ISSN 0035-9696

Cena 15,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metal
nieżelazne
R-49
2004

SIGMA
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2004 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa PL Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT.
*
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
(tel. (022) 840-30-86, tel./fax (022) 840-35-89, (022) 840-59-49) wysyła specjalne blankiety zamówień wraz z aktualną
listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Sekretariat e-mail:
sekretariat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.
*
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wplata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
*
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, ul. Mazowiecka 12, pok. 6, tel. (022)
827-43-65, (022) 828-27-31, fax (022) 826-80-16.

Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12,
tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
*
Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2004 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

45,00 zł 22,50 zł 90,00 zł 45,00 zł 180,00 zł 90,00 zł

 rudy
SIGMA
i metale
R.49
nieżelazne
2004 6 CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M 1 E S I E C Z N 1 K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona
ButraJ., Debkowski R., Koslorowski A., 272 Sposób wybierania złoża o małej miąższości w strefach ochronnych głównych wyrobisk
KosiorA.: korytarzowych kopalń rud miedzi
Krzyżak R.: 280 Tiotellurki i tellurki srebra oraz miedzi ze złoża Hovin (Telemark, Norwegia)
Ryś J., WiencekK.: 282 Statystyczny opis rozmieszczenia ziarn w polikryształach
Żaba K.. Pasierb A.: 287 Wpływ parametrów procesu na stan i własności warstwy wierzchniej rur ze stali chromowo-
-niklowej ciągnionych na korku swobodnym. Część I

PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Knych T., MamalaA., SmyrakB.: 292 Przewodowe stopy na bazie aluminium

METALURGIA PROSZKÓW
SulowskiM.: 296 Badania dylatometryczne procesu spiekania konstrukcyjnych stali manganowych

METALE SZLACHETNE
Sobota J.: 301 Wydobycie i zastosowanie platyny w 2002 roku

BIULETYN INSTYTUTU METALI

NIEŻELAZNYCH
WochM.: 303 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych

ŚWIATOWY RYNEK METALI

NIEŻELAZNYCH
ButraJ.: 31! Światowy rynek metali nieżelaznych

PRACE DOKTORSKIE I HABILITACYJNE 316

NORMALIZACJA 318

KRONIKA 319

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2004 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki,
red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak.
Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. TeUfax (0-prefix-32) 256-17-77.
Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.

Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fas: 619-21-87.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu e-mail: sigmanot@wp.pl. Sekretariat e-mail: sekretariat@sigma-not.pl.

Format A4. Objętość 7,25 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. III 61x 88/80. Druk ukończono w czerwcu 2004 r.
Rudy Metale: R 49, nr 6, s. 271+324, czerwiec 2004 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikcłowska lOOa
 Rud
T A N B l ITR A y Mmle R 49 2004 nr 6
UKD
RAFAŁ DĘBKOWSKI 622.273:553.43.071:622.343(438):622.26
ALFRED KOSIOROWSKI
ALEKSANDER KOSIOR

SPOSÓB WYBIERANIA ZŁOŻA O MAŁEJ MIĄŻSZOŚCI

W STREFACH OCHRONNYCH
GŁÓWNYCH WYROBISK KORYTARZOWYCH KOPALŃ RUD MIEDZI

Przedstawiono nowy sposób eksploatacji złoża rud miedzi, zwłaszcza malej miąższości, w obrębie stref ochronnych
głównych wyrobisk korytarzowych (dotychczas filarów oporowych), umożliwiający wykonywanie i utrzymywanie w zrobach
wyrobisk wentylacyjno-komunikacyjnych. Sposób ten został zastosowany w praktyce podczas drążenia upadowych E-1+4, na
granicy pól E i F kopalni POLKOWICE-SIEROSZOWICE.

METHOD OF MINING THIN DEPOSIT IN THE SAFETY ZONES

OF CENTRAL GALLERIES IN THE COPPER MINES

In the Legnica-Głogów Copper District copper deposit bound in the safety zones of central galleries (support pillars) is
mined out during the fmal phase of the mining area extraction. The winning is carried out under tight conditions and high
level ofbump hazard. The bump prevention measures used there have an impact on the mining concentration restriction and
increase mining costs. The new approach is based on mining in those areas before the neighbouring ones. Theproposed method
enables efficient management of the waste rock, especially within thin deposit regions as well as maintaining ventilation and
haulage workings within a cavingfilled up with dry backfill. The latter is possible due to secondary geomechanical balance
obtained within the safety żonę of those workings.
The presented method consists in driving the central communication and ventilation galleries with simultaneous face entry
and yielding works along the whole width of the safety żonę (I phase of mining activity). At the specified distance from the
mining face, in the workings of the l phase of mining (stopes and perpendicular workings), the waste rock from the selective
mining is placed. During the H phase of mining works the technological pillars are mined out and the gobs are filled with
waste rock and the ventilation and communication headings are separated. Depending on local rock-mass conditions the
stability of those headings is maintained by unmined technological pillars or substitute pillars formed of the waste rock (in
justified cases reinforced by deposit residues) or their combination.
The method was used in practice during E-1+-4 inclines driving at the boundary of E and F fields of the POLKOWICE-SIE-
ROSZOWICE minę. To datę results ofrock-mass behaviour testing are positive and confirm that the technological assumptions
were correct.

Wstęp wybieraniu takiego złoża. Problem ten nabiera szczególnego znacze-

Istotnym zagadnieniem racjonalnej gospodarki złożem w kopal-
niach Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowyego jest wybieranie
w strefach ochronnych głównych wyrobisk korytarzowych, określa-
nych wcześniej jako filary oporowe. Dotychczas strefy ochronne
nia w warunkach kopalni POLKOWICE-SIEROSZOWICE, w któ-
re
j według aktualnego rozpoznania, ok. 60 % zasobów złoża rud
miedzi charakteryzuje się miąższością od 0,4 do 2,0 m. Niedosto-
sowanie furty eksploatacyjnej do miąższości wybieranego złoża,
ze względu na gabaryty stosowanych maszyn, skutkuje w praktyce

(filary oporowe) funkcjonowały do końca żywotności rejonu eks-
ploatacyjnego i dopiero wtedy mogły być wybierane i likwidowane.
Eksploatacja ta odbywała się w warunkach skrępowanych i chara-
kteryzowała się wysokim stopniem zagrożenia tąpaniami. Stosowa-
na w tych warunkach profilaktyka tąpaniowa miała wpływ na ogra-
niczenie koncentracji wydobycia i wzrost kosztów eksploatacji [3].
Z tego powodu zaproponowano nowe podejście do wybierania złoża
w strefach ochronnych głównych wyrobisk korytarzowych, z je-
dnoczesnym ich utrzymywaniem w zrobach, wypełnionych pod-
sadzką suchą.
Wypełnianie zrobów skałą płonną jest związane z innym zagad-
nieniem racjonalnej gospodarki złożem, tj. zagospodarowaniem re-
jonów złoża rud miedzi o małej miąższości, w dużej odległości od
szybów, przede wszystkim w zakresie ich udostępnienia oraz utyli-
zacji skały płonnej, której powstawanie nieodłącznie towarzyszy
przybieraniem skały płonnej lub złoża pozabilansowego, co zwię-
ksza zubożenie rudy i zwiększa koszty produkcji.
Stosowane systemy eksploatacji i zestawy maszyn oponowych
umożliwiają obecnie wybieranie złoża o miąższości co najmniej
l ,8 m. Przy wybieraniu złoża o miąższości mniejszej, konieczne jest
przybieranie skał płonnych w furcie eksploatacyjnej. W celu ograni-
czenia wielkości zubożenia, złoże w takich warunkach wybiera się
w sposób rozdzielczy, oddzielając skałę płonną od rudy w fazie
urabiania i wybierania przodków. Udział eksploatacji rozdzielczej
w kopalni POLKOWICE-SIEROSZOWICE systematycznie wzrasta.
W 1998 r. z eksploatacji złoża pełną furtą pozyskano 72 % rudy,
a 28 % z eksploatacji rozdzielczej. W 2000 r. w sposób rozdzielczy
wybrano już 36 % rudy. Według wykonanych prognoz, do 2005 r.
udział eksploatacji rozdzielczej wzrośnie do 60 % [9],
Skałę płonną z urabiania rozdzielczego, a także z obwałów i przy-

Dr hab. in:. Jan Butra, mgr inż. Rafal Dęhkowski — CBPM CUPRUM, Wrocław, dr inż. Alfred Kosiorowski — OUG, Wrocław, inż. Aleksander Kosior — KGHM Polska
Miedź S. A. O/ZG POLKOWICE-SIEROSZOWICE

272
bierek, lokuje się w zrobach lub w mniejszym stopniu wykorzystuje
się do utwardzania dróg transportowych. W latach 1994-^2002 ilość
skały płonnej lokowanej na dole kopalni wzrastała od ok. 1200 tyś.
Mg w 1994 r. do ok. 6500 tyś. Mg w 2002 r. Według prognozy na
lata 2004-^2005 przewiduje się konieczność urobienia i ulokowania
na dole kopalni około 13 000 tyś. Mg skały płonnej [3]. Wymaga to
racjonalizacji gospodarki skałą płonną, w szczególności sukcesyw-
nego pozyskiwania nowych miejsc na jej lokowanie na frontach
oddziałów eksploatacyjnych.
Korzystnym aspektem wybierania złoża o małej miąższości jest
ograniczony wpływ ciśnienia górotworu na bezpieczeństwo prowa-
dzonych robót wybierkowych. Dotychczasowa eksploatacja złoża
o małej miąższości odbywa się bez zwiększonych zagrożeń z tej
strony. Na ten stan wpływa również wypełnianie zrobów skałą
płonną z rozdzielczej eksploatacji złoża, co w znaczącym stopniu
ogranicza wielkość deformacji stropu (jego osiadanie i ugięcie),
a tym samym wielkość obciążeń na krawędziach rozcinanej calizny
oraz ilość emitowanej energii sejsmicznej.
Opracowany, nowy sposób wybierania złoża w strefach ochron-
nych głównych wyrobisk transportowo-wentylacyjnych kopalń jest
szczególnie przydatny w przypadku lokalizacji tych wyrobisk w rejo-
nach występowania złoża o małej miąższości. Skała płonna uzyski-
wana z rozdzielczego urabiania przodków stanowi wówczas podsa-
dzkę suchą dla uzyskania wtórnej równowagi geomechanicznej [3. 8].
W artykule przedstawiono wyniki praktycznego zastosowania
tego sposobu wybierania złoża w strefie ochronnej upadowych E-1*4
kopalni POLKOWICE-SIEROSZOWICE, m.in. w zakresie zacho-
wania się górotworu w czasie prowadzenia eksploatacji tym syste-
mem na granicy pól E i F w OG S1EROSZOWICE I.
Charakterystyka warunków
geologiczno-hydrogeologicznych
Złoże w rejonie upadowych E-1*4 kopalni POLKOWICE-SIE-
ROSZOWICE zalega na głębokości od 950 do 1050 m i wykształ-
cone jest w postaci pseudopokładu, który tworzą odmienne typy
litologiczne skał (tabl. 1):
— łupek miedzionośny ilasto-dolomityczny, o miąższości od O,l do
0,30 m,
— dolomit ilasty o miąższości do 0,3 m,
— dolomit smugowany o miąższości od 1,0 do 2,0 m.
Miąższość złoża bilansowego waha się od 0,6 do 2,6 m.
Skały węglanowe w furcie mają wytrzymałość na ściskanie Rc^. ok.
126MPa[7],
W stropie bezpośrednim występują zwięzłe dolomity wapniste
0 budowie ławicowej. W skałach stropowych stwierdzono występo-
wanie dość licznych spękań, głównie pionowych, zabliźnionych
kalcytem i gipsem. Miąższość średnia ławic dolomitu wynosi ok.
0,3 m. Uławicenie warstw jest jednorodne. Miąższość serii węgla-
nowej cechsztynu w stropie wynosi od ok. 16 do ok. 19 m. Skały
stropowe zakwalifikowano do II i III klasy pod względem zagroże-
nia tąpaniami. Płaszczyzny podzielności są rozdzielone żyłami mi-
neralnymi gipsowo-kalcytowymi z domieszką substancji ilastych.
Bezpośrednio na serii węglanowej zalegają anhydryty o miąższości
ok. 80 m, a nad nimi poziom solny o miąższości kilkudziesięciu
metrów.
Miąższość szarego piaskowca czerwonego spągowca wynosi od
2 do 6 m. Piaskowiec szary zalegający w spągu wyrobisk jest pia-
skowcem drobnoziarnistym, kwarcowym o spoiwie węglanowym,
węglanowo-ilastym i ilastym, barwy szarej, kruchy. Ilość spoiwa
1 udział w nim substancji węglanowej wzrasta w kierunku stropu
piaskowca, co powoduje, że ta część piaskowca jest bardzo zwięzła
(Rc średnio ok. 20,7 MPa). Klasa spągu I.
Złoże posiada rozciągłość na kierunku NW-SE i zapada pod
kątem ok. 2° w kierunku NE. Górotwór jest słabo zaangażowany
tektonicznie. Nie stwierdzono dotychczas występowania uskoków.
Występują nieliczne spękania pionowe i rzadziej ukośne o głównych
kierunkach NW-SE.
Wyrobiska prowadzone są w warstwie dolomitu podstawowego
(W-l). Skały te są słabo zawodnione, sporadycznie występują nie-
wielkie dopływy z otworów kotwowych oraz wykroplenia ze szcze-
lin w stropie wyrobisk. Wyższe poziomy wodonośne są izolowane
nieprzepuszczalnymi warstwami anhydrytu. Występujące w czer-
wonym piaskowcu zawodnienie objawia się w postaci wysączeń
wody ze spągu wyrobisk, co utrudnia drążenie wyrobisk na froncie
robót rozcinających pierwszego etapu. Wpływajednak korzystnie na
rozkład naprężeń, występujący w układzie strop—filar—spąg oraz
aktywność sejsmiczną górotworu w rejonie prowadzonych robót.
Uwarunkowania górnicze
Komorowe-filarowy sposób eksploatacji z podsadzką suchą dla
uzyskania wtórnej równowagi geomechanicznej, zastosowany
w strefie ochronnej upadowych E-1-^-4, bazuje na dotychczasowych
doświadczeniach górnictwa rud miedzi w zakresie stosowania ko-
morowo-filarowych systemów z ugięciem stropu, zarówno przy wy-
bieraniu złoża w klasycznych polach eksploatacyjnych, jak i w fila-
rach oporowych [7].
Złoże rudy miedzi wybiera się komorami i pasami o szerokości
do 7,0 m i wysokości do 5,0 m, z wydzieleniem filarów technologi-
cznych, o wymiarach dostosowanych do lokalnych warunków geo-
logiczno-górniczych i przechodzących sukcesywnie w stan poznisz-
czeniowy [1]. Liczbę rzędów filarów technologicznych, zasięg rozcinki
upodatniającej dobiera się indywidualnie w zależności od parame-
trów wytrzymałościowych skał złoża i otaczających oraz przejawów
ciśnienia górotworu, natomiast filary sytuuje się dłuższą krawędzią
prostopadle do linii frontu, co sprzyja ich przechodzeniu w stan
pozniszczeniowy [10]. Wybieranie złoża odbywa się w dwóch fa-
zach (rys. 2 — wariant I):
— Faza I — obejmuje roboty rozcinkowe z wydzieleniem filarów
technologicznych oraz sukcesywnym lokowaniem skały płonnej
w otoczeniu filarów technologicznych (w komorach i pasach),
realizowane w miarę postępu frontu eksploatacyjnego i w usta-
lonej odległości od linii rozcinki, z pozostawieniem niezbęd-
nych wyrobisk dla utrzymania ruchu w polu, m.in. do dostawy
i podsadzania wyrobisk kamieniem. W pozostałych wyrobiskach
lokowana jest skała płonna powstająca podczas rozdzielczego
prowadzenia robót rozcinkowych w polu oraz w miarę możliwo-
ści i potrzeb z innych robót górniczych prowadzonych w sąsie-
dztwie pola;
— Faza II — obejmuje wybieranie złoża z filarów technologicz-
nych otoczonych skałą płonną. Pole eksploatacyjne powtórnie
rozcina się komorami i pasami. Komory wtórnej rozcinki zlo-
kalizowane są w osi podłużnej wybieranych filarów. Natomiast
pasy, których lokalizacja zależy m.in. od długości filarów, mogą
być usytuowane w połowie długości tych filarów lub pasie wy-
pełnionym skałą płonną. Liczbę pasów dobiera się indywidualnie
w zależności od potrzeb ruchowych. Sukcesywnie za postępem
wtórnej rozcinki odbywa się formowanie filarów zastępczych
ze skały płonnej w miejscu zlikwidowanych filarów technologi-
cznych, dla uzyskania równomiernego, łagodnego osiadania
stropu. Pomiędzy przodkami wtórnie drążonych komór a zroba-
mi wypełnionymi skałą płonną utrzymuje się ze względów ru-
chowych co najmniej jeden drożny pas.
Zasadniczą cechą tego sposobu jest utrzymywanie w zrobach
wyrobisk dla utrzymania ruchu w polu (przewietrzanie, transport
i odstawa urobku, drogi dojściowe i ucieczkowe i in.). Przekrój,
liczba i lokalizacja tych wyrobisk jest również funkcją zakresu proje-
ktowanych robót górniczych w rejonie. Ze względów bezpieczeń-
stwa w zrobach utrzymuje się co najmniej dwie wiązki wyrobisk.
Wiązki te mogą być zlokalizowane na skrzydłach eksploatowanego
pola lub alternatywnie na skrzydle i w środkowej części pola albo
wyłącznie w centralnej jego części. Wyrobiska w wiązce łączy się
przecinkami w odległości wynikającej ze względów ruchowych.
Utrzymywanie wyrobisk funkcyjnych w przestrzeni poeksploatacyj-
nej wiąże się z koniecznością spągowania w przypadku ich zaciska-
nia. Ociosy wyrobisk służących do przewietrzania robót w polu
lub stanowiących magistrale wentylacyjne są izolowane wentylacyj-
273
nie znanymi sposobami.
Stateczność wyrobisk wygrodzonych w zrobach jest utrzymy-
wana za pomocą filarów zastępczych, wykonywanych ze skały płon-
nej lub złożowych filarów resztkowych lub ich kombinacji oraz
obudowy kotwowej, zakładanej na etapie robót rozcinkowych i eks-
ploatacji filarów technologicznych. Wymiary filarów zastępczych
dobiera się indywidualnie w zależności od lokalnych warunków
geologiczno-gómiczych i przewidzianej funkcji wyrobisk wygra-
dzanych w zrobach.
W miejscach występowania pogorszonych warunków stropowych
stosuje się obudowę dodatkową, tj. podporową lub kotwy lino-
wo-stałowe.
Kierowanie stropem w polu eksploatacyjnym odbywa się przez
jego ugięcie na filarach zastępczych ze skały płonnej lub złożowych
filarach technologicznych lub resztkowych lub ich kombinacji oraz
przez podsadzenie pustki poeksploatacyjnej skałą płonną, w stopniu
uzależnionym od ilości skały płonnej powstającej w polu eksploata-
cyjnym lub jego rejonie, przy ekonomicznie uzasadnionej odległości
jej transportu.
Geometrię robót górniczych w polu, zwłaszcza na etapie robót
likwidacyjnych, dobiera się tak, aby praktycznie w każdej fazie robót
następowało łagodne i równomierne osiadanie stropu na powierzch-
ni całego eksploatowanego pola i w jego najbliższym sąsiedztwie.
Równomierny rozkład naprężeń w stropie umożliwia pozostawienie

Tablica l

Karta katalogowa geomechanicznych, średnich własności skał dla rejonu pola E i F

Catalogue cart of average geomechanica! properties of rocks — field E and F

Opis litologiczny, rodzaj skały, Gęstość Wytrzy- Wytrzy- Moduł Współ- Wskaźnik
średnia miąższość warstwy objętościowa małość małość na sprężystości czynnik skłonności
Profil
(min. -max.) na ściskanie rozciąganie Younga Poissona do tąpań
górniczy
Po 3, RC «, Es v Wa
m kg/dm MPa MPa GPa

Anhydryt jasnoszary, drobno-

2,94 89,3 4,7 56,8 0,258 3,08
krystaliczny, laminowany
2,92*2,96 79,5*98,0 4,2*5,2 51,6*63,7 0,23*0,31 2,78*3,40
substancją ilastą, zwięzły 5,0

Dolomit wapnisty,
szarobeżowy,
2,70 123,8 7,3 57,8 0,232 4,96
skrytokrystaliczny,
2,63*2,80 108,6*149,3 5,8*8,4 50,4*68,0 0,19*0,29 3,81*5,60
z wtrąceniami anhydrytu,
Strop lokalnie zgipsowany,
masywny, silnie zwięzły 12,3
(10,3*13,8)

Dolomit wapnisty, szary

przekrystalizowany, 2,80 165,0 10,2 70,5 0,250 6,67
z wtrąceniami anhydrytu 2,77*2,83 148,6*199,3 9,2*12,8 60,3*87,7 0,22*0,32 5,52*8,63
masywny, silnie zwięzły 7,7
(3,1-12,2

Dolomit smugowany,
2,74 135,6 8,0 53,5 0,243 4,47
ciemnoszary, masywny, silnie
2,70*2,76 110,0*160,4 6,5*10,1 48,0*61,4 0,23*0,30 3,36*5,63
zwięzły 1,1 (0,0*2,0)

Złoże Dolomit ilasty, czarny,

2,69 93,6 5,7 36,7 0,225 2,95
częściowo spękany, zwięzły
2,65*2,74 84,3*102,3 5,2*6,4 31,1*42,3 0,19*0,28 2,71*3,24
0,3 (0,2*0,6)

Łupek ilasto-dolomityczny 2,60 83,6 5,7 27,5 0,221 2,44

czarny, zwięzły 0,18 (0,12*0,3) 2,56*2,62 70,4*95,1 5,2*6,3 24,3*33,1 0,16*0,28 2,22*3,60

Piaskowiec kwarcowy, szary,

2,57 96,6 5,2 34,2 0,200 3,34
o spoiwie węglanowym, silnie
2,50*2,62 83,3*110,1 4,4*6,0 30,4*41,5 0,14*0,25 3,05*4,11
zwięzły 1,2(0,4*1,8)

Piaskowiec kwarcowy, szary,

2,21 32,0 1,6 12,9 0,140 1,40
Spąg o spoiwie ilasto-węglanowym,
2,04*2,35 22,4*41,1 1,1*1,9 10,2*14,9 0,12*0,18 1,06*1,58
średnio zwięzły 5,8 (4,6*8,2)

Piaskowiec kwarcowy,
czerwono-brunatny, o spoiwie 1,99 15,9 0,8 6,7 0,124 0,72
ilasto-żelazistym, słabo 1,92*2,07 14,4*16,4 0,6*0,9 6,4*7,1 0,11*0,15 0,61*0,83
zwięzły, krachy i rozsypliwy

274
i utrzymanie w przestrzeni poeksploatacyjnej części wyrobisk, które
mogą pełnić funkcje ruchowe. Do zalet tego sposobu zaliczyć należy
możliwość wykonania dodatkowych wyrobisk korytarzowych i ko-
morowych w przestrzeni poeksploatacyjnej, a także możliwość bez-
piecznego prowadzenia eksploatacji w polach sąsiednich.
W wariancie II (rys. 2) zasadnicze roboty przebiegają analogicz-
nie — z pozostawieniem w drugiej fazie płotów, zwłaszcza od strony
wyrobisk utrzymywanych w zrobach, np. na lewym skrzydle frontu
płoty są pozostawione w każdym filarze, a na prawym tylko od
strony utrzymywanych wyrobisk. Komory wtórnej rozcinki oraz
pasy prowadzone są w ich dotychczasowej linii. Pasy, zwłaszcza
w zależności od ilości skały płonnej z robót rozcinkowych fazy I
oraz możliwości lokowania kamienia w sąsiedztwie pola, podsadza
się w całości lub częściowo lub pozostawia się niepodsadzone. Wy-
robiska wygradzane w zrobach łączy się przecinkami w odległości
ustalonej warunkami lokalnymi i potrzebami ruchowymi.
Wariant III (rys. 3) jest szczególnie przydatny do wybierania
A-A
Rys. 1. System komorowo-filarowy dwufazowy z podsadzką suchą, dla uzyskania równowagi geomechanicznej. Wariant I
Fig. l Room and pillar, two-phase mining system with dry backfill, to obtain geomechanical balance. Yariant I
złoża w strefach ochronnych przy zwiększonej liczba wyrobisk ko-
rytarzowych oraz w przypadku występowania pogorszonych warun-
ków stropowych. W takich przypadkach pozostawia się niewybrane
filary technologiczne dla poprawy stateczności stropu wyrobisk
funkcyjnych. Pozostałą część złoża wybiera się zgodnie z zasadami
systemu, z możliwością usytuowania w zrobach dodatkowych wy-
robisk, w ilości i o przekrojach wynikających z potrzeb ruchowych.
Wyrobiska te chronione są płotami, a filary zastępcze powinny po-
siadać zbliżone wymiary. Elementy technologii górniczej, jak: ura-
bianie złoża, ładowanie i odstawa urobku, obudowa wyrobisk i in.,
są analogiczne jak w innych systemach wybierania złoża o małej
miąższości stosowanych w kopalni.
Sposób wg wariantu III zastosowano przy wybieraniu złoża
w strefie ochronnej upadowych E- l-s-4. Podstawowe parametry wy-
robisk i filarów w I fazie realizacji robót górniczych wynoszą:
— wysokość furty eksploatacyjnej — 2,5+3,5 m,
— szerokość wyrobisk eksploatacyjnych — 6,0 m,
»«*f*««»fWV*1**«*
Wybieraniu filarów
technologicznych
w fazie II
Logowanie skały płonnej
w wyrobiskach II fazy,
po wybraniu filarów
technologicznych
P33 wygrodzony
w zrobach
275
— długość filarów technologicznych — 36,0 m,
— szerokość filarów technologicznych — 12,0 m.
Wyrobiska rozcinające pole eksploatacyjne w strefie ochronnej upa-
dowych E-l-*4 są sukcesywnie i systematycznie wypełniane skałą
płonną z zachowaniem w środku pola drożności głównych upadowych.
W drugiej fazie robót eksploatacyjnych filary technologiczne są
stopniowo rozcinane z pozostawieniem filarów resztkowych w po-
staci płotów wzdłuż przestrzeni wypełnianych skałą płonną lub
w sprzyjających warunkach wybierane w całości. Przestrzeń poeks-
ploatacyjną w filarach podsadza się systematycznie skałą płonną.
Równomierne osiadanie stropu w drugiej fazie robót występuje
w całym polu eksploatacyjnym, łącznie z upadowymi E-l^-4 i znaj-
dującymi się między nimi filarami.
Podczas eksploatacji złoża w strefie ochronnej upadowych E-l-^4
obowiązują następujące zasady i rygory [4]:
ograniczenie czasu trwania wyrobisk przeznaczonych pod loko-
wanie skały płonnej od momentu ich wykonania do podsadzania
w pierwszej fazie robót do maksymalnie trzech rzędów filarów
wybiegu przodków komór w stosunku do linii podsadzania;
niezwłoczne podsadzanie komór pośrednich i pasów na ich wy-
sokość w drugiej fazie wybieranie złoża,
prowadzenie pomiarów i obserwacji stanów górotworu w aspe-
kcie zagrożenia zawałowego w strefie prowadzonej rozcinki
i podsadzania wyrobisk pierwszej fazy oraz drugiej fazy wybie-
rania złoża, a w szczególności:
— pomiarów konwergencji wyrobisk,
— pomiarów osiadania stropu w utrzymywanych wyrobiskach
wzdłuż filara upadowych E- l-s-4,
— kontroli ewentualnego rozwoju rozwarstwień stropu za po-
mocą sygnalizatorów rozwarstwień; kontrolą rozwarstwień

Rozcinka złoża

Rys. 2. System komorowo-filarowy dwufazowy z podsadzką suchą, dla uzyskania równowagi geomechanicznej. Wariant II
Fig. 2 Room and pillar, two-phase mining system with dry backfill, to obtain geomechanical balance. Yariant II

276
 obejmuje się wszystkie skrzyżowania wyrobisk niezwłocz-
nie po ich wykonaniu,
— kontroli zachowania się obudowy kotwowej,
— kontroli wizualnej wyrobisk i stanu górotworu w aspekcie
zagrożenia zawałowego.
— wykonywanie w zależności od stwierdzonego stanu stropu i roz-
poznania zagrożenia zawałowego:
— badań endoskopowych stropu,
— kontrolowanie parametrów wykonywanej obudowy kotwo-
wej,
— dokumentowanie i analizowanie zachowania się stropu.
Przebieg dotychczasowej eksploatacji
Roboty rozcinkowe w strefie ochronnej upadowych E-1 +4 roz-
poczęto w I kwartale 2001 r. Od strony upadowej E-4 do komory
przycaliznowej K-41 (na kierunku ES — rys. 4), pole rozcinane jest
komorami i pasami, z wydzieleniem filarów technologicznych
o wymiarach 36,0 x 12,0 m (I faza robót). Według stanu robót na
dzień 15.11.2003 r., front robót rozcinkowych znajdował się na
wysokości projektowanej Komory Maszyn Ciężkich (KMC), zlo-
kalizowanej na północny-zachód od upadowej E-l. Ta część pola
została rozcięta na powierzchni około 185 tyś. m , przy czym ok.
52,5 tyś. m w całości wybrano (ok. 28 % ww. powierzchni) i pod-
Wyrobiska
ko«onikacyj no
wentylacyjne
//
/ technologiczne
Złoże
Rys. 3. System komorowo-filarowy dwufazowy z podsadzką suchą, dla uzyskania równowagi geomechanicznej. Wariant III
Fig. 3. Room and pillar, two-phase mining system with dry backfill, to obtain geomechanical balance. Yariant III
sadzono kamieniem z eksploatacji rozdzielczej. Na powierzchni ok.
130 tyś. m , (ok. 65 % ww. powierzchni) ulokowano kamień w wy-
robiskach I fazy eksploatacyjnej. Od chwili rozpoczęcia robót eks-
ploatacyjnych do końca grudnia 2003 r. w zrobach strefy ochronnej
upadowych E-l-*4 ulokowano 160 tyś. t skały płonnej [4].
W polu tym do celów ruchowych utrzymuje się upadową E-5 oraz
komorę K-39, z upodatnieniem krawędzi calizny za pomocą wnęk
0 długości do 12,0 m. Komora ta oraz pas p-9, wykorzystane będą
w przyszłości do udostępnienia złoża w polach znajdujących się po
stronie południowo-wschodniej.
Po lewej stronie upadowych E-l-M- (w kierunku na WN)
roboty rozcinkowe wykonano od chodnika W-250/2 do pasa p-6,
z częściowym nacięciem calizny komorami w kierunku pasa p-7,
przy czym do pasa p-4 rozcinkę prowadzono na szerokości od
komory K-5 do komory K-17, a na pozostałej części pola na szero-
kości od komory K-1 do K-17. Ponadto w tej części pola, na powie-
rzchni ograniczonej chodnikiem T-10 i T-355/1 oraz komorami K-l
1 upadową E-1 wykonywane są wyrobiska dla komory maszyn cięż-
kich.
Od rozpoczęcia robót górniczych w strefie ochronnej upado-
wych E-1-M- prowadzone są systematyczne badania i obserwacje
zachowania się górotworu:
— obserwacje wizualno-akustyczne górotworu,
— aktywności sejsmicznej,
Rozcinka złoża
Pas wygrodzony
w zrobach
Filary
277
 Kierunek rozcinki

':3ui}iyP.in

.,--'-••':---—-""U -r™ c~tf) ft i

Roboty rozcinkowe
i podsadzanie wyrobisk

&S
^^fSS^y.ftL
==?" -ń f ""-'•.-
skałąplpnnąwfaziel
" 3'Kf^ J
;-' ,M :
I

Główny kierunek
eksploatacji

Roboty likwidacyjne
w fazie II

Zroby

>-

Rys. 4. Wycinek mapy wyrobisk górniczych rejonu upadowych E-1*4. Aktualny stan robót
Fig. 4. Sector of the minę workings map — region of E-1*4 inclines. Current advance of mining operations

278
— pomiary wzbudzonej aktywności sejsmoakustycznej,
— pomiary konwergencji,
— pomiary osiadania stropu (niwelacji w wyrobiskach utrzymywa-
nych wzdłuż filara upadowych),
— kontrolę zachowania się obudowy kotwowej.
W trakcie realizacji robót górniczych w filarze oporowym upa-
dowych E-1*4 prowadzi się raz na dobę obserwacje, które obejmują:
— obserwacje spękań stropu,
— obserwację spękań ociosów filarów i wyrobisk,
— obserwację spękań i wypiętrzeń spągu,
— obserwacje procesu rozwarstwień stropu na podstawie zachowa-
nia się sygnalizatorów rozwarstwień stropu,
— dźwięczność górotworu.
Od chwili rozpoczęcia robót rozcinających złoże w strefie ochron-
nej upadowych E-l*4 nie wystąpiła utrata stateczności skał stropo-
wych. Nie stwierdzono również objawów tego zagrożenia, które
byłoby sygnalizowane m.in. rozwarstwieniomierzami lub spękania-
mi stropu. W kilku przypadkach na stosunkowo niewielkiej długości
pasów stwierdzono lekkie wypiętrzenia spągu, które likwidowano
poprzez jego przybierkę. Warunki stropowe i stan obudowy kotwo-
wej w obu fazach eksploatacyjnych były bardzo dobre, co nie wy-
magało wykonywania dodatkowych badań endoskopowych stropu
i kontroli obudowy.
Do obudowy stropu wyrobisk w rejonie prowadzonych robót stosuje
się kotwy typu KR o średnicy głowicy rozprężnej fy 25 i długości
l ,6 m oraz kotwy ekspansywne typu KSN o długości l ,6 m z głowi-
cą typu KE-3W, o średnicy głowicy 38 mm. Siatka kotwienia wyno-
si 1,5x1,5 m. Stan wykonywanych wyrobisk w polu eksploatacyj-
nym nie budzi zastrzeżeń, a upadowe E-1-M- pełnią swoje funkcje
ruchowe w sposób nieskrępowany. W wyrobiskach tych do chwili
obecnej nie zachodziła potrzeba wykonania przebudowy stropu.
Pomiary konwergencji i obserwacje wykonywane podczas drą-
żenia wyrobisk w obu fazach eksploatacyjnych wskazują na dobrą
stateczność wyrobisk. Średnia dobowa konwergencja w rejonie ro-
bót rozcinających była stosunkowo niewielka i wynosiła od 0,18 do
63 mm/mies.
Pomiary osiadania stropu wykonywane były w komorze badaw-
czej, którą jest upadowa E-4. W wyrobisku tym, w punktach pomia-
ru osiadania stropu, wykonywano również pomiary konwergencji
i obserwacje wizualne. Uzyskane wyniki badań wskazują, że osia-
danie stropu i konwergencja w upadowej E-4 są niewielkie, a zacho-
dzące zmiany są aktualnie niewidoczne gołym okiem. Świadczy to
o stabilnej i zadowalającej pracy stropu w rejonie prowadzonych
robót.
Od rozpoczęcia robót górniczych w strefie ochronnej upadowych
E-1*4 do chwili obecnej w tym rejonie nie wystąpiły nawet śladowe
zjawiska sejsmiczne, a także nie stwierdzono zjawisk świadczących
o występowaniu zagrożenia zawałowego.
Podsumowanie
Roboty górnicze w strefie ochronnej upadowych E-1*4 prowa-
dzone są z zastosowaniem nowego sposobu wybierania złoża rud
miedzi o małej miąższości, wykorzystującego podsadzkę suchą dla
uzyskania wtórnej równowagi geomechanicznej. Umożliwia on czy-
ste wybieranie złoża, z zastosowaniem rozdzielczego urabiania rudy
oraz zagospodarowanie znaczących ilości skały płonnej.
Badania zachowania się górotworu podczas próbnej eksploatacji
złoża rud miedzi w strefie ochronnej E-l*4 wykazały, że obniżenie
stropu i konwergencja wyrobisk były stosunkowo niewielkie. Ponadto
od czasu rozpoczęcia robót górniczych, w I kwartale 2001 r., w rejonie
tym:
— nie wystąpiły zawały stropu i zjawiska sygnalizujące wzrost
zagrożenia zawałowego,
— nie wystąpiły zjawiska sejsmiczne oraz inne symptomy zagro-
żenia tąpaniami,
— nie uległy pogorszeniu warunki górnicze prowadzenia robót.
Przyjęte przekroje wyrobisk drążonych w pierwszej fazie eks-
ploatacji spełniają swe funkcje technologiczne, a sposób ich wypeł-
niania skałą płonną nie budzi zastrzeżeń. Pozostawianie w zrobach
zastępczych filarów podporowych, formowanych ze skały płonnej,
powoduje zmniejszone i równomierne osiadanie stropu na dużych
powierzchniach wybieranego pola, czego potwierdzeniem są wyniki
pomiarów i obserwacji zachowania się górotworu. Jednocześnie fi-
lary te umożliwiają wydzielanie w podsadzce (podsadzka sucha)
wyrobisk, wykorzystywanych do celów ruchowych (np. pas p-9,
wykorzystywany obecnie do celów wentylacyjnych i komunikacyj-
nych).
Dotychczasowe, pozytywne doświadczenia z zastosowaniem
przedmiotowego sposobu wcześniejszego wybierania złoża w stre-
fie ochronnej upadowych E-1*4 kopalni POLKOWICE-SIERO-
SZOWICE wskazują na możliwość jego rozpowszechnienia w in-
nych rejonach kopalni, zwłaszcza w rejonach występowania złoża
o małej miąższości. Sposób ten może być również stosowany w zło-
żu o średniej miąższości pod warunkiem, że w sąsiedztwie będzie
możliwość pozyskania odpowiedniej ilości skały płonnej do robót
podsadzkowych.
Literatura
1. Butra J. i in.: Wytyczne prowadzenia eksploatacji z ugięciem stropu
w kopalniach rud miedzi. CBPM CUPRUM, Wrocław 1994 (niepublik.).
2. Butra J. i in.: Nowa metoda określania naprężeń w górotworze. CBPM
CUPRUM. Wrocław 2000 (niepublik.).
3. Dębkowsld R. i in.: Ocena możliwości wybierania złoża w kopalniach
rud miedzi w LGOM, zwłaszcza o małej miąższości, z utrzymywaniem wy-
robisk komunikacyjno-wentylacyjnych wygrodzonych w zrobach. CBPM
CUPRUM, Wrocław 2003 (niepublik.).
4. Dfbkowski R. i in.: Analiza zachowania się górotworu w czasie pro-
wadzenia eksploatacji systemem komorowo-filarowym z podsadzką suchą
dla uzyskania wtórnej równowagi geomechanicznej na granicy pól E i F
w OG SIEROSZOWICE I. CBPM CUPRUM. Wrocław 2003 (niepublik.).
5. Klęczek Z.: Geomechanika górnicza. Sl. Wydaw. Tech., Katowice
1994.
6. Lis J. i in.: Katalog własności geomech. Skał złożowych i otaczających
w obszarach kopalń LGOM. CBPM CUPRUM, Wrocław 1996 (niepublik.).
7. Mroz.ek K. i in.: Projekt wyeksploatowania złoża w perspektywicz-
nym filarze oporowym upadowych E-l*4, w obszarze górniczym SIERO-
SZOWICE 1. CBPM CUPRUM, Wrocław 2001 (niepublik.).
8. Pytel W.: Sposób udostępnienia i eksploatacji złoża o małej i średniej
miąższości, w aspekcie racjonalnej gospodarki skałą płonną dla warunków
O/ZG POLKOWICE-SIEROSZOWICE. CBPM Cuprum, Wrocław 2001
(niepublik.).
9. Sądecki Z. i in.: Program zagospodarowania złoża rud miedzi w LGOM.
Program produkcji oddziałów wydobywczych LGOM. CBPM CUPRUM,
Wrocław 2000 (niepublik.).
10. Zorychta A. in.: Opracowanie zasad doboru parametrów systemu
z ugięciem stropu dla warunków geologicznych kopalni LGOM. CBPM
CUPRUM, Wrocław 2000 (niepublik.).
279
RUDOLF KRZYŻAK Rudy Metale R 49 2004 nr 6
UKD669:351'777:669.225'777:553.412(481):553.43(481)

THE Ag-Cu SULPHO-TELLURIDES AND TELLURIDES

FROM HOVIN, TELEMARK, NORWAY
Two minerals (phases) ofdiverse origin are described here. Thefirst one, Ag^ 5QCu0 567e0 ggSQ %, with the ideal formula,
5CuQ $TeS, occurs in chalcopyrite of metabasites along with hessite, being a metamorphic mineral Its optical properties

mimie those of hessite. It seems to be a known mineral. The second one, Ag^^CUf^^Te^, or simply (Ag,Cu)^Te4, or,
Ag^Cu^^Te^, occurs in chalcocite of the bornite-chalcocite intergrowths of quartz-muscovite-calcite veins of apo-metamor-
phic, hydrothermal character. Its optical properties are close to those oftetradymite. It is coeval or replacing chalcocite, being
an integral part ofthis late mineralisation. Owing to smali grains of the minerals, the description is ofpreliminary character.
Larger grains are needed to establish the latter as a new mineral.

TIOTELLURKI l TELLURKI SREBRA ORAZ MIEDZI

ZE ZŁOŻA HOVIN (TELEMARK, NORWEGIA)

Opisano dwie fazy mineralne (minerafy) różnego pochodzenia. Pierwsza, o wzorze: e

3 50^0 56 O 98^0 96 (idealnie:
Ag^ $Cu0 ^TeS), występuje wraz z hessytem w chalkopirycie metabazytów i jest pochodzenia metamorficznego. Optycznie
przypomina hessyt i wydaje się być znanym mineralem. Druga to: Ag3 97Ci<0437e2 (albo po prostu (Ag, Cu)^Te^ czy
Ag^Cu0 5Te2), występująca w chalkozynie przerostów bornitowo-chalkozynowych hydrotermalnego, postmetamorficznego
pochodzenia (żyfy kwarcowo-muskowitowo-kalcytowe). Optycznie jest podobna do tetradymitu. Zastępuje chalkozyn lub też
jest z nim równoczasowa w tej późnej mineralizacji. Z uwagi na małe ziarna opisywanych f aż opis ma charakter wstępny. Jeśli
ta druga faza ma zaistnieć jako nowy mineral — konieczne są większe ziarna.

Introduction lerite, hawleyite and molybdenite being subordinate ones. Pyrite,

The polymetallic deposit of Hovin, Telemark, Southern Norway,
is located upon the lakę Tinn, i.e. 102 km to W-WWS from Oslo.
The deposit, dominated by copper ores, is of metamorphosed char-
acter, but with its own metasomatites and late ąuartz-containing
veins. About 70 ore minerals, many being hitherto unknown ones,
were described merę by the author [1]. For the purpose ofthis study,
one can di vide the rocks of the vicinity of the deposit into two groups.
The first one is a metamorphosed complex built up of quartz-musco-
vite schists, quartzite, magnetite rocks [2], phyllite and quartz-mu-
scovite-calcite veins. The petrology of the complex is much morę
complicated, but here it will be called "the quartzite complex". The
veins are later than the complex. The second one is a complex of
metaigneous rocks, and is mainly built up of metamorphosed mafie
rocks and their derivatives. This complex can be called a suitę,
evolution of which can be abstracted as follows: gabbro-like rock —>
albitite —> łistwanite-like rock, i.e. tremolite-calcite metasomatite.
Ali that is cut by later ąuartz veins here and there. The highest
metamorphic grade is that of epidote-amphibolite phacies, but some
granitisation effects, e.g. gneisses can also be observed there. Defi-
nite rocks are housing corresponding assemblages, and the number
of hybrid samples is practically nil. Thence, one can distinguish
metamorphosed, synmetamorphic, i.e. in metasomatites, and epige-
netic, i.e. an apo-metamorphic ore in the deposit, though the mine-
ralisation was a morę or less continuous process. In this work the
term "association" denotes an "inventory stock" of ore minerals of
a definite rock or group of them. "Assemblage" and "paragenesis"
are lower units ofthis hierarchy. Moreover, only the "European", i.e.
German or Russian definition of structure and texture will be used
here. Of five associations, only two will be briefly dealt with. One
of associations, confined to the meta-gabbroic rocks, matches the
types of III and VI for metamorphosed deposits of [3], and is chiefly
composed of Fe-Ti oxides, chalcopyrite, bornite and galena. Spha-
carrollite and hessite are metamorphic products, whereas barite and
pyrrhotite are very late ones. Cu-Ag metasomatosis is almost absent
there, but native Al, Re-Pb sulphide, unrecognised Ag- and Cu-(sul-
pho)-selenides and the sulpho-telluride in question, Ag3 5CuQ sTeS,
denoted here XH (the lab-mark), are worth mention. The bornite-
chalcopyrite ore containing the mineral is of granoblastic/replace-
ment structure and of massive texture. The second association is of
post-metamorphic character, confined to the "quartzite complex",
and is dominated by bornite-chalcocite type ore. This ore mainly
occurs in quartz-muscovite (hydromica)-calcite veins, being of in-
clusion/pseudoeutectic structure and disseminated or cementation
texture. To the characteristic traits of this association belongs the
telluride in question, Ag4Cu0 5Te2, denoted here YH (the lab-mark).
Molybdenite, covellite and many other ones are of lesser importance.
Materials
Hessite occurs in 9 of 30 polished sections of the association
confined to the metagabbroic rocks, but only one grain of XH-phase
was encountered in only one sample. The maximum width of the
grain (lath) is of 12 microm. Minutę grains of YH-phase were
encountered in 2 of 6 polished sections of the second association, the
largest being 2.5 X 5 microm. To analyse the minerals (phases) ore
microscopy, etching and diverse methods of electron microprobe
analysis (EPMA) were used. To XH, a standardless energy-dispersi-
ve (EDS) analysis and wavelength-dispersive (WDS) one were ap-
plied. The standardless analysis can corroborate correctness of re-
cognition of many minerals, but not those with smali composition
differences nor those with heavy elements, e.g. Bi. The XH was
analysed during the Fe-Cu-S-Ag-Pb-Bi-Se session at 20 kV and 10 nA.
Chalcopyrite (for Cu, Fe and S), PbS, Bi2S3, Se and Ag served as
standards for this WDS analysis. Te was not analysed quantitatively,
but taken from the spectra. The YH was analysed by WDS-method

M.Sc., cand. scient. Rudolf Krzyżak— Dept. of Uniąue Engines. Faculty of Mechanical Eng. TheTechnical University of Cracow. forraerly: Dept. of Mineralogy. Geological In-
stitute. University of Copenhagen. Copenhagen.

280
only, at 20 kV and 10 nA Chalcopynte, HgS, Te and Ag served as
standards JEOL 733 Superprobe of Unwersity of Copenhagen with
onlme- and dnft-correction programmes of the umversity were used
to the WDS analyses The YH-phase surely decomposes during
analysis EDS were performed at Aarhus Umversity
Hessite itself replaces bornite, seldom chalcopyrite of the ' me-
ta-gabbroic association , being sometimes accompamed by carrolh-
te The XH-phase occurs in a composite gram with hessite, i e as
a bleb in chalcopyrite The latter appears to grow thereon Besides,
covelhte, galena, Re-Pb phase, Cd-sphalente, hawleyite, and rutile
are in the assemblage with the XH-phase Chalcopynte and bornite
of the association are partly Fe-nch, and there is a huge isomorphic
capacity of the minerals, e g Cd-and cuproan galenas Unhkemany
other samples from this association, the sample with the XH-phase
contams quartz The XH-phase is rather not to tell from hessite, but
it tarnishes much morę easily than hessite does Morę grains are
needed to draw a conclusion from the etching tests The standardless
analysis confirmed the presence of hessite in the association,
but those of the XH-gram conformed as somewhat Ag5CuTeS_2
(pnmanly assumed as such), or, rather, (Ag^UjFe^TeS A single
quantitative WDS analysis (Tabl 1), but without Te, did practically
corroborate the second formuła, i e subtracting the chalcopyrite
increment, and assuming Z = 6 atoms per formuła umt (p f u ), one
can obtain the formuła, Ag3 5o*--uo %Teo 98^0 96 The YH-phase oc-
curs as minutę blebs in chalcocite of the bornite-chalcocite mter-
growths of quartz-muscovite-calcite veins The bornite-chalcocite
ore is, at least, partly in paragenesis (otherwise in assemblage) with
quartz, calcite and muscovite ot the vems Chalcocite of the assemb-
Table l
Microprobe analysis of the XH-phase, wt. %
Analizy chemiczne fazy (minerału) XH, % wag.
Mikrosonda elektronowa
lagę is mainly of hypogene origin, e.g. twinned, but a supergene one
has also been encountered there. Bornite is of common type there.
These phases are rather lacking Ag, e.g. an analysis of a grain close
to djurleite and one of bornite gave 0.26 and 0.25 wt. % Ag (both
WDS). respectively. The YH-phase appears coeval or later than the
host chalcocite. It is of reflectivity of about 50 % and creamy with
a pinkish hue. It displays distinct ochre-orange/almost black colours
of anisotropy. The polishinghardnessislower than that of chalcocite.
These properties are morę or less close to those of tetradymite. 3
WDS analyses were performed (Tabl. 2). The surrounding chalcocite
yielded some parasitic radiation, and the high totals of the analyses
were interpreted as decomposition. This notwithstanding, the
Ag:Cu:Te ratios are constant. Using the analysis with the lowest totaJ,
and subtracting the chalcocite increment, one can obtain the formuła,
Ag3 97Cu0 43X62, i.e. assuming Te = 2 atoms p.f.u. It leads to a ge-
neralised formuła, (Ag, Cu)£9Te4.
Origin
Origin of the XH-phase is seen as a result of segregation of
phases during metamorphism. Likewise, the origin of hessite, carrol-
lite and the (sulpho-)selenides appears the same one. Chalcopyrite,
bornite, galena, sphalerite, hawłeyite, along with Fe-Ti oxides and
amphiboles of the association survived metamorphism "as com-
pounds", and re-appeared with the changed composition [1]. The
pre-metamorphic ore must have been saturated with Te and Se. Thus,
the tellurides segregated during metamorphism. Likewise, Ag for
tellurides originated from the pre-metamorphic assemblage, i.e. due
to the high isomorphic capacity of the minerals of the assemblage.
The hydrothermal solutions which deposited YH-phase along with
bornite-chalcocite intergrowths must also have contained Te. How
far granitisation, i.e. in a broad sense, contributed to the formation
of this assemblage, i.e. of the veins, is not known.

Grain XH XH 5-9" l-42/ Conclusions

No. of analyses 3 1 5 4
Method EDS. Rangę WDS EDS, Rangę WDS. Rangę There are many sulpho-tellurides of Ag, e.g. (Ag^]8CuQ49Fe054)IS21Te, j 8S
of [4], (Ag, Cu, Bi)S6Te2S and Ag 3 CuBiTe 2 S 2 of [5], Ag3TeS of[6],
Fe 0.66-0.89 0.64 0.00*0.98 n.a. and the like. The [7] gave a first description of Ag4TeS along with
Cu 8.21-3-11.06 6.87 1.52*5.57 2.87*3.78 three (or, perhaps, four) other sulpho-tellurides of Ag. The [8]
S 6.79*8.37 5.95 4.92*5.78 5.47*5.83 apparently described the same minerał as a new one. A first detailed
Ag 64.70*65.86 64.92 65.46*68.01 67.66*68.51 description of (Ag, Cu)4TeS was given in [9*10]. It was also found
Pb n.a. 0.08 n.a. n.a. by [l l ]. See also [12]. Analyses of the XH-phase are compared with
Bi n. a. 0.01 — n.a. those of [9] and those of [l 1] in Table 1. An excess ofmetals, i.e.
Se n.a. 0.09 0.43*1.12 0.00*0.22 Met : (Te + S) = 2.10, and the highest copper content of the phase
Te 14.98*18.48 n.a.3' 21.35*25.19 21.15*23.37 from Hovin are worth noting. The qualitati ve mineragraphic features
Total 1 00 (assumed) 78.56 100 (assumed) 97.73*100.64 of the XH are in harmony with those of [9], and, almost the same as
.
those of hessite. The minerał of [7] is deemed isotropic, whereas that
" — standardless. l nA. but tested for credibility by WDS [l 1], ^ — 20 kV,
4 nA [9],3/ — Te = 21.44 by difference. n.a. = not analysed, — = 0.00
of all other descriptions — anisotropic. Thence, it seems conceivable
— analiza bez standardów (automatyczna), l nA — wiarygodność ana- that the symmetry is, perhaps, lowered by Cu atoms in the structure
lizy została przetestowana przy użyciu WDS [11], — 2 0 k V . 4 n A [9]. of it. The [11] regard (Ag, Cu^TeS as somewhat coeval with
— Te = 21.44 — obliczono jako różnicę pomiędzy suma (totał) i 100 %, hessite, but followed by matildite, matildite-galena solid solution
n.a. = nie analizowano, — 0.00 % (ss), galena, gustavite and benjaminite. It also assumes a decompo-
sition of tetradymite upon action of Ag2S, where hessite, Ag4TeS
Table 2
and matildite are formed. All these minerals are deemed to have
Microprobe analysis of the YH-phase, wt. % originated in the chalcopyrite host at 220*235 °C (ibidem). The [9]
Analizy chemiczne fazy YH, % wag. Mikrosonda elektronowa regards (Ag, Cu)5-4TeS in chalcopyrite as later than hessite, and being
a product of chalcopyrite and hessite interaction. But, the author of
Grain YH1 YH2 YH3 that claims regeneration of ore [10]. In Hovin, the XH-phase was
No. of analyses 1 1 1 surely first to segregate, i.e. before hessite. Such a vi ew is supported
by microscopic picture. Moreover, it appears morę natural that an
Fe 0.01 0.03 0.01 metal-excess phase with copper is formed first in metamorphosed
Cu 7.68 7.05 8.07 chalcopyrite host, i.e. formed before hessite. Otherwise an additional
S 0.62 0.67 1.10 metamorphic event shouldbe assumed in Hovin. Thus, the XH-phase
Ag 60.90 62.30 59.09 from Hovin appears to be a known minerał, but with the highest, up
Hg 0.01 0.01 0.01 to datę, copper content. Morę grains are needed to establish its
Te 36.36 36.60 35.24 average formuła. There are many Ag-, or, Cu-Ag tellurides, but the
Total 105.58 106.65 103.52 YH-phase is not deemed to correspond to whichever one. Its formuła
is somewhat close to Ag5Te2 of [13], but not the same. An Ag-Te

281
phase with an excess of Ag and the Ag : Te ratio of 2.27 has been
described by [5] as hessite. It is not certain whether or not a cuproan
Ag-telluride of Hovin with an excess ofmetals and practically the
same ratio (2.21), i.e. the YH-phase can be called a hessite-like
phase. In spite ofthe liability ofthe hessite formuła, the ratio, 2.21,
appears too high as compared with that of natural hessite (freąuently
lower than 2.00), and the phase contains copper. Thus, it may be
assumed as a new one, but further, larger grains are needed to
establish it as a minerał.
In the absence of matildite in Hovin, the temperaturę of origin of
the XH-phase should be assumed the same or a bit higher than that
of [11], i.e. due to Cu. As regards the YH-phase, it cannot be of
very-low-temperature origin sińce it occurs in assemblage with
muscovite.
Refraining from the discussion on the exact methods of analysis
of tellurides, one may only state that the WDS analysis of the
XH-phase (Tabl. 1) can be accepted sińce Te is not too heavy
element, and Ag has been analysed. Moreover, the high totals ofthe
analysis of the YH-phase is not a result of an overlap of Ag- and Te
lines. Such problems were created by Pd, but it was ruled out from
the set of standards.
References
1. Krzyżak R.: Ore mineralogy ofthe Hovin-Deposit. Telemark. Norway.
Copenhagen 1995, Univ. of Copenhagen. p. 578, Unpubl. (English with a
Danishsynopsis).
2. Heinńch E. Win.: Microscopic Petrography. New York 1956. McGraw-Hill.
p. 296.
3. Mooklierjee A.: Dykes. Sulphide Deposits and Regional Metamor-
phism: Criteria for Determining their Time Relationship. Minerał. Deposita
1970. v. 5, No. 2. p. 120*144.
4. Eremin N. L, Okrugin V. M.. Pozdnyakova N. V., Sergeeva N. E.:
Novoe v mineralogii Strezhanskogo kolchedanno-polimetalicheskogo me-
storozhdeniya na Rudnom Altae. Vesm. Mosk. Univ. Ser. Geol. 1973, No. 3.
p. 58*75.
5. Harańczyk C.: Krakowska paleozoiczna prowincja tellurkowa. Prz.
Geol. 1978. v. 26 (302). No. 6. p. 337*343.
6. Moloshag V. P., Murzin, V. V., Nesterenko V. S.: Nekotorye osoben-
nosti mineralogii i geokhimii zolota i serebra v kolchedannom mestorozhde-
nii. In: Geokhimiya i mineralogiya pervichnykh i ytorichnykh oreolov: Sbor-
nik nauchnykh trudov (Grigor'ev. N.A. ed.). Sverdlovsk 1986, UNTs AN
SSR. p. 108*113.
7. Aksenov V. S.. Gavrilina K. S.. Litvinovich A. N., Bespaev Kh. A..
Pronin A. P., Kosyak E. A., Slyusarev A. P.: Nakhodka novykh mineraloy
serebra i tellura v rudakh Zyryanoyskogo mestorozhdeniya na Altae. Izv.
Akad. Nauk Kazakh. SSR. Ser. Geol. 1969, No. 3. p. 74*78.
8. Karup-MollerS.: Arcubisite and minerał B — two new minerals from
cryolite deposit at Ivigtut. South Greenland. Lithos 1976, v. 9, No. 4. p. 253*257.
9. Gadzheva T. l.: Minerał (Ag. Cu)4TeS iż mestorozhdeniya Shadiytsa,
Ts. Rodopy. C. R. Acad. bulg. Sci. 1985. v. 38. No. 2. p. 211*213.
10. Gadzheva T. L: Telluridy iż mestorozhdeniya Shadiytsa, Tsen-
tral'nye Rodopy. C. R. Acad. bulg. Sci. 1983. v. 36. No. 2. p. 245*247.
11. Bonev I. K., Neykov Kh. N.: Minerali na srebroto. bismuta i telura ot
polimetalnoto nakhodishche Ardino. Geokhim. minerał, i petrol. 1990. v. 26,
p. 3*19.
\2.BonevI. K.: Mineralogiya i geokhimiya na polimetalnoto nakhodish-
che Ardino. Geokhim. minerał, i petrol. 1991. v. 27. p. 25*62.
13. Harańczyk C.. Galkiewicz T.. Szóstek L. Kurek S.. RogożS.: Porfi-
rowa i skarnowa mineralizacja Cu-Mo z Zawiercia. Cz. II. Mineralizacja.
Rudy Metale, v. 25. No. 12. p. 558*565.

JERZY RYS Rudy Metale R 49 2004 nr 6

UKD 669-19:669-17.5/9.2:620.18:548
KURT WIENCEK

STATYSTYCZNY OPIS
ROZMIESZCZENIA ZIARN W POLIKRYSZTAŁACH

Rozmieszczenie ziarn w polikrysztale może być opisane za pomocą przestrzennego rozmieszczenia środków ziarn oraz
relacjami między położeniem środków i rozmiarami ziarn. Stereologiczna analiza za pomocą funkcji korelacji par (PCF) dla
środków przekrojów ziarn polikrystalicznego tytanu wskazuje, że ziarna tytanu są rozmieszczone przypadkowo w przestrzeni
(tzn. środki ziarn tworzą poissonowskie pole punktowe), natomiast rozmiary sąsiednich ziarn są statystycznie zależne.

STATISTICAL DESCRIPTION OF GRAINS ARRANGEMENT IN POLYCRYSTALS

The grains arrangement in a poly ery stal can be described by the spatial distribution of grain centre s as well as by the
relations between centre positions and grain sizes. A stereological analysis by means ofthe pair correlation function (PCF)
for grain cross-section centres of polycrystalline titanium indicates that titanium grains are randomly distributed in the space
(i.e. the grain centresform Poissonian point field), whereas the sizes of neighbouring grains are statistically dependent.

Prof. zw. dr hab. inż. Jerz\ Rvś. dr hab. inż. Kurt Wiencek. prof. niw. — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków.

282
 Wprowadzenie Dla dwuwymiarowego rozkładu zero-jedynkowego (p = 0) wzór (5)
przyjmuje postać
Własności mikrostruktury materiałów, w których analizowana 2
faza występuje w postaci oddzielnych ziarn, zależą od charakteru (6)
rozmieszczenia ziarn w przestrzeni. Rozmieszczenie ziarn w prze- lub
strzeni określa rozmieszczenie przekrojów ziarn w mikrostrukturze
płaskiej (na zgładzie), która jest dostępna dla mikroskopowej obser-
(7)
wacji oraz dla metalograficznych pomiarów. Do zadań metalografii
ilościowej należy ocena ilościowych cech przestrzennego rozmiesz-
czenia ziarn poprzez stereologiczne wnioskowanie w oparciu o cechy gdzie p, j (r) jest prawdopodobieństwem tego, że w kołach T(x, p) u T(y, p)
rozmieszczenia przekrojów ziarn w mikrostrukturze płaskiej [1,2]. będzie po jednym punkcie.
Niech punkt x e R będzie geometrycznym środkiem (środek Po wprowadzeniu prawdopodobieństwa warunkowego
ciężkości) ziarna w mikrostrukturze płaskiej. Przyjmuje się, że po-
(r)=P(Y=\\X=l) (8)
łożenie punktu x względem ustalonego układu współrzędnych okre- Pl

śla miejsce ziarna na płaszczyźnie. Natomiast zbiór punktów — otrzymuje się

środków ziarn, <t> = {x !; x? ...} c R2, określa miejsca ziarn na
płaszczyźnie. Zbiór O jest tzw. polem punktowym na płaszczyźnie (9)
[3]. Ponieważ układ ziarn wyznacza pole punktowe <ł>, to statysty- Po uwzględnieniu (9) w (7)
czne charakterystyki pola <D można traktować jako ilościowe chara-
kterystyki układu ziarn. W szczególności, charakterystyki rozmiesz-
czenia punktów pola <t> można uważać za charakterystyki rozmiesz- (10)
czenia ziarn na płaszczyźnie.
Celem niniejszej pracy jest ilościowy opis rozmieszczenia ziarn Funkcja
w mikrostrukturze płaskiej polikryształu za pomocą statystycznych
charakterystyk pól punktowych wyznaczonych przez środki ziarn, (11)
jako podstawy dla stereologicznego wnioskowania o rozmieszcze- P
niu ziarn w przestrzeni. jest tzw funkcją korelacji par (pair correlation function — PCF [3])
Wzór (11) wyraża funkcję PCF za pomocą prawdopodobieństw p
Pole punktowe na płaszczyźnie i p, (r) Funkcję PCF można również wyrazić za pomocą charaktery-
styk pola <t> Niech PA(r) będzie gęstością punktów pola <I> w pier-
Podstawowym parametrem jednorodnego pola punktowego <J>
ścieniu T(x, r + p)\T(x, r - p) dla x e <3> i p =* O (gdzie symbol „\"
na płaszczyźnie R jest gęstość punktów PA, czyli średnia liczba
oznacza różnicę zbiorów) Prawdopodobieństwop\(i) można wyra-
punktów przypadająca na obszar o jednostkowym polu/4 = 1. Niech
2 zić następująco
T c R będzie obszarem o polu A. Średnia liczba punktów pola <S>
w obszarze Tjest równa W2PA(r) (12)
P(A) = APA (1) Po uwzględnieniu (4) i (12) w (11)

Funkcja PCF
(13)
Niech T(x, p) będzie kołem o środku w punkcie x e R oraz
o promieniu p. Dla losowego punktu x e R , liczba „i" punktów pola
Funkcja (l 1) PCF, g(r) opisuje „oddziaływanie" między punkta-
O w obszarze T(x, p) jest dyskretną zmienną losową X, której rozkład
mi pola <J> W jednorodnym poissonowskim polu punktowym <J>,
opisuje funkcja prawdopodobieństwa/?,-, (i = 0, 1,2,...). Dla p —> O
rozkład zmiennej X jest zbieżny do rozkładu zero-jedynkowego.
W konsekwencji, dla p = O oraz danej liczby p e [0; 1]

dla i = 0
(2)
dla i = l

Wartość oczekiwana liczby punktów w kole, E(X), wynosi

E(X)=p (3)
2
Po uwzględnieniu (1) dla A = Ttp

P = tp2^ (4)

Niech x, y e R będzie parą punktów w odległości r T(x, p) u T(y, p)

jest parą kół o promieniu p i środkach x, y w odległości r Dla
losowych położeń T(x, p) u T(y, p) na płaszczyźnie R z> <J>, liczby
punktów i, j (i, j = O, l, ) pola <t> w kołach T(x, p), T(y, p) są
wartościami dwuwymiarowej zmiennej losowej (X, Y, r) zależnej od
r, z funkcją prawdopodobieństwa p (r) Dla p = O zmienna (X, Y, t)
ma rozkład zero-jedynkowy o jednakowych rozkładach brzegowych

Kowariancja
Kowariancja k (r) zmiennej losowej (X, Y; r) ma postać
Rys. l. Poissonowskie pole punktowe 4>
(5) Fig. 1. Poissonian point field <t

283
względne położenia punktów są statystycznie niezależne, co oznacza
brak oddziaływania między punktami. W konsekwencji PA(r) = PA
oraz g(r) = l. Natomiast jeżeli punkty pola <J> oddziaływają ze sobą, v,
to PA(r) * PA i g(r) ź 1. Wyróżnia się dwa przypadki: (i) gdy PA(r) '.X*
> PA, to g(r) > l i punkty „przyciągają" się, oraz (ii) gdy PA(r) < PA,
to g(r) < l i punkty „odpychają" się.

Przykłady pól punktowych

Rysunek l przedstawia poissonowskie pole punktowe <t> w kwa-

dracie T, otrzymane na drodze komputerowej symulacji. Ze względu
na brak „oddziaływania" między punktami, dla pola poissonowskie-
go funkcja g(r) = 1.
Rysunki 2 i 3 przedstawiają przykłady empirycznych pól pun-
» f t
'v •
ktowych <t>, wyznaczonych przez punkty-środki cząstek dyspersyj-
nej fazy Fe3C w stalach oraz odpowiadające im wykresy funkcji g(r).
Rysunek 2a przedstawia pole punktowe O wyznaczone przez pun-
kty-środki cząstek na zgładzie skoagulowanej równomiernej dysper- 2.00 -
syjnej fazy Fe3C w stali Fe-0,6%C, a rysunek 2b przedstawia wykres
funkcji g(r) [4]. Z rysunku 2b wynika, że dla r < 0,004 mm wartości dyspersyjna faza Fe3C
funkcji g(r) są mniejsze od l co wskazuje na „odpychanie" się 1.75 - (stal Fe-0.15%C, 700°C/320h)
punktów (cząstek), natomiast dla r > 0,004 mm, g(r) = l, co oznacza,
że położenia punktów (cząstek), które są oddalone od siebie o więcej
1.50 -

0.75 -

0.50
o.oo 0.01 0.02 0.03 0.04
Odległość f, mm
Rys. 3. Nierównomierna dyspersyjna
faza Fe3C w stali Fe-0,15%C [5]
a — pole punktowe wyznaczone przez środki cząstek, b — funkcja g(r)

Fig. 3. Non uniform Fe3C-dispersion in a carbon steel

with 0.15% C
2.oo: a — the point field of particle section centers. b — the g(r) -function
dyspersyjna faza Fe3C niż 0,004 mm, są statystycznie niezależne.
1.75: (stal Fe-0.6%C, 700°C/100h) Rysunek 3a przedstawia pole punktowe <J> wyznaczone przez
punkty-środki cząstek na zgładzie o nierównomiernej dyspersyjnej
1.50: fazie Fe3C w stali Fe-0,15%C [5]. (Nierównomierność polega na
tym, że punkty pola <t> tworzą skupiska, czyli tzw. klastery). Nato-
s"551-25^ miast rysunek 3£> przedstawia wykres funkcji g(r) dla pola <t> z ry-
sunku 3a [5]. Z rysunku 3b wynika, że dla r < 0,02 mm funkcja
.g, 1.00 g(r) > l co wskazuje na „przyciąganie" się punktów (cząstek), nato-
miast dla r > 0,02 mm, g(r) ~ l, co oznacza, że położenia punktów
i§ 0.75: (cząstek), które są oddalone od siebie o więcej niż 0,02 mm, są
statystycznie niezależne.
0.50:
Estymacja funkcji PCF

0.25^ 2
Niech T c R będzie określonym obszarem o polu A (na ogół T
jest kwadratem lub prostokątem). Zbiór O n T1 jest polem punkto-
0.00- wym w T. Estymację funkcji g(r) przeprowadza się dla pola $ n Tza
0.000 0.002 0.004 0.006 0.008 pomocą tzw. estymatora jądrowego (kernel estimator [3]) w postaci
Odległość r, mm l YY (14)
Rys. 2. Równomierna dyspersyjna faza Fe3C w stali Fe-0,6%C [4]
a — pole punktowe wyznaczone przez środki cząstek, b — funkcja g(r)
Sumowanie w (14) przebiega po wszystkich punktach x,
Fig. 2. Uniform Fe3C-dispersion in a carbon steel with 0.6% C y e <E> n T dla y =£ x; r jest odległością między punktami x, y, T7
a — the point field of particle section centers. b — the g(/-)-function jest p r z e s u n i ę t y m obszarem T o wektor wodzący p u n k t u

284
z e 0 n TT; natomiast funkcja kh(-) jest tzw. jądrem estymatora
z parametrem wygładzającym h [6]. Na ogół stosuje się jądro Epa-
nesznikowa [3, 6] w postaci

^-1--^ dla 11 K/z

**«) = (15)
O poza tym

z warunkiem

\kh(t~)dt = (16)
-h

W praktyce metalograficznej parametr h można obliczyć za

pomocą wzoru

h = cPA™ (17)
gdzie c jest stałą (0,1 < c < 0,2 [7]). Wykres jądra kh(f), (15), jest
przedstawiony na rysunku 4. Rysunek 5 przedstawia wykres funkcji
g(r) dla poissonowskiego pola punktowego (PA = \\0), wyznaczonej
1.50
funkcja kh(t) dla h wg. (16)
1.25 -

:
1.00

0.75

0.50

0.25

0.00
-1.00 -0.50 0.00 0.50 1.00
Rys. 4. Wykres funkcji kh(t)
Fig. 4. Plot of the &ft(0-kernel function

1.75

punktowe pole Poissona Rys. 6.

1.50 - PA= 110 a — Mikrostruktura zrekrystalizowanego Ti w kwadracie pomiarowym T,
b — pole punktowe wyznaczone przez środki ziarn Ti
1.25 - Fig. 6. Recrystallized titanium
a — microstructure in the T-test field,
b — the point field of grain section centers
1.00 ^-©OO^CTCTO
"eT
JA za pomocą estymatora (14) na podstawie 100 symulacji. Rysunek 5
0.75- daje wyobrażenie o jakości estymacji za pomocą estymatora (14).

Badania doświadczalne
0.50 - model
ooooo symulacja (100x) Przedmiotem badań doświadczalnych był ilościowy opis roz-
mieszczenia ziarn w próbce zrekrystalizowanego tytanu za pomo-
0.25 cą funkcji PCF dla pola punktowego <£ wyznaczonego przez pun-
0.00 0.04 0.08 0.12 0.16 0.20 kty-środki ziarn na metalograficznym zgładzić.
Odległość r, mm Rysunek 6a przedstawia typową mikrostrukturę na wytrawio-
nym zgładzie próbki zrekrystalizowanego tytanu wraz z zaznaczo-
Rys. 5. Empiryczna funkcja g(r) nym kwadratem pomiarowym T. Środek ziarna, x, jest zdefiniowany
dla poissonowskiego pola punktowego <I> jako środek koła (aproksymującego ziarno), którego pole jest równe
Fig. 5. Empirica! (simulated) g(r)-function polu ziarna. Przyjmuje się, że ziarno należy do T, jeżeli jego środek
of a Poissonian point field <t>

285
 arytmetyczne z pięciu funkcji PCF dla poszczególnych T): (d) dla
1.75 środków ziarn Ti oraz (b) dla poissonowskiego pola punktowego
(otrzymanego w symulowanym doświadczeniu komputerowym dla
takich samych warunków jak dla ziarn Ti). Z rysunku 7 wynika,
że funkcja g(r) dla ziarn Ti różni się istotnie od g(r) dla pola poisso-
nowskiego. Oznacza to, że punkty-środki ziarn Ti nie są rozmiesz-
czone przypadkowo na powierzchni zgładu. Dla odległości r < 0,02
mm, wartości funkcji g(r) są mniejsze od l, co wskazuje na „odpy-
chanie" się punktów (ziarn). Natomiast dla r > 0,04, g(r) = l, co
wskazuje na brak oddziaływania między położeniem ziarn. Oznacza to,
że jeżeli odległość między ziarnami jest duża, to ich względne położenia
są statystycznie niezależne od siebie. Ponieważ dla 0,02 < r < 0,04
wartości funkcji g(r) są nieco większe od l, to ziarna dla tej odległo-
ści nieznaczne „przyciągają" się. Wykres funkcji g(f) na rysunku la
jest podobny do wykresu funkcji g(r) dla dyspersyjnej fazy Fe3C
w stali, rysunek 2b [4]. Różnica polega na tym, że w przypadku Fe3C
pole punktowe ziarn Ti
granice błędu funkcja g(r) jest niewiększa od l. Oznacza to, że poza przedziałem
(0,02; 0,04) interpretację funkcji g(r) dla ziarn tytanu można oprzeć
na interpretacji funkcji g(r) dla dyspersyjnej fazy Fe3C w stali [8].
o.oo
0.00 0.04 0.08 0.12 0.16 0.20 W konsekwencji można przyjąć, że ziarna tytanu są rozmieszczone
przypadkowo w przestrzeni materiału a rozmiary sąsiednich ziarn
Odległość r, mm
nie są od siebie niezależne, czyli są skorelowane. Natomiast większe
od l wartości funkcji g(r) dla Ti w przedziale (0,02; 0,04) można
1.75 przypisać warunkowi ścisłego wypełnienia przestrzeni, który speł-
niają ziarna Ti.
punktowe pole Poissona
Omówienie wyników

Reprezentowanie układu ziarn na zgładzie przez pole punktowe <t>

wyznaczone przez środki ziarn sprowadza zagadnienie rozmieszcze-
nia ziarn do zagadnienia rozmieszczenia punktów na płaszczyźnie,
które można efektywnie badać metodami statystycznymi za pomocą
dwuwymiarowej zmiennej losowej (X, Y; r) o rozkładzie zero-jedyn-
kowym, zależnej od parametru r. W konsekwencji badanie rozmie-
szczenia punktów sprowadza się do badania statystycznej korelacji
między zmiennymi składowymi X, Y za pomocą funkcji g(r), która
jest dostępna dla pomiarów metalograficznych. Znajomość funkcji
symulacja (5x) g(r) dla empirycznego pola punktowego <t> umożliwia stereologiczne
granice błędu wnioskowanie o podstawowych cechach przestrzennego rozmiesz-
czenia ziarn. Podobieństwo empirycznych funkcji g(r): dla ziarn Ti
0.25 oraz cząstek Fe3C w stali pozwoliło na stereologiczne wnioskowanie
0.00 0.04 0.08 0.12 0.16 0.20 (przez analogię) o własnościach przestrzennego rozmieszczenia
ziarn Ti. Otrzymany wynik należy traktować jako pierwsze przybli-
Odległość r, mm żenie. Dokładniejszych danych mogą dostarczyć badania modelowe,
na przykład za pomocą modelu Poissona-Yoronoi [3].
Rys. 7. Empiryczne funkcje g(r)
a — dla pola punktowego środków ziarn Ti. b — dla pola
poissonowskiego <t (wynik symulacji) Literatura

Fig. 7. Empirical g(r)-functions
a — for the point field of titanium grain section centers,
b — for Poissonian point field 0 (a simulation)
Na zdjęciach mikrostruktury (przy powiększeniu 400 x) zazna-
czono punkty-środki ziarn za pomocą analizatora TGZ-3 (Zeiss) w 5
rozłącznych kwadratach pomiarowych To boku 100 mm. Rysunek
6b przedstawia pole punktowe dla ziarn Ti w kwadracie pomiaro-
wym T zaznaczonym na rysunku 6a. Układ punktów-środków ziarn
w obszarze pomiarowym (obejmującym 5 kwadratów T) o liczności
550 punktów stanowi podzbiór empirycznego pola punktowego <t>.
Gęstość punktów pola <J> w obszarze pomiarowym wynosi PA =
1760 mm~2. Względem układu współrzędnych (wyznaczonego
przez dwa boki kwadratu T ze wspólnym lewym dolnym narożem,
jako początkiem układu) zostały zmierzone współrzędne punktów
pola O. Następnie, za pomocą estymatora (14) zostały obliczone
funkcje g(r) dla pola <J> w poszczególnych kwadratach T. Rysunek 7
przedstawia wykresy średnich funkcji g(r) (obliczone jako średnie
1. Ryś J.: Stereologia materiałów. Fotobit, Kraków 1995.
2. Sattykow S. A.: Stereometrische Metallographie. Deutscher Yerlag fur
Grundstoffindustrie, Lipsk 1974.
3. Stoyan D., Kendall W.. Mecke J.: Stochastic Geometry and its Appli-
cations. J. Wiley, Chichester 1995.
4. Wiencek K.: Spatial distribution of FesC-particles in steel during
coarsening. Steel Research, 1996, t. 67. s. 419-422.
5. Wiencek K.. Satora K.: Particle arrangement of a carbide dispersion
in steel. Proc. International Conference on Stereology, Spatial Statistics and
Stochastic Geometry, Praga 1999, s. 267-272.
6. GajekL... Katuszka M.: Wnioskowanie statystyczne (wyd. IV). WNT,
Warszawa 2000.
7. Ohser J., Miicklich F.: Statistical Analysis of Microstructures in
Materials Science. J. Wiley, Chichester 2000.
8. Stoyan D., Wiencek K.: Spatial correlations in metal structures. Mate-
rials Characterization. 1991,1.26, s. 167-176.
Praca została wykonana w ramach badań statutowych Wydzia-
łu Metalurgia Inżynierii MateriałowejAGH, finansowanych przez
KBN (projekt nr 11.11.110.405).

286
KRZYSZTOF ŻABA Rudy Metale R 49 2004 nr 6
ANTONI PASIERB UKD 621.774.001:669-462:669-124:669.15'245'26

WPŁYW PARAMETRÓW PROWADZENIA PROCESU

NA STAN ł WŁASNOŚCI WARSTWY WIERZCHNIEJ RUR ZE STALI
CHROMOWO-NIKLOWEJ CIĄGNIONYCH NA KORKU SWOBODNYM
CZĘŚĆ l
Określono wpfyw zmiennej geometrii narzędzi ciągarskich (a, p, OC-P), sposobu przygotowania powierzchni narzędzi oraz
prędkości ciągnienia na stan i własności ciągnionych na korku swobodnym rur ze stali nierdzewnej chromowo-niklowej, ze
szczególnym uwzględnieniem własności warstwy wierzchniej rur. Zamieszczono wyniki badań chropowatości wzdłużnej
powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej rur przed i po ciągnieniu.

AŃ EFFECT OF THE PROCESS PARAMETERS ON THE STATE AND PROPERTIES

OF A SURFACE LAYER OF STAINLESS STEEL TUBES DRAWN ON A FLOATING PŁUG.
PART ONE

Ań effect ofvariable tools geometry (a, p, a-$), tools surface preparation method and of a drawing ratę on the state and
properties of stainless steel tubes drawn on a floating plug, particularly on the surface layer of a tubę, is discussed.
Experimental results ofroughness exarnination ofthe inner and outer surface ofthe tubes and tools before and after drawing
are presented.

Wstęp Jedną z możliwości zmniejszenia oporów tarcia jest odpowiedni

Wysokie wymagania stawiane obecnie wyrobom ciągnionym
decydują o konieczności prawidłowego podejścia do problemu ich
wytwarzania, w szczególności pod kątem jakości otrzymanej po-
wierzchni. Obserwowany aktualnie ogólnoświatowy trend do zwię-
kszenia wytrzymałości, odporności na korozję oraz niezawodności
wymienników ciepła stosowanych w przemyśle chemicznym, petro-
chemicznym oraz energetyce atomowej, wiąże się z powszechnym
zastosowaniem metali i stopów w postaci cienkościennych rur. Przy-
kładem zastosowania takich materiałów są rury ze stali nierdzew-
nych chromowo-niklowych odpornych na korozję w środowiskach
większości kwasów organicznych i nieorganicznych, roztworów al-
kalicznych oraz soli o małym stężeniu.
Około 80*90 % uszkodzeń rur zaczyna się na powierzchni. Fakt
ten powinien obligować producentów do większej dbałości o jakość
warstwy wierzchniej, zarówno przy projektowaniu, jak i wytwarza-
niu wyrobów.
Podstawowa charakterystyka warstwy wierzchniej [1] zawiera
mierzalne i niemierzalne własności geometryczne powierzchni oraz
własności fizyko-mechaniczne, przedstawiane poprzez:
— profilogram nierówności powierzchni,
— fotografie makro- i mikrostruktury powierzchni,
— fotografię zgładu powierzchni,
— rozkład twardości w funkcji odległości od powierzchni,
— rozkład naprężeń własnych w funkcji odległości od powierzch-
ni.
Do czynników, które wywierają istotny wpływ na stan warstwy
wierzchniej wyrobu oraz narzędzi należy zaliczyć:
— warunki tarcia,
— parametry kształtowania, takie jak: prędkość odkształcenia, tem-
peraturę odkształcanego metalu, naciski jednostkowe [2].
Tarcie zewnętrzne determinuje zarówno stan warstwy wierzch-
niej wyrobu, wpływając na zmiany chropowatości powierzchni,
struktury, stopienia umocnienia, rozkładu i wartości naprężeń włas-
nych, falistości, jak i zmiany stanu warstwy wierzchniej narzędzi.
dobór warstwy wierzchniej narzędzi oraz właściwy sposób jej wy-
tworzenia, tak aby narzędzia nie straciły zbyt szybko swojej geome-
trii i zapewniały uzyskanie wymaganej jakości wyrobów w zakresie
dokładności wymiarów, kształtu i stanu powierzchni.
Aby zatem uzyskać optymalną jakość ciągnionego wyrobu oraz
zwiększyć trwałość narzędzi, przy zachowaniu odpowiedniej pew-
ności technologicznej, należy dążyć do zmniejszenia ujemnego od-
działy wania tarcia przez zastosowanie odpowiednich środków smar-
nych, a także odpowiednio przygotowanych narzędzi pod względem
konstrukcji, materiałów oraz powierzchni.
Przedstawiony powyżej wpływ wielu czynników determinują-
cych stan i własności warstwy wierzchniej ciągnionych rur pozwolił
wytypować do badań doświadczalnych odpowiednie materiały, na-
rzędzia, środki smarne oraz parametry prowadzenia procesu, takie
jak prędkość ciągnienia i odkształcenie.
Badania wpływu parametrów procesu ciągnienia rur na korku
swobodnym na stan i własności warstwy wierzchniej uzyskanych
wyrobów zostały podzielone na trzy części. Pierwsza część, przed-
stawiona w niniejszej publikacji, dotyczy problemów gładkości po-
wierzchni rur wsadowych i po ciągnieniu, a także gładkości powie-
rzchni narzędzi, wyrażona badaniami chropowatości wzdłużnej. Na-
tomiast w drugiej części przedstawione zostaną badania dotyczące
mikrotwardości, mikrostruktury oraz topografii powierzchni rur.
Materiały i narzędzia zastosowane
do badań doświadczalnych oraz metodyka pomiarów
Próby ciągnienia rur na korku swobodnym przeprowadzono na
ciągarce ławowej o max. sile ciągnienia 70 kN.
Do badań doświadczalnych wykorzystano następujące materia-
ły, narzędzia i aparaturę pomiarową:
— rury zestali austenitycznej, z gatunku l H18N l OT ciągnione we-
dług schematu 19 x l ,2 —» 16 x l ,06,
— ciągadła z węglików spiekanych z gatunku G10 i oprawy stalowej,
o kątach połówkowych: a = 12°, a = 16° i średnicy D = 16 mm,

Dr inż. Krzysztof Żabo, prof. dr hab. inż. Antoni Pasierb — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków.

287
— trzpienie swobodne z węglików spiekanych z gatunku G10.
Geometrię korków swobodnych dostosowano do współczynni-
ków wydłużenia:
— na średnicy A.D = 1,19,
— na grubości ścianki Kg = 1,13,
— całkowite Xc = 1,34,
— przyrząd Form Talysurf do pomiaru chropowatości wzdłużnej
powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej rur przed i po ciągnieniu
oraz owalizacji i chropowatości narzędzi ciągarskich.
Zastosowanie materiałów na narzędzia ciągarskie (ciągadła, kor-
ki) z węglików wolframu, charakteryzujących się bardzo wysoką
twardością, niską ścieralnością oraz możliwością uzyskania wyso-
kiej gładkości powierzchni, drogą polerowania, pozwolą na uzyska-
nie rur o wymaganej gładkości powierzchni po ciągnieniu, a także
spowodują wzrost odporności na zużycie ciągadeł i korków.
Jako środek smarny zastosowano koncentrat do ciągnienia rur
i profili RATAK PZ 150 HK niemieckiej firmy Fush Oil Corp.
W pracach [3, 4] przedstawiono wyniki wpływu zastosowanej
geometrii narzędzi, środków smarnych, prędkości ciągnienia oraz
różnych proporcji wydłużenia wynikającego z redukcji średnicy
i ścianki rury przy takim samym wydłużeniu całkowitym na pracę
sił tarcia, siłę ciągnienia, temperaturę panującą w strefie odkształce-
nia oraz na powierzchni rury po wyjściu z ciągadła.
W celu określenia wpływu parametrów procesu ciągnienia na
stan i jakość powierzchni rur przeprowadzono pomiary chropowato-
ści wzdłużnej za pomocą przyrządu Form Talysurf firmy Taylor
Hobson.
W trakcie pomiarów chropowatości mierzono dwa parametry,
określone w normie [1], tj. Ra — średnie arytmetyczne odchylenie
profilu od linii średniej oraz RZ — wysokość chropowatości według
dziesięciu punktów profilu, których wartości podawane są w (im.
Uzyskane średnie wartości liczbowe parametrów Ra i Rz na powie-
rzchni zewnętrznej i wewnętrznej rur otrzymano na podstawie dzie-

Tablica l
Średnia wartość chropowatości wzdłużnej powierzchni
rur wsadowych
Average value of the roughness of the inner
and outer surface of tubes before drawing

Wyszczególnienie K. *,
(im \im

Powierzchnia zewnętrzna 0,7 6,3

Powierzchnia wewnętrzna 1,25 7,3 Rys. l. Wartość Ra na powierzchni wewnętrznej
i zewnętrznej rury dla różnych vc, a = 12°, P = 9°
Fig. 1. Yalue of the roughness Ra on the inner and outer surface
Tablica 2 of tubę for different vc, a = 12°, P = 9°
Średnia wartość chropowatości
wzdłużnej powierzchni rur po ciągnieniu
Average value of the roughness of the inner
and outer surface of tubes after drawing

Kąt ciąg- Kąt Prędkość Powierzchnia Powierzchnia

nienia korka ciągnienia zewnętrzna wewnętrzna
a P v
0 O
m/min R R
t *. **
uma um um um

1 0,43 4,32 0,34 3,83

9 2 0,59 5,22 0,24 1,86 Rys. 2. Wartość Rz na powierzchni wewnętrznej
4 0,83 7,26 0,09 1,08 i zewnętrznej rury dla różnych vc, a = 12°, P = 9°
12
Fig. 2. Yalue of the roughness /?., on the inner and outer surface
1 0,67 5,79 0,11 1,08 of tubę for different vc, a = 12°, P = 9°
10 2 0,97 8,26 0,23 2,47
4 0,76 6,25 0,16 1,86
M a=12" p-10°
1
2 0,49 4,79 0,13 1,39
3 0,47 5,38 0,18 2,06
11,30
4 0,63 6,14 0,23 2,76
6 0,73 6,47 0,26 2,9 .»,«
10 0,758 6,45 0,3 3,336 0,4

16
1 0,45 4,69 0,11 1,58 0,Z

13 2 0,46 4,63 0,26 2,67

4 0,47 4,57 0,35 2,71
Rys. 3. Wartość Ra na powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej
1 0,43 4,77 0,23 2,1 rury dla różnych vc, a = 12°, p = 10°
14 2 0,61 5,73 0,24 2,13
4 0,53 5,27 0,25 2,74 Fig. 3. Yalue of the roughness Ra on the inner and outer surface
of tubę for different vc, a = 12°, P = 10°

288
sięciu powtórzeń pomiarów każdej z badanych rur. Spośród kilku
możliwych do wyboru długości pomiarowych w badaniach zastoso-
wano odcinek elementarny le = 0,8 mm oraz odcinek pomiarowy
Lc = 4 mm, bez uwzględnienia innych błędów powierzchni, tj.
falistości i odchyłki kształtu.
Stan powierzchni rur przed ciągnieniem oraz jakość przygoto-
wanej powierzchni narzędzi jest bardzo istotny z punktu widzenia
warunków tarcia i smarowania, a także gładkości otrzymanej po-
wierzchni, szczególnie w procesie ciągnienia na korku swobodnym.
a=U° (5-10°
Rys. 4. Wartość Rz na powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej
rury dla różnych vc, ot = 12°, (3 = 10°
Fig. 4. Yalue of the roughness RZ on the inner and outer surface
of tubę for different vc, a = 12°, P = 10°
V"6 znfrnia vlO m/min
Rys. 5. Wartość Ra na powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej
rury dla różnych vc, a = 16°, p = 11°30'
Fig. 5. Yalue of roughness Ra on the inner and outer surface
of tubę for different vc, cc = 16°, P = 11°30'
v™6 m/min v~! O m/min
Rys. 6. Wartość RZ na powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej
rury dla różnych vc, a = 16°, P = 11°30'
Fig. 6. Yalue of roughness Rz on the inner and outer surface
of tubę for different vc, a = 16°, (3 = 11°30'
Z tego powodu przeprowadzono pomiary chropowatości rur wsado-
wych na powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej. Średnie wielkości
uzyskanych wyników pomiarów przedstawiono w tablicy l.
W trakcie procesu ciągnienia różnicowano kąty stożka ciągadła
w zakresie 12-5-16°, zmieniano różnicę kątów stożka ciągadła i korka
w zakresie 2-5-4,5° oraz zmieniano prędkość ciągnienia w zakresie
1*10 m/min.
Średnie wyniki pomiarów chropowatości wzdłużnej (Ra, RZ)
powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej rur po ciągnieniu w zależ-
ności od zmiany geometrii narzędzi oraz prędkości ciągnienia przed-
stawiono w tablicy 2 oraz na rysunkach 1*10.
Na histogramach poniżej (rys. 11*14) przedstawiono porów-
ct=16° 0=13"
Rys. 7. Wartość Ra na powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej
rury dla różnych vc, a = 16°, P = 13°
Fig. 7. Yalue of roughness Ra on the inner and outer surface
of tubę for different vc, a = 16°, (3 = 13°
Rys. 8. Wartość Rz na powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej
rury dla różnych vc, a = 16°, p = 13°
Fig. 8. Yalue of roughness Rz on the inner and outer surface
of tubę for different vc, a = 16°, p = 13°
Rys. 9. Wartość Ra na powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej
rury dla różnych vc, a = 16°, p = 14°
Fig. 9. Yalue of roughness Ra on the inner and outer surface
of tubę for different vc, a = 16°, p = 14°
289
 • Fow. wewnętrzna
0 Pow. zewnętrzna

Rys. 10. Wartość R. na powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej
rury dla różnych vc, a = 16°, p = 14°
Fig. 10. Yalue of roughness R, on the inner and outer surface
of tubę for differenf vc, a = 16°, p = 14°
=16 p=14
Rys. 13. Porównawczy wykres Ra na powierzchni zewnętrznej
rury dla różnych v; a i p
Fig. 13. Comparative diagram of roughness Ra on the outci
surface of tubę for different v; a and p

R/, urn

Rys. 11. Porównawczy wykres Ra na powierzchni wewnętrznej

rury dla różnych v; a i p
Fig. 11. Comparative diagram of roughness Ra on the inner
surface of tubę for different v; oc and p
Rys. 14. Porównawczy wykres R, na powierzchni zewnętrznej
rury dla różnych v; a i p
Fig. 14. Comparative diagram of roughness Rz on the outer
surface of tubę for different v; a and P

a=16 p=14

Rys. 12. Porównawczy wykres R7 na powierzchni wewnętrznej

rury dla różnych v; a i P
Fig. 12. Comparative diagram of roughness Rz on the inner
surface of tubę for different v; a and p

nawcze wyniki badań chropowatości wzdłużnej powierzchni we-

wnętrznej i zewnętrznej rur po ciągnieniu.
Rys. 15. Przykładowy pomiar owalizacji i nierówności
Stan powierzchni narzędzi po ciągnieniu powierzchni ciągadła po ciągnieniu
Fig. 15. Measurement of circular and irregularity
Badania doświadczalne procesu ciągnienia rur na korku swobod- of die surface after drawing

290
 Tablica 3
Wartość Ra na powierzchni korków po ciągnieniu
Value of roughness on surface of floating plugs after drawing
Kąt korka
P 9 10 11°30' 13 14
o
Chropowatość
wzdłużna Ra, um 0,0813 0,077 0,05302 0,0843 0,0532
nym ze stali austenitycznej 1H18N10T potwierdziły istotny wpływ
parametrów prowadzenia procesu na stan powierzchni wewnętrznej
i zewnętrznej otrzymanych wyrobów.
Zatem bardzo ważnym elementem wpływającym na przebieg
procesu jest dobór odpowiednich materiałów na narzędzia (ciągadeł
i korków) stosowanych w trakcie ciągnienia. Ocena stanu powierzchni
narzędzi po ciągnieniu świadczy o właściwym doborze materiałów
na narzędzia oraz środków smarnych.
Zarówno ciągadła, jak i korki, mają w większości przypadków
powierzchnię błyszczącą, bez porysowali, zadrapań i nalepionego
materiału. Za pomocą przyrządów firmy Talyor Hobson zbadano
owalizację i chropowatość ciągadeł oraz korków po ciągnieniu. Na
powierzchni ciągadła o kącie a = 16° nie zanotowano żadnych
śladów zadrapań czy porysowań. Natomiast na powierzchni ciągadła
o kącie a = 12° powstał liniowy defekt uwidoczniony w postaci
charakterystycznego piku na rysunku 15. Poza tym po wierzchni a jest
gładka, a ciągadło zachowało swój pierwotny kształt.
W tablicy 3 zamieszczono wyniki pomiarów chropowatości
wzdłużnej powierzchni korków po ciągnieniu,
Podsumowanie i wnioski
Badania chropowatości wzdłużnej rur po ciągnieniu potwierdziły
znaczny wpływ parametrów prowadzenia procesu oraz przygotowania
powierzchni narzędzi na stan powierzchni wewnętrznej i zewnę-
trznej rur.
Z przeprowadzonych badań wynikają następujące spostrzeżenia:
— po procesie ciągnienia nastąpił zdecydowany wzrost gładkości
powierzchni (szczególnie wewnętrznej) rur w stosunku do gład-
kości powierzchni rur wsadowych. Dla rur wsadowych chropo-
watość powierzchni wewnętrznej wynosiła Ra = 1,25 |J.m, nato-
miast powierzchni zewnętrznej Ra = 0,7 |im. Po ciągnieniu zaś
chropowatość powierzchni rur mieściła się w granicach:
— Ra = 0,43-^0,93 |im dla powierzchni zewnętrznej rur,
— Ra = 0,09-K),35 (im dla powierzchni wewnętrznej rur.
Nastąpiło więc obniżenie chropowatości powierzchni wewnętrz-
nej rur po ciągnieniu o jeden rząd wielkości:
— przy zastosowaniu kąta ciągadła a = 16° i korka P = 11°30', 13°
i 14°, wraz ze wzrostem prędkości ciągnienia, następuje wzrost
chropowatości powierzchni wewnętrznej rur, świadczący o po-
prawie warunków smarowania i zwiększeniu grubości filmu
smarnego;
— dla kąta ciągadła a = 12° i korka P = 9° wraz ze wzrostem
prędkości ciągnienia maleje chropowatość powierzchni wewnę-
trznej rur, co świadczy o występowaniu zjawiska tarcia granicz-
nego, powodującego ścinanie wierzchołków na wewnętrznej
powierzchni rury prowadząc w konsekwencji do wzrostu jej
gładkości;
— ciągnienie rur na korku swobodnym zdecydowanie poprawia
chropowatość powierzchni wewnętrznej rur w stosunku do ciąg-
nienia rur na pusto, w którym obwodowe naprężenia ściskające
sprzyjają wzrostowi chropowatości na wewnętrznej powierzch-
ni. Kontakt wewnętrznej powierzchni rury z korkiem swobod-
nym prowadzi do radykalnej poprawy chropowatości;
— można wysunąć tezę, potwierdzoną oscylogramami, że wzrost
prędkości oraz kąta ci ągadła powiększa efekt hydrodynamiczne-
go ciągnienia, co skutkuje obniżeniem współczynnika tarcia
głównie na wewnętrznej powierzchni rury [3, 4].
Literatura
1. Polska Norma PN-87/M-04250. Warstwa wierzchnia. Terminologia.
2. Gierzyńska M.: Tarcie, zużycie i smarowanie w obróbce plastycznej
metali. WN-T, Warszawa. 1983.
3. Pasierb A., Żaba K.: Praca sil tarcia zewnętrznego — główne kryte-
rium optymalizacji procesu ciągnienia rur na korku swobodnym. Rudy Me-
tale 2002, nr lO-ll.s.492,
4. Żaba K: Praca sil tarcia jako kryterium optymalizacji procesu ciągnienia
rur na korku swobodnym. Pr. doktorska, AGH, Kraków, 2002 [niepublik.].

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia

i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieżela-
znych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

291
 AMJMIMHJM
f
V

ALUMINIUM PROCESSING
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. WOJCIECH LIBURA, prof. nzw.

TADEUSZ KNYCH Rudy Metale R 49 2004 nr 6

UKD 621.315.1:669.715:669/462
ANDRZEJ MAMALA
BEATA SMYRAK

PRZEWODOWE STOPY NA BAZIE ALUMINIUM

Przedstawiono stopy na bazie aluminium przeznaczone na przewody elektroenergetyczne. Materiały te zestawiono w dwóch
grupach: stopy klasyczne z grup AlMgSi, AlCuMg, AlMg, AlFe oraz nowoczesne odporne cieplnie stopy z grupy AIZr.

ALUMINIUM ALLOYS FOR ELECTRICAL POWER SYSTEMS

The history of overhead electrical power engineering started in 1882 in Germany, where the first DC linę was built.
Traditionally, considering material properties, the basie material for conductors was, andstillis, copper. The first conductors
were madę ofthis metal. At the beginning of the 20 century copper became a strategie material and therefore, aluminium
started to be used in electrical power systems. Aluminium, although known sińce 1825, was not attractive for 191 century
electrical power engineering because ofits high price. With the development of modern methodsfor its winning it has become
competitive with other commonly usedmetallic elements. However, despite its morę advantageous conductivity-to-density ratio
compared to that of copper (which is important index in overhead linę conductors), aluminium conductors for overhead lines
had to be steel-reinforced due to their Iow mechanical properties. In the first solutions in thisfield, the whole mechanical load
was carried by a steel córę, whereas aluminium layerwas conducting electricity. This resulted in high effort of the córę material
andgreat sags of such conductors. Therefore, morę economic approach aimedto reduce heightofthe supporting constructions
was implemented, leading to the development of steel-aluminium conductors, which are now well known and commonly used.
This solution is based on application ofcold-drawn aluminium which, besides conducting electric current, takes overapart
of mechanical load, whereas high strength steel wires making up a córę take over the remaining portion of a tension. However,
bimetallic conductors create a number of exploitation problems resulting from different physical properties of the constituent
materials, high mass of a conductor, presence of ferromagnetic material, corrosion risk, and others. These problems have
become an inspiration for the development of homogeneous conductors. Such conductors are sometimes madę of aluminium,
copper and steel, but because ofmany shortages such as insufficient mechanical strength (aluminium), high mass and price
(copper), and high losses (steel), their mass application appeared to be impossible. The only economically and technically
justified solution are aluminium alloys based homogeneous conductors, so called alloyed conductors. The first electricity linę
of that kind was built in France in 1928. The world-wide interest in this group of conductors dates back to the middle of the
2(f century, when the dynamie industrial development resulted in considerable demandfor energy, and technologies for
fabrication and processing of the aluminium alloys for conductors were sufficiently mastered.
The current trends in the field of overhead electric power systems in reference to the materials for the conductors include:
improvement of aluminium alloys designedfor conductors, development ofcomposite cores aimed to replace steel in bimetallic
conductors, and general improvement of the mechanical, electric and operating properties of the conductors.

Wprowadzenie ze względu na własności materiałowe podstawowym materiałem

przewodowym była od początku i jest nadal miedź. Z tego też metalu
Historia elektroenergetyki napowietrznej sięga 1882 r., kiedy to wykonywano pierwsze przewody. Jednakże na początku XX wieku
w Niemczech zbudowano pierwszą linię prądu stałego. Tradycyjnie, miedź stała się materiałem strategicznym i w elektroenergetyce na-

Dr hab inż. Tadeusz Knych, dr inż. Andrzej Mamala, mgr inż. Beata Smyrak — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

292
powietrznej zaczęto wykorzystywać aluminium. Metal ten, chociaż
znany od 1825 r., ze względu na wysoką cenę nie był dla XIX-
-wiecznej elektroenergetyki atrakcyjny. Dopiero opracowanie współ-
czesnych metod jego pozyskiwania sprawiło, że stał się on konku-
rencją dla innych stosowanych powszechnie w technice pierwia-
stków metalicznych. Samo aluminium, pomimo korzystniejszego
niż w przypadku miedzi stosunku przewodności do gęstości (co ma
znaczenie w przewodach linii napowietrznych), z uwagi na niski
poziom własności mechanicznych wymagało, przy wykorzystaniu
na przewody napowietrzne, zastosowania rdzenia nośnego. W pier-
wszych rozwiązaniach togo typu całe obciążenie mechaniczne prze-
nosił rdzeń stalowy, zaś warstwa aluminiowa spełniała jedynie za-
dania elektryczne. Przekładało się to jednak na wysokie wytężenie
rdzenia oraz duże zwisy takich przewodów. Podejście ekonomiczne
zmierzające do obniżenia wysokości konstrukcji wsporczych dopro-
wadziło do opracowania znanych i powszechnie stosowanych do
dnia dzisiejszego przewodów stalowo-aluminiowych, gdzie wyko-
rzystuje się ciągnione na zimno aluminium, które oprócz przewodze-
nia prądu przenosi również część obciążeń mechanicznych oraz
wysokowytrzymałe druty stalowe stanowiące rdzeń przenoszący
pozostałą część naciągu. Przewody bimetalowe generują jednak
szereg problemów eksploatacyjnych wynikających z różnicy włas-
ności fizycznych materiałów składowych, wysokiej masy przewodu,
obecności materiału ferromagnetycznego, ryzyka korozji i in. Po-
wyższe problemy stały się inspiracją dla opracowania przewodów
jednorodnych. Przewody takie wykonuje się okazjonalnie z aluminium,
miedzi, stali, jednakże z uwagi na szereg mankamentów, takich jak
niewystarczająca wytrzymałość mechaniczna (aluminium), wysoki 02 0,4 0,6 0,8
ciężar i cena (miedź), duże straty (stal) ich zastosowanie na masową Zawartość dodatku %

skalę jest niemożliwe. Jedynym sensownym ekonomicznie i techni-

cznie rozwiązaniem są przewody jednorodne bazujące na stopach Rys. 1. Zależność przewodności aluminium w funkcji
aluminium, tzw. przewody stopowe. Pierwsza linia tego typu po- ilości i rodzaju dodatków [1]
wstała we Francji w 1928 r. Światowe zainteresowanie tą grupą Fig.l. Dependence of aluminum's conductivity in a function
przewodów datuje się jednak na połowę XX w., kiedy dynamiczny of the amount and kinds of components [1]
rozwój przemysłu zaowocował obiektywnym zwiększeniem zapo-
trzebowania na energię z jednej strony, a dopracowaniem technolo- Tablica l
gii wytwarzania i przetwarzania przewodowych stopów aluminium Zawartość dodatków stopowych
z drugiej strony. w popularnych przewodowych stopach aluminium [2,3,41
Obecne trendy w elektroenergetyce napowietrznej, w obrębie The amount of steel addings
materiałów przewodowych, obejmują m.in. doskonalenie stopów in popular eonductor's aluminium alloys [2,3,4]
aluminium na cele przewodowe, opracowywanie rdzeni kompozy-
towych w miejsce stali w przewodach bimetalowych oraz ogólną Zawartość dodatków
poprawę własności mechanicznych, elektrycznych i eksploatacyj- Gatunek
Kraj
nych przewodów. stopu
Si Mg Fe Cu

Klasyczne przewodowe stopy aluminium 1350(EC) USA 0,40 0,05

—
1370 USA 0,10 0,02 0,25 0,02
Wprowadzenie do czystego aluminium innych pierwiastków 5005 USA 0,100,50*1,10 0,70 0,20
skutkuje nieodzownie pogorszeniem własności elektrycznych takie- 6101 USA 0,300,35*0,80 0,50 0,10
go materiału, lecz równocześnie oferuje możliwość poprawy włas- 6201 USA 0,30*0,70 0,60*0,90 0,50 0,10
ności mechanicznych. Na rysunku l przedstawiono wpływ podsta- 8017 USA 0,50*0,90 0,01*0,5 0,55*0,8 0,1*0,2
X8030 USA 0,1 0,02 0,3*0,8 0,15*0,3
wowych dodatków na własności elektryczne aluminium [1], USA 0,4
CM71 0,1 0,15 0,1
Niektóre z tych pierwiastków towarzyszą aluminium jako natu- CK74 USA 0,1 0,1 0,86 0,02
ralne zanieczyszczenia metalu, inne wprowadza się celowo, by uzy- CK76 USA 0,1 0,15 0,75 0,05
skać założony efekt strukturalny. Przedstawione zależności mają Triple-E USA 0,1 0,02 0,6 0,02
oczywiście jedynie charakter poglądowy, bowiem w praktyce mamy 1350A Niemcy 0,25 0,05 0,40 0,02
na ogół do czynienia z wieloma dodatkami równocześnie, tak że za- 6101B Niemcy 0,30*0,60 0,35*0,60 0,10*0,30 0,05
chodzić mogą między nimi interakcje, więc ich wpływ na pogorsze- 6101A W.Bry tania 0,30*0,70 0,40*0,90 0,40 0,05
1120 Australia 0,10 0,20 0,40 0,05*0,035
nie własności elektrycznych może być odmienny.
6201A Australia 0,50*0,70 0,60*0,90 0,50 0,04
W tablicy l zestawiono składy chemiczne popularnych materia- A-GS/L/55
łów przewodowych na bazie aluminium. Zastosowanie stopów alu- Francja 0,38*0,56 0,41*0,55 0,32 0,035
(6101)
minium na cele przewodowe podzielić można na dwie grupy: wyso- A-GS/L/66
Francja 0,44*0,62 0,48*0,60 0,32 0,035
kowytrzymałe stopy o bardzo dobrej przewodności na przewody (6101)
wysokiego napięcia oraz przewodowe stopy o niższych wymaga- A-GS/L/76
Francja 0,45*0,65 0,55*0,8 0,32 0,035
niach na mniej odpowiedzialne zastosowania, np. przewody średnie- (6201)
go czy niskiego napięcia, gdzie nie wymaga się tak wysokich włas- A4/L Francja 0,1*0,2 0,02 0,5*0,85 0,02
A4-G/L Francja 0,09 0,1*0,22 0,5*0,85 0,02
ności mechanicznych. Co oczywiste, od stopów przewodowych
Ductalex Szwecja 0,04 0,05 0,15 0,2
obok odpowiedniej wytrzymałości na rozciąganie, przewodności Almhoflex Włochy 0,2*0,5 0,05 0,3*1 0,05
elektrycznej i plastyczności wymaga się ponadto odporności na peł-

293
zanie, zmęczenie, korozję i działanie temperatur towarzyszących
eksploatacji przewodu oraz odpowiednich własności fizycznych.
Najpopularniejszą grupą przewodowych stopów aluminium są
utwardzalne wydzieleniowo stopy z grupy AlMgSi [5]. To właśnie
z takiego materiału powstała pierwsza na świecie, wspomniana wy-
żej, linia napowietrzna z przewodami stopowymi [6]. Stopy z tej
grupy są obecnie stosowane powszechnie we wszystkich krajach
wysoko rozwiniętych, w tym również w Polsce. W zależności od
ilości dodatków magnezu i krzemu materiały z tej grupy zyskały
różne nazwy tradycyjne w różnych krajach, np. almemec, aldrey,
anticorodal, E-AlMgSi, 6201, 6101, A159 i in. Sukces tej grupy
stopów wynika z ich dużej uniwersalności, bowiem nawet z materiału
o ściśle określonym składzie chemicznym poprzez dobór właściwej
technologii przetwarzania uzyskać można dużą zmienność parame-
trów końcowych i w zależności od potrzeb wykorzystać na cele
wysokiego, średniego czy niskiego napięcia.
Drugą grupą stopów przewodowych są stopy AlCuMg. Najpo-
pularniejsze z nich znane są pod nazwami ductalex, CM71,1120 [7].
W zależności od zawartości dodatków stopy te mogą podlegać ob-
róbce cieplno-mechanicznej, bądź też być ciągnione wprost na śred-
nicę gotową — tak więc można z nich wykonywać najtrudniejsze
technologicznie przewody wysokich napięć, jak i mniej odpowie-
dzialne przewody niższych napięć. Cieszą się one wielką popularno-
ścią w Australii i krajach skandynawskich.
W Stanach Zjednoczonych opracowano w latach pięćdziesią-
tych XX wieku przewodowe stopy z grupy AlMg. Najpopularniejszy
z nich to stop 5005 [8]. Z założenia jest to uniwersalny, tani w pro-
dukcji materiał przewodowy. Materiał ten przetwarzany jest analo-
Tablica 2
Normowane własności drutów ze stopów AlMgSi [10]
Standardized properties of alloyed wires AlMgSi [10]
Km A
250 P wodów, np. Lamitref czy Nexans). Własności wspomnianych wyżej
Typ drutu
MPa % nQ.m
A 315-325 3 32,84
B 295 3,5 32,53
S 340 5 32,23
EHC 295 3 30,50
A159 250 3 29,30
gicznie jak klasyczne aluminium. Przewody ze stopu 5005 pracują
bezawaryjnie od ponad 50 lat, co dowodzi jego zalet, mimo to stopy
przewodowe tej grupy nie cieszą się większym zainteresowaniem
w Europie z uwagi na niższy poziom własności wytrzymałościo-
wych niż w stopach AlMgSi, czy AlCuMg. Podobne materiały wprowa-
dzono na szerszą skalę np. na Węgrzech w latach siedemdziesiątych.
Kolejna grupa przewodowych stopów aluminium to stopy z gru-
py AlFe, często wzbogacone również innymi dodatkami np. Mg, Si
czy Cu [9]. Najbardziej znane stopy tego typu to amerykański
Triple-E czy CK74, włoski almhoflex. Stopy te cechują się wyższy-
mi niż czyste aluminium własnościami mechanicznymi, lecz równo-
cześnie istotnie gorszą przewodnością elektryczną. Stosowane są
w liniach, gdzie przeważa dbałość o trwałość mechaniczną układu
niż o straty energii, czyli w mniej obciążonych liniach średnich
i niskich napięć. Pomimo rozległych badań nad tymi stopami w la-
tach siedemdziesiątych, nie znalazły one szerokiego zastosowania
w elektroenergetyce napowietrznej, natomiast są z powodzeniem
stosowane np. we Francji w liniach telefonicznych.
Nowe tendencje w dziedzinie
przewodowych stopów aluminium
Jak wspomniano wcześniej najpopularniejszą grupę przewodo-
wych stopów aluminium stanowią stopy AlMgSi. Na tych właśnie
materiałach koncentruje się wysiłek badawczy wiodących ośrodków
naukowych na świecie. W ostatnim czasie wypracowano nowe al-
ternatywne ścieżki technologiczne przetwarzania ww. materiałów,
umożliwiające uzyskanie szczególnie atrakcyjnego zespołu własno-
ści końcowych. Klasyczne wymagania dotyczące drutów ze stopów
AlMgSi utożsamić można z dwoma typami drutów A i B wg specy-
fikacji IEC. Rozwój technologii doprowadził do ustalenia nowych
standardów w tej dziedzinie, np. drutu typu EHC, czy typu 5 (typ S
wg specyfikacji PSE obowiązuje w Polsce; zespół własności jest
jednak podobny do osiągnięć innych czołowych producentów prze-
drutów zamieszczono w tablicy 2.
Ponadto prowadzi się badania nad modyfikowaniem struktury
stopów AlMgSi pierwiastkami, takimi jak Sr, Ce, i in. w celu poprawy
własności elektrycznych, mechanicznych, czy technologicznych [11].
Szczególnie ważnym zagadnieniem jest odporność cieplna ma-
teriałów przewodowych. Problem ten jest obecnie jednym z bardziej
aktualnych zagadnień badawczych wobec rosnących gęstości prze-
syłanych prądów, generujących istotnie wyższe temperatury prze-

Tablica 3

Przewodowe stopy AlZr z różnymi dodatkami opatentowane w Japonii, gwarantujące wysoką odporność cieplną
Conductor's alloys AlZr with yarious components designed in Japan, guaranteeing high thermal resistance

Patent Zr Si Fe Cu Sr Ti Ni Mg Sb Be Li

JP7207392 0,2-0,5 0,03-0,2 0,08-0,3 0,005-0,1 0,005-0,05

JP7054110 0,25-0,45 0,03-0,3 0,08-0,3 0,01-0,05
JP6 158246 0,15-0,4 0,05-0,2 0,1-0,5 0,005-0.05
JP6 1243459 0,005-0,5 <=0,07 0,05-0,2
JP61238944 0,01-0,2 0,04-0,25 0.05-0,3
JP61283945 0,15-0,8 0,05-0,6 0,01-0,8
JP6 1023752 0,15-0,6 0,04-0,3 0,05-0,4 0,04-0,3
JP60 145364 0,3-0,8 0,04-0,3 0,05-0,4
JP60131956 0,2-0,5 0,04-0,3 0,05-0,4 0,005-0,01
JP60052564 0,1-1 0.01-0,8
JP60029456 0,1-0,8 0,05-0,8 0,07-0,8 0,005*0,5 0,005-0.5
JP60024357 0,1-0,8 0,04-0,5 0,05-0,8
JP59 107067 0,15-0,8 0,04-0,5 0,05-0.8
JP59083752 0,1-0,5 0,05-0.5 0,05-0.5
JP582 17666 0,01-0,2 0,03-0,3 0,07-0.8 0,005-0,5 0,005-0,5
JP58087236 0,15-0,8 0,04-0,3 0,05-0,6 0,002-0,5 0,002-0,5
JP57200539 0,004^-0,05 <0,07 0,05-0,2 0,001-0,1
JP57043971 0,01-0,8 0,03-H),3 0,05-0,8
JP57035670 0,1-0,16 0,04-K),1 0,08-0,2

294
 Tablica 4 Podsumowanie
Własności odpornych cieplnie przewodowych stopów AlZr
Stosowane w elektroenergetyce napowietrznej przewodowe sto-
na przykładzie drutu § 4,5 mm [15]
py aluminium cechują się bardzo dużą różnorodnością składów
Properties of thermally resistant conductor's alloys AlZr
chemicznych, co wynika z różnorodności ich szczegółowych zasto-
on the example of a wire 4.5 mm
sowań oraz warunków, w jakich są eksploatowane. Zróżnicowanie
to wynika ponadto z tradycji wytwórczych poszczególnych krajów
Materiał R* 4
"200 P max oraz panującej w nich odmiennej normalizacji i oryginalności syste-
MPa % n£2m °c mów energetycznych. Chociaż materiały te są obecne na rynku od
ponad 70 lat, to obserwuje się ich ciągły rozwój. Ta swoista ewolucja
Al 160 2 28,26 90 materiałów przewodowych posiada charakter cykliczny wynikający
58 TAI 160 2 29,73 150 z okresowej przypadającej raz na ok. 20-*30 lat potrzeby moder-
60 TAI 160 2 28,74 150 nizacji systemu energetycznego.
AUTA1 160 2 30,25 200
XTA1 160 2 29,73 230 Literatura
KTA1 225 2 31,35 150 1. LangerwergerJ.: Die elektrischen Eigenschaften von Aluminium und
ZTA1 160 2 28,74 210 Aluminiumlegierungen. Revue Suisse de rAluminium 1974 nr 3, s. 85*99.
2. Alloy Designation Aluminum Association.
3 Kutner F.: Leiwerkstoffe aus aluminium. Aluminium 1980, nr 2,
wodów. Pierwsze badania w tej dziedzinie prowadzono na stopach s. 165-168, Aluminium 1980, nr 3, s. 230*233, Aluminium 1980, nr 4, s. 294*297,
AlFe. posiadających z natury wysoką odporność cieplną. Stop Su- Aluminium 1980, nr 5, s. 351*353.
per T z dodatkiem Co do stopu AlFe [12] cechował się szczególnie 4. DevelayR.: Progres metalurgiques recents dans le domaine des alliages
d'alurninium corroyes. Materiaux et Techniques. 1980, nr 4*5, s. 121*125.
zadowalającą odpornością cieplną, jednak mało elastyczna techno-
5. Quey F. J.: Generalisation de 1'emploi de 1'almelec par Electricite de
logia jego wytwarzania oraz zespół uzyskanych własności mechani- France. Revue de l'Aluminium 1972, nr 12, s. 966*980.
cznych i elektrycznych sprawiły, że nie cieszy się on powszechnym 6. Bonmarin J., AdenisD.: Etude des phenomenes de precipitaion dans
zainteresowaniem. Podobne badania prowadzono dla stopu AlNi, un aliage aluminium-magnesium-silicium pour appliation electriąues
jednak bez większych sukcesów. (ALMELEC). Memories Scientifiąues Rev. Metallurg. 1969, nr 12, s. 895*906.
Zainteresowanie problemem zwróciło uwagę badaczy na stopy 7. Barber K. W., Ka/laghan K. J.: Improved overhead linę conductors
z grupy AlZr. Te właśnie stopy wraz z różnymi dodatkami zostały using Aluminium alloy 1120. IEEE PWRD 1995, nr 1. s. 403*409.
8. Adatns H. W.: Design of Overhead Lines with 5005Aluminum Alloy
gruntownie przebadane w Japonii (tabl. 3) i posłużyły do opracowania
Conductors. AIEE 1959, nr 12, s. 1290*1297.
nowej generacji przewodów napowietrznych wysokiego napięcia, 9. Westerlund R. W.: Effect of Composition and Fabrication Practice on
tzw. Przewodów HTLS. Są to na ogół konstrukcję bimetalowe, Resistance to Annealing and Creep of Aluminum Conductor Alloys. Metallur-
w których miejsce aluminium zajęły właśnie odporne cieplnie stopy gical Trans. 1974, nr 3, s. 667*671.
AlZr [12-5-14]. Obecność rdzenia nośnego sprawia, że nie wymaga 10. Knych T., Mamala A., Nowak S.: Analiza wymagań stawianych
się od tych materiałów wygórowanych własności mechanicznych, drutom i przewodom z aluminium i ze stopów AlMgSi. Rudy Metale 2003,
ajedynie możliwie wysokiej przewodności i zadowalającej stabilno- nr 8, s. 375*392.
\\.MulazimogluM.H., GruzelskiJ.E.. ChssetB.,DelomelJ. C.:Effects
ści własności podczas długofalowej ekspozycji na działanie pod- of strontium on the properties of 6201 electrical conductor alloy. Aluminium
wyższonych temperatur. Inne podejście to dodatki Zr do klasycznych 1996, nr 2, s. 172*176.
istniejących już stopów przewodowych w celu nadania im odpo- 12. IrcibarR., Pampillo C., Chia H.: Metallurgical Aspects of Aluminum
wiedniej odporności na działanie temperatury. Taki materiał posiada Alloys for Electrical Appliations.
istotnie wyższe własności mechaniczne umożliwiające wytworzenie 13. Douglass D.: Maximize Use of Existing Route. Transmission &
przewodu jednorodnego. Distribution World, 2002, nr 1.
Własności mechaniczne i elektryczne oraz dopuszczalne tempe- 14. Heat-Resistant Aluminium Alloy. Furukawa Technical Newsletter
1999, nr 3.
ratury pracy długotrwałej najpopularniejszych stopów AlZr przed-
15. Sasaki S.. Takebe T.. Miyazaki K., Yakota M.. Sato K.. Yoshida S..
stawiono w tablicy 4. Jak wynika z danych przedstawionych w tab- Matsubara I.: ZTACIR-New Extra-Heat Resistant Galvanized Invar-Rein-
licy wytrzymałość omawianych materiałów jest zbliżona do czyste- forced Aluminum Alloy Conductor. Sumitomo Electric Tech. Rev. 1985,
go aluminium nr 24, s. 117*123.

Szanowni Czytelnicy
Zapraszamy do zaprenumerowania naszego czasopisma, w którym znaj-
dziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny przemysłu
metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2004 r. znajdują się na II stronie okładki.

Redakcja

295
 POWDER METALLURGY

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : prof. zw. dr inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

n / f A / ^ T C T O T T t i-\-n r c vi Rudy Metale R 49 2004 nr 6

MACIEJ SUŁOWSKI nKnKM669.14.018.29:621.762.5:669.15*74:622.785
UKD t A m K oo.fiTi 7ft-

BADANIA DYLATOMETRYCZNE PROCESU SPIEKANIA

KONSTRUKCYJNYCH STALI MANGANOWYCH

Spiekaniu w dylatometrze w atmosferze czystego wodoru o punkcie rosy poniżej -60 °C poddane zostały kształtki zawiera-
jące, oprócz Żelaza, 3 % i 4 % mas. manganu oraz 0,8% mas. węgla dodanego w postaci grafitu. Ksztaltki do badań wykonano
stosując proszki żelaza NC 100.24 oraz ABC 100.30 jako podstawowe skladniki mieszanek proszków, do których wprowadzono
mangan w postaci żelazostopu. Stosowano niezależnie trzy rodzaje proszków żelazomanganu, przy czym dwa pochodziły
Z zakładów ELKEM Manganese Sauda z Norwegii, trzeci zaś został wytworzony w Zakładach Metalurgicznych TRZEBINIA.
Celem niniejszych badań było określenie wpływu rodzaju proszków żelaza i żelazomanganu oraz temperatury spiekania
izotermicznego na zmiany wymiarowe towarzyszące spiekaniu stali manganowych. Rejestracja tych zmian odbywała się przy
użyciu metody dylatometrycznej. Do interpretacji wyników wykorzystano wzorce, za które wybrano zmiany wymiarowe
związane ze spiekaniem kształtek wykonanych z czystego proszku żelaza NC 100.24.

DILATOMETRIC STUDY OF THE PROCESS

OF SINTERING CONSTRUCTIONAL MANGANESE STEELS

The prof ileś containing, besides iron, 3 mass % and4mass % Mn and 0.8 mass % carbon added in a form ofgraphite were
subjected to sintering in a dilatometer in the atmosphere ofpure hydrogen of a dew point below -60 °C. They were fabricated
from the NC 100.24 and ABC 100.30 iron powders as the main components ofpowder mixtures, into which manganese was
introducedin a form offerroalloys. Three types of ferromanganese powders were used— two ofthem were suppliedfrom the
ELKEM Manganese Sauda plant in Norway, and the third was fabricated at the TRZEBINIA Metallurgical Works. This study
was aimed to determine an effect of a type ofiron powders andferromanganese powders, and of a temperaturę of isotherinal
sintering, on the changes ofmaterial dimensions during manganese steel sintering. These changes were measured by means
of dilatometric techniąue. Analysis of the results obtained was madę taking dimensional changes observed during sintering
profdesfrom the NC 100.24 pure iron powder as the reference data.

Wstęp manganu nie w postaci wolnego pierwiastka, lecz jako żelazostopu,

Podstawowym pierwiastkiem stopowym w spiekanych stalach
stopowych jest nikiel. Jednak z uwagi na jego silne działanie rako-
twórcze [1], a także z przyczyn ekonomicznych, podejmowane są
próby zastąpienia tego pierwiastka w spiekanych stalach np. mań-
ganem [2]. Zasadnicze trudnos'ci, które należy pokonać podczas
wytwarzania spiekanych stali manganowych, to wysokie powino-
wactwo manganu do tlenu oraz wysoka prężność par tego pierwia-
stka w temperaturze spiekania [3-4]. Możliwością ograniczenia pro-
blemów związanych z wytwarzaniem tych stali jest wprowadzanie
co w znacznej mierze przyczynia się do obniżenia kosztów produkcji
[5-8]. Dodatkowym problemem podczas wytwarzania spiekanych
stali manganowych jest również zła zgęszczalność mieszanki zawie-
rającej żelazomangan.
Z uwagi na powyższe problemy, produkcja stali manganowych
wymaga starannego doboru odpowiednich warunków wytwarzania,
Realizację tego zadania umożliwia zastosowanie specjalnych atmo-
sfer spiekania w warunkach przemysłowych lub zwiększenie tempe-
ratury spiekania przy wykorzystaniu atmosfer na ogół stosowanych
w przemyśle [9-10].

Dr inż. Maciej Sutowski — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków.

296
 Proszki wyjściowe zastosowane do badań
Do wytworzenia spiekanych stali manganowych wykorzystano
następujące rodzaje proszków wyjściowych:
— handlowe proszki żelaza:
— wytwarzany metodą redukcji proszek żelaza Hóganas typu
NC 100.24,
— wytwarzany metodą rozpylania proszek żelaza Hóganas ty-
pu ABC 100.30,
— proszki żelazomanganu:
— niskowęglowe proszki żelazomanganu zmielone i dostar-
czone przez Hutę BAILDON, a wyprodukowane w zakła-
dach ELKEM Manganese Sauda w Norwegii, oznaczone,
z uwagi na niewielkie różnice w zawartościach pierwiastków
stopowych, jako ELKEM l i ELKEM II,
— wysokowęglowy proszek żelazomanganu wytworzony
w Zakładach Metalurgicznych TRZEBINIA z żelazomanga-
nu otrzymanego z Huty Pokój, oznaczony HP III,
— handlowy proszek grafitu C-UF, dostarczony przez firmę Hóganas
typu „ultra fine".
W tablicy l przedstawiony został skład chemiczny proszków
wykorzystanych do badań.
Warunki przygotowania próbek
do badań dylatometrycznych
W celu określenia zmian zachodzących w kształtkach podczas
spiekania sporządzone zostały następujące mieszanki proszków wyj-
ściowych:
— żelaza NC 100.24 i żelazomanganu ELKEM I,
— żelaza NC 100.24 i żelazomanganu ELKEM II,
o zawartości 3 % masowych manganu oraz
— żelaza NC 100.24 i żelazomanganu ELKEM I i grafitu C-UF,
— żelaza NC 100.24 i żelazomanganu HP III i grafitu C-UF,
o zawartości 3 % masowych i 4 % masowych manganu i stałej za-
wartości węgla wynoszącej 0,8 % masowych.
Z wykonanych mieszanek proszków metodą prasowania jedno-
stronnego w sztywnej matrycy przy użyciu prasy hydraulicznej ZD
10/90 sprasowano kształtki o wymiarach 4 x 4 x 15 mm. Ciśnienie
prasowania wynosiło 600 MPa. Podczas prasowania nie stosowano
żadnych środków poślizgowych. Wykonane wypraski poddano na-
stępnie procesowi spiekania w dylatometrze poziomym typu
Netzsch 402E. Zastosowanie dylatometru pozwoliło na kontrolę
procesu spiekania oraz umożliwiło określenie całkowitych zmian
wymiarowych towarzyszących spiekaniu.
Badania prowadzone były przy zastosowaniu następujących pa-
rametrów wytarzania: szybkość nagrzewania 10 °C/min, trzy tempe-
ratury izotermicznego spiekania wynoszące 1120, 1240 i 1300 °C,
kontrolowane z dokładnością do ± l °C oraz szybkość chłodzenia
wynosząca 20 °C/min. Atmosferę spiekania stanowił wodór o punkcie
rosy -60 °C. Szybkość przepływu gazu przez dylatometr wynosiła
50 cny /min. Kontrola procesu spiekania oraz rejestracja zmian za-
chodzących w spiekanej kształtce odbywała się z wykorzystaniem
programu komputerowego sprzężonego z dylatometrem.
Badania przeprowadzone zostały dwuetapowo. W części pier-
wszej poddano spiekaniu kształtki o zawartości 3 % mas. manganu
wykonane z mieszanki proszków żelaza NC 100.24 oraz żelazoman-
ganu ELKEM I i ELKEM II.
Uzyskane wyniki
W pierwszej części badań dylatometrycznych określone zostało
zachowanie się kształtek wykonanych z mieszanki proszków wyj-
ściowych żelaza NC 100.24 oraz żelazomanganu ELKEM I i II
o zawartości 3 % masowych manganu, a uzyskane rezultaty porów-
nano z wynikami zarejestrowanymi podczas spiekania kształtek wy-
konanych z żelaza NC 100.24.
W zakresie nagrzewania do temperatury izotermicznego spieka-
nia, kształtki wykonane z mieszanki proszków wyjściowych żelaza
NC 100.24 i żelazomanganu ELKEM I oraz ELKEM II wykazują
podobną rozszerzalność cieplną, uwidoczniającą się szczególnie
w przypadku nagrzewania do temperatury spiekania izotermicznego
wynoszącej 1120 oraz 1240 °C. W przedziale temperatur od 780 do
820 °C, na krzywych dylatometrycznych zarejestrowanych podczas
spiekania proszku czystego żelaza NC 100.24, obserwuje się krót-
kotrwały skurcz materiału związany z przemianą alotropową
Fea —> Fe„, sięgający, w przypadku nagrzewania kształtki do tempe-
ratury spiekania izotermicznego wynoszącej 1120 °C, 0,3 %, co
przedstawione zostało na rysunku 1. Zakres zmian wymiarowych
związanych z przemianą alotropową Fea —> Fey maleje ze wzrostem
temperatury spiekania dla czystego proszku żelaza NC 100.24. Ze
wzrostem temperatury izotermicznego spiekania maleją względne
zmiany długości kształtek spowodowane tą przemianą. Zjawisko to
wiązać można z nakładaniem się skurczu wywołanego procesem
spiekania oraz skurczu wywołanego przemianą alotropową
Fea -> Fer
Przebieg względnych zmian długości spieków o składzie Fe-3%Mn
przedstawiono na rysunkach l-s-3.
NC1002..6temllNC,002<.E)k„, j

NC ^00 24 '

Tablica
Skład chemiczny proszków wyjściowych
zastosowanych do badań [lfrs-12]
Chemical composition of iron
and ferromanganese powders [10-K12]

Rodzaj Zawartość pierwiastka, % masowy C'/as, t, min

proszku
Mn C Si N2 Fe Rys. l. Krzywe dylatometryczne procesu spiekania kształtek
°2
wykonanych z mieszanki proszków wyjściowych żelaza
NC 100.24 <0,01 0,21 a
99,78 NC 100.24 oraz żelazomanganu ELKEM I i ELKEM II;
ABC 100.30 — 0,002 — 0,05" — 99,95 temperatura spiekania 1120 °C, atmosfera spiekania — 100 % obj.
HPII1 79,04 6,35 0,67 0,081 0,016 reszta wodoru, punkt rosy atmosfery spiekania -60 °C
ELKEM I 89,31 1.18 0,41 2,28" 0,13 reszta
Fig. l. Dilatometric curves for bars madę of iron NC 100.24,
ELKEM II 76,96 1,30 — 0,1 95b 0,023 reszta
ELKEM I and ELKEM II ferromanganese powders mixture;
a — strata wodorowa - - dane producenta, b — zawartość tlenu na począt- sintering temperaturę 1120 °C, sintering atmosphere — 100 % H2,
ku badań sintering atmosphere dew point -60 °C

297

f 'zaś, T, min
Rys. 2. Krzywe dylatometryczne procesu spiekania kształtek
wykonanych z mieszanki proszków wyjściowych żelaza
NC 100.24 oraz żelazomanganu ELKEM I i ELKEM II;
temperatura spiekania 1240 °C, atmosfera spiekania— 100 % obj.
wodoru, punkt rosy atmosfery spiekania -60 °C
Fig. 2. Dilatometric curves forbars madę of iron NC 100.24,
ELKEM I and ELKEM II ferromanganese powders mixture;
sintering temperaturę 1240 °C, sintering atmosphere— 100 % H2,
sintering atmosphere dew point -60 °C
1400 ".
Czas, T, min
Rys. 3. Krzywe dylatometryczne procesu spiekania kształtek
wykonanych z mieszanki proszków wyjściowych żelaza
NC 100.24 oraz żelazomanganu ELKEM I i ELKEM II;
temperatura spiekania 1300 "C, atmosfera spiekania— 100 % obj.
wodoru, punkt rosy atmosfery spiekania -60 °C
Fig. 3. Dilatometric curves for bars madę of iron NC 100.24,
ELKEM I and ELKEM II ferromanganese powders mixture;
sintering temperaturę 1300 °C, sintering atmosphere— 100 % H2,
sintering atmosphere dew point -60 °C
Podobnie zachowują się kształtki wykonane z mieszanki pro-
szków wyjściowych żelaza NC 100.24 i żelazomanganu ELKEM I
oraz ELKEM II. Dla tych spieków zarejestrowano jednak mniejszy
skurcz mieszczący się w przedziale od 0,1 do 0.21 %. Przemiana
fazowa zachodzi w tych materiałach w zakresie temperatur wyno-
szącym od 840 do 870 °C. Względne zmiany długości oraz zakresy
temperatur przemian a —> y zachodzących w badanych spiekach termicznego wynoszącej 1120 i 1240 °C. W temperaturze 1300 °C
298
Tablica 2
Względna zmiana długości i zakres temperatury przemiany
w badanych spiekach
Relatiye lenght changes and temperatur transformation
rangę of investigated sintered bars
Temperatura spiekania izotermicznego, °C
Badany materiał 1120 1240 1300
t,°C A, % t, °C A, % t, °C A, %
NC 100.24 822-951 0,3 833*952 0,28 782*951 0,21
NC 100.24 + ELKEMI 852*941 0,16 852*932 0,10 863*942 0,16
NC1 00.24 + ELKEM II 872*951 0,12 862*942 0,19 843*943 0,21
gdzie: t — temperatura przemiany, A — względna zmiana długości
przedstawiono w tablicy 2.
Podczas nagrzewania proszku czystego żelaza powyżej tem-
peratury przemiany alotropowej Fea —> Fe , występują zmiany wy-
miarowe spieku, związane głównie z rozszerzalnością cieplną.
W przypadku mieszanek zawierających mangan, po przekroczeniu
temperatury przemiany, czynnikiem dominującym i decydującym
o zmianie wymiarów jest również rozszerzalność cieplna. Jednak
w temperaturach zbliżonych do temperatury spiekania izotermiczne-
go następuje obniżenie szybkości przyrostu długości. Na zmiany
wymiarów zaczynają bowiem wpływać procesy związane z zagęsz-
czaniem spieku.
W temperaturze spiekania izotermicznego kształtki wykonane
z proszku żelaza NC 100.24 wykazują niewielki skurcz, który
w temperaturze 1300 °C nie przekracza 0,12%. Zmiany wymiarowe
zarejestrowane dla kształtek wykonanych z mieszanki proszków
wyjściowych żelaza NC 100.24 i żelazomanganu ELKEM I, a także
żelaza NC 100.24 i żelazomanganu ELKEM II, związane są z ko-
rzystnym wpływem manganu na proces zagęszczania. W tablicy 3
przedstawiono względne zmiany wymiarów badanych spieków, za-
chodzących w zakresie spiekania izotermicznego.
Różne zmiany wymiarowe kształtek podczas nagrzewania do
temperatury izotermicznego spiekania prowadzonego w temperatu-
rze 1120 i 1300 °C w zakresie przemiany a/y oraz podczas ich
chłodzenia od temperatury spiekania spowodowane są odmiennym
składem chemicznym proszku żelazomanganu, tj. zawartością man-
ganu, węgla i tlenu.
Z analizy krzywych dylatometrycznych dla zakresu spiekania
izotermicznego wynika, że w badanych spiekach faza ciekła nie
pojawia się lub też jest obecna w niewielkiej ilości, co nie powoduje
gwałtownych zmian długości badanych kształtek. Krzywe obrazują-
ce zmiany wymiarów są położone równolegle względem siebie
w zakresie spiekania izotermicznego (rys. 1*3). Obserwowane
zmiany w zachowaniu się materiału podczas spiekania związane są
prawdopodobnie z różnym składem chemicznym, a w szczególno-
ści z różną zawartością tlenu i ilością związanego węgla. Wraz
ze wzrostem temperatury spiekania izotermicznego następuje zmia-
na we wzajemnym położeniu krzywych dylatometrycznych.
Mangan tworzy z tlenem następujące tlenki: Mn9O3, MnO3,
Mn2O7, Mn3O4 oraz MnO. Tlenki Mn3O4 i MnO istnieją powyżej
800 °C i są redukowalne w temperaturach wyższych niż standardowe
temperatury spiekania [13]. Dlatego w mieszance wykonanej z proszków
wyjściowych żelaza NC 100.24 oraz żelazomanganu ELKEM I, za-
wierającej kilkakrotnie więcej tlenu niż mieszanka proszków żelaza
NC 100.24 i żelazomanganu ELKEM II oraz charakteryzującej się
wyższą zawartością manganu, występuje zwiększona skłonność do
wzajemnego łączenia się tych dwóch pierwiastków. Maleje zatem
ilość wolnego manganu biorącego udział w procesach związanych
z zagęszczaniem materiału. Wynikiem tego są mniejsze zmiany
wymiarowe w zakresie nagrzewania do temperatury spiekania izo-
możliwa jest redukcja powstałych tlenków manganu, co w konse-
kwencji prowadzi do lepszego zagęszczenia materiału (rys. 1*3).
Druga cześć badań dotyczyła określenia zmian zachodzących
podczas izotermicznego spiekania wyprasek wykonanych z mie-
szanki proszków wyjściowych żelaza NC 100.24, żelazomanganu
ELKEM I i HP III oraz grafitu C-UF, co przedstawione zostało na
rysunkach 4 oraz 5. Rodzaj proszku żelazomanganu ma oczywiście
wpływ na proces spiekania, jak i na zakres przemiany o/y. Mangan
jest pierwiastkiem austenitotwórczym, a jego obecność w spiekanej
kształtce powoduje przesunięcie linii określającej maksymalną za-
wartość węgla w austenicie w lewo oraz obniżenie temperatury prze-
miany alotropowej a/y i przesunięcie tej przemiany do zakresu
mniejszych zawartości węgla (do ok. 0,65 % mas.). Mangan silnie
zwiększa hartowność oraz obniża temperaturę M^ i Mp zwiększając
ilość austenitu szczątkowego. Wysoką hartowność stali mangano-
wych wykorzystywać można do obróbki typu „sinter-hardening",
pozwalającej na hartowanie tych stali bezpośrednio od temperatury
Tablica 3
Całkowita względna zmiana długości podczas
spiekania izotermicznego badanych materiałów
Total relative lenght changes during isothermal sintering
of inyestigated sintered bars
Temperatura spiekania
izotermicznego, °C
Badany materiał
1120 1240
A//)r, % ,„-' %
A/
up„
NC 100.24 0,01 0,08
NC 100.24 + ELKEM I 0,22 0,59
NC 100.24 + ELKEM II 0,22 0,57
gdzie: A/ — całkowita względna zmiana długości
100 150
Czas. t, min
L_
Rys. 4. Krzywe dylatometryczne procesu spiekania kształtek
wykonanych z proszków żelaza NC 100.24 i grafitu C-UF
z dodatkiem 3 % masowych oraz 4 % masowych manganu
pochodzącego z nisko- i wysokowęglowego proszku
żelazomanganu; temperatura spiekania 1120 °C,
atmosfera spiekania — 100 % obj. wodoru, punkt rosy
atmosfery spiekania -60 °C
Fig. 4. Dilatometric curves for bars madę of iron NC 100.24
and graphite C-UF powders mixture with addition of 3 and 4 wt.-%
of manganese added in the form of Iow- or high-carbon
ferromanganese; sintering temperaturę 1120 °C, sintering
atmosphere — 100 % H2, sintering atmosphere dew point -60 °C
Rys. 5. Krzywe dylatometryczne procesu spiekania kształtek
wykonanych z proszków żelaza NC 100.24 i grafitu C-UF
z dodatkiem 3 % masowych oraz 4 % masowych manganu
pochodzącego z nisko- i wysokowęglowego proszku
żelazomanganu; temperatura spiekania 1300 °C,
atmosfera spiekania— 100 % obj. wodoru,punkt rosy
atmosfery spiekania -60 °C
Fig. 5. Dilatometric curves for bars madę of iron NC 100.24
and graphite C-UF powders mixture with addition of 3 and 4 wt.-%
1300 of manganese added in the form of Iow- or high-carbon
ferromanganese; sintering temperaturę 1300 °C, sintering
%
atmosphere — 100 % H2, sintering atmosphere dew point -60 °C
0,12
0,64 spiekania.
0,79 Z przeprowadzonych badań wynika, iż spiekana kształtka naj-
pierw wykazuje liniową rozszerzalność cieplną zgodnie z liniowym
współczynnikiem rozszerzalności dla żelaza a. W przedziale tempe-
ratur od 800 do 850 °C zauważa się przejściowy skurcz nagrzewa-
nego materiału wywołany przemianą fazową a —» y. Z uwagi na
obecność manganu jako pierwiastka stopowego, temperatura prze-
miany leży poniżej temperatury przemiany czystego żelaza. Po
zakończeniu przemiany, spiekany materiał rozszerza się cieplnie
w wyniku ciągle zachodzącego procesu stopowania.
W zależności od rodzaju zastosowanego proszku żelazomanganu,
podczas badań dylatometrycznych obserwuje się różne zachowanie
spiekanego materiału. Do temperatury przemiany fazowej a —» y,
spieki zawierające zarówno nisko-, jak i wysokowęglowy żelazo-
mangan zachowują się podobnie. W zakresie wyższych temperatur,
spieki zawierające wysokowęglowy żelazomangan wykazują większą
całkowitą rozszerzalność cieplną. Dla próbek spiekanych izotermi-
cznie w temperaturze 1120 i 1240 °C maksima krzywych dylatome-
trycznych leżą blisko linii temperatury spiekania izotermicznego,
podczas którego dominują procesy przyczyniające się do pęcznienia
spieku. Natomiast we wszystkich próbkach spiekanych w tempera-
j turze 1300 °C pojawia się skurcz, który rozpoczyna się w tempera-
_ j turze ok. 1240°C.
Podsumowanie i analiza wyników badań
Przeprowadzone eksperymenty skoncentrowane były na wyzna-
czeniu wpływu parametrów wytwarzania, a w szczególności rodzaju
proszków żelaza i żelazomanganu wykorzystywanych do sporzą-
dzenia mieszanki oraz temperatury izotermicznego spiekania na
kinetykę procesu spiekania stali manganowych. Na ich podstawie
udało się ustalić następujące zależności.
1. Końcowe zmiany wymiarów spiekanych kształtek zależne SĄ
od składu chemicznego żelazomanganu i temperatury spiekania izo-
termicznego.
Zaobserwowane różnice w zachowaniu się materiału podczas
299
spiekania wiążą się z różnym składem chemicznym żelazostopu
i różną ilością wolnego węgla dodanego do mieszanki proszków
w postaci grafitu. Im więcej węgla i mniej tlenu w żelazomanganie
oraz mniej wolnego węgla w mieszance, tym większe pęcznienie
obserwuje się podczas nagrzewania. Potwierdza to wpływ wyso-
kowęglowego żelazomanganu na zmiany wymiarowe kształtek pod-
czas nagrzewania.
Mangan rozpuszcza się w żelaznej osnowie podczas spiekania,
co czyni go stabilizatorem austenitu, obniżaj ąc temperaturę przemia-
ny fazowej a —> Y- Z uwagi na występujące podczas spiekania pęcz-
nienie kształtek zawierających 4 % masowe manganu pochodzącego
z wysokowęglowego żelazomanganu, spieki te nie są atrakcyjne
z punktu widzenia technologii produkcji spiekanych części maszyn.
Jak wynika z przeprowadzonych badań, całkowite zmiany wy-
miarów w spiekanym materiale zależą głównie od składu chemicz-
nego żelazostopu oraz od temperatury izotermicznego spiekania.
Oba te parametry mają wpływ na zmiany wymiarowe podczas wy-
grzewania, będącego najważniejszym etapem spiekania.
Przeprowadzone badania umożliwiły ustalenie składu chemicz-
nego mieszanki proszków wyjściowych oraz warunki procesu wy-
twarzania spiekanych stali manganowych pozwalające uzyskać spieki
0 dużej stabilności wymiarów. Mieszanka proszków wyjściowych
powinna zawierać, oprócz żelaza, 3 % masowe manganu pochodzącego
z niskowęglowego proszku żelazomanganu oraz 0,8 % masowych
węgla wprowadzonego w postaci grafitu, a spiekanie izotermiczne
powinno zachodzić w temperaturze nie mniejszej niż 1240 °C.
2. Zastosowanie odpowiedniego proszku żelaza ma "wpływ na
własności spieczonych ksztaltek.
W trakcie badań zastosowano dwa rodzaje proszku żelaza —
proszek wytwarzany metodą redukcji oraz proszek rozpylany. Od-
mienna zawartość węgla i tlenu w proszku, a także różna morfologia
wywołująca różną powierzchnię styku poszczególnych cząstek, decy-
dowały o stopniu zagęszczania mieszanki proszków wyjściowych,
a także o gęstości spieków. Mieszankę zawierającą rozpylany pro-
szek żelaza ABC 100.30 o czterokrotnie mniejszej zawartości tlenu
1 dziesięciokrotnie mniejszej zawartości węgla, niż w proszku żelaza
redukowanego, cechowała duża zgęszczalność, pozwalająca otrzy-
mywać wypraski o gęstości od 7,3 do 7,4 Mg/m już podczas
jednokrotnego prasowania. Niemniej jednak najwyższe gęstości po
spiekaniu uzyskiwały spieki wykonane na bazie redukowanego,
gąbczastego proszku żelaza NC 100.24. Fakt ten tłumaczyć można
bardziej rozwiniętą powierzchnią cząstek wytwarzanego metodą
redukcji proszku żelaza NC 100.24
Zastosowanie wmieszance zawierającej proszek żelaza redukowanego
niskowęglowego proszku żelazomanganu ELKEM jako nośnika
manganu, pozwoliło uzyskać zadowalającą, większą niż w przypad-
ku pozostałych badanych stali, stabilność wymiarową spiekanych
stali manganowych.
Wykorzystanie rozpylanego proszku żelaza do produkcji spie-
kanych stali manganowych w przemysłowej temperaturze spiekania
wynoszącej 1120 °C przyczynia się do pojawienia się w strukturze
wydzieleń troostytu i bainityczno-martenzytycznych pierścieni wokół
cząstek ferrytu, co potwierdza wyniki badań zamieszczone w pracy
[14]. Przyczyną tego zjawiska jest istniejący gradient zawartości
manganu. Koncentracja manganu maleje w miarę zbliżania się do
środka cząstki żelaza. Węgiel pozostaje w obszarach bogatych
w mangan, skutkiem czego wnętrze dużych cząstek jest ferrytyczne.
Szybszą dyfuzję manganu i mniejszą niejednorodność struktury uzy-
skać można podczas spiekania w wyższych temperaturach, stosując
jako bazowy proszek żelaza redukowanego.
Podsumowanie i wnioski
Celem przeprowadzonych badań była analiza kinetyki procesu
spiekania konstrukcyjnych stali żelazo-mangan-węgiel otrzymanych
w różnych warunkach procesu wytwarzania. Ponadto istotnym było
również ustalenie najodpowiedniejszych parametrów wytwarzania
300
w warunkach przemysłowych tanich spieków ze stali manganowych.
Dobór warunków i ustalenie właściwych parametrów procesu
wytwarzania spiekanych stali manganowych ma swoje ekonomiczne
i technologiczne uzasadnienie. Badania laboratoryjne prowadzone
przy zachowaniu parametrów wytwarzania stosowanych podczas
produkcji spiekanych konstrukcyjnych stali manganowych w wa-
runkach przemysłowych, umożliwiły określenie parametrów wy-
twarzania, przy których możliwe stało się uzyskanie wysokich włas-
ności mechanicznych spiekanych stali manganowych w produkcji
masowej.
Przeprowadzone w ramach niniejszej pracy badania pozwoliły
sformułować szereg wniosków:
1. Do wytwarzania konstrukcyjnych spieków żelazo-mangan-
-węgiel należy stosować redukowane proszki żelaza oraz niskowę-
glowe proszki żelazomanganu.
2. Zawartość manganu w konstrukcyjnych spiekanych stalach
manganowych nie może przekraczać 3 % masowych.
3. W celu zapewnienia pożądanej struktury i odpowiednich
własności wytrzymałościowych spiekanych stali manganowych należy
prowadzić spiekanie wysokotemperaturowe w temperaturze
1250 °C i stosować atmosfery o punkcie rosy nie mniej szym niż -50 °C.
Literatura
1. EU Carcinogen Directives 90/394/EEC and 91/322/EEC.
2. SulowsklM.: Wpływ parametrów wytwarzania na własności i struktu-
rę spiekanych stali manganowych. Kraków 1997 [pr. magisterska].
3. Sutowski M., Cios A.: Zastosowanie stali manganowych do produkcji
spiekanych części maszyn. Mat. Konf. „Nowe Materiały — Nowe Techno-
logie w Przemyśle Okrętowym i Maszynowym", Szczecin — Świnoujście
1998, s. 235-240.
4. Sutowski M., Cios A.: Effect of processing yariables on mechanical
properties of sintered manganese steels Fe-3%Mn-0,8%C. Mat. Konf. XVth
Physical Metallurgy and Materials Science Conference „Advanced Materials
and Technologies", Krynica 1998, s. 1179+1182, Inżynieria Materiałowa,
1998, t. 19, nr 4 (105), s. 1179*1182.
5. Plecionka T., Michell S. C., Ciaś A., Sulowski M., Wroński A. S.:
Dimensional changes during sintering of manganese-carbon steel compacts.
Mat. Konf. XVth Physical Metallurgy and Materials Science Conference
„Advanced Materials and Technologies". Krynica 1998, s. 1171*1174, Inży-
nieria Materiałowa 1998, t. 19, nr 4 (105), s. 1171*1174.
6. Klein A. N., OberackerR., ThummlerF.: High strength Si-Mn-alloyed
sintered steels — Sinterability and homogenization. Powder Metallurgy
International 1985,t. 17,nrl,s. 13*16. High strength Si-Mn-alloyed sintered
steels — microstructure and mechanical properties. Powder Metallurgy
International 1985, t. 17, nr 2, s. 71*74.
7. ŚalakA.: Sintered manganese steels. Part I: Effect of structure of initial
iron powder upon mechanical properties. Powder Metallurgy International
1980,1.12, nr l, s. 8*31.
8. ŚalakA.: Sintered manganese steels. Part II: Manganese evaporation
during sintering. Powder Metallurgy International 1980, t. 12, nr 2, s. 72*75.
9. Guide to the Desing of Sintered Parts, ASSINTER, Turin, Italy, 1996.
10. Wroński A. S., Ciaś A., Barciy P., StoytchevM. i in.: Tough, fatigue
and wear resistance sintered gear wheels. Finał Report on EU Copernicus
Contract no ERB CIPA-CT94-0108, European Commission, 1998.
11. Hóganas iron and steel powders for sintered components. Materiały
reklamowe firmy Hóganas.
12. Specyfikacja dostarczona przez firmę Hóganas — producenta pro-
szku grafitu C-UF.
13. Śalak A.: Manganese vapour-protection of premixes manganese
steels against oxidation during sintering. Powder Metallurgy International
1986,1.18, nr 4, s. 266*270.
14. Ciaś A., StoytchevM., WronskiA. S.: Processing, microstructure and
properties of PM 0,6%C manganese steels. Materiały konferencyjne 2001
International Conference on Powder Metallurgy and Particulate Materials,
Metal Powder Industries Federation, Editors: W. B. Eisen, S. Kassam, New
Orleans, May 13*17. 2001, t. 10, s. 131*140.
Praca finansowana była przez KBN w ramach umowy nr
11.11.110.491.
 NOBLE METALS

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : doc. dr hab. inż. ZBIGNIEW RDZAWSKI

JOANNA SOBOTA Rudy Metale R 49 2004 nr 6

UKD553.491:622.349(100):669.231.7:622.343(100)

WYDOBYCIE l ZASTOSOWANIE PLATYNY W 2002 ROKU

Opisano wydobycie platyny w ośrodkach wydobywczych w świecie oraz jej wykorzystanie w różnych dziedzinach przemysłu
w 2002 roku.

WORLD PRODUCTION AND APPLICATION OF PLATINUM IN 2002

The data on the platinum world-wide production volume in 2002 and its application in various industrial sectors have been
presented.

Wstęp Z drugiej zaś strony było powodem do przyspieszenia wprowadze-

nia programu robót odkrywkowych, uruchomienia dodatkowej pro-
Obserwując rynek platyny przez kilka ostatnich lat można za- dukcji w nowym szybie, co w końcu roku dało wzrost zapasów rud.
uważyć coraz większe zainteresowanie tym metalem na świecie, W Union Section utrzymano produkcję na zaplanowanym po-
pomimo ciągłego wzrostu jego ceny. Obecnie z grupy platynowców ziomie, a praca skupiała się głównie na wzbogaceniu infrastruktury
jest ona najdroższa, a mimo to ma największy popyt i podaż. i wzroście dostępnych zapasów rud.
Najwięcej platyny, bo aż 75 % pochodzi z Południowej Afryki,
W Impala Platinum planowano uruchomienie nowego szybu,
z ośrodków wydobywczych Anglo Platinum, Impala, Lonmin, Nort-
który dostarczę ma 0,5 min t rud platyny rocznie aż do 2008 r. Miałby
ham, Aąuarius Platinum i SoutherEra. Kolejne 15 % wydobycia
pochodzi nadal, mimo spadku w ostatnich latach, z Rosji, z takich on zastąpić zmniejszające się złoża w innych rejonach.
ośrodków, jak Norlisk, Nickel, Kondyari Koryah. Platyna wydoby- Tablica l
wana jest również w Ameryce Północnej dając ok. 6 % wydobycia
w skali światowej. Pozostałe 4% pochodzi z innych, mniejszych Cena i wydobycie platynowców na przełomie 2002-5-2003
źródeł wydobywczych. Price and production volume of the platinum metals
Jest to jednak nadal zbyt mało, ponieważ w samym roku 2002 popyt on the turn of 2002*2003
na platynę wzrósł o 5 % i potrzeba jej było 204 t. Zainteresowanie
to odzwierciedla się między innymi w przemyśle jubilerskim i samo- Wyszczególnienie Platyna Pallad Rod Iryd Ruten
chodowym w produkcji katalizatorów, w przemyśle azotowym,
szklarskim, elektrotechnicznym, elektrycznym oraz petrochemii. Wydobycie ze złóż
w 2002 r., t
186 149 19 2,5 13
Produkcja platyny w 2002 roku
w najważniejszych ośrodkach wydobywczych w świecie Wydobycie ze złóż ? 7
w 2003 r., t
190 197 20
W 2002 roku wydobycie platyny w Południowej Afryce osiąg-
nęło wartość 138,41. Wpływ na to miała między innymi rozbudowa Średnia cena rynkowa
istniejących kopalń i wprowadzenie oraz ulepszenie „programu ra- na kwiecień 2002, 540 337 838 293 66
cjonalnego działania". $/try uncje
W Anglo Platinum produkcja rafinowanej platyny osiągnęła
Średnia cena rynkowa
poziom 70 t, czyli była mniejsza o 3 t, niż wcześniej zakładano.
na kwiecień 2003, 906 308 775 230 65
Przyczyniło się do tego mniejsze wydobycie w pierwszej połowie $/tryuncje
roku spowodowane intruzją w południowym szybie Potgietersrust.

Mgr inż. Joanna Sobota — Politechnika Śląska, Katedra Nauki o Materiałach, Katowice.

301
 W Crocodile River, w których Impala posiada 83 % udziałów
produkcja koncentratu platyny wyniosła trochę powyżej 10,5 t. Wy-
dobycie utrudniają tu niedostępne tereny.
W 2002 roku Impala powiększyło swoje udziały o Zimbabueo,
zatrzymało też 50 % ZCE Platinum i ma 36 % bezpośrednio w Zim-
plats. Z poprzednich lat posiada 30 % udziałów w Matuiro Platinum
i kontroluje operacje w Ngezi i Selous Metallurgical.
Lonmin zakończył rok na wydobyciu rafinowanej platyny w li-
czbie 23,5 t. Planuje jednak zwiększenie produkcji, tak by do 2008 r.
produkcja wyniosła 31 t/r. W związku z tym w marcu 2002 r. prze-
kazano do eksploatacji nowy piec do wytopu, jednakże jego eksplo-
zja w grudniu spowodowała wstrzymanie produkcji. Zmusiło to
zarząd do ponownego uruchomienia starego pieca Marensky i trzech
pieców Pyromet. Jednak nie pomogło to na tyle, by produkcja
utrzymała się na zaplanowanym poziomie.
W Northam wydobycie było na poziomie 2,2 min t rudy, co
w rezultacie dało 10 t koncentratu. Rozpoczęto tam też program
przyspieszający rozwój i udoskonalenie wydobycia w Marensky
Reef oraz oddano po odbudowie piec do wytopów.
W Aąuarius Płatinum wydobycie w porównaniu z rokiem po-
przednim wzrosło o 18%, na co wpływ miało m.in. rozszerzenie
zleceń i kontraktów. Gdyby nie kłopoty z natrafionymi uskokami,
kotłem erozyjnym, produkcja mogłaby być większa. Pomimo tych
kłopotów planowany jest dalszy rozwój i inwestycje. Zamierza się
otworzyć nową podziemną kopalnię, w której produkcja platynow-
ców ma być na poziomie ok. 7 t.
W SoutherEra większość kopalni posiada szyby na głębokości
Rys. 1. Struktura zastosowania platyny w świecie
425 m, z których osiąga się 120 t rud/mieś. Oszacowano jednak, że
a — Japonia, b — Ameryka Północna, c — Europa, d — inne rejony świata
z roku na rok wydajność ta będzie malała z powodu wyczerpywania
l — katalizatory samochodowe, 2 — przemysł chemiczny,
złóż na tym poziomie. Aby temu zapobiec postanowiono pogłębić 3 — przemysł elektryczny, 4 — przemysł szklarski,
szyby do 750 m. 5 — małe inwestycje, 6 —jubilerstwo, 7 — petrochemia, 8 — inne
Spadek produkcji platyny w Rosji spowodowały zaplanowane
przez rząd limity oraz większy nacisk na eksploatacje złota w Cha- Fig. l. Structure of the platinum application world-wide
borawsku i Kamczatce. a — Japan, b — North America, c — Europę, d — other regions
/ — automotiye catalysts, 2 — chemical industry, 3 — electrical industry,
Zastosowanie i wykorzystanie platyny 4 — glass producing industry, 5 — smali investments,
6 —jewellery producing industry, 7 — oil industry , 8 — others
Obecnie największe zainteresowanie platyną obserwujemy w prze-
myśle samochodowym do produkcji katalizatorów oraz w przemyśle
na znaczny wzrost jej ceny.
jubilerskim, natomiast mniejsze zużycie w przemyśle chemicznym,
Platynę jako materiał wykorzystuje się obecnie również w sto-
elektronicznym, szklarskim oraz petrochemii.
matologii, do produkcji świec zapłonowych, czujników pomiaro-
W zależności od kraju, czy regionu występuje różne zaintereso-
wych, łopatek turbin.
wanie oraz wykorzystanie rud platyny.
Pomimo wzrostu zużycia platyny do produkcji katalizatorów
Podsumowanie
samochodowych o 17 % w stosunku do roku poprzedniego, to zapo-
trzebowanie wzrosło tylko o 3,6 %. Niezgodność ta spowodowana
była wykorzystaniem zapasów rud przez producentów samochodów. Duże zainteresowanie platyna wśród producentów i inwestorów,
W przemyśle samochodowym popyt opierał się na trzech klu- a co za tym idzie zwiększenie deficytu przyczyniło się do wzrostu
czowych trendach: rosnącej sprzedaży silników diesla, pracy nad jej ceny giełdowej. W marcu 2004 r. w Azji cena platyny była naj-
zmniejszeniem emisji szkodliwych substancji spalin do otoczenia, wyższa od 24 lat i nadal rośnie. Metale drożeją też ze względu na
częściowej zamianie części katalizatora z palladu na platynę w po- umacniający się w ostatnich miesiącach kurs dolara oraz z powodu
jazdacn na benzynę oraz produkcji świateł samochodowych. wyprzedaży srebra i złota. Jakie będzie zainteresowanie platyną
W przemyśle jubilerskim nastąpił wzrost o 9 % w 2002 r. Naj- w przyszłości i jaka będzie jej cena pokaże czas. Już dziś pomimo
większą sprzedaż zanotowano w Chinach, gdzie platyna ze względu ogólnego zainteresowania platynowymi katalizatorami rozwiązują-
„na czystość i barwę" jest cenionym metalem do wyrobu obrączek, cymi problem zanieczyszczenia środowiska słychać głosy ekolo-
wraz z dodatkami diamentów do wyrobu pierścionków, naszyjni- gów. Wzrost liczby samochodów wyposażonych w części platyno-
ków i wisiorków. W Europie największe zyski uzyskali jubilerzy na we powoduje występowanie platyny w powietrzu nad jezdnią i w
platynowych obrączkach ślubnych. W Północnej Ameryce zaobser- pyłach ulicznych. Uważają oni, że emisja platyny może znacznie
wowano niniejsze zainteresowanie biżuterią platynową, do czego wzrosnąć powodując skutki uboczne w organizmie ludzkim. Wśród
osób pracujących przy produkcji katalizatorów platynowych stwier-
przyczyniła się niepewna ekonomicznie perspektywa w USA.
W infrastrukturze popyt na platynę zwiększył się średnio o 49,5 t, dzono alergenne działanie soli platyny, działanie teratogenne powo-
w stosunku do 2001 r. Wzrost zainteresowania platyną kształtował dujące uszkodzenie płodu oraz wydzielanie się platyny w moczu
proces katalizy. W sektorze elektronicznym nastąpił lekki spadek i uszkodzenie nerek.
w produkcji twardych dysków czy termopar z wykorzystaniem pla-
tyny. Redukcja inwestycji w przemyśle szklarskim oraz zamknięcie Literatura
kilku zakładów w Europie i Północnej Ameryce spowodowało spa-
dek w użyciu platyny w tym sektorze. Również wśród inwestorów l. Opracowano na podstawie raportu JOHNSON MATTHEY — PLA-
były wahania w nabywaniu monet, sztab platynowych ze względu TINUM 2003.

302
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor odpowiedzialny: dr MIECZYSŁAW WOCH
PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN W DZIEDZINIE OCHRONY
ŚRODOWISKA ZAKOŃCZONE W 2003 ROKU
BRATEK Ł.: ANALIZA CYKLU ŻYCIA PRODUKTU LCA JAKO
NARZĘDZIE SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO
GLIWICE 6047/2003 36 S. SYGN. 15913/N/01, póz. 75201 — AW
W ramach pracy, przeprowadzono przegląd literaturowy metod
stosowanych w celu wykonania analizy cyklu życia produktu. Ze-
stawiono i przedstawiono przykładowe analizy LCA wybranych
produktów. Przeprowadzono wstępną analizę cyklu życia typowego
akumulatora kwasowo-ołowiowego 44 Ah 12 V stosowanego w sa-
mochodach osobowych. Przedstawiono aktualny stan rynku akumu-
latorów rozruchowych w Polsce.
FUAŁKOWSKA A.: ROZPOZNANIE MOŻLIWOŚCI USUWANIA
SIARCZANÓW Z WÓD I ŚCIEKÓW PRZEMYSŁOWYCH METO-
DAMI BIOTECHNOLOGICZNYMI
GLIWICE 6048/03 43 S. SYGN. 15912/N/01, póz. 75191 — AW
W pracy przedstawiono podstawy teoretyczne biologicznego
procesu usuwania siarczanów z wód i ścieków przemysłowych oraz
przegląd technik mikrobiologicznych i podstawy fizjologii bakterii
siarkowych. Omówiono przykłady zastosowań technologii biologi-
cznej redukcji siarczanów do oczyszczania ścieków, ze szczególnym
uwzględnieniem ścieków kopalnianych. Przedstawiono przykłady
istniejących na świecie instalacji tego rodzaju. Ponadto na podstawie
rozeznania literaturowego zaproponowano schemat stanowiska ba-
dawczego w układzie dwustopniowym z wykorzystaniem czynnika
mikrobiologicznego.
KAMIŃSKI K.: OPTYMALIZACJA EMISJI PYŁOWO-GAZOWEJ
PO ZABUDOWIE ODPYLNIW P-24
GLIWICE 6021/03 42 S. SYGN. 15917/N/01, póz. 75205 — AW
W ramach pracy określono charakterystykę pyłowo-gazową ga-
zów procesowych przed i za nową instalacją oczyszczania gazów
z pieców anodowych w HM GŁOGÓW II oraz charakterystykę pro-
duktów odpylania. Wykonano próby intensyfikacji procesu odsiar-
czania gazów procesowych poprzez zastąpienie produktu IOS
wapnem hydratyzowanym oraz zawrót pyłów spod filtrów.
Przeprowadzono próby filtracji gazów w temperaturach 7 (M l O °C.
Wyznaczono wielkość emisji zanieczyszczeń gazowych (SO2, CO,
NO, Cl, F), pyłu i jego składników (Cu, Pb, As, Zn, Cd, Ca) oraz
węglowodorów (ŁZO, WW A) i rtęci. Stwierdzono, że wybudowana
nowa instalacja spełnia swoje zadanie w zakresie zdecydowanego
ograniczenia emisji do atmosfery CO oraz pyłu i jego składników,
Rudy Metale R 49 2004 nr 6
UKD 061.6(082):669.2/.8(100)
a także w zakresie ujęcia i skierowania do układu oczyszczania ga-
zów wentylacyjnych z rejonu pieców obrotowych.
KAMIŃSKI K.: ANALIZA PROCESÓW TECHNOLOGICZNYCH
PROWADZONYCH W IMN ODDZIAŁ LEGNICA W ŚWIETLE NO-
WYCH PRZEPISÓW OCHRONY ŚRODOWISKA
GLIWICE 6049/03 49 S. SYGN. 1591 l/N/Ol, póz. 75190 — AW
W ramach pracy, przeanalizowano aktualne przepisy ochrony
środowiska pod kątem działalności prowadzonej w IMN Oddział
Legnica. Przeprowadzono inwentaryzację źródeł emisji zanieczysz-
czeń, zapoznano się z gospodarką odpadami oraz gospodarką wod-
no-ściekową. Stwierdzono, że dwie instalacje eksploatowane w IMN
Oddział Legnica wymagają pozwolenia zintegrowanego, a miano-
wicie instalacja produkcji ołowiu i jego stopów oraz instalacja soli
cynku. Opracowano projekt dokumentacji niezbędnej do złożenia
wniosku na uzyskanie pozwolenia zintegrowanego.
KOWALSKI A.: OKREŚLENIE PARAMETRÓW EMISJI PYŁOWO-
-GAZOWEJ Z PROCESU KONWERTOROWANIA STOPU CuPbFe
GLIWICE 6087/03 36 S. SYGN. 15907/N/01, póz. 75178 — AW
Określono wartości strumieni objętości gazów, stężenia pyłu,
dwutlenku i trójtlenku siarki w gazach z konwertorów w Hucie Mie-
dzi GŁOGÓW II dla poszczególnych faz procesu świeżenia stopu
CuPbFe. Wykonano próby dla aktualnie występującej oraz sztucznie
podwyższonej zawartości siarki w stopie. Wyliczono kwasowy
punkt rosy gazów. Wykonano analizy chemiczne i oznaczenia włas-
ności fizycznych pyłów konwertorowych. Przedstawiono dla doboru
układu dopylania gazów.
KOWALSKI A.: OPTYMALIZACJA PRACY SKRUBERA OCZY-
SZCZAJĄCEGO GAZY ODCIĄGANE Z DYGESTORIUM
GLIWICE 6046/03 12 S. SYGN. 15914/N/01, póz. 75202 — AW
Wykonano badania skuteczności układu do oczyszczania gazów
z dygestorium w zakresie usuwania oparów kwasów: solnego i siar-
kowego, a także tlenków azotu (powstających przy rozkładzie kwasu
azotowego). Stwierdzono zadowalającą skuteczność usuwania opa-
rów kwasu solnego. W przypadku kwasu siarkowego, ze względu na
niezadowalającą skuteczność, zalecono zastosowanie odemglacza
na wylocie ze skrubera. Uznano za nie zadowalającą i nie dającą się
polepszyć skuteczność usuwani a tlenków azotu. Przeprowadzono bada-
nie pracy pompy wodnej i wentylatora w układzie oczyszczania gazów.
303
KOWALSKI A.: OPRACOWANIE METODYKI POBORU PRÓBEK
DO OZNACZANIA ZAWARTOŚCI ZWIĄZKÓW ORGANICZNYCH
W GAZACH
GLIWICE 6045/03 22 S. SYGN. 15915/N/01, póz. 75203 — AW
Na podstawie literatury i doświadczeń własnych opracowano
zestaw aparatury do poboru próbek do oznaczania zawartości związ-
ków organicznych w gazach. Układ do poboru składa się z sondy,
filtra, płuczek, rurek z sorbentami, gazomierza i pompy. Dokonano
doboru sorbentu, zalecając stosowanie żywicy XAD-2. Przetestowa-
no układ przy poborze próbek z gazów technologicznych z proce-
sów: wytopu ołowiu i ogniowej rafinacji miedzi. Podano zawartości
sumy związków organicznych oraz wielopierścieniowych węglowo-
dorów aromatycznych w badanych gazach. Stwierdzono prawidło-
wość zaproponowanego zestawu aparatury i doboru sorbentu, poda-
no zasady postępowania przy poborze próbek.
KUROWSKI R.: OKREŚLENIE MOŻLIWOŚCI REDUKCJI ZANIE-
CZYSZCZEŃ ORGANICZNYCH W ROZTWORACH Z MOKREGO
ODPYLANIA GAZÓW SZYBOWYCH
GLIWICE 6050/03 32 S. SYGN. 15910/N/01, póz. 75189 — AW
Przeprowadzono badania laboratoryjne procesu utleniania roz-
tworem MOGG, w warunkach normalnego ciśnienia i temperatury,
oraz przy zastosowaniu metody hydrotermalnej. Jako utleniacze
stosowano: powietrze, tlen i nadtlenek wodoru w układach indywi-
dualnych i kombinowanych. Określono podstawowe zależności
i warunki prowadzenia procesu w celu usunięcia z roztworu MOGG
maksymalnej ilości zanieczyszczeń organicznych. Efektywność pro-
cesu odnoszono do masowej redukcji wskaźnika chemicznego zapo-
trzebowania tlenu GHZT. Określono optymalne warunki prowadze-
nia procesu, bazując na roztworach z mokrego odpylania gazów
gardzielowych z Huty Miedzi LEGNICA.
MROZOWSKI J.: OKREŚLENIE MOŻLIWOŚCI WYTWARZANIA
GIPSU Z GAZÓW PRZEMYSŁOWYCH BOGATYCH W SO, ETAP II.
OPTYMALIZACJA PARAMETRÓW TECHNOLOGICZNYCH ME-
TODY ODSIARCZANIA GAZÓW BOGATYCH W SO2 W ABSOR-
BERZE ZBIORNIKOWYM
GLIWICE 5932/11/03 59 S. SYGN. 15921/N/01, póz. 75220 —AW
W niniejszej pracy przebadano wpływ podstawowych parame-
trów procesowych, takich jak prędkość obrotowa wirnika, stężenia
tlenu w gazie, stężenia zawiesiny gipsu oraz parametrów konstru-
kcyjnych absorbera na wydajność procesu. Przeprowadzone badania
pozwoliły na opracowanie wstępnych wytycznych do konstrukcji
reaktora przemysłowego i założeń do projektu instalacji odsiarcza-
nia stężonych gazów przemysłowych z produkcją grubokrystali-
cznego gipsu. Na podstawie przeprowadzonych badań technolo-
gicznych określono optymalną prędkość obrotową mieszadła dys-
pergatora gazu, określono proporcje geometryczne reaktora,
stwierdzono, że warunkiem pełnej absorpcji jest całkowite utlenienie
absorbowanego siarczynu tlenem rozpuszczonym w cieczy absor-
pcyjnej. Niedopełnienie tego warunku w reaktorze prowadzi do dez-
aktywizacji sorbenta i zaniku efektywności absorpcji. Stosowanie
wzbogacania gazu w tlen w zakresie 12 do 25 % zwiększa wydaj-
ność procesu absorpcji prawie trzykrotnie. Czynnikiem limitującym
wydajność procesu jest szybkość utleniania zaabsorbowanych siar-
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
STAN ZASOBÓW NATURALNYCH NA ŚWIECIE
WELLMER F. W.: DIE ROHSTOFFSITUATION DER WELT. ERZME-
TALL 2003, t. 56. nr 12, s. 705^717, póz. 75452 — AG
System zaopatrywania i gospodarki zasobami naturalnymi obej-
muje następujące elementy: złoże/geologia — górnictwo — trans-
port — rynek — konsument. Surowce naturalne posiadają typowe
dla siebie powiązania geologiczne. Złoża na świecie nie są rozpo-
wszechnione w sposób jednorodny. Dlatego też od najwcześniej-
szych czasów surowce naturalne muszą być transportowane do
304
czynów. W celu uzyskania rozwiązań konstrukcyjnych możliwych
do przeniesienia do skali przemysłowej oraz wskaźników proceso-
wych procesu absorpcji SOz i krystalizacji gipsu celowe jest konty-
nuowanie badań modelowych w skali ćwierć technicznej.
MROZOWSKI J.: OKREŚLENIE MECHANIZMU WYTRĄCANIA
SIĘ ARSENU W WODACH FLOTACYJNYCH. ETAP II
GLIWICE 5986/11/03 35 S. SYGN. 15836/N/01, póz. 73654 —AW
W pracy przedstawiono wyniki badań przemysłowych zachowania
się związków arsenu w ciągu technologicznym procesu neutralizacji
kwasów odpadowych odpadami poflotacyjnymi w ZWR Polkowice.
Potwierdzono wyniki badań w skali laboratoryjnej, że proces wytrą-
cania się arsenu z kwasów odpadowych praktycznie zachodzi
w węźle alkalizacji mlekiem wapiennym, a następnie w węźle mie-
szania zalkalizowanego mlekiem wapiennym wstępnie zneutrali-
zowanego kwasu ze strumieniem odpadów poflotacyjnych z wy-
działu flotacji. Stosowanie tiosiarczanu do wytrącania związków
arsenu z odpadowych kwasów jest niecelowe z punktu widzenia
przebiegu całości procesu unieszkodliwienia kwasów odpadowych.
Przedstawiono ocenę instalacji i sposoby jej modernizacji.
TRACZEWSKI W.: ANALIZA PRZYCZYN WZROSTU ŚCIEKÓW
KWAŚNYCH HM GŁOGÓW II
GLIWICE 6084/03 35 S. SYGN. 15905/N/01. póz. 75176 — AW
W pracy tej wykonano analizę warunków utleniania SO2 do SOj
w gazach z procesów hutniczych PMN z wykorzystaniem dostępnej
literatury. Następnie przeanalizowano na podstawie rejestrowanych
danych w Hucie zmienność stopnia utleniania w czasie i jego zależ-
ność od stężenia tlenu w gazach. Wykonano także badania własne
zależności stopnia utleniania od zawartości w gazach tlenu w róż-
nych warunkach pracy pieca, oparte na pomiarach stężenia SOj
przed FKS. Dla lepszego rozpoznania mechanizmu tworzenia się
SOj w układzie odbioru gazów z PZ wykonano także pomiary stę-
żenia SO3 w środku kotła utylizacyjnego. Na podstawie dokonanych
badań i analiz wskazano na możliwości działań dla ograniczenia
ilości powstających ścieków kwaśnych.
WASILEWSKI W.: OPRACOWANIE TECHNOLOGII WYTWA-
RZANIA GIPSU SYNTETYCZNEGO Z PASTY AKUMULATORO-
WEJ
GLIWICE 6051/03 32 S. SYGN. 15909/N/01. póz. 75188 — AW
Opracowano technologię regeneracji roztworu aminy powstają-
cego w procesie odsiarczania pasty ze zużytych akumulatorów. Me-
toda polega na wstępnym zakwaszaniu roztworu kwasem siarkowym
do pH ok. 4 i wydzieleniu gazowego dwutlenku węgla. Zakwaszony
roztwór alkalizuje się następnie mlekiem wapiennym do pH ok. 11
w temperaturze ok. 60 °C. Proces alkalizacji prowadzony jest w kry-
stalizatorze typu MSMPR, spełniającym warunki dobrego wymie-
szania, o czasie zatrzymania l ,2*1,5 godz. Wytrącony osad poddaje się
klasyfikacji w hydrocyklonie. Frakcja gruba po odwodnieniu stano-
wi produkt końcowy, a frakcja drobna po zagęszczeniu i odwodnie-
niu zawracana jest do węzła zakwaszania. Klarowne roztwory zre-
generowanej aminy zawracane są do węzła odsiarczania pasty.
konsumentów, bardzo często na duże odległości. Dzięki dużemu
postępowi w transporcie, szczególnie w zakresie masowego trans-
portu surowców naturalnych, opłacalny i możliwy jest dziś transport
na duże odległości nawet surowców naturalnych o niskiej wartości.
Rozmieszczenie złóż jest zwykle niejednorodne ze względu na stru-
kturę geologiczną kontynentów, a przede wszystkim, ze względu na
to, że duże ilości surowców są skoncentrowane w niewielkiej ilości
dużych złóż, tzw. „olbrzymów" lub „megaolbrzymów". Na przykład
70 % ropy naftowej i gazu ziemnego koncentruje się w strategicznej
elipsie między Zatoką Arabską i Rosją.
Ważnym zagadnieniem jest sprawa przyszłej dostępności. Taki pa-
rametr, jak np. stosunek rozwoju rezerw/spożycie dla każdego su-
rowca w czasie wskazuje, że problemy z dostępnością fizyczną (nie-
doborami) nie są spodziewane w najbliższym czasie. Fizyczna do-
stępność nie oznacza wcale niskich cen. Aby utrzymać obecną
relację pomiędzy rezerwami a spożyciem, a zatem, aby zapewnić
przyszłą fizyczną dostępność, niezbędne są prace innowacyjne i eks-
ploracyjne prowadzone przez instytuty badawcze i przemysł w wielu
krajach, tzw. — konsumentach, w tym na przykład w Niemczech.
Zapewnienie bezpieczeństwa dostępności fizycznej surowców
w bliskiej przyszłości nie będzie możliwe bez takich przyszłych
zasobów, jak konkrecje manganowe zawierające miedź, nikiel i ko-
balt lub hydratów gazowych, np. zamrożonego metanu.
WYTAPIANIE JESZCZE CIĄGLE DOMINUJE W PRZEMYŚLE
MIEDZIOWYM
HEFFERNAN V.: SMELTING STILL DOMINATES THE COPPER 1N-
DUSTRY. ENG. MIN. J. 2003. t. 204. nr 9. s. 22-24, póz. 75453 — AG
Coraz więcej hut miedzi pierwotnej staje się „ofiarami" sukcesu
metody SX-EW. Jeszcze bardziej dotyczy to hut miedzi wtórnej. Ten
stan szczególnie obserwowany jest w USA. Jeszcze w 1995 r.,
w USA było 11 hut miedzi pierwotnej i wtórnej. Obecnie jest ich
tylko cztery.
Proces hydrometalurgiczny stał się konkurencyjny dzięki temu, że
jest prostszy i tańszy niż wytapianie, a także dlatego, że dwutlenek
siarki i arsen, których emisje były plagą hut, są łatwiejsze do neutra- vacion Rapida Indirecta con Separacion de Acciones) obejmuje
lizacji. Zużycie energii w procesie SX-EW wynosi od 15*36 mJ/kg
w zależności od minerału źródłowego, w porównaniu z 65 mJ/kg dla
hut. Dodatkową korzyścią jest możliwość wykorzystania metody
SX-EW do usunięcia miedzi z osadników odpadów.
Obecnie, według AME Minerał Economics, w świecie metodą SX-
-EW produkuje się 2,6 min t miedzi. Jednak wzrost wykorzystania
metody SX-EW jest ograniczony. Rudy siarczkowe, stanowiące
90 % światowych rezerw miedzi nie są podatne na przeróbkę ww.
metodą.
Prowadzone są prace rozwojowe nad opracowaniem innych proce-
sów hydrometalurgicznych, obejmujących m.in. bioługowanie i łu-
gowanie ciśnieniowe, które mogą okazać się tańsze, mniej szkodliwe
dla środowiska i alternatywne dla procesów pirometalurgicznych.
Bioługowanie, ekstrakcja metali z zastosowaniem mikroorgani-
zmów, jest procesem najbliższym komercjalizacji na wielką skalę.
Niektórzy główni producenci miedzi, w tym BHP Billiton, Codelco
i Nippon Mining and Metals, pragną rozwinąć tę technologię jako
alternatywną dla wytapiania miedzi z rud siarczkowych.
Obecnie w USA Phelps Dodge przeprowadza konwersję konwen-
cjonalnej huty Morenci w Arizonie na proces ługowania w kopalni
za pomocą naturalnych bakterii do utleniania minerałów siarczko-
wych i SX-EW do odzysku miedzi z powstałych tlenków. Przy
wydajności 75 tyś. t/dzień byłoby to największe przedsięwzięcie
tego typu na świecie. Koszty operacyjne mogą być niższe o l O-*-15 %
przy produkcji ok. 100 tyś. t/r., a koszty kapitałowe mogłyby być
niższe o ok. 50 %. Bioługowanie nadaje się do przeróbki szeregu rud
miedzi i koncentratów o niższej jakości. To proces, który łatwo daje
się dopasować do istniejących urządzeń SX-EW. Bioługowanie
w znacznym stopniu redukuje emisje dwutlenku siarki i arsenu. Jed-
nak obecnie potencjalne wykorzystanie procesu bioługowania
w przeróbce rud jest ograniczone do małej ilości złóż. Wynika to
z faktu, że mezofile, bakterie tradycyjnie używane do procesu utle-
niania, nie są zdolne do rozkładu chalkopirytu, jednego z głównych
siarczkowych minerałów miedzi. W związku z powyższym na-
ukowcy zainteresowali się mikroorganizmami termofilnymi działa-
jącymi w przedziale temperatur od 60 do 85 °C.
W 2000 r. firmy Codelco (Chile), BHP Billiton i Nippon Mining and
Metals oddały do użytku instalację pilotową o wydajności 20 tyś. t/r.
w kopalni Chuąuicamata, w której stosuje się opatentowany proces
ługowania BioCOP. Z kolei w złożu niskoprocentowego chalkopi-
rytu Haib w Namibii testowana jest technologia ługowania opraco-
wana w wyniku współpracy firm Bactech i Mintek. Sądzi się, że pro-
ces bioługowania umożliwi w ciągu 25 lat produkcję 100 tyś. t/r.
katod miedziowych. Proces bioługowania stawia przez naukowcami
wiele wyzwań. Wiele złóż miedzi zawiera metale szlachetne, które
muszą być przetwarzane oddzielnie. W wielu przypadkach kontro-
lowanie prędkości ekstrakcji przy zastosowaniu mikroorganizmów
jest skomplikowane. Proces bioługowania jest wolniejszy niż tech-
niki konwencjonalne, co podwyższa koszty operacyjne. Jednak mi-
mo tego bioługowanie jest alternatywą dla trudno wzbogacalnych
rud, szczególnie dla małych i nieprzystępnych złóż lub takich, gdzie
istnieje już infrastruktura SX-EW.
OBRÓBKA KONCENTRATÓW MIEDZI ZAWIERAJĄCYCH
CHALKOPIRYT I SIARCZKI METALI NIEŻELAZNYCH W PRO-
CESIE BRISA
CARRANZA F.. IGLESIAS N., MAZUELOS A., PALENCIA I., ROMERO R.:
TREATMENT OF COPPER CONCENTRATES CONTAINING CHAL-
COPIRYTE AND NON-FERROUS SULPHIDES BY THE BRISA PRO-
CESS. HYDROMETALLURGY 2004, t. 71. nr 3-4, s. 413-420, póz. 75410
— AG
Obecnie rudy miedzi zawierające zarówno chalkopiryt, jak
i chalkozyn i kowelit lub chalkopiryt i sfaleryt (z Zn < 3 %) są prze-
twarzane na drodze pirometalurgicznej.
Przedstawiony artykuł należy do serii, w której opisano badania
zastosowania hydrometalurgicznego procesu BRISA do przeróbki
szeregu siarczkowych koncentratów miedziowych. Omówiono za-
stosowanie ww. procesu do koncentratów miedziowych, zawierają-
cych mieszaninę chalkopirytu i wtórnych siarczków miedzi (chalko-
zyn i kowelit) lub chalkopirytu i sfalerytu. Proces BRISA (Biolixi-
szybkie bezpośrednie bioługowanie z dwoma etapami separacji:
CuFeS2 + 4 Fe+3 -> 2 S° + Cu+3 + 5 Fe2+
Cu2S + 2 Fe3+ -4 CuS + Cu2+ + 2 Fe2+
CuŚ + 2 Fe* S + Cu2+ + 2 Fe
2+
ZnS + 2 Fe -» S ° + Zn + 2 Fe
3+ +
2 Fe2+ + 1/2 O2 + °H+ -ł 2 Fe3+ + H2O
2+ 2+
Procedura pozwala na optymalizację separacji stadiów: biologiczne-
go — poprzez zastosowanie bioreaktorów z warstwą wypełniacza
oraz chemicznego — poprzez zastosowanie reaktorów ze zbiornika-
mi mieszalnymi, sprzyjającymi ekstrakcji miedzi i cynku poprzez
aktywację termiczną i użycie katalizatorów.
W ciągu ostatniej dekady reaktory do bioutleniania uległy znaczne-
mu rozwojowi. Poprawiła się ich sprawność działania i konstrukcja.
Uzyskano zmniejszenie wymiarów bioreaktora, a to pozwoliło na
lepszą kontrolę temperatury, bardzo istotną ze względu na uzyskanie
maksymalnej sprawności.
Szczegółowe badania przeprowadzono dla stadium chemicznego
w procesie BRISA. W tym celu przeprowadzono szereg ekspery-
mentów ługowania dla sześciu różnych koncentratów. Podjęto próby
udoskonalenia prędkości ługowania chalkopirytu i zaproponowano
różne katalizatory. Szczegółowe badania przeprowadzono dla srebra
zastosowanego w procesie jako katalizator. W celu optymalizacji
procesu zaproponowano dwa etapy ługowania:
— ługowanie pierwotne, obejmujące rozpuszczenie wtórnych
siarczków miedzi i sfalerytu, przebiegające względnie szybko
w umiarkowanej temperaturze od 70 do 90 °C;
— ługowanie katalityczne — poprzez dodatek jako katalizatora
jonów srebra w celu przyspieszenia procesu ługowania chalko-
pirytu.
Usuwanie siarki elementarnej ze stałej pozostałości prowadzono
dwoma sposobami, tzn. poprzez filtrację próżniową parą przegrzaną
w 140 °C lub ekstrakcję siarczkiem węgla. Pierwsza metoda może
być stosowana w skali przemysłowej, a druga jest bardziej dogodna
dla prac prowadzonych w skali laboratoryjnej. W procesie BRISA
ekstrakcja miedzi wynosi powyżej 96 %, a optymalna temperatura
procesu to 70-80 °C.
EKSTRAKCJA CYNKU I OŁOWIU Z KOMPLEKSOWYCH RUD
SIARCZKOWYCH NA DRODZE BIOŁUGOWANIA I ŁUGOWANIA
W KWAŚNYM ROZTWORZE SOLANKI
LIAO M. X., DENG T. L.: ZINC AND LEAD EXTRACTION FROM
COMPLEX RAW SULFIDES BY SEOJJENTIAL BIOLEACHING AND
ACIDICBRINELEACH. MIN. ENG. 2004, t. 56, nr l, s. i 7-22, póz. 75456— AG
305
 Przy przeróbce kompleksowych siarczkowych rud ołowiowo-
cynkowych szeroko brane są pod uwagę metody hydrometalurgiczne,
ponieważ są one proste, ekonomiczne i odpowiednie dla środowiska.
Opisano hydrometalurgiczną metodę sprawnego otrzymywania cyn-
ku i ołowiu z kompleksowych rud siarczkowych zawierających pi-
ryt, sfaleryt i galenę, pochodzących z Sichuan (Chiny). Systematy-
cznie badano wpływ wielkości cząstek rudy, pH, temperatury i gę-
stości pulpy na przebieg procesu ługowania bakteryjnego. Po 20
dniach bioługowania w temperaturze 30 °C wyekstrahowano 95 %
cynku. W związku z obecnością ołowiu w postaci nierozpuszczal-
nego siarczanu w pozostałości z bioługowania, do jego ekstrakcji
zastosowano kwaśny roztwór chlorku sodowego. Ołów przechodzi
w rozpuszczalny chlorek albo w anionowy kompleks z jonem chlor-
kowym H2[PbCU]. W ten sposób można rozpuścić powyżej 98 %
ołowiu po 90 minutach ługowania w temperaturze 60 °C. Badania
kinetyczne wykazały, że proces bioługowania cynku jest kontrolo-
wany przez prędkość dyfuzji po okresie kolonizacji rudy komplekso-
wej przez bakterie, a proces ekstrakcji ołowiu jest kontrolowany
przez reakcję chemiczną na powierzchni podczas ekstrakcji ołowiu
w środowisku kwaśnej solanki. Odpowiednie energie aktywacji
w dwu różnych stadiach ługowania wyniosły 32,09 i 44,35 kJ/mol.
NOWOCZESNY PIEC PRZEPYCHOWY DO NAGRZEWANIA
WLEWKÓW WALCOWANYCH
DEIMANN B., TRAUZEDDEL D.: MODERNĘ STOSSOFENANLAGEN
FUR WALZBARREN. ALUMINIUM 2003, t. 79, nr 12, s. 1096^-1099, póz.
75455 —AG
Firma Otto Junker (Niemcy) opracowała nowoczesny piec prze-
pychowy do nagrzewania wlewków walcowanych. Firma dostarczy-
ła do walcowni w Inofita (Grecja) piec przepychowy do nagrzewania
i homogenizacji wlewków aluminiowych oraz piec komorowy do
wyżarzania zwojów taśm. W zależności od rozmiarów wlewka piec
może pracować w systemie jedno- lub dwuliniowym. W systemie
jednoliniowym w piecu może być umieszczonych 15 wlewków
o długości do 8,4 m, a w dwuliniowym 30 wlewków o długości do
4,4 m. Każda linia wlewków wyposażona jest przez dwie prowadni-
ce, więc piec posiada ich cztery. Przepychanie przebiega równolegle
do wszystkich czterech prowadnic, tak że wlewki są usuwane
oddzielnie dla każdej linii. Instalacja jest zaprojektowana dla cykli
6-minutowych (system jednoliniowy). Maksymalny ciężar wsadu
wynosi 4501. Piec podzielony jest na 3 strefy i 6 obszarów kontrol-
nych. Wyposażony jest w 6 wentylatorów (po 2 dla każdej strefy).
Dostarcza on wymaganą moc obiegową i w połączeniu z systemem
dysz w podłodze pieca zapewnia gwałtowne i jednorodne nagrzewa-
nie wsadu. Powierzchnie wlewków nagrzewają się jednolicie; unika
się przegrzania na rogach i krawędziach. Piec jest również wyposa-
żony w system chłodzenia wsadu po homogenizacji do temperatury
walcowania. System kontrolny pieca obejmuje szereg układów do
pomiaru temperatury wlewków. W pełni zautomatyzowana instala-
cja zaopatrzona jest w system wizualizacji oparty na komputerach
PC, ze zintegrowanym sterowaniem danych i wzorów, obejmujący
monitorowanie wsadu i diagnostykę błędów. Firma Otto Junker
zaprojektowała również piec dla chorwackiej firmy Tvornika Likih
Metała. Jednoliniowy piec przepychowy działa automatycznie wraz
ze zintegrowanymi urządzeniami do załadowywania i usuwania
wlewków. Cykle wynoszą 7 minut, a piec może pomieścić 20 wle-
wków o łącznej wadze 2201. Wlewki mają długość maksimum 5 m.
Piec posiada 4 strefy i 8 obszarów kontrolnych oraz 4 wentylatory.
W piecu zapewniona jest dokładna kontrola i regulacja nagrzewania
ujednorodniającego. Temperatura wlewków mierzona jest w sposób
ciągły w każdej strefie pieca. Zminimalizowane są straty cieplne
dzięki wielowarstwowej izolacji wewnętrznego i zewnętrznego pła-
szcza pieca. Technologia procesu oraz wizualizacja zapewniają
sprawne i płynne działanie pieca.
WYCISKANE RURY ALUMINIOWE WEWNĘTRZNIE ŻEBRO-
WANE
BROKEFMANN F. W.: EXTRUDED INTERNALLY FINNED ALUMI-
NIUM TUBĘ. ALUMINIUM 2003, t. 79, nr 12, s. 1089, póz. 75454 — AG
Firma Brokelman Aluminium (Ense, Niemcy) opracowała inno-
wacyjne rozwiązanie dla produkcji rur wewnętrznie żebrowanych.
306
Rury (o nazwie handlowej Tornado Flow) są wykonywane poprzez
wyciskanie odpornego na korozję stopu AlMnl charakteryzującego
się dobrą lutowalnością. Rury posiadają dotychczas nieosiągalną
wysokość żeberka, aż do 90 % wewnętrznego promienia rury.
W przeciwieństwie do rur konwencjonalnych nie posiadają one sta-
łego rdzenia, lecz wolny, centralnie umieszczony kanał przepływo-
wy. Umożliwia to tworzenie specyficznych struktur przepływu dla
różnych płynów i dużą poprawę osiągów, w porównaniu z gładkimi
rurami. Utworzenie kontrolowanego i efektywnego rdzenia przepły-
wu nad szczytami żeberek wzdłuż osi rury prowadzi do niezwykłego
udoskonalenia osiągów lub oszczędności energii w procesie wymia-
ny ciepła, a także przyczynia się do zmniejszenia ryzyka zatykania
się rur. W badaniach porównawczych przetestowano nowy typ ele-
mentu wymiany ciepła dla instalacji przemysłowych. Dzięki eks-
perymentowi oczekiwania w pełni potwierdziły się. Testy hydrauli-
czne i termiczne pokazały, że wartości osiągów są, w zależności od
badanego medium, 3,5 (powietrze) do 12 (ropa) większe względem
porównywalnej rury gładkiej. Nie zaobserwowano objawów korozji
wewnątrz i na zewnątrz rur, nawet przy testach trwających wiele
miesięcy. W badaniach eksperymentalnych geometria rur i żeberek
była silnie zróżnicowana; ale istnieje jeszcze pole do optymalizacji
geometrii. Może ona być modyfikowana w zależności od średnicy,
liczby, grubości i kształtu żeberek. Uzyskanie pełnej korzyści
z idealnego technologicznie procesu wymiany ciepła wewnątrz rury,
wymagany jest też efektywny transport ciepła na zewnątrz rury.
TECHNIKA LASEROWA W ZASTOSOWANIU DO ALUMINIUM
LASER LINĘ TECHNOLOGY FOR ALUMINUM APPLICATIONS.
LIGHT MET. AGĘ 2003, t. 61, nr 9-10, s. 64, póz. 75457 — AG
Nowa technika laserowa wykorzystywana w regulatorach pozio-
mu topienia metali w trudnych warunkach w hali odlewniczej jest
dostępna dzięki postępom w dziedzinie przetwarzania obrazów
i dzięki udoskonaleniom wprowadzonym w detektorze laserowym.
Firma LMI Technologies z Detroit (Michigan, USA) rozwinęła te-
chnikę laserową zwaną Selcom XLine. Opracowane przez nią ule-
pszone cyfrowe czujniki laserowe umożliwiają pomiary w różnych
punktach wzdłuż linii lasera i dostarczają nieporównywalnie dużą
ilość danych. Potrafią one również przeniknąć przez dym i parę,
a zatem charakteryzują się niezwykłą dokładnością pomiarów. Ce-
chy te umożliwiają ich stosowanie w przemyśle aluminiowym.
Rodzina czujników XLine, stosowana do cyfrowego zobrazowy wa-
nia łączy ostatnie postępy w dziedzinie technologii cyfrowej, tj.
w pierwszorzędnym cyfrowym przetwarzaniu i rozpoznawanie in-
formacji. Układy zaawansowanego uśredniania danych i przetwa-
rzania obrazów wyposażone w liniowe czujniki zwiększają wiary-
godność uzyskanych danych i czujność, a także charakteryzują się
większą rozdzielczością w przypadku błyszczących metali i stopów.
Układy pozwalają również na wyeliminowane błędów wywołanych
przez podwójne odbicia. Czujniki z serii Laser Class II są w pełni
bezpieczne w użytkowaniu.
Każdy czujnik jest chroniony przed trudnymi warunkami, jakie
panują w trakcie odlewania metali, przez wysoko wydajną i chłodzo-
ną powietrzem osłonę. Układy optyczne czujnika są zabezpieczone
przez czołowa szybę. Jeśli szyba jest zadrapana albo powgniatana,
może być ona z łatwością wymieniona bez potrzeby demontażu
całego czujnika.
Układ wyposażony jest w nowy, jedyny w swoim rodzaju, zestaw
rozpoznający oprogramowanie z algorytmami rozpoznającymi, któ-
re odfiltrowują w obrazie rejestrowanym przez czujnik zbędne obie-
kty za każdym razem, kiedy pojawią się one w zasięgu pomiarów.
Program narzędziowy zawiera ustawienia filtra, które mogą być
z łatwością dostosowywane do potrzeb użytkownika oraz parametry
ustawień i oprogramowanie zapisujące dane, zaprogramowane tak,
aby mogły wykorzystywać nowy czujnik. Istnieje możliwość
podłączenia PC z zewnątrz w celu zmiany ustawień albo dokonania
diagnozy.
Istnieje możliwość doboru czujnika zabezpieczającego optymalnie
warunki do pełnej kontroli systemu, w którym mają być stosowanie.
Dostępność techniki laserowej poszerzyła zakres, dokładność i prze-
pływ danych w regulatorach poziomu topienia metali, które są sto-
sowane w urządzeniach do odlewania w przemyśle aluminiowym.
Cyfrowe czujniki Selcom XLine firmy LMI Technologies dostarcza-
ją wyników pomiarów nie zniekształconych przez otaczający dym
i parę. Wyeliminowane są również błędy związane z podwójnym
odbiciem, a algorytmy umożliwiające zaawansowane cyfrowe prze-
twarzanie obrazu stabilizują pomiary jak nigdy wcześniej.
OSTATNIE OSIĄGNIĘCIA W ZASTOSOWANIU INTELIGEN-
TNYCH MATERIAŁÓW STRUKTURALNYCH
HARDWICKEC. U.: REGENTDEYELOPMENT IN APPLYING SMART
STRUCTURAL MATERIALS. J.MINER.MET. MATER.SOC. 2003, t. 55,
nr 12, s. 15-16, póz. 75411 — AG
W latach osiemdziesiątych XX w. pojawiło się zainteresowanie
materiałami, które zaczęto określać jako inteligentne. Lata dziewięć-
dziesiąte XX w. to niezwykle duże zainteresowanie ł i burzliwy
rozwój badań naukowych w obszarze materiałów inteligentnych.
Aktualnie nie ma powszechnie akceptowanej definicji materiału
inteligentnego. W praktycznym zastosowaniu materiały inteligentne
mogą występować samodzielnie albo stanowić komponent struktu-
ry. Według autorki inteligentne struktury i materiały to te, które są
zdolne do reagowania na stymulację zewnętrzną poprzez działanie
wewnętrzne (istotną zmianę swych właściwości) dla pożądanego
i skutecznego odpowiedzenia na bodźce zewnętrzne w czasie rze-
czywistym lub bliskim rzeczywistemu. Systemy inteligentne odpo-
wiadają i adaptują się do zmian w warunkach lub w środowisku
poprzez zintegrowanie funkcji znaczenia, działania, logiki i kontroli,
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
KOBALT TESTUJE CENĘ 30 $ US ZA FUNT
THOMAS A.: COBALT TO TEST US $ 30/lb. MIN. J. 2004, nr 16 Jan., s. 3.
póz. 75471 — BŁ
Gwałtowny skok cen kobaltu został spowodowany zbiegnięciem
się w czasie wzrostu popytu z ewentualnością zakłócania aktywiza-
cji produkcji. Firma WMC Resources Ltd (Australia) zawarła na
początku grudnia 2003 r. transakcje na sprzedaż surowca z dostawą
w jeszcze w grudniu za cenę równą 16 $ USA za funt. Na początku
stycznia 2004 r. firma sprzedała w transakcjach z dostawą na mie-
siąc luty 5 t kobaltu w cenie 29,50 $ USA za funt. W konsekwencji
WMC Resources Ltd podwyższyło cenę wstępną dla następnych
transakcji do poziomu przekraczającego 30 $ USA za funt.
Cena kobaltu rosła równomiernie od początku 2003 r. Najniższy
poziom równy 6,00 $ USA za funt osiągnęła w październiku
w 2002 r. Niedawny gwałtowny skok cen przypisywany był głównie
niepokojom o wpływ ewentualnego strajku w należących do Falcon-
bridge Ltd zakładach Sudbury.
Strajk w Falconbridge Ltd może zubożyć miesięcznie światowe
zapasy kobaltu o 375 t tego surowca. Roczne światowe zapasy
kobaltu wynoszą około 41 tyś. t, Większość światowego kobaltu jest
sprzedawana w transakcjach długoterminowych i obecnie niewielka
ilość surowca jest dostępna na rynku transakcji natychmiastowych.
Jeśli więc sytuacja w Falconbridge Ltd zaostrzy się, jego klienci
zostaną zmuszeni do zapewniania sobie dostaw surowca zastępczego.
Ogromna presja na ceny kobaltu pojawiła się w następstwie ataków
na Stany Zjednoczone z 11 września, kiedy to popyt na nowe samo-
loty (około 25 % kobaltu zużywa się na produkcję superstopów)
drastycznie spadł.
Jednakże po upływie ponad 12 miesięcy popyt zaczął wracać do
dawnego poziomu. Rosnący popyt na sprzęt elektroniczny wykorzy-
stujący baterie litowo-kobaltowe skłonił producentów baterii do
ponownego gromadzenia zapasów i ceny zaczęły wracać do poprze-
dniego poziomu. Od niedawna znaczącą rolę zaczął odgrywać rów-
nież wzrost wydatków na obronę i rozwój w sektorze lotnictwa
cywilnego.
Clive Burstow, analityk ds. handlu kobaltem dla Metal Bulletin
Research stwierdził, że popyt ze strony wytwórców silników lotni-
czych rośnie. Analityk ostrzega, że obecny wysoki poziom cen może
zwykle w powtarzający się sposób. Ta szeroka i interdyscyplinarna
dziedzina nauki należy do dziedzin wschodzących.
Najważniejsze grupy materiałów inteligentnych to m.in.: stopy me-
tali z pamięcią kształtu (SMA), ceramiczne i polimerowe materiały
piezoelektryczne, materiały magnetostrykcyjne, ciecze reologiczne,
elektroreologiczne i inagnetoreologiczne oraz polimery i kompozy-
ty polimerowe. Obecnie zastosowania tych materiałów obejmują
m.in. transport, inżynierię lądową i wodną, oprzyrządowanie medy-
czne itd. Bieżące działania w tej dziedzinie przebiegają poprzez
projektowanie, produkcję i badanie w pełni zintegrowanych mate-
riałów i systemów strukturalnych. Wojskowość oraz energetyka
i elektronika należą do najważniejszych na świecie rynków „techno-
logii inteligentnych". Wartość zastosowania materiałów i systemów
inteligentnych w znacznym stopniu przewyższa koszty ich rozwoju
i produkcji. Niezmierna jest różnorodność zastosowań materiałów
i systemów inteligentnych, w tym: różnego rodzaju czujników i sen-
sorów, przetworników, materiałów do zastosowań w medycynie,
a przede wszystkim w chirurgii. Typowe podejście do stworzenia
inteligentnych struktur to zestawienie materiałów i struktur znanych
składników z elementami aktywnymi, zarówno wbudowanymi, jak
i przyłączonymi do materiałów strukturalnych. Ostatnio projektuje
się i produkuje miniaturowe urządzenia zawierające materiały inte-
ligentne, a także różnego rodzaju narzędzia. Artykuł jest wprowa-
dzeniem do czterech kolejnych podejmujących tematykę nowych
zastosowań dla materiałów inteligentnych.
okazać się na dłuższą metę szkodliwy dla rynku kobaltu. Twierdzi
on, że sektor elektrotechniczny już ogranicza, gdzie jest to możliwe,
ilość kobaltu stosowanego w bateriach i że nabywcy z sektora lotni-
czego i kosmicznego kupują z dnia na dzień. Clive Burstow uważa,
że ceny mogą równie dobrze wzrosnąć w przyszłym roku, chociaż
mało prawdopodobne jest, aby osiągnęły najwyższy poziom z 1978 r.
wynoszący 45 $ USA za funt. Analityk uważa, że w ciągu tego roku
ceny lekko spadną.
ALCOA ZWIĘKSZY ZYSKI DZIĘKI WYŻSZYM CENOM ALUMI-
NIUM
CHALMERS N.: ALCOA PROF1TS RISE ON ALUMINIUM PRICES.
MIN. J. 2004. nr 16, Jan., s. 12. póz. 75472 — BŁ
Opublikowano wyniki finansowe firmy Alcoa Inc. osiągnięte
w ostatnim kwartale 2003 r. Największy producent aluminium na
świecie odnotował czysty dochód w wysokości 291 min $ USA.
Firma skorzystała na wyższych cenach aluminium, niższej realnej
stopie podatkowej i na jednorazowym zysku pochodzącym z rozli-
czenia premii ubezpieczeniowej.
W porównaniu z zeszłym rokiem dochód firmy Alcoa Inc. wzrósł
o 9 % i wyniósł 5,5 mld $ USA. Na taki stan wpłynął m.in. wzrost
średniej ceny aluminium na Londyńskiej Giełdzie Metali o 13 % do
poziomu 0,69 $ USA za funt.
Wpływy z operacji ciągłych wyniosły 340 min $ USA pomimo
znacznie wyższych wydatków na energię, surowce i gwarantowane
przywileje pracownicze oraz pomimo niekorzystnego wpływu słab-
nącego dolara na operacje finansowe przeprowadzane w innych
walutach.
Jednak analitycy szybko ostudzili entuzjazm wywołany wynikami
finansowymi firmy, zwracając uwagę na fakt, że grupa skorzystała
na niższej niż się spodziewano stopie podatkowej i na tym, że w
swych obliczeniach dochodu z operacji ciągłych ujęła jednorazowy
zysk w wysokości 105 min $ USA.
Alain Belda, dyrektor firmy Alcoa Ltd potwierdził, że spodziewał
się, iż grupa skorzysta na lepszych warunkach rynkowych wynika-
jących z „ciągłego wzrostu globalnego popytu na tlenek glinu i alu-
minium". Potwierdzono przyspieszenie realizacji planu podwyższa-
nia zdolności produkcyjnej o l ,1 min t/r. poprzez projekty rozbudo-
307
wy rafinerii na Jamajce, w Surinamie i w Zachodniej Australii. Poin-
formowano równocześni. o zawieszeniu prac nad wdrażaniem pro-
gramów rozbudowy huty Baie-Comeau (Quebec, Kanada) po tym,
jak zarząd prowincji poprosił o renegocjację warunków. Firma Al-
coa Inc. poinformowała również, że planuje reorganizacje dwóch
swoich hut w Massena w stanie Nowy Jork, w wyniku czego nastąpi
redukcja 107 stanowisk pracy. Reorganizacjajest następstwem tym-
czasowego zmniejszenia w zeszłym roku produkcji o 24 %, która
łącznie dla obu hut wynosiła 255 tyś. t/r. Przestój był wynikiem
rosnących cen za energię i surowce. Alcoa potwierdziła, szczególną
podatność huty Massena East na wahania rynkowe.
Nelson Dube, dyrektor ds. operacji metalami pierwotnymi, stwier-
dził, że gdy huta Massena zmuszona była w 2003 roku ograniczyć
produkcję, zarówno w zachodnich, jak i wschodnich zakładach
w związku z wzrastającymi wydatkami na energię i tlenek glinu, to
wtedy nie podjęto decyzji o znacznej redukcji etatów. Niestety teraz
w momencie, gdy rozważana jest niższa produkcja — firma jest
zmuszona do zreorganizowania poziomu zatrudnienia.
Trwają negocjacje z NYPA, mające na celu zapewnienie hutom
długoterminowe dostawy energii. Firma Alcoa Inc. poinformowała
również o sprzedaży przedsiębiorstwa American Industrial Partners
and Management za prawie 45 min $ USA (płatne w gotówce),
specjalizującego się w sprzęcie pakującym. Sprzedaż przeprowa-
dzono w ramach wcześniej zapowiedzianej strategii sprzedawania
niektórych z dodatkowych zakładów. Dochód netto ze sprzedaży
zostanie przeznaczony na spłatę długu.
CODELCO ROZPOCZNIE SPRZEDAŻ ZAPASÓW KATOD MIE-
DZIOWYCH
ROBERTS D.: CODELCO TO START SELLING COPPER CATHODE
STOCKS. MET. BULL. 2004, nr 8826, s. 12, póz. 75470 — BŁ
Firma Codelco (Chile) potwierdziła, że przygotowuje się do
stopniowego wypuszczania na rynek katod miedzianych, pochodzą-
cych z należących do firmy zapasów, wynoszących w sumie 200
tyś. t. Dla porównania całkowite zapasy trzech największych giełd
handlowych na świecie spadają do poziomu 790 tyś. t. Codelco
zapewniła, że rozpocznie sprzedaż „stopniowo i zadba o to, aby nie
zaburzać normalnego rozwoju rynku".
Firma Codelco, największy światowy producent miedzi, z powodu
słabego popytu i niskich cen zdecydowała się w 2002 r. na groma-
dzenie zapasów katod. Jednak ceny wzrastają, a światowe zapasy
maleją i nadchodzi najwyższy czas na pozbywanie się ok. 200 tyś. t
miedzi, które są przechowywane w chilijskich magazynach.
Firma Codelco oświadczyła, że nie wypuści katod na rynek dopóki
zapasy trzech największych giełd — londyńskiej, Comex i szanghaj-
skiej — nie spadną poniżej 800 tyś. t, co się właśnie stało. W chwili,
gdy firma Codelco zdecydowała się na gromadzenie zapasów, zaso-
by wszystkich trzech giełd wynosiły 1,37 min t.
Firma Codelco spotkała się w kraju z ostrą krytyką za przetrzymy-
wanie zapasów, a niektórzy politycy twierdzili, że tego rodzaju de-
cyzja oznaczała mniejsze zyski, a co za tym idzie niższe wpływy
z podatków w 2003 r., co doprowadziło w kraju do cięć wydatków
socjalnych. Niektórzy analitycy przewidują, że podjęta decyzja tak
naprawdę obniżyła ceny miedzi, ponieważ rynki nie miały pewności
czy firma Codelco dotrzyma obietnicy i czy nie zacznie sprzedaży
katod wcześniej niż światowe zapasy spadną poniżej 800 tyś. t.
Jednakże Codelco broni podjętych decyzji i twierdzi, że w 2004 r.
doprowadzą one do „niesłychanych zysków", ponieważ umożliwią
sprzedaż miedzi po dużo wyższych cenach. Kiedy przedsiębiorstwo
decydowało się na gromadzenie zapasów, funt miedzi był sprzeda-
wany za nieco ponad 70 centów, a na początku 2004 r. za l ,06 $
USA.
Spekulowano nawet, że firma wypuściła już na rynek część swych
zapasów w postaci 20 tyś. t katod, które zostały sprzedane w grudniu
2003 r. Jednak firma Codelco zaprzeczyła krążącym pogłoskom na
ten temat. Poinformowano, że „materiał był nadwyżką pochodzącą
z zeszłorocznej produkcji i był wytworzony dodatkowo".
PROGNOZY DLA METALURGII PROSZKÓW WE WSCHODNIEJ
I ZACHODNIEJ EUROPIE
HOPE AND POTENTIAL FOR PM IN EUROPĘ EAST AND WEST. MET.
308
POWD. REP. 2004, t. 59. nr 2, s. 10*11, póz. 75473 — BŁ
Przemysł PM specjalizujący się produkcji proszków żelaza i wy-
robów spiekanych w przeciągu ostatniego półwiecza radził sobie
bardzo dobrze, a roczne tempo wzrostu wynosiło w tym okresie od
4 do 8 %. W porównaniu z innymi gałęziami przemysłu był to
znakomity wynik. Jednak ciągle podejmuje się próbę odpowiedzi na
poniższe pytania: Czego można oczekiwać w przyszłości? Czy nad-
chodzi okres przesycenia? Czy można spodziewać się, że rynek
będzie nadal rozwijał się w tak szybkim tempie?
Według Pera Lindskoga, który jest wybitnym specjalistą w branży,
ale jak sam zaznaczył urodzonym optymistą, powinniśmy spodzie-
wać się, że przemysł będzie się nadal rozwijał, a co więcej będzie to
robił w wyjątkowo szybkim tempie. Jest on o tym przekonany z kil-
ku powodów. Przede wszystkim nastąpiła ogromna poprawa wyni-
ków w sektorze PM, związana z poprawą właściwości materiału,
osiągniętą złożonością kształtu i precyzją wymiarową. Oczekuje się
kolejnych udoskonaleń, które umożliwią technologiom PM znale-
zienie nowych, bardziej wymagających zastosowań.
Równie przekonywającym powodem do optymizmu są wprowadza-
ne w przemyśle PM ulepszenia ekonomiczne. Technologie PM oka-
zały się wyjątkowo konkurencyjne przy masowej i precyzyjnej pro-
dukcji. Jednak mimo to wysoka cena surowca hamowała wzrost
przemysłowy. Przykładem może być stosunkowo wysoka cena pro-
szku żelaza w porównaniu do ceny stali do przeróbki plastycznej,
stosowanej w alternatywnych procesach kształtowania metali.
Najwyższe koszty produkcji były oczywiście w początkowych de-
kadach rozwoju przemysłu, gdy produkcja zakładów specjalizują-
cych się w proszku żelaza wynosiła ok. 10 tyś. t/r. W tym czasie
stalownie produkowały miliony ton.
Obecnie na całym świecie jest kilka zakładów produkujących rocz-
nie ponad 100 tyś. t proszku żelaza. Największy z nich, należący do
Hoeganaes Corporation, zakład Gallatin, ma zdolność produkcyjną
równą 350 tyś. t. Wysoki wzrost produkcji proszku żelaza, miał
oczywiście wpływ na koszty produkcyjne. W konsekwencji stosu-
nek ceny proszku żelaza do ceny stali stopniowo się obniżał. Wzrosła
konkurencyjność przemysłu PM, ale niestety wciąż cena proszku
żelaza jest dwa razy wyższa od ceny stali do przeróbki plastycznej.
Jednak Per Lindskog wierzy, że kiedy różnica między cenami pro-
szku żelaza i stali do przeróbki plastycznej zmniejszy się, alternaty-
wa stosowania PM stanie się atrakcyjniejsza. Według niego w kon-
sekwencji wpłynie to na dalszy rozwój, a być może nawet przyspie-
szony rozwój przemysłu PM.
W drugiej połowie XX w. rynek stali proszkowej został zdominowa-
ny przez dwa giganty — szwedzkie Hoganas AB i amerykańską
Hoeganaes Corporation, które czerpały siłę z wcześniejszej inten-
sywnej współpracy podczas prac badawczo-rozwojowych. Obie fir-
my przewodziły w udoskonaleniu proszków żelaza o wysokiej pra-
sowalności i w ulepszaniu właściwości materiałów, w tym przede
wszystkim wytrzymałości. Miały one nieoceniony wkład w rozwój
technologii PM, a w konsekwencji i całego przemysłu PM. Niestety
dominacja obu firm utrudniła sytuację innym „graczom". Cztery lata
temu Hoganas AB i Hoeganaes Corporation zaprzestały wspólnej
działalności i obecnie zażarcie rywalizują na wszystkich rynkach.
Producenci prowadzą codzienną walkę o poprawę jakości i niższe
ceny produkowanego przez siebie proszku żelaza. Siłą napędową
ogromnego rozkwitu PM, który miał miejsce przez ostatnie 70 lat,
była przewaga rynkowa oferowana przez nową technologię przy
masowej produkcji wysoce precyzyjnych części maszyn, możliwa
dzięki w pełni zautomatyzowanym i bezodpadowym procesom. Już
w latach trzydziestych XX w. inżynierowie z General Motors zda-
wali sobie sprawę z wysokiej opłacalności technologii PM przy
wytwarzaniu podzespołów do silników ich samochodów.
Warunkiem zasadniczym rozwoju technologii PM było funkcjono-
wanie ekonomii rynkowej z wolną i aktywną konkurencją. W takich
warunkach wygrywa każdy kto proponuje rozwiązanie jakiegoś
problemu i wprowadza je na rynek w jak najkrótszym czasie.
Na świecie występowały różne ograniczenia polityczne, ekonomicz-
ne i geograficzne. Najbardziej sprzyjające warunki panowały w Sta-
nach Zjednoczonych w związku z kapitalnym i jednorodnym ryn-
kiem bez barier handlowych. To tutaj ulokowali się liderzy produkcji
masowej i to tutaj można znaleźć największe zakłady produkujące
komponenty PM. Zużyły one w sumie w 2002 r. ponad 350 tyś. t
proszku żelaza. Dla porównania w Europie zużycie proszku żelaza
było 2,4 razy niższe i osiągnęło poziom 147 tyś. t. Należy zwrócić
również uwagę na fakt, że Stany Zjednoczone oferują stosunkowo
niskie ceny komponentów PM. Przeciętnie są one o połowę tańsze
od ich europejskich odpowiedników.
Prawdopodobnie najmniej sprzyjającym systemem dla szybkiego
rozwoju była centralnie planowana gospodarka w państwach komu-
nistycznych. Jednakże te czasy należą już do przeszłości i obecnie
państwa Europy Wschodniej są bardzo obiecującym rynkiem dla
rozwoju przemysłu PM. Pomimo faktu, że państwa Europy Wschod-
niej charakteryzują się nadal niestabilną gospodarką, infrastruktura
gwałtownie się rozwija, a co najważniejsze to obecność niesamowi-
tego rezerwuaru zasobów ludzkich — ludzi bardzo dobrze wykształ-
conych, którzy „płoną z niecierpliwości, żeby coś zacząć działać'".
Pierwsza i najważniejsza rada Pera Lindskoga dla wszystkich zaan-
gażowanych w produkcję proszków metali, którzy są w Europie
Zachodniej brzmi: „Nie czekajcie. Zrzućcie klapki z oczu i udajcie
się do krajów Europy Wschodniej. Tojest miejsce, w którym nastąpi
rozkwit sektora samochodowego i gdzie będą masowo produkowane
inne towary konsumpcyjne. Europejski przemysł samochodowy
przoduje dzięki Yolkswagenowi i Skodzie w Republice Czeskiej,
Renault w Rumunii i Toyocie w Polsce. Nie czekajcie, bo inni was
wyprzedzą".
Zatem, gdzie jest miejsce Europy Zachodniej na tej mapie ekonomi-
cznej i jakie są cechy charakterystyczne europejskiej metalurgii pro-
szkowej? Europa wciąż nie jest jednym państwem i rynek z pewno-
ścią nie jest jeszcze jednorodny, choć zostały rozpoczęte istotne
kroki w tym kierunku poprzez stopniowe wprowadzanie euro. Per
Lindskog uważa, że: „Włączanie państw Europy Wschodniej do UE
stworzy warunki porównywalne do panujących na rynku amerykań-
skim" i myśli, że „przy odrobinie szczęścia zachowamy europejską
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2004-2006
16-18 czerwca, 2004, Falmouth, W. Brytania
Reagents in Minerals Engineering
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
15-19 czerwca 2004, Diisseldorf, RFN
METAY 2004
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr 11, s. 43
www.metav.de
16-18 czerwca 2004, Falmouth, W. Brytania
Reagents 04
Źródło: Hydrometallurgy 2004, t. 72, nr 1-2, s. 178
22-24 września 2004, Essen, RFN
Aluminium 2004
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1-2, s. 80
www.aluminium2004.com
26-29 września 2004, Madryt, Hiszpania
REWAS 2004: Global Symposium on Recycling, Waste Treat-
ment and Clean Technology
Źródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5, s. 311
www.inasmet.es/rewas04
17-21 października 2004, Wiedeń, Austria
PM 2004 Powder Metallurgy
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr 11, s. 43
odmienność kulturową, choć nie widzi żadnych przeciwwskazań, co
do tego, aby rynkiem europejskim rządziły w przyszłości te same
siły, co rynkiem amerykańskim."
Cena benzyny jest jednym z ważniejszych czynników ekonomicz-
nych, mających ogromny wpływ na amerykański i europejski prze-
mysł samochodowy. Pośrednio ma to również wpływ na przemysł
komponentów PM. W Europie benzyna jest trzy razy droższa niż
w Stanach Zjednoczonych. Autor zastanawia się, czy ta tendencja
się utrzyma. Twierdzi, że przekraczało jego umiejętności prognozo-
wania. Zwraca jednak uwagę, że taka tendencja utrzymała się przez
ostatnie 50 lat. Widoczną tego konsekwencją w przemyśle PM jest
to, że europejskie samochody zawsze były mniejsze i zawierały
mniej części PM. Obecnie w przeciętnym samochodzie europejskim
jest ok. 8 kg części PM, a w amerykańskim — 18 kg. Amerykanie
z ich tanią benzyną, jeżdżący swoimi wielkimi samochodami ze sta-
łą, wolną prędkością zwracają mniejszą uwagę na wysoką spraw-
ność, a większą na komfort jazdy.
W lekkich, szybkich pojazdach wymagane są lżejsze, bardziej wy-
trzymałe części, a części PM nie zawsze są w stanie temu sprostać.
Jednakże ciągle prowadzone prace nad doskonaleniem właściwości
mechanicznych spiekanych części wpływają stałe na ich doskonale-
nie. Z roku na rok udaje się sprostać coraz wyższym wymaganiom,
czego świadectwem jest stałe rezygnowanie z innych technologii
formowania metali na rzecz technologii PM.
Według opinii Pera Lindskoga, zaprezentowanej na konferencji PM
2003 w Walencji, Europa nadal będzie zajmowała czołowe miejsce
w doskonaleniu technologii PM i materiałów na bazie proszków
żelaza. Uważa on, że prawdopodobnie zakłady PM z Europy Zachod-
niej będą stawały na czele ruchu ukierunkowanego na nowoczesność
i udoskonalanie produkcji. Z kolei Europa Wschodnia będzie jed-
nym z najszybciej rozwijających się rynków na świecie i będzie
odpowiedzialna za rozkwit rynku tanich wyrobów, produkowanych
w ogromnych ilościach.
www.epma.com
26-30 października 2004, Hannover, RFN
Euro Blech 2004
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1-2, s. 80
www.euroblech.com
27-30 października 2004, Las Yegas, USA
MINExpo International 2004
Źródło: Min. Eng. 2002, t. 15, nr 9, s. 704
8-9 listopada, 2004, Cape Town, RPA
Solid-Liąuid Separation 04
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
10-12 listopada, 2004, Cape Town, RPA
Precious Metals 04
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
17-19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie
International Conference on Recent Advances in Composites
Materials
Źródło: Z.Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942
13-17 luty, 2005, San Francisco, USA
TMS Meeting@Exhibition
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 887
309
e-mail: mtgserv@tms.org 17-19 października 2005, Kyoto, Japonia
14-15 marca, 2005, Cape Town, RPA International Lead-Zinc Processing Symposium
Pyrometaliurgy 05 Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 8!
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892 e-mail: akiofuwa@waseda.jp
e-mail: bwills@min-eng.com 12-16 marca, 2006, San Antonio, USA
16-18 marca, 2005, Cape Town, RPA TMS Meeting & Exhibition
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 8!
Bio-& Hydrometallurgy 05
e-mail: mgtserv@tms.org
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com

Dział Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach

tworzy jedyną w kraju polskojęzyczną Zintegrowaną Bazę Danych Metale Nieżelazne
dostępną w sieci INTERNET pod adresem: www.imn.gliwice.pl.

Zintegrowana Baza Danych Metale Nieżelazne obejmuje trzy bazy danych:

• Baza Metale Nieżelazne (BMN)

Baza danych Metale Nieżelazne jest informacyjną bazą bibliograficzną. Podstawowa tematyka to: wzbogacanie, otrzymywanie,
przetwórstwo, metaloznawstwo i zastosowania metali nieżelaznych, jak też dziedziny interdyscyplinarne, takiejak: ochrona środowiska,
automatyzacja, zagadnienia gospodarcze, metody badań własności, chemia analityczna.
Rekordy w bazie zawierają: dane bibliograficzne, opis deskryptorowy dokumentu oraz analizę dokumentacyjną. Baza danych Metale
Nieżelazne jest jedyną w kraju bazą danych obejmującą całość zagadnień metali nieżelaznych. Obecnie baza danych Metale Nieżelazne
liczy ok. 75 000 rekordów.

• Biblioteczna (BZB)
Zakres tematyczny bazy danych BZB jest identyczny jak bazy Metale Nieżelazne. Do bazy wprowadzane są informacje o wszystkich
typach dokumentów wpływających do Biblioteki Naukowo-Technicznej Instytutu Metali Nieżelaznych. Rekordy zawierają opis
bibliograficzny dokumentu i opis deskryptorowy.
Obecnie baza danych BZB liczy ponad l O 400 rekordów

• Opracowania Wiosnę (ÓW)

Zadaniem bazy danych ÓW jest informowanie o dorobku naukowym Instytutu Metali Nieżelaznych, o różnorodnych opracowaniach
pracowników IMN, takich jak: książki, artykuły, broszury, sprawozdania z prac badawczych, rozprawy doktorskie i habilitacyjne,
patenty, referaty na sympozjach, zjazdach i konferencjach.
Baza ta liczy obecnie ponad 5500 rekordów.
Możliwość przeszukiwania baz danych uzyskacie Państwo po wypełnieniu Formularza Rejestracyjnego, który znajduje się na stronie
domowej Działu Informacji i Marketingu.
Oferujemy również usługi przeszukiwania baz danych na miejscu za pośrednictwem sieci LAN.

Zamówienia na nasze usługi przyjmujemy na bieżąco.

Nasz adres:
Instytut Metali Nieżelaznych
Dzial Informacji i Marketingu
44-101 Gliwice
ul. Sowińskiego 5
Dzial Informacji i Marketingu
Kierownik Działu Informacji i Marketingu
mgr Alicja Skotnicka
tel.(0-32) 2380-263
fax (0-32) 2316933; 2380350
e-mail: AlicjaS@inm.gliwice.pl

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

310
 Światowy rynek metali
nieżelaznych
^v«v\
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
NIEZALEŻNE BADANIA NA PROJEKCIE TURQUOISE HILL
INDEPENDENT TURQUOISE HILL STUDY. Mining Journal. 6 February
2004, p. 8
Niezależna grupa konsultantów zakończyła wstępną ocenę pro-
jektu miedzi i złota Turąuoise Hill w Mongolii (własność Ivanhoe
Mines Ltd). Raport przewiduje dwa etapy działalności. Pierwszy
etap (l-«-5 lat) obejmuje budowę zakładu, który rocznie będzie prze-
rabiał 20 min t rudy dostarczanej z trzech kopalń odkrywkowych
zlokalizowanych w Southwest Oyu, Central Oyu i Hugo South. Dru-
gi etap przewiduje zwiększenie wydobycia rudy do 40 min t/r.
poprzez rozbudowę kopalni podziemnej w Hugo North i kopalni
odkrywkowej w Hugo South. Złoże Southwest Oyu posiada bogac-
twa wskazane na poziomie 267 min t o średniej zawartości 0,53 %
Cu, 0,86 g/t Au oraz bogactwa wnioskowane o wielkości l 284 min t
i średniej zawartości 1,13 % Cu i 0,24 g/t Au. Wstępny koszt inwes-
tycyjny oszacowano na 529 min $. Produkcja w pierwszym etapie
rozpocznie się w 2007 r. Kopalnia będzie zdolna do wydobycia 40
min t rudy/r, przez 25 lat, a w pierwszych latach roczna produkcja
wyniesie ok. 400 tyś. oz złota i 480 tyś. t miedzi.
INWESTYCJA W TARNYER
TARNYER INYESTMENT. Mining Journal, 6 February 2004, p. 9
Urals Mining and Metals Co planuje udostępnienie złoża miedzi
i cynku Tarnyer w rosyjskim regionie Sverdlovsk. Według oszaco-
wania złoże zawiera 6,4 min t o średniej zawartości 1,44 % Cu
i 4,57 % Zn. Koszt przedsięwzięcia oszacowano na 32 min $. Przed-
siębiorstwo zakłada, że pierwsza produkcja rozpocznie się w listo-
padzie 2005 r. i wyniesie 12 tyś. t/r.
FINANSOWANIE PROJEKTU KANSANSHI
KANSANSHI FINANCING ARRANGED. Mining Journal, 13 February
2004, p. l
First Quantum Minerals Ltd podpisał pierwszą z umów dotyczą-
cych finansowania pierwszej fazy rozbudowy projektu miedzi Kan-
sanshi w Zambii. Pakiet finansowy obejmuje 163 min $ na budowę,
30 min $ na zakup wyposażenia górniczego, 25 min $ rezerwy i 6
min $ na infrastrukturę linii elektroenergetycznej. Projekt bazuje na
bogactwach tlenkowych i siarczkowych. Tlenkowe zasoby pewne
i prawdopodobne wynoszą 46,9 min t o średniej zawartości l ,75 %
Cu i 0,26 g/t Au. Siarczkowe zasoby pewne i prawdopodobne osza-
cowano na 95,6 min t o średniej zawartości l ,03 % Cu i 0,19 g/t Au.
Pierwsza faza projektu (3 lata) przewiduje eksploatację metodą
odkrywkową rudy tlenkowej i mieszanej na poziomie 4 min t/r. oraz
rudy siarczkowej — 2, l min t/r. Przedsiębiorstwo prognozuje, że ro-
czna produkcja wyniesie 60 tyś. t miedzi katodowej i 70 tyś. t kon-
centratów miedzi oraz ok. 35 tyś. oz złota. Po dziesięciu latach
działalności produkcja katod zacznie spadać z powodu sczerpania
Rudy Metale R 49 2004 nr 6
UKD 669.2A 8( 100):338.5( 100).339.4( 100)
zasobów. Podczas 16 lat kopalnia przerobi rocznie maksymalnie
4 min t rudy tlenkowej i 6 min t rudy siarczkowej. First Quantum
przewiduje uruchomienie kopalni i rozpoczęcie produkcji komercyj-
nej na początku 2005 r.
TRITTON ROZPOCZYNA BUDOWĘ
TRITTON BUILD BEGINS. Mining Journal, 13 February 2004, p. 10
Tritton Resources Ltd rozpoczął budowę na projekcie miedzi w No-
wej Południowej Walii. Kopalnia o wartości 39 min $A będzie produ-
kowała rocznie 24 tyś. t koncentratów miedzi przez 11 lat działalności.
NAGŁY SPADEK PRODUKCJI GRUPO MEXICO
GRUPO MEXICO SLUMPS. Mining Journal, 20 February 2004, p. 3
Grupo Mexico SA de CV wyprodukował ponad 800 tyś. t miedzi
w 2003 r., tj. o 50 tyś. t mniej niż w 2002 r. Przedsiębiorstwo zamie-
rza zainwestować 65 min $ w kopalnie i przewiduje na ten rok
produkcję na poziomie 850 tyś. t.
KUMBA KONTYNUUJE ROZMOWY DOTYCZĄCE PROJEKTU
WYDOBYCIA MIEDZI I KOBALTU
KUMBA TO HOŁD COPPER—COBALT PROJECT TALKS. Metal Bul-
letin, 16 February 2004, No. 8829, p. 12
Południowoafrykańska firma Kumba Resources zamierza kon-
tynuować rozmowy z przedstawicielami Gecamines i członkami
rządu Republiki Demokratycznej Kongo dotyczące decyzji w spra-
wie legislacji postanowień umowy o eksploatacji kopalni Kamoto.
Znajduje się ona w południowej części kraju, niedaleko Kolwezi.
Kopalnia od wczesnych lat osiemdziesiątych boryka się z licznymi
problemami związanymi z kosztami eksploatacyjnymi. W ubiegłym
roku rząd Republiki Demokratycznej Kongo ogłosił, że w celu rato-
wania upadającej produkcji miedzi, niezbędne jest odnowienie dzia-
łalności kopalni Kamoto przy pomocy kanadyjskiej firmy Kinross
Gold Corp. Według prognoz Kinross produkcja miedzi w b.r. wzroś-
nie do 50 tyś. t, w 2005 r. do 75 tyś. t, natomiast do 2010 r. przewi-
dywana produkcja ma osiągnąć poziom 200 tyś. t. Całkowity koszt
wznowienia w ciągu trzech lat produkcji w kopalni szacowany jest
na poziomie 135 min $.
ROZBUDOWA PROJEKTU LOULO
LOULO GO-AHEAD. Mining Journal, 6 February 2004, p. l
Randgold Resources Ltd podjął decyzję o rozbudowie drugiej
kopalni złota na projekcie Loulo w Mali. Przedsiębiorstwo posiada
80 % udziałów w projekcie, pozostałe 20 % należy do rządu malajskiego.
Koszt przedsięwzięcia określono na 80 min $. Produkcja rozpocznie
się w lipcu 2005 r. Kopalnia będzie przerabiała miesięcznie 180 tyś. t
rudy i uzyskiwała rocznie 200 tyś. oz złota przez sześć lat działalno-
ści. Całkowity koszt eksploatacyjny oszacowano na 200-5-230 S/oz.
311
NEYADA KUPUJE KOPALNIĘ MAGISTRAL
NEYADA ACQUISITION. Mining Journal, 6 February 2004, p. 3
Nevada Pacific Gold Ltd zakończył przejmowanie kopalni złota
Magistral w Meksyku od Queenstake Resources Ltd. Przedsiębior-
stwo przewiduje kontynuację eksploatacji przez dziewięć lat na
poziomie 40 tyś. oz/r.
BUDOWA NA PROJEKCIE YELADERO ROZPOCZĘTA
YELADERO BUILD BEGINS. Mining Journal, 6 February 2004, p. 8
Barrick Gold Corp. rozpoczął budowę na projekcie złota Vela-
dero w Argentynie. Projekt o wartości 435 min $ przewiduje produ-
kcję 530 tyś. oz/r. przez 13,5 roku działalności. Produkcja rozpocznie
się na początku 2006 r.
POWRÓT DO PEŁNEJ PRODUKCJI W LARONDE
LARONDE BACK ON TRACK. Mining Journal, 13 February 2004, p. 3
Kopalnia złota LaRonde w Quebecu (własność Agnico-Eagle
Mines Ltd) powróciła do pełnej produkcji po wypadku, do którego
doszło w ubiegłym tygodniu. Przedsiębiorstwo zmniejszyło wydo-
bycie w kopalni podziemnej o więcej niż 25 %. Jednak młyn rozpo-
czął przeróbkę rudy z zapasów awaryjnych i produkcja nie została
zmniejszona.
PAN AM KUPUJE KOPALNIĘ MOROCOCHA
PAN AM BUYS MOROCOCHA. Mining Journal, 13 February 2004, p. 3
Pan American Sil ver Corp. podpisał prawomocną umowę z indy-
widualnymi przedsiębiorcami, dotyczącą nabycia kopalni srebra Mo-
rococha w środkowym Peru. Przedsiębiorstwo zapłaci za udziały ok.
35 min S. Kopalnia produkuje ok. 3,5 min oz srebra na rok przy
koszcie 3 $/oz. Zasoby pewne i prawdopodobne wynoszą 1,06 min t
0 średniej zawartości 269 g/t Ag, 4,94 % Zn, l ,90 % Pb i 0,43 % Cu.
Pan American planuje rozbudowanie kopalni i zwiększenie wydajności
młyna do 3,9 min oz srebra na rok przy koszcie mniejszym niż 2,50 $/oz.
ANGLOGOLD KORYGUJE OSZACOWANIE ZASOBÓW
ANGLOGOLD CUTS RESERYE ESTIM ATE. Mining Journal, 13 February
2004, p. 8
Ilość złota w zasobach pewnych i prawdopodobnych należących
do AngloGold Ltd spadła w 2003 r. o 9,2 min oz do poziomu 63,1
min oz. Zasoby pewne oszacowano na 189,5 min t o średniej zawar-
tości 2,31 g/t Au, a prawdopodobne oceniono na 492,4 min t o śred-
niej zawartości 3,09 g/t Au. Przy ocenie zasobów przyjęto cenę złota
350 $/oz i kurs wymiany 7 R/1 $ w porównaniu do ceny 325 $/oz
1 kursu wymiany 10,5 R/1 $ na koniec 2002 r. Przedsiębiorstwo
przewiduje krótszą działalność kopalni Savuka i Mponeng w Afryce
Pd. z powodu mniejszej o 2,2 min oz i o 1,7 min oz ilości złota
w zasobach pewnych i prawdopodobnych.
COEUR W TANZANII
COEUR'S TANZANIAN MOYE. Mining Journal, 13 February 2004, p. 10
Coeur Alene Mines Corp. otrzymał od Ministerstwa Energii
i Górnictwa w Tanzanii koncesję dla obszaru o powierzchni 815 km ,
obejmującego złoża złota i srebra. Obszary koncesyjne znajdują się
w północno-zachodniej części Tanzanii w pobliżu jeziora Yictoria.
KONIEC STRAJKU W HARMONY
HARMONY STRIKE ENDS. Mining Journal, 20 February 2004, p. 3
Harmony Gold Mining Co Ltd i South African National Union
of Mineworkers (NUM) osiągnęli porozumienie kończące strajk
4500 pracowników blokujących szyby Nyala, Welkom i Orkney.
NUM zaakceptował 9 % wzrost pensji za okres od l stycznia do
30 czerwca 2004 r.
PINNACLE PODĄŻA DO CHIN
PINNACLE HEADS TO CHINA. Mining Journal, 27 February 2004, p. 8
Kanadyjska Pinnacle Mines Ltd zawarła porozumienie z Tian-
long Mining Co Ltd dotyczące nabycia 80 % udziałów w kopalni
złota chińskiego przedsiębiorstwa Yuen Jia Ping (YJP) znajdującej
się w prowincji Yunnan. Koszt transakcji to 2,25 min $C. Tianlong
rozpoczął produkcję w kopalni YJP w 2003 r., jednak dane odnośnie
do wielkości produkcji nie są dostępne.
312
BARRICK GOLD WYCOFUJE SIĘ Z PROGRAMU HEDGINGOWEGO
BARRICK GOLD ENDS HEDGING PROGRAM. Mining Engineering,
January 2004, p. 13
Kanadyjska firma Barrick Gold poinformowała o zakończeniu
prowadzenia polityki hedgingowej i wystawieniu na przetarg wypro-
dukowanego złota. Według prezesa firmy hedging nie jest korzystny
dla dalszego rozwoju firmy, ponieważ nie generuje w odpowiedni
sposób wartości akcji. Bieżąca sprzedaż złota Barrick Gold plasuje
się na poziomie 16,1 min oz po cenie 311 $/oz, co stanowi potrojoną
wielkość sprzedaży z 2002 r. (5,7 min oz). Informacja ta może
spowodować gwałtowny wzrost cen złota, a jeżeli firmie uda się
sprzedać całą produkcję na rynku transakcji natychmiastowych, to
w efekcie zwiększenie ilości złota na rynku osłabi pozycję cenową
złota w dłuższym czasie.
NEWMONT KONTYNUUJE WSPÓŁPRACĘ Z DWOMA KOPAL-
NIAMI ZŁOTA W GHANIE
NEWMONT TO PROCEED WITH TWO GOLD MINES IN GHANA.
Mining Engineering, January 2004, p. 18
Newmont ogłosił plany rozwoju dwóch kopalni w Ghanie.
W grudniu zarząd firmy przeznaczył 350 min $ na cele rozwojowe
kopalni Ahafo, planowane jest również zainwestowanie 235 min $
na rozwój kopalni Akyem. Firma Newmont Mining jest najwię-
kszym światowym producentem złota. Kopalnie Ahafo i Akyem
zawierają razem około 30 min oz złota. Planowane rozpoczęcie
działalności w kopalni Ahafo to rok 2006, natomiast Akyem rok
później. Koszty eksploatacyjne szacowane są na 175-«-185 $/oz złota
w kopalni Ahafo i 160-^175 $/oz złota w kopalni Akyem. Newmont
Mining produkuje rocznie ok. 9 min oz złota w swoich kopalniach
w Nevadzie, Peru, Indonezji i Australii.
PIERWSZA KOPALNIA ZŁOTA NA GRENLANDII GOTOWA DO
ROZPOCZĘCIA PRODUKCJI
GREENLAND'S FIRST GOLD MINĘ READY FOR PRODUCTION.
Mining Engineering, January 2004, p. 18
Kopalnia Nalunaą jest pierwszą od ponad 25 lat kopalnią, która
powstała na Grenlandii. Roczne wydobycie szacowane jest na 130
tyś. oz złota. Kopalnia zlokalizowana jest na południu Grenlandii,
ok. 40 km od Nanortalik. Złoża kopalni znajdują się na 215 m n.p.m.
Nalunaą Minę należy do spółki jv. w której 82,5 % udziałów należy
do Crew Development, natomiast pozostałe 17,5 % jest własnością
NunaMinerals. Obecne plany na pierwsze 10 lat działalności kopalni
obejmują roczną produkcję na poziomie 10 tyś. oz złota przy cenie
169 S za oz.
WIĘKSZA PRODUKCJA OŁOWIU W PASMINCO
CENTURY GRADE BOOSTS PASMINCO LEAD OUTPUT. Mining Jour-
nal, 6 February 2004, p. 4
Producent metali Pasminco Ltd, który pod koniec tego roku
pojawi się na rynku jako Zinifex Ltd, wyprodukował 315,2 tyś. t
koncentratów cynku i 140,3 tyś. t koncentratów ołowiu w drugiej
połowie 2003 r., co stanowi wzrost o odpowiednio 1,7 % i 2,2 %
w stosunku do analogicznego okresu 2002 r. Do wyniku przyczyniły
się zdolności produkcyjne hut Hobart i Port Pirie w Australii, huty
Budel w Holandii, huty Clarksville w Tennessee oraz 50 % udziałów
w kopalni ołowiu ARA w Australii. Kolejne 17,4 tyś. t koncentratów
cynku i 10,4 tyś. t koncentratów ołowiu wniosła huta Cockle Creek
w Australii zanim została zamknięta 12 września 2003 r. Produkcja
Pasminco w trzecim i czwartym kwartale 2003 r. wyniosła w sumie
293,6 tyś. t koncentratów cynku i 53 tyś. t koncentratów ołowiu.
Zawartość metalu w koncentracie wynosiła odpowiednio 6,2 %
mniej (Zn) i 23 % więcej (Pb) niż w korespondencyjnym okresie
2002 r. Wynik obejmuje produkcję z kopalń Century i Rosebery
w Australii oraz kopalni Clinch Yalley w Tennessee. Natomiast
kopalnia Elura w Nowej Południowej Walii została sprzedana 12
września 2003 r., po wyprodukowaniu 19,9 tyś. t koncentratów cyn-
ku, 10,4 tyś. t koncentratów ołowiu i 6,5 tyś. kg srebra. Zamknięcie
kopalni Clinch Yalley zaplanowano na czerwiec 2004 r. Największy
wkład wykazała kopalnia Century w Queensland, która w drugiej
połowie 2003 r. wyprodukowała 249,4 tyś. t koncentratów cynku,
40,5 tyś. t koncentratów ołowiu i 124,2 tyś. kg srebra. Zawartość
metalu w rudzie eksploatowanej w kopalni Century wzrosła do 2,9 %
Pb (1,4 % w 2002 r.), co stanowi 152 % wzrost (144 % w 2002 r.)
produkcji koncentratów ołowiu do 40 tyś. t (27,4 tyś. t w 2002 r.).
EKSPLOZJA PIECA W KOMPLEKSIE TRAIL
TECK COMINCO TRAIL EXPLOSION. Mining Journal. 6 February 2004,
p. 5, BLAST HALTS OUTPUT AT TECK COMINCO FURNACE. Meta!
Bulletin, 9 February 2004, No. 8828. p. 15
Poważne uszkodzenie systemu w bojlerze pieca doprowadziło
do eksplozji w rafinerii Kivcet kompleksu Trail w Kolumbii Brytyj-
skiej (własność Teck Cominco). Straty dotyczą tylko produkcji
ołowiu i według przedsiębiorstwa klienci na tym nie ucierpią, ponie-
waż zapasy ołowiu pozwolą rafinerii na kontynuację produkcji,
przez co najmniej dwa tygodnie. W 2003 r. Teck Cominco wypro-
dukował 412 tyś. t ołowiu, podczas gdy w 2002 r. produkcja tego
metalu wyniosła 362 tyś. t. Natomiast produkcja cynku w roku ubie-
głym wyniosła 283 tyś. t. Zdarzenie wywołało nagły wzrost trzymie-
sięcznej ceny ołowiu na LME do poziomu 818 $/t.
BREAKWATER NABĘDZIE MYRA FALLS
BREAKWATER TO ACQUIRE MYRA FALLS. Mining Journal, 20 Febru-
ary 2004. p. 5
Breakwater Resources Ltd podpisał list intencyjny z Boliden AB
odnośnie do nabycia kopalni cynku i miedzi Myra Falls w Kolumbii
Brytyjskiej. Zgodnie z warunkami porozumienia Breakwater wy-
emituje 18 min akcji dla Boliden i 5 min gwarancji realizowanych
po l $C/akcję do 28 stycznia 2009 r. Myra Falls położona na wyspie
Vancouver składa się z podziemnej kopalni o zdolnościach produk-
cyjnych na poziomie 1,5 min t/r., zakładu przeróbczego, infrastru-
ktury i terminalu załadunkowego w mieście Campbell River. Kopal-
nia produkuje koncentraty cynku i miedzi zawierające znaczące
ilości złota i srebra. Według Boliden kopalnia wyprodukowała
w 2003 r. 57,5 tyś. t cynku, 10,7 tyś. t miedzi i 22,4 tyś. kg srebra.
TECK COMINCO — WPŁYW „SIŁY WYŻSZEJ" NA DOSTAWY
OŁOWIU
TECK COMINCO DECLARES FORCE MAJEURE ON DĘLI YERIES OF
LEAD. Mining Journal. 27 February 2004. p. 4
Teck Cominco Ltd oświadczył, że z powodu „siły wyższej"
dostawy rafinowanego ołowiu z huty Kivcet, będącej częścią kom-
pleksu hutniczego i rafineryjnego cynku i ołowiu Trail w Kolumbii
Brytyjskiej, będą opóźnione. Według rzecznika firmy uruchomienie
huty zaplanowano na drugą połowę marca 2004 r. Zdolności produk-
cyjne kompleksu Trail wynoszą 120 tyś. t ołowiu rocznie, chociaż
w 2003 r. wyprodukowano jedynie 88 tyś. t. Problemy Trail związa-
ne są także z ceną ołowiu, która osiągnęła poziom 935 S/t, a nastę-
pnie gwałtownie spadła do 830 $/t. Ostatnie dane z International
INFORMACJE GIEŁDOWE
SPRZEDAŻ OBLIGACJI BEMY
BEMA BONDS. Mining Journal. 13 February 2004, p. 13
Bema Gold Corp. sprzedał obligacje zamienne o wartości 70
min S w celu uzyskania środków na wznowienie eksploatacji w Re-
fugio (projekt w Chile) i rozbudowę projektu Kupol w Rosji. Termin
spłaty obligacji przypada na luty 2011 r., a oprocentowanie wynosi
3,25 %. Przedsiębiorstwo wyprodukowało w 2003 r. 250 315 oz
złota przy całkowitym koszcie 278 $/oz. Bema prognozuje produkcję
na 2004 r. na poziomie 300 tyś. oz (przy koszcie 271 $/oz) i spodzie-
wa się wzrostu produkcji do 400 tyś. oz w 2005 r.
ANGLOGOLD SPRZEDAJE OBLIGACJE
ANGLOGOLD BOND PLAN AS ASHANTI DEAL APPROYED, Mining
Journal. 20 February 2004. p. 11
AngloGold Ltd planuje zebranie ok. l mld $ poprzez sprzedaż
pięcioletnich obligacji zamiennych. Przedsiębiorstwo zamierza
przeznaczyć dochód netto ze sprzedaży na spłatę długu i opłatę
Lead and Zinc Study Group pokazują, że w roku ubiegłym deficyt
ołowiu na rynku światowym wyniósł 68 tyś. t w porównaniu do
nadwyżki w wysokości 25 tyś. t w 2002 r.
DOE RUN ZAMYKA CZĘŚĆ LA OROYA W CELU ZMNIEJSZENIA
ZANIECZYSZCZENIA
DOE RUN CLOSES PART OFLA OROYA TO CUT POLLUTION. Mining
Journal, 27 February 2004, p. 5
W przyszłym roku Doe Run Co obniży produkcję w polimetali-
cznym kompleksie hutniczym i rafineryjnym Oroya w Peru z 75 do
45 tyś. t Pb/r. Jest to część planu przedsiębiorstwa związanego
z redukcją emisji dwutlenku siarki z kompleksu. Doe Run musi do
końca grudnia 2006 r. zredukować emisję siarki o 83 %, emisję
ołowiu i arsenu do 25 mg/m', a zapylenie do 100 mg/m".
ZAMKNIĘCIE KIDD CREEK W ROKU 2004
KIDD CREEK TO SHUT IN 2004. Metal Bulletin, 9 February 2004.
No. 8828. p. 15
Falconbridge zamierza wstrzymać produkcję w rafinerii cynku
Kidd Creek na dwa miesiące, natomiast w hucie miedzi na pięć
tygodni. Okresowe zamknięcie przewidziano na lipiec, sierpień
i wrzesień. W 2003 r. przedsiębiorstwo zamknęło rafinerię cynku na
dwanaście tygodni z powodu niskich cen metalu. Obliczono, że w ubie-
głym roku produkcja cynku w rafinerii Kidd Creek wyniosła 110 tyś. t,
czyli o 35 tyś. t mniej niż w 2002 r.
INCO ODWOŁUJE PRACE ZABEZPIECZAJĄCE
INCO CANCELS SHUTDOWN. Mining Journal. 6 February 2004, p. 3
Inco Ltd odwołał zaplanowane na lato prace zabezpieczające
w kopalni Ontario. Według dyrektora generalnego, Scotta Handa,
wstrzymanie prac i modernizacja procesu przeróbki pomoże przed-
siębiorstwu zwiększyć produkcję niklu i PGM. W roku 2003 produ-
kcja Inco spadła do 187,2 tyś. t, tj. o 11 % w porównaniu do 2002 r.,
a produkcja PGM do 207 tyś. oz. Do spadku produkcji przyczynił się
trzymiesięczny strajk w kopalni Sudbury. Przedsiębiorstwo prognozuje
produkcję w 2004 r. na poziomie 230 tyś. t niklu i 400 tyś. oz PGM.
KONIEC STRAJKU W KOPALNI SUDBURY
STRIKE ENDS AT FALCONBRIDGE'S SUDBURY OPERATION. Mi-
ning Journal. 27 February 2004. p. 4
Członkowie związku Canadian Auto Workers (CAW) osiągnęli
porozumienie z zarządem kopalni Sudbury w sprawie nowego kon-
traktu o pracę i zakończyli strajk rozpoczęty l lutego br. Zgodnie z po-
rozumieniem związkowcy osiągną wzrost stawki o 0,40 $C/godz. i wzrost
pensji z 50 do 53 SC/msc. Ponadto pracownicy otrzymają premie
w wysokości 2 tyś. SC i jednorazowe wynagrodzenie w wysokości
l tyś. $C.
kosztów transakcji związanych z nabyciem Ashanti Goldfields Co
Ltd w Ghanie. Przejęcie o wartości l ,5 mld $ zostało zatwierdzone
przez parlament Ghany. AngloGold obiecał wniesienie wkładu
w wysokości 44 min $ w ciągu następnych pięciu lat na poszukiwa-
nia w obrębie kopalni Obuasi oraz wpłatę 110 min $ w tym samym
okresie na modernizację kopalni.
RANDGOLD & EXPLORATION ZBIERA UDZIAŁY W AFLEASE
RANDGOLD & EXPLORATION RAISES AFLEASE STAKE. Mining
Journal, 20 February 2004, p. 14
Randgołd & Exploration Co Ltd uzgodnił warunki, według
których może zapłacić do 411 min R za zwiększenie swojego udziału
w Afrikander Lease Ltd (Aflease) do 33,6 %. Przedsiębiorstwo po-
siada obecnie 7,3 min akcji w Aflease (3,5 % wyemitowanego kapi-
tału akcyjnego) i 75 % udziałów nie uprawniających do głosowania,
tj. 23 min akcji w Aflease (10,9 %). Aflease przeznaczy uzyskane
środki finansowe na rozbudowę kopalń Bonanza South i Modder
313
East w Afryce Południowej oraz na sfinansowanie zakupu kopalni
Kalahari Goldridge (Kalgold) od Harmony Gold Co Ltd.
NEYES CORYO ZAAKCEPTOWANE
NEYES CORYO ACCEPTED. Mining Journal, 27 February 2004, p. 11
Rząd Portugalii zaakceptował ofertę EuroZinc Mining Corp.
o wartości 128 min euro dla Somincor-Sociedade Mineira de Neves
Corvo S.A., operatora największej kopalni miedzi w zachodniej
Europie. Rząd jako 51 % udziałowiec w Somincor otrzyma 70 min
euro ze sprzedaży. Natomiast Rio Tinto plc, który posiada 49 %,
otrzyma wyrównanie w postaci dochodu ze sprzedaży.
KGHM ZAMIERZA SPRZEDAĆ AKTYWA TELEKOMUNIKACYJNE
KGHM TO SELL TELECOM ASSETS AS PROFITS SOAR. Mining Jour-
nal, 27 February 2004, p. 14
Polski producent miedzi KGHM Polska Miedź S.A. ogłosił
siedmiokrotny wzrost zysku za czwarty kwartał 2003 r., który wy-
WYNIKI FINANSOWE
WZROST DOCHODU NEWMONTI SPADEK DOCHODU ANGLO-
GOLD
NEWMONT UP ON GOLD PRICE, ANGLOGOLD SLIDES. Mining Jour-
nal, 6 February 2004, p. 15
Newmont zanotował za czwarty kwartał 2003 r. dochód netto
w wysokości 153 min $ w porównaniu do 75 min $ w analogicznym
okresie 2002 r. Przedsiębiorstwo uzyskało taki wynik na skutek
21 % wzrostu średniej zrealizowanej ceny złota do 394 $/oz. Sprze-
daż złota spadła z 2,2 do 1,7 min oz z powodu niższej sprzedaży
z kopalń w Australii i Newadzie. Całkowity koszt eksploatacyjny
w tym okresie wzrósł do 197 $/oz w porównaniu do 178 $/oz
w 2002 r. Przedsiębiorstwo zamierza w 2004 r. sprzedać 7,0-^7,2
min oz złota. Tymczasem AngloGold ogłosił, że zysk netto za czwar-
ty kwartał 2003 r. spadł o 16 % do 11 min R w stosunku do kwartału
trzeciego. Jako przyczynę podaje się silną pozycję miejscowej wa-
luty. Pomimo 8 % wzrostu ceny złota do 392 $/oz dochód ze sprze-
daży spadł nieznacznie do 3,69 mld R w porównaniu do 3,74 mld R
w trzecim kwartale 2003 r. Produkcja złota nie zmieniła się znacząco
i wynosiła l ,4 min oz, jednak koszty eksploatacyjne wzrosły o 5 %
do 249 $/oz.
Zysk operacyjny przedsiębiorstwa
Węgiel 22 min $C
Ztoto 10 min $C ik 61 min $C
7%
dż 50 min $C
WIĘKSZY ZYSK TECK COMINCO DZIĘKI WYSOKIM CENOM
METALI
TECK COMINCO RISES ON HIGHER METAL PRICES. Mining Journal,
6 February 2004, p. 14
Wyższe ceny metalu i zysk ze sprzedaży projektu przyczyniły
się do siedmiokrotnego wzrostu zysku Teck Cominco Ltd za czwarty
kwartał 2003 r. Przedsiębiorstwo podało, że dochód netto za ten
okres wyniósł 107 min $C i obejmuje zysk ze sprzedaży 70 % udzia-
łów w projekcie złota Los Filos w Meksyku (41 min $C). Dla po-
równania dochód netto w korespondencyjnym okresie 2002 r. wy-
niósł 15 min $C. Dochód z kopalń wzrósł o 23 % do 767 min $C
ze względu na wyższe ceny cynku, miedzi i złota. Średnia zrealizo-
wana cena cynku w czwartym kwartale 2003 r. wynosiła 0,43 $/lb
314
niósł 132 min zł (l $ = 3,90 $) w porównaniu do straty netto w wy-
sokości 24 min zł w analogicznym okresie 2002 r. Przedsiębiorstwo
w styczniu prognozowało, że zysk netto w 2004 r. wzrośnie z 412
min zł w 2003 r. do 652 min zł. Ponadto KGHM ma w planach
sprzedaż aktywów telekomunikacyjnych Telefonii Dialog S.A.
OUADRA KUPUJE UDZIAŁY w HIGHLAND YALLEY i ROBIN-
SON MINĘ
QUADRA BUYS HIGHLAND YALLEY STAKE, ROBINSON MINĘ.
Mining Engineering, January 2004, p. 17
Quadra Mining zakupił od BHP Billiton 33,6 % udziałów w ko-
palni miedzi Highland Yalley w Kolumbii Brytyjskiej oraz 100 %
udziałów w nieczynnej kopalni miedzi Robinson w Nevadzie. Cena
zakupu obu nieruchomości to 91 min $, przy czym BHP Billiton
zgodził się na tymczasowe udzielenie pożyczki firmie Quadra Mi-
ning potrzebnej do realizacji zaplanowanych projektów.
(0,35 $/lb w 2002 r.), cena miedzi wzrosła do 0,99 $/lb (0,71 $/lb),
a złota do 383 $/oz (325 $/oz).
WMC RESOURCES — CZTEROKROTNIE WIĘKSZY ZYSK
WMC RESOURCES QUADRUPLES PROFIT. Mining Journal, 13 Febru-
ary 2004, p. 11
Rosnący popyt na stal nierdzewną pomógł WMC Resources Ltd,
jednemu z największych producentów niklu na świecie, zwiększyć
czterokrotnie dochód w trzecim i czwartym kwartale 2003 r. Do-
chód netto wzrósł do 198,6 min $A w porównaniu z 46,3 min $A
w drugiej połowie 2002 r. Dochód z kopalń należących do przedsię-
biorstwa wyniósł 2,93 mld $A w 2003 r. w porównaniu do 2,69 mld
$A w 2002 r. Natomiast dochód z niklu przed opodatkowaniem
wyniósł 325,6 min $A w porównaniu do 145 min $ w 2002 r. Ko-
palnia miedzi i uranu (Olympic Dam) zanotowała stratę w wysoko-
ści 78 min $A w porównaniu do dochodu 30,5 min $A w 2002 r.
Uruchomienie zakładu ekstrakcji miedzi w układzie ciecz-ciecz po-
winno zwiększyć produkcję miedzi w 2004 r. do 235 tyś. t (160,1
tyś. t w 2002 r.). Produkcja złota w 2003 r. osiągnęła poziom 86,1
tyś. oz (64,3 tyś. oz w 2002 r.). Rafineria Kwinana wyprodukowała
w roku ubiegłym 61,4 tyś. t niklu, podczas gdy huta Kalgoorliev
wyprodukowała 99,2 tyś. t kamienia niklowego.
SPADEK ZYSKU GRUPO MEXICO
GRUPO MEXICO PROFIT SLIDE. Mining Journal, 27 February 2004, p. 12
Grupo Mexico S.A. de CV, trzeci największy producent miedzi
na świecie, ogłosił 80 % spadek zysku netto za czwarty kwartał
2003 r. do 19 min $ w porównaniu z 95 min S w analogicznym
okresie 2002 r. Jednak większa produkcja i wyższe ceny pomogły
przedsiębiorstwu siedmiokrotnie zwiększyć dochód przed opodat-
kowaniem, deprecjacją i amortyzacją do poziomu 239 min $. Całko-
wita produkcja miedzi w ubiegłym roku wyniosła 834,7 tyś. t w po-
równaniu do 844,3 tyś. t w 2002 r.
WPŁYW INFLACJI NA ZYSK RT ZIMBABWE
INFLATION OBSCURES RT ZIMBABWE. Mining Journal, 27 February
2004, p. 12
Rio Tinto zanotował zysk netto w wysokości 5,9 mld $Z
w 2003 r. (w 2002 r. wyniósł on 582 mld $Z). Jednakże na wynik
mocny wpływ miała inflacja $Z, co ilustruje porównanie obrotów
przedsiębiorstwa w 2003 r. — 32,9 mld $Z i w 2002 r. — 4,9 mld
$Z. Głównym produktem kopalni jest złoto z kopalń Patchway
i Renco oraz nikiel z rafinerii Empress. Produkcja złota wyniosła 814
kg (26 tyś. oz) w 2003 r. w porównaniu do 1,2 tyś. kg w 2002 r.
Natomiast produkcja niklu w 2003 r. wyniosła 6,2 tyś. t, tj. o prawie
3,3 % mniej niż w 2002 r.
 CENY METALI
GROŹBA STRAJKU PRZYCZYNĄ WZROSTU PREMII ZA MIEDZ
KATODOWĄ Średnie miesięczne ceny metali
COPPER CATHODE PREM1UMS RISE ON STRIKE THREAT. Metal
Bulletin, 2 February 2004, No. 8827, p. 15 Styczeń-Luty 2004 Luty 2004
Europejskie Cif premie za miedź katodową wzrosły do poziomu Metal
cena cena cena
100 $/t. Przyczyną tego jest niepewna sytuacja na rynku i groźba najniższa najwyższa średnia
strajku w chilijskiej kopalni Cerro Colorado, która rocznie produku-
je 130 tyś. t miedzi. Uczestnicy rynku sądzili, że decyzja Codelco Miedź Grade A ($/Mg)
dotycząca sprzedaży połowy z 200 tyś. t zapasów miedzi zostanie transakcje natychmiastowe 2539,75 3000,50 2758,96
przyćmiona przez inne niepokojące czynniki, takie jak zbliżający się transakcje trzymiesieczne-sprzedaż 2326,00 2975,00 2733,28
strajk w Cerro Colorado. Jednak Codelco wystawił na sprzedaż część
swoich zapasów. Na giełdzie w Rotterdamie ceny za metale grupy Ołów ($/Mg)
A osiągnęły poziom 95^-100 $/t. transakcje natychmiastowe 729,75 970,50 887,99
transakcje trzymiesieczne-sprzedaż 717,00 933,00 852,35
RYNEK OŁOWIU WKRACZA W NOWĄ FAZĘ
LEAD STAGES NEW COMEBACK. Metal Bulletin, 16 February 2004, Cynk (S/Mg)
No. 8829, p. 12 transakcje natychmiastowe 1041,50 1 142,50 1087,26
transakcje trzymiesieczne-sprzedaż 1020,00 1 155,00 1102,40
Wysokie ceny ołowiu na giełdzie LME i wysoki poziom amery-
kańskich premii za ołów obrazują znakomitą kondycję rynku ołowiu. Nikiel ($/Mg)
Producenci ołowiu mówią, że po sześciu latach bessy na rynku transakcje natychmiastowe 13 925,00 17760,00 15 145,13
ołowiu, nareszcie doczekali się okresu, kiedy dobrze jest być w „oło- transakcje trzymiesieczne-sprzedaż 13975,00 17660,00 15 045,75
wianym biznesie". Środkowo-zachodnie premie za ołów wzrosły do
cena cena
poziomu 5 centów/lb, podczas gdy premie na wschodnim wybrzeżu Kobalt (S/Mg) miesięczna miesięczna
są nieco niższe, bo 4,5 centów/lb. najniższa najwyższa
luty 2004 luty 2004

RUTYNA NA RYNKU KOBALTU min. 99,8 % 27000 28 188

COBALT MARKET STUCK IN GROOYE. Metal Bulletin, 9 February min. 99,3% 24688 25750
2004, No. 8828, p. 15
Ceny kobaltu w ubiegłym tygodniu powstrzymywały konsu- Złoto ($/oz)
mentów przed dokonywaniem transakcji biznesowych, czego przy- poranna 404,73000
popołudniowa 404,87750
czyną była obawa przed gwałtownym wzrostem cen. Od jesieni
'2003 r. poziom cen kobaltu wzrósł trzykrotnie, a niektórzy uczestni-
Srebro (c/oz)
cy rynku przewidują kolejne podwyżki. Western Mining podniosła Spot 644,05000
ceny za kobalt do 28 $/lb. W chwili obecnej cena za kobalt waha się
w przedziale 25,5-^28,5 $/lb. February Averages, Metal Bulletin, 8 March 2004, No. 8832, p. 28

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU

470661J 129401

414362 115094

358063 100788

301763 86481

245464 72174
0*»1/D2 04/DltfO 04*2/27 04/0 Irttt 04/0 WO 04ffl2/27 03/12/31

Data sesji Data sesji

ZAPASY CYNKU ZAPASY NIKLU

76448S 31973

_ 750543 n 27061

:
| 738600 '§ 22149

* 7228S8 * 17237

708715 12325
04/0100 0*02/27 03/12/31 04*1/02 04/01/30 04/D2/2? 03/12/31
Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM CUPRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie:
dr inż. Jan Kudełko, mgr Aneta Barańska, mgr Aleksandra Mońka, mgr Wojciech Korzekwa.

315
 i
DOCTORS' AND ASSISTANT PROFESSORS' THESES

Mgr inż. TERESA BAJOR

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

Tytuł rozprawy doktorskiej

Wpływ orientacji krystalograficznej na naprężenie bliźniakowania

w monokryształach RSC

Promotor: Dr hab. inż. Marek Szczerba, prof. AGH, Kraków

Recenzenci:
Prof. dr hab. inż. Zdzisław Jasieński — IMilM PAN, Kraków
Prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel — AGH WMN , Kraków

W dniu 30 marca 2004 r. obroniła pracę doktorską mgr inż.
Teresa Bajor na Wydziale Metali Nieżelaznych AGH.
W niniejszej pracy przedstawiono bardzo systematyczne dane
eksperymentalne wpływu orientacji krystalograficznej na napręże-
nia bliźniakowania w monokryształach Cu-8%atAl. Zastosowano
metodę badawczą typową dla eksperymentów z obecnością „efektu
umocnienia utajonego" do określenia krytycznego naprężenia po-
trzebnego do uaktywnienia systemu bliźniakowania w krysztale po-
siadającym określoną liczbę dyslokacji. Uzyskane wyniki pokazują,
że aktywacja poszczególnych systemów bliźniakowania postępuje
za prawem krytycznych naprężeń ścinających, które jest analogiczne
do prawa Schmid'a dla poślizgu. Na podstawie dużej ilości danych
eksperymentalnych sformułowano w pracy kryterium powstawania
bliźniakowania w kryształach RSC. Kryterium mówi, że zapocząt-
kowanie transformacji bliźniaczej występuje jedynie wtedy, gdy trzy
warunki konieczne zostaną spełnione równocześnie: (i) stosunek
rozłożonego naprężenia ścinającego i naprężenia krytycznego,
TRSS/TC systemu bliźniaczego jest większy niż dla jakiegokolwiek
innego systemu poślizgu, (ii) TRSS jest większe niż minimalne naprę-
żenie konieczne dla początku bliźniakowania, (iii) TRSS spełnia
warunki polaryzacji ścięcia bliźniaczego. Dyskutowane są również
inne wyniki eksperymentalne związane z tematyką naprężenia
bliźniakowania w kryształach RSC.

Influence crystallographic orientation

on the twinning stress in FCC single crystals

In this paper, very systematic experimental data on the orienta-
tion dependence of the twinning stress in Cu-8at. %A1 single crystals
are reported. A method, typical for "latent hardening experiments"
is employed to determine the critical stresses needed to activate twin
systems in a dislocated crystal. Results show that activation of a par-
ticular twin system follows a critical resolved shear stress law, which
is analogous to Schmid's law for slip. A criterion for the onset of
twinning in fcc crystals, based on examination of a large body of
experimental results, is also formulated. The criterion says that the
onset of twinning occurs only when three necessary conditions are
met simultaneously: firstly, a ratio TRSS/TC of the resolved shear
stress to the critical stress of a twin system is greater than that of any
other slip system; secondly, tRSS is greater than a minimum stress
necessary for twinning to occur; thirdly, tRSS, satisfies the sense of
a twin shear. Other experimental results related to twinning stress in
fcc crystals are also discussed.

***

Mgr inż. ANDRZEJ NOWOTNIK

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

Tytuł rozprawy doktorskiej

Przemiana fazowa w warunkach wysokotemperaturowego odkształcania

stali węglowej i stali niskostopowej z dodatkami Ti i V

316
Promotor: Dr hab.inż. Ludwik Błaż, prof. AGH, Kraków
Recenzenci:
Prof. dr hab. inż. Jan M. Sieniawski — Politechnika Rzeszowska, Rzeszów
Prof. dr hab. inż. Jerzy Pacyna — AGH WMilM, Kraków
W dniu 27 kwietnia 2004 r. obronił pracę doktorską mgr inż.
Andrzej Nowotnik na Wydziale Metali Nieżelaznych AGH.
W dotychczasowych badaniach zwrócono uwagę na możliwość
uzyskania struktury materiału w warunkach dynamicznego wydzie-
lania, które nadaje wydzielającym się fazom cechy morfologiczne
niemożliwe do uzyskania w warunkach statycznych. Przykładem
może być dynamiczny wzrost wydzieleń w pasmach zlokalizowane-
go odkształcenia w stopach Cu ulegających przemianie nieciągłej.
Ponieważ również w stali występuje przemiana nieciągła y—»P
przewidywano możliwość wymuszenia lokalizacji tej przemiany
w warunkach zlokalizowanego odkształcenia. Celem badań było
więc dokonanie oceny wpływu warunków odkształcania w zakresie
przemiany y —> cc + P w wybranych stalach — węglowej i niskosto-
powej — na strukturę materiału utworzoną w warunkach statycz-
nych i dynamicznych. Szczególną uwagę zwrócono przy tym na
ocenę rozkładu składników strukturalnych, które mogłyby wskazy-
wać na niejednorodne wydzielanie związane z lokalizacją odkształ-
cenia.
Badania przeprowadzono na stali węglowej zawierającej
0,158 % C oraz na stali niskostopowej z zawartością mikrododatków
Ti i V. Dla poprawnego zaprojektowania przebiegu planowanych
badań przeprowadzono badania dylatometryczne, przy pomocy któ-
rych opracowano wykresy CTPc dla obu badanych stali. Próby
ściskania stali węglowej w czasie chłodzenia w zakresie temperatur
charakterystycznych dla przemiany y —> a + P przeprowadzono
z różnymi prędkościami odkształcania oraz różnymi prędkościami
chłodzenia, stosując zależnie od czasu „przejścia" przez zakres prze-
miany fazowej, zakres odkształceń rzeczywistych: od 15 do 50 %.
W każdym z przeprowadzonych eksperymentów proces odkształca-
nia zakończono w temperaturze końca przemiany y —> a + P, chło-
dząc próbki helem natychmiast po odkształceniu. Dodatkowo prze-
prowadzono izotermiczne próby ściskania stali węglowej stosując
dwie stałe prędkości odkształcania: 0,004 s"1 i 0,25 s~'. Wykonano
próby w zakresie temperatury charakterystycznej dla występowania
ferrytu z perlitem oraz w zakresie austenitu.
Analizę współoddziaływania procesu wydzielania i odkształce-
The phase transformation under hot deformation of a commercial carbon steel
and Iow alloy HSLA steel microalloyed with Ti and V
The present work bas been inspired by previous researches
performed on Cu-Ti and CuNiSiMg alloys undergoing multi-step
phase transformation during high temperaturę deformation. The
interaction of hot deformation and discontinuous precipitation was
found to result in flow localization and dynamie coarsening of
precipitates within shear bands. Sińce the structure of aged alloys is
morphologically similar to a pearlite structure in steels, one may
suspect that also austenite (y) to ferrite (a) and pearłite (P) transfor-
mation in steel may also lead to localized flow under hot deforma-
tions conditions.
The objective of the work was to study the effect of hot defor-
mation process within the temperaturę rangę corresponding to the
y -» a + P transformation on commercial carbon and HSLA steels
structure developed due to static and dynamie structural processes.
The experimental materials were a commercial carbon steel contain-
ing of 0.158 % C and law alloy (HSLA) steel microalloyed with Ti
(0.009.%) together with V (0.064 %).
For the estimation of the temperaturę rangę for y —> a + P
nia w warunkach obróbki cieplno-plastycznej (OCP), jak i również
wpływ parametrów OCP na końcową strukturę i własności mecha-
niczne stali niskostopowej, wykonano na podstawie prób ściskania
symulujących proces wielostopniowego walcowania na gorąco.
Przeprowadzono zatem szereg testów symulujących trzy- i cztero-
stopniową OCP z zastosowaniem stałej prędkości odkształcania:
1
2 s" i różnych prędkości chłodzenia (PC) oraz różnych temperatur
końca przyspieszonego chłodzenia (TKPC).
Badania za pomocą prześwietleniowego i skaningowego mikro-
skopu elektronowego przeprowadzone dla próbek stali węglowej
odkształconych podczas chłodzenia w zakresie przemiany, przy za-
stosowaniu zróżnicowanych parametrów odkształcenia (zgniot,
prędkość odkształcania i chłodzenia), potwierdziły możliwość wy-
stępowania bardzo nielicznych miejsc w strukturze, wskazujących
na lokalizację procesu odkształcenia i przemiany eutektoidalnej.
W większości analizowanych obszarów struktury stwierdzono jed-
nak strukturę typową dla odkształcenia realizowanego w sposób
statystycznie jednorodny. W próbkach odkształconych podczas
chłodzenia w zakresie przemiany austenitu w ferryt oraz w próbkach
przechłodzonych, odkształconych w stałej temperaturze poniżej
temperatury A rl , stwierdzono, że wyraźnie uprzywilejowanymi
miejscami zarodkowania pojedynczych wydzieleń cementytu są gra-
nice ziarn ferrytu tworzących się podczas odkształcania.
Wzrost umocnienia stali niskostopowej wywołany dodatkami Ti
i V oraz zastosowanie wysokiej prędkości odkształcenia w bardzo
małym stopniu sprzyjają lokalizacji odkształcenia i przemiany nie-
ciągłej. Przeprowadzona analiza struktury próbek poddanych róż-
nym wariantom obróbki cieplno-plastycznej, ujawniły niewiele
miejsc, w których można było stwierdzić skutki lokalizacji odkształ-
cenia i związanej z nią heterogenizacji rozkładu perlitu. Własności
mechaniczne stali niskostopowej odkształconej w warunkach symu-
lowanego procesu regulowanego walcowania silnie zależą od zasto-
sowanej prędkości przyspieszonego chłodzenia (PC) oraz od tempe-
ratury, w której zakończono proces przyspieszonego chłodzenia
(TKPC).
transformation for both steels, continuous cooling transformation
(CCT) diagrams were determined. Then, hot compression tests were
performed on carbon steel at constant cooling ratę during phase
transformation y —> cc + P. Each time the deformation process was
begun at the y/a start temperaturę and completed at the temperaturę
characteristic of applied cooling rates. Cooling ratę and adeąuate
strain ratę were matched in accordance with the estimated CCT
diagram. Thus, the samples were cooled during deformation with
controlled cooling ratę: l K/s, 2 K/s, 3 K/s, 5 K/s and 10 K/s.
Complementary experiments were carried out at constant deforma-
tion temperatures, in order to determine the effect of deformation
conditions on the flow stress value. The samples were compressed
at a strain ratę of 0.004 s" and 0.25 s" within the temperaturę rangę
of 1023 K-^1373 K, that covered the temperaturę rangę correspond-
ing to the austenite and ferrite and pearlite development (673-^-873 K).
In addition, HSLA steel microalloyed with Ti and V, was
subjected to Thermo-Mechanical-Control-Processing (TMCP) si-
mulations using MTS system. For hot rolling simulations (height
317
reduction and temperaturę at each step, inter-pass cooling rates of
1
0.5 K/s and constant strain ratę of 2 s" ) coupled with accelerated
cooling (5 to 20 K/s) and finish accelerated cooling temperatures
simplified deformation schemes were adopted invol ving three or four
individual steps. Hot working simulations have been performed in
order to examine the effect of TMCP parameters on the mechanical
properties. Special attention was paid to finał microstructure of the
microalloyed steel. It was expected that the occurrence of strain
localization caused by both high strain ratę and high height reduc-
tions may affect the non-uniform distribution of the products of
Y -» a + P transformation and precipitates of (Ti, V) carbonitrides.
The materiał structure was examined by means of optical and
electron transmission microscopy. Ferrite/perlite (bainite) were typi-
STANDARDIZATION
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych.
Nowe Polskie Normy:
— PN-EN 2076-1:2004 Lotnictwo i kosmonautyka — Gąski i od-
lewy ze stopów aluminium i stopów magnezu — Specyfikacja
techniczna — Część 1: Postanowienia ogólne
zastępuje: PN-EN 2076-1:2002 (U)
— PN-EN 2076-3:2004 Lotnictwo i kosmonautyka — Gąski i od-
lewy ze stopów aluminium i stopów magnezu — Specyfikacja
techniczna — Część 3: Odlewy wzorcowe i seryjne
zastępuje: PN-EN 2076-3:1993 PROJEKT
— PN-EN 2545-2:2004 Lotnictwo i kosmonautyka — Materiał
wyjściowy oraz odlewy z tytanu i stopów tytanu — Specyfikacja
techniczna — Część 2: Materiał wyjściowy
zastępuje: PN-EN 2545-2:2002 (U)
— PN-EN 12373-7:2004 Aluminium i stopy aluminium—Utlenianie
anodowe — Część 7: Ocena jakości uszczelnienia anodowych
powłok tlenkowych przez pomiar ubytku masy po zanurzeniu
w roztworze kwas fosforowy/kwas chromowy, po uprzedniej
obróbce w kwasie
— PN-EN 12258-1:2004 Aluminium i stopy aluminium — Termi-
ny i definicje — Część l: Terminy ogólne
zastępuje: PN-EN 12258-1:2002 (U)
Zmiany do Polskich Norm:
— PN-EN 1653:1999/A1:2004 Miedź i stopy miedzi — Płyty,
blachy i krążki na kotły, zbiorniki ciśnieniowe i zbiorniki gorą-
cej wody
Poprawki do Polskich Norm:
— PN-EN 1652:1999/AC:2004 Miedź i stopy miedzi — Płyty,
318
cal structural components observed at hot deformed samples. Loca-
lized distribution of perlite or bainite that might result from Iow
localization was observed very rarely. Precipitation of carbides on
ferrite grain boundaries is the most typical structural effects of the
deformation/precipitation interaction that was noted for the most of
hot deformed samples of the examined carbon steel. In HSLA steel
precipitations of (Ti,V)(C,N) appeared to be statistically distributed,
suggesting they bad formed on dislocation lines produced by re-
peated deformation steps during hot working simulations. The results
have also demonstrated the microstructural dependence of the yield
strength on the TMCP parameters.
L.K.
blachy, taśmy i krążki ogólnego przeznaczenia
—- PN-EN 12166:2002/AC:2004 Miedź i stopy miedzi — Druty
ogólnego przeznaczenia
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą
uznania:
— PN-EN 1179:2004 (U) Cynk i stopy cynku — Cynk pierwotny
zastępuje: PN-EN 1179:1998
Normy europejskie przewidziane do uznania za Polskie Normy:
— EN 601:2004 Aluminium and aluminium alloys — Castings —
Chemical composition of castings for use in contact with food-
stuff — Aluminium i stopy aluminium — Odlewy — Skład
chemiczny odlewów przeznaczonych do kontaktu z artykułami
żywnościowymi
PN sprzeczna: PN-EN 601:1999
— EN 602:2004 Aluminium and aluminium alloys — Wrought
products — Chemical composition of semi-finished products
used for the fabrication of articles for use in contact with food-
stuff— Aluminium i stopy aluminium — Wyroby przerobione
plastycznie — Skład chemiczny półwyrobów stosowanych do
produkcji wyrobów przeznaczonych do kontaktu z artykułami
żywnościowymi
PN sprzeczna: PN-EN 602:1998
Uwagi dotyczące poprawności tłumaczenia tytułów norm europej-
skich oraz proponowanego wycofania PN sprzecznych można nad-
syłać do:
Polski Komitet Normalizacyjny, Zespół Hutnictwa i Górnictwa
ul. Dąbrowskiego 22, 40-032 Katowice
tel/fax: (032) 256 33 73, e-mail: zhgsekr@pkn.pl
 .: s
:!
f i;:;.'' :s; l\ m \> tli /1 i- '• • ii

CHRONICLE

Jubileusz i konferencja

26 kwietnia 2004 r. odbyła się w Krakowie konferencja nauko- Kolejne cztery kadencje to następne awanse w karierze stowarzysze-
wo-techniczna na temat „Wyzwania dla hutnictwa i wyższych uczel- niowej. W latach 1984+1992 pełni funkcję I zastępcy prezesa,
ni w przededniu integracji z Unią Europejską" połączona z Jubileu- a w latach 1992+1995 —prezesa SITPH.
szem 80. urodzin prof. zw. dr. hab. inż. Zbigniewa Misiołka. XXVII Zjazd delegatów ustanowił w 1995 godność prezesa honoro-
Organizatorem był Zarząd Główny Stowarzyszenia Inżynierów wego SITPH i w uznaniu caloksztaltu aktywności przyznał ją jedno-
i Techników Przemysłu Hutniczego przy dużym wsparciu ze strony myślnie prof. Zbigniewowi Misiołkowi.
Akademii Górniczo-Hutniczej. Od tego czasu w ostatnim dziesięcioleciu prezes honorowy nie za-
Otwierając część jubileuszową prezes SITPH dr inż. Andrzej przestał działalności w SITPH, bierze czynny udział w posiedze-
Szydło m.in. powiedział: niach Zarządu Głównego i jego Prezydium, dzieląc się swoimi
Jestmi ogromnie milo, że mogę dokonać otwarcia spotkania poświę- doświadczeniami i uwagami w kluczowych sprawach Stowarzysze-
conego jubileuszowi 80. urodzin naszego drogiego prezesa honoro- niowych, co zjednuje mu szacunek i uznanie.
wego prof. Zbigniewa Misiołka. W ostatnim półwieczu osoba Jubilata W dalszej części spotkania głos zabrali przyjaciele i współpra-
kojarzyła się nieustannie z niebywałą aktywnością zawodową, cownicy Jubilata, którzy podzielili się własnymi refleksjami i wspo-
naukową, dydaktyczną i stowarzyszeniową. Osobiście podziwiam mnieniami związanymi z Jego osobą.
Jubilata za młodzieńczą wręcz werwę i chęć służenia społeczności Prof. Roman Wusatowski przywołał czasy okupacji, studiów i począt-
hutniczej mimo dostojnego wieku. Czerpiemy z niej silę i energię do kowego okresu pracy zawodowej, doc. Ludwik Ciura — ponad
bieżących poczynań. 50-letnią pracę w Instytucie Metali Nieżelaznych, prof. Franciszek
Z tego też względu z prawdziwą przyjemnością witam szanownego Grosman powiedział m.in.: „Mam to szczęście, że znam Pana Pro-
Kolegę Profesora, witam Jego Małżonkę, syna Wojciecha ze Stanów fesora od bardzo dawna. Miałem również przyjemność poznać Jego
Zjednoczonych, syna Macieja z malżonką, wnuków, współpracowni- małżonkę i synów. Ta znajomość pozwala mi na wyrażenie podziwu
ków, wspaniałe grono przyjaciół i zaproszonych gości. dla umiejętności łączenia przez Jubilata cech, które niestety nie są
Panu Dziekanowi prof. Wojciechowi Liburze serdecznie dziękuję za powszechne, a które pozwalają określić Pana Profesora jako wiel-
udzielenie nam gościny w nowej wspanialej sali wykładowej, a JM
Rektorowi AGH prof. Ryszardowi Tadeusiewiczowi za objęcie .kon-
ferencji patronatem. :
~~~ i asa l = 111 lii I : » ; r 11::"'; .'• •::: l Ul 1111 •': 111 • «';; 1111;:! 111
Uczestnicy spotkania otrzymali zeszyt 3/2004 czasopisma Rudy
i Metale Nieżelazne, w którym przedstawiono najważniejsze daty
z CV Jubilata, Jego odznaczenia, dorobek zawodowy, badawczy
i promotorski oraz przypomniano najważniejsze osiągnięcia prezen-
towane pięć lat temu, podczas obchodów 50-lecia pracy zawodowej
i naukowej.
W uzupełnieniu powyższego piszący te słowa przybliżył sylwetkę
prof. Z. Misiołka, kładąc główny nacisk na działalność Stowarzysze-
niowa.
Oto fragment wystąpienia:
Do SITPH wstąpił w 1949 r. i już w latach 1952+1961 był człon-
kiem zarządu koła przy IMN. Następnie przez 9 lat był członkiem
zarządu Oddziału Metali Nieżelaznych SITPH. Rok 1964 to początek
aktywności w zarządzie głównym Stowarzyszenia. Fakt ten może być
okazją do czczenia dziś jeszcze jednego jubileuszu — 40-Iecia dzia-
łalności w Zarządzie Głównym SITPH. Piękny zbieg okoliczności!
W latach 1964+1968 Jubilat pełnił funkcję zastępcy przewodniczą-
cego Centralnej Sekcji Metaloznawstwa i Obróbki Cieplnej.
Lata 1977+1984 to okres aktywności w Głównej Radzie Technicznej
SITPH, gdzie pełnił przez 3 kadencje funkcję wiceprzewodniczącego,
a od 1979 przez 5 lat funkcję przewodniczącego i wiceprezesa Sto-
warz\szenia. Jubilat przyjmuje życzenia od Prezesa SITPH Andrzeja Szydło

319
 SIGMA - NOT
. •••:.:.' • ':.:
: :g- . ••:

LJffl^ffiriJ-l — ffUl^Sff SPÓŁKA z 0.0.

WYDAWNICTWO CZASOPISM I KSIĄŻEK TECHNICZNYCH

ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skrytka pocztowa 1004

Redakcja czasopisma
"RUDY I METALE NIEŻELAZNE"
Redaktor Naczelny
Pan Prof. dr hab. inż, Zbigniew MISIOŁEK
ul. Krasińskiego 13
40-019 KATOWICE

PN-19-04 2004-04-07

Szanowny Panie Profesorze!

Z okazji nadchodzącego, pięknego Jubileuszu Pańskich 80-tych urodzin,

zbiegającego się praktycznie w czasie z Jubileuszem 55-lecia pracy zawodowej,
pozwalam sobie - w imieniu Zarządu Wydawnictwa SIGMA-NOT - skierować na
Pana ręce gorące podziękowania za dotychczasową pracę i równocześnie życzenia
wszelkiej pomyślności oraz zdrowia.
Od 1990 r., kiedy to został Pan członkiem Kolegium Redakcyjnego
wydawanego przez nas czasopisma "Rudy i Metale Nieżelazne", poprzez rok 1991,
kiedy to podjął się Pan trudnej misji kierowania tym tytułem jako Redaktor
Naczelny, aż po chwilę obecną wywiera Pan - dzięki swojej aktywności, wiedzy i
profesjonalizmowi - pozytywny wpływ na "Rudy i Metale Nieżelazne". Po tych
kilkunastu latach można już z całą pewnością stwierdzić, że przyczynił się Pan do
rozwoju polskiego czasopiśmiennictwa technicznego, wnosząc doń swój istotny,
niepowtarzalny wkład. Umiał Pan przy tym godzić wysoki poziom merytoryczny
tytułu ze skutecznymi staraniami o zapewnienie mu podstaw bytu ekonomicznego,
co jest dziś najtrudniejszym aspektem działalności wydawniczej.

W imieniu Wydawnictwa SIGMA-NOT dziękuję Panu serdecznie za "już" i

mam nadzieję na "jeszcze". Życzę zachowania jak najdłużej pogody ducha i zdrowia,
a w nadziei, że te życzenia się spełnią, pozostaję
z poważaniem

320

, ' =!
]\&>\\& przyjmuje życzenia
od Prezesa OMN-SITPH Józefa Z. Szymańskiego
kiego człowieka, wzorowego męża, ojca, nauczyciela akademickiego
i naukowca", a następnie przedstawił osiągnięcia naukowe i dyda-
ktyczne na Wydziale Metalurgii Politechniki Śląskiej. Prof. Jerzy
Sędzimir wspomniał czasy studiów i pierwszych lat pracy. Zakończył
swoje wystąpienie stwierdzeniem: Jesteś przykładem tych, którym
się powiodło, byleś zawsze lubiany i ceniony zarówno podczas stu-
diów, jak i w pracy. Życzę Ci jeszcze wielu dobrych i pogodnych dni,
Następnie przystąpiono do składania życzeń Jubilatowi. Jako pierwszy
życzenia złożył prezes SITPH Andrzej Szydło, a także pierwszy
zastępca prezesa SITPH Eugeniusz Rączka oraz prezes OMN-SITPH
Józef Zb. Szymański. Życzenia prof. Misiołkowi składali również nie
zapominając o Pani Profesorowej przedstawiciele uczelni technicz-
nych z prof. Henrykiem Dyją — rektorem Politechniki Częstocho-
wskiej, prorektorami AGH, dziekanami, prodziekanami AGH, Poli-
techniki Śląskiej i Politechniki Częstochowskiej oraz przedstawiciele
instytutów branżowych współpracujących z hutnictwem, Wojciech
Ratyński — prezes FSNT NOT, prof. Józef Suchy — prezes STOP,
prezesi i dyrektorzy przedsiębiorstw i firm, znajomi i przyjaciele.
Odczytano też nadesłane telegramy i życzenia, w tym od Zarządu
Głównego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa, pre-
zesa — redaktora naczelnego Wydawnictwa Czasopism i Książek
Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o. dr. inż. Andrzeja Kusyka.
Pod koniec spotkania ciekawe i wzruszające słowa padły z ust
Jubilata i Jego syna Macieja.
Po przerwie obiadowej odbyła się konferencja.
Jej otwarcia dokonał prezes SITPH Andrzej Szydło, który scharakte-
ryzował aktualny stan hutnictwa w Polsce, perspektywy zmian oraz
konieczność dostosowania go do nowych struktur właścicielskich
i reguł obowiązujących w Unii Europejskiej, do której Polska wkro-
czy za niepełny tydzień.
Poprosił też w imieniu zebranych, by obrady prowadził gospodarz
obiektu, dziekan Wydziału Metali Nieżelaznych prof. Wojciech
Libura, który przyjął te obowiązki z zadowoleniem.
Prorektor AGH prof. Andrzej Łędzki przekazał pozdrowienia od JM
Rektora AGH i życzył zebranym, by miejsce konferencji dobrze
wpłynęło na atmosferę obrad i zgłębienie przedstawionej tematyki
nie kryjąc zadowolenia, że odbywa się ona w murach Akademii.
Następnie przystąpiono do prezentacji referatów.
Prof. Andrzej Korbel — prorektor AGH ds. Międzynarodowych
przedstawił „Wyzwania dla szkolnictwa technicznego", natomiast
„Wyzwania dla hutnictwa na przykładzie Polskich Hut Stali S.A.
(obecnie już Ispat Polska Stal S.A.)" zreferował Marek Tereszkiewicz
— dyrektor Marketingu Strategicznego i Ochrony Rynku tej Firmy.
Obydwa wystąpienia nawiązywały ściśle do faktu, że w dniu konfe-
rencji znajdowaliśmy się tuż przed integracją z Unią Europejską.
Prof. Janusz Szpytko z Wydziału Inżynierii Mechanicznej i Robotyki
AGH zapoznał słuchaczy z „Innowacyjnością przedsiębiorstwa
w aspekcie globalizacji rynku", a Bernd Webersinke z LNM Hol-
dings N. V. próbował odpowiedzieć na problem „Czego aktualnie
przemysł oczekuje od uczelni technicznych" zarówno w aspekcie
przygotowania kadr, jak i wspierania przemysłu stosownymi bada-
niami.
Z dużym zainteresowaniem wysłuchano wielowątkowej prezentacji
amerykańskiego systemu kształcenia inżynierów i kreowania syl-
wetki inżyniera XXI wieku przedstawionej przez Wojciecha Misioł-
ka — profesora Institute for Metal Forming Uniwersytetu Lehigh
w Bethlehem (Pensylwania).
Część referatową zakończyły dwa wystąpienia, pierwsze — mówiące
0 nowych formach kształcenia inżynierów z wykorzystaniem inter-
netu —Prof. Jan Kusiak, dyrektor Ośrodka Edukacji Niestacjonarnej
AGH oraz drugie — o szansach dla polskich inżynierów, jakie niesie
za sobą tytuł inżyniera europejskiego EUR ING z uwypukleniem
sposobu jego zdobycia i korzyści posiadania — dr Wacław Muzykie-
wicz — prodziekan Wydziału Metali Nieżelaznych AGH.
Odbyta dyskusja potwierdziła trafność wybranej tematyki i duże
zainteresowaniejej prezentacją.
Kończąc obrady prezes A. Szydło wyraził serdeczne słowa uznania
1 podziękowania za zaangażowanie i przekonywującą prezentację refe-
ratów, a prof. Wojciechowi Liburze za wspaniałe prowadzenie obrad.
Dyskusję i wymianę poglądów kontynuowano jeszcze podczas uro-
czystego spotkania towarzyskiego.
W konferencji uczestniczyło ponad 70 osób reprezentujących
AGH, Politechniki w Gliwicach i Częstochowie, zaplecze badaw-
czo-rozwojowe oraz przedsiębiorstwa przemysłu hutniczego i firmy
z nimi związane.
EUGENIUSZ RĄCZKA
321
 III Formum Gospodarcze Przemysłu Metali Nieżelaznych w Polsce
Z inicjatywy Oddziału Metali Nieżelaznych SITPH, odbyło się
w dniach 15-16 kwietnia 2004 r. we Wrocławiu w Hotelu DORINT
III Formum Gospodarcze Przemysłu Metali Nieżelaznych w Polsce.
Głównym organizatorem Forum był Instytut Metali Nieżelaznych
w Gliwicach,'przy współudziale: Oddziału Metali Nieżelaznych
SITPH, Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych oraz Eurometaux
— Bruksela.
Forum patronował Komitet Honorowy w składzie:
1. Stanisław Speczik — Prezes KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. —
Przewodniczący,
2. Jerzy Kamiński — IMPEXMETAL S.A.,
3. Jan Kryjak — Grupa KĘTY S.A.,
4. Bogusław Ochab — ZGH BOLESŁAW,
5. Zbigniew Śmieszek — IMN Gliwice,
6. Roland Stasiak — Izba Gospodarcza Metali Nieżelaznych,
7. Józef Zb. Szymański — Oddział Metali Nieżelaznych SITPH,
8. Józef Zasadziński — AGH Kraków.
W Forum uczestniczyło 78 osób, głównie Prezesów Zarządów
Spółek i Przedsiębiorstw Metali Nieżelaznych oraz Firm i Przedsię-
biorstw współpracujących z tym Przemysłem. Znacząca grupę, bo
14 osób stanowiła delegacja Firm zagranicznych związanych z Prze-
mysłem Metali Nieżelaznych, w tym 9 osób z Eurometaux — Bru-
ksela.
Firma Eurometaux—Brukselajest wyspecjalizowaną Instytucją
reprezentującą Europejski Przemysł Metali Nieżelaznych, która ści-
śle współpracuje z organami Unii Europejskiej we wszystkich ob-
szarach związanych z działalnością Przedsiębiorstw Metali Nieżela-
znych w Europie.
Otwarcia Forum dokonał dyrektor Instytutu Metali Nieżela-
znych w Gliwicach Prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek. Podkreślił fakt,
że za 16 dni Polska stanie się prawnym członkiem wielkiej Europej-
skiej Rodziny Gospodarczej. Obecna na Forum grupa Menedżerów
z Przedsiębiorstw Metali Nieżelaznych, była i jest gorącym zwolen-
nikiem akcesji polski do Unii Europejskiej. Istnieją jednak obszary
działalności gospodarczej, które wywołują wątpliwości, a nawet
obawy, czy Branża Metali Nieżelaznych w Polsce będzie mogła
sprostać niektórym unijnym regulacjom. Szczególnie w obszarach:
ochrony środowiska, handlu, regulacjom podatkowym, uwarunko-
waniom konkurencji rynkowej i innym. Zaznaczył też, że polski
Przemysł Metali Nieżelaznych wnosi do Unii Europejskiej znaczący
Sesja hutnicza z okazji 170 lat
Huty Metali Nieżelaznych SZOPIENICE
W dniu 21 kwietnia 2004 r. odbyła się w Hucie Metali Nieżela-
znych SZOPIENICE — Sesja hutnicza Komisji Historii i Ochrony
Zabytków Hutnictwa przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia In-
żynierów i Techników Przemysłu Hutniczego z okazji 170 lat dzia-
łalności huty. Uczestników sesji hutniczej powitał prezes Zarządu
HMN SZOPIENICE — mgr inż. Tadeusz Wenecki. W swym wystą-
pieniu zaprezentował najważniejsze fakty związane z działalnością
huty, szczególnie te, które związane były z restrukturyzacją zakładu.
Ważnym wydarzeniem w ramach restrukturyzacji, jest zmiana
322
potencjał surowcowy i przetwórczy, szczególnie w produkcji miedzi
katodowej w ilości ok. 520 000 t/r. i srebra ok. 1250 t/r. Polska jawi
się niekwestionowanym liderem w krajach Unii Europejskiej. Za-
znaczył, że głównym celem Forum jest wyjaśnienie spraw i proble-
mów, które wywołują obawy i troski związane z przystąpieniem
Polski do Unii Europejskiej. Podkreślił konieczność stwarzania kli-
matu korzystnej konsolidacji Branży Metali Nieżelaznych w Unii
Europejskiej.
W trakcie dwudniowych obrad wygłoszono następujące referaty:
1. Przemysł m.n. w Europie — G. Thiran (Eurometaux),
2. Przemysł m.n. w Polsce — Z. Śmieszek (IMN), R. Stasiak (IGMN),
3. Instytucje UE i uregulowania prawne — R. Jeekel (Eurometaux),
4. Eurometaux — misja i struktura działania — G. Thiran (Sekretarz
Generalny Eurometaux),
5. Zagadnienia konkurencyjności — R. Jeekel (Eurometaux),
6. Problemy polskiego przemysłu m.n. związane z wejściem Polski
do UE — R. Stasiak (IGMN),
7. Zagadnienia handlu i ekonomiki — Moniąue Jones (Eurometaux),
8. Ochrona środowiska, zdrowia i zagadnienia bezpieczeństwa pracy
— H. Waeterschoot (Eurometaux),
9. Dyskusja panelowa:
a — nt. miedzi — ref. European Copper Institute — Piotr Jurasz —
polskie Centrum Promocji Miedzi,
b — nt. aluminium — wystąpienie K-H Von Zengena z European
Aluminium Association,
c — nt. cynku i ołowiu — wystąpienie D. Smalę — Sekretarza
Generalnego International Lead & Zinc Study Group,
10. Wystąpienie Pana Thomasa Leysena — Prezesa Umicore, Prze-
wodniczącego Eurometaux.
Po każdym referacie i wystąpieniu miała miejsce ożywiona dys-
kusja, przepojona troską o dobry start polskiej branży Metali Nieże-
laznych w Unii Europejskiej. Uczestnikom Forum organizatorzy
zapewnili tłumaczenia symultaniczne prezentowanych referatów
oraz dyskusji. Uczestnicy Forum wyrazili uznanie dla bardzo dobre-
go poziomu tłumaczenia. Ustalono też, że w późniejszym terminie
uczestnicy Forum będą mogli uzyskać pełne teksty referatów i wy-
stąpień. Nad całością organizacji obrad, w komfortowych warun-
kach Hotelu Dorint we Wrocławiu, czuwała z dużym zaangażowa-
niem pani Anna Królikowska — IMN Gliwice.
JÓZEF ZB. SZYMAŃSKI
własnościowa. Od dnia l lipca 1998 r. Huta Metali Nieżelaznych
SZOPIENICE stała się jednosobową Spółką Skarbu Państwa.
W kwietniu 1998 r. uzyskała potwierdzenie swojego systemu, iż
zapewnia on jakość produkcji i usług zgodnie z wymogami między-
narodowej normy ISO 9001, stając się zakładem wiarygodnym na
światowych rynkach o stabilnej i gwarantowanej jakości wyrobów.
Huta Metali Nieżelaznych SZOPIENICE jest największym w Polsce
producentem wyrobów walcowanych z miedzi i mosiądzu. Sprzeda-
wane wyroby huty trafiają na rynki krajowe i światowe od Stanów
Zjednoczonych, Kanady po Tajwan. Firma ma stabilność finansową,
reguluje wszystkie zobowiązania wobec kontrahentów jak i ubez-
pieczeń oraz wypłat pracowniczych. HMN SZOPIENICE jest zakła-
dem przetwórczym, a restrukturyzacja dokonała się z potrzeby
zmian technologicznych, poprawy wyników ekonomicznych firmy,
a w szczególności ograniczenia szkodliwych wpływów na środowi-
sko naturalne. Inwestorem strategicznym HMN SZOPIENICE jest
IMPEXMETAL S.A-, posiadający bogate doświadczenie w handlu.
Do zadań priorytetowych firmy zaliczyć należy wzrost sprzedaży
wyrobów huty na rynki krajowe i zagraniczne oraz poszukiwanie
nowych rozwiązań w przedsięwzięciach grupy miedziowej IMPEX-
METAL S.A. Następnie zabrał głos w imieniu najwyższych władz
Stowarzyszenia — pierwszy zastępca prezesa SITPH Sekretarz Ge-
neralny — mgr inż. Eugeniusz Rączka, który przekazał prezesowi
HMN SZOPIENICE — mgr. inż. T. Weneckiemu List Gratulacyjny
SITPH z serdecznymi życzeniami z okazji Jubileuszu, dziękując za
dotychczasowe osiągnięcia produkcyjne, życząc dalszych wspania-
łych osiągnięć firmie, którajest największym producentem wyrobów
walcowanych z miedzi i mosiądzu w Polsce. Wręczony został
ponadto list Gratulacyjny długoletniemu, zasłużonemu pracowniko-
wi HMN SZOPIENICE Panu mgr. inż. K. Tomczakowi oraz Odzna-
czenia Stowarzyszeniowe przyznane Uchwałą Zarządu Głównego
SITPH z dnia 25.03.2004 r.
Wyróżnienia — Odznaczenia Stowarzyszeniowe za działalność
społeczną w zakresie ochrony zabytków techniki i kultywowania
tradycji hutniczych otrzymali:
Złotą Odznakę Honorową SITPH: mgr M. Konior — z Muzeum
Śląskiego w Katowicach, dr inż. J. Hetmański — z Zarządu Głów-
nego SITPS w Katowicach (prezes).
Srebrną Odznakę Honorową SITPH: mgr J. Lipońska-Sajdak —
z Muzeum Historii Katowic (dyr.), dr inż. G. Pucka — z Zarządu
Oddziału STOPH Katowice (prezes).
Odznaczenia wręczył Sekretarz Generalny SITPH mgr inż.
E. Rączka w towarzystwie przewodniczącego komisji KHiOZH —
mgr inż.S. Kmiecika.
Historię Huty Metali Nieżelaznych SZOPIENICE zaprezento-
wał w swym wystąpieniu mgr inż. S. Kmiecik — przewodniczący
Komisji Historii i Ochrony Zabytków Hutnictwa przy ZG SITPH
Budowę huty cynku w Szopienicach rozpoczęto 10.03.1834 r.
W dniu 1.08.1834 r. zapalono pierwszy piec, a od 20.10.1834 r.
czynna była już cała huta, w której pracowało sześć podwójnych
pieców cynkowych mieszczących się w jednej hali produkcyjnej.
Huta zlokalizowana została na terenie odkupionym od pana
Mysłowic, Mieroszewskiego i chłopa K. Dziedzica. Kosztorys bu-
dowy opiewał na kwotę 8000 talarów. Huta otrzymała nazwę WIL-
HELMINA na cześć ówczesnego kierownika firmy Wilhelma von
Kassel.
W 1845 r. uruchomiono w WILHELMINIE pierwszą na Śląsku
produkcję kadmu, który był produkowany w hucie cynku na specjal-
nie w tym celu wydzielonych kilku muflach pieca destylacyjnego.
W 1855 r. zbudowano fabrykę do produkcji bardziej wytrzymałych
mufli destylacyjnych oraz materiałów ogniotrwałych do wymuró-
wek. Oddano do użytku konną kolejkę wąskotorową, którą dowożo-
no węgiel z kopalni JUTRZENKA do huty.
W tym też roku włączono hutę do sieci górnośląskiej konnej
kolejki wąskotorowej, którą od tej pory zaczęto dowozić galman.
Duże zapasy galmanu przyspieszyły budowę dalszych hal i tak
w 1860 r. pracowały już 94 piece, a produkcja cynku wynosiła
45541, co stanowiło ok. 11 % całkowitej produkcji cynku na Śląsku.
W 1861 r. spadkobiercy Gieschego przyjmują w drodze wymiany za
Hutę DAWID w Chropaczowie, Hutę PAWEŁ w Dąbrówce Małej.
W 1866 r. w hucie PAWEŁ po raz pierwszy zastosowano sztuczny
dmuch powietrza do pieców destylacyjnych, a dwa lata później
wprowadzono opalanie pieców gazem czadnicowym wg patentu
Siemensa. Wszystkie te doświadczenia wprowadzono również do
modernizacji huty WILHELMINA ze względu na narastające zapo-
trzebowanie na mufle oraz kształtowniki szamotowe.
W 1869 r. przy hucie PAWEŁ uruchomiono Fabrykę Wyrobów
Ogniotrwałych. Równolegle z galmanem w kopalni wydobywano
rudę ołowiową. Obok huty PAWEŁ zbudowano drugą na Śląsku
hutę ołowiu, którą uruchomiono w 1864 r. W 1865 r. huta ta wypro-
dukowała 1429 t ołowiu, 259 t glejty i 1098 t srebra. W drugiej
połowie XIX w. wyczerpały się zasoby galmanu i przed hutnictwem
cynku pojawiła się groźba ograniczenia, a nawet zatrzymania pro-
dukcji. W 1875 r. dużym nakładem finansowym zbudowano obok
huty PAWEŁ dużą prażalnię blendy cynkowej zawierającej duże
ilości siarki oraz pierwszą na Śląsku Fabrykę Kwasu Siarkowego,
która utylizowała gazy z prażenia blendy. Zespół ten nazwano hutą
RECKE. W 1880 r. na terenie huty ołowiu wybudowano Fabrykę
Minii Ołowiowej. Wszystkie urządzenia w hucie ołowiu poruszane
były siłą maszyny parowej. W 1887 r. na terenie dzisiejszego
Roździenia uruchomiono kolejną dużą hutę cynku BERNHARDI.
W 1900 r. zespół szopienickich hut zatrudniał 2124 robotników,
osiągając produkcję cynku w wysokości 24 8221, co stanowiło 24 %
produkcji cynku na Górnym Śląsku. W 1904 r. uruchomiono Wal-
cownię cynku, napędzaną maszynami parowymi. W 1908 r. rozpo-
częto budowę, a w 1912 r. uruchomiono obok huty WILHELMINA
nowoczesny kompleks hutniczy składający się z huty cynku UTHE-
MAN i prażalni blachy z Fabryką Kwasu Siarkowego SAEGER.
Kompleks połączono z kopalnią węgla i innymi hutami Szopienice
kolejką wąskotorową, naziemną, samorozładowczą o trakcji paro-
wej. Przekazany do eksploatacji obiekt stanowi przykład wzorowego
i nowocześnie urządzonego zakładu hutniczego. W 1928 r. zbu-
dowano na terenie huty BERNHARDI pierwszy w Polsce Zakład
Elektrolizy Cynku. Zakład ten miał zastąpić pracę najstarszej huty
cynku WILHELMINA, którą zatrzymano w 1927 r. W wyniku kry-
zysu gospodarczego w Europie i ograniczenia produkcji zatrzymano
w 1927 r. hutę PAWEŁ i Fabrykę Kwasu RECKE, w 1930 r. hutę
BERNHARDI a w 1931 r. Prażalnię LIERES.
W okresie II wojny światowej wybudowano dla potrzeb wojsko-
wych Fabrykę Siarki Elementarnej oraz Oddział Stopów Cynko-
wych. Po wojnie w latach 1947^-1948 powstał pierwszy w kraju
Wydział Miedzi, który składał się z Oddziału Pieców do ogniowej
rafinacji miedzi oraz Oddziału Elektrycznej Rafinacji Miedzi, stając
się kolebką rozbudowującej się w Polsce metalurgii miedzi. W 1952 r.
zbudowano i uruchomiono drugą elektrolizę cynku przez co osiąg-
nięto poziom produkcji cynku elektrolitycznego 52 000 t/r. W ra-
mach modernizacji Zakładu w 1955 r. uruchomiono produkcję sre-
bra, a w 1958 r. wybudowano Wytwórnię i uruchomiono produkcję
ciekłego dwutlenku siarki. W następnych latach nastąpiła gruntowna
modernizacja wydziałów hutniczo-przetwórczych. Zgodnie z de-
cyzją Rządu w latach siedemdziesiątych zbudowano w Szopienicach na
terenach rozebranej huty WILHELMINA Zakład Przetwórstwa
Miedzi. W dniu 29.07.1972 r. huta przyjęła nazwę Huta Metali Nie-
żelaznych SZOPIENICE stając się przedsiębiorstwem przetwórczo-
hutniczym. W 1973 r. uruchomiono Walcownię Bruzdową Miedzi,
produkującą drut miedziany o średnicy 8-^18 mm o najwyższej czy-
stości przy zdolności produkcyjnej 80 000 t/r. Produkcja ta miała
charakter wybitnie antyimportowy.
W 1974 r. rozpoczęto budowę Walcowni Taśm z miedzi i jej
stopów oraz Odlewni Wałków i Tulei z miedzi, brązu i mosiądzu
(uruchomionej 16.03.1976 r.), wytwarzanych metodą ciągłego odle-
wu poziomego. W dniu 1.07.1976 r. zatrzymano produkcję w hucie
cynku UTHEMAN, a w 1981 r. unieruchomiono piece w hucie Oło-
wiu. W 1977 r. uruchomiono Wydział Taśm z Miedzi i Mosiądzu.
Uruchomiony kompleks przetwórczy miedzi wyposażony został
w szereg obiektów towarzyszących. Walcownia Taśm z Miedzi i je-
go stopów zaliczana jest do najnowocześniejszego tego typu obiektu
na świecie.
Aby sprostać sprawnemu, operatywnemu kierowaniu złożonym
procesem wytwarzania taśm, utworzono Zakładowy Ośrodek Infor-
macji wyposażony w sprzęt komputerowy służący do przetwarzania
323
masowych informacji i obsługi głównego systemu planowania i ste- • Po wysłuchaniu historii zakładu, uczestnicy zwiedzili Wydział
rowania produkcją Walcowni Taśm. Należy również wspomnieć, Walcowni Taśm Miedzi i Mosiądzu.
że oddany do eksploatacji w 1992 r. Wydział Utylizacji Gazów to Na zakończenie sesji hutniczej w imieniu Komisji Historii
inwestycja, która w sposób szczególny ograniczyła szkodliwość i Ochrony Zabytków Hutnictwa przy ZG SITPH w Katowicach,
wpływów produkcji na środowisko naturalne. Huta Metali Nieżela- serdeczne podziękowanie pod adresem Zarządu Huty Metali Nieże-
znych SZOPIENICE to firma o bogatych tradycjach i burzliwych laznych SZOPIENICE złożył mgr inż. Stefan Kmiecik — przewod-
dziejach jej historii. niczący komisji.

JÓZEF WRÓBLEWSKI

INFORMACJA
24-3-26 listopada 2004 r. w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie
odbędzie się XIII Konferencja Naukowo-Techniczna pt.:

TECHNOLOGIE PRODUKCJI RUR

w PRZEMYŚLE METALI NIEŻELAZNYCH
połączona z Jubileuszem

40-lecia pracy naukowej Panów Profesorów

Antoniego Pasierba i Kazimierza Świątkowskiego
Organizatorem Konferencji jest Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych oraz Kolo
SITPH przy Wydziale Metali Nieżelaznych AGH.
Problematyka Konferencji obejmuje:
• teorie i technologie procesów produkcji rur,
• problemy jakości i własności użytkowych w powiązaniu z technologią wytwarzania,
• zagadnienia dalszego przetwarzania rur (produkcji wyrobów gotowych).
Zgłoszenia referatów (komunikatów, posterów), a także samego uczestnictwa prosimy w terminie do 25 czerwca br.
kierować na adres:
Akademia Górniczo-Hutnicza
Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych
(Rury 2004)
Al. Mickiewicza 30,30-059 Kraków

Szczegółowe informacje o Konferencji, a także formularze zgłoszeniowe dostępne są w internecie:

www.rury-wmn.agh.edu.pl
Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego — dr inż. Wacław Muzykiewicz:
tel.: 012/617 39 53,fax/tel.: 012/617 26 32, e-mail: muzywac@agh.edu.pl

324
 Wspomnienie pośmiertne

Ś.p. mgr inż. Adam Łukasik

26 kwietnia 2004 roku pożegnaliśmy na cmentarzu w Katowicach wieloletniego dyrektora Biprometu

ś.p. Adama Łukasika. W ostatniej drodze towarzyszyła mu najbliższa Rodzina, przyjaciele, znajomi oraz bardzo
liczne grono współpracowników, z którymi pracował zawodowo podczas swej długiej kariery.
Adam Łukasik urodził się l kwietnia 1928 roku w Trzebionce w powiecie chrzanowskim. W 1942 roku jako
uczeń zostaje wywieziony na roboty przymusowe do Niemiec, skąd ucieka w roku 1944 i rozpoczyna pracę
w Rafinerii Nafty w Trzebini.
Po wyzwoleniu w 1945 roku kontynuuje naukę w szkole średniej, a następnie na Wydziale Hutniczym Akademii
Górniczo-Hutniczej w Krakowie, którą kończy w 1952 roku.
W latach 1952*1964 pracował kolejno w Walcowni Metali Dziedzice, Centralnym Zarządzie Przemysłu Metali
Nieżelaznych, Walcowni Metali w Łabędach, zajmując stanowiska od asystenta głównego technologa do
głównego inżyniera.
W 1964 roku zostaje przeniesiony do Biura Projektów Przemysłu Metali Nieżelaznych Bipromet, gdzie
początkowo pełni funkcję Naczelnego Inżyniera, a od roku 1968 Dyrektora Naczelnego Biura. Po przeprowa-
dzeniu procesu prywatyzacji kieruje pracą Zarządu Bipromet S. A. jako Dyrektor Zarządu do czasu przejścia na
emeryturę w 1993 roku.
Będąc na emeryturze dalej służył firmie swym doświadczeniem, zasiadając przez kilka kadencji do roku 2002
w Radzie Nadzorczej Bipromet S.A.
Jego praca w Bipromecie przypadła w większości na okres burzliwego rozwoju branży.
To pod jego kierownictwem, nierzadko z jego osobistym udziałem, rodziły się projekty nowych hut miedzi,
cynku i ołowiu oraz nowoczesnych zakładów przetwórstwa metali nieżelaznych.
Ogromna wiedza techniczna, doświadczenie oraz dobre przygotowanie z zakresu organizacji i zarządzania
pozwoliły mu sprawnie kierować Biurem zarówno w systemie gospodarki planowej, jak i po transformacji
ustrojowej.
Był Adam Łukasik kreatorem i współtwórcą nowoczesnego przemysłu metali nieżelaznych, autorem lub współ-
autorem wielu pomysłów i rozwiązań technicznych udokumentowanych wynalazkami i świadectwami.
Dowodem uznania są liczne odznaczenia państwowe, wojewódzkie, resortowe i stowarzyszeniowe.
Jego prawie trzydziestoletnia obecność w firmie pozostawiła niezaprzeczalne piętno na stylu i metodach pracy
projektantów.
Adam Łukasik stał się legendą Biprometu i tego państwowego, i tego sprywatyzowanego.
Będzie nam Ciebie — Panie Dyrektorze — bardzo brakowało.
Zachowamy Cię głęboko w pamięci.
Odpoczywaj w pokoju.
Grono przyjaciół i współpracowników
 Szanowni Autorzy
wprowadzamy zmodyfikowane wskazówki
przygotowania artykułów do druku w naszym czasopiśmie
Wskazówki dla Autorów
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE
1. Rudy i Metale Nieżelazne zamieszczają artykuły
naukowo-techniczne z dziedziny geologii złóż oraz gór-
nictwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego
i ogniowego, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaz-
nych, organizacji, ekonomii, chemii analitycznej, ochro-
ny środowiska i przemysłu metali nieżelaznych, które
dzielą się na:
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne nie-
kompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstę-
pne), artykuły przeglądowe (omówienia informacji już
opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualne-
go stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania
ze zjazdów, kongresów), artykuły dyskusyjne (krytyka,
polemika, sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające).
2. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego,
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania;
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa;
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
międzynarodowym SI.
3. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i
pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97,
2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć
w etykietę z nazwą pliku i nazwiskiem autora.
4. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i foto-
grafie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich
miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie
noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe)
powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie
(17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy
pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie
w języku polskim i angielskim.
5. Tablice należy zestawić na osobnych stronach
wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. Tytuł tablicy
należy podać również w języku angielskim.
6. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
cowania:
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko
autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca
pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
podany w języku polskim i języku angielskim;
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu
w języku polskim, w którym należy podać najważniejsze
tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w języku angiel-
skim powinno być obszerniejsze do l strony maszy-
nopisu.
d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowa-
dzenie a na końcu wnioski;
e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac
na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
woływanie się w bibliografii);
f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
nien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniej-
szych. W tekście powołanie na pozycjj? literatury zazna-
cza się w nawiasach kwadratowych np.: [10],
Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma—Nowak E.:
Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
1991, Ł 36, nr 3, s. 97-^99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504.
7. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
będą uzgadniane z autorem.
8. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu,
ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym foto-
grafii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny
adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych
ł nr telefonów, fax i e-mail.
9. Za publikację artykułów redakcja nie płaci hono-
rariów
10. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja