych stopów modelowych.
Słowa kluczowe: kruchość' między krystaliczna, brązy cynowe, mechanizmy pąkania, segregacja między krystaliczna, symulacja
komputerowa, analiza spektrometryczna Augera

ANALYSIS OF THE MECHANISMS OF INTERGRANULAR BRITTLENESS

OF cc-BRONZES AT ELEYATED TEMPERATURES
Partl

The mainfactors and mechanisms determining hypothetically the phenomenon of intergranular brittleness ofsingle-phase
tin bronzes during their deformation at elevated temperaturę have been analysed in this paper. The synergetic effect of the
micro-mechanisms ofcracking, like grain-boundary sliding, intercrystalline cavitation and segregation, as well as the effect
of microadditions of Ce and Zr on the possibility oflimiting the intergranular brittleness and improvement of the plasticity of
alloys at elevated temperaturę has been experimentally verified. It has beenfound that the share ofthese mechanisms in the
process ofdecohesion is a complex function depending implicitly on the chemical composition of the alloys, particularly the
purity at the grain boundaries and grain sizes. Methods ofcomputer modelling and the simulation ofdiffusive processes of
intercrystalline segregation have beenpresented, too, basing on the newly developedcomputer program DIFFUSION. Auger's
spectrometric analysis and the applied computer-simulation method have confirmed the possibility of generating the
segregation of tin and sulphur atoms at the grain boundaries of the 2D structure of the investigated model alloys.
Keywords: intergranular brittleness, tin-bronzes, fracture mechanisms, intercrystalline segregation, computer simulation,
Auger's spectrometric analysis

Wprowadzenie te temperaturę embrittlement). Z tego względu w przetwórstwie sto-

Stosowanie nowoczesnych technologii przetwórstwa miedzi i jej
stopów, szczególnie z cyną i fosforem, jest w znacznym stopniu
ograniczone możliwością swobodnego kształtowania wyrobów
z tych materiałów w przemysłowych procesach obróbki plastycznej
na gorąco [1], Niezadowalająca zdolność do odkształceń plastycz-
nych w temperaturze podwyższonej wyrażana najczęściej zaniżę-
niem odkształcalności lub plastyczności na gorąco jest znamienna
nie tylko dla stopów miedzi [2+4]. Stwierdzono ją też w innych
metalach nieżelaznych i stopach, jak również w licznych gatunkach
stali [5+7]. Istotny m powodem trudności technologicznych jest wy-
stępowanie zjawiska kruchości międzykrystalicznej ZKM identyfi-
kowanej zwykle alternatywnie jako kruchość na gorąco z towarzy-
szącym jej pękaniem o charakterze międzykrystalicznym. Kruchość
ta determinuje mierzalny makroskopowo efekt minimalnej plastycz-
ności stopów w określonym zakresie temperatury odkształcenia,
tzw. temperatury minimalnej plastyczności TMP (ductility minimum
temperature) lub temperatury pośredniej kruchości ITE (intermedia-
pów miedzi stosuje się konwencjonalne procesy obróbki plastycznej
na zimno z międzyoperacyjną obróbką cieplną, kompensując skute-
cznie istniejące problemy z kształtowaniem tych stopów w tempera-
turze podwyższonej. Tym niemniej — zastosowanie bezpośredniej
obróbki plastycznej z procesu ciągłego odlewania pozwoliłoby na
znaczną modernizację technologii i poprawę wskaźników technicz-
no-ekonomicznych.
Efekt występowania TMP zarówno w stopach miedzi, szczegól-
nie o małej energii błędu ułożenia EBU, jak i w brązach cynowych
odkształcanych w zakresie temperatury ok. 0,4+0,6 temperatury to-
pnienia T, lub temperatury homologicznej T/Tt z prędkością od-
kształcania E od ok. 10~5 s"1 do ok. 102 s"1 jest znany w technice
i dobrze udokumentowany w literaturze od wielu lat, lecz niejedno-
znacznie wyjaśniony do chwili obecnej. Ponieważ efekt ten badany
jest najczęściej w statycznych i dynamicznych próbach jednoosio-
wego rozciągania, więc ogólnie przyjętą miarą plastyczności stopów
lub adekwatnie do rodzaju prób •—• ciągliwości w temperaturze pod-
wyższonej są makroskopowe wskaźniki własności mechanicznych,

Dr inż. Wojciech Ozgowicz — Politechnika Śląska, Wydział Mechaniczny Technologiczny, Instytut Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych, Zakład Inżynierii Materiałów
Konstrukcyjnych i Specjalnych, Gliwice.

320
takie jak przewężenie Z lub wydłużenie A próbki do zerwania. Ana-
logiczne wskaźniki wyznacza się na podstawie prób: skręcania,
ściskania, udarności lub walcowania na gorąco. Stopy odkształcane
w zakresie TMP wykazują na ogół przełomy o charakterze między-
krystalicznym.
Analiza mechanizmów warunkujących dekohezję międzykry-
staliczną stopów wymaga opisu ZKM w skali makro- i mikroskopo-
wej. Stanowi to a priori szczególną trudność z uwagi na skalę i za-
sięg występowania zjawisk dekohezyjnych w badanych materiałach
oraz ze względu na dużą liczbę prawdopodobnych mechanizmów
oddziałujących w sposób złożony na makroskopowy efekt ZKM.
Liczne czynniki strukturalne i pozamateriałowe mające wpływ na
przebieg tego zjawiska w stopach miedzi oraz jego aleatoryczny
charakter, są nadal przyczyną wielu kontrowersji dotyczących istoty
zjawiska, które nie zostało jeszcze w pełni i jednoznacznie wyjaś-
nione [8, 9].
Przyczyny ZKM stopów miedzi (rys. 1) analizowane najczęściej
w aspekcie technologicznym pozwalają na ogólne stwierdzenie,
że jest ono uwarunkowane oddziaływaniem wielu czynników fizy-
kochemicznych, strukturalnych i mechanicznych związanych impli-
cite zarówno ze składem chemicznym (ciekłe filmy i segregacje
zanieczyszczeń na granicach ziarn, wtrącenia i wydzielenia) oraz
strukturą stopów (wielkość ziarna, defekty krystalizacji, niejedno-
rodne odkształcenie), jak również z warunkami odkształcenia (stan
naprężeń i prędkość ich oddziaływania, temperatura odkształcenia,
fizykochemiczny wpływ środowiska, stan powierzchni oraz kształt
badanych próbek) [10]. Weryfikacje doświadczalne oddziaływania
mikrostruktury w procesach inicjacji i rozwoju szczelin między-
krystalicznych pozwalają również na uogólnione stwierdzenie,
że obserwowana kruchość miedzi i jej stopów w badanych warun-
kach odkształcenia jest na ogół wynikiem oddziaływania kawitacji
międzykrystalicznej, indukowanej poślizgiem po granicach ziarn
(PGZ) [11-^13]. Zjawiska te mogą być również determinowane
występowaniem segregacji międzykrystalicznej atomów domiesz-
kowych i zanieczyszczeń [14, 15]. Zjawisko PGZ występujące pra-
ktycznie w temperaturze odkształcenia powyżej 0,4 Tt uważane jest
Rys. 1. Mikromechanizmy kruchości międzykrystalicznej
stopów miedzi w temperaturze podwyższonej
ZKM — zjawisko kruchości międzykrystalicznej, MPG — mechanizm
poślizgu po granicach ziarn, MKG — mechanizm kawitacji międzykrystali-
cznej, MSG — mechanizm segregacji międzykrystalicznej, MCF —
mechanizm ciekłych filmów, MNO — mechanizm niejednorodnego
odkształcenia, MWG — mechanizm wydzielania między krystalicznego
Fig. 1. Micromechanisms of the intergranular brittleness
of copper alloys at elevated temperatures
ZKM — intercrystalline brittleness phenomenon, MPG — mechanism
of grain boundary slip, MKG — mechanism of intercrystalline cavitation,
MSG — mechanism of intercrystalline segregation, MCF—mechanism
of min films, MNO — mechanism of inhomogeneous deformation,
MWG — mechanism of intercrystalline precipitation
TEMPERATURA, °C
200 400
A FLECK et a! (1970) 320 >Jm. OFHC
O HULL SRIMMER (1959): 4D firn. 99.8%
D JENKINS e t a t (1950): 25 tlm. OFHC
ITOVEC(1972). SotJm OFHC
T RUKWED(ie72) 1000pm 99999%
O GREENWOOD e t a t (1954)- 60 (Jm, OFHC
t CARREKER s HI6BARD (1953): 30
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0
TEMPERATURA HOMOLOGICZNA T/T,
Rys. 2. Mapa mechanizmów pękania dla Cu (OFHC) [25]
Fig. 2. Map of the mechanisms
of fracture concerning Cu type OFHC [25]
zwykle za źródło koncentracji naprężeń na granicy ziarn, prowadzą-
cej do zarodkowania i wzrostu mikroporów. Koncentracja naprężeń
występuje tym łatwiej, im ich relaksacja poprzez odkształcenie pla-
styczne jest bardziej ograniczona, to znaczy w przypadku, kiedy
EBU stopu jest mała. Jeśli podczas odkształcenia plastycznego na
gorąco zachodzi proces rekrystalizacji dynamicznej na tyle aktyw-
nie, aby hamować rozwój pęknięć na stabilnych granicach ziarn, to
kruchość międzykrystaliczna jest ograniczona do minimum lub nie
występuje i stopy wykazują dobrą plastyczność [16-^19]. Proces
zdrowienia dynamicznego w stopach o niskiej EBU pozwala rów-
nież ograniczyć ZKM w wyniku występowania łatwiejszego prze-
biegu relaksacji naprężeń w strefach międzykrystalicznych.
W literaturze opisano wiele przypadków występowania efektu
TMP w miedzi w jej stopach [1-M-]. Stosunkowo najmniej informacji
dotyczy brązów cynowych i cynowo-fosforowych zawierających od
4-J-12 % Sn [l, 3, 20]. Zjawisko zaniżonej plastyczności tych stopów
znacznie ogranicza lub eliminuje praktycznie ich przydatność
w wielu technologiach obróbki plastycznej na gorąco, jak: walcowa-
nie, tłoczenie lub wyciskanie. Interesującym przyczynkiem do wy-
jaśnienia tego zjawiska może być, opatentowany w Kanadzie i USA,
sposób obróbki plastycznej na gorąco po uprzedniej modyfikacji
składu chemicznego stopów pierwiastkami przejściowymi lub mi-
krododatkami metali ziem rzadkich (mischmetali) [21, 22], mimo
że proponowana technologia nie znalazła jeszcze zastosowania
w warunkach przemysłowych. Korzystne oddziaływanie modyfika-
cji składu chemicznego na strukturę i własności mechaniczne sto-
pów miedzi stwierdzono również w innych pracach [23, 24]. Wpro-
wadzone mikrododatki oddziałują korzystnie na: przebieg procesu
krystalizacji, zjawiska dyfuzyjne, jak również ograniczenie kawita-
cji. Bardziej hipotetyczne zalety oddziaływania modyfikatorów na
plastyczność stopów miedzi wynikają raczej z małej rozpuszczalno-
ści w roztworze stałym i dużej skłonności do wiązania atomów
zanieczyszczeń, szczególnie łatwo tworzących segregacje lub ciekłe
filmy na granicach ziarn.
Analiza czynników warunkujących ZKM miedzi (rys. 2) i jej
stopów w temperaturze podwyższonej pozwala obecnie na określe-
nie podstawowych mechanizmów pękania międzykrystalicznego,
działających głównie w procesie pełzania, jak również stwierdzenie,
że są one przynajmniej jakościowo zgodne z wynikami badań do-
świadczalnych [25,26]. Aktualny stan zagadnienia pozostawia nadal
otwartą kwestię możliwości jednoznacznej interpretacji istoty tego
zjawiska, szczególnie w przypadku jednoczesnego oddziaływania
321
kilku mechanizmów pękania, zwłaszcza przy prędkościach odkształ-
cenia wyższych od prędkości pełzania.
Stosunkowo najmniej zbadanym mechanizmem pękania
międzykrystalicznego stopów miedzi w zakresie TMP jest tworzenie
się segregacji atomów domieszkowych i zanieczyszczeń na granicy
ziarn. Postęp w badaniach tego mechanizmu uwarunkowany jest
zarówno zaawansowaniem opracowań teoretycznych w dziedzinie
modelowania segregacji, jak również szerszym zastosowaniem
eksperymentalnych metod analizy powierzchni, a w szczególności
— techniki elektronów Augera AES, która pozwala na ilościową
weryfikację hipotezy o segregacyjnym mechanizmie pękania
międzykrystalicznego [27]. Realizacja tej metody wymaga jednak
specjalnego oprzyrządowania standardowej komory spektrometru
Augera w urządzenia cieplno-mechaniczne do nagrzewania oraz
zrywania lub łamania próbek w TMP przy wysokiej próżni UHV.
Warunkuje to przeprowadzenie analizy Augera in situ z przełomu
międzykrystalicznego próbek bezpośrednio po zerwaniu lub złama-
niu.
Jednym z alternatywnych sposobów przezwyciężenia bariery
aparaturowej w badaniach eksperymentalnych zjawiska segregacji
i uzyskania porównawczych wyników jest próba analizy tego zjawi-
ska metodą modelowania i symulacji komputerowej w strukturach
modelowych typu 2D [28-5-30]. Zastosowanie tej metody stwarza
pewne możliwości symulacji złożonych efektów oddziaływania me-
chanizmu segregacji równowagowej i nierównowagowej w strefie
granicy ziarn badanych stopów, najczęściej podczas obróbki cieplnej
lub cieplno-plastycznej [31]. Metoda symulacyjna może dostarczyć
istotnych danych porównawczych dla wyjaśnienia badanych ekspe-
rymentalnie i analizowanych teoretycznie mechanizmów pękania
międzykrystalicznego. Modelowanie procesu pękania na granicy
ziarn i jego symulacja komputerowa zapewniają możliwość progno-
zowania efektów strukturalnych w mikroobszarach stopów niedo-
stępnych najczęściej dla eksperymentalnych technik badawczych
[32, 33]. Metody te łączą zwykle algorytm dynamiki molekularnej
z graficzną prezentacją procesu pękania. Publikacje z tej dziedziny
są jeszcze nieliczne.
Z analizy studialnej większości prac dotyczących przyczyn
ZKM miedzi i jej stopów wynika, że mechanizmami o istotnym
znaczeniu dla wywołania kruchości są: poślizg po granicach ziarn,
kawitacjai segregacjamiędzykrystaliczna. Synergetyczne oddziały-
wanie tych mechanizmów na kruchość badanych brązów cynowych
stanowi również podstawę przyjętej hipotezy niniejszej pracy. Nie
eliminuje to innych mechanizmów pękania hipotetycznie odpowie-
dzialnych za proces dekohezji badanych stopów w temperaturze
podwyższonej, ale w znacznym stopniu ogranicza ich udział w pro-
cesie pękania [34]. Analiza danych literaturowych dowodzi, że mi-
mo licznych badań przyczyny ZKM nie zostały dotychczas jedno-
znacznie wyjaśnione i wymagają dalszych eksperymentów. Weryfi-
kacji doświadczalnej wymagają również modele teoretyczne
mechanizmów pękania.
Cel i zakres badań
Analiza literatury na temat ZKM miedzi i jej stopów, głównie
jednofazowych brązów cynowych podczas odkształcenia plastycz-
nego w zakresie TMP, pozwala stwierdzić, że jest ono determinowa-
ne czynnikami fizykochemicznymi, strukturalnymi i mechaniczny-
mi, które oddziałują w różny sposób na siły wiązania metalicznego
i wytrzymałość granic ziarn. Jeśli na granicach ziarn występują
lokalne spiętrzenia naprężeń do wartości krytycznej oraz zerwanie
wiązań metalicznych w skali atomowej, to prowadzi to do utworze-
nia mikroszczeliny i gwałtownego obniżenia wytrzymałości granic
ziarn oraz dekohezji materiału na granicach w skali makroskopowej.
Różnorodność prawdopodobnych mechanizmów zarodkowania
i propagacji szczelin międzykrystalicznych (rys. 1) stanowi też
główną trudność w wyjaśnieniu tego zjawiska oraz opracowaniu
skutecznych sposobów jego ograniczenia. Stąd celem pracy jest
wyjaśnienie zarówno mechanizmu ZKM badanych brązów cyno-
wych odkształcanych plastycznie w temperaturze podwyższonej po-
322
przez określenie wpływu analizowanych czynników na przebieg
tego zjawiska, jak również weryfikacja efektu oddziaływania mikro-
dodatków Ce i Zr na ograniczenie tej kruchości. Osiągnięcie celu
pracy wymaga przeprowadzenia niezbędnych badań oraz rozwiąza-
nia niektórych zagadnień metodycznych i eksperymentalnych w za-
kresie:
— określenia temperaturowych charakterystyk plastyczności brą-
zów w funkcji czynników materiałowych i założonych warun-
ków odkształcenia plastycznego,
— ustalenia cech fraktograficznych próbek zrywanych w zakresie
TMP i skorelowania ich z mechanizmami pękania,
— pomiarów PGZ i określenia jego udziału w odkształceniu pró-
bek do zerwania,
— określenia rodzaju i stężenia segregujących atomów na granicy
ziarn badanych stopów in situ w temperaturze podwyższonej
metodą AES,
— ustalenia możliwości tworzenia się segregacji atomów substytu-
cyjnych osnowy na granicy ziarn w skali atomowej struktury
modelowej miedzi typu 2D metodą modelowania i symulacji
komputerowej procesu dyfuzji sieciowej,
— określenia oddziaływania mikrododatków Ce lub Zr na ZKM
brązów cynowych i czystej miedzi podczas odkształcenia
w temperaturze podwyższonej,
— określenia cech morfologicznych i rozkładu ujawnionych meta-
lograficznie wtrąceń,
— identyfikacji składu fazowego brązów modyfikowanych mikro-
dodatkami Ce lub Zr metodami dyfrakcji rentgenowskiej i ele-
ktronowej,
— określenia oddziaływania wtrąceń na strukturę i mechanizm ZKM
brązów w zakresie TMP.
Badania własne
Materiał do badań i operacje technologiczne
Do badań użyto normatywnych brązów cynowych gatunku CuSnóP,
pochodzących z wytopów przemysłowych firmy Trefimetaux (Fran-
cja), Huty Warszawa i Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach,
w postaci prętów i blach odlewanych metodą ciągłą (proces Wertli)
oraz sposobem konwencjonalnym. Badania porównawcze przepro-
wadzono na brązach modelowych z wytopów laboratoryjnych o wy-
sokiej czystości oraz na różnych gatunkach czystej miedzi, jak
również brązach cynowych modyfikowanych mikrododatkami Ce
lub Zr w ilościach ok. 0,1 % wag. Skład chemiczny i oznaczenia
badanych stopów zestawiono w tablicy l [35],
Przygotowanie stopów modelowych
Brązy modelowe wytwarzano w warunkach laboratoryjnych
ENSMSE1' i IMN Gliwice na bazie czystych składników:
— Cu 99,99 % (OFHC, jakość c. 10100 wg. ASTM) o zawartości
zanieczyszczeń: Bi, Pb, O2, Se, Te — 10 ppm; S — 18 ppm; P
— 3 ppm; Hg, Zn — l ppm,
— Sn 99,999 % (Spectr. stand. Tin Rod, Johnson Matt Chem. Ltd) za-
wierająca max.: Pb—3 ppm, Bi — 2 ppm oraz Cd, Mg, Ag < l ppm,
— P (Phosphor amorph.) o czystości technicznej;
— Ce 99,9 % (CERAC Inc. Milwaukee, Cert. C-1055) o zawarto-
ści: Fe, La, Pr, Nd < 0,05 %; Al, Ca, Fe, Mg, Si, Y < 0,01 %,
— Zr 99,8 % (Zirconium sponge Koch-Light Lab. Ltd Colnbrook)
tylko do zastosowań laboratoryjnych.
W wytopach laboratoryjnych IMN Gliwice do wytwarzania
stopów modelowych stosowano porównawczo miedź beztlenową
przetapianą próżniowo, w gatunku Cu 99,99 % (MOOB) o składzie
chemicznym zgodnym z normą PN 77/H-82120 oraz cynę o czysto-
ści technicznej [36]. Do wytapiania stopów laboratoryjnych w IMN
Gliwice stosowano piec indukcyjny próżniowy firmy BALZERS.
Wsad topiono w tyglu grafitowym o pojemności 15 kg.
Ecole Nationale Superieure des Mines de Saint-Etienne (Francja).
 Tablica l
Skład chemiczny badanych stopów
Table l
Chemical composition of the investigated alloys

Materiał do badań Skład chemiczny, %

zanieczyszczenia
rodzaj oznaczenie pochodzenie Sn P Ce Zr Cu
Bi Pb Sb As S

Brąz CuSnćP Trefi metaux 6,70 0,42 92,1 0,0100 0,0800 0,0100 0,0250 0,0026
przemysłowy CuSnó H. W-wa 5,25 0,17 — — reszta 0,0018 0,0120 0,0150 0,0200 0,0020
CuSn6(l) IMN Gliwice 6,75 0,15 — — reszta 0,0004 0,0070 — — 0,0024

Brąz CuSnóPCe ENSMSE '

1
6,70 0,25 0,21 _ reszta 0,0100 0,0100 0,0080 0,0250 0,0021
przemysłowy CuSnóPZr ENSMSE '
1
7,12 0,20 — 0,05 reszta 0,0100 0,0100 0,0080 0,0250 0,0026
modyfikowany CuSnóZr IMN Gliwice 7,44 0,15 — 0,23 reszta 0,0004 0,0150 — — 0,0061

Brąz CuSn6P(M) ENSMSE" 6,70 0,33 _ reszta 0,0010 0,0040 0,0002 0,0003 0,0020
modelowy CuSnó(M) ENSMSE" 6,67 — — — reszta 0,0010 0,0040 0,0002 0,0003 0,0020
CuSnó(Ml) IMN Gliwice 5,44 0,0037 — — reszta 0,0004 0,0050 0,0002 0,0001 0,0024

Brąz CuSnóPCe(M) ENSMSE" 6,70 0,26 0,17 reszta 0,0010 0.0040 0,0002 0,0003 0,0020
modelowy CuCe(M) ENSMSE '
1
— — 0,13 — reszta 0,0010 0,0040 0,0002 0,0003 0,0020
modyfikowany CuSn6PZr(M) ENSMSE '
1
6,70 0,18 — 0,05 reszta 0,0010 0,0040 0,0002 0,0003 0,0020
CuSnóZr(M) IMN Gliwice 7,47 0,0001 — 0,24 reszta 0.0005 0,0050 0,0002 0,0001 0,0010
CuZr(M) ENSMSE" — — — 0,13 reszta 0,0010 0,0040 0,0002 0,0003 0,0010
CuZr(Ml) IMN Gliwice 0,0006 0,0001 — 0,10 reszta 0,0001 0,0003 0,0002 0,0001 0,0008
Czysta OFHC ENSMSE1' 0,0010 0,0003 reszta 0,0010 0,0010 0,0002 0,0003 0,0018
miedź MARZ ENSMSE" 0,0004 0,0001 0,001 reszta 0,0001 0.0001 0,0001 0,0002 0,0001
ASARCO ENSMSE" 0,0013 0,0001 — — reszta 0,0001 0,0001 0,0001 0,0002 0,0002
MOOB IMN Gliwice 0,0001 0,0001 — — reszta 0,0001 0,0004 0,0002 0,0001 0,0008
Ecóle Nationale Sperieure des Mines de Sant-Etienne (Francja.

Przeróbka plastyczna i obróbka cieplna — przygotowania wytopów do badań własności plastycznych

1
Wlewki ze stopów modelowych ENSMSE ' poddano opera-
cjom przeróbki plastycznej na zimno i obróbki cieplnej według
następującego programu:
— wyżarzanie ujednorodniające: temp. 720 °C/5 godz./atm. ochr.
Ar/woda,
— kucie na wymiar 0 ok. 17*18 mm,
— wyżarzanie rekrystalizujące: temp. 500+720 °C/3+5 godz./atm.
ochr. Ar,
— walcowanie do wymiaru 0 ok. 11 mm lub kucie na pręt o wy-
miarze 11x11 mm,
— wyżarzanie rekrystalizujące: temp. 500+720 °C/l+2 godz./atm.
ochr. Ar,
— kucie na kowarce do wymiaru (j> 10,6 x 1300 mm.
Wlewki z wytopów IMN Gliwice wyżarzano ujednorodniająco
w temperaturze 720 °C/5 godz. z chłodzeniem w wodzie. Następnie
poddano je jednokierunkowemu walcowaniu na zimno w walcarce
duo o 17 wykrojach, z wymiaru (j> ok. 30 mm na pręty kwadratowe
o boku ok. 10,8 mm, po czym pręty przeciągano na ciągarce do
0 10,3 mm. Pręty walcowane wyżarzano rekrystalizująco w celu
uzyskania maksymalnego rozdrobnienia struktury stopów i wielko-
ści ziarn roztworu-a ok. l O jim. Wyżarzanie rekrystalizujące prowa-
dzono w zakresie temperatury 100+750 °C, stosując czasy wyżarza-
nia 0,5, l i 2 godziny.
Z prętów obrobionych cieplnie wykonano próbki do badań pla-
styczności w temperaturze podwyższonej. Analizę plastyczności pro-
wadzono dla różnych stanów dostarczenia oznaczonych następująco:
FR — pręt po odlewaniu ciągłym i wyżarzaniu ujednorodniającym;
P — blacha po odlewaniu ciągłym; PR — blacha po odlewaniu
ciągłymi wyżarzaniu ujednorodniającym; PER—blacha odkształcana
na zimno metodą rozciągania i wyżarzana rekrystalizująco; PLR —
blacha po walcowaniu na zimno i wyżarzaniu rekrystalizującym.
Metodyka badań
i struktury,
— określenia plastyczności stopów w temperaturze podwyższonej,
— analizy fraktografii elektronowej,
— określenia przemieszczeń poślizgowych granic ziarn w prób-
kach rozciąganych w temperaturze podwyższonej,
— określenia m situ stężenia atomów segregujących na granicach
ziarn w temperaturze podwyższonej metodą AES,
— roztwarzania elektrochemicznego brązów modyfikowanych mi-
krododatkiem Ce lub Zr w procesie otrzymywania izolatów,
— identyfikacji fazowej wtrąceń metodami dyfrakcji rentgeno-
wskiej i elektronowej,
— modelowania i symulacji komputerowej zjawisk dyfuzyjnych
segregacji atomów domieszkowych i zanieczyszczeń na granicy
ziarn w strukturze typu 2D
Próby mechaniczne
w temperaturze podwyższonej
Próby statycznego rozciągania w temperaturze podwyższonej wy-
konano z szybkością odkształcenia od 1,2 x 10~5 s do 1,2 x l O"1 s"1
na maszynie wytrzymałościowej INSTRON (4405) o maksymalnym
obciążeniu 100 kN i zakresie prędkości rozciągania do 0,016 m/s
Nagrzewanie próbek w zakresie temperatury rozciągania 20-850 °C
przeprowadzono w piecu lampowym lub oporowym Próby rozciąga-
nia wykonano w atmosferze ochronnej 80 % Ar, 20 % H2
Do badań własności mechanicznych w temperaturze podwyż-
szonej stosowano próbki okrągłe <j> 6 mm i /0 = 28 mm z główkami
gwintowanymi (M 10) oraz próbki płaskie o grubości 3 mm i /0 = 20
mm W celu określenia plastyczności badanych stopów wyznaczano
głownie przewężenie lub wydłużenie względne zgodnie z normą
PN-EN10002-1+AC1
Określenie współczynników materiałowych funkcji umocnienia
k i n przeprowadzono na podstawie wykresów rozciągania w tempe-
raturze podwyższonej, wykorzystując zależność Ludwika [37]

Szczególną uwagę zwrócono w pracy na metodykę: orr —

— k/c F"
t (i)
C\\

323
gdzie
a — rzeczywiste naprężenie uplastyczniające,
k — współczynnik umocnienia,
e — wydłużenie rzeczywiste,
n — wykładnik umocnienia.
Stałe materiałowe k i n wyznaczano metodą analityczną. Określenie
parametru m czułości naprężenia CT na szybkość odkształcenia £
przeprowadzono na podstawie wykresów rozciągania z zależności:
m = d Ina/rf In e, stosując metodę skokowej zmiany prędkości
rozciągania. W celu wyznaczenia parametru m stosowano zmiany vr
od 0,02 mm/min, do 200 mm/min, co odpowiada zmianie e od
1 1 1
1,2 x lO^s" do l,2x l O" s' . Parametr m określano porównawczo
z zależności opisanych w pracy [38].
Próby ciągłego skręcania w temperaturze podwyższonej prowa-
dzono na plastometrze skrętnym konstrukcji IMŻ Gliwice. Do badań
użyto próbek (j> 6 mm i /0 = 10 mm. Próby obejmowały: nagrzewanie
do temperatury odkształcenia w zakresie 20+800°C w czasie 15
min, skręcanie próbek do zniszczenia z prędkościami odkształcenia
0,1; 5; 10 s oraz oziębianie w wodzie. Podczas próby skręcania
rejestrowano moment skręcający, siłę osiową, temperaturę odkształ-
cenia, czas skręcania oraz liczbę obrotów. Zarejestrowane wartości
parametrów próby umożliwiają wyznaczenie krzywych umocnienia
w układzie naprężenie płynięcia-odkształcenie rzeczywiste.
Próby udarności w temperaturze podwyższonej przeprowadzo-
no na młocie wahadłowym firmy Amsler o energii łamania w zakre-
sie 1+5 kpm, stosując standardowe próbki typu Charpy V z karbem
o głębokości nacięcia 2 mm i kącie 45°. Próby wykonano w zakresie
a-b
c-d
Rys. 3. Rozmieszczenie znaczników poślizgu na próbce rozciąganej: a, b — znaczniki elektronowe, c, d — znaczniki mechaniczne
Fig. 3. Distribution of the surface gauges of grain boundary sliding on a tensile specimen:
a, b — electronic surface gauges, c, d— mechanical gauges
324
temperatury 20+850 °C po nagrzewaniu próbek w czasie 20 min,
zgodnie z wymaganiami normy NFA03-156.
Badania fraktograficzne
Badania fraktograficzne próbek rozciąganych, skręcanych i ła-
manych w temperaturze podwyższonej, jak również badania prze-
mieszczeń znaczników poślizgu po granicach ziarn na powierzchni
zgładów metalograficznych oraz kompleksową analizę wtrąceń
ujawnionych na przełomach badanych próbek prowadzono przy
użyciu elektronowego mikroskopu skaningowego SEM typu Leo-
Bemini (1525), wyposażonego w mikroanalizator rentgenowski
EDX o zdolności rozdzielczej ok. 3 nm przy napięciu przyspiesza-
3
jącym 30 kV, stosując powiększenie w zakresie do 50 • 10 x.
Badania metalograficzne
Badania metalograficzne na mikroskopie świetlnym przeprowa-
dzono na zgładach wzdłużnych próbek rozciąganych w temperatu-
rze podwyższonej. Do badań użyto mikroskopu GX711 firmy Olym-
pus (Japonia) w zakresie powiększeń 500+1000x. Zgłady do obser-
wacji metalograficznych przygotowano metodą konwencjonalną.
Wielkość ziarn badanych stopów określano metodą porównawczą
wg PrPN-ENISO 2624:1995.
W celu zbadania substraktury i określenia stanu fazowego wy-
branych brązów przeprowadzono obserwacje metalograficzne tech-
niką transmisyjnej mikroskopii elektronowej TEM z zastosowaniem
selektywnej dyfrakcji elektronów i spektroskopii energii rozproszo-
nej EDX. Do obserwacji użyto cienkich folii otrzymanych w proce-
sie polerowania elektrolitycznego. Do polerowania stosowano różne
odczynniki o składzie zależnym od składu chemicznego badanego
stopu. Najczęściej używano odczynnika firmowego D2 lub odczyn-
nika o składzie: 330 ml kwasu azotowego i 670 ml metanolu, stosu-
jąc temperaturę procesu minus 30 °C. Napięcie anodowe dobierano
z zakresu 10-^30 V, utrzymując prąd urządzenia natryskowego po-
lerki elektrolitycznej w przedziale 0,15-^0,25 A.
Badania struktury cienkich folii wykonano głównie w TEM typu
JEM 2000FX firmy Jeol przy napięciu anodowym do 160 kV, sto-
sując powiększenia w zakresie do 10 x. Mikroanalizę składu chemi-
cznego wtrąceń przeprowadzono za pomocą przystawki EDX. Wy-
brane obserwacje substruktury stopów przeprowadzono w TEM
wysokorozdzielczym JEM 3010 firmy Jeol, wyposażonym w dete-
ktor EDX i kamerę typu „slow-scan" przy napięciu przyspieszają-
cym 300 kV. Do obserwacji stosowano cienkie folie wykonane
metodą polerowania jonowego.
Procedurę identyfikacji faz na podstawie dyfrakcji elektronowej
wspomagano programem komputerowym ELDYE, umożliwiającym
między innymi wskaźnikowanie i symulację elektronogramów, tworze-
nie tablic d (hkl) i /(a) oraz własnej bazy użytkownika, jak również
korzystanie z baz danych strukturalnych typu: parametry sieci (ASTM),
pozycje atomów (Pearson, Wyckoff) i tablic krystalograficznych.
Badania poślizgu po granicach ziarn
Badania poślizgu po granicach ziarn przeprowadzono na podsta-
wie analizy przemieszczeń znaczników mechanicznych i elektrono-
wych na powierzchni próbek rozciąganych w temperaturze podwyż-
szonej (rys. 3). Siatkę rys mechanicznych wykonano na mikro-
twardościomierzu typu Durimet (Francja) za pomocą penetratora
diamentowego o specjalnym profilu ostrza oraz na profilografome-
trze, w którym czujnik pomiarowy zastąpiono igłą o ostrzu polero-
wanym do promienia ok. 5 fo,m. Rysy mechaniczne wykonano w
strefie długości pomiarowej próbki na powierzchni ok. 4 x 20 mm.
Szerokość rysy na powierzchni próbki wynosi ok. 4^-5 \im, natomiast
odległość między rysami ok. 100^-250 |^m.
Siatkę znaczników elektronowych utworzono na powierzchni
zgładu za pomocą SEM, wykorzystując oddziaływanie skanującej
wiązki z cienką warstwą < l ^im żywicy koloidalnej typu PMMA
2041, wiązanej roztworem na bazie C6H12O2 i nałożonej dynamicz-
nie na powierzchnię zgładu. Oddziaływanie to umożliwia rozpusz-
czenie żywicy w miejscu skanowania wiązki, stosując rozpuszczal-
nik zawierający 25 % CH3COC2H5 i 75 % CH3CHOHCH3. Powie-
rzchnię próbki napylano z kolei warstwą złota o grubości ok. 20 nm
i rozpuszczano w chloroformie (CHC13) warstwę żywicy, na którą
nie oddziaływała wiązka elektronów. Znacznikami elektronowymi
są napylone złotem siatki o wymiarach równoległoboku ok. 35-^100
jam i szerokości linii ok. K2 |im. Szczegóły metodyki badawczej
i jej adaptację do badania PGZ stopów miedzi podano w pracy [39].
Badania rentgenograficzne
ok. 20 s. Otrzymane dyfraktogramy poddano RAFJ, wykorzystując
program komputerowy Diffract AT Search/Match Program oraz
uwzględniając bazę danych ICPDS-ICDD. Dyfraktogramy wzorco-
we symulowano teoretycznie przy użyciu programu komputerowego
X'Pert Plus z oprogramowania aparatu rentgenowskiego X'Pert Philips
(typ PW 3040/60), bazującego na metodzie analizy Rietvelda [40].
Badania spektrometryczne Augera
Badania spektrometryczne metodą Augera (AES) przeprowa-
dzono za pomocą spektrometru systemu Riber ASC 2000 (Francja).
Analizę energii elektronów Augera prowadzono na losowo wybra-
nych powierzchniach przełomu międzykrystalicznego próbek in situ
po zerwaniu w komorze spektrometru. Rozciąganie próbek z e ok.
4
l O" s , w zakresie temperatury TMP, wykonano przy użyciu spe-
cjalnie skonstruowanej w tym celu mikrozrywarki wyposażonej
w urządzenie do nagrzewania oporowego próbek.
Kształt i wymiary próbki do badań spektrometrycznych podano
na schemacie (rys. 4). Nagrzewanie próbek prowadzono w zakresie
8
temperatury 100-^600 °C przy zachowaniu próżni rzędu 2,66 • 10~ Pa.
Temperaturę próbek rejestrowano termoelementem PtRh-Pt z do-
kładnością ±2 °C. Widmo elektronów Augera analizowano w posta-
c\f(E)=N(E) lub pochodnej/(E) = dN(E)/dEprzy energii elektronów
Ep = 5 keV. Średnica badanego mikroobszaru zależna od minimalnej
średnicy wiązki elektronów (ok. 50 nm) wynosiła ok. 100 nm.
Badane przełomy poddano jednocześnie szczegółowej analizie fra-
ktograficznej.
Pierwiastki skoncentrowane w warstwie wierzchniej przełomu
międzykrystalicznego identyfikowano metodą porównawczą korzy-
stając z bazy standardowych widm Augera, natomiast ich stężenia
atomowe określano na podstawie analizy ilościowej zróżniczkowa-
nych intensywności linii widmowych, skorygowanych względnymi
czynnikami czułości ze wzoru [41]
C = (2)
gdzie
Ix—amplituda intensywności linii widmowej Augera analizowane-
go pierwiastka,
Sx — wartość względna czynnika czułości dla pierwiastka*;
a — liczba analizowanych pierwiastków,
dx — współczynnik skali.
Wybrane próbki brązów cynowych poddano również trawieniu
jonowemu w celu usunięcia warstwy wierzchniej segregujących ato-
mów oraz określenia gradientu składu chemicznego w funkcji głę-
bokości trawienia od granicy ziarn. Bombardowanie jonami argonu
(Ar+) prowadzono przeciętnie w czasie od 20 do 60 min.

Badania rentgenograficzne prowadzono metodą dyfraktometry-

czną w zakresie rentgenowskiej analizy fazowej jakościowej RAFJ rr
izolatów otrzymanych z roztwarzania elektrochemicznego badanych
stopów, modyfikowanych mikrododatkami Ce lub Zr.
1
l CN i
i LCM
°_
Badania dyfraktometryczne izolatów poprzedzał etap określenia T"- 1
j
-e- -&-
aktywnego potencjału roztwarzania badanych stopów w odpowiednio ° i— V 1 X ^
«t -
1
H ^L
dobranych odczynnikach chemicznych oraz roztwarzania elektro-
ł
chemicznego przy określonych wartościach potencjału [36]. Wyzna-
7
/"
K Ą
czenie krzywych polaryzacji anodowej badanych brązów przepro- ,"/
Y
//

wadzono techniką potencjostaty czną, stosując potencjostat PGP 201. V ^

Badania rentgenograficzne izolatów przeprowadzono na wyso- 1,£ 4,3
korozdzielczym dyfraktometrze Siemens D5000, stosując filtrowane
Ni promieniowanie anody XCuKa przy napięciu lampy ok. 40 kV 5.4 20, 1 k

i natężeniu prądu anodowego ok. 30 mA. Izolaty naniesione na

bibułę filtracyjną analizowano rejestrując intensywność linii dyfra-
kcyjnych w zakresie 3^-100° 26 metodą dyskretną przy wielkości Rys. 4. Próbka do badań spektrometrycznych metodą Augera
kroku pomiarowego 0,02° 20 i stałym czasie zliczania impulsów do Fig. 4. Sample for AES measurements

325
 Symulacja komputerowa procesu
segregacji między kry stalicznej
W celu symulacji procesu dyfuzji atomów do granicy ziarn sieci
2D przyjęto w pracy model matematyczny zaproponowany przez
Chapmana i Faulknera [42]. W modelu wykorzystano oddziaływa-
nia energetyczne na poziomie atomu między wakancjami, atomami
domieszek lub zanieczyszczeń rozpuszczonych w osnowie oraz gra-
nicami ziarn dla przewidywania ruchu atomów i powstałej w ten
sposób segregacji. W modelu zakłada się kulisty kształt atomu oraz
sprężyste oddziaływanie otaczającej sieci krystalicznej przy zacho-
waniu stałej objętości. Wzajemne oddziaływania defektów punkto-
wych dostarczają energetycznych sił napędowych koniecznych dla
wystąpienia migracji atomów segregujących na granicy ziarn, jak
również utworzenia kompleksów defektów, np. diwakancji VMVM
lub typu wakancja VM—atom domieszkowy FM, czyli tzw. pary
VMFM(rys.5).
Zastosowany model matematyczny uwzględnia następujące ro-
dzaje wzajemnych oddziaływań defektów i ich energie wiązania Eb:
E b — między wakansem i granicą ziarn,
v b
E* — między atomem domieszki i granicą ziarn,
E b — między wakansem i atomem domieszki,
v
E™ — między dwoma wakancjami,
E b — między dwoma atomami domieszki (zanieczyszczenia).
ll
Każdy atom w sieci 2D ma określoną średnią energię kinetyczną
Ek i może przemieszczać się w czterech określonych kierunkach.
Kierunek przeskoku jest wybierany losowo. Na przeskok atomu
Diwakans (V„ V„) Atom domieszki
(zanieczyszczenia) Fu
Para (V„ F„)
Wakans (Vu;
Granica ziarna
Kompleks atomów (F„ F„)
Rys. 5. Schemat rozmieszczenia defektów sieciowych oraz możliwe
kierunki dyfuzji symulowane komputerowo w strukturze 2D
Fig. 5. Diagram showing the interaction of lattice defects
and possible directions of diffusion jumps simulated
by the computer model in a 2D structure
o 0,5 1,0
Przemieszczenie, średnica atomowa
Rys. 6. Wpływ zmiany energii wiązania A£6 na wielkość
bariery energii migracji E'm podczas skoku dyfuzyjnego
Fig. 6. Effect of the release of the binding energy kEb on the reduction
of the migration energy barrier E'm during a diffusion jump
326
w danym kierunku ma wpływ jego energia kinetyczna, energia mi-
gracji E'm potrzebna do dyfuzji oraz energia wyzwalana lub pochła-
niana przez zmianę energii wiązania A£^ w czasie skoku dyfuzyjne-
go. Energia ta jest określona następująco
X
Energia wiązania defektu w danym położeniu jest sumą wszy-
stkich energii wiązania z najbliższym otoczeniem i granicą ziarn.
Wyzwolenie energii wiązania podczas skoku dyfuzyjnego redukuje
barierę energii migracji dla dyfuzji (rys. 6). Energia kinetyczna Ek
potrzebna do pokonania bariery energii migracji E'm i umożliwienia
dyfuzji jest wyrażona za pomocą wzoru
(4)
Zakładając dystrybucję energii kinetycznej wg Maxwella-Boltz-
manna [43], można obliczyć prawdopodobieństwo skoku defektu.
Jeżeli wysokość bariery energetycznej jest mniejsza lub porówny-
walna z Ek defektu, to wówczas prawdopodobieństwo przeskoku
wzrasta
(-E,
P= exd- (5)
kT
gdzie
k — stała Boltzmanna,
T— temperatura w Kelvinach.
Częstotliwość wibracji atomów jest rzędu l O13 Hz. Oznacza to,
że dla przeprowadzenia symulacji l s czasu rzeczywistego należy
określić prawdopodobieństwo przeskoku każdego atomu 1013 razy,
dlatego w celu skrócenia czasu przebiegu symulacji wprowadzono
współczynnik przyspieszenia W = 10 .
(6)
kT
Stosowanie tej modyfikacji przyspieszenia wprowadza w przy-
jętym modelu pewien błąd do statystyki obliczeń, niemniej proces
symulacji zostaje przyspieszony milion razy. W celu uzyskania sy-
mulacji l ms czasu rzeczywistego dyfuzji należy określić l O4 pra-
wdopodobieństw przeskoków.
Przyjęty model matematyczny zakłada odwrotnie proporcjonal-
ną zależność potęgową między energiami wiązania a odległością
defektów punktowych. Zgodnie z tym założeniem energię wiązania
wakancji z atomem zanieczyszczenia Eb, oddalonym od wakancji
o odległość d, określano następująco
El
(7)
gdzie
E£ — energia wiązania między defektami w dużej odległości od
granicy ziarn.
Wszystkie odległości wyrażone są średnicami atomowymi, tak
więc w przypadku, gdy d = l, powstaje kompleks wakancja-atom
zanieczyszczenia (VMFM), którego Eb = Evb'.
W aktualnej wersji modelu symulacji zależność (7) zmodyfiko-
wano, uwzględniając dodatkowo odległość poszczególnych defe-
któw od granicy ziarn
El'
(8)
gdzie
s iS odległości analizowanych defektów od granicy ziarn.
 Warunkiem koniecznym modelowania segregacji danego pier-
wiastka jest znajomość wartości liczbowych energii wiązania i mi-
gracji.
Opracowany na podstawie przedstawionego wyżej modelu
matematycznego algorytm procesu dyfuzji sieciowej został zaimple-
mentowany do programu komputerowego DYFUZJA. Umożliwia
on prowadzenie symulacji dyfuzji do granicy ziarn w metalach poli-
krystalicznych, zawierających do czterech różnych składników sto-
powych, domieszek lub zanieczyszczeń. Liczne dane wejściowe do
obliczeń program pobiera z pliku tekstowego. Ze względu na fakt,
że wykonywanie programu może być w dowolnej chwili przerwane
dla późniejszego wznowienia obliczeń oraz że prezentowany na
ekranie obraz ilustrujący aktualne rozmieszczenie wakancji i ato-
mów segregujących może być zapamiętany w pliku.pcx, jak również,
że zapisywane są wyniki symulacji po zadawanej liczbie cykli, przy-
jęto — dla wygody użytkownika programu i uniknięcia pomyłek —
następujące rozwiązanie dotyczące lokalizacji plików dyskowych [44]:
— dla każdej serii obliczeń z nowymi danymi zakłada się nowy
katalog, w którym tworzy się plik danych DYFUZJA.DAŃ.,
— po uruchomieniu programu, zarówno przy obliczeniach prowa-
dzonych od początku, jak i po wznowieniu uprzednio przerwa-
nych, użytkownik wybiera tylko katalog danych i wyników
z wyświetlonych na ekranie, przy czym pokazywane są tylko te
katalogi, w których znajdują się odpowiednie dane dla programu
DYFUZJA,
— przygotowanie danych dla programu DYFUZJA umożliwia ła-
twą kontrolę wprowadzonych danych, nawet z zachowaniem
w pliku dyskowym danych wcześniej używanych. Stąd koncep-
cja, że tworzenie nowego zestawu danych polega na modyfikacji
już istniejącego dowolnego pliku z danymi DYFUZJA.DAŃ.
Dane o energii wiązań mają postać czytelnej tabelki, a dodatko-
wo każda modyfikowana dana jest zaznaczona podkreśleniem.
Dane obejmują: współczynnik przyspieszenia W , parametr sie-
ci, rozmiar macierzy N (maksymalnie N = 400), oznaczenie
próbki, temperaturę procesu oraz symbole: pierwiastków osno-
wy i domieszek lub zanieczyszczeń, wakancji i ich stężenie w %
at., tabelkę energii wzajemnych oddziaływań między defektami
sieciowymi i energie migracji defektów.
Po uruchomieniu programu na ekranie monitora pojawia się
komunikat informujący o dokonaniu wyboru, który pozwala na roz-
poczęcie nowej symulacji lub kontynuowanie innej. Dokonując wy-
boru i zaznaczając odpowiedni plik danych, można podać liczbę
określającą start generatora losowego, co umożliwia powtórzenie
danej symulacji. Kolejne okna dialogowe wymagają wprowadzenia
liczb określających, co ile cykli należy wyświetlić podgląd oraz
zapisać wyniki symulacji. Po wprowadzeniu wszystkich niezbęd-
nych parametrów następuje start symulacji procesu dyfuzji. Dyna-
miczne okno wynikowe pozwała na ciągłą obserwację procesu,
ponieważ pokazuje bieżącą ilość wakancji oraz atomów składników
domieszkowych lub zanieczyszczeń rozmieszczonych w odległości
9 średnic atomowych od granicy ziarn. Można również obserwować
aktualną liczbę przeskoków danych defektów w określonych kierun-
kach oraz maksymalną wartość prawdopodobieństwa, która została
obliczona w ciągu symulacji. Za pomocą klawisza można przejść do
opcji wyświetlenia badanej tablicy, gdzie na bieżąco można śledzić
przemieszczenia atomów segregujących, w odległości 50 średnic
atomowych po obu stronach granicy. Wyniki symulacji zostają
zapisane w pliku „dyfuzja.wyn" oraz w pliku graficznym o rozsze-
rzeniu ,,.pcx", przedstawiającym rozmieszczenie atomów i wakan-
sów po danej liczbie cykli.
Program został napisany w języku Turbo Pascal (wersja 7.01),
by mógł w pełni dysponować wszystkimi dostępnymi zasobami
systemu komputerowego, jak również mógł być uruchamiany, np. dla
demonstracji procesu symulacji, stosując komputery starszego typu
na studenckich stanowiskach laboratoryjnych. Tworzona jest także
inna wersja tego programu na bazie edukacyjnej licencji DELPHI 5.
Literatura
1. Joszt K., Ciura L., Baldy M., Misiolek Z.: Sprawozdanie IMN Gliwice,
1985, nr 402.
2. OrmanL: Inst. Przer. Piast i Metalozn., AGH Kraków, 1985 [pr. dokt.].
3. KannoM., ShimodairaN.: Trans. Jap. Inst. Metals, 1987, t. 28, nr 9,
s. 742.
4. Fujiwara S., Abiko K..- Journal de Phys. IV, Coli. C7, C7-295,1995,
t. 5, nr 9.
5. Tacikowski M.: These de doct., Ecole Nat. Super, des Mines de
Saint-Etienne, 1986.
6. Abiko K.: Journal de Phys. IV, Coli. C7, C7-775, 1995, t. 5, nr 9.
7. Nagasaki Ch., Kiham J.: ISIJ Inter., 1999, t. 39, nr l, s. 75.
8. ChenH., TakasugiT., Pope P.: Metali. Trans., 14A, 1983, nr 4, s. 571.
9. Nowosielski R.: Zesz. Nauk. Poi. ŚI., Mechanika, z. 135, Gliwice, 2000.
10. Sanchez-Medina M. i in.: Mcm. Etud Sci. Rev. Metali., 1981, nr 4, s. 101.
l \.AfsharS.: These, Ecole Nat. Super, des Mines de Saint-Etienne, 1986.
\2.BarkerG., WeertmanR.: Scripta Metali, et Mater., 1990, nr 24, s. 227.
13. Hę J. i in.: Mater. Sci. Technol., 1998, t. 14, nr 12, s. 1249.
14. LarereA., Saindrenan G.: Coli. de Phys. Cl.1.51. 1990, Cl-563.
15. Muthian C. i in.: Mater. Sci. Eng. A, 1997, nr 234+236, s. 1033.
16. GronostajskiJ., PulitE., ZiembaH.: Metal Sci., 1983, nr 17, s. 348.
17. SakaiT.,JonasJ.: Acta Met., 1984, t. 32,nr 2, s. 189.
18. BłażL.: Metali, i Odlew., Zesz. Nauk. AGH, Kraków, 1988, nr 114.
19. Wierzbiński S.: Rudy Metale, 1995, t. 40, nr 3, s. 81.
20. Ozgowicz W.: Mater. Konf. Miedź i stopy miedzi SITPH (PAN),
Wisła, 5, 1983.
2\.Eic.helmanH., CheshireJ.: Canad. PatentN0 886501,23Nov., 1971.
22. ShapiroA. i in.: US Patent 3.930, 894, Jan. 6, 1976.
23. Romankiewicz F.: Monografia. WSI 20, Zielona Góra, 1983.
24. Romankiewicz F. i in.: Rudy Metale, 1997, t. 42, nr 10, s. 430.
25. Ashby M., Gandhi C., Taplin D.: Acta Metali., 1979, nr 27, s. 699.
26. Hę J., Hań G., Fukuyama S., Yokogawa K.: Mater. Sci. Technol.,
1998, t. 14, nr 12, s. 1249.
27. Briggs D., Seah P.: Practical Surface Analysis, Ed. J. Wiley Chiche-
ster 1983, s. 247.
28. Nowicki T.: These, Ecole Nationale Superieure des Mines de Saint-
Etienne, 1989.
29. Faulkner G., Jiang H.: Mater. Sci. Technol., 1993, t. 9, nr 8, s. 665.
30. Lu H., Suzuki A., Ito A., Kohyama M., Yamamoto Y.: Mater. Trans.,
2003, t. 44, nr 3, s. 337.
31. Faulkner G., Song H., Flewit J.: Mater. Sci. Technol., 1996, t. 12,
nr 10, s. 818.
32. Grah M., Alzebdeh K. i in.: Acta Mater., 1996, t. 44, nr 10, s. 4003.
33. Crocker G. i in.: Mater. Sci. Forum, 1999, nr 294+296, s. 673.
34. Joseph B., Barbier F., Aucouturier M.: Europ. Phys. Journal, 1999,
nr. 5,s.l9.
35. Ozgowicz W.: Zesz. Nauk. Poi. Śl., Mechanika nr 1632, Gliwice, 2004.
36. Ozgowicz W.: Raport KBN Nr 7T08A02517, Poi. Śl. Gliwice, 2002.
37. Erbel S. i in.: Obróbka plastyczna, PWN, Warszawa, 1992.
38. Nowikow /., Portnow K.: Swierchplasticznost spławów. Metali.,
Moskwa 1981, s. 18.
39. Ozgowicz W.: Rapp. C.I.E.S., Ecole Nat. Sup. des Mines de Saint-
Etienne, 1981.
40. Young R.: The Rietveld method, Oxford Univ. Press., 1993.
41. PalmbergP.: Handbook of AES, New York, 1984.
42. Chapman V., Faulkner G.: Acta Met., 1983, nr 31, s. 677.
43. Wyatt H,, Hughes D.: Metals Ceram. and Polym., Cambridge Univ.
Press 1974,s.54.
44. Ozgowicz W., KosekE.: Arch. Nauki o Mater., 2004, t. 25, nr 2, s. 93.
45. KorbelA.: Metal, i Odlew. AGH, Kraków, 1974, nr 65.
46. Sivakesavam O. i in.: Mater. Sci. Technol., 1988, t. 4, nr 8, s. 578.
47. Ozgowicz W., BiscondiM.: Mcm. Etud. Sci. Rev. Metali. 1987, t. 84,
nr 3, s. 129.
48. Ozgowicz W., Karolus M.: Proc. Int. Conf. Appl. Crystallography,
Kraków, 2003.
49. Ozgowicz W., Biscondi M.: Journal de Phys. IV, 1995, t. 5, nr 9,
C7-315.
327
JERZY STOBRAWA Rudy Metale R 50 2005 nr 6
ZBIGNIEW RDZAWSKI UKD 539.2:620.1:620.22.001:66.017.001

NANOMATERIAŁY l NANOTECHNOLOGIE
POCZĄTEK PRZEŁOMU W INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ

Przedstawiono wybrane zagadnienia dotyczące nanotechnologii i nanomaterialów. Omówiono początki rozwoju tej dzie-
dziny oraz opisano sposoby wytwarzania nanomaterialów, również w oparciu o własne prace. Krótko scharakteryzowano
rynek nanomateriałów i nanotechnologii jak też dziedziny ich zastosowań. Wspomniano o zagrożeniach wynikających z roz-
woju nanotechnologii i nanomaterialów.
Słowa kluczowe: nanomateriały, nanotechnologie, rozdrabnianie, synteza, SPD, SPTS, ECAP, CWS, fullereny

NANOMATERIALS AND NANOTECHNOLOGIES

BEGINNING OF A BREAKTHROUGH IN MATERIALS ENGINEERING

Selected topics related to nanotechnology and nanomaterials have been presented. The initial stages ofdeveloprnent ofthis
new field of science are outlined, and the methods for nanomaterials fabrication are described together with authors' own
achievements in this field. The market for nanomaterials and nanotechnologies as well as the areas of their application have
been characterised. The threats resulting from rapid development of nanomaterials and nanotechnologies have been indicated.
Keywords: nanomaterials, nanotechnologies, disintegration, synthesis, SPD, SPTS, ECAP, CWS, fullerenes

Wstęp rii na poziomie molekuł wyprorokował w 1959 r. w wykładzie pt.:

W artykule przedstawiono wybrane zagadnienia dotyczące nano-
technologii i nanomateriałów. Do opracowania tego zagadnienia
skłoniły nas ostatnie wyniki badań statystycznych dotyczące stanu
wiedzy społeczeństw na ten temat. Z badań tych, przeprowadzonych
w Stanach Zjednoczonych i w Niemczech [1], wynika, że nanoświat
mimo zaangażowania potężnych nakładów na rozpowszechnienie
wiedzy na jego temat pozostał światem nieznanym, a pojęcia nano-
materiał i nanotechnologia znane są jedynie zamkniętemu gronu
naukowców i specjalistów.
Bardzo obrazowo i trochę przewrotnie wyniki tych badań staty-
stycznych skomentowali amerykańscy specjaliści. Stwierdzili, że na
postawione dzisiaj 100 osobom pytanie, „co to jest nanonauka i nano-
technologia" dziewięćdziesiąt odpowie „nie mam pojęcia", a każda
z pozostałych 10 odpowiedzi będzie się zdecydowanie różnić.
Co to jest nanonauka i nanotechnologia?
Większość naukowców skłania się do tego by nie rozdzielać
pojęć związanych z nanonauka, nanomateriałami i nanotechnologia,
zalecając równocześnie stosowanie definicji opisowej, np. w postaci:
nanonauka i nanotechnologia jest obszarem koncentrującym się na:
— Rozwoju syntetycznych metod i narzędzi analitycznych do bu-
dowy konstrukcji i materiałów w skali poniżej 100 nm, w co
najmniej jednym kierunku.
— Identyfikacji chemicznych i fizycznych właściwości będących
konsekwencją tej miniaturyzacji.
— Wykorzystaniu tych właściwości przy opracowywaniu nowych
materiałów funkcjonalnych lub przyrządów.
Początki rozwoju dziedziny nanotechnologii
Nowe dziedziny nauki umożliwiające sterowanie budową mate-
„There's plenty of room at the bottom", słynny fizyk amerykański
Richard Feynman. W wykładzie tym zapowiedział, że ludzkość bę-
dzie zdolna budować różne materiały i konstrukcje z pojedynczych
atomów czy molekuł.
Zapowiedź ery nanotechnologii spotkała się jednak z wielkim
sceptycyzmem [2]. Według większości uczonych efektywną kontro-
lę struktury materii wykluczały prawa mechaniki kwantowej, a zwła-
szcza zasada nieoznaczoności Heisenberga.
Autorytet profesora Richarda Feynmana dopingował najwier-
niejszych zwolenników tej nauki. Badania laboratoryjne zaczęły
przynosić wyniki i po 30 latach od jego wystąpienia zaczęły się
rozwijać pomysły na poziomie atomowym. W 1990 roku w centrum
badawczym IBM w San Jose (Kalifornia) w badaniach doświadczal-
nych ustawiono 35 pojedynczych atomów ksenonu na krysztale
niklu tworząc z nich napis IBM (rys. 1).
W ciągu kilku następnych miesięcy nie było już problemu z „napi-
saniem" innych wyrazów z molekuł, czy narysowanie wizerunku
Einsteina w mieszaninie jonów. Przykładem może być napis NANO
WORLD (NANO ŚWIAT) uzyskany w Instytucie Fizyki Ekspery-
mentalnej i Teoretycznej Uniwersytetu w Kieł w Niemczech. Napis
ten stał się wkrótce logo niejednej konferencji dotyczącej nanoma-
teriałów i nanotechnologii.
Po sukcesach z napisami naukowcy poszli jeszcze dalej. Powstawały
pierwsze molekularne urządzenia elektroniczne. Były to [2, 5+7]:
— atomowy przełącznik, w którym pojedynczy atom drgał tam i z
powrotem pomiędzy dwoma położeniami,
— pociąg molekularny wykonany z kilku tuzinów atomów (Stod-
dart, 1990) „podróżujący" wzdłuż torów molekularnych i zatrzy-
mujący się na czterech molekularnych stacjach,
— przekładnia obiegowa i selektywna pompa do neonu na pozio-
mie atomowym (Drexler, Merem),
— potrafimy też pisać literami nanometrycznymi (rys. 3)
Najaktywniejszy na polu nanotechnologii był dr Eric Drexler.

D f lnż. Jerzy Stobrawa, doc. dr hab. inż- Zbigniew Rdzawski — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.

328

Rys. 1. Logo IBM (Donald Eigler i Erhard Schweizer) [3]
Fig. 1. IBM's logo (Donald Eigler and Erhard Schweizer) [3]
Rys. 2. NANO WORLD (NANO ŚWIAT) [4]
Fig. 2. NANO WORLD [4]
Rys. 3. „There's plenty of room at the bottom": Po około 40 latach
od czasu wygłoszenia przez Richard Feynmana tego referatu
specjaliści zapisali jego treść techniką nanolitograficzną
Fig. 3. "There's plenty of room at the bottom": Over 40 years after
presentation of this paper by Richard Feynman his paper has been
written down using nanolithography techniąue
Jego wizje wynikające z zastosowania nanotechnologii to nie tylko
świat bez biedy, bez chorób i procesów starzenia się, ale też z nowy-
mi zagrożeniami dla ludzkości. Mimo że nie znalazły one uznania
naukowców, a wizje te w najkorzystniejszych przypadkach klasyfi-
kowano za fantastykę naukową, nie mogły one zostać całkowicie
obojętne dla interesów Stanów Zjednoczonych. Rządzących najbar-
dziej zaniepokoiły opinie sugerujące, że w przyszłości ten będzie
rządził światem, kto opanuje nanotechnoiogie. Do niego też zwró-
cono się z prośbą o wydanie opinii na temat przyszłości nanotech-
nologii i jej wpływu na losy ludzkości.
Raport na wymieniony temat, pt.: „Oświadczenie dr. Erica Drex-
lera dotyczące nanotechnologii molekularnej" złożony został przed
komisja senacką dnia 26 czerwca 1992 roku. Raport ten zrobił
ogromne wrażenie na członkach komisji, a następnie członkach ad-
ministracji prezydenta i ministerstwa obrony. Projekt rozwoju tej
dziedziny szczególnie silnie wspierali Al Gore (późniejszy wicepre-
zydent Stanów Zjednoczonych) oraz zastępca dowódcy zjednoczo-
nych armii admirał Jeremiach.
Od tej pory nastąpił szybki przełom w tej dziedzinie nauki w Sta-
nach Zjednoczonych. Zaczęła się też ona gwałtownie rozwijać w in-
nych częściach świata, głównie na dalekim wschodzie (Japonia,
Chiny, Tajlandia) i w Europie (Niemcy, Francja, Włochy).
Rządy najbogatszych krajów zainwestowały biliony dolarów,
zakładając instytucje i infrastrukturę dla umożliwieni a prowadzenia
prac badawczych z tego niezwykle szerokiego i ciekawego obszaru
badawczego. Opracowano dalekosiężne plany rozwoju dziedzin na-
nonauki i nanotechnologii, a co roku przeznacza się ogromne sumy
najej rozwój.Wydatki poniesione przez Stany Zjednoczone, Japonię
i Europę w ostatnich latach zaprezentowano w tablicy l.
Rząd Stanów Zjednoczonych w ostatnim okresie zapowiedział
inicjatywę dotyczącą nanotechnologii na 3,7 bilionów dolarów. Chi-
ny, Japonia, Korea, Izrael i wiele krajów europejskich uruchomiło
programy rządowe na budowę centrum i kształcenie ekspertów z tej
dziedziny. W ponad 100 powstałych przedsiębiorstwach urucho-
miono produkcję z tego obszaru. Także wiele gigantycznych korpo-
racji inwestuje miliony dolarów we wdrożenie programów badaw-
czych i rozwojowych związanych z nanotechnologią.
Wspólnota interesów nauki, rządów i prywatnych inwestorów
spowodowała wiele dobrego dla nauki i organizacji inżynierskich.
Takiej silnej więzi we współpracy jednostek naukowych z przemy-
słem do tej pory nie obserwowano.
Tablica l
Nakłady poniesione w latach 2001-^2004 na rozwój
nanotechnologii w przodujących krajach świata [8], min euro
Table l
The outlays incurred for nanotechnologydevelopment
in the years 2001+2004 by the leading countries of the world [8]
Kraj 2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r.
USA 420 570 770 850
Japonia 600 750 800 800
Europa 360 480 700 740
(w tym Niemcy) 210 240 250 290
__
Rys. 4. Zastosowanie nanotechnologii w podstawowych
dziedzinach nauki [9]
Fig. 4. Application of nanotechnology in the basie domains of science [9]
329
 Odwzorowanie Badanie atomów Określenie jednorodności
rozmieszczeń ia atomów na zaabsorbowanych na rozmieszczenia atomów
powierzchni materiału powierzchni materiału domieszkowych

Spektroskop tunelowy -
oddziaływanie układów Badania struktury spinowej Badania subtelnej struktury
elektronowych magnetycznej

Badania krystalografii Badania trybologiczne w skali Manipulacje w skali

przemian fazowych nanometrycznej atomowej

Rys. 5. Przykładowe zastosowania skaningowych mikroskopów polowych oraz sił atomowych

Fig. 5. Exemplary applications of the field emission scanning microscope and atomie force microscope

330
 Nanomaterialy i nanotechnologie są to dyscypliny naukowe,
których nie da się ująć znanym schematem Venta. Obejmują swym
zasięgiem szeroko pojętą fizykę, biologię jak i chemię, W ostatnich
latach zaczęła zanikać różnica w skali analizowanych zjawisk. We
wszystkich tych dyscyplinach stosuje się obecnie podobną aparaturę
naukowo-badawczą. Przewiduje się, że już niedługo wykorzystywa-
ne będą zintegrowane zasady biologii, prawa fizyki i chemiczne
właściwości (rys. 4).
Aktualnie jesteśmy na początku drogi rozwoju tych dyscyplin
naukowych. Prezentowane na konferencjach wyniki najnowszych
badań dotyczą głównie rozwoju metod i narzędzi analitycznych do
wytwarzania materiałów w skali nanometrycznej oraz badania ich
właściwości chemicznych i fizycznych. Budowa konstrukcji Erica
Drexłera, takich jak molekularna przekładnia różnicowa czy sele-
Rys. 6. Zmiany koloru tellurku kadmu od zielonego do
ktywna pompa do neonu pozostaje jeszcze poza zasięgiem uczonych
czerwonego ze zmianą wielkości cząstek od 2 do 5 nm [11]
i konstruktorów.
Postęp w dziedzinach nanomateriałów i nanotechnologii był
możliwy dzięki równolegle zachodzącemu postępowi w dziedzinie Fig. 6. Change of a colour of cadmium telluride from green
nanoanalityki: to red with the particle size increase from 2 to 5 nm [11]
— rozwijała się wszechstronnie i intensywnie dziedzina transmi-
syjnej mikroskopii elektronowej,
— w 1950 r. powstał mikroskop elektronowy polowy (Wilhelm Mulle),
— w 1981 r. powstał skaningowy mikroskop polowy (Gerd Binnig,
Heinrich Rohrer, Nagroda Nobla w 1986 r.),
— w 1986 r. powstał mikroskop sił atomowych.
Skaningowe mikroskopy polowe oraz sił atomowych pracując
w różnych modach pozwalają na bardzo subtelne badania struktural-
nych efektów powierzchniowych, magnetycznych, elektrycznych
i mechanicznych, a także na manipulację w skali atomowej (rys. 5).
Rys. 7. Schemat syntezy mechanicznej materiałów
Wytwarzanie nanomateriałów nanokrystalicznych w młynku planetarnym z wykorzystaniem
reakcji chemicznej [12]
Nanocząstki są szkieletem nanotechnologii. Przy tego rzędu
wielkości ich własności są zależne nie tylko od składu chemicznego, Fig. 7. Diagram of mechanical synthesis of nanocrystalline
lecz również od wielkości i kształtu. Właściwości optyczne, elektry- materials in a planetary mili with the use of chemical reaction [12]
czne i magnetyczne, jak też mechaniczne czy punkt topnienia różnią
się od właściwości materiałów makro- czy mikroskopowych. Przed-
stawione podsumowanie obrazuje przegląd zjawisk obserwowanych
wraz ze zmniejszaniem się wielkości cząstek. na przeprowadzać syntezę mechaniczną materiałów nanokry-
Im mniejsza wielkość cząstek (ziaren) tym: stalicznych i nanokompozytów, w tym również w wyniku re-
— wyższa aktywność katalityczna (np. Pt/Al2O3), akcji chemicznych (rys. 7).
— wyższe umocnienie mechaniczne (np. węgiel w gumie), — Rozdrabnianie mikrostruktury materiałów litych na drodze wielkich
— wyższa przewodność elektryczna ceramiki (np. CeO2), i złożonych odkształceń plastycznych realizowanych w różnych
— lepsza jakość cieczy magnetycznych, systemach. Spośród metod intensywnej deformacji plastycznej
— niższa przewodność elektryczna metali (np. Cu, Ni, Fe, Co, stopy zwanych w literaturze metodami SPD (Severe Plastic Deformation)
Cu), najczęściej stosowane są:
— wzrost a następnie spadek koercji magnetycznej, prowadzący a — Metoda SPTS (Severe Plastic Torsion Straining). W tym
w efekcie do własności superparamagnetycznych (Fe2O3), przypadku próbka w kształcie dysku jest poddawana wielokrot-
— wyższa twardość i wytrzymałość metali i stopów (dla polikry- nemu ściskaniu ze skręcaniem.
stalicznych, metalicznych materiałów nanokrystalicznych przy b — Metoda ECAP (Eąual Channel Angular Pressing). W me-
określonej wielkości ziarna stwierdza się odstępstwo od znanej todzie tej bloczek jest wielokrotnie przeciskany poprzez kątową,
liniowej zależności Halla-Petcha pomiędzy wielkością ziarna dwukanałową matrycę, (kąt 9CH-1200).
(d~ ) a granicą plastyczności), c — Metoda cyklicznego wyciskania ściskającego (CWS).
— wyższa plastyczność, twardość i odkształcalność materiałów ce- d — Złożony proces obróbki cieplno-plastycznej z wykorzysta-
ramicznych; niższa temperatura spiekania i nadplastycznego od- niem wielokrotnego walcowania lub kucia na zimno i nisko-
kształcania materiałów ceramicznych (np. TiO2), temperaturowego wyżarzania.
— wyższaluminescencjapółprzewodników (Si, GaAs, ZnS;Mn2+). Tymi zagadnieniami objęty jest projekt badawczy-zamawiany
Często przedstawianym przykładem są zmiany zabarwienia PBZ-095/T08/2003 pt.: „Technologie wytwarzania metali i stopów
z wielkością cząstek. W przypadku tellurku kadmu zmiana wielko- 0 strukturze manometrycznej" koordynowany przez Politechnikę
ści cząstek od 2 do 5 nm wywołuje zmianę zabarwienia od zielonego Warszawską. Z tego też projektu zaczerpnięty został przykład
do czerwonego (rys. 6). z naszych prac pokazujący kolejne etapy wytwarzania mate-
Materiały nanokrystaliczne wytwarza się dwoma podstawowy- riału o strukturze manometrycznej techniką metalurgii proszków
mi technikami. Pierwsza zwana w literaturze angielskojęzycznej (rys. 8).
metodą TOP-DOWN polega na rozdrabnianiu mikrostruktury. Re- Druga technika zwana metodą B OTTOM-UP polega nabudo wie
alizować to można poprzez: struktury nanokrtystalicznej z atomów czy molekuł poprzez odparo-
— Rozdrabnianie (ewentualnie syntezę i rozdrabnianie) materiałów wanie stałego prekursora w próżni, techniką plazmową lub laserową
proszkowych w kulowych młynach planetarnych i ich ewentualne 1 osadzeniu go na określonym podłożu lub poddaniu krystalizacji
dalsze zagęszczanie i spiekanie. W młynie kulowym można roz- w określonej przestrzeni. Wytwarzane też mogą być z przesyconych
drabniać mikrostrukturę materiałów do nanostruktury oraz moż- ciekłych roztworów oraz technikami rozpylania zawiesin lub cieczy.

331
 EHT = 15.00 kV Signsl A = JnLens
WD * 6 inni Photo No. = 2756 Datę :22 Oct 2004 l

CuNiSAl

. , .
10 20 30 40 50 60 70
Średnia średnica, \im

Rys. 8.
i, b — wyjściowe proszki miedzi i fazy Ni 3 Al, c, d— wyniki mielenia proszków w młynie planetarnym,
e, f— mikrostruktura spieku Cu-Ni 3 A1 [ 13]

Fig. 8.
a, b — initial powders of copper and Ni 3 Al phase, c, d — results of powder milling in a planetary mili,
e, f— microstructure of a Cu-Ni3 Al sinter [ 13]

Przykład wytwarzania materiału nanokrystalicznego z fazy gazowej
przedstawiono na rysunku 9.
Materiał stały o określonej strukturze i składzie chemicznym
zostaj e odparowany odpowiednim źródłem energii cieplnej w próżni
lub atmosferze gazu reaktywnego. W wyniku powstają lotne cząstki
odparowanej substancji lub substancji nowej, które w środowisku
o obniżonej temperaturze rosną i kondensują w środowisku gazo-
wym w postaci nanocząstek o równowagowej lub nierównowago-
wej strukturze lub krystalizują na określonym podłożu. Tymi tech-
nikami oraz techniką mielenia w młynach planetarnych z następnym
wyżarzaniem uzyskuje się między innymi tak obiecujące nanomate-
riały, jak znane już powszechnie tzw. fullereny węgla o kształcie
przestrzennym zbliżonym do kulistego oraz tzw. nanowłókna czy
nanorurki węglowe będące jednowymiarowym fullerenem o kształ-

332
cię cylindrycznym. Są to najtwardsze ze znanych struktur przewyż-
szające twardość stali o 10+100x. Prowadzi się również badania nad
fulleropodobnymi materiałami z tlenku glinu, borku azotu i inne
w tym ze związków organicznych. Wytwarza się je jako proste,
pokrywane od wewnątrz czy z zewnątrz lub wypełniane. Przykłady
takich wyrobów przedstawiono na rysunkach 10-5-12.
Fullereny węgla można wytworzyć w reaktorze łukowym z ano-
dą grafitową w postaci pręta wypełnioną mieszaniną grafitu i meta-
licznego proszku niklu lub i trą jako katalizatorów. Produkty spalania
zawierają fullereny i amorficzny węgiel, który usuwa się przez utle-
nianie lub mokrymi metodami chemicznymi. Można również je
wytwarzać techniką mielenia w młynie planetarnym i następnego
wyżarzania.
Pewną odmianą techniki BOTTOM-UP jest technika otrzymy-
wania materiałów nanokrystalicznych z cieczy poprzez odlewanie
cienkich taśm na wirującym bębnie lub z materiałów amorficznych
wytworzonych tą techniką, z zastosowaniem dodatkowo kontrolo-
wanej obróbki cieplnej.
Wytworzone nanomateriały mogą być wykorzystane bezpośred-
nio lub przetworzone do skali makro (rys. 13), najczęściej do postaci
kompozytów o strukturze nanokrystalicznej. Rodzinę nanokrystali-
cznych materiałów kompozytowych w zależności od składu chemi-
cznego i kształtu krystalitów oraz ich dyspersji i przestrzennego
rozłożenia zdefiniował prof. H. Gleiter (rys. 14).

Rynek nanomateriałów i nanotechnologii

Analitycy rynku śledzą z zainteresowaniem zmiany zachodzące

Rys. 9. Wytwarzanie materiału nanokrystalicznego z fazy gazowej [14]
Fig. 9. Preparation of ananocrystalline materiał from a gaseous phase [14]
na rynku nanomateriałów i nanotechnologii. Na rysunku 15 przedsta-
wiono światowy rynek nanomateriałów i nanotechnologii w 2003 r.,
z podziałem na poszczególne działy gospodarki.
Udziały wyrobów przemysłu chemicznego, przemysłu motoryza-
cyjnego oraz łącznych elektroniki i informatyki kształtowały się na
poziomie powyżej 1000 mld euro. Wkład wyrobów przemysłu maszy-
nowego i elektrycznego mieścił się pomiędzy 500 i 1000 mld. Przemysł
szklarski z ceramicznym, metalurgiczny z przetwórczym, energety-
czny oraz polimerów dał na rynek wyroby wartości 250-^500 min

Rys. 10. Fullereny węgla oraz fulereno-podobne tlenku glinu (Al2O3)n

Fig. 10. Carbon fullerene and fullerene-like materiał from aluminium oxide (Al2O3)n

Rys. 11. Nanorurki węglowe i azotku boru otrzymane techniką mielenia i wyżarzania [15]
Fig. 11. Carbon nanotubes and boron nitride nanotubes obtained by milling and annealing techniąues [15]

333

Rys. 12. Wielowarstwowe nanorurki z tworzywa organicznego
otrzymane techniką spinningową [16]
Fig. 12. Multi-layer nanotubes from organie materiał obtained by
spinning techniąue [16]
na no-o
(n ano-elementy)
Rys. 13. Przetwórstwo materiałów nanokrystalicznych [17]
Fig. 13. Processing of nanocrystalline materials [17]
każdy. Najmniejszą podaż stwierdzono w przemyśle związanym
z techniką medyczną i optyką (na poziomie poniżej 250 min euro).
Zastosowanie nanomateriałów
Trudno przewidzieć skutki działań długoterminowych w dzie-
dzinie nanomateriałów. Przewiduje się jednak, że w ciągu najbliż-
szych lat nastąpi znaczny postęp w podstawowych dziedzinach te-
334
Rys. 14. Nanokrystaliczne materiały kompozytowe [18]
Fig. 14. Nanocrystalline composite materials [18]
Mifi»<h-$
Rys. 15. Światowy rynek nanomaterialów i nanotechnologii
w 2003 r. [19]
Fig. 15. The world market for nanomaterials and nanotechnologies
in 2003 [19]
chniki. Takie prognozy są zawarte w projektach UE dotyczące tych
zagadnień. Postęp ten ma nastąpić:
— W chemii poprzez:
— podwyższenie reaktywności substancji,
— poprawę efektywności katalizatorów,
— projektowanie i kształtowanie molekuł.
— W biologii i medycynie dzięki:
— lepszej przyswajalności implantów przez tkanki organiczne,
— rozwoju powierzchni antyseptycznych,
— opracowaniu nowych form badań i terapii,
— ciągłemu monitorowaniu stanu zdrowia (czulsze, minibio-
sensory z nanodrutów),
— transportowi leków poprzez skórę,
— eliminacji groźnych chorób (zakrzepy krwi w mózgu, HIV,
Alzheimer),
— W mechanice pod wpływem:
— nowych materiałów metalicznych i kompozytów o szcze-
gólnych właściwościach,
— nowych materiałów ceramicznych (na narzędzia, części na-
rażone na ścieranie, wymienniki ciepła, części silników),
— wysokowytrzymałych włókien,
— wysoko i równomiernie utwardzonych powierzchni,
— łożysk suchych,
— doskonalszych smarów,
— nanoporowatych, ceramicznych materiałów filtracyjnych.
— W elektrotechnice dzięki:
— przewodzącym ceramikom,
— pojemniejszym bateriom,
 — piezoelektrycznym ceramikom,
— metalom o podwyższonej oporności elektrycznej.
— W energetyce i ochronie środowiska poprzez:
— lepsze katalizatory,
— nanoporowate filtry,
— czulsze czujniki gazów,
— przyjazne dla środowiska materiały,
— szersze stosowanie energii słonecznej,
— rozwój komórek paliwowych,
— pojemniejsze baterie,
— tańsze baterie słoneczne,
— wydajniejsze, kompaktowe magazyny energii.
— W elektronice wskutek:
— nowych i doskonalszych elementom,
— czulszym sensorom,
— supergęstych zapisów informacji,
— wykorzystania elektroniki molekularnej.
— W optyce zaś dzięki:
— nowym źródłom światła,
— nowym typom filtrów optycznych,
— nowym szkłom o regulowanej przejrzystości.
Są to przykłady bardzo ogólne. Szczegółowe można by wyliczać
w nieskończoność. Konkretne nowe lub doskonalsze zastosowania
przedstawione zostaną na przykładzie przemysłu motoryzacyjnego.
W przemyśle tym przewiduje się zastosowanie:
— immobilaizerów opartych na bardzo czułych sensorach (czułych
również na alkohol),
— wielofunkcyjnych sensorów (przyspieszenia, ciśnienia powie-
trza, stanu opon, temperatury, gazów),
— lakierów odporniejszych na zarysowanie,
— wielofunkcyjnych pokryć (podkreślających wygląd, odbijają-
cych ciepło, łatwych do mycia),
— lekkich części i elementów konstrukcyjnych,
— nisko tarciowych łożysk elementów ruchomych,
— systemów komórek paliwowych (membrany, magazyny energii),
— energooszczędnych i niezawodnych źródeł światła.
Zagrożenia wynikające
z rozwoju nanomateriałów i nanotechnologii
Oprócz niezbitych zalet, jakie wynikają z rozwoju nanomateria-
łów i nanotechnologii, naukowcy zwracają uwagę na zagrożenia,
jakie będą się wyłaniać wraz z jej rozwojem. Pomijając zagrożenia
wynikające z manipulacji z materią ludzką, czy też problematyką
militarną, które mogłyby doprowadzić do katastroficznych sytuacji
najczęściej wymienia następujące. Są to:
Zagrożenia typu technicznego mogące wywołać:
— podwyższoną szkodliwość dla zdrowia wynikająca z wielkości
i kształtu cząstek (substancje groźniejsze od azbestu),
— zagrożenie dla zdrowia wynikające z nowych właściwości nanoma-
teriałów (np. zwiększenie aktywności substancji rakotwórczych).
Zagrożenia gospodarcze:
— ryzyko finansowe inwestycji,
— przeobrażanie się rynku,
— zachwianie rynku pracy,
— odpowiedzialność wynikająca z wprowadzania w obieg nowych
materiałów i technologii.
Zagrożenia społeczne:
— zakłócenie porządku prawnego,
— rozwój monopolu państwowego,
— rozwój monopolu przemysłowego,
— ryzyko etyczne,
— brak zapewnienia ochrony danych.
Inne zagrożenia:
— niekontrolowane rozprzestrzenianie się epidemii,
— przeobrażanie się warunków życia,
— elementy nieprzyjazne dla rozwoju umysłu i inteligencji.
W podsumowaniu artykułu chcemy podkreślić fakt, że codziennie
jesteśmy zalewani informacjami z tych dyscyplin nauki. Seminaria,
sympozja, konferencje, kongresy, coraz więcej czasopism, plany
rozwoju, centra doskonałości, programy badawcze UE, priorytety.
Wszędzie: nanonauka, nanomateriały, nanotechnologie. W Internecie
pojawiają się dyskusje z „nanohorrorem" w tle. Czy jest to początek
przewrotu w inżynierii materiałowej, czy nanohorror? W naszej ocenie
odpowiedź może być tylko jedna. Jest to „mała" technologiczna
rewolucja z wielką przyszłością. Może stać się ona jednak dla nas,
pracowników naukowo-badawczych, horrorem. Ale tylko wtedy,
gdy będziemy na siłę starać się włączyć w priorytety programowe
bez odpowiedniego zabezpieczenia tematycznego oraz zaplecza na-
ukowego, aparaturowego i materiałowego. Podejmowanie przed-
miotowych badań, tak w sferze badań podstawowych, jak i stosowa-
nych powinno być poprzedzone wystarczającym rozeznaniem mo-
żliwości ich praktycznego wykorzystania
Literatura
1. Eine Reprasentativ-studie der komm.passion GmbH, Berlin, Hamburg,
Dusseldorf, Frankfurt, MUnchen, November 2004.
2. Ed Regis: Nanotechnologia (tytuł oryginału: Nano. The Emerging
Science of Nanotechnology: Remaking the World-Molecule by Molecule),
Prószyński i S-ka, Warszawa, 2001.
3. Nanotechnologie. Aufbrach in neue Welten, Kompetenzzentrum Nano-
analytik, (2003), Universitat Hamburg.
4. Rieke V., Bachmann G.: BMBF, GmBh, Referat 521, Druckhaus
Locher GmBh, Koln, Bonn, Berlin 2004.
5. Peterson Ch.: Molecular Nanotechnology: the Next industrial Revolu-
tion, IEEE Computer, January 2000.
6. www.imm.org/
7. www.imm.org/
8. Boening N., Góthans K.: Technology Review, Mai 2004.
9. KauttM.: Nano- und Mikrotechnik, Tagungsband, IHK, Baden-Wittemberg,
2003,8.31.
10. Materiały informacyjne „Nano Fair" Karlsruhe 2005.
11. Luther W.: Future Technologies, No 54, August 2004 Dusseldorf.
12. www.apt-powders.co
13. Stobrawa J., Rdzawski Z.: PBZ-095/T08/2003, Zadanie IV/5 [nie-
publik.].
14. www.nanophase.com
15. Chen Y. etal: Materials Science Forum. 1999, t. 312+314.
16. Zhu Z., Su D., Weinberg G., JentoftR. E., SchloglR.: Wet-Chemical
Assembly of Carbon Tube-in-Tube Nanostructures. SMALL 2005, nr l,
s. 30*46.
17. www.met.kth.se
18. Gleiter H.: Nanostructured Materials: Basic Concepts and Micro-
structure. Acta Materialia 2000, nr 48, s. 1+29.
19. Framework Programme: Materials Innovations for Industry and
Society — WINT. Federal Ministry of Education and Research. Germany
2004.
W artykule wykorzystano niektóre wyniki osiągnięte w trakcie
realizacji projektu badawczego PBZ-095/T08/2003 oraz projektu
badawczego nr 3 TOS B 016 27 finansowanych przez KBN
335
 AMIMI
ALUMINIUM PROCESSING

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. W O J C I E C H L I B U R A , prof. nzw.

Rudy Metale R 50 2005 nr 6

DARIUSZ LEŚNI AK UKD 539.382:539.388.24:518.12:669/126:669.716:669.715
WOJCIECH LIBURA
JÓZEF ZAŚ ADZIŃSKI

ANALIZA NUMERYCZNA PROCESU WYCISKANIA

TRUDNO ODKSZTAŁCALNYCH STOPÓW ALUMINIUM
W ZAKRESIE MAŁYCH WSPÓŁCZYNNIKÓW WYDŁUŻENIA

Przeprowadzono obliczenia numeryczne MES procesu osiowo-symetrycznego wyciskania trudno odkształcalnych stopów
aluminium AlCuMg (2014), w zakresie małych wartości współczynnika wydłużenia. Celem pracy było zbadanie sposobu
płynięcia materiału podczas wyciskania oraz analiza pola odkształcenia i rozkładów temperatury w przekroju poprzecznym
wyrobu. Wyniki obliczeń umożliwią uzyskanie danych dotyczących prognozowania jednorodności struktury i własności
mechanicznych wyciskanych wyrobów z trudno odkształcalnych stopów AlCuMg, szczególnie o stosunkowo dużych przekro-
jach poprzecznych.
Słowa kluczowe: modelowanie numeryczne, wyciskanie dla małych współczynników wydłużenia, trudno odkształcaine stopy
Al, jednorodność struktury i własności mechanicznych

NUMERICAL ANALYSIS OF THE EXTRUSION PROCESS

OF HARD DEFORMABLE ALUMINIUM ALLOYS
IN THE RANGĘ OF SMALL EXTRUSION RATIOS

FEM numerical calculations ofthe axisymmetrical extrusion ofhard deformable aluminium alloys AlCuMg (2014) in the
rangę of smali extrusion ratios were carried out. The aim ofthe paper was to investigate the materialflow during extrusion
and analyse the strain field and temperaturę distributions on the extrudates cross-section. Numerical analysis allowed to
forecast the level of uniformity of the material structure and mechanical properties while extruding profiles from hard
deformable A ICuMg alloys ofrelatively large cross-sections. As a result of numerical calculations, it wasfound that the highest
strain and temperaturę gradients appear while extrusion with a relatively Iow extrusion ratio. In addition, the very Iow values
ofthe effective strain were noticed, especially in central regions ofboth deformed billet and extrudate. The lowest value of
material temperaturę is also expected in the corn ofthe extrudate.
Keywords: numerical modelling, extrusion with Iow extrusion ratios, hard deformable aluminium alloys, uniformity of structure
and mechanical properties

Dr inż. Dariusz Leśniak, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. dr hab. inż. Józef Zasadziński — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Katedra
Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych, Kraków.

336
 Wprowadzenie Tablica l
Warunki modelowania procesu wyciskania
Głównym problemem wyciskania na gorąco kształtowników
Table l
0 dużych przekrojach z trudno odkształcalnych stopów AlCuMg jest
niejednorodność struktury materiału w przekroju poprzecznym, ob- Modelling conditions of extrusion process
jawiająca się zróżnicowaniem wielkości ziarna, nierównomierną
dystrybucją występujących faz i obszarami z pierwotną (nieprzero- Średnica wlewka, D0 300 mm
bioną) strukturą odlewniczą. Niejednorodność struktury rzutuje Długość wlewka, L0 600 mm
z kolei na nierównomierny rozkład finalnych własności mechanicz- Średnica wyrobu, D, 100, 150, 200 mm
nych w przekroju poprzecznym wyrobu (po przeróbce plastycznej Współczynnik wydłużenia, 9, 4, 2,25
1 obróbce cieplnej) [l, 4-5-6]. Może prowadzić także do powstawania Prędkość stempla, VQ 4, 9, 16 mm/s
wewnętrznych pęknięć w wyrobie, w wyniku naprężeń rozciągają- Temperatura wlewka, Tw 450 °C
cych w obszarach nieprzerobionej struktury odlewniczej (rys. 1). Temperatura narzędzi, Tn 400 °C
Czynnik tarcia, m l
Odpowiedzialnym za trudności w tym względzie jest stosunko-
wo mały współczynnik wydłużenia, uzyskiwany w procesie wyci-
skania kształtowników o dużych przekrojach, przy obecnych możli-
wościach technicznych pras do wyciskania. Maksymalne średnice
pojemników pras do wyciskania w zakładach produkcyjnych w Polsce
osiągają wartość ok. 300 mm, co przy wyciskaniu kształtowników
o średnicy koła opisanego ok. 100+150 mm, pozwala na uzyskanie
niewielkich współczynników wydłużenia (X < 10). Współczynnik
wydłużenia zdefiniowano jako stosunek przekroju porzecznego wle-
wka (pojemnika) do przekroju poprzecznego wyrobu wyciskanego.
Praktyka wyciskania stopów Al pokazuje natomiast, że graniczny
stopień przerobu materiału (tzw. minimalny współczynnik wydłuże-
nia A,^), gwarantujący odpowiedni poziom jednorodności własno-
ści struktury wyrobów kształtuje się na poziomie 15+30.
Zarówno w Polsce, jak i na świecie, problem niejednorodności
struktury i własności mechanicznych w przekroju poprzecznym wyro-
bów o dużych przekrojach ze stopów AlCuMg, stosowanych głów-
nie w przemyśle motoryzacyjnym i budownictwie, a także problem
wewnętrznych rozwarstwień i pęknięć, jest dotychczas słabo rozpo-
znany. Niezależnie od tego materiały te wykazuj ą znaczną skłonność
do powstawania pęknięć zewnętrznych na wyrobach wyciskanych,
co ogranicza bardzo poważnie dopuszczalną prędkość wypływu
z otworu matrycy, a tym samym wydajność procesu.
Celem pracy było zbadanie sposobu płynięcia materiału podczas
wyciskania oraz analiza pola odkształcenia i rozkładów temperatury
Rys. 2. Deformacja siatki dla wyciskania w zakresie małych
współczynników wydłużenia
Strefa niewielkich odkształceń
(nieprzerobiona struktura pierwotna) Strefa martwa a — \ = 2,25, b = 4, c — A. = 9
(bez odkształceń plastycznych)
Fig. 2. Deformed grid during extrusion with Iow extrusion ratios
a — A. = 2.25, b — X = 4, c — K = 9

— w kontekście możliwości prognozowania jednorodności struktury

i własności mechanicznych w przekroju poprzecznym wyrobów z trudno
odkształcalnych stopów AlCuMg o stosunkowo dużych przekrojach.

Modelowanie numeryczne

Modelowanie numeryczne procesu osiowo-symetrycznego wy-

Pęknięcia wewnętrzne
Strefa głównych odkształceń
plastycznych
Rys l. Możliwy schemat powstawania wewnętrznych pęknięć
w wyciskanych wyrobach o dużych przekrojach
z trudno odkształcalnych stopów Al [2]
Fig. l. Possible scheme of generation of inner cracks
in extruded profiles of large cross-sections
from hard deformable aluminium alloys [2]
ciskania w zakresie małych wartości współczynnika wydłużenia
przeprowadzono w oparciu o metodę elementów skończonych, przy
użyciu programu komercyjnego DEFORM2D v.8.l [3], Doobliczeń
przyjęto lepko-plastyczny model odkształcanego ciała. Dane chara-
kteryzujące materiał zaczerpnięto z wewnętrznej bazy danych pro-
gramu. Zastosowano matryce płaskie o 3 różnych, stosunkowo du-
żych średnicach otworu (Dj = 100, 150 i 200 mm), co przy średnicy
pojemnika D0 = 300 mm pozwoliło na uzyskanie niewielkich war-
tości współczynnika wydłużenia (A, = 2,25+9). Prędkość stempla
dobierano w ten sposób, aby uzyskać jednakową dla wszystkich
przypadków prędkość wypływu materiału z matrycy, równą ok. 2 m/min.
Jest to typowa dla tego materiału prędkość wypływu, stosowana
w praktyce, zapewniająca dobrą jakość powierzchni wyrobu. Wa-
runki modelowania procesu wyciskania zestawiono w tablicy 1.
Czynnik tarcia m przyjęto jako maksymalny, z uwagi na skłonność
tego materiału do przywierania do powierzchni narzędzi.

337
 Wyniki i ich analiza
Analiza zdeformowanej siatki, uzyskanej dla różnych współ-
czynników wydłużenia (rys. 2), dostarcza informacji na temat różnic
w sposobie płynięcia materiału podczas wyciskania. Układ linii wy-
raża relatywną prędkość przemieszczania się poszczególnych pun-
któw siatki. Wygięcie linii poziomych sugeruje, ze najbardziej rów-
nomierne płynięcie ma miejsce w przypadku wyciskania z najmniej-
szym współczynnikiem wydłużenia (A, = 2,25). Widoczne to jest
szczególnie w centralnej warstwie wyrobu. W miarę jak współczyn-
nik wydłużenia rośnie, zwiększa się stopień nierównomierności
płynięcia materiału. Jednocześnie, w przypadku najmniejszego

3.00 A= 300 A= 3 00
6.00 B= 6 00 R — 600
900 C= 9.00 c= 9.00
12.0 D= 12.0 D= 120
15.0 15.0 E= 15.0
18.0 ^
F-= 180 F= 18.0
21.0 G= 21.0 G= 21.0
24.0 H= 24 O H= 24.0
270 27.0 27.0

ń 0.000 A 0.000
D 344 D 35.6

Rys. 3. Rozkłady składowej osiowej prędkości Vz we wlewku dla wyciskania w zakresie małych współczynników wydłużenia
a — ?i = 2,25, b — A = 4, c — K = 9

Fig. 3. Distributions of axial yelocity K, within the billet for extrusion with Iow extrusion ratios
a — A = 2.25, b — X = 4, c — A = 9

i b

A= 0.0849
B= 0412
C= 0.739
D= 1 07
1.39
1.72
G= 205
H= 2.37
l= 2.70

0.0849
3.03

Rys. 4. Rozkłady intensywności odkształcenia dla wyciskania w zakresie małych współczynników wydłużenia
a — A = 2,25, b — A = 4, c — X = 9

Fig. 4. Distributions of effective strain in extrusion with Iow extrusion ratios

a —A = 2.25, b — A = 4, c — A = 9

338
 Rys. 5. Rozkłady temperatury we wlewku dla wyciskania w zakresie małych współczynników wydłużenia
a — A = 2,25, b — A = 4, c — A = 9

Fig. 5. Temperaturę distributions within the billet for Iow extrusion ratios
a — A = 2.25, b — A = 4, c — A = 9

współczynnika wydłużenia (K = 2,25), występuje niewielkie prze-

mieszczenie materiału w centralnych partiach wlewka (małe odle-
głości między liniami siatki). Te obserwacje nie przesądzają jednak
o rzeczywistym rozkładzie odkształceń w materiale wyciskanym.
Na podstawie rozkładów prędkości cząstek metalu Vz w kierun-
ku wyciskania (rys. 3) można stwierdzić, że im mniejszy współczyn-
nik wydłużenia, tym strefa odkształcenia głównego sięga bardziej
w głąb wlewka. Wynika z tego, że dla współczynników wydłużenia
X = 2,25 i A. = 4 materiał płynie praktycznie w całej objętości wlewka,
podczas gdy dla X = 9 strefa odkształcenia głównego koncentruje się
w pobliżu otworu matrycy.
O 20 40 60 80
Rozkłady intensywności i prędkości odkształcenia oraz tempe-
ratury materiału podczas wyciskania pozwalają wnioskować Promień wyrobu, mm
o ewentualnym zróżnicowaniu struktury i własności mechanicznych
wyrobu. Na rysunku 4 przedstawiono pole intensywności odkształ- Rys. 6. Rozkład intensywności odkształcenia na przekroju
cenia materiału dla wyciskania w zakresie małych współczynników wyrobu dla wyciskania w zakresie
wydłużenia. Można zauważyć, że dla najmniejszego współczynnika niewielkich współczynników wydłużenia
wydłużenia (X = 2,25) wartości intensywności odkształcenia są Fig. 6. Distribution of effectiye strain
najmniejsze i silnie zróżnicowane na przekroju wyrobu. Daje się on the extrudate cross-section for Iow extrusion ratios
zauważyć znaczny gradient odkształcenia w warstwie zewnętrznej
wyrobu. Widać tu także bardzo małe wartości odkształcenia w cen-
tralnych partiach, zarówno wlewka jak i wyrobu. Ze wzrostem
współczynnika wydłużenia rosną wartości intensywności odkształ-
cenia oraz maleje ich zróżnicowanie na przekroju wyrobu. Podobne
wnioski można wysnuć z rozkładów temperatury wyciskanego ma-
teriału (rys. 5). O ile maksymalne wartości temperatury odkształca-
nego materiału są na tym samym poziomie i zawsze występują przy
powierzchni wyrobu, to jednak w przypadku najmniejszego współ-
czynnika wydłużenia (A, = 2,25) zaznacza się silne zróżnicowanie
temperatury w otworze matrycy na przekroju wyrobu. W przypadku
większych współczynników (A, = 4 i K = 9) rozkład temperatury na 40 60 80 100

promieniu wyrobu jest już dość równomierny. Promień wyrobu, mm

Wielkość zróżnicowania intensywności odkształcenia oraz tempe-
ratury materiału na przekroju wyrobu, wzdłuż jego promienia, poka-
zano na rysunkach 6 i 7. Wielkość zróżnicowania temperatury i inten-
sywności odkształcenia materiału na przekroju wyciskanego wyrobu
w funkcji współczynnika wydłużenia przedstawiono na rysunku 8.
Rys. 7. Rozkład temperatury na przekroju wyrobu dla wyciskania
w zakresie niewielkich współczynników wydłużenia
Fig. 7. Temperaturę distribution on the extrudate
cross-section for Iow extrusion ratios

339
 25 na w przypadku tych materiałów stosować zbyt niskich wartości
AICuMg(2014)
współczynników wydłużenia, mniejszych niż 5, z uwagi na niebez-
pieczeństwo zbyt dużego zróżnicowania finalnej struktury i własności
20
wyrobu. Poprzez odpowiedni dobór parametrów procesu lub geometrii
matrycy można będzie skutecznie ingerować w mechanikę odkształ-
15
AEI cenia i warunki odnowy struktury materiału w strefie odkształcenia,
AT, °C a tym samym decydować o wielkości i dystrybucji ziarna oraz rozkła-
dzie własności mechanicznych w przekroju poprzecznym wyrobu. Jed-
nocześnie należy spodziewać się wyeliminowania wewnętrznych
rozwarstwień i pęknięć w wyrobie wskutek intensyfikacji odkształ-
cenia i pełnego przerobu struktury odlewniczej w wewnętrznych
3 4 5 6 7 10
obszarach wyciskanego wlewka.
Współczynnik wydłużenia

Rys. 8. Wielkość zróżnicowania temperatury i intensywności Literatura

odkształcenia materiału na przekroju wyciskanego wyrobu
w funkcji współczynnika wydłużenia
Fig. 8. Change in temperaturę and effective strain
on the extrudate cross-section for different extrusion ratio
Wnioski
Wyciskanie trudno odksztaicalnych stopów aluminium (AlCuMg)
w zakresie małych wartości współczynnika wydłużenia wiąże się
z dużym gradientem intensywności odkształcenia oraz temperatury
w przekroju poprzecznym wyrobów, mogącym w konsekwencji do-
prowadzić do niejednorodności struktury i własności mechanicz-
nych naprzekroju wyciskanego wyrobu. Szczególnie niskie wartości
intensywności odkształcenia dają się zaobserwować w centralnych
partiach wlewka. Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że nie moż-
1. Laue K., StengerH.: Extrusion, American Society for Metals, 1981.
2. Avitzur, B.: Analysis of Center Bursting Defects in Drawing and
Extrusion. J. of Eng. for Ind., Trans. ASME, Series B, Vol. 90, No. l, Feb.
1968, pp. 79*91.
3. Deform™, Scientific Forming Technologies Corporation (SFTC),
Columbus, Ohio, USA.
4. Libura W., ZasadzińskiJ.: The influence of strain gradient on materiał
structure during extrusion of the AlCu4Mg alloy. J. Mat. Proc. Technol.,
1992, nr 34, s. 517-524.
5. Libura W.: Analiza pola odkształceń i struktury materiału podczas
wyciskania stopów aluminium. AGH, Rozprawy i monografie, 1994, nr 17.
6. RichertJ.: Prognozowanie mikrostruktury stopów aluminium w pro-
cesach przeróbki plastycznej na gorąco. Rudy Metale 2001, r. 46, nr 3.
Badania sfinansowano z projektu KBN, projekt nr 3 T08B
05626.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia

i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieżela-
znych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221
tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

340
 f CIA

POWDER METALLURGY
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : prof. zw. dr inż, S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

STANISŁAW STOLARZ Rudy Metale R 50 2005 m 6

UKD
MARIAN CZEPELAK 621.762:669.018.9:669-19:669.018.5:669.22'27'784:66I.666.2

WŁAŚCIWOŚCI ELEKTRYCZNE MATERIAŁÓW KOMPOZYTOWYCH

SREBRO-WOLFRAM-GRAFIT l SREBRO-WĘGLIK WOLFRAMU-GRAFIT
O RÓŻNEJ ZAWARTOŚCI GRAFITU

Podano optymalne parametry wytwarzania materiałów kompozytowych srebro-wolfram-grafit i srebro-wąglik wolframu-

-grafit zawierających 2 i 6 % grafitu metodami metalurgii proszków. Zbadano wlaściwości proszków oraz uzyskanych
materiałów spiekanych. Dokonano oceny wlaściwości użytkowych badanych materiałów stykowych.
Siowa kluczowe: materiały kompozytowe, własności elektryczne, metalurgia proszków

ELECTRIC PROPERTIES OF THE SILVER-TUNGSTEN-GRAPHITE

AND SILYER-TUNGSTEN CARBIDE-GRAPHITE COMPOSITE MATERIALS
WITH DIFFERENTGRAPHiTE CONTENTS

Optimal parameters of fabrication of the silver-tungsten-graphite and silver-tungsten carbide-graphite type composite
materials containing 2 and 6 % of graphite by powder metallurgy methods are given. Properties ofthe powders and ofthe
obtained sintered materials have been examined. Applicational properties of the investigated contact materials have been
assessed.
Keywords: powder metallurgy, composite materials, electric properties

Wstęp jest projektowanie materiałów o odpowiedniej strukturze, która za-

Jednym z najważniejszych i najczęściej stosowanych materia-
łów używanych do wytwarzania styków elektrycznych jest srebro
w postaci czystej lub jako główny składnik różnorakich kompozycji.
Na powszechność zastosowania srebra wpłynęły jego następujące
zalety: najwyższa przewodność elektryczna i cieplna, wysoka trwa-
łość w różnych atmosferach, znaczna odporność na utlenianie oraz
łatwość jego kształtowania. Do wad srebra należy zaliczyć średnią
temperaturę topnienia, małą odporność na działanie łuku elektrycz-
nego i stosunkowo dużą skłonność do zespawywania i sczepiania
styków.
Jednym z podstawowych problemów w inżynierii materiałowej
pewnia wysoką odporność na zużycie, mniejszą skłonność do scze-
Piania ' zespawywania styków oraz mniejszą oporność stykową,
z
tego też powodu badania, które były prowadzone zmierzały do
opracowania techniki wytwarzania, metodami metalurgii proszków,
złożonych materiałów kompozytowych na osnowie srebra, dotych-
czas w kraju nie wytwarzanych, zawierających dodatki wolframu,
węglika wolframu i grafitu, które są odporne na działanie erozji
łukowej, a zastosowana osnowa znacznie zmniejsza oporność sty-
ków [1-^9].
Zaproponowana technologia metalurgii proszków pozwala na
otrzymywanie na gotowo styków elektrycznych o różnym kształcie
i wielkości oraz o cechach nie osiągalnych innymi technologiami

Prof. zw. dr inż. Stanisław Stolarz, mgr inż. Marian Czepelak — Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice.

341
wytwarzania. gii proszków.
Materiały na osnowie srebra, w skład których jako jeden I — prasowanie na zimno mieszanek wymienionych proszków,
ze składników wchodzi grafit, są materiałami dwuwarstwowymi. spiekanie w atmosferze wodorowej i powtórne prasowanie (kalibro-
Dodatkowo wytwarza się w tych materiałach cienką warstwę czyste- wanie) spieków,
go srebra umożliwiającą zamocowanie nakładek stykowych do od- II — prasowanie na zimno mieszanek wymienionych proszków,
powiednich podkładek przez lutowanie lub zgrzewanie. spiekanie pod ciśnieniem w atmosferze powietrza w miejsce trady-
Materiały te znajdą zastosowanie na styki elektryczne w różnych cyjnego spiekania wyprasek i powtórne prasowanie (kalibrowanie)
aparatach i przyrządach średniego napięcia, między innymi na styki spieków.
łączników średniej i wysokiej mocy, od których wymagana jest mała Do badań wybrano próbki z materiałów Ag-W-C i Ag-WC-C
oporność przejścia oraz duża odporność na zużycie. o zawartości 2 i 6 % C wykonane według I metody oraz próbkę
Z uwagi na zastosowanie tych materiałów na styki elektryczne, z materiału o składzie Ag-WC-C i zawartości 6 % C wykonaną we-
główną uwagę skupiono na badaniach właściwości użytkowych, tj. dług II metody wytwarzania, z zastosowaniem spiekania pod ciśnie-
odporności na erozję łukową, rezystancji zestykowej w czasie pracy niem oznaczoną przez P.
łączeniowej, sczepianiu statycznym styków oraz badaniach powie- Etap prasowania wykonanych mieszanek proszków, był wspólny
rzchni po próbach elektroerozyjnych. dla obu metod wytwarzania oraz wszystkich próbek. Składy miesza-
nek i oznaczenia próbek podano w tablicy 2. Próbki w postaci pasty-
Opis badań lek o średnicy 10 mm prasowano jednostronnie ciśnieniem 400 MPa.
Proces spiekania wyprasek przy zastosowaniu I metody wytwarza-
Materiały wyjściowe nia prowadzono w atmosferze wodorowej w temperaturze 900 °C
w czasie jednej godziny. Wypraski były lekko przesypywane tlen-
Do badań stosowano proszki: srebra, wolframu, węglika wolfra- kiem aluminium celem uniknięcia wzajemnego spieczenia i przypie-
mu i grafitu o wielkości cząstek poniżej 63 |^m. Wyniki badań ich kania do łódek spiekalniczych.
właściwości, tj.: gęstości za pomocą piknometru AccuPyc 1330, Przy wytwarzaniu próbek II metodą, wypraski spiekano w ma-
wielopunktowej powierzchni właściwej BET na aparacie Gemini trycach grafitowych, naprasopiecu firmy Fritsch, przy zastosowaniu
2360 oraz pomiary rozkładu wielkości cząstek z wyznaczeniem ciśnienia ok. 20 MPa w atmosferze powietrza, temperatura mierzona
średniej średnicy cząstek w postaci średniej medianowej i modalnej na powierzchni matrycy wynosiła 700 °C, a czas spiekania 3 minuty.
na aparacie SediGraph 5100 zamieszczono w tablicy 1. Kolejnym etapem technologicznym wspólnym dla obu metod
wytwarzania oraz wszystkich próbek było powtórne prasowanie.
Wykonanie próbek Próbki prasowano jednostronnie w tej samej matrycy co pierwsze
prasowanie, ale znacznie wyższym ciśnieniem wynoszącym 800
Materiały stykowe srebro-wołfram i srebro-węglik wolframu
MPa. Następnie próbki czyszczono z powstałych wypływek mate-
z różną zawartością grafitu wytwarzano dwoma metodami metalur-
riału i poddano badaniom ich właściwości.
Tablica l
Zakres badań
Właściwości proszków zastosowanych do badań
Table l Otrzymane próbki poddano badaniom właściwości użytkowych
Properties of the powders investigated (elektrycznych) oraz badaniom mikrostruktury i składu chemiczne-
go na powierzchni materiałów stykowych po przeprowadzonych
Średnia wielkość próbach elektroerozyjnych. Celem badań właściwości użytkowych
Powierzchnia średnicy zastępczej było dokonanie oceny odporności styków na erozję łukową i zmiany
Rodzaj rezystancji zestykowej w czasie pracy łączeniowej oraz oceny odpor-
właściwa Hm
proszku ności na sczepianie statyczne styków przy obciążeniu zestyku prą-
m2/g
średnia średnia dem. Z uwagi na ograniczoną objętość artykułu zamieszczono jedy-
medianowa modalna
nie wybrane wyniki tych badań.
Srebro 0,2173 24,05 26,30
Badania odporności styków na erozją łukową
Wolfram 0,2431 6,20 6,30
i zmiany rezystancji zestykowej
Węglik wolframu 0,1800 7,43 4,70
Grafit 10,25 — — Wymiary próbek: średnica 10 mm, wysokość 4 mm z warstwą
Objaśnienia: średnica zastępcza jest to średnica kuli o masie równej masie lutowia srebrnego 0,5 mm. Próbki te zostały nalutowane na podstawy
danej cząstki probiercze metodą nagrzewania indukcyjnego przy wykorzystaniu
lutowia na próbce.
Podstawą do oceny były badania wykonane w warunkach mo-
Tablica 2
delowych. Parametry probiercze zostały dobrane do wymiarów pró-
Oznaczenie i skład chemiczny badanych materiałów bek stykowych i ich przewidywanych zastosowań.
Table 2 Metodyka badań
Designation and chemical composition
Badania erozji łukowej przeprowadzono w systemie probier-
of the materials examined
czym, sterowanym komputerem w warunkach modelowych. Urzą-
dzenie probiercze stanowił model wyłącznika jednobiegunowego,
Oznaczenie Skład chemiczny, % wagowy w którym testowane styki usytuowane są symetryczne pionowo.
próbek Stykiem ruchomym jest styk dolny. Zapewniona jest regulacja para-
W wc Ag C
metrów mechanicznych zestyku. System probierczy pracował pod
2 20 78 2 nadzorem programu Erozja 2.l [5].
3 20 — 74 6 W badaniach zastosowano następujące parametry probiercze —
8 — 20 78 2 parametry mechaniczne: przerwa zestykowa — 9 mm, docisk zesty-
10 — 20 74 6 kowy — 50 N, siła zwrotna — 50 N, — parametry elektryczne: prąd
P — 20 74 6 probierczy (amplituda) — 4 k A, napięcie probiercze — 160 V, kąt
fazowy otwarcia styków—ok. 45°, czas łukowy — ok. 7,5 ms, całka

342
 .
-a .16
-e. M

-e.zi
-«.»
-fl.ZB

Rys. 1. Charakterystyki erozyjne styków z materiału nr 2 (Ag78W20C2)

Fig. 1. Erosion characteristics of the contacts from materiał No 2 (Ag78W20C2)

1.5

1.4

1.3

1.2
1.1
1.1

a. 5
».*
• .3
e. z
s. i

Rys. 2. Charakterystyki erozyjne styków z materiału nr 4 (Ag74W20C6)

Fig. 2. Erosion characteristics of the contacts from materiał No 4 (Ag74W20C6)

Materiał nr Materiał nr

Rys. 3. Zestawienie porównawcze ubytku masy styków badanych materiałów

Fig. 3. Comparative data on the mass łoss for the contacts from inyestigated materials

343
 10
Materiał nr Materiał nr

Rys. 4. Zestawienie porównawcze ubytku wysokości i łącznie spadku przechyłu styków badanych materiałów
Fig. 4. Comparative data on the height loss and overall tilt of the contacts from investigated materials

b «-i

Rys. 5. Rezystancja zestykowa w funkcji liczby łączeń dla styków:

a — nr 2 (Ag78W20C2), b — nr (Ag74W20C6)

Fig. 5. Contact resistance as a function of a number of switching cycles

Jidt — 20 As, biegunowość styków: styk górny — anoda (+), styk Tablica 3
dolny •— katoda (-), indukcj a pola magnetycznego poprzecznego — Charakterystyczne wartości rezystancji zestykowej
O, liczba łączeń — 50. pomierzone dla badanych materiałów
Wyniki pomiarów erozji łukowej dla materiału Ag78W20C2 Table 3
i Ag74W20C6 zostały przedstawione na rysunkach 1+4. Characteristic values of the contact resistance
Rezystancja zestykowa for the examłned materials

Na rysunku 5 przedstawiono wyniki pomiarów rezystancji zestyko- Oznaczenie R

zpocz
/?
z min
n
z max
N R
zśr
wej dla materiału Ag78W20C2 i Ag74W20C6 wykonane w czasie próbki mQ mO. mQ mQ
badań erozji łukowej. W tablicy 3 zestawiono charakterystyczne
wartości rezystancji zestykowej: Rzflocz — rezystancja początkowa 2 0,054 0,024 0,192 50 0,107
(styki nowe), /?2m,-„ —rezystancja najmniejsza, Rzmax — rezystan- 4 0,054 0,054 0,254 50 0,123
cja największa, R^r — rezystancja średnia (arytmetyczna z 50 pomia- 8 0,022 0,020 1,71 50 0,248
rów). 10 0,080 0,070 0,276 50 0,130
P 0,062 0,062 0,278 40 0,172
Badania odporności na sczepianie

Metodyka badań
Badania zostały wykonane w skomputeryzowanym stanowisku
probierczym przeznaczonym do badań w warunkach modelowych
sczepiania styków w stanie zamkniętym przy obciążeniu dużym
prądem (tzw. sczepianie statyczne) [6].
System pracuje w programowanym, automatycznym cyklu po-
miarowym, złożonym z powtarzającym się cyklicznie obciążeniem
zestyku (przepływem prądu) oraz rozdzielaniem styków i pomiarem
siły sczepienia. W czasie pomiarów rejestrowany jest przebieg prą-
du, napięcia na zestyku, siły działającej na zestyk oraz siły rozdzie-

344
lania styków. Jednocześnie wyznaczane są charakterystyczne wiel-
kości: amplituda prądu, maksymalne napięcie zestykowe, docisk
zestykowy, siła sczepienia. Zarówno przebiegi jak i wartości chara-
kterystyczne sąrejestrowane naekranie monitora oraz zapamiętywa-
ne w komputerze.
Podstawowe znaczenie dla oceny odporności na sczepianie ma-
teriału stykowego ma znajomość siły sczepienia. Jest ona zależna od
prądu, docisku zestykowego, kształtu i stanu powierzchni styków
(chropowatości, istnienia lub braku tlenków oraz zanieczyszczeń).
Ponieważ wyniki pomiaru sczepiania charakteryzują się dużym roz-
rzutem, więc należy wykonać badania statystyczne. Przedstawione
stanowisko probiercze pozwala wykonywać takie pomiary.
Przyjęto następującą procedurę badań:
Dla każdego materiału wykonano po 10 serii pomiarowych
złożonych z 20 prób wykonanych automatycznie. Łącznie 200 prób
(pomiarów). Przed każdą serią pomiarów styki były oczyszczane

Rys. 6. Wyniki pomiaru charakterystyk pasmowych dla materiału 2 (Ag78W20C2)

a — siły sczepienia w funkcji kolejnego numeru próby, b— wartości maksymalnej napięcia na zestyku w funkcji kolejnego numeru próby

Fig. 6. Results of measurements of the band characteristics for the materiał No 2 (Ag78 W20C2)
a — tacking force in a function of test number, b — maximum yoltage on a pair of contacts in a function of test number

Tablica 4 Tablica 5
Charakterystyczne wartości siły sczepienia badanych materiałów Charakterystyczne wartości maksymalnego napięcia
na zestyku
Table 4
Characteristic values of the tacking force Table 5
for the examined materials Characteristic values of the maximum yoltage on a contact

F (1) F (N) N F U (1) U (N) N v

Matriał Matriał N
N N N N N

2 60,3 62,0 3 11,53 2 496,2 996,7 3 1024

4 24,5 24,5 1 1,76 4 800,0 1010 3 362,5
8 65,6 65,6 1 12,5 8 490,1 718,4 2 511,0
10 25,1 25,1 1 2,5 10 820,0 1190 2 323,0
P 39,6 39,6 1 3,8 P 2820 2820 1 1024

Materiał nr

Rys. 7. Zestawienie porównawcze siły sczepienia i maksymalnego napięcia zestykowego badanych materiałów
Fig. 7. Comparatiye summary of the tacking force and maximum contact voltage for the investigated materials

345
i polerowane drobnym papierem ściernym o ziarnie początkowo 250
później 600.
Zastosowane parametry probiercze: — parametry mechaniczne:
średnica styków — 10 mm, promień krzywizny powierzchni — > 50
mm, docisk zestykowy —• 50 N, — parametry elektryczne: prąd
probierczy (amplituda) — 7 k A, napięcie probiercze — 48 V, czas
trwania prądu — 10 ms.
Wyniki badań dla. materiału Ag78W20C2 przedstawiono na
rysunku 6 w postaci charakterystyk pasmowych: siły sczepienia
w funkcji kolejnego numeru próby i wartości maksymalnej napięcia
na zestyku w funkcji kolejnego numeru próby. W tablicach 4 i 5
zamieszczono charakterystyczne wartości wyznaczone z pomiarów:
charakterystyczne wartości siły sczepiania oraz wartości maksymal-
nego napięcia na zestyku w funkcji kolejnego numeru próby „N"
badanych materiałów, wyznaczone z pomiarów. Zestawienie po-
równawcze siły sczepiania i maksymalnego napięcia zestykowego
badanych materiałów przedstawiono na rysunku 7.
Badania mikrostruktury
i składu chemicznego powierzchni styków
Obserwacje mikroskopowe badanych materiałów stykowych
przeprowadzono za pomocą mikroanalizatora rentgenowskiego
JCXA733 wyposażonego w spektrometry energo- i falowodysper-
syjne, obejmowały one analizę morfologii powierzchni oraz analizę
składu chemicznego faz w części centralnej i na obrzeżach wszy-
stkich próbek. Morfologię powierzchni roboczej styków analizowa-
no w elektronach wtórnych przy powiększeniach 40 i 400x. Analizy
ilościowe wykonano metodą bezwzorcową. Powierzchnię wszy-
stkich próbek analizowano w jej geometrycznym środku oraz na
obrzeżu, celem uchwycenia ewentualnych różnic w morfologii i skła-
Anoda
:
> '
Katoda
Rys. 8. Styk nr 2 (Ag78W20C2). Morfologia powierzchni w środkowej części styku
przy powiększeniu 40 i 400x. El. wt.
Fig. 8. Contact No 2 (Ag78W20C2). Surface morphology in a middle portion of a contact at the magniflcations
of 40 and 400x Second. El.
346
dzie chemicznym.
W artykule zamieszczono jedynie przykładowe zdjęcia mikro-
struktury powierzchni z obszaru środkowego styków oraz zdjęcia
rozkładu powierzchniowego węgla, wolframu i srebra dla materiału
Ag78W20C2 i Ag74W20C6 (rys 8-11).
Styki Ag78W20C2 (rys. 8 i 9).
Centralną część styku anody stanowią obszary o wysokiej za-
wartości węgla (ok. 66 + 88 % C) będące mieszaniną cząstek węgla,
cząstek (kropel) wolframu i niestechiometrycznej fazy W-C o śred-
nicach do ok. 100 |im. Srebro występuje zazwyczaj w postaci sele-
ktywnych nacieków zawierających do ok. 96 % Ag o wielkości
dochodzącej do ok. 2 mm. Cechą charakterystyczną strefy brzegowej
styku sąlokalne zróżnicowania, zarówno morfologii powierzchni jak
i składu fazowego.
W odległości ok. 1,5-3 mm od krawędzi, na całym obwodzie styku
widoczne jest wielofazowe pasmo, będące mieszaniną drobnych
cząstek i kropel Ag, W i C, stanowiącej podłoże w którym występu-
ją duże (do ok. 50 |im) krople zawierające do ok. 96 % W.
Krawędź styku tworzy pasmo o szerokości do ok. 1,5 mm będące
naciekiem czystego srebra. Zarówno w części środkowej, jak rów-
nież w strefie brzegowej, widocznajest siatka spękań na powierzchni
stykowej.
Centralną część katody cechuje znaczny stopień wyerodowania
powierzchni, z widocznymi cząstkami i kroplami Ag, W i C (rys. 8)
i dochodzącymi do ok. 300 urn naciekami srebra.
Podobną strukturę posiada również strefa brzegowa. Bezpośrednio
na krawędzi (podobnie jak w anodzie) występuje pas srebra o szero-
kości ok. 1,5 mm, który poza krawędzią styku tworzy liczne nawisy.
W odległości ok. 1,5-3 mm od krawędzi, na całym obwodzie styku
widoczne jest wielofazowe pasmo będące mieszaniną drobnych
Anoda

•l

Katoda

Rys. 9. Styk nr 2 (Ag78W20C2). Rozkład powierzchniowy węgla, wolframu i srebra

w środkowej części styku. El. wt. 40x
Fig. 9. Contact No 2 (Ag78W20C2). Surface distribution of carbon, tungsten and silver in a middle
portion of a contact at the magnification of 40x Second. El.

347
cząstek i kropel Ag, W i C, stanowiącej podłoże, w którym wystę-
pują duże (do ok. 50 ^m) krople zawierające do ok. 96 % W.
Krawędź styku tworzy pasmo o szerokości do ok. 1,5 mm będące
naciekiem czystego srebra.
Zarówno w części środkowej, jak również w strefie brzegowej, wi-
doczna jest siatka spękań na powierzchni stykowej.
Styki Ag74W20C6 (rys. 10 i 11)
Mikrostrukturę centralnej części anody cechuje równomierny
rozkład obszarów o wielkości do ok. l ,5 mm, złożonych z nacieków
i cząstek srebra osadzanych w podłożu o wysokiej zawartości węgla
(rys. 10). Warstwa podłoża (rys. ll)jestmieszaninązłożonągłównie
z cząstek o wysokiej zawartości węgla (do ok. 94,5 %) oraz cząstek
fazy o zmiennym stosunku W do C. Podobną strukturę posiada
również strefa brzegowa anody.
Centralną część powierzchni styku katodowego, w porównaniu
z anodą, cechuje większa jednorodność zarówno składu fazowego
jak i chemicznego. Uwidocznia się to szczególnie wyraźnie przy
porównaniu rozkładów powierzchniowych C, W i Ag na obydwu
elementach (rys. 11). Również składy chemiczne poszczególnych
faz są zbliżone. Jednorodność składu fazowego widoczna jest rów-
nież w strefie brzegowej. W środkowej części styku (rys. 10), a czę-
ściowo również na brzegu, występuje siatka spękań.
Badania rozmieszczenia powierzchniowego pierwiastków sto-
suje się w przypadku próbek o niejednorodnym składzie chemicz-
nym, a do takich należą badane materiały Ag-W-C i Ag-WC-C.
Uzyskane obrazy rozmieszczenia pierwiastków pozwalaj ą na bezpo-
średnie uchwycenie różnic w jakościowym składzie chemicznym
poszczególnych faz, występujących w danym mikroobszarze próbki.
Celem uchwycenia ewentualnych zmian składu chemicznego
Anoda
i g .• • •.."''
" " • .:. IJ
l ił
;>iń-,, , , , , , • . ;:;:. . - , - . • • -
• • •l
Rys. 10. Styk nr 4 (Ag74W20C6). Morfologia powierzchni w środkowej części styku przy powiększeniu. 40 i 400x. El. wt.
Fig. 10. Contact No 4 (Ag74W20C6). Surface morphology in a middle portion of a contact at the magniflcations of 40 and 400x Second. El.
348
w wyniku elektroerozji, wykonano również pomiary średnich zawar-
tości Ag, W i C na powierzchniach stykowych wszystkich nakładek.
Analizy wykonano w środku i na obrzeżach powierzchni stykowych,
2
poprzez skanowanie obszarów o powierzchni ok. 4 mm . Wyniki,
jako średnią z czterech pomiarów, przedstawiono w tablicy 6.
Analiza wyników i wnioski
Erozja łukowa
Na rysunku 3 zestawiono końcowe wyniki badań porównaw-
czych erozji łukowej badanych wariantów kompozytowych materia-
łów stykowych, wyrażonej ubytkiem masy styków, oddzielnie anody
Am^ i katody tmK oraz ubytkiem łącznym anody i katody zatem
ubytkiem zestyku &mA + K, wyznaczone dla jednakowej liczby łą-
czeń, równej 40.
Dobrze widać, że najbardziej odpornym na erozje jest wariant
materiałowy nr 2, zaś najmniej odpornym wariant nr 4. Różnica
w ubytku masy zestyku (anody + katody) jest 2,9-krotna. Stosunko-
wo odpornym na działanie erozyjne łuku elektrycznego jest również
wariant materiałowy nr 8 (1,6-krotnie w stosunku do wariantu nr 4).
Oba materiały są wyraźnie lepsze również od materiału P (odpowie-
dnio 2,6- i l ,6-krotnie).
Podobne jakościowe różnice pomiędzy badanymi wariantami
materiałów stykowych są widoczne, jeżeli przyjąć jako kryterium
oceny odporności na erozję łukową spadek wysokości nakładki,
łącznie spadek przechyłu styków (rys. 4). Przy tym kryterium po-
równawczym uszeregowanie materiałów od najlepszego do najgor-
szego nie ulega zmianie, nieco inne są wartości i niniejsza różnica
pomiędzy materiałem nr 2 i 8.
!
•
Ml l lii ! •
" . . (•<••
m
•;,' " ,.-.. :
 Anoda

Ag

Katoda

'•' *''&$&&-. -&$8*PH^

• •'•'-&&
r-i--—~4>#f~-«™
?-f--^i -;», •„<*.. .j»*J-»

Rys. 11. Styk nr 4 (Ag74W20C6). Rozkład powierzchniowy węgla, wolframu i srebra w środkowej części styku. El. wt. 40x
Fig. 11. Contact No 4 (Ag74W20C6). Surface distribution of carbon, tungsten and silver in a middle portion of a contact
at the magnification of 40x Second. El.

Należy przypomnieć, że ww. wyniki zostały uzyskane dla prądu
o amplitudzie 4 kA i całce jidt (ładunku elektrycznym) 20 As. Inte-
resującym jest porównanie energii łuku pomierzonej w poszczegól-
nych badaniach. Energia łuku E zależy od wartos'ci amplitudy prądu,
czasu łukowego i napięcia łuku, które zależy z kolei od właściwości
fizycznych materiału styków. Przy utrzymaniu w czasie badań pra-
wie stałej wartości amplitudy prądu i czasu łukowego, najmniejszą
energię łuku pomierzono dla materiału nr 8 i wartość średnia energii
wynosiła 307 Ws, wartość największa zaś dla materiału P — 385
Ws. Oznacza to, że badane kompozyty materiałów stykowych wpły-

349
 Tablica 6 większe siły sczepienia. Tego tutaj nie daje się zauważyć. Najmniej-
Wyniki pomiaru średniego składu chemicznego sze wartości maksymalnego napięcia na zestyku wystąpiły dla kom-
powierzchni stykowych pozytu nr 8 (tabl. 5, rys. 7), ale pomierzone siły sczepienia były
największe. Natomiast kompozyty nr 4 i 10, które są bardzo odporne
Table 6
na sczepienie, miały duże wartości napięcia na zestyku, większe od
Results of measurements if an average
500 mV. Największe napięcie na zestyku (wartość średnią i maksy-
chemical composition on the contact surface malną) pomierzono dla styków oznaczonych literą P.
Zawartość % wag. Należy również podać, że w czasie badań tego kompozytu zaob-
Materiał
serwowano kilkakrotnie zjawisko eksplozyjnego wyrzutu stopione-
A - anoda środek styku brzeg styku go materiału styków z obszaru styczności, powodujące zniszczenie
K - katoda powierzchni styków. Z tego powodu próbę zakończono po 7 seriach
C Ag W C Ag W
złożonych z 20 prób każda.
2A 28,3 ±1,1 40,0 ±1,5 3 1,6 ±0,3 21, 2 ±7,3 47,9 +102 30,7 ±2,3 Tablica 7 zawiera końcową ocenę badanych właściwości użyt-
2K 17,5 ±0,2 60,2 ±0,3 24,4 ±0,4 13,6 ±5,5 68,1 ±10,6 18,2 ±5,5 kowych badanych stykowych materiałów kompozytowych srebro,
4A 55,3+1,3 25,3+1,4 19,3+0,4 52,5 ±6,1 28,8 ±7,4 18,6 ±1,8 wolfram, węglik wolframu, grafit o różnym składzie chemicznym.
4K 36,1 ±1,3 54,2 ±1,6 9,4 ±0,2 36,8 ±5,4 52,4 ±7,2 11, 2 ±2,0 Jako kryterium oceny materiału przyjęto skalę czterostopniową:
8A 38,3 ±105 40,6 ±15,6 21,1 ±4,5 23,3 ±03 61,5+0,6 15,0 ±0,5
mała, średnia, duża i bardzo duża odporność, przy czym uwzględnio-
8K 60,6 ±0,7 11, 9 ±0,8 27,2 ±0,2 45,6 ±3,3 33,9 ±4,8 20,3 ±2,2
10A 55,8 ±1,1 28,4 ±1,2 15,4 ±0,3 55,7 ±1,5 28,7 ±3,2 15,4 ±0,2 no znajomość właściwości użytkowych innych materiałów styko-
10K 30,4 ±0,3 60,2 ±0,7 8,8 ±0,4 28,6 ±0,4 63,1 ±2,1 8,3 ±0,7 wych, stosowanych obecnie w łącznikach niskonapięciowych, m.in.
PA 50,4 +0,2 34,4 +0,2 15,1 +0,3 49,5 +2,7 36,4 +3,7 14,0+0,5 popularnych kompozytów typu srebro-wolfram wykonanych przez
PK 22,2 ±0,3 71,1 ±0,1 6,0+0,1 26,1 +3,7 66,2 +4,7 7,6 ±1,1 nasycanie srebrem siatki wolframowej [7] oraz kompozytów typu
srebro-węglik wolframu wykonanych podobną techniką [8, 9].

wają na napięcie łuku, niekorzystnie w przypadku materiału P, pod- Powierzchnia styków

nosząc napięcie łuku i tym samym energię cieplną wydzielaną w łu- po przeprowadzonych próbach elektroerozyjnych
ku i stwarzając większe narażenie erozyjne łuku na styki, korzystnie
w przypadku kompozytu nr 8 i 2 (E = 334 Ws). Dla materiałów po przeprowadzonych próbach elektroerozyj-
Stan powierzchni styków oraz pomierzony spadek wysokości nych wykonano badania mikrostruktury powierzchni stykowych,
nakładek stykowych po próbach wskazuje, że trwałość łączeniowa a w tym analizę morfologii powierzchni, pomiary składu chemicz-
badanych nakładek stykowych (średnica 10 mm, wysokość 3,5 mm), nego faz, analizę powierzchniowych rozmieszczeń Ag, W i C oraz
w przyjętych warunkach probierczych, jest większa od 50 łączeń, analizy średniego składu chemicznego w środku i na obrzeżach na-
przy czym największa dla kompozytu nr 2 i 8. kładek stykowych. Mikrostruktura powierzchni stykowych analizo-
wanych próbek składa się z podłoża o wysokiej zawartości węgla,
Rezystancja zestykowa cząstek, kropel i nacieków srebra, oraz cząstek, w skład których
wchodzi wolfram. Ze względu na znaczne rozproszenie węgla na
Pomiary rezystancji zestykowej wykonane w czasie badań erozji całej powierzchni stykowej jest on składnikiem wszystkich analiz
łukowej wykazały znaczny wzrost wartości rezystancji dla wszy- prezentowanych w niniejszej pracy. Z powyższych względów jed-
stkich badanych wariantów materiałowych, od ok. 0,03 do l ,71 m£l noznaczna identyfikacja fazy 100 % W i węglika WC była metodą
dla materiału nr 8, od 0,054 do 0,192 mO. dla materiału nr 2 (tabl. 3). mikroanalizy rentgenowskiej niemożliwa. Występujące w poszcze-
Najlepszym materiałem, jeżeli chodzi o stabilność i najmniejszy gólnych analizach obszary zawierające wolfram i węgiel nazwano
wzrost rezystancji zestykowej w czasie pracy łączeniowej, okazał się umownie faząniestechiometrycznąW-C. Jednak rentgenowska ana-
kompozyt nr 2 (najmniejsza wartość średnia rezystancji), najgor- liza fazowa próbki 4K (reprezentująca próbki z serii Ag-W-C) wy-
szym kompozyt nr 8. kazała jednoznacznie obecność wolframu, natomiast w próbce 10A
(reprezentującej próbki z serii Ag-WC-C) stwierdzono obecność
Sczepianie znacznych ilości fazy W-C o niestechiometrycznym składzie chemi-
cznym. Analiza morfologii powierzchni stykowych wykazała istnie-
Mimo dużego rozrzutu punktów pomiarowych (szerokie pasmo
nie różnic w powierzchniowym rozmieszczeniu faz dla poszczegól-
charakterystyk) zmiany wartości średnich (z 200 pomiarów), siły
nych próbek. Równomierny rozkład na powierzchni stykowej
sczepienia w funkcji numeru kolejnego próby wykazują pewną re-
stwierdzono w próbkach 4A, 4K, 10A, 10K i PA. Natomiast nierów-
gularność. Wartości siły zmniejszają się wraz z liczbą prób. Najwię-
nomierne rozmieszczenia faz, wraz ze znaczną erozją powierzchni,
ksza wartość siły sczepienia występuje prawie zawsze (materiał P —
widoczne są głównie w próbkach 8A, 8K, a w mniejszym stopniu
wyjątek) przy pierwszym przepływie prądu przez zestyk (N= 1).
również 2A, 2K i PA.
Materiałami bardzo odpornymi na sczepianie okazały się dwa
warianty kompozytów: wariant nr 4 i 10. Maksymalna siła sczepie-
nia dla tych przypadków wynosiła ok. 25 N, zaś wartość średnia była Tablica 7
nieco większa dla wariantu materiałowego nr 4 (tabl. 4, rys. 7). Ocena końcowa badanych materiałów
Jednak w obu przypadkach siły sczepienia były niewielkie zważy-
wszy, że pomiary były wykonywane przy docisku zestyku 50 N. Tabłe 7
Mniej odporne na sczepianie statyczne okazały się materiały: P, nr 2 Finał assessment of the investigated materials
i 4, dla których maksymalna siła sczepienia Fs max. < 65 N. Dla
porównania można podać, że siły sczepienia dla materiałów kompo- Odporność Rezystancja Odporność
zytowych typu Ag-W są rzędu 300 N. Materiał
na erozję łukową zestykowa na sczepianie
Maksymalne napięcie na zestyku, które zazwyczaj jest dobrze
skorelowane z maksymalną temperaturą w obszarze styczności, za- 2 duża mała duża
leży od amplitudy prądu, docisku zestykowego i własności fizycz- 4 średnia mała bardzo duża
nych i mechanicznych materiału styków. Daje ono dobrą informację 8 duża mała duża
o zjawiskach cieplnych w zestyku i ich skutkach (sczepieniu styków). 10 średnia średnia bardzo duża
Na ogół jest tak, że dla materiałów kompozytowych o zbliżonym P średnia mała duża
składzie chemicznym, większym napięciom na zestyku odpowiadaj ą

350
 Jak wynika z przeprowadzonych obserwacji i analiz składu che-
micznego, stan powierzchni wszystkich styków po elektroerozji
warunkowany jest głównie przez srebro. Dekompozycja składu che-
micznego, niejednorodności składu fazowego i erozja powierzchni
wynikają głównie z migracji srebra ku obrzeżom i na powierzchnię
katody.
Mikrostruktura powierzchni stykowych analizowanych próbek składa
się z podłoża o wysokiej zawartości węgla, cząstek (kropel) i nacie-
ków srebra oraz cząstek wolframu i niestechiometrycznej fazy W-C.
Na podstawie uśrednionych analiz wykonanych z powierzchni sty-
kowych próbek stwierdzono, że: — zawartość srebra jest większa
w strefie brzegowej w porównania ze środkiem styku (wyjątek sta-
nowią próbki 4K i PK); we wszystkich próbkach zawartość srebra
jest znacznie większa na powierzchniach styków katodowych i to
zarówno w części centralnej jak i na obrzeżach; — średni skład
chemiczny powierzchni stykowych nie pokrywa się ze składem no-
minalnym analizowanych styków.
Próbki 4A, 4K, 10A, l OK i PA cechuje równomierny rozkład faz na
całej powierzchni stykowej. Największe niejednorodności składu
fazowego stwierdzono na powierzchniach stykowych próbek 8A
i 8K — w mniejszym stopniu dotyczy to również próbek 2A, 2K i PK.
Czynnikiem stabilizującym powierzchnię stykową w froncie ele-
ktroerozji może być obecność grafitu w składzie wszystkich nakła-
dek — najlepsze rezultaty eksploatacyjne osiągnięte zostały dla
próbek zawierających nominalnie najwięcej węgla.
Z przeprowadzonych badań właściwości użytkowych i obserwa-
cji powierzchni styków po przeprowadzonych próbach elektroero-
zyjnych można wysnuć następujące wnioski:
— najkorzystniejszą metodą wytwarzania materiałów kompozyto-
wych srebro-wolfram-grafit i srebro-węglik wolframu-grafit
okazała się metoda prasowania na zimno mieszanek proszków,
swobodnego spiekania i powtórnego prasowania,
— odpowiednie parametry technologiczne tej metody są następujące:
ciśnienie prasowania 400 MPa, temperatura spiekania 900 °C,
ciśnienie powtórnego prasowania 800 MPa,
— przeprowadzona analiza otrzymanych wyników pozwoliła wy-
kazać, że sterowanie składem procentowym grafitu oraz parame-
Szanowni Czytelnicy
Zapraszamy do zaprenumerowania naszego czasopisma, w którym
znajdziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny prze-
mysłu metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2005 r. znajdują się na III stronie okładki.
trami prasowania, spiekania i powtórnego prasowania pozwoliło
uzyskać materiały o wysokich właściwościach użytkowych,
— najkorzystniejsze właściwości z przebadanych materiałów po-
siadają styki srebro-wolfram-grafit i srebro-węglik wolfra-
rnu-grafit zawierające 2 % grafitu.
Literatura
1. Stolarz S.: Materiały na styki elektryczne. Wydaw. Nauk.-Techn.
Warszawa 1968, s. 260.
2. Stolarz S., Wojtasik K.: Materiały złożone srebro-tlenki metali i sre-
bro-węgliki metali wysokotopliwych. Metalurgia Proszków, 1996, t. 29,
nr 3-4, s. 23+30.
3. Wojtasik K., Stolarz S.: The Structure and properties of the Contact
Materials Tungsten-Silver with Earth Metal Oxide Additions. 14* Interna-
tional Plansee Seminar, Reutte (Austria), 1997, t. l, s. 393*400.
4. Stolarz S., Wojtasik K.: Materiały złożone srebro-tlenki metali i sre-
bro-węgliki metali wysokotopliwych. Cz. II. Materiały srebro-tlenek miedzi
(AgCuO). Rudy Metale 1998, t. 43, nr l, s. 33+41.
5. BorkowskiP., WalczukE., Wysocki T.: Komputerowy program zauto-
matyzowanego stanowiska pomiarowego do badań erozji i rezystancji sty-
ków. II Konf. Nauk.-Techn. „Zastosowania Komputerów w Elektrotechni-
ce", Poznań, 1998, s. 217+222.
6. Boczkowski D., Walczuk E.: Skomputeryzowane stanowisko pomia-
rowe do badań sczepiania styków elektrycznych. V Konf. Nauk.-Techn.
„Zastosowanie Komputerów w Elektrotechnice", Poznań, 2000, s. 678+682.
7. Walczuk E., Borkowski P., Kaliszuk K., Frydman K.: Effect of com-
position and microstructure on the are erosion and contact resistance for
tungsten-silver composite materials at high currents. Proc. of 201' Internatio-
nal Conference on Electrical Contacts. Stokholm 2000, s. 259+266.
8. WalczukE., Kaliszuk K., BorkowskiP. Frydman K., Wojcik-Grzybek
D., Bucholc W.: Are erosion and contact resistance of WC-Ag high-current
contacts. Proc. of 21stInternational Conference on Electrical Contacts. Zurich
2002, s. 479+485.
9. WalczukE., Kaliszuk K., BorkowskiP., Frydman K., Wojcik-Grzybek
D., Bucholc W.: Erozja łukowa i rezystancja zestykowa silnoprądowych
styków z kompozytów WC-Ag. Materiały Elektroniczne ITME, 2002, IV,
s. 5+21.
Redakcja
351
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr M I E C Z Y S Ł A W W O C H
PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN
W DZIEDZINIE HYDROMETALURGII ZAKOŃCZONE W 2004 ROKU
ANYSZKIEWICZ K.: BADANIA MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA
METOD SORPCYJNYCH DO ODZYSKU RENU Z PYŁÓW WTÓR-
NYCH POWSTAJĄCYCH PRZY PRODUKCJI OŁOWIU W HM
GŁOGÓW.
GLIWICE 6157/04, s. 29, SYGN. 15992/N/01, póz. 77080 — AW
Przeprowadzono badania laboratoryjne wykorzystania wymiany
jonowej, z zastosowaniem anionitu A 170, do odzysku renu z roz-
tworów, uzyskanych z ługowania pyłów wtórnych, powstających
przy produkcji ołowiu w HM GŁOGÓW. Ustalono warunki ługo-
wania pyłów i oczyszczania uzyskanych roztworów, umożliwiające
sorpcję renu na amonicie i jego elucję z wysokimi uzyskami. Zapro-
ponowano schemat technologiczny procesu hydrometalurgicznego
przerobu pyłów wtórnych, uwzględniający możliwość zawrotu
uzdatnionych pyłów do procesu produkcji ołowiu, uzyskania akcep-
towalnego jakościowo produktu cynkowego, do recyklingu w prze-
myśle cynkowym oraz otrzymywania nadrenianu amonu z roztwo-
rów oczyszczonych od szkodliwych dla procesu wymiany jonowej
pierwiastków — As i Zn.
BARANEK W.: INYESTIGATIONINTO APPLICATION OF A VITO-
NE A ADDITION TO THE ELECTROLYTE IN THE PROCESS OF
STARTING SHEETS FABRICATION BY AŃ ELECTROLYTIC
METHOD. PARTII.
GLIWICE 6094/04, s. 20, SYGN. 15932/N/01, póz. 75476 — AW
Przeprowadzono testy laboratoryjne otrzymywania blach pod-
kładkowych, mające określić możliwość i celowość zastosowania
Avitonu A w zestawie dodatków wprowadzonych do elektrolitu
w celu poprawy własności blach podkładkowych otrzymywanych
metodą elektrolityczną. Wykazano, że obecność Avitonu A wpływa
na podwyższenie plastyczności oraz poprawę gładkości powierzch-
ni, otrzymywanych na matrycach miedzianych, blach podkładko-
wych. Ustalone w warunkach badań laboratoryjnych dawki nowego
zestawu są następujące: klej — 220 g/t Cu, Aviton A — 20+50 g/t
Cu. Przyczepność otrzymanych blach była zbliżona lub nieco niższa,
aniżeli blach otrzymywanych z zastosowaniem wyłącznie kleju jako
dodatku do elektrolitu.
BARANEK W.: PROJEKT CELOWY NR 6 TOS 2004 C/06367 PT.
ZAPEWNIENIE WYMAGANEGO POZIOMU PRODUKCJI KATOD
NAJWYŻSZEJ JAKOŚCI W WARUNKACH INTENSYFIKACJI
PROCESU ELEKTRORAFINACJI MIEDZI W HM GŁOGÓW I.
GLIWICE 6 TOS 2004 C/06367, s. 45, SYGN. 16023/N/01, póz. 77117 — AW
352
Rudy Metale R 50 2005 nr 6
UKD 061.6(082):669.2.8(100)
Wyniki badań wykonanych na doświadczalnych grupach produkcyj -
nych w warunkach technologicznych HM GŁOGÓW I, przy natę-
żeniu prądu w obwodzie wanien ok. 13 kA, wykazały, że optymalny
zakres natężenia przepływu elektrolitu przez wanny elektrolityczne
wynosi 20+22 dm3/min dla cyklu katodowego, 18+20 dm3/min dla
cyklu katodowego. Powyższe zakresy natężenia przepływu elektro-
litu przez wanny zostały określone przy stosowanej w pracy meto-
dyce pomiarowej parametru.
BARANEK W.: PROJEKT CELOWY NR 6 TOS 2004 C/06367 PT.
ZAPEWNIENIE WYMAGANEGO POZIOMU PRODUKCJI KATOD
NAJWYŻSZEJ JAKOŚCI W WARUNKACH INTENSYFIKACJI
PROCESU ELEKTRORAFINACJI MIEDZI W HM GŁOGÓW I. RA-
PORT Z WYKONANIA ZADANIA NR 5. DOBÓR WYMIARÓW
ELEKTROD ORAZ ICH WZAJEMNEGO USYTUOWANIA W CE-
LU ZAPEWNIENIA WYSOKIEJ JAKOŚCI POWIERZCHNI
I OBRZEŻY PRODUKOWANYCH KATOD.
GLIWICE 6 TOS 2004 C/06367, s. 24, SYGN. 16019/N/01, póz. 77109 — AW
W wyniku przeprowadzonych badań na przemysłowych grupach
doświadczalnych opracowano system zmian poziomów elektrolitu
w czasie cyklu katodowego, pozwalający na poprawę jakości obrze-
ża górnego katod produkowanych w HM GŁOGÓW I.
BENKE G.: PROJEKT CELOWY NR 6 TOS 2002 C/05925 PT.
WDROŻENIE NOWEJ TECHNOLOGII ODZYSKU RENU Z KWA-
SÓW PŁUCZĄCYCH GAZY PIECA ZAWIESINOWEGO HM GŁO-
GÓW. RAPORT Z ZADANIA 17. OPRACOWANIE ZAŁOŻEŃ TE-
CHNICZNO-TECHNOLOGICZNYCH PRZEMYSŁOWEGO PRO-
CESU OTRZYMYWANIA HANDLOWYCH PRODUKTÓW
RENOWYCH.
GLIWICE 6 T08 2002 C/05925, s. 24, SYGN. 16021/N/01, póz. 77111 — AW
Opracowano założenia techniczno-technologiczne przemysło-
wego procesu otrzymywania handlowych produktów renowych.
BENKE G.: PROJEKT CELOWY NR 6 T09 0029 2002 C/05774 PT.
ZAGOSPODAROWANIE CYNKONOŚNYCH ODPADÓW PRZE-
MYSŁOWYCH DO WYTWARZANIA UŻYTECZNYCH SOLI CYN-
KU. RAPORT Z WYKONANIA ZADANIA 7. OPRACOWANIE
KOMPLEKSOWEGO SCHEMATU TECHNOLOGICZNEGO I ZA-
ŁOŻEŃ DO BUDOWY INSTALACJI PRZEMYSŁOWEJ
PRODUKUJĄCEJ UŻYTECZNE SOLE CYNKU Z ODPADOWYCH
MATERIAŁÓW CYNKONOŚNYCH.
GLIWICE 6 T09 0029 2002 C/05774, s. 24, SYGN. 16022/N/01, póz. 77112
— AW
 Opracowano kompleksowy schemat technologiczny i założenia
do budowy instalacji przemysłowej produkującej użyteczne sole
cynku z odpadowych materiałów cynkonośnych.
GOTFRYD L.: SPRAWOZDANIE W SKALI PILOTOWEJ KONCE-
PCJI TECHNOLOGII OCZYSZCZANIA SUROWEGO SIARCZANU
NIKLU. ETAP II. ZBADANIE MOŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWA-
NIA PRODUKTÓW UBOCZNYCH TECHNOLOGII. OPRACOWA-
NIE PROPOZYCJI TECHNOLOGICZNEJ.
GLIWICE 6096/11/04, s. 52, SYGN. 15951/N/01, póz. 77038 —AW
Na poprzednich etapach pracy [l, 2] opracowano schematy
technologiczne oczyszczania surowego siarczanu niklu (II) (SSN),
metodami wykorzystującymi zarówno klasyczną chemię, jak
i ekstrakcję rozpuszczalnikową metali oraz sprawdzono je w znacz-
nym zakresie w skali pilotowej. W niniejszej II części pracy
(6096/11/04) przebadano w warunkach laboratoryjnych nowe ele-
menty technologii, m.in. — odzysk niklu (II) z ługów pokrystalicz-
nych w postaci zasadowego węglanu niklu (II), — wykorzystanie
zasadowego węglanu niklu (II) do oczyszczania hydrolitycznego
roztworu SSN, — metody zagospodarowania ubocznych produktów
głównego procesu, w tym zwłaszcza metody oczyszczania i separa-
cji kobaltu (II) z jego koncentratu (reekstraktu), uzyskanego w tra-
kcie ekstrakcyjnego przygotowania roztworu SSN: elektrolityczne
usuwanie miedzi (II), precypitację siarczków miedzi (II) i cyn-
ku (II), cementacje miedzi oraz ekstrakcyjne usuwanie cynku (II)
i ekstrakcyjne wzbogacanie oczyszczające kobaltu (II). Zapropono-
wano kompleksowy schemat technologiczny produkcjikrystaliczne-
go siarczanu niklu (II) 6-hydratu z surowego siarczanu niklu (II),
który łączy najlepsze elementy wszystkich przebadanych procesów
jednostkowych, szczegóły w głównym tekście.
GOTFRYD L.: EKSTRAKCJA CHLORKU CYNKU II Z ROZTWO-
RÓW KWASU SOLNEGO EKSTRAHENTAMI NEUTRALNYMI.
GLIWICE 6157/04, s. 36, SYGN. 15990/N/01, póz. 77078 — AW
Przeprowadzono pełny zakres prac badawczych ustalających
parametry systemu ekstrakcyjnego, opartego na czystym fosforanie
tributylu, w odniesieniu do roztworów chlorkowych, zawierających
chlorek cynku (II), kwas solny i znaczne ilości, inertnego ekstrakcyj-
nie, chlorku żelaza (II): — sprawdzono szybkość przebiegu reakcji
ekstrakcji i reekstrakcji cynku (II) i żelaza (III) z roztworów chlor-
kowych. — zbadano wpływ poziomu stężenia kwasu solnego na
ekstrakcję chlorku cynku (II) i chlorku żelaza (III), — sporządzono
izotermy ekstrakcji chlorku cynku (II) oraz chlorku żelaza (III)
z roztworów nie zawierających innych składników oprócz kwasu
solnego, — sporządzono izotermy ekstrakcji chlorku cynku (II) oraz
naturalne ilości (pochodzące z utlenienia powietrzem) chlorku żela-
za (III), — sporządzono izotermy reekstrakcji chlorku cynku (II)
z nasyconego nim fosforanu tributylu, -— dokonano wnikliwej ana-
lizy izoterm ekstrakcji i reekstracji metodami graficznymi i na tej
podstawie zaprojektowano system przeciwprądowy ekstrakcji chlor-
ku cynku (II), potencjalnie przydatny do obróbki roztworów potra-
wiennych, pochodzących z galwanizerni ogniowych, pokrywają-
cych cynkiem blachy stalowe, — wykonano w skali laboratoryjnej
cykliczną próbę ekstrakcji chlorku cynku (II) z roztworu imitujące-
go roztwór potrawienny galwanizerni cynkowej, uzyskując znako-
mite wyniki separacji cynku (II) od żelaza (II).
KUROWSKI R.: ODZYSK CYNKU Z ROZTWORÓW ODPADO-
WYCH.
GLIWICE 6144/04, s. 54, SYGN. 15986/N/01, póz. 77074 — AW
Przeprowadzono badania laboratoryjne w celu określenia możli-
wości wydzielenia i odzysku cynku z roztworów odpadowych, dla
procesów opartych na wymianie jonowej. Materiał bazowy do badań
stanowiły kwaśne ścieki przemysłowe z ZGH BOLESŁAW w Bu-
kownie. Spośród szerokiej gamy żywic jonowymiennych, do badań
wytypowano masy chelatujące firmy Purolite: S-930, S-940 i S-950.
Badania przeprowadzono w laboratoryjnym modelu kolumny joni-
towej dla sodowej i wodorowej formy jonowej żywicy. Kryteria
oceny efektywności procesu wymiany jonowej stanowiły: stężenia
Zn, Ca i Mg oraz ładunek Zn w roztworze wydzielonym, odniesione
do roztworu bazowego. Dla procesu uznanego za najkorzystniejszy,
określono orientacyjnie podstawowe wskaźniki eksploatacyjne pro-
wadzenia procesu wymiany jonowej w warunkach przemysłowych.
KWARCIŃSKI M.: INYESTIGATION INTO THE POSSIBILITY
OF USING AYITONE A IN THE PROCESS OF LEAD ELECTRO-
REFINING. PART I.
GLIWICE 6094/04, s. 25, SYGN. 1593l/N/Ol, póz. 75475 — AW
Przeprowadzono próby testowe elektrorafinacji ołowiu, opiera-
jąc się na technologii opracowanej przez Bettsa, z zastosowaniem
w zestawie dodatków organicznych do elektrolitu, oprócz dotych-
czas stosowanych kleju kostnego i ługu posulfitowego także dodatku
Avitonu A. Aviton A jest substancją anionowo-czynną, zawierającą
głównie sulfoniany sodowe węglowodorów, stosowanąj ako dodatek
organiczny do elektrolitów w procesie elektrorafinacji miedzi. Ba-
dania prowadzono z użyciem ołowiu anodowego antymonowego
i ołowiu surowego pochodzącego z bazy miedziowej oraz elektrolitu
przemysłowego. Przedstawiono fotografie otrzymanych osadów ka-
todowych oraz parametry przeprowadzonych testów i ich wyniki. Na
podstawie przeprowadzonych prób stwierdzono, że obecność Avi-
tonu A nie miała wpływu na wygląd i strukturę ołowiu katodowego.
KWARCIŃSKI M.: SPRAWDZENIE W SKALI PILOTOWEJ KON-
CEPCJI TECHNOLOGII OCZYSZCZANIA SUROWEGO SIAR-
CZANU NIKLU (II).
GLIWICE 6096/1/04, s. 54, SYGN. 15956/N/01, póz. 77043 — AW
Na poprzednim etapie pracy (I) opracowano schematy technolo-
giczne oczyszczania surowego siarczanu niklu (II) (SSN), metodami
wykorzystującymi zarówno klasyczną chemię, jak i ekstrakcję
rozpuszczalnikową metali. W niniejszej pracy sprawdzono, zarówno
w warunkach laboratoryjnych, jak i w skali technicznej pilotowej,
technologię, która łączy najlepsze elementy obu tych technik. Wy-
konano w skali pilotowej próby, obejmujące: — roztwarzanie
(uwodnienie i rozpuszczenia) SSN, — wstępne usuwanie hydrolity-
czne niektórych zanieczyszczeń (Fe, Mn, As itp., częściowo Cu, Zn),
dwoma równoległymi sposobami, tzn. z zastosowaniem kredy
lub węglanu sodu jako czynnika neutralizującego, — rozdział faz
(wirowanie i filtracja), — głębokie usuwanie pozostałych zanieczy-
szczeń (Zn, Cu, Co) metodą ekstrakcji jonowymiennej także w dwu
wariantach: l — bezpośrednio, ekstrahentem kondycjonowalnym
sodem (I) lub 2 — pośrednio, ekstrahentem nasyconym wstępnie
niklem (II), — bezpośrednie odparowanie i krystalizację siarczanu
niklu (II) 7-hydrantu lub, alternatywnie, wytrącenie zasadowego
węglanu niklu (II), rozpuszczenie, po przemyciu, w kwasie siarkowym
i wykrystalizowanie uwodnionej soli. Próby potwierdziły, również
w skali pilotowej, możliwości pozyskiwania z SSN kwalifikowa-
nych produktów niklowych. Wskazano, które z wariantów są najko-
rzystniejsze do technicznej realizacji.
KWARCIŃSKI M.: BADANIA MOŻLIWOŚCI WYŁUGOWANIA
MIEDZI Z ŻUŻLA KONWERTOROWEGO I ZAWIESINOWEGO
HM GŁOGÓW II.
GLIWICE 6117/04, s. 36, SYGN. 15968/N/01, póz. 77055 — AW
W pracy przedstawiono wyniki przeprowadzonych badań labo-
ratoryjnych hydrometalurgicznego odmiedziowania żużli konwerto-
rowych oraz zawiesinowych, powstających w HM GŁOGÓW II,
w roztworach amoniakalnych oraz roztworach kwaśnych. Zapro-
ponowano odmiedziowanie żużli konwertorowych w roztworze
amoniakalnym, zawierającym (NH4)9SO4 i NH3 , które zapewnia-
ją uzysk ługowania miedzi na poziomie 92,29 do 93,38 %. Pozosta-
łość po ługowaniu — koncentrat ołowiu, zawierający (%): Pb
32,0-4-46,31; Cu 1,27-^3,09, oraz praktycznie całą ilość zawartych
w żużlu krzemu, arsenu i żelaza proponuje się wykorzystać w mie-
szance wsadowej do produkcji ołowiu surowego w piecach wahad-
łowo-obrotowych. Otrzymane amoniakalne roztwory miedziowe
proponuje się przerabiać na handlowej czystości miedź katodową
lub tlenek miedzi (II). Efektywność procesów odmiedziowania żużli
zawiesinowych w środowiskach amoniakalnych oraz odmiedziowa-
nia żużli w środowiskach kwaśnych, została uznana za niewystar-
czającą, i uwzględniając inne niedogodności tych metod zostały one
uznane za nieperspektywiczne.
353
KWARCINSKI M.: OPTYMALIZACJA PROCESU ELEKTRORAFI-
NACJI MIEDZI Z ZASTOSOWANIEM AYITONU I INNYCH DO-
DATKÓW ORGANICZNYCH DO ELEKTROLITU DLA POPRAWY
JAKOŚCI KATOD.
GLIWICE 6178/04, s. 39, SYGN. 1601 O/N/O l, póz. 77098 — AW
W pracy przedstawiono wyniki badań przemysłowych nad za-
stosowaniem nowego zestawu dodatków organicznych z udziałem
Avitonu A w procesie elektrorafinacji miedzi. Próby przeprowadzo-
no w skali obiegu doświadczalnego oraz obiegu produkcyjnego.
Badania wykazały, że zastosowanie nowego zestawu dodatków or-
ganicznych o składzie, klej — 100 g/t Cu, tiomocznik — 60 g/t Cu
oraz Aviton — 20 g/t Cu pozwala na otrzymanie katod przemysło-
wych wysokiej jakości z wysoką średnią wydajnością prądową.
LESZCZYŃSKA-SEJDA K : OPTYMALIZACJA SYNTEZ PRODU-
KTÓW RENO WYCH.
GLIWICE 6159/04, s. 87, SYGN. 15994/N/01, póz. 77082 —AW
W ramach referowanej pracy zoptymalizowano syntezę wyso-
kiej czystości metylotrioksorenu (VII) czynnego katalitycznie w re-
akcji epoksydajcji dienów. Opracowano otrzymywanie kwasu reno-
wego (VII) dwiema metodami: sorpcji amonu na kationie C160H
firmy Purolite i ekstrakcji tributylofosfomanem, z wodnych roztwo-
rów renianu (VII) amonu z pominięciem etapu wydzielania renu
metalicznego. Z uzyskanego kwasu renowego (VII) otrzymano re-
niany (VII) różnych metali, takie jak: wapnia, sodu, potasu i cynku.
Zoptymalizowano otrzymywanie renianu (VII) srebra i wytypowa-
no go jako najlepszy reagent do syntezy metylotrioksorenu (VII).
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
ODZYSK METALI Z POLIMETALICZNYCH KONCENTRATÓW
SIARCZKOWYCH (CuFeS2-PbS-ZnS): POŁĄCZENIE PROCESU
TERMICZNEGO I ŁUGOWANIA CIŚNIENIOWEGO
AKCIL A. CIFTCI H.: METALS RECOYERY FROM MULTIMETAL
SULPHIDE CONCENTRATES (CuFeS2-PbS-ZnS): COMBINATION OF
THERMAL PROCESS AND PRESSURE LEACHING. INT. J. MINER.
PROC. 2003, t. 71, nr 1+4, s. 233+246, AG.
Przedstawiono badania prowadzone na koncentratach siarczko-
wych z Turcji Cu-Pb-Zn, otrzymanych z rudy zawierającej średnio
0,64 % Cu, 2,48 % Pb i 2,47 % Zn. Głównymi minerałami obecnymi
w koncentracie były chalkopiryt CuFeS2, piryt FeS2, galena PbS,
sfalerytZnS, kwarc SiO2 i inne minerały zawierające Sb, Ag, Au itd.
Koncentrat produkowany był w zakładzie flotacji Harsit (Turcja).
Próbki reprezentatywne były używane w całej pracy eksperymental-
nej. Wszystkie stosowane związki chemiczne posiadały klasę od-
czynników, a wszystkie roztwory sporządzone były z wody zdejoni-
zowanej. Koncentraty zostały poddane ługowaniu ciśnieniowemu
i prażeniu w piecu muflowym. Badania ługowania i prażenia prowa-
dzone w skali laboratoryjnej wykazały, że istnieje możliwość zasto-
sowania połączonych procesów obróbki termicznej (prażenie) i łu-
gowania ciśnieniowego do uzyskania metali podstawowych ze zło-
żonych koncentratów siarczkowych. Jednakże istnieją pewne
obszary badań, wymagające dalszego zgłębienia, w celu określenia
względnej wydajności tych procesów w porównaniu z istniejącymi
lub proponowanymi. Proces cieplny przez prażenie z niedostatkiem
tlenu pozwala na rugowanie koncentratu w warunkach atmosferycz-
nych w rozcieńczonym kwasie do otrzymania wysokich uzysków
metalu. W tych warunkach następuje selektywna ekstrakcja poprzez
różnicowanie temperatury prażenia. Maksymalną selektywność uzy-
skuje się poprzez prażenie dwustopniowe. Wymagane są jednak
długie czasy ługowania. Dodatek siarczanu żelazowego do ługu
podnosi kinetykę i selektywność ługowania. Ługowanie prażonego
koncentratu w autoklawie pozwala na wyższe uzyski miedzi i cynku
przy wielce obniżonych czasach reakcji. Dzięki zbadaniu procesu
laboratoryjnego można oczekiwać jego szczegółowego rozwoju.
Badania powinny być prowadzone w kierunku: badania wpływu
składu minerałów; właściwości, prędkości i ilości dodawanych od-
354
SZOŁOMICKI Z.: PRÓBY PŁOTOWE ODSIARCZANIA PASTY
AKUMULATOROWEJ I UTYLIZACJI SIARKI W POSTAĆ GIPSU
HANDLOWEGO POPRZEZ ZASTOSOWANIE TRZECIORZĘDO-
WEJ AMINY.
GLIWICE 6158/04, s. 61, SYGN. 15993/N/01, póz. 77081 —AW
Zgodnie z harmonogramem pracy przeprowadzono próby pilo-
towe i uzupełniające badania laboratoryjne odsiarczania pasty i uty-
lizacji siarki w postać gipsu handlowego. Wyprodukowano repre-
zentatywną partię odsiarczonej pasty z przeznaczeniem do badań
nad optymalizacją przetopu. Opracowano schemat technologiczny
przerobu pasty obejmujący: rugowanie wraz z saturacją pasty siar-
czanowej, kwaszenie i regenerację aminy. Określono wielkości łu-
gowników — reaktorów w etapie ługowania — saturacji i regeneracji
aminy. Wyznaczono wielkość urządzeń do filtracji szlamu Pb/PbCO3
i gipsu z płukaniem na filtrze.
SZOŁOMICKI Z.: WIELKOLABORATORYJNE TESTY ŁUGOWANIA
TLENKOWYCH MATERIAŁÓW OŁOWIONOŚNYCH W ASPEKCIE
UTYLIZACJI POWSTAJĄCYCH PRODUKTÓW.
GLIWICE 6119/04, s. 45, SYGN. 15967/N/01, póz. 77054 — AW
Zgodnie z harmonogramem pracy na podstawie badań laborato-
ryjnych i wielkolaboratoryjnych przeprowadzono próby ługowania
mieszanki pyłów w warunkach lekko kwaśnych oraz wytrącenia
produktu cynkowego. Wyznaczono podstawowe parametry chara-
kteryzujące proces wraz z bilansem materiałowym i doborem urzą-
dzeń przemysłowych.
czynników, np. siarczanu żelazowego, wpływu procesu współrozpu-
szczania żelaza i jego stanu utlenienia (żelazawy-żelazowy).
ODPORNOŚĆ NA UTLENIANIE STOPÓW MIEDŹ-ALUMINIUM
W TEMPERATURACH DO 1000 °C
PLASCENCIA G. UTIGARD T. MARIN T.: THE OXIDATION RESI-
STANCE OF COPPER-ALUMINUM ALLOYS AT TEMPERATURES
UP TO 1000 °C. JOURNALS OF THE MINERALS, METALS AND MA-
TERIALS SOCIETY 2005, t. 57, nr l, s. 80+84, AG.
Do ochrony i chłodzenia reaktorów metalurgicznych pracują-
cych w wysokich temperaturach stosowane były różne urządzenia
do chłodzenia miedzi. Głównym celem urządzeń chłodzących jest
uzyskanie dostatecznej ilości ciepła ze ścian, które urządzenia te
chronią tak, że na powierzchni wewnętrznej tworzy się skorupa
zamrożonego żużla lub innych zamrożonych materiałów. Tworzenie
się tak zamrożonych warstw powinno zatrzymać lub zminimalizo-
wać reakcje i erozję ścian, poszerzając żywotność i niezawodność
reaktorów. Jednakże takie urządzenia chłodzące stwarzają proble-
my. Jednym z nich jest utlenianie gorącej powierzchni czołowej
urządzenia do chłodzenia miedzi, prowadzące do zmniejszenia nie-
zawodności i potencjalnych uszkodzeń. Przedmiotem prowadzo-
nych badań było określenie, czy odporność miedzi na utlenianie
w wysokich temperaturach może być polepszona przez stopowanie
małym dodatkiem aluminium. W tym celu w piecu elektrycznym
zostały przygotowane stopy Cu-Al (l % do 4 % mas.). Miedź i alu-
minium o wysokiej czystości topiono w tyglu grafitowym w atmo-
sferze obojętnej. Zaraz po topieniu, stopy odlewano we wlewki,
które przerabiano na małe cylindry. Dla uzyskania czystej powierz-
chni każdy cylinder trawiono w roztworze kwasowym o składzie:
5 % H2O2, 10 % H2SO4, 2 % HNO3 oraz H2O, płukano, płukano
ponownie i suszono. Następnie próbki mierzono i ważono oddziel-
nie, po czym umieszczano w tyglu, uprzednio wysuszonym i zwa-
żonym. Tygle kolejno wprowadzano albo do pieca muflowego albo
do urządzenia do termicznej analizy grawimetrycznej, do utlenienia
w powietrzu w temperaturach do 1000 °C. Po chłodzeniu próbki
znowu ważono i poddawano analizie metalograficznej. Wszystkie
próbki były szlifowane papierem ściernym i wybłyszczane. W wy-
niku badań stwierdzono, że w większości warunków stopy Cu-Al
utleniają się zgodnie z prawem prędkości parabolicznej. Przy na-
grzewaniu w powietrzu, miedź zaczyna dostrzegalnie się utleniać
w temperaturze powyżej 400 °C. Gdy temperatura wzrasta, wyma-
gana jest większa ilość aluminium do ochrony miedzi. Stopowanie
4 % mas. Al prowadzi do nadzwyczajnego polepszenia odporności
na utlenianie. Atmosfera użyta do nagrzewania próbek do wymaga-
nych temperatur posiada zauważalny wpływ na później sze prędkości
utleniania. Gdy zastosowano nagrzewanie w argonie przed utlenia-
niem, stopy miedzi o zawartości 3 % mas. i 4 % mas. aluminium
wykazały doskonałą odporność na utlenianie z prędkością 1000 razy
mniejszą niż czysta miedź w temperaturze 1000 °C. Gdy stopy te
były nagrzewane w powietrzu, były o wiele mniej efektywne w uzy-
skaniu wysokiej odporności na utlenianie.
URZĄDZENIA DO ODLEWANIA MIEDZI BEZTLENOWEJ
CASTING MACHINES FOR OXYGEN-FREE COPPER. METALL 2005,
t. 59, nr l +2, s. 22*23, AG
Firma Sarcheshmeh Copper Inyestment Co., spółka-córka firmy
National Irania Copper Industries Co., zakupiła ostatnio z firmy
Rautomead urządzenie typu RS 3000/6 do odlewania prętów z mie-
dzi. Model ten obejmuje automatyczne zasilanie katody i zabezpie-
cza wysoki poziom monitorowania kluczowych parametrów produ-
kcji. Urządzenie jest skonfigurowane do produkcji na poziomie 5000
t/r. prętów z miedzi beztlenowej o wymiarach 8 i 10 mm. Firma
Sarcheshmeh wybrała technologię pieca grafitowego Rautomead dla
uproszczenia projektowania i dostarczania prętów z miedzi beztle-
nowej o najwyższej jakości do ciągnienia do niższych rozmiarów.
Urządzenie będzie wkrótce oddane do użytku w zakładach górnic-
twa i rafinacji miedzi w Kerman. Poza tym firma Rautomead dostar-
czy pierwsze urządzenie do odlewania prętów z miedzi do RPA.
Odbiorcą urządzenia RS od ciągłego odlewania prętów z miedzi
beztlenowej jest również firma Aberdare Power Cables, największy
producent drutów i kabli w Południowej Afryce. Urządzenie zain-
stalowano w zakładzie pod koniec 2004 r. W urządzeniu będą pro-
dukowane pręty o średnicy 12,7 mm dla linii ciągłego wyciskania,
która wymaga materiału beztlenowego dla sekcji produkcji taśm
z miedzi o wysokiej jakości. Stąd będzie też dostarczany drut o śred-
nicy 8 mm na pręty do zastosowania przy produkcji specjalnych
drutów w grupie Aberdare.
DURACON — WYSOKA WYTRZYMAŁOŚĆ I DOBRA PRZEWOD-
NOŚĆ
DURACON — HIGH STRENGTH AND GOOD CONDUCTIYITY. ME-
TALL 2005, t. 59, nr U2, s. 23, AG
Duracon jest nowągrupą stopów FeNiCo posiadających wysoką
wytrzymałość i dobrą przewodność, zdecydowanie umocnionym
podczas obróbki na zimno. W trakcie umocnienia wzrasta jego prze-
wodność. Stop jest dostępny w stanie obróbki na zimno i może
konkurować z gatunkami utwardzonymi przez walcowanie, lub może być
utwardzany wydzieleniowo przez nabywcę po procesie kształtowania.
Dwa stopy Duracon 17A i Duracon 45A charaktery żuj ą się całkowi-
cie porównywalnymi własnościami mechanicznymi, ale posiadają
różną przewodność. Duracon jest szczególnie polecany do produkcji
przełączników, przekaźników i łączników. Dzięki temu, że Duracon
nie zawiera berylu jest on przyjaznym dla środowiska materiałem
zastępczym dla stopu CuBe2. Inną jego zaletą są małe promienie
zginania wraz z wysoką wytrzymałością (w porównaniu ze stopem
CuBe2 utwardzonym przez walcowanie), co sprawia, że stanowi on
nową szansę i możliwości dla miniaturyzacji. W stanie utwardzania
wydzieleniowego jego maksymalna temperatura stosowania jest ok.
60 °C wyższa niż CuBe2. Wytrzymałość jest znacznie większa.
Własności przetwórcze stopu Duracon są porównywalne z własno-
ściami utwardzonego przez walcowanie stopu CuBe2.
NOWY PIROMETR DO POMIARU TEMPERATURY ALUMINIUM
NEW PYROMETER FOR TEMPERATURĘ MEASUREMENT ON ALU-
MINIUM. ALUMINIUM 2005, t. 81, nr 1/2, s. 89-90, AG
Ze względu na własności fizyczne materiałów pomiar tempera-
tury pirometrami na podczerwień był zawsze problematyczny
w przemyśle aluminiowym. Wysiłki w przezwyciężaniu tych trud-
ności, które wynikają z własności materiałów, czasami prowadzą do
szczególnych rozwiązań, założenia których następnie ucieleśniają
się w bardzo skomplikowanych i bardzo drogich urządzeniach.
W międzyczasie, wypróbowywane i badane są wartościowe instru-
menty, które również pojawiają się na rynku.
Firma Impac Infrared GmbH z Frankfurtu nad Menem opracowała
nowy pirometr specjalnie zaprojektowany do pomiarów temperatury
aluminium. Jest on oparty na Pirometrze Impac Serii 10, już z sukce-
sem wprowadzonym na rynek. IS 10 — Al pracuje w zakresie
długości fali, w którym emisyjność materiału jest zarówno stabilna
jak i względnie wysoka (30 do 43 %). To czyni go dogodnym
w przemyśle półwyrobów, w takich procesach jak wyciskanie, wal-
cowanie, nagrzewanie itd. Za pomocą IS 10 — Al mogą być mierzo-
ne temperatury od 350 °C. Różne systemy optyczne zabezpieczają
wielkość pola pomiarów od 2,2 mm i bardzo krótkie czasy pomiaru
— ok. 8 ms. Optymalny wybór obiektu mierzonego następuje przez
wizjer lub plamkę światła laserowego. Pirometr jest pełni cyfrowy
i zgodnie z informacją producentów gwarantuje wysoką dokładność
i powtarzalność. Parametryzacja może być przeprowadzana przez
użytkownika w prosty i szybki sposób, bezpośrednio w przyrządzie
lub za pomocą komputera PC przy pomocy oprogramowania Infra-
Win, dostarczanego razem z urządzeniem.
POSTĘPY W ZAKRESIE PIANEK ALUMINIOWYCH
ADY ANCES IN ALUMINIUM FOAMS. ALUMINIUM 2005, t. 81, nr l +2,
s. 90*91, AG
Kompozyty z pianki aluminiowej obiecują olbrzymi potencjał
innowacyjny dla różnego rodzaju zastosowań. Aby produkować
pianki aluminiowe bardziej ekonomicznie i oszczędnie, naukowcy
— materiałoznawcy z RWTH w Aachen opracowali nowy proces.
Chęć produkowania lekkich konstrukcji tanio, wywołuje ciągły
wzrost zainteresowania przemysłu piankami z aluminium, szczegól-
nie, że udoskonalone techniki procesu redukują koszty produkcji.
Jednak z jednej strony, obecne metody nie są wystarczająco wydaj-
ne, a z drugiej osiągalna jakość pianek nie spełnia wymagań prze-
mysłowych.
Obecnie nowa klasa pianek metalowych z właściwie wysokim po-
tencjałem zastosowań jest jeszcze produktem niszowym. Powierz-
chnia pianki metalowej o zamkniętych porach, nie posiada ani tech-
nicznie przydatnej odporności na zużycie, ani odpowiednich włas-
ności ciernych. Poza tym, w wielu planowanych i w pewnym stopniu
realizowanych przykładów istnieje potrzeba udoskonalenia wyglą-
du. Dlatego też podejmowane są wysiłki przezwyciężenia tych wad,
poprzez rozwój składników warstwowych. Cienkie blachy adhezyj-
nie połączone z powierzchnią pianki zapewniają ochronę i umożli-
wiają optyczne wykończenie powierzchni. Niestety, takie procesy
nie są szczególnie sprawne. Najbardziej ekonomiczną metodą pro-
dukcji kompozytów jest jeszcze natryskiwanie termiczne.
Nowy proces produkcyjny umożliwia efektywną pod względem
kosztów produkcję natryskiwanych kompozytów warstwowych
0 odtwarzalnych własnościach mechanicznych z pianek metalo-
wych. Proces obejmuje cztery podstawowe etapy: produkcję formu-
jącego piankę materiału wyjściowego metodą metalurgii proszków;
kształtowanie półwyrobu formującego piankę w postać bliską
kształtowi końcowemu; powlekanie powierzchni metodą natryski-
wania termicznego; formowanie pianki (obrotowe/statyczne) po-
przez indukcję. Procedura eliminuje poprzednie problemy i daje
dobre wyniki. Ogólnie, proces „easyFoam process" jest metodą
innowacyjną, która pozwala na efektywną pod względem kosztów
1 powtarzalną produkcję pianek metalowych o znakomitej jakości.
Jest ona przydatna do przemysłowej produkcji nowej klasy materia-
łów. Pierwsze prototypy zostały wyprodukowane dla celów przemy-
słu drukarskiego i papierniczego. Złożono wnioski o międzynarodo-
wą ochronę patentową procesu.
OBRÓBKA KĄPIELI ALUMINIUM — DROGI DO WYSOKICH
OSIĄGÓW METALU
FRIEDRICH B. KRONE K. KRAUTLEIN C.: MELT TREATMENT OF
ALUMINIUM — WAYS TO A HIGH PERFORMANCE METAL. ME-
TALL 2005, t. 59, nr 1*2, s. 30+36, AG
355
 Wymagania co do jakości aluminium stale wzrastają. Wysoka
jakość konieczna przy produkcji cienkich folii i blach z aluminium
na płyty offsetowe, puszki i części do produkcji CD może być
osiągnięta za pomocą wy soko rozwiniętej technologii obróbki kąpie-
li. Ilość wad spowodowanych przez wtrącenia i pory gazowe musi
być drastycznie obniżona. Ponad 60 % produkcji walcowni alumi-
nium wykorzystywana jest do produkcji opakowań. Grubość blach
na puszki wynosi obecnie poniżej 300 ixm. Tak, że wtrącenia o wiel-
kości powyżej 10 jJ,m prowadzą do powstania dziur w folii i powo-
dują powstanie gorszych produktów. Blachy litograficzne do offsetu
powinny posiadać doskonalą powierzchnię. W dyskach komputero-
wych aluminium jest stosowane jako materiał odbijający wiązkę
laserową. Powinien on mieć stałe własności refleksyjne tak, aby
informacja gromadzona na dysku mogła być prawidłowo odczyty-
wana. Miejsce, gdzie laser odczytuje informację ma szerokość ok.
0,5 [i.m tak, że wielkość defektów powierzchniowych powinna być
tak mała, zaś ich ilość tak niska, jak to tylko jest możliwe. Zanieczy-
szczenia kąpieli aluminiowej dzielą się na „wtrącenia stałe" i „zanie-
czyszczenia rozpuszczone". Wtrącenia stałe są egzogeniczne i endo-
geniczne. Egzogeniczne — to głównie proste tlenki takie jak A12O3
i MgO, a także krzemiany K-, Ca- i A1-, gliniany Na-, Ca-, Mg-,
spinele takie jak A12O3 • MgO lub klustery TiB2 pochodzące z roz-
drobnienia ziarn. Wtrącenia endogeniczne, które tworzą się w kąpieli
podczas produkcji, to np. A14C3, A1N, A1B2. W zależności od pro-
dukowanego materiału najczęściej obecne są A12O3, MgO i A14C3.
Zanieczyszczenia rozpuszczone to obce metale i rozpuszczone gazy.
Kąpiele stopowanego aluminium dostarczane do odlewni powinny
zawierać nie więcej niż l ppm wtrąceń, zaś kąpiele czystego alumi-
nium — do 100 ppb. W zanieczyszczeniach rozpuszczonych zawar-
tość związków alkalicznych powinna być obniżona do paru ppm,
a zawartość wodoru poniżej 50 ppb (0,05 ppm).
Przedstawiono obecne technologie, skupiając sięnadwunajważniej-
szych stopniach oczyszczania kąpieli: odgazowaniu i filtracji. Obe-
cnie odgazowanie kąpieli aluminium odbywa się w skrzyniach do
odgazowania typu SNIF-box lub HY/HYCAST-box. Technologia
obrotowego wtryskiwania gazu (RGI) polega na tym, że strumień
gazu wprowadza się do kąpieli poprzez wirnik. Inną technologią jest
obrotowe wtryskiwanie topnika (RFI), w której sole, zastępujące
chlor w metalurgii, są dodawane do obojętnego gazu usuwanego i są
wtryskiwane poprzez rotor do kąpieli aluminiowej. Dalszy rozwój
technologii RGI polega na zastosowaniu rynien spustowych, wyko-
rzystujących również systemy wirnikowe, np. ALCAN Compact
Degasser lub HYCAST Ir-60 SIR. Ta zwarta technologia odgazowa-
nia posiada następujące zalety: pozwala na obniżenie kosztów pro-
dukcji, wzrost czystości kąpieli i obniżenie emisji chloru. Dalszy
rozwój nakierowany będzie na takie cele, jak: wzrost efektywności
usuwania wodoru i wtrąceń, dalsze obniżenie kosztów produkcji,
obniżenie emisji chloru do zera. Zazwyczaj stosowanym sposobem
filtracji kąpieli aluminiowej jest filtracja w złożu. Oddzielenie wtrą-
ceń jest w tym przypadku złożone. Materiałem filtracyjnym jest
generalnie materiał ogniotrwały najlepiej A12O3. Rozróżnia się filtry
warstwowe (BF), filtry z pianki ceramicznej (CFF) i filtry ze sztyw-
nym medium (RMF). Najczęściej używane są filtry CFF, do specjal-
nych zastosowań — RMF. RMF szczególnie nadają się do usuwania
bardzo drobnych cząstek. Dalsze cele dla rozwoju filtrów to filtry,
które będą mogły usuwać nawet najdrobniejsze cząstki o większej
sprawności przy uzasadnionym spadku ciśnienia i z minimalnymi
stratami metalu.
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
WEDŁUG JOHNSON MATTLHEY — POPYT NA PALLAD WZRA-
STA — CENY PLATYNY USPOKAJAJĄ SIĘ
MASON J.. BRESNICK J.: PALLADIUM DEMAND TO CLIMB AS
PLATINUM PRICES EASE-JM. MET. BULL. 2005 nr 8881, s. 14, BŁ
356
WYKRYWACZE LASEROWE DOSKONALĄ MONITORING HF
W HUTACH PIERWOTNEGO ALUMINIUM
ADAM H.: LASERDETECTORSIMPROYEHFMONITORING IN PRIMARY
ALUMINIUM SMELTERS. ALUMINIUM 2005, t. 81, nr 1+2, s. 39+41, AG
W hutach pierwotnego aluminium powstają duże ilości gazowe-
go fluorku wodoru — HF. Rosnące zainteresowanie bezpieczeń-
stwem pracy i jakością powietrza atmosferycznego wymagają moni-
torowania ilości HF w różnych miejscach huty.
Obecnie stosowane laserowe wykrywacze fluorku wodoru (HF)
zastępują tradycyjne metody, pozwalając na dość dokładny pomiar
poziomu HF. Firma Boreal Laser (USA) opracowała systemy wy-
krywania HF za pomocą przyrządu Boreal Laser HF GasFinder,
sprzedanych i działających w 30 krajach świata. Laserowe wykry-
wanie gazu posiada wiele zalet. O to niektóre z nich:
— Jest to technika optyczna, wykorzystująca zjawisko absorpcji
światła podczerwonego przez HF. Umożliwia bezpośredni po-
miar HF in situ, eliminując niedokładności i błędy systemowe
przy próbobraniu.
— Laserowe wykrywanie jest wolne od zakłóceń — stosowana
szerokość wiązki światła laserowego wynosi około 1/10 szero-
kości pojedynczej wykrytej linii absorpcji HF, wybranej tak, aby
była dobrze wyodrębniona od linii absorpcji innych gazów atmo-
sferycznych. W związku z tym ww. metoda nie pozwala na
absorpcję interferencji, szczególnie przy obecności gazów, takich
jak H2O i CO2, stwarzających problemy przy stosowaniu wykry-
waczy standardowych. Wykrywacze laserowe mogą dokonywać
pomiarów wzdłuż długich torów, do l km, przy użyciu nisko-
energetycznych laserów, całkowicie bezpiecznych dla oczu.
— Mmonitoring dotyczący HF prowadzony jest w czasie rzeczywi-
stym — typowy czas odpowiedzi wynosi l sęk. Oznacza to,
że poziomy HF mogąbyć korelowane z pracą procesów w praktyce,
umożliwiając optymalizację procesów do zredukowania emisji HF.
— Lasery z diodami (TDLs) stosowane w handlowych laserowych
wykrywaczach gazu są stabilnymi urządzeniami działającymi
w temperaturze pokojowej, o dużej niezawodności. Właściwie
rzeczy nie wymagają one konserwacji. Światło laserowe z TDLs
może być łatwo rozszczepione lub rozdzielone, umożliwiając
pomiary wielopunktowe pojedynczym laserowym analizatorem
gazu. Prowadzi to do obniżenia kosztów.
— Analizatory Boreal Laser HF GasFinder charakteryzuje wiele
zalet, m.in. łatwość montażu bez konieczności prowadzenia
dodatkowych ekspertyz w systemie, wyposażenie urządzenia
Gaś Finder w wbudowaną na stale komorę wzorcową dla fluorku
wodoru (HF), która ułatwia pomiar.
— Po fabrycznym kalibrowaniu urządzenia GasFinder nie ma ko-
nieczności jego kalibracji przez użytkowania.
Firma Boreal Laser produkuje obecnie trzy typy urządzeń, w tym m.in.:
— GasFinderFC, przenośny — do pomiarów z odległości od l mm
do 1000 m, zasilany bateryjnie o masie poniżej 5 kg, umożliwia-
jący montaż i pomiar HF w ciągu 5 minut.
— GasFinderMC, który jest wersją wielokanałową i może wykony-
wać do 8 pomiarów jednocześnie.
Wykrywacze GasFinder stosowane są do monitorowania ilości
HF w halach elektrolizerów, na wlocie do skruberów, usuwających
HF, oraz wylotach kominów zakładu, umożliwiając spełnienie wy-
mogów ochrony środowiska. Niektóre huty twierdzą, że w wyniku
zastosowania przenośnych analizatorów GasFinder zredukowano
emisje HF nawet 50 %.
Według opinii ekspertów z Johnsona Matthey cena platyny,
głównie stosowanej na katalizatory samochodowe i w jubilerstwie,
po ostatnich nagłych zwyżkach uspokoi się i utrzyma przez najbliż-
sze sześć miesięcy na poziomie 760-^880 $, w związku z nadwyżką
na rynku, która pojawiła się po raz pierwszy od sześciu lat.
Z kolei przyszłość rynku palladu jest zróżnicowana. Prognozuje się,
że popyt na pallad do produkcji biżuterii, w tym roku w Chinach,
może przekroczyć 600 000 uncji, w porównaniu do przewidywane-
go wcześniej poziomu 510 000 uncji. Import palladu do Hong Kongu
wynosił średnio 51 000 uncji miesięcznie i prawie w całości prze-
znaczony był do produkcji biżuterii. Wzrost ten łączony jest z ogól-
nym wzrostem gospodarczym w Chinach i bardzo wysokimi cenami
platyny, a także wzrostem zapotrzebowania na drogocenną biżuterię.
Wzrasta również zainteresowanie palladem w związku jego stoso-
waniem w przemyśle samochodowym, zarówno w katalizatorach
silników benzynowych, jak i diesla. Pierwsze samochody z silnika-
mi diesla wykorzystującymi katalizatory zawierające pallad zamiast
platyny pojawią się na rynku w połowie bieżącego roku. Jednakże
tego rodzaju katalizatory w 2005 r. będą jeszcze miały bardzo mały
udział w rynku katalizatorów samochodowych.
TURBULENCJE NA EUROPEJSKIM RYNKU PUSZEK DO NAPOJÓW
TURBULENCE IN EUROPE'S BEYERAGE CAN MARKETS. ALUMI-
NIUM 2005, t. 81, nr 1+2, s. 16, BŁ
W 2003 r. zaobserwowano największe w całej historii turbulen-
cje na rynku puszek do napojów. European Aluminium Associaton
przedstawiła obecną sytuację na tym rynku.
Nagłe zmiany, do których rynek puszek do napojów w Niemczech
nie był przygotowany, doprowadziły w styczniu 2003 r. do blisko
50 % spadku, który uderzył zarówno w przemysł produkcji puszek
aluminiowych, jak i stalowych. Na powyższą sytuację nałożyła się
również przerwa w produkcji w Hiszpanii, związana z przebudową
niektórych linii produkcyjnych. Całkowity spadek na zachodnim
europejskim wspólnym rynku wyniósł 2,4 bln puszek, a na posze-
rzonym — 15 krajów Unii Europejskiej oraz Norwegii, Szwajcarii,
Turcji, Europy Centralnej i Wschodniej — powyższy deficyt wy-
niósł tylko 2 bln, głównie dzięki dużemu rozwojowi w krajach Eu-
ropy Centralnej i Wschodniej.
Zaobserwowano wzrost na rynku w Wielkiej Brytanii, Francji i Tur-
cji, który nałożył się na wzrost w Europie Centralnej i Wschodniej.
W konsekwencji na rynku Europy Zachodniej udział aluminium
wzrósł w bardzo wyraźny sposób z 49,8 do 52 %. W tym samym
czasie na obszarze „powiększonego rynku europejskiego" udział
aluminium wzrósł do poziomu 62 %, a w krajach Europy Centralnej
i Wschodniej nawet do 100 %.
Wyniki uzyskane dla recyklingu wciąż bardzo różnią się w poszcze-
gólnych krajach. Recykling w krajach Europy Zachodniej osiąga
średni poziom 48 %, zbliżając się tzw. punktu przełomowego wyno-
szącego 50 % w USA, gdzie konsumpcja puszek aluminiowych na
głowę jest znacznie wyższa niż w Europie. Wzrost wskaźnika recy-
klingu osiągnięto głównie poprzez rozszerzenie sieci punktów zbie-
rania złomu oraz zwiększenia ich wydajności.
Obecnie trudno jest o dokładne aktualne dane dla Europy Centralnej
i krajów Europy Wschodniej. Jednak posiadane doświadczenie po-
zwala na ocenę poziomu recyklingu w tych krajach między „wyso-
kim", a „bardzo wysokim". Zużyte puszki aluminiowe są systematy-
cznie zbierane z ulic w ciągu paru godzin przez ludzi o niskich
dochodach. Nie ma w tym żadnej niespodzianki, gdyż puszki alumi-
niowe perfekcyjnie wpisują się w model o dużej wartości dodanej.
Optymalizacj a procesów recyklingu to kluczowe zadanie, na którym
koncentruje się europejski przemysł aluminiowy oraz program „Alu-
minium dla Przyszłych Pokoleń". W praktyce oznacza to zwiększo-
ne nakłady inwestycyjne na technologie związane z odzyskiem i ich
rozpowszechnianiem w Europie.
PRZEGLĄD RYNKU CYNKU
PINKHAM M.: ZINC OUTLOOK LIGHTENS. MET. BULL. MON. 2005
FEBR., s. 36+37, BŁ
Na amerykańskim rynku cynku panuje optymizm oraz przeko-
nanie, że 2005 r. będzie jeszcze lepszy.
Popyt na cynk zwiększa się i wszystko wskazuje na to, że będzie on
coraz większy. Ostatnie parę lat, gdy ceny cynku były niskie, produ-
cenci obniżyli wydobycie, co w rezultacie spowodowało zmniejsza-
nie dopływu materiału na rynek, kurczenie się zapasów i wzrost cen.
Chociaż ceny cynku nie rosły tak gwałtownie jak ceny innych metali,
a producenci wciąż liżą rany po krachu ekonomicznym sprzed paru
lat nie ma wątpliwości, że kopalnie cynku zostaną powtórnie uru-
chomione lub przywrócone do pełnych mocy produkcyjnych.
Według American Zinc Association konsumpcja cynku wzrosła
o 11 % w 2003 r., głównie na skutek generalnego ożywienia gospo-
darczego, zarówno w budownictwie, przemyśle samochodowym,
produkcji różnych dóbr konsumpcyjnych i mosiądzów oraz przede
wszystkim w przemyśle stalowym, będącym głównym konsumen-
tem cynku.
Analitycy uważają, że w 2004 r. popyt ze strony przemysłu był
dobry. Rok ten zapoczątkował dobrą koniunkturę i odnowę rynku
cynku, która według nich potrwa z pewnością także w 2005 r. I tak
na przykład szacuje się, że rynek konstrukcji dla budownictwa do
końca 2005 r. powinien odnotować co najmniej 7 % wzrost w po-
równaniu z 2004 r.
Bardziej pesymistycznie oceniona jest sytuacja na rynku samocho-
dowym, w związku z ogłoszeniem przez firmy Ford Motor i General
Motors redukcji produkcji o ok. 7 %. Zużycie w przemyśle samo-
chodowym stali powlekanej cynkiem galwanicznym szacowane jest
na ok. 29 %, a na elementy konstrukcyjne — na 19 %.
Dużym odbiorcą cynku jest przemysł produkcji łożysk. Według
analityków popyt na łożyska w 2004 r. wzrósł o 10 %, osiągając
najwyższy poziom od 2000 r., a w 2005 r. spodziewany jest 7 %
wzrost.
Obecnie w Stanach Zjednoczony pozostało tylko kilka firm rywali-
zujących na rynku łożysk. W przeciągu ostatnich trzech lat na ww.
rynku zakończyło działalność ok. 25 firm, większość dlatego, że nie
była w stanie konkurować z Chińczykami. Chińscy producenci ło-
żysk, w większości przypadków, są w stanie produkować po ko-
sztach o połowę niższych niż firmy amerykańskie. Trend ten będzie
się utrzymywał. Główną cechą dostaw z Chin jest ich sporadycz-
ność, którą jednak większość klientów w Stanach Zjednoczonych,
głównie w branży motoryzacyjnej, jest w stanie to zaakceptować.
Istnieje pewna nadzieja na zwiększenie zużycia cynku w rynku
łożysk ściernych poprzez wprowadzenie nowych modeli z użyciem
nowych stopów. Cynkowe łożyska ścierne nie zachowują się najle-
piej w warunkach wysokiej temperatury. Łożyska ze stopów cynko-
wych zachowują się w ww. warunkach wyraźnie gorzej niż ich
odpowiedniki wykonane z aluminium. W związku z powyższym, od
trzech lat podjęto prace nad udoskonaleniem technologii stopów
cynkowych charakteryzujących się znacznie lepszymi właściwo-
ściami w podwyższonych temperaturach, w tym m.in. odpornością
na ścieranie i płynięcie. Prowadzone prace są w końcowej fazie
testów, tak że nowe modele łożysk wkrótce będą mogły zostać
wprowadzone na rynek nowych wyrobów, co nastąpi być może
jeszcze w tym roku.
Analitycy zwracają uwagę na to, że podczas gdy popyt na cynk
zwiększa się, dostawy koncentratów cynkowych kurczą się. Stany
Zjednoczone są importerem netto cynku z Kanady, Meksyku i innych
krajów. W związku z odnową popytu na rynku cynku w Stanach
Zjednoczonych, producenci w Ameryce Północnej starają się zinten-
syfikować wydobycie i ilość dostarczanego na rynek koncentratu.
Kurczące się możliwości zdobycia koncentratów cynkowych, powo-
dują w Ameryce Północnej stopniowe zwiększanie się wydobycia
pierwotnego surowca. W 2001 roku wydobycie cynku było na wy-
sokim poziomie. Jednak gdy ceny zaczęły spadać (osiągając mini-
malny poziom 34 centów za funt w 2003 r.) producenci gwałtownie
obniżyli poziom produkcji. Proces ten dotyczył takich firm jak
Pasminco Zinc (obecnie Zinfex Ltd), która zamknęła kilka kopalń,
a także Doe Run, która zachowała się podobnie i również zamknęła
kopalnie. Wielu analityków uważa, że obecnie nawet przy poziomie
cen powyżej 50 centów za funt żadna z zamkniętych kopalń nie
zostanie w najbliższej przyszłości ponownie otwarta.
Ceny cynku wzrosły, ale nie w takim stopniu, jak w przypadku
innych metali. Powodem takiej sytuacji jest, jak twierdząhandlowcy,
magazynowanie dużych ilości materiału, który obecnie jest syste-
matycznie zużywany. Stwierdzono, że od 2003 r. do października
2004 r. na giełdzie LME pojawiły się dostawy z „ukrytych" zapa-
357
sów. Jednak ostatnio przy dobrym popycie, utrzymującym się na
wysokim poziomie, zapasy te są w szybkim tempie zużywane.
Całkowicie wyprzedano zapasy cynku z LME w Nowym Orleanie
i prognozuje się, że w ciągu najbliższych 8 miesięcy pozostaną
wyprzedane pozostałe zapasy, co najprawdopodobniej w przyszło-
ści wywinduje ceny.
Biorąc pod uwagę wszystkie powyższe dane prognozuje się, że nad-
chodzący rok 2005 powinien być dobry dla północnoamerykańskie-
go rynku cynku. Prognozuje się popyt podobny jak w 2004 r., gdy
utrzymywał się na dobrym poziomie. Handlowcy cynkiem uważają,
że pozycja ta zostanie nawet wzmocniona, a biorąc pod uwagę wy-
czerpujące się zapasy, 2005 r. może być o wiele lepszy niż poprzedni.
W STANACH ZJEDNOCZONYCH OŁÓW TONIE...
HARGREAYES B.: LEAD SINKS IN THE USA. MET. BULL. MON. 2005
FEBR., s. 38*39, BŁ
Wydobycie, produkcja i konsumpcja ołowiu pierwotnego
w Ameryce Północnej spada na rzecz rywali zza oceanu, tak samo
jak spada produkcja akumulatorów. Z kolei jednak, według raportu
Bena Hargreaves'a, produkcja ołowiu wtórnego przeżywa boom,
i teraz posiada lwią część rynku produkcji metalu.
Wszystkie sygnały dla rynku ołowiu w Ameryce Północnej mówią
0 trendzie do upadku rynku i dużych trudnościach jego odtworzenia.
Dane zebrane przez ILZSG pokazują wyraźnie, że konsumpcja oło-
wiu w USA spadała o 2,8 % z roku na rok, osiągając w okresie od
stycznia do września 2004 r. poziom 1,224 min t. Według ILZSG
konsumpcja ołowiu w USA spadała systematycznie od początku
nowego tysiąclecia i wynosiła w 2000 roku — 1,791 min ton,
w 2001 roku spadła do poziomu — l,695 min t, a w 2002 r. do 1,536
min t i 1,508 min t w 2003 r.
ILZSG potwierdza, że główną przyczyną spadku jest migracja pro-
dukcji akumulatorów kwasowo-ołowiowych w inne regiony świata,
na przy kład do Chin i Meksyku, w których zarówno konsumpcja, jak
1 produkcja ołowiu systematycznie wzrasta.
Z kolei według danych Metal Bulletin Research całkowita amery-
kańska produkcja ołowiu spadła w 2004 roku o 6,1 % i w okresie od
stycznia do września 2004 r. wynosiła 1,059 min t.
Spada również produkcja rafinowanego ołowiu. Jej poziom w 2000
roku wynosił l ,457 min t, a w 2003 r. spadł do l ,365 min t. W USA
zaobserwowano również trend spadkowy w produkcji górniczej,
która spadła o 10,4 % i w okresie od stycznia do września 2004 r.
osiągnęła poziom 344 tyś. t ołowiu.
Według danych ILZSG, całkowi ta produkcja koncentratu ołowiowe-
go w USA wynosiła w 2001 r. 449 tyś. t i wzrosła w 2003 r. do
poziomu 454 tyś. t. Już od pewnego czasu odnotowuje się fakt
spadku produkcji ołowiu w świecie zachodnim. Wylicza się fakty
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2005-2006
7+9 czerwca 2005, Nicea, Francja
ECCC 2005, 5* European Continuous Casting Conference
Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552
fax: +33 l 41255858
13+15 czerwca 2005, Falmouth, Wielka Brytania
Processing & Disposal of Minerals Industry Waste 05
Źródło: International Journal of Minerał Processing, 2004, t. 74,
nr 1+4, s. 386
e-mal:bwills@min-eng.com
fax:+44 (0)1326318352
4+8 września 2005 Lizbona, Portugalia
Eurocor 2005
Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan JK, mgr inż. Beata Łaszewska BŁ, mgr inż. Anna Gorol AG, Alicja Wójcik AW
358
mające duży wpływ na obniżenie produkcji ołowiu w USA, w tym
m.in. zamknięcie przez firmę Doe Run w ostatnim czasie kilku
kopalni. Niskie ceny ołowiu spowodowały, że wydobycie stało się
nieopłacalne oraz wpłynęły na racjonalizację produkcji.
Na rynku w USA zaistniała zmiana profilu produkcji. Większość
ołowiu jest teraz produkowana ze źródeł wtórnych. W okresie od
stycznia do września 2004 r. wyprodukowano l ,059 min ton rafino-
wanego ołowiu, w tym 943 tyś. t pochodziło z drugorzędnej produ-
kcji. Porównanie wielkości produkcji z materiałów wtórnych z cał-
kowitą produkcją rafinowanego materiału w 2004 r. wskazuje na
duże ograniczenie produkcji pierwotnej.
Produkcja ołowiu wtórnego w USA zwiększa się z roku na rok, np.
w 2002 r. jej poziom wzrósł o 1,5 %, w 2003 r. o 1,6 %, a w okresie od
stycznia do września 2004 r. o 3,2 %. Metal Bulletin Research progno-
zuje, że produkcja wtórnego ołowiu w USA osiągnie poziom 1,131 min t.
Firma Doe Run rozważa zwiększenie możliwości produkcyjnych
w kopalni Boss, która mogłaby zwiększyć swoją produkcję z pozio-
mu 130 do 180 tyś. t. Producent akumulatorów firma East Penn
Manufacturing także rozważa uruchomienie projektu, mającego na
celu zwiększenie wydajności swoich zakładów w Lyon Stadion z 75 ty s. t
do poziomu 150 tyś. t. Analitycy uważają, że przyszła ekspansja
zależy od możliwości pozyskania złomu i jeśli ceny złomu ołowio-
wego będą bardzo wysokie, to projekt nie zostanie uruchomiony.
Obserwuje się istnienie głodu nowych zastosowań ołowiu, które
mogłyby dostarczyć przemysłowi w USA i w innych krajach bodźca
do wzrostu. Według The Lead Devełopment Association 76,7 %
produkcji ołowiu jest przeznaczona do produkcji akumulatorów
kwasowo-ołowiowych. Według International Lead Zinc Research
Organisation (ILZRO) udział ten jest nawet większy i wynosi 80 %.
Powodzenie branży w dużej mierze zależy od koniunktury w prze-
myśle motoryzacyjnym i branżach pokrewnych. Ważną rzeczą jest
fakt, że w tych zastosowaniach nie ma zagrożenia wyparcia inną
technologią akumulatorową, szczególnie dla branży samochodowej.
Analitycy twierdzą, że rozwój systemów samochodowych z napięciem
36+42 V może doprowadzić do prawdziwego boomu w branży.
Szacunki wskazują, że systemy oparte na akumulatorach 42 V mogą
napędzić popyt ze strony ich producentów do poziomu 200 tyś. t/r.
Dla przykładu akumulator 36 V o średniej pojemności potrzebuje ok.
4 razy więcej ołowiu niż standardowy 12 V akumulator samochodowy.
W przyszłości akumulatory kwasowo-ołowiowe będą musiały zmie-
rzyć się z konkurencyjnymi technologiami w samochodach o wyż-
szym napięciu zasilającym, gdy produkcja przesunie się w stronę
napędu hybrydowego lub całkowicie elektrycznego. Przy tych za-
stosowaniach należy wziąć pod uwagę akumulatory niklowo-meta-
lowe, litowo-jonowe.
Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552
e-mail: mgferreira@cv.ua.pt
5+8 września, 2005, Praga, Czechy
Euromat-2005
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72
e-mail: euromat@fems.org
w w w. euromet2005. fems. org
7+19 października 2005, Kyoto, Japonia
International Lead-Zinc Processing Symposium
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
e-mail: akiofuwa@waseda.jp
 mG a i
& Światowy rynek metali
ii. ^fe^-,4; tf
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
SPADEK PRODUKCJI SPCC
SPCC Output Drop. Mining Journal, 4 February 2005, p. 4
Wskutek niskiej zawartości metalu w rudzie Southern Peru Cop-
per Corp. spodziewa się 8 % spadku produkcji miedzi w 2005 r. do
poziomu 356 400 Mg. Dla porównania w 2004 r. przedsiębiorstwo
wyprodukowało 388 170 Mg miedzi. Zawartość miedzi w rudzie
spadła z 0,73 do 0,64 %.
DANE ICSG
ICSG Data. Mining Journal, 4 February 2005, p. 5
Według danych zebranych przez International Copper Study
Group (ICSG) całkowity wzrost wydajności kopalń miedzi na świe-
cie będzie większy aniżeli wzrost zdolności produkcyjnych hut
i rafinerii w przeciągu kolejnych trzech lat. ICSG prognozuje,
że wydajność kopalń wzrośnie o 3,2 min Mg miedzi do poziomu
18,8 min Mg rocznie w skali świata i przypadnie na lata 2004-^2008.
Natomiast wydajność rafinerii miedzi wzrośnie o 2,8 min Mg/r. do
poziomu 22,1 min Mg/r.
PLANY EKSPANSJI KOPALNI KANSANSHI
KANSANSHI EXPANSION PLANNED. Mining Journal, 11 February
2005, p. 7
First Quantum Minerałs Ltd planuje powiększenie, budowanej
w Zambii, kopalni miedzi Kansanshi. Według wstępnego projektu
kopalnia ma przerabiać rocznie 4 min Mg rudy tlenkowej i 2 min Mg
rady siarczkowej. Łączna średnia produkcja miedzi katodowej i kon-
centratów miedzi prognozowana jest na 100 tyś. Mg/r. Przedsiębior-
stwo zamierza wydać dodatkowe fundusze na zwiększenie wydajno-
ści zakładu przeróbczego siarczków do 4 min Mg/r., a na dalszym
etapie do poziomu 8 min Mg/r. Dzięki temu średnia produkcj a miedzi
w okresie od 2005 do 2009 r. wzrośnie do 145 tyś. Mg/r. Urucho-
mienie produkcji zaplanowano na marzec 2005 r.
NORSEMONT PODPISAŁ UMOWĘ Z RIO TINTO GROUP
NORSEMONT SIGNS DEAL WITH RIO TINTO GROUP. Mining Journal,
18 February 2005, p. 10
Norsemont Mining Inc. podpisał list intencyjny z Rio Tinto
Group odnośnie do praw do nabycia udziałów w projekcie miedzi,
złota i molibdenu w Peru. Zgodnie z warunkami porozumienia Nor-
semont może nabyć do 70 % udziałów w Constancia. Wstępnie
przedsiębiorstwo otrzyma 51 % udziałów w zamian za wydanie 7,8
min $ na prace na projekcie i wyemitowanie do 31 października
2009 r. ok. 1,25 min akcji w Norsemont.
UMOWA Z HEREWARD
HEREWARD DEAL. Mining Journal, 25 February 2005, p. 13
nieżelaznych
UPRUM
Rudy Metale R 50 2005 nr 6
UKD669.2/.8(100):338.5(100).335.4(100)
Ivanhoe Mines Ltd zawarł dwie umowy j v z Hereward Yentures
Ltd dotyczące aktywów w Bułgarii i Serbii. Firma Hereward posiada
w Bułgarii grunty o powierzchni 920 km , które obejmują koncesję
Rosino, Dikanyite i Gornoseltsi. Zgodnie z warunkami porozumie-
nia Ivanhoe może nabyć 51 % udziałów w koncesjach w zamian za
wydanie 2 min $ w przeciągu dwóch lat, a kolejne 29 % udziałów za
dodatkowe 2 min $. W Serbii Firma Hereward posiada koncesje na
grunty o powierzchni 212 km zlokalizowane w obszarach miedzi
i złota Timok oraz Lecę.
PRZESTOJE PRODUKCYJNE HUTY PRZYCZYNĄ ZWIĘKSZE-
NIA KOSZTÓW PRZERÓBKI I RAFINACJI MIEDZI
SMELTER SHUTDOWNS BOOST COPPER TREATMENT AND REFIN-
ING CHARGES. Metal Bulletin, 7 February 2005, p. 10
Wciąż rosną koszty przeróbki i rafinacji miedzi (TC/RCs), co
spowodowane jest częstymi przestojami produkcyjnymi huty Thai
Copper Industries i świętowaniem Nowego Roku w Chinach. Naj-
większy europejski producent miedzi Norddeutsche Affinerie (NA)
ustalił opłaty TC/RCs dla miedzi na ponad 140 $/Mg i 14 c/lb (stan
na l luty 2005 r.) w porównaniu do 120 $/Mg i 12 c/lb w drugiej
połowie 2004 r. Tymczasem jedyna huta miedzi w Tajlandii, Thai
Copper Industries (TCI), zostanie zamknięta na okres jednego mie-
siąca, ale w 2005 r. TCI planuje produkcję na poziomie 130 tyś. Mg
miedzi.
MOPANI WZNAWIA PRODUKCJĘ W KOPALNI MUFULIRA
MOPANI RESTORES OPERATIONS AT MUFULIRA. Metal Bulletin, 7
February 2005, p. 10
Mopani Copper Mines (MCM) wznowiło produkcję w kopalni
Mufulira w Zambii po tym, jak wstrzymano prace z powodu awarii
rury drenażowej. Produkcja na 2005 r. prognozowana jest na 180 tyś.
Mg miedzi, podczas gdy w 2004 r. szacowano ją na 160 tyś. Mg.
MCM jest spółką, w której Glencore ma 73,1 % udziałów, Canada's
First Quantum Minerałs 16,9 % udziałów, a Zambian Consolidated
Copper Mines limited 10 % udziałów.
AUSTRALIJSKI DYREKTOR FINANSOWY ZATWIERDZA KU-
PNO AKCJI WMC PRZEZ XSTRATA
AUSTRALIAN TREASURER APPROYES XSTRATA'S WMC BID. Metal
Bulletin, 14 February 2005, p. 8.
W dniu 11 lutego 2005 r. australijski dyrektor finansowy Peter
Costello udzielił zarządowi Xstrata zgody na proponowane przejęcie
kopalni miedzi i niklu WMC Resources poprzez zakup akcji.
W ubiegłym miesiącu Xstrata zwiększyła swoją kontrolę nad WMC
oferując cenę 7,20 $A/akcję (poprzednia oferta wynosiła 6,35 $A).
Wyższa cena oferowana przez Xstratę jest ceną ostateczną i wymaga
359
akceptacji ze strony udziałowców WMC. Zarząd WMC odmówił
udzielenia poparcia dla wyższej oferty Xstrata i zaprosił innych
licytantów do przetargu.
FIRST QUANTUM ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ W ZAMBII
FIRST QUANTUM INCREASES PRODUCTION TARGETS IN ZA-
MBIA. Metal Bulletin, 14 February 2005, p. 11
First Quantum Minerals zwiększyło prognozy produkcyjne dla
kopalni Kansanshi Minę w Zambii. Kopalnia, która ma rozpocząć
pracę w marcu 2005 r., powinna wyprodukować do końca roku 91
tyś. Mg miedzi, w tym 48 155 Mg koncentratu i 42 845 Mg katod.
Na 2007 r. produkcja prognozowana jest na 163 357 Mg miedzi, a na
2009 r. w wysokości 675 534 Mg. Ponadto przedsiębiorstwo ocze-
kuje, że w przeciągu następnych pięciu lat kopalnia Kansanshi wy-
produkuje 232 425 oz złota.
POWRÓT CHIN PRZYCZYNĄ NAPIĘĆ NA RYNKU MIEDZI
COPPER MARKET TO TIGHTEN AS CHINA RETURNS. Metal Bulletin,
21 February 2005, p. 12
Na europejski rynek miedzi, po obchodach Nowego Roku, po-
wracają kupcy z Chin, co wiąże się z napięciami i wzrostem popytu
europejskich konsumentów. Europejskie premie za katody jakości
A wzrosły do 65*85 $/Mg, gdy handlowcy zanotowali zwiększoną
aktywność na rynku. Trzymiesięczne ceny miedzi w deporcie gieł-
dowym spadły w dniu 17 lutego 2005 r. z 200 $ do 110/120 $. Tego
samego dnia oficjalna trzymiesięczna cena miedzi plasowała się na
poziomie 3135 $/Mg.
UMICORE WYDZIELA BIZNES MIEDZIOWY I ZMNIEJSZA PRO-
DUKCJĘ CYNKU
UMICORE TO SPIN OFF COPPER OPS AND SLASH ZINC OUTPUT.
Metal Bulletin, 28 February 2005, p. 12*13; UMICORE TO DEMERGE
COPPER BUSINESS. Mining Journal, 25 February 2005, p. l
Belgijska grupa Umicore planuje wydzielenie działań w sekto-
rze miedziowym poprzez utworzenie odrębnej spółki oraz drastycz-
ne zmniejszenie produkcji cynku w Europie w pierwszym kwartale
2005 r. W ten sposób przedsiębiorstwo zamierza skupić swoją dzia-
łalność na materiałach specjalnych. Według informacji spółka zano-
towała za 2004 r. trzykrotny wzrost zysku netto do poziomu 168,3
min euro (222 min $) w porównaniu z 60,1 min euro w 2003 r. Nowa
spółka o nazwie Cumerio będzie zaangażowana w procesy hutnicze,
rafinację oraz recykling. Zdolności produkcyjne nowej firmy osiąg-
ną poziom ponad 600 tyś. Mg/r. W dniu 13 kwietnia 2005 r. akcjo-
nariusze przeprowadzą głosowanie nad tym, aby każdy udziałowiec
otrzymał jedną akcję Cumerio za każdą posiadaną akcję Umicore.
Spółka zapowiedziała ograniczenie sprzedaży cynku towarowego,
wykorzystywanego w przemyśle stalowym, poprzez zmniejszenie
jego produkcji z 500 do 130 tyś. Mg/r. Ponadto zamknięte zostaną
dwie huty Całais i Auby, a przedsiębiorstwo skoncentruje się na
produkcji i sprzedaży specjalistycznych produktów cynku. W prze-
ciągu następnych czterech lat spółka zamierza zainwestować 60 min
euro (79 min $) w zakład przeróbczy cynku we Francji, celem
podniesienia standardu infrastruktury produkcyjnej i rozwoju produ-
kcji pomocniczej. W 2004 r. grupa Umicore zanotowała wzrost ob-
rotów do 7,1 mld euro, w porównaniu z 4,7 mld euro w 2003 r.
i planuje wypłacić dywidendy w wysokości 1,65 euro/akcję.
AURIZON MINES OTRZYMAŁ POZYTYWNE FEASIBILITY STU-
DY DLA PROJEKTU CASA BERARDI
AURIZON MINES RECEIYES POSITIYE STUDY OF CASA BERARDI.
Mining Journal, 4 February 2005, p. 9
Met-Chem Canada Inc. przygotował feasibility study dla projektu
Casa Berardi, którego właścicielem jest Aurizon Mines Ltd. Opra-
cowanie przewiduje 5,5 letnią działalność przy eksploatacji zasobów
występujących powyżej 700 m w obrębie dawnej kopalni. Wartość
inwestycji oszacowano na 84,1 min $C. Średnia roczna produkcja
w początkowym okresie działalności przewidywana jest na pozio-
mie 150 tyś. oz złota. Zasoby prawdopodobne wynoszą 4,95 min Mg
i zawierają średnio 5,96 g/Mg Au przy zawartości brzeżnej 4 g/Mg
Au i cenie złota 400 $/oz. Natomiast zasoby wskazane zlokalizowa-
ne poniżej 700 m obliczone zostały na 1,62 min Mg o średniej
360
zawartości 9,95 g/Mg Au, a zasoby wnioskowane na 5,61 min Mg
0 średniej zawartości 6,50 g/Mg Au. Zawartość złota w poszczegól-
nych interwałach waha się od 20,3 do 35,8 g/Mg.
KOPLANIA SOUTH DEEP OTWIERA BLIŹNIACZY SZYB
SOUTH DEEP' S TWIN-SHAFT EXPANSION OPENS. Mining Journal, 11
February 2005, p. 3
W dniu 4 lutego 2005 r. Placer Dome Inc. i jego partner jv
Western Are as Ltd dokonali oficjalnego otwarciabliźniaczego szybu
w kopalni złota South Deep zlokalizowanej w południowoafrykań-
skiej prowincji Gauteng. W ten sposób kopalnia uzyskała dostęp do
zasobów pewnych i prawdopodobnych o wielkości 55,6 min oz,
które wystarczą na 60 lat działalności. Według prognozy produkcja
w 2005 r. wyniesie 490 tyś. oz, a w 2006 r. wzrośnie do poziomu
560 tyś. oz. Jeśli zatwierdzony zostanie plan zwiększenia zdolności
wydobywczych kopalni z obecnych 220 do 330 tyś. Mg/mies. to
kopalnia będzie w stanie wyprodukować 800 tyś. oz złota rocznie
przy koszcie inwestycyjnym mniejszym niż l mld R.
HIGH RIYER GOLD NABYŁ KONCESJĘ NA REGION AŁTAJSKI
HIGH RIYER GOLD'S BID WINS LICENCE IN RUSSIA'S ALTAY.
Mining Journal, 11 February 2005, p. 8
High Rłver Gold Mines Ltd poinformował, że firma OJSC Bury-
atzoloto, w której ma 85 % udziałów, nabyła na aukcji 25-letnią
koncesję na poszukiwania i eksploatację złota w regionie Ałtaju
w Rosji. Koncesja o wartości 5,1 min $ obejmuje obszar o powierz-
chni 53,1 km , gdzie występuje ok. 20 stref mineralizacji złota
1 srebra.
GALANTAS PLANUJE URUCHOMIENIE PRODUKCJI ZŁOTA
GALANTAS PLANS IRISH GOLD. Mining Journal, 11 February 2005. p. 9
Galantas Gold Corp. planuje uruchomienie produkcji na proje-
kcie złota Omagh, o powierzchni 189 km , zlokalizowanym w hrab-
stwie Tyrone na zachód od Omagh. Według stanu na lipiec 2003 r.
zasoby pewne i prawdopodobne w strefie Kearney wynoszą 3 67 316
Mg i zawierają średnio 7,52 g/Mg Au, a zasoby wskazane stanowią
1,18 min Mg i zawierają średnio 7,02 g/Mg Au. Ostatnio przepro-
wadzone badania wykazały, że średnia zawartość złota wzrosła do
12,4 g/Mg. Stąd zasoby zmierzone występujące na głębokości do
20 m oszacowano na 56 414 Mg o średniej zawartości 11,03 g/Mg Au,
a zasoby wskazane do głębokości 37 m obliczono na 58 363 Mg
o średniej zawartości 11,03 g/Mg Au. Przedsiębiorstwo planuje uru-
chomienie zakładu przeróbczego o wydajności 150 Mg/dobę i wyko-
rzystanie wyprodukowanego złota w swojej działalności jubilerskiej.
POLYUS INWESTUJE 1,6 MLD $
POLYUS TO INYEST US$ 1.6 BILLION. Mining Journal, 18 February
2005, p. 7
ZAO Polyus, filia MMC Norilsk Nickel, zamierza zainwestować
około l ,6 mld $ w zwiększenie zdolności produkcyjnych do pozio-
mu l ,9 min oz w 2008 r. i 3,3 min oz w 2010 r. Produkcja na 2005 r.
prognozowana jest na 1,09 min oz. Większość złota pochodzi z ko-
palni Olypiadinskoye, położonej 80 km na południe od Severo-Ye-
niseiska w Kraju Krasnojarskim, w związku z czym przedsiębior-
stwo rozważa udostępnienie pobliskiego złoża Blagodatnoe.
CREW KUPUJE UDZIAŁY W KOPALNI NA FILIPINACH
CREW BUYS STAKE IN PHILIPPINES MINĘ. Mining Journal, 18 Febru-
ary 2005, p. 7
Crew Gold Corp. zgodził się na zakup 72,5% udziałów w Apex
Mining Co. za sumę 7 min $ w gotówce. Głównym aktywem firmy
Apex jest kopalnia złota Masara na wyspie Mindanao (Filipiny),
której zasoby złota oszacowano na 500*600 tyś. Mg o średniej
zawartości 9*10 g/Mg, a zasoby wnioskowane na 1,7*1,9 min oz o
podobnej zawartości metalu. Kopalnia zawiesiła produkcję pięć lat
temu i Crew planuje ponowne uruchomienie zakładu przeróbczego
o wydajności 1200 Mg/dobę.
FEASIBILITY STUDY DLA PROJEKTU TALDY BULAK
CENTRAL ASIA COMPLETES TALDY BULAK FEASIBILITY. Mining
Journal, 18 February 2005, p. 9
 Central Asia Gold Ltd (CAG) opracowała feasibility study dla
projektu złota Taldy Bulak w Kirgistanie. Według oceny zasoby
zmierzone wynoszą 2,7 min Mg i zawierają średnio 8,15 g/Mg Au,
zasoby wskazane stanowią ok. 7,23 g/Mg Au, a zasoby wnioskowa-
ne ok. 570 tyś. Mg o średniej zawartości 6,42 g/Mg Au. Na projekcie
ma funkcjonować kopalnia podziemna o wydobyciu 600 tyś. Mg/r.
WEDŁUG HARMONY PRZEJĘCIE GOLD FIELDS „MOŻE
TRWAĆ LATA"
GOLD FIELDS BID „COULD LAST YEARS" — HARMONY CEO. Metal
Bulletin, 7 February 2005, p. 11
Harmony Gold przyznało w ubiegłym tygodniu, że wrogie prze-
jęcie spółki przez Gold Fields może ciągnąć się latami. Pod koniec
stycznia 2005 r. akcje firm Harmony Gold i Gold Fields osiągnęły
najniższą cenę od 18 października 2004 r., kiedy to Harmony zasko-
czył rynek swoją ofertą przejęcia. Cena za akcje Gold Fields spadła
w dniu 27 stycznia 2005 r. do 65,83 R, a za akcje Harmony do 48 R.
Wyniki Gold Fields opublikowane 31 stycznia 2005 r. ujawniły
finansowy wpływ strategii obronnej spółki przed posunięciami Har-
mony. W czwartym kwartale 2004 r. dochody netto spółki spadły
prawie o 22 %, a w trzecim kwartale na obronę przed Harmony
spółka wydała 83 min R (14 min $).
DRG GOLD SPODZIEWA SIĘ ZMNIEJSZENIA PRODUKCJI O 1/3
DRG GOLD EXPECTS TO CUT SA OUTPUT BY ANOTHER THIRD.
Metal Bulletin, 14 February 2005, p. 18
Południowo-afrykański producent złota DRG Gold spodziewa
się zmniejszenia produkcji o 1/3 i zaniknięcia nierentownych kopalń
w przeciągu kolejnych sześciu miesięcy. Roczna produkcja w Afry-
ce Południowej zmniejszy się z obecnych 650 do 400 tyś. oz. DRG
Gold zamierza podzielić majątek firmy na południowo-afrykański
i obcy, aby złagodzić wpływ umacniania się lokalnej waluty randa.
ZAMKNIĘCIE KOMPLEKSU PORTO YESME ZAGRAŻA KOPAL-
NI MCARTHUR RIYER
PORTO YESME CLOSURE THREATENS MCARTHUR RIYER YIABI-
LITY. Mining Journal, 4 February 2005, p. 7
Glencore International AG podjął decyzję o zamknięciu zakładu
Imperiał Smelter Process (ISP) w kompleksie hutniczo-rafineryjnym
cynku i ołowiu Porto Yesme na Sardynii. Jak podaje rzecznik pan
Lotti Grenchera zakład jest nierentowny i zostanie zamknięty do
połowy lutego 2005 r. Według konsultanta z CRU International
aktualne ceny koksu generują zbyt wysokie koszty operacyjne, gdyż
zakład zużywa około 1000 kg koksu do produkcji 1000 kg cynku
czy 500 kg ołowiu. Zamknięcie zakładu zagraża kopalni McArthur
River w Northern Territory (Australii), która dostarcza do ISP kon-
centraty cynku i ołowiu. Jednak w 2003 r. Xstrata, właściciel kopal-
ni, opracowała feasibility study dla długookresowej działalności
przy malejącej liczbie hut przerabiających koncentraty z McArthur
River.
SPADEK PRODUKCJI CYNKU W ROSJI
RUSSIAN ZINC CUT. Mining Journal. 4 February 2005, p. 7
Wąski rynek dla koncentratów cynku przyczynił się do spadku
produkcji największej rosyjskiej huty Chelyabinsk Zinc. W 2004 r.
huta wyprodukowała 151 974 Mg koncentratów cynku, tj. o 17 %
mniej w stosunku do 2003 r.
FEASIBILITY STUDY DLA PROJEKTU DAIRI
HERALD'S DAIRI FEASIBILITY. Mining Journal, 11 February 2005, p. 7
Herald Resources Ltd otrzymał od grupy niezależnych konsul-
tantów feasibility study dla projektu cynku i ołowiu Dairi w Indone-
zji, w którym ma 80 % udziałów. Opracowanie przewiduje działal-
ność kopalni o wydajności l min Mg/r., która przez ok. 6,5 roku
będzie eksploatowała zasoby złoża Anjing Hitam o wielkości 6,64
min Mg i średniej zawartości 14,6 % Zn, 8,8 % Pb i 11 g/Mg Ag.
Zasoby zmierzone i wskazane wynoszą 7,7 min Mg i zawierają
średnio 16 % Zn, 9,8 % Pb i 12 g/Mg Ag. Testy metalurgiczne
wykazały, że odzysk metali z rudy wynosi 85 % dla cynku i 75 %
dla ołowiu, a koncentraty powinny zawierać ok. 55 % cynku i 64 %
ołowiu. Koszt inwestycyjny oszacowano na 136,5 min $.
GLENCORE KUPUJE COMSUR ZA 220 MLN $
GLENCORE BUYS BOLIVIA'S COMSUR IN $220M DEAL. Metal Bul-
letin, 14 February 2005, p. 16
Glencore International nabył firmę górniczą Compania Minera
del Sur (Comsur) za surnę 220 min $. Comsur zajmuje się eksploata-
cją cyny, cynku, srebra, złota i ołowiu w Boliwii oraz Argentynie.
Glencore zamierza zainwestować 20 min $ w projekt odzyskiwania
metalu z odpadów składowanych przez kopalnię cyny i cynku Col-
quiri (prowincja La Paź). Inny projekt, o wartości 18 min $, dotyczy
rozbudowy podziemnej kopalni cynku i ołowiu Poopó, która prze-
rabia 700 Mg rudy na dobę (prowincja Oruro). Dzięki tym inwesty-
cjom Comsur przewiduje zwiększenie produkcji o 5+10 % w 2005 r.
POROZUMIENIE DOTYCZĄCE KOSZTÓW PRZERÓBKI CYNKU
NA 2005 R.
ZINC TREATMENT CHARGE ACCORD COULD SET EARLY 2005
BENCHMARK. Metal Bulletin, 14 February 2005, p. 16
Porozumienie pomiędzy Korea Zinc Co. Ltd i Teck Cominto
pozwoliło ustalić koszty przeróbki cynku na 125+130 $/Mg przy
cenie cynku 1000 $/Mg metalu. Nie ustalono jednak opłat dla ołowiu
i reagentów (escalators and de-escalators). W 2003 r. reagenty ko-
sztowały odpowiednio 16 i 14 centów, ale Teck Cominco lobbuje za
ich zmianami. Tak wczesne ustalenia kosztów przeróbki mogły
wywołać burzliwe negocjacje pomiędzy kopalniami i hutami, które
w konsekwencji ustaliły koszty przeróbki na 141*143 $/Mg.
NOWA POLITYKA BELGIJSKIEJ SPÓŁKI PRZYNIESIE ZWIĘ-
KSZENIE PREMII ZA CYNK
NEW FOCUS OF BELGIAN COMPANY WILL PUSH PREMIUMS HIG-
HER. Metal Bulletin, 28 February 2005, p. 12+13
Decyzja Umicore o kwartalnym zmniejszeniu skali produkcji
cynku w Europie i zaprzestaniu jego sprzedaży dla przemysłu cyn-
kowego do końca 2005 r. spowoduje wzrost premii spot za ten metal.
Przewiduje się, że premie spot w Europie mogą wzrosnąć do
10+15 $ w drugiej połowie roku. Premie zwyżkują od początku
roku, osiągając nawet 100 $/Mg w ostatnich tygodniach. W 2004 r.
tylko 689 tyś. Mg rudy cynku zostało wydobytych w Europie, tj.
znacznie poniżej zdolności przerobowej hut. Europejska konsump-
cja cynku w 2003 r. wyniosła 2,34 min Mg, podczas gdy produkcja
osiągnęła poziom 2,09 min Mg metalu. Szacuje się, że w dłuższej
perspektywie europejski popyt na koncentrat spadnie i może to
spowodować wzrost kosztów. Zapasy cynku w magazynach LME
pod koniec listopada 2004 r. wynosiły ponad 680 tyś. Mg, a do 24
lutego 2005 r. spadły do poziomu 606 450 Mg.
ZHUZHOU WZNAWIA PRODUKCJĘ CYNKU
ZHUZHOU RESTARTS ZINC PRODUCTION LINĘ. Metal Bulletin, 28
February 2005, p. 17
Wiodący chiński producent cynku, Zhuzhou Smelter, ponownie
uruchomił linię produkcyjną na poziomie 100 tyś. Mg cynku/r., po
tym, jak została ona zamknięta na miesiąc z powodu przerw w do-
stawie energii w południowej części prowincji Hunan. Podczas prze-
rwy pracę kontynuowałaliniaprodukująca rocznie 150+170 tyś. Mg
cynku.
LIONORE NABYWA 50 % UDZIAŁÓW W KOPALNI NKOMATI
LIONORE ACQUIRES 50 % STAKE IN NKOMATI. Mining Journal, 4
February 2005, p. 5; LIONORE TAKES 50 % STAKE IN ARM'S NKOMA-
TI NICKEL MINĘ. Metal Bulletin, 7 February 2005, p. 14
LionOre Mining International Ltd nabył od African Rainbow
Minerals Ltd (ARM) 50 % udziałów w kopalni niklu i polimetali
Nkomati położonej w prowincji Mpumalanga w Afryce Pd. Wartość
transakcji obliczono na 48,5 min $. Zgodnie z warunkami umowy
LionOre stanie się właścicielem 50 % udziałów w kopalni i 50 %
udziałów w złożu, które zawiera zasoby o wielkości 139 min Mg
i średniej zawartości 0,49 % Ni. Złoże jest obecnie eksploatowane
i geologicznie podobne do kopalni Phoenix w Botswanie. Kopalnia
podziemna produkuje rocznie ok. 4500+5000 Mg niklu, 2800 Mg
miedzi, 22 tyś. oz palladu i 7 tyś. oz platyny przy średnim koszcie
operacyjnym 1,02 $/lb.
JINCHUAN URUCHAMIA HUTĘ I RAFINERIĘ MIEDZI
361
JINCHUAN START-UP, Mining Journal. 4 February 2005, p. 5
Chiński producent Jinchuan Group Ltd dokonał otwarcia nowej
huty i rafinerii miedzi o zdolnościach produkcyjnych na poziomie
80 tyś. Mg/r. Budowa trwała prawie dwa lata, a całkowity koszt
inwestycyjny wyniósł 19 min $. Przedsiębiorstwo jest piątym co do
wielkości producentem miedzi w Chinach i w 2005 r. zamierza wy-
produkować 127 tyś. Mg metalu. Obecnie Jinchuan jest w trakcie
zwiększania produkcji kobaltu do poziomu 4 tyś. Mg/r.
WZROST ZAPASÓW UK PODWYŻSZA EUROPEJSKIE PREMIE
ZA NIKIEL
UK STOCK BUILD-UP PUSHES EUROPEAN NICKEL PREMIUMS
INFORMACJE GIEŁDOWE
ENAMI OFERUJE UDZIAŁY
ENAMI OFFERS STAKE. Mining Journal, 4 February 2005, p. l
Chilijskie przedsiębiorstwo hutniczo-rafineryjne miedzi Empre-
sa Nacional de Mineria zaoferował sprzedaż 10 % udziałów w ko-
palni miedzi (SX-EW) Quebrada Blanca zlokalizowanej blisko gra-
nicy z Boliwią. Kopalnia produkuje rocznie ok. 80 tyś. Mg miedzi
katodowej. Większościowym właścicielem kopalni j est Aur Resour-
ces Inc., który posiada 76,5 % udziałów, pozostałe 23,5 % znajduje
się w rękach Sociedad Minera Pudahuel Ltd.
OXUS KUPUJE AKCJE EUROGOLD
OXUS INTO EUROGOLD. Mining Journal, 25 February 2005, p. 14
Oxus Gold plc zgodził się nabyć od funduszu inwestycyjnego
RAB Capital 30 min akcji w australijskim Eurogold Ltd za sumę 2,7 min £.
Akcje stanowią około 17,2 % kapitału emisyjnego firmy Eurogold,
która posiada projekty złota w Rumunii i na Ukrainie. Głównym
aktywem firmy Oxus jest kopalnia złota Amantaytau w Uzbekistanie.
WYNIKI FINANSOWE
REKORDOWY ROK DLA NORANDY
NORANDA STILL ON THE BŁOCK DESPITE RECORD YEAR. Mining
Journal, 11 February 2005, p. 13
Kanadyj ska grupa górnicza Noranda Inc. zanotowała trzykrotny
wzrost dochodu netto za czwarty kwartał 2004 r. do poziomu 158
min $C. Dochód za cały rok wyniósł 551 min $C. Według dyrektora
naczelnego, Dereka Panella, jest to wynik zwiększenia zdolności
produkcyjnych w kopalniach, korzystnych warunków na rynku
i wyższych cen metali. Największy dochód przedsiębiorstwo uzy-
skało z produkcji miedzi, która osiągnęła poziom 430 391 Mg.
Średnia zrealizowana cena była o 59 % wyższa i wyniosła 1,30 $/lb.
Tymczasem całkowity koszt operacyjny wzrósł o 7 % nie tylko na
skutek wyższej wydajności, ale i wyższych kosztów energii oraz
silnej waluty kanadyjskiej ($).
GWAŁTOWNY WZROST ZYSKU FIRMY BOLIDEN
BOLIDEN SOARS. Mining Journal, 11 February 2005, p. 13
Producent metali Boliden AB zanotował zysk netto za 2004 r.
w wysokości 1,06 mld SK, co stanowi 80-krotny wzrost w stosunku
do 2003 r. Jest to wynik wyższej produkcji i wyższych cen poszczegól-
nych metali (dla miedzi o 60 %, dla ołowiu o 74 % i dla cynku o 74 %).
Dochód ze sprzedaży wzrósł dwukrotnie do poziomu 17,93 mld SK.
POPYT ZWIĘKSZA REKORDOWE ZYSKI BHP BILLITON
DEMAND BOOSTS BHP BILLITON TO RECORD PROFITS. Mining
Journal, 11 February 2005, p. l; BHP BŁLITON'S RESULTS SOAR $400M
ABOYE EXPECTATIONS, Metal Bulletin, 21 February 2005, p. 12
W drugiej połowie 2004 r. BHP Billiton osiągnął rekordowy
zysk w wysokości 2,81 mld $. Obroty przedsiębiorstwa wzrosły
0 42 % do poziomu 15,52 mld $. Jest to rezultat wyższych cen metali
(średnia zrealizowana ceny miedzi wzrosła o 50 % do 1,46 $/lb)
1 rekordowego poziomu produkcji w niektórych oddziałach BHP
Billiton. Największy dochód pochodzi z produkcji miedzi i stali.
Według dyrektora naczelnego, Chipa Goodyeara, tempo wzrostu
362
HIGHER. Metal Bulletin, 7 February 2005, p. 14
Wzrost zapasów niklu w magazynach LME w Liverpoolu na
koniec 2004 r. spowodował wzrost premii za nikiel, które według
handlowców są wyższe w stosunku do poziomu z połowy stycznia
2005 r. Premie LME za brykiety w głównym magazynie w Rotter-
damie ustalono na 200-^-250 S/Mg w porównaniu do ok. 200 $ z po-
łowy stycznia, a premie za katody na 225-^250 $/Mg. Całkowite
zapasy niklu w magazynach LME w dniu 6 stycznia 2005 r. wynio-
sły 20 922 Mg, a 3 lutego spadły do poziomu 16 110 Mg (l l 982 Mg
w Liverpoolu i 1710 Mg w Rotterdamie).
OBLIGACJE FIRMY IMPERIAŁ
IMPERIAŁ DEBENTURES. Mining Journal, 25 January 2005, p. 17
Imperiał Metals Corp. wynegocjował z konsorcjum ubezpiecze-
niowym prowadzonym przez Haywood Securities emisję obligacji
zamiennych o wartości 10 min $C. Każda obligacja o wartości 8,65
$C i 6 % oprocentowaniu będzie wymieniana na jedną akcje zwykłą
w Imperiał Metals w przeciągu najbliższych pięciu lat. Dochód netto
przedsiębiorstwo przeznaczy na wznowienie produkcji w kopalni
miedzi i złota Mount Polley w Kolumbii Brytyjskiej.
APAC PODPISAŁ UMOWĘ Z CHIŃSKIM PRZEDSIĘBIORSTWEM
APAC CHINESE DEAL. Mining Journal, 25 February 2005, p. 17
APAC Minerals Inc. wszedł w ostateczne i wiążące porozumie-
nie z firmą Golden China Inc., która inwestuje w chiński sektor
metali szlachetnych. Powiększone przedsiębiorstwo otrzyma nazwę
Golden China Resources Inc., a jej kapitał początkowy obejmuje 16
min $C w gotówce i 4 min $C w papierach wartościowych.
gospodarczego w 2005 r. będzie prawdopodobnie wolniejsze, lecz
popyt na różne produkty będzie się umacniał.
WYŻSZE KOSZTY WYRÓWNUJE WYŻSZA CENA ZŁOTA
COST PRESSURES OFFSET STRONO PRICES IN GOLD. Mining Jour-
nal, 25 February 2005, p. 17
Newmont Mining Corp. zanotował dochód netto za czwarty
kwartał 2004 r. w wysokości 181,6 min $, co stanowi 19 % wzrost
w stosunku do odpowiadającego okresu w 2003 r. Sprzedaż złota
była w tym okresie wyższa o 4,8 % i wyniosła 1,80 min oz. Średnia
otrzymana cena wzrosła o 11 % do 436 $/oz. Jednak pomimo wyższej
produkcji jednostkowy koszt operacyjny wzrósł o 15 % do 226 $/oz.
Z kolei 6 % wzrost średniej otrzymanej ceny złota pomógł firmie
Baniek Gold Corp. podwoić dochód netto za czwarty kwartał 2004 r.
do poziomu 156 min $. Produkcja złota spadła w tym czasie o 10 %
do l, 17 min oz na skutek przeróbki rudy o niskiej zawartości metalu,
co podniosło koszt operacyjny o 11 % do 221 $/oz. Na 2005 r.
przedsiębiorstwo przewiduje wzrost produkcji o 10 % do 5,5 min oz,
jak tylko uruchomione zostaną nowe kopalnie w Peru, Argentynie
i Tanzanii. Tymczasem Placer Dome Inc. zanotował 52 % spadek
dochodu netto za czwarty kwartał 2004 r. do 39 min $. Produkcja
złota spadła wówczas o 11 % do 927 tyś. oz, a koszt operacyjny
wzrosło 15 %.
INCO PRZEWIDUJE CZTEROKROTNY WZROST ZYSKÓW JEŚLI
CENY NIKLU POZOSTANĄ NA WYSOKIM POZIOMIE
INCO PREDICTS NICKEL PRICES WILL STAY HIGH AS PROFIT
QUADRUPLES. Metal Bulletin, 21 February 2005, p. 16
Dzięki wysokim cenom niklu Inco zanotował w 2004 r. zysk netto
w wysokości 612 min $, czyli czterokrotnie większy niż w 2003 r.,
kiedy to wyniósł 153 min $. Kanadyjska spółka przewiduje, że silny
popyt i ograniczona podaż utrzymają wysokie ceny niklu także
w 2005 r. Produkcja w 2005 r. przewidywana jest na poziomie 490-^500
min Ib niklu, a w 2006 r. na 540 min Ib.
 CENY METALI
OSŁABIENIE DOLARA POWODUJE WZROST CENY ZŁOTA
DOLLAR WEAKNESS PUSHES GOLD TO SEYEN-WEEK HIGH, Mi- Średnie miesięczne ceny metali
ning Joumal, 25 February 2005, p. 3
W dniu 24 lutego 2005 r. cena złota osiągnęła najwyższy od Styczeń-Luty Styczeń
siedmiu tygodni poziom 436,50 $/oz. Do wzrostu przyczynił się 2005 r. 2005 r.
spadek wartości $ względem innych walut. Tymczasem według Metal
danych World Gold Council (WGC) światowy popyt na złoto cena cena cena
w 2004 r. wzrósł o 7 % do poziomu 3018 Mg. W Indiach zapotrze- najniższa najwyższa średnia
bowanie na złoto w czwartym kwartale 2004 r. wzrosło o 49 %,
a w przeciągu całego roku o 17 %. Z kolei w Chinach popyt wzrósł Miedź Grade A ($/Mg)
o 13 %, a w Japonii o 5 % w czwartym kwartale 2004 r. i o 7 % transakcje natychmiastowe 3071,00 3402,50 3252,79
w przeciągu całego roku. transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2945,00 3254,50 3113,83
Ołów ($/Mg)
CENY METALI W LUTYM transakcje natychmiastowe 911,00 1011,50 977,03
MINOR METALS IN FEBRUARY. Mining Journal, 25 February 2005, p. 4 transakcje trzymiesięczne—sprzedaż 870,00 986,00 935,10
W lutym 2005 r. ceny kobaltu wysokiej jakości spadły do poziomu Cynk($/Mg)
18,50 $/lb, a ceny kobaltu niskiej jakości spadły poniżej 18,00 $/lb. transakcje natychmiastowe 1197,25 1394,50 1325,81
WMC Resources Ltd na swoich stronach internetowych obniżył cenę transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1193,50 1410,00 1335,03
z 19,50 do 18,70 $/lb. Według Defense National Stockpile Center
sprzedaż kobaltu w styczniu wyniosła jedynie 200 tyś. Ib przy średniej Nikiel ($/Mg)
transakcje natychmiastowe 14032,50 16 372,50 15 344,63
cenie 17,50 $/lb. W połowie lutego DNSC oferował 250 tyś. Ib metalu.
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 14050,00 16 150,00 15 288,00
CENY NIKLU NA LME PRZEKRACZAJĄ 16 TYŚ. $/MG Kobalt ($/Mg) cena cena
miesięczna miesięczna
LME NICKEL PRICE BREACHES $16,000 PER TONNE ON STOCK najniższa najwyższa
grudzień 2004 grudzień 2004
EXODUS. Metal Bulletin, 28 February 2005, p. 16
Wciąż spadają zapasy niklu w magazynach LME, choć w słab- min. 99,8 % 18,031 18,575

szym tempie niż napoczątku roku, ale wystarczająco szybko, by cena min. 99,3% 17,481 18,031
niklu uzyskała poziom najwyższy od października 2004 r. Zapasy Złoto ($/oz)
niklu od 31 stycznia 2005 r. spadły o 6624 Mg i 23 lutego wyniosły poranna 423,43000
10410 Mg. Ceny niklu na LME, które od początku 2005 r. utrzymy- popołudniowa 423,35000
wały się w granicach 14-5-15 tyś. $/Mg, na początku lutego przekro-
Srebro (c/oz)
czyły granicę 15 tyś. $, a 23 lutego 16 tyś. $. Premie za nikiel 703,00000
Spot
wyniosły ostatnio 100+200 $/Mg dla katod „uncut", 225+250 $/Mg
dla katod „4x4" i 200+250 $/Mg dla brykietów. February Ayerages, Metal Bulletin, 7 March 2005, No. 8883, p. 26

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU

5874? 41689

44191 31026

29635 "g 20364

15078

522 -961
06/01/07 06/D2/03 Oi/03/04 05/04/05 05/01/07 D6/02/D3 05/03ffl4
Data sesji Data sesji

ZAPASY CYNKU ZAPASY NIKLU

6732221 21620

497239 18233

321257 14946 V-
145274 11859

•30708 8372.
05/02/03 05*3/04 06/01/07 05/02*3 05/03/D4 05/D4/D5

Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych CBPM Cuprum Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie: Jan Kudełko, Aneta Barańska-Buslik, Wojciech Korzekwa.

363
 i
DOCTORS' AND ASSISTANT PROFESSORS' THESES

W dniu 9 listopada 2004 r. odbyło się kolokwium habilitacyjne ższonych.

dr inż. Krzysztofa Pięły — adiunkta Wydziału Metali Nieżelaznych Praca została zatwierdzona przez Centralną Komisję ds. Tytułu
Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie — pod tytułem: Mecha- Naukowego i Stopni Naukowych w dniu 28 lutego 2005 r.
nizmy odkształcenia kryształów cynku w temperaturach podwy-
L.K.

***

Dr hab. WOJCIECH OZGOWICZ

Politechnika Śląska, Wydział Mechaniczny Technologiczny, Gliwice

Tytuł rozprawy habilitacyjnej:

Fizykochemiczne, strukturalne i mechaniczne czynniki

kruchości międzykrystalicznej brązów-a w temperaturze podwyższonej

Opiniodawcy:
Prof. dr hab. inż. Zygmunt Nitkiewicz — Politechnika Częstochowska, Częstochowa
Prof. dr hab. inż. Jerzy Nowacki — Politechnika Szczecińska, Szczecin
Recenzenci:
Prof. dr hab. inż. Jerzy Gronostaj ski — Politechnika Wrocławska, Wrocław
Prof. dr hab. inż. Jan Sieniawski — Politechnika Rzeszowska, Rzeszów
Prof. dr hab. inż. Jan Adamczyk — Politechnika Śląska, Gliwice

W dniu 27 października 2004 r. na Wydziale Mechanicznym
Technologicznym Politechniki Śląskiej odbyła się rozprawa habili-
tacyjna dr. Wojciecha Ozgowicza. Centralna Komisja do Spraw
Stopni i Tytułów dnia 21 marca 2005 r. poinformowała o nadaniu
stopnia naukowego doktora habilitowanego nauk technicznych
w zakresie inżynierii materiałowej — metaloznawstwa i obróbki
cieplnej dr. Wojciechowi Ozgowiczowi.
W pracy przedstawiono wyniki badań czynników fizykochemi-
cznych, strukturalnych i mechanicznych determinujących zjawisko
kruchości mi ędzykrystalicznej (ZKM) jednofazowych brązów cyno-
wych oraz główne mechanizmy odpowiedzialne hipotetycznie za
przebieg procesu pękania podczas odkształcenia w temperaturze
podwyższonej.
Część literaturowa dotyczy analizy atomistycznych mechani-
zmów kruchości międzykrystalicznej nisko- i wysokotemperaturo-
wej w aspekcie oddziaływania segregacji atomów domieszkowych
i zanieczyszczeń na granicach ziarn w stopach polikrystalicznych.
Zaprezentowano w niej również metody modelowania i symulacji
komputerowej procesów dyfuzyjnych segregacji międzykrystalicznej.
W części badawczej weryfikowano głównie tezy pracy przyjmu-
jące Synergiczny efekt takich mikromechanizmów pękania, jak po-
ślizgu granic ziarn oraz kawitacji i segregacji międzykrystalicznej.
Stwierdzono, że udział tych mechanizmów w procesie dekohezji jest
funkcją złożoną, zależną implicite od składu chemicznego stopów,
a w szczególności — czystości granic ziarn i wielkości ziarn. Wery-
fikacji doświadczalnej poddano również oddziały waniamikrododat-
ków Ce lub Zr na możliwość ograniczenia kruchości międzykrystali-
cznej i uzyskania istotnej poprawy własności plastycznych stopów
w temperaturze podwyższonej.
Analiza plastyczności przeprowadzona na podstawie prób me-
chanicznych w temperaturze podwyższonej, jak również obserwacje
struktury i przełomów wykazały ścisłą zależność efektu temperatury
minimalnej plastyczności (TMP) od pękania międzykrystalicznego
— kruchego badanych brązów. Udział przełomu międzykrystalicz-
nego zależy od rodzaju stopu, a w szczególności — wielkości ziarn
roztworu-a.
Wyjaśniono, że kruchość międzykrystalicznabadanych brązów,
jak również analizowanych porównawczo gatunków czystej miedzi,
odkształcanych plastycznie w zakresie TMP (ok. 300*400 °C)
z prędkością odkształcenia e > 10 s~ , wywołana jest głównie
przez poślizg granic ziarn oddziałujący synergicznie z zarodkowa-
niem i koalescencją mikropustek na granicach ziarn lub segregacją
atomów zanieczyszczeń. Prowadzi to do mikroszczelin na skutek
osłabienia wiązań metalicznych i zaniżenia wytrzymałości granic
ziarn. Modyfikacja brązów cynowych mikrododatkiem Ce lub Zr
powoduje istotne rozdrobnienie struktury stopów i znaczne ograni-
czenie kruchości międzykrystalicznej w temperaturze podwyższo-
nej. Modyfikowane stopy miedzi CuCe(M) i CuZr(M) nie wykazują
w ogóle ZKM w zakresie temperatury odkształcenia od 20 do
800 °C. Opisano skład fazowy i strukturę wtrąceń brązów modyfi-
kowanych, stosując metody dyfrakcji rentgenowskiej i transmisyjnej
mikroskopii elektronowej.

364
 Analiza spektrometryczna Augera oraz metoda modelowania
i symulacji komputerowej segregacji między krystalicznej na podsta-
wie nowo opracowanego programu komputerowego DYFUZJA po-
twierdziły realną możliwość generowania segregacji atomów cyny
i siarki na granicach ziarn struktury (2D) badanych stopów modelo-
Physico-chemical, structural and mechanical factors of intergranular
brittieness of a-bronzes at elevated temperaturę
The paper deals with the results of inyestigations of physico-che-
mical, structural and mechanical factors determining the phenome-
non of intergranular brittieness of single-phase tin bronzes and the
main mechanisms hypothetically responsible for cracking at elevated
deformation temperaturę.
The literaturę part concerns the anałysis of the atomistic mecha-
nisms of intergranular embrittlement at Iow and high temperatures
from the viewpoint of the effect of intercrystalline segregation of
admixtured elements and impurities in polycrystalline alloys. Meth-
ods of computer modeling and the simulation of diffusive processes
of intercrystalline segregation have been presented.
The experimental part deals with the verification of theses as-
suming a synergetic effect of the micro-mechanisms of cracking, like
grain-boundary sliding, intercrystalline cavitation and segregation.
The share of these mechanisms in the process of decohesion is
a complex function depending implicitly on the chemical composi-
tion of the alloys, particularly, however, on the purity at the grain
boundaries and grain sizes. The effect of microadditions of cerium
and zirconium on the possibility of limiting the intergranular brittie-
ness and the improvement of the plasticity of alloys has been expe-
rimentally verified.
The anałysis of plasticity carried out basing on the results of
mechanical tests at elevated temperatures and obseryations of the
structure and fractography displayed a strict dependence of the mi-
nimum plasticity on the brittle fracture. The share of this fracture
depends on the kind of the alloy, particularly on its grain-size.
RE vi
REVIEW
Dr hab. inż. E. Hadasik, prof. V. Schindler: Plastyczność mate-
riałów metalicznych (Monografia Plasticity of metallic materials,
wydana przez Politechnikę Śląską, Gliwice 2004, s. 243, 202 rys.,
25 tabl.).
Monografia została przygotowana w języku angielskim przez
znanych wybitnych specjalistów, pracowników naukowo-dydaktycz-
nych Wydziału Inżynierii Materiałowej Politechniki Śląskiej, Wydziału
wych. Uwzględniając uniwersalny charakter proponowanego mode-
lu zjawiska oraz możliwość badania jego podstawowych czynników,
metoda symulacji komputerowej może być przydatna w analizie
ZKM innych metali i stopów.
It has been shown that the intergranular brittieness of tin bronzes
and comparatively analysed types of pure copper, plastically defor-
med within the DMP rangę (about 300+400 °C) at a strain ratę of
e > 10 s is brought about mainly by grain-boundary sliding,
affecting synergetically the nucleation and coalescence of microvoids at
the grain boundary and cooperating with the intercrystalline segre-
gation of impurities. This leads to microcracking due to the weaking
of metallic bonds and the decreased strength of the grain boundaries.
The modification of bronzes with microadditiyes of Ce and Zr leads
to a refmement of the structure of the alloys and a considerable
restriction of intergranular embrittlement at elevated temperaturę,
whereas modified alloys type Cu-Ce and Cu-Zr do not display any
brittieness at 20+800 °C at all. The phase composition and structure
of inclusions in modified bronzes have been described by means of
X-ray diffraction methods and transmission electron microscopy.
Auger's spectrometric anałysis and the applied computer-simu-
lation method of intercrystalline segregation, basing on the newly
developed computer program DIFFUSION, have confirmed the
actual possibility of segregating tin and sulphur atoms at the grain
boundaries of the structure (2D) of the investigated model alloys.
Taking into account the generał character of the suggested model of
this phenomenon and the possibility of investigating its fundamental
factors, this method may prove to be useful in the anałysis of the
intercrystalline brittłeness of other metals and alloys, too.
W.O.
Metalurgii i Inżynierii Materiałowej AGH, Wydziału Mechaniczno
Technologicznego Politechniki Wrocławskiej, Uniwersytetu Technicz-
nego w Ostrawie (Czechy) oraz Instytutu Metalurgii Żelaza w Gliwicach.
Autorzy przedstawiają interesujące i wartościowe dane z badań prze-
prowadzonych w latach 1950+2003. Pomysł opublikowania mono-
grafii w języku angielskim jest konsekwencją polsko-czeskiego autor-
stwa, wynikającego z wieloletniej, owocnej współpracy ośrodków
365
naukowo-dydaktycznych i badawczych i fakt ten uznać należy za
słuszny i uzasadniony, gdyż może się przyczynić do rozszerzenia znajomo-
ści tego języka, a przede wszystkim terminologii w zakresie metalurgii
i inżynierii materiałowej potrzebnej w pracy zawodowej wśród inżynie-
rów już pracujących jak i tych przyszłych, jeszcze studentów.
W starannie przygotowanym tekście przedstawiono charakterystyki tech-
nologicznej plastyczności materiałów oraz metody ich wyznaczania
w badaniach plastometrycznych, wpływ odkształcenia małocyklowego
na strukturę i własności odkształconego materiału, historię i teraźniejszość
projektowania i optymalizacji procesów technologicznych za pomocą
symulatora cieplno-mechanicznego Gleeble 3800, badania plastyczności,
odkształcalności i rozwoju struktury materiałów metalicznych w labora-
STANDARDIZAT1ON
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych.
W związku z przeglądem norm własnych Komitet Techniczny nr
219 ds. Ciężkich Metali Nieżelaznych informuje o zamiarze wyco-
fania bez zastąpienia norm z zakresu cynku i stopów cynku.
Polskie Normy przewidziane do wycofania:
— PN-72/H-92908, Cynk i cynk ołowiowy — Blachy, pasy i taśmy
do wyrobu ogniw baterii suchych
— PN-72/H-92908/Az3:1999, Cynk i cynk ołowiowy — Blachy,
pasy i taśmy do wyrobu ogniw baterii suchych (Zmiana Az3)
— PN-73/H-92903 Stopy cynku — Blachy i taśmy
— PN-75/H-92906, Cynk stopowy — Blacha offsetowa
— PN-76/H-15715.06, Surowce wtórne metali nieżelaznych —
Złom cynku i stopów cynku
— PN-76/H-15716.06, Surowce wtórne metali nieżelaznych —
Odpady metalurgiczne cynku i stopów cynku
— PN-77/H-93915,Cynk —Drut
— PN-77/H-93915/Azl:1999, Cynk — Drut (Zmiana Azl)
— PN-80/H-87101, Stopy cynku do przeróbki plastycznej — Ga-
tunki
— PN-81/H-92900, Cynk — Blachy
— PN-81/H-92900/Azl: 1999, Cynk —Blachy (Zmiana Azl)
— PN-8 l/H-92901, Cynk — Taśmy
— PN-8 l/H-92901/Azl: 1999, Cynk — Taśmy — (Zmiana Azl)
— PN-8 l/H-94800, Cynk stopowy — Kubki do baterii galwanicz-
nych suchych
— PN-82/H-92905, Cynk stopowy—Blachy (płyty) chemigraficz-
ne do trawienia
— PN-87/H-15715.09, Surowce wtórne metali nieżelaznych —
Złom kadmu
Nowe Polskie Normy:
— PN-EN 13957:2005 Aluminiumi stopy aluminium—Rury okrągłe
wyciskane w kręgach ogólnego stosowania — Specyfikacja
Zastępuje: PN-EN 13957:2004 (U)
— PN-EN 13958:2005 Aluminium i stopy aluminium —• Rury okrągłe
ciągnione w kręgach ogólnego stosowania — Specyfikacja
366
toryjnych próbach walcowania, strukturę i właściwości wysoko sto-
powych stali odkształcanych na gorąco oraz modelowania odkształ-
cenia plastycznego stali w zakresie temperatur przemian fazowych.
Tak zestawione dane doświadczalne polskich i czeskich hutniczych
ośrodków naukowo-badawczych, stanowią bardzo ciekawy i warto-
ściowy materiał do wykorzystania w badaniach nad szeroko pojętą
plastycznością metali oraz w opracowaniach z zakresu transferu
technologicznego do produkcji.
Monografia wypełnia dotychczasową lukę w krajowym piśmiennic-
twie z tego interesującego zakresu, przy czym należy podkreślić,
że przedstawione badania oraz ich wyniki mogą być wykorzystywa-
ne zarówno w badaniach podstawowych, jak i stosowanych.
Z.M.
Zastępuje: PN-EN 13958:2004 (U)
— PN-EN 13981-1:2005 Aluminiumi stopy aluminium — Wyro-
by stosowane w konstrukcjach kolejowych — Warunki techni-
czne kontroli i dostawy — Część l: Wyroby wyciskane
Zastępuje: PN-EN 13981-1:2004 (U)
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą
uznania:
— PN-EN 573-1:2005 (U) Aluminium i stopy aluminium— Skład
chemiczny i rodzaje wyrobów przerobionych plastycznie —
Część l: System oznaczeń numerycznych
— PN-EN 2486:2005 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium P2618A — Materiał wyjściowy do kucia
— PN-EN 4287:2005 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7010 — Materiał wyjściowy do kucia
Informacja o projektach norm europejskich
— prPN-prEN 570 rev Aluminium and aluminium alloy s — Impact
extrusion slugs obtained from wrought products — Specification
— Aluminium i stopy aluminium — Półwyroby do wyciskania
udarowego z wyrobów przerobionych plastycznie — Specyfikacja
PN sprzeczna: PN-EN 570:2000
— prPN-prEN 573-5 Aluminium and aluminium alloys — Chemi-
cal composition and form of wrought products — Part 5: Codi-
fication of standardized wrought products — Aluminium i stopy
aluminium — Skład chemiczny i rodzaje wyrobów przerobio-
nych plastycznie — Część 5: Kodyfikacja znormalizowanych
wyrobów przerobionych plastycznie
Z uwagi na obowiązek implementacji do PN wszystkich norm euro-
pejskich, ankietę projektu EN należy traktować jednocześnie jako
ankietę projektu przyszłej PN-EN.
PKN informuje, że po zatwierdzeniu norm europejskich będą one
wprowadzane do zbioru PN metodą uznania. Uznanie normy europej-
skiej będzie skutkowało wycofaniem krajowych norm sprzecznych.
Uwagi dotyczące treści merytorycznej projektu EN należy zgłaszać
w języku angielskim na formularzu CEN commenting form.
Pozostałe uwagi, dotyczące tłumaczenia tytułu projektu normy eu-
ropejskiej, wykazu PN sprzecznych, zgodności z przepisami pra-
wnymi, a także deklarację finansowania i uczestnictwa we wprowa-
dzaniu norm europejskich metodą tłumaczenia, należy zgłaszać w ję-
zyku polskim na formularzu Uwagi do części polskiej. Formularze
oraz Karty Krajowe zawierające: tytuł angielski, tytuł polski, abs-
trakt w języku polskim oraz wykaz norm sprzecznych są dostępne
na stronie internetowej PKN www.pkn.pl, podstrona Działalność,
zakładka Ankieta powszechna prPN-prEN). Na stronie tej, w zakład-
ce Przegląd ankiety powszechnej prPN-prEN znajdują się aktualne
informacje dotyczące ankietowania projektów norm europejskich.
Projektami z zakresu metali nieżelaznych zajmują się: KT nr 219 ds.
Ciężkich Metali Nieżelaznych i KT nr 225 ds. Lekkich Metali Nie-
żelaznych.
Tekst projektu normy europejskiej można uzyskać zgłaszając
zapotrzebowanie pod adresem: ewelina.reterska@pkn.p! lub
woisekr@pkn.pł. Projekt zostanie przesłany na wskazany adres ele-
ktroniczny.
Opinie prosimy przesłać na adres naszego Zespołu.
W związku z przeglądem norm własnych Komitet Techniczny nr
225 ds. Lekkich Metali Nieżelaznych informuje o zamiarze wycofa-
CHRONICLE
Izba Gospodarcza Metali Nieżelaznych
2004-2005 r.
25 kwietnia 2005 r. obradowało w Ustroniu XI Walne Zgroma-
dzenie Członków Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych.
Obecni na tym Zgromadzeniu Członkowie Izby dokonali oceny
pracy statutowych organów zarządzających, tj. Rady i Zarządu oraz
przyjęli i zatwierdzili sprawozdania z działalności merytorycznej
i finansowej Izby w 2004 r.
Zarówno Rada jak i Zarząd V kadencji uzyskali za pierwszy rok
działalności pozytywne oceny oraz skwitowanie za pracę w okresie
sprawozdawczym 2004 r.
W drugim bloku spraw, przewidzianych porządkiem obrad,
Zgromadzenie przyjęło i zatwierdziło przedłożone przez Zarząd oraz
pozytywnie rekomendowane przez Radę dokumenty planu działal-
ności merytorycznej i finansowej Izby w 2005 roku.
Walne Zgromadzenie uzupełniło skład rady Izby, powołując na
wakujące miejsce Pana Romana Utrackiego — Prezesa Zarządu
Huty Cynku MIASTECZKO ŚLĄSKIE S.A.
Merytoryczna działalność Izby w 2004 r. koncentrowała się
wokół następujących grup tematycznych, wynikających z zakresu
nia bez zastąpienia norm z zakresu aluminium i stopów aluminium
oraz magnezu i stopów magnezu.
Polskie Normy przewidziane do wycofania:
— PN-66/H-04731, Metoda sprawdzania obecności saletry na wy-
robach z aluminium i stopów aluminium
— PN-76/H-15715.05, Surowce wtórne metali nieżelaznych —
Złom magnezu i stopów magnezu
— PN-76/H-15716.05, Surowce wtórne metali nieżelaznych —
Odpady metalurgiczne magnezu i stopów magnezu
— PN-79/H-82161, Magnez
— PN-80/H-01707, Aluminium i stopy aluminium — Cechy barwne.
Uwagi dotyczące wycofania PN prosimy przesłać na adres naszego
Zespołu:
Polski Komitet Normalizacyjny
Zespół Hutnictwa i Górnictwa
ul. Dąbrowskiego 22
40-032 Katowice
tel/fax: (032) 256 33 73
e-mail: zhgsekr@pkn.pl
obowiązków statutowych oraz bieżących problemów życia gospo-
darczego jednostek organizacyjnych funkcjonujących aktualnie na
mocno konkurencyjnym rynku. Najważniejsze z nich dotyczyły:
— opiniowania prawa gospodarczego dostosowywanego, konkretnymi
zapisami, do rozwiązań obowiązujących w Unii Europejskiej,
— organizowania i prowadzenie szkoleń z zakresu zmiennego pra-
wa gospodarczego,
— rozszerzania wewnętrznej i zewnętrznej — również medialnej
— informacji o sytuacji w gospodarce oraz przemyśle metali
nieżelaznych i jego bieżących problemach,
— wewnętrznej integracji przemysłu poprzez formy grupowych
spotkań i konferencji,
— reprezentowania interesów Członków Izby poprzez prezentowa-
nie stanowisk oraz tematyczne wystąpienia do Władz Central-
nych, przedstawiające skutki ekonomiczne i społeczne przyję-
tych rozwiązań prawnych z zakresu polityki podatkowe, celnej,
ekologicznej, monetarnej i społecznej.
Plan działalności Izby na 2005 r. zakłada kontynuację działań
367
dotychczasowych oraz przewiduje dodatkowe zadania związane z ko-
niecznością integrowania gospodarki ze strukturami Unii Europejskiej.
Dodatkowe zadania szczegółowe, o kompleksowym wymiarze,
dotyczą spraw następujących:
— oddziaływań na konieczność zmian w prawie regulującym swo-
bodny obrót odpadami (głownie złomami metali), kupowanymi
poza granicami kraju,
— gospodarki energią z kierunkiem oddziaływań demonopoliza-
cyjnych i przeciwdziałających podnoszeniu cen,
Wskazówki dla Autorów
1. Rudy i Metale Nieżelazne zamieszczają artykuły
naukowo-techniczne z dziedziny geologii złóż oraz gór-
nictwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego
i ogniowego, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych,
organizacji, ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środo-
wiska i przemysłu metali nieżelaznych, które dzielą się na:
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne nie-
kompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstę-
pne), artykuły przeglądowe (omówienia informacji już
opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualne-
go stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania
ze zjazdów, kongresów), artykuły dyskusyjne (krytyka,
polemika, sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające).
2. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego,
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania;
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa;
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
międzynarodowym SI.
3. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i
pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97,
2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć
w etykietę z nazwą pliku i nazwiskiem autora.
4. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i fo-
tografie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich
miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie
noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe)
powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie
(17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy
pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie
w języku polskim i angielskim.
5. Tablice należy zestawić na osobnych stronach
wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. Tytuł tablicy
należy podać również w języku angielskim.
368
— oddziaływań, uzasadniających konieczność zmian w przepisach
prawa ekologicznego, w kierunku obniżenia opłat za korzystanie
ze środowiska — głownie dotyczących składowania odpadów
przemysłowych,
— przekonania o celowości i zasadności członkostwa Izby w Euro-
pejskim Stowarzyszeniu Metali „Eurometaux".
Prezentując powyższą informację Zarząd Izby dziękuje wszy-
stkim Członkom za współpracę w 2004 r. licząc na jej kontynuację
w roku 2005.
ROLAND STASIAK
Prezes Zarządu IGMN
6. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
cowania:
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko autora
(autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
podany w języku polskim i języku angielskim;
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu
w języku polskim, w którym należy podać najważniejsze
tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w języku angiel-
skim powinno być obszerniejsze do l strony maszy-
nopisu.
d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowa-
dzenie a na końcu wnioski;
e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac
na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
woływanie się w bibliografii);
f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
nien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniej-
szych. W tekście powołanie na pozycję literatury zazna-
cza się w nawiasach kwadratowych np.: [10].
Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak E.:
Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
1991, t. 36, nr 3, s. 97-^99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504.
7. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
będą uzgadniane z autorem.
8. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu, ilość
stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym fotografii oraz
imię i nazwisko autora (autorów), dokładny adres zamiesz-
kania i pracy z podaniem kodów pocztowych i nr telefonów,
fax i e-mail.
9. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
Nadsyłanych materiałów redakcjanie zwraca. We wszystkich
innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2005 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa Pl. Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT
Spółka z o.o.
*
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
tel. (022) 840-30-86, fax: (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 wysyła specjalne blankiety zamówień wraz
z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Sekretariat e-mail:
sekretariat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.

Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
*
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, skr. 1004, ul. Mazowiecka 12, pok. 6,
tel./fax (022) 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl
*
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA-NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, fax. (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie
Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12, tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
*
Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2005 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

48,00 zi 24,00 zł 96,00 zł 48,00 zł 192,00 zł 96,00 zł

 Pełna informacja na stronie
www.metaI.targiWeIce.pl
i pi

28-3O.O9.2OO5, Kielce
i :
m & m, f i m B. i f
| X
i Technologii dla
1
l T -II- i«
patronatem CAEF- Europejskiego Odlewniczego

• 290firmz 23 krajów
• 2.800 m2 wystawienniczej
• ponad 100 maszyn i urządzeń dla odlewnictwa eksponowanych
na stoiskach
W
Konferencje
- 27-28.09.05 r.-
"Transport pneumatyczny w odlewnictwie*
- 28.09.05 r.
"Ocena stanu polskiego odlewnictwa na tle rynku globalnego"
- 29.09.05 r.
„Nowe technologie w metali nieżelaznych"
- 29.09.05 r.
„EUROPA SZERZEJ - Rosja, Turcja, Ukraina, Słowenia"
oraz
- wystawa odlewów przemysłowych l artystycznych
„ODLEWNICTWO DLA WSZYSTKICH"
- grupowe wystąpienie firm odlewniczych z Wielkiej Brytanii, Niemiec,
Słowenii i Włoch
- delegacje dyrektorów firm odlewniczych z Rosji i Ukrainy

;r;ctftL - WSPÓŁPRACA NONFERMET - WSPÓŁPRACA

frretytut rtefeii
Nieżelaznych
Stowarzyszenie Techniczne Odlewnicza Izba Instytut
Odtewr. kd ',--• F -Jskich Gospodarcza Mlewreciwa

Menadżer Targów: Piotr Pawelec, e-mail: pawelec.pfttargikielce.pl

•WRawiiCE ul. Zakładowa 1, 25-872 KIELCE, tel, 41 36S 12 20, fax 41 365 13 13