WARUNKI PRENUMERATY NA 2007 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o. można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł, począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.
Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w następujących wariantach:
• prenumerata roczna, półroczna i kwartalna czasopism w wersji papierowej — wartość wg cennika na br.,
• prenumerata roczna w pakiecie (czasopisma w wersji papierowej + rocznik zamawianego tytułu na płycie CD) — wartość
wg cennika na br.,
• prenumerata ulgowa — rabat wg cennika (przysługuje osobom fizycznym, należącym do stowarzyszeń naukowo-technicznych
oraz studentom i uczniom szkół zawodowych — pod warunkiem przesłania do Wydawnictwa formularza zamówienia lub
kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły),
• prenumerata ciągła (przedłużana automatycznie do odwołania) — 10 % rabatu,
• prenumerata zagraniczna — do ceny prenumeraty krajowej dodatkowo dopłata 100 %.
NOWOŚĆ!!! Prenumeratorom czasopism w wersji papierowej i w pakiecie oferujemy od 1 stycznia 2007 r. bezpłatny
dostęp do PORTALU INFORMACJI TECHNICZNEJ (www.sigma-not.pl)
• prenumerator otrzymuje indywidualny login do Portalu,
• login uprawnia prenumeratora do bezpłatnego korzystania z archiwalnych zasobów Portalu w obrębie zaprenumerowanego
tytułu.
Portal umożliwi ponadto każdemu odpłatne przeglądanie treści dowolnego spośród 34 tytułów i zakup pojedynczych artykułów
czy zeszytów czasopism (płatność: SMS-em, kartą płatniczą, przelewem on-line lub przelewem zwykłym).
Prenumeratę w Wydawnictwie można zamówić:
faksem: (022) 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
na stronach: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (022) 840 30 86 lub 840 35 89 oraz
dokonując wpłaty na konto Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o.: ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu).
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego. Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.
Dla prenumeratorów PAKIETU na rok 2007 oferujemy roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism z lat 2004÷2006 na CD
w cenie 20 pln netto każdy.
Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne w wersji papierowej i elektronicznej (wersja elektroniczna od 2004 r.) cena 1 egz. netto wg
aktualnego cennika na br.
Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:
— Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
— Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (022) 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena 1 egzemplarza (netto/brutto) 17 zł / 17 zł

Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 204 zł / 204 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 224 zł / 228 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej
R • 52
2007
SPIS TREŚCI:
CONTENTS:
Butra J., Osadczuk T., Płaneta St.:
Ninov J., Kostov V.:
Romański A., Lachowski J.:
Żaba K., Nowak St., Kąc Sł.:
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
ALUMINIUM PROCESSING
Knych T., Mamala A., Smyrak B.,
Uliasz P., Dziedzic E.:
METALURGIA PROSZKÓW
POWDER METALLURGY
Szczepanik S., Wiśniewski B.:
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
BULLETIN OF THE INSTITUTE
OF NON-FERROUS METALS
Woch M.:
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW
METALI NIEŻELAZNYCH
M I E S I Ę C Z N I K
Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale
Strona
Page
391 Stopień ryzyka zagrożenia tąpaniami w kopalniach rud w Kanadzie
Level of rock bumps hazard in Canadian ore mines
398 Possibility of deposition of stabilized soil covers on mine dumps for sulfide ore
waste
Możliwość depozycji stabilizowanego nadkładu gruntu w hałdach pogórniczych
na odpady rudy siarczkowej
402 Modelowanie stanu naprężeń i odkształceń w spiekanych materiałach
narzędziowych metaliczno-diamentowych
Computer modelling of the stress and strain field in the PM diamond
impregnated tools
410 Badania stanu powłoki AL-SI na stalowych taśmach i rurach przeznaczonych na
elementy układów wydechowych, poddanej działaniu temperatury 150 °C i czasu
Research of Al-Si coating state on steel tapes and tubes used as elements of exhaust
systems, heated in 150 °C in different time
419 Nowe przewody elektroenergetyczne ze stopów aluminium o podwyższonej
przewodności elektrycznej
New high conductivity aluminium alloy conductors for overhead lines
429 Analiza procesu kucia matrycowego odkuwek osiowosymetrycznych ze spiekanej
stali
Analysis of close-die forging processes of axial-symmetrical parts from PM steel
434 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
Bulletin of the Institute of Non-Ferrous Metals
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
GLOBAL NON-FERROUS METALS
MARKET

Butra J.: 444 Światowy rynek metali nieżelaznych

Global Non-Ferrous Metals Market

PRACE DOKTORSKIE 452

I HABILITACYJNE
DOKTORS’ AND ASSISTANT
PROFESSORS’ THESES

NORMALIZACJA 454
STANDARDIZATION

KRONIKA 455
CHRONICLE

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2007 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Redakcja czasopisma: Redaktor Naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca Redaktora Naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki.
Redaktorzy Działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo. Sekretarz Redakcji:
mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax 032 256-17-77. Korekta: Marzena
Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek. Zastępca Przewodniczącego: prof.
zw. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz: dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Korbel, prof. dr Wojciech Z. Misiołek,
Lehigh University USA.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.:
022 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87. Internet: http://www.sigma-not.pl. Sekretariat: e-mail: sekretariat@sigma-not.pl. Prenumerata e-mail:
kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Warszawa,
skr. 1004, tel./fax: 022 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 9,0 ark. druk. Druk ukończono w lipcu 2007 r.
Rudy Metale: R52, nr 7, s. 389÷456, lipiec 2007 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
JAN BUTRA Rudy Metale R52 2007 nr 7
TOMASZ OSADCZUK UKD 622.34(71):622.012.22(71):
STEFAN PŁANETA :622.831.32:622.837(71)

STOPIEŃ RYZYKA ZAGROŻENIA TĄPANIAMI

W KOPALNIACH RUD W KANADZIE

W miarę wybierania złóż na coraz to większej głębokości intensyfikują się zagrożenia naturalne wynikające zwłaszcza z wy-
sokich ciśnień górotworu. Powoduje to konieczność doskonalenia istniejących technik wybierania złóż oraz proponowania
nowatorskich rozwiązań w celu zapewnienia bezpieczeństwa pracujących załóg, jak również opłacalności eksploatacji.
W artykule omówiono światowe wyniki badań w zakresie zwalczania zagrożenia tąpaniami, podczas wybierania złóż w trud-
nych warunkach geotechnicznych, na przykładzie kanadyjskich kopalń rud. Szczególną uwagę zwrócono na istniejące lub
proponowane klasyfikacje wysokości szkód, powstałych w wyniku tąpań, oraz profilaktykę tąpaniową ukierunkowaną na
poprawienie warunków pracy.
Słowa kluczowe: eksploatacja podziemna, zagrożenie tąpaniami, profilaktyka tąpaniowa

LEVEL OF ROCK BUMPS HAZARD IN CANADIAN ORE MINES

With deeper mining of ores, the natural hazards resulting primarily from high rock-mass pressure, are more intense. It makes
the need of improving present mining techniques and proposing modem solutions to ensure the safety for mining crews as
well as mining profitability. The paper presents worldwide results of research on rock bumps hazard control while mining
the deposits under difficult rock-mass conditions, on the example of Canadian ore mines. Special attention was paid to
existing or proposed classification of damages caused by rock bumps as well as rock bumps prevention measures aimed to
improve the working conditions.
Keywords: underground mining, rock bumps hazard, rock bumps prevention

Wstęp czającymi eksploatację na dużych głębokościach mogą być

W Kanadzie prowadzi się obecnie wybieranie złóż rud
głębokościach dochodzących do 2800 m, udostępnia się nowe
głębsze poziomy oraz planuje się schodzenie z eksploatacją
do głębokości 3400 m. Najgłębszy, zgłębiony w jednym od-
cinku, szyb w Ameryce Północnej ma 2240 m i został odda-
ny do eksploatacji w 2001 r. w kopalni złota Agnico Eagle
w Kanadzie. Dla przykładu, najgłębsze na świecie kopalnie
wydobywające rudę złota istnieją w Afryce Południowej,
gdzie obecnie prowadzona jest eksploatacja do głębokości
ok. 3700 m. Planuje się, że do 2015 r. jej głębokość osią-
gnie poziom 4500 m. W kopalni złota Western Deep Levels
znajduje się najgłębszy szyb zgłębiony w jednym odcinku,
który to ma głębokość około 2500 m. W miarę schodzenia
z eksploatacją na coraz to większe głębokości, intensyfikują
się zagrożenia naturalne, wynikające zwłaszcza z wysokich
ciśnień górotworu. Powoduje to konieczność doskonalenia
istniejących technik wybierania złóż oraz opracowywania
nowatorskich rozwiązań technologicznych i organizacyj-
nych, w celu zapewnienia bezpieczeństwa pracujących za-
łóg, jak również opłacalności ekonomicznej eksploatacji.
Uwarunkowania wybierania złóż
na dużych głębokościach
Podstawowymi czynnikami utrudniającymi lub ograni-
przede wszystkim wysokie ciśnienia górotworu, wysokie
temperatury pierwotne skał oraz wynikające z nich zagro-
żenia tąpaniami i termiczne.
W kopalniach kanadyjskich wielkość ciśnienia pionowego
w górotworze wzrasta średnio o 2,7 MPa na 100 m głębo-
kości, tak więc wynoszą one odpowiednio od 59,4 MPa na
głębokości 2200 m do 91,8 MPa na głębokości 3400 m. Ci-
śnienia poziome są z reguły wyższe od ciśnień pionowych
i ich stosunek wynosi od 1,0 do 4,0 (w zależności od głębo-
kości). Na głębokościach od 2200 do 3400 m stosunek ten
wynosi średnio od 1,6 do 1,4, co daje odpowiednio ciśnie-
nia poziome w granicach od 95 do 129 MPa. Wytrzymałość
na ściskanie skał złożowych i otaczających waha się od 100
do 250 MPa, ze średnią wartością ok. 150 MPa. Przeważa-
jąca większość złóż charakteryzuje się dużymi upadami za-
legania, wynoszącymi najczęściej od 60 do 90°, oraz miąż-
szościami od 0,6 do 40 m.
Dla porównania, w kopalniach południowoafrykańskich ci-
śnienie pionowe wzrasta średnio o 2,62 MPa na 100 m
i zmienia się od ok. 97 MPa na głębokości 3700 m do
118 MPa na głębokości 4500 m. Wytrzymałość na ściskanie
skał złożowych waha się od 100 do 400 MPa, ze średnią
wartością ok. 200 MPa. Przeważająca większość złóż cha-
rakteryzuje się małymi upadami zalegania, wynoszącymi
najczęściej od kilku do kilkunastu stopni, oraz miąższo-
ściami od 0,8 do 20 m.

Dr hab. inż. Jan Butra — KGHM CUPRUM Sp. z o.o., Wrocław, mgr inż. Tomasz Osadczuk — KGHM POLSKA MIEDŹ S.A., Lubin,
prof. dr inż. Stefan Płaneta — Uniwersytet Laval, Kanada.

391
 W Kanadzie prowadzi się obecnie wybieranie złóż rud Złoże
na dużych głębokościach. W najbliższym okresie planowa-
na jest eksploatacja do głębokości 3400 m. Najgłębszą Przecznica piętrowa
obecnie jest kopalnia Creighton Mine, należąca do Inco
(obecnie CVRD: Companhia Vale do Rio Doce). Eksploatu-
Pustka
je się w niej masywne siarczkowe złoże niklu o średnim po
upadzie 65°, zlokalizowane w zwięzłych formacjach grani- urobionej
tu i gabra. Obecnie prowadzi się eksploatację do głębokości rudzie
2330 m. Planuje się udostępnienie niższych poziomów zło-
ża do głębokości 2500 m w 2015 r.
Drugą, ze względu na głębokość eksploatacji, jest ko-
palnia Kidd Creek Mine należąca do Falconbridge (obecnie
Xstrata), gdzie prowadzona jest eksploatacja rudy polimeta-
licznej (Cu, Zn, Ag) do głębokości ok. 2080 m. W 2000 r. Przecznica odstawcza
Urobiona ruda
podjęto decyzję o udostępnieniu i eksploatacji złoża do po-
ziomu 3050 m w 2014 r. Tak więc Kidd Creek Mine stanie Podsadzone piętro
się najgłębszą kopalnią w Ameryce Północnej.
Trzecią ze względu na głębokość jest kopalnia złota La Ronde Rys. 2. Komorowy system eksploatacji z wybieraniem
należąca do kompanii Agnico-Eagle. Obecnie prowadzi ona rudy warstwami pionowymi (Blasthol Mining),
eksploatację na głębokości około 1300 m. W 2001 r. udo- (Golden Giant Mine, 2005)
stępniono głębiej zalegające zasoby dzięki nowo wydrążo- Fig. 2. Chamber system with Blasthole Mining,
nemu z powierzchni szybowi o głębokości 2240 m. Szyb (Golden Giant Mine, 2005)
ten o nazwie „Penna” jest obecnie najgłębszym szybem
w Ameryce Północnej [10].
Technologia wybierania na dużych głębokościach oparta
jest w głównej mierze na systemach komorowych z pod-
sadzką suchą lub typu pasta (paste fill), w dwóch podsta-
wowych odmianach:.
⎯ komorowy system eksploatacji z wybieraniem rudy war-
stwami poziomymi od dołu do góry (Vertical Retreat
Mining),
⎯ komorowy system eksploatacji z wybieraniem rudy
warstwami pionowymi (Blasthol Mining).
Pierwsza odmiana systemu (Vertical Retreat Mining)
charakteryzuje się tym, że w pierwszej kolejności wierci się
długie otwory z górnej części komory i potem urabia się
rudę warstwami poziomymi, począwszy od dolnej jej części
(rys. 1).
W drugiej odmianie systemu (Blasthol Mining) wierci się
Rys. 3. Schemat dwuetapowego wybierania komór [11]
każdorazowo po kilka rzędów długich otworów z górnej
Fig. 3. Diagram of two-stage mining of chambers [11]

Złoże
Przecznica piętrowa
Pustka po urobionej rudzie
Urobiona ruda
Przecznica odstawcza
Podsadzone piętro
Rys. 1. Komorowy system eksploatacji z wybieraniem rudy
warstwami poziomymi od dołu do góry (Vertical Retreat Mining),
(Golden Giant Mine, 2005)
Fig. 1. Chamber system with Vertical Retreat Mining,
(Golden Giant Mine, 2005)
części komory, za pomocą których urabia się rudę war-
stwami pionowymi (rys. 2).
W obydwu odmianach systemu, po odstrzeleniu każdej
warstwy przystępuje się do odstawy urobku za pomocą
zdalnie sterowanych ładowarek łyżkowych. Po wybraniu
ostatniej warstwy urobku podsadza się komory podsadzką
skalną lub typu pasta.
Kolejność wybierania poszczególnych komór zależy od pa-
rametrów geometrycznych złoża i geotechnicznych masy-
wu skalnego oraz od wielkości ciśnień pierwotnych panują-
cych w górotworze.
Komory wybierane są jedno- lub dwuetapowo. Przy wybie-
raniu dwuetapowym (rys. 3) w komorach wybieranych
w pierwszym etapie stosuje się podsadzkę suchą skalną,
utwardzaną za pomocą cementu lub podsadzkę typu pasta,
natomiast w komorach wybieranym w drugim etapie można
stosować podsadzkę suchą skalną bez cementu lub podsadz-
kę typu pasta.
W trudniejszych warunkach górniczych i geotechnicznych
oraz w strefach zagrożonych tąpaniami stosuje się z reguły
jednoetapowe wybieranie komór (rys. 4). W tym przypadku

392
 Tablica 1
Liczba zjawisk sejsmicznych, zarejestrowanych w prowincji
Ontario o magnitudzie 2 i większej w latach 1984÷1990 [3]
Table 1
Number of seismic events with magnitude 2
or higher recorded in Ontario in 1984÷1990 [3]

Rejon
1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 Razem
górniczy
Red Lake 18 3 6 0 0 0 0 27
Elliot Lake 46 74 13 8 1 4 2 148
Sudbury 15 20 35 56 36 10 23 195
Kirkland Lake 5 2 2 3 5 2 1 21
Timmins 0 0 0 0 0 3 0 3
Ogółem 84 99 57 67 42 19 26 394

Rys. 4. Schemat jednoetapowego wybierania komór

(Morrison, 1995)
Fig. 4. Diagram of one-stage mining of chambers
(Morrison, 1995)
wszystkie wybrane komory podsadza się podsadzką skalną
utwardzaną za pomocą cementu lub podsadzką typu pasta.
Zagrożenie sejsmiczne i tąpaniami
W wyniku naruszenia górotworu eksploatacją górniczą
następuje redystrybucja pierwotnego stanu naprężeń. Za-
sięg oddziaływania oraz wielkość stref ciśnień (poziomych)
zależy głównie od stosowanego systemu eksploatacji, wiel-
kości i kolejności wybierania oddziałów i pól eksploatacyj-
nych, miąższości złoża oraz sposobu likwidacji wybranych
przestrzeni.
Zjawiska sejsmiczne są odpowiedzią masywu skalnego na
zmianę naprężeń, spowodowanych powstawaniem wyro-
bisk górniczych. Tąpnięcie zdefiniowane jest jako zjawisko
sejsmiczne, w wyniku którego powstają uszkodzenia w wy-
robiskach górniczych.
Ryzyko zagrożenia sejsmicznego lub uszkodzenia wyrobisk,
powstałych w wyniku tąpań, jest określone jako prawdopo-
dobieństwo wystąpienia zjawisk o danej wielkości energii
sejsmicznej lub ilości przemieszczonej skały, w przypadku
tąpnięcia. Jeśli prawdopodobieństwo wystąpienia dużych
zjawisk sejsmicznych lub tąpnięć jest znaczne, ryzyko jest
wysokie. Jeśli prawdopodobieństwo wystąpienia dużych
zjawisk sejsmicznych lub tąpnięć jest niewielkie, ryzyko
jest małe.
W Kanadzie pierwsze objawy zagrożenia tąpaniami zaczę-
to obserwować począwszy od 1930 r., w warunkach sztyw-
nych skał i rosnących głębokości eksploatacji rudy złota
Kirkland Lake i niklu w rejonie Sudbury w prowincji Ontario.
W tablicy 1 podano liczbę zjawisk sejsmicznych, zareje-
strowanych w prowincji Ontario, o magnitudzie 2,0 i więk-
szej w skali Nuttli [7].
Największe zagrożenia tąpaniami obserwowano w Creighton
Mine, najgłębszej obecnie kopalni w Kanadzie (2330 m),
gdzie eksploatuje się siarczkowe złoże niklu o średnim
upadzie 65°, zlokalizowane w zwięzłych formacjach grani-
tu i gabra. W latach 1984÷1990 zanotowano tam aż 43 zja-
wiska sejsmiczne o magnitudzie 4,0 w skali Nuttli.
W kopalniach kanadyjskich zjawiska sejsmiczne określane
są w skali Nuttli, a nie w skali Richtera. Przyjmuje się na-
stępująca zależność [2] pomiędzy tymi skalami
ML = Mn – 0,3 (1)
gdzie
ML — magnituda w skali Nuttli,
Mn — magnituda w skali Richtera.
Mając na uwadze, że magnituda i energia sejsmiczna zależ-
ne są od prędkości propagacji fal sejsmicznych, istnieje
więc bezpośrednia zależność pomiędzy tymi wielkościami.
W warunkach kopalń Ontario zależność ta jest następująca
log Wk = 1,3 Mn – 1,75 (2)
gdzie
Wk — energia sejsmiczna, MJ.
Liczne obserwacje i badania pozwoliły na wyodrębnie-
nie głównych czynników, wpływających na zagrożenia tą-
paniami i na ich gwałtowność [3]:
⎯ głębokość eksploatacji,
⎯ parametry wytrzymałościowe i strukturalne skał,
⎯ kąt zalegania złoża,
⎯ kolejność wybierania.
Skutki tąpań są bardzo zróżnicowane. Bardzo duże
zniszczenia mogą wystąpić w jednym miejscu, podczas gdy
w innym pobliskim miejscu są one minimalne. Wyniki licz-
nych prac badawczych wykazały, że trzy elementy mają za-
sadniczy wpływ na szkody, powstałe w wyniku tąpań:
⎯ lokalizacja źródła wstrząsu sejsmicznego, związana z me-
chanizmem wstrząsu i ilością wyzwolonej energii;
⎯ efekty drogi przebytej przez fale sejsmiczne, obejmujące
tłumienie i straty energii sejsmicznej w masywie skal-
nym i strefach spękanych wokół wyrobisk;
⎯ warunki lokalne miejsca tąpnięcia, związane z budową
geologiczną otoczenia wyrobisk, geometrią systemu
eksploatacji i stosowaną obudową oraz głębokością
eksploatacji.
Wielkość wpływu każdego z tych elementów jest zmienna
w każdym miejscu zdarzenia. Wpływ poszczególnych
czynników i parametrów jest trudny do ilościowej oceny,
nawet w przypadku posiadania dużej liczby danych rze-
czywistych. Pogłębiona analiza danych sejsmicznych po-
zwala tylko na ustalenie ogólnych wniosków na temat wiel-
kości szkód powstałych w wyniku tąpań.
Klasyfikacje zniszczeń powstałych w wyniku tąpań
W celu analizy danych związanych z tąpaniami, opraco-

393
 Tablica 2
Skala zniszczeń w wyrobiskach zaproponowana do oceny tąpań [6]
Table 2
Scale of demolition in minę workings proposed to rock bumps evaluation [6]

Stopień
Opis ogólny Szkody górotworu lub wyrobiska
uszkodzenia
R0 Wyrobisko bez widocznych zmian. Nie ma nowych szkód w wyniku tąpań.
R1 Wyrobisko nieuszkodzone lecz widoczne są Widoczne świeże małe szczeliny i pęknięcia.
pierwsze oznaki spękań górotworu. Drobne fragmenty wcześniej odprężonych skał mogły zostać
przemieszczone.
R2 Lekkie uszkodzenia wyrobiska. Drobne fragmenty wcześniej odprężonych skał lub kilka nowych
Tylko skały odprężone są lekko przemieszczone. bloków skalnych mogły zostać przemieszczone.
Widoczne są nowe małe spękania skał.
R3 Małe uszkodzenia w wyrobiskach. Przemieszczona skała (w ilości do 1 Mg) podtrzymywana jest
Tylko odprężone skały są przemieszczone. przez istniejącą obudowę (siatkę i kotwy). Wyrobisko może wy-
Widoczne są nowe pęknięcia. magać lokalnej przebudowy. Widać wyraźnie nowo spękane ska-
ły przemieszczone w sposób gwałtowny.
R4 Średnie do znacznych szkód w wyrobiskach. Wyrobisko jest uszkodzone, ale jest dostępne.
Widoczne są gwałtowne przemieszczenia Skała jest mocno spękana.
odprężonych i spękanych skał. Mniej niż 10 Mg skały zostało przemieszczonej w sposób gwał-
towny. Wyrobisko można stosunkowo łatwo przebudować.
R5 Wysokie i bardzo wysokie szkody w wyrobiskach. Wyrobisko mocno uszkodzone i niedostępne.
Wyrobiska zniszczone. Więcej niż 10 Mg przemieszczonej skały.

Tablica 3 Dla celów analizy interesowano się zjawiskami o wielkości

Klasyfikacja wielkości szkód w wyniku tąpań magnitudy ≥ 0. Amplituda zero (0) w skali Richtera przyj-
na kopalni Brunswick mowana jest za wartość minimalną, która może potencjal-
Table 3 nie spowodować widoczne szkody w masywie skalnym. We
Classification of damages level caused wszystkich miejscach, gdzie wystąpiły szkody, wyrobiska
by rock bumps in Brunswick mine zabudowane były siatką i wklejanymi na całej długości ko-
twami żywicznymi. W licznych miejscach obudowa ta
Ilość wzmocniona była kotwami linowymi.
Skala Konieczność
przemiesz- Przeanalizowano 207 szkód posługując się pięciostopniową
Klasa Opis Kaiser przebudowy
czonego skalą (tabl. 3). Jest to klasyfikacja podobna do klasyfikacji
inni [6] wyrobisk
urobku
Kaisera, z tą różnicą, że rozszerzono ją o poważne szkody
A brak szkód R0, R1, R2 0 brak górotworu i obudowy.
górotworu
Na przykładzie tąpań zaistniałych w kopalniach w Zachod-
B małe szkody R3 < 1 Mg brak niej Australii, zilustrowano [4] typowe szkody dla każdej
górotworu
klasy.
C małe szkody R4 1÷10 Mg łatwa przebudowa
obudowy A. Brak szkód
Nie ma widocznych szkód górotworu.
D duże szkody R5 10÷100 Mg mogą być przebudo-
obudowy wane lecz zabierze B. Małe szkody górotworu
to dużo czasu i może Przemieszczona skała podtrzymywana jest przez istniejącą
to być trudne obudowę (siatkę i kotwy). Wyrobisko może wymagać lo-
do wykonania
kalnej przebudowy.
E poważne szkody > 100 Mg przebudowa bardzo
górotworu trudna
i obudowy lub nie możliwa

wano stopnie wielkości szkód zaistniałych w wyniku tąpań.

W 1992 roku Kaiser [6] przedstawił klasyfikację wielkości
szkód w otoczeniu wyrobisk górniczych, powstałych w wy-
niku tąpnięć (tabl. 2).
Jest to stosunkowo prosta klasyfikacja, pozwalająca na ana-
lizę gwałtowności tąpnięć i ich skutków w kopalniach pod-
ziemnych.
W kopalni Brunswick wykonano szczegółowe analizy ma-
jące na celu porównanie wielkości zjawisk wstrząsów sej-
smicznych i powstałych w ich wyniku szkód. Przeanalizo-
wano wszystkie dane z 3 lat eksploatacji od 1993 do 1995 r.

394
 C. Małe szkody obudowy
Siatka jest przerwana, Kilka kotwi jest zerwanych. Mniej
niż 10 Mg skały zostało przemieszczone do wyrobiska. Wy-
robisko można łatwo przebudować.
D. Duże szkody obudowy
Od 10 do 100 Mg skał zostało przemieszczonej do wyrobi-
ska. Wyrobisko może być przebudowane.
E. Poważne szkody górotworu i obudowy
Całkowicie uszkodzona obudowa i jej strata. Powyżej 100
Mg skał zostało przemieszczonych do wyrobiska. Przebu-
dowa wyrobiska może być nie możliwa.
Określenie stopnia ryzyka zagrożenia tąpaniami
W skalach zniszczeń przyjęto, że częstotliwość powsta-
nia każdego wyższego stopnia szkody jest 3 razy mniejsza
od częstotliwości jej powstania w stopniu poprzednim. Takie
Tablica 4
Interpretacja częstotliwości zjawisk sejsmicznych
Table 4
Interpretation of seismic events frequency
Częstotliwość
Opis
zjawisk
>1 Więcej niż jedno na dzień
> 0,3 Kika na tydzień
> 0,1 Około jedno na tydzień
> 0,03 Około jedno na miesiąc
> 0,01 Kilka rocznie
> 0,003 Około jedno na rok
> 0,001 Jedno zjawisko na kilka lat
< 0,001 Zjawisko które może zdarzyć się jeden raz
0 Zjawisko o takiej wielkości nie zdarzy się nigdy
przybliżone zależności zaobserwowano w badanych kopal-
niach.
Również na podstawie badań w kopalniach w Kanadzie
wykazano, że:
⎯ w przypadku 45 % szkód powstałych w wyniku tąpań
zostało przemieszczonych 10 Mg skał lub więcej,
⎯ w przypadku 18 % szkód przemieszczonych zostało
100 Mg skał lub więcej,
⎯ w przypadku 5 % szkód przemieszczonych zostało co-
najmniej 1000 Mg skał.
Taka prawidłowość występowania szkód potwierdza przy-
jęte ww. założenie (tabl. 3). Wyniki licznych badań prze-
prowadzonych w Kanadzie przez Jesenak i Kaiser potwier-
dzają również tę zależność. Częstotliwość zjawisk może
być wyrażona w sposób prosty i pozwalający na szybką ich
interpretację (tabl. 4).
Przyjęto, że stopień ryzyka zagrożenia tąpaniami „SRZT”
zależy od dwóch podstawowych parametrów:
⎯ wielkości zniszczeń powstałych w wyniku tąpań,
⎯ częstotliwości występowania zjawisk o określonej wiel-
kości zniszczeń (liczba zjawisk na dzień, tydzień, mie-
siąc, itd.).
Jeśli więc prawdopodobieństwo wystąpienia dużych szkód,
powstałych w wyniku tąpań jest duże, stopień ryzyka za-
grożenia tąpaniami jest wysoki. Jeśli natomiast prawdopo-
dobieństwo wystąpienia dużych szkód, powstałych w wy-
niku tąpań jest małe, stopień ryzyka zagrożenia tąpaniami
jest niski.
W tablicy 5 przedstawiono stopnie ryzyka zagrożenia tąpa-
niami. Klasyfikacja ta została opracowana na podstawie tzw.
„skali zagrożenia tąpaniami” (Rockburst Damage Scale)
przedstawionej w raporcie „Australian Centre for Geome-
chanics” [4] do opisu wyników badań uzyskanych z 73 ko-
palń zlokalizowanych w 13 krajach świata. Pozwala ona
ocenić, w sposób względny, faktyczny stopień zagrożenia
szkodami, powstałymi w wyniku tąpań w różnych oddzia-
łach i rejonach kopalni lub też w różnych kopalniach.
Na rysunku 5 przedstawiono rozkład ilościowy i pro-
centowy (skumulowany) szkód powstałych w wyniku tąpań
w zależności od stopnia zagrożenia tąpaniami „SRZT” dla
107 udokumentowanych tąpnięć w kopalniach 13 krajów [4].
395
 Tablica 5
Stopień ryzyka zagrożenia tąpaniami „SRZT”
Table 5
Level of rock bumps risk „SRZT"

„SRZT” Częstotliwość zjawisk

Niski DO Zerowy < 0,001 0 0 0
Może zdarzyć się jeden raz Nigdy Nigdy Nigdy
D1 Niski > 0,001 < 0,001 0 0
Jedno na kilka lat Może zdarzyć się jeden raz Nigdy Nigdy
Średni D1,5 Niski + > 0,003 > 0,001 < 0,01 0
Jedno na rok Jedno na kilka lat Nigdy
D2 Średni > 0,01 > 0,003 > 0,001 < 0,001
Kilka rocznie Jedno na rok Jedno na kilka lat Może zdarzyć się jeden raz
D2,5 Średni + > 0,03 > 0,01 > 0,003 > 0,001
Jedno na miesiąc Kilka rocznie Jedno na rok Jedno na kilka lat
Wysoki D3 Wysoki > 0,1 > 0,03 > 0,01 > 0,003
Jedno na tydzień Jedno na miesiąc Kilka rocznie Jedno na rok
D3,5 Wysoki + > 0,3 > 0,1 > 0,03 > 0,01
Kilka na tydzień Jedno na tydzień Jedno na miesiąc Kilka rocznie
D4 Bardzo wysoki >1 > 0,3 > 0,1 > 0,03
Jedno na dzień Kilka na tydzień Jedno na tydzień Jedno na miesiąc
Wielkość szkód
Ilość przemieszczonych skał < 1 Mg (1-10) Mg (10-100) Mg > 100 Mg
Wielkość szkód w obudowie Uszkodzone skały Małe szkody. Duże szkody. Poważne szkody.
utrzymywane są przez Kilka zerwanych kotwi Konieczna przebu- Całkowicie
obudowę dowa wyrobiska zniszczona obudowa
Charakter przebudowy wyrobisk Przebudowa nie jest Łatwa przebudowa Przebudowa jest Przebudowa trudna
konieczna możliwa lub niemożliwa

tualnych tąpań. Opracowano następujące środki i techniki

dążące do osiągnięcia tego celu:
Skumulowana ilość zjawisk sejsmicznych

⎯ zmiany kształtów geometrycznych frontów eksploata-

Ilość zjawisk sejsmicznych

cyjnych oraz kierunków ich orientacji i postępów w taki

sposób, aby zminimalizować zasięg strefy o podwyż-
szonych ciśnieniach eksploatacyjnych,
⎯ planowanie i organizacja kolejności wybierania poszcze-
gólnych pól eksploatacyjnych w taki sposób, aby zmi-
nimalizować emisję dużych ilości energii sejsmicznej,
⎯ ustanawianie filarów stabilizujących w celu zredukowa-
nia wielkości konwergencji objętościowej i wielkości
akumulowanej energii potencjalnej,
⎯ sytuowanie szczególnie niebezpiecznych uskoków i nie-
ciągłości tektonicznych w obrębie filarów stabilizują-
Stopień ryzyka zagrożenia tąpaniami „SRZT”
cych,
⎯ zastosowanie odpowiednio dobranych technik podsa-
Rys. 5. Rozkład ilościowy i procentowy (skumulowany)
dzania w celu ograniczenia konwergencji j.
powstałych szkód w zależności od ich stopnia ryzyka zagrożenia
tąpaniami „SRZT” [4] Głównym celem sposobu taktycznego jest założenie, że
pewne tąpnięcia są nieuniknione, przy równoczesnym dąże-
Fig. 5. Quantitative and percentage (cumulated) distribution
of damages depending on level of rock bumps hazard „SRZT [4] niu do maksymalnego ograniczenia ich ewentualnych skut-
ków lub do kontroli czasu, w którym mogą one nastąpić.
Opracowano następujące techniki i środki dążące do osią-
gnięcia tego celu:
Profilaktyka tąpaniowa
⎯ dobór odpowiednich systemów obudów pozwalających
Profilaktykę tąpaniową w kopalniach kanadyjskich na ograniczanie lub wyeliminowanie szkód w wyrobi-
prowadzi się dwoma sposobami: strategicznym i taktycz- skach górniczych,
nym. Celem pierwszego sposobu jest zmniejszenie do mi- ⎯ strzelania odprężające dla zmniejszenia stanu naprężeń
nimum możliwości napotkania stref zagrożonych tąpaniami i wielkości akumulowanej energii potencjalnej,
lub też zredukowanie do minimum gwałtowności ewen- ⎯ masowe strzelania produkcyjne wykonywane pod koniec

396
 Zastosować siatkę na ociosy do
Zabudować 6 dodatkowych kotwi wysokości 1,8 m od spągu
mechanicznych przed 22 lipca 2006

Przebudować wyrobisko, zgodnie

z obowiązującymi standartami

Naciąg 8 kotwi mechanicznych za mały pomiędzy liniami

zaznaczonymi na niebiesko. Nadać kotwiom prawidłowy
naciąg do dnia 20 lipca 2006.

RA-3640-3660

Rys. 6. Przykład planu przebudowy wyrobiska dla kodu żółtego

(kopalnia La Ronde, 2006)
Fig. 6. Example of mine working reconstruction for yellow code
(La Ronde minę, 2006)

zmian lub tygodnia, aby sprowokować zjawiska sej-
smiczne połączone z odpowiednimi czasami wyczeki-
wania przed rozpoczęciem eksploatacji.
Zakres prac związanych z przebudową wyrobisk po
wstrząsie sejsmicznym lub tąpnięciu podzielono na trzy ka-
tegorie. Każdej kategorii przypisano odpowiedni kod zależny
od potencjalnego stopnia zagrożenia, jakie stwarzają szko-
dy wyrządzone w obudowie wyrobiska. Dla każdego kodu
opracowany został plan przebudowy wyrobiska (rys. 6).
Kod czerwony
Kod ten oznacza natychmiastowe niebezpieczeństwo dla
załogi i maszyn. Należy natychmiast zamknąć wyrobisko
dla ruchu maszyn i załogi. Normalnie czas wyczekiwania
co najmniej 72 godziny, jest wymagany przed rozpoczęciem
przebudowy. Tylko całkowita przebudowa zagrożonego
miejsca i pozwolenie pisemne odpowiednich służb stanowi
podstawę do ponownego otwarcia wyrobiska.
Kod żółty
Kod ten oznacza zakres prac przebudowy w miejscu, które
nie zagraża natychmiastowym lub niewielkim zagrożeniem
dla osób i maszyn. Prace związane z przebudową powinny
być obowiązkowo wykonane do tygodnia od momentu wy-
dania planu przebudowy wyrobiska.
Kod niebieski
Kod ten oznacza wzmocnienie istniejącej obudowy, aby
uniknąć potencjalnego zagrożenia w przyszłości lub sytuacji
problematycznej. Używany jest jako środek prewencyjny.
Harmonogram wykonania odpowiednich prac dla tego kodu
związany jest z harmonogramem planowanych robót wy-
bierkowych. W przypadku gdy harmonogram prac przebu-
dowy nie jest respektowany, kod niebieski może zostać
zmieniony na żółty lub czerwony.
Podsumowanie
Główne problemy eksploatacji głębokich kopalń rud
związane są z właściwą kontrolą zagrożenia tąpaniami oraz
z trudnościami zapewnienia odpowiednich warunków kli-
matycznych dla pracujących załóg.
Aktualny stan wiedzy i techniki światowej nie pozwala na
skuteczne prognozowanie zjawisk sejsmicznych i tąpań.
W związku z powyższym, istotnym zagadnieniem profilak-
tyki tąpaniowej oraz bezpieczeństwa prowadzenia ruchu
zakładów górniczych, powinno być dysponowanie przej-
rzystą i łatwą w stosowaniu klasyfikacją potencjalnego za-
grożenia sejsmicznego i tąpaniami.
W polskich kopalniach powstałe szkody w wyrobiskach
górniczych kwalifikowane są jako odprężenia górotworu
lub tąpnnięcia. Jest to podział bardziej jakościowy, a nie
ilościowy. Tymczasem skutki zjawisk sejsmicznych charak-
teryzować się mogą znaczną zmiennością i intensywnością
w miejscach wystąpienia.,
Doświadczenia światowe wskazują, że dokładna znajomość
wielkości (ilości przemieszczonych skał) i częstotliwości
(ilość szkód o danej wielkości na dzień, tydzień, rok itp.)
ich występowania jest bardzo istotna, z punktu widzenia
profilaktyki zagrożeń tąpaniami.
W celu ograniczania narastających zagrożeń tąpaniami
w kopalniach kanadyjskich stosuje się coraz powszechniej,
z dużym powodzeniem, podsadzkę utwardzaną — kamienną

397
i typu pasta. Oprócz ograniczenia wielkości konwergencji
objętościowej, ten sposób likwidacji przestrzeni wybranej
pozwala na dodatkowe ograniczenie negatywnych skutków
eksploatacji na środowisko, poprzez zmniejszenie ilości
odpadów flotacyjnych składowanych w stawach osadowych.
Literatura
1. Blight G. E., Clarke I. E.: Design and properties of stiff fill
lateral support of pillars. Proc. Int. Symp. On Mining with Back-
fill, Lulea, Sweden, 1983, s. 303÷307.
2. Hasegawa H. S.: Lg spectra of local earthquakes recorded
by the eastern Canada telemetered network and spectral scaling.
Bull. Seism. Soc. Am., 1983, vol. 73, nr 4, s. 1041÷1061.
3. Hedley D. G. F.: Manuel des coups de toit dans les mines de
l'Ontario. Rapport spécial de Canmet SP92-1F, 1992, s. 306.
4. Hudyma M. R.: Mining-Induced Seismicity in Underground,
Mechanised, Hardrock Mines. Results of a World Wide Survey.
Australian Centre for Geomechanics, 2004, s. 152.
5. Jaeger J. C., Cook N. G. W.: Fundamentals of rock mechan-
ics. 2nd edition, Methuen, Londres, 1976.
6. Kaiser P. K., Tannant D. D., McCreath D. R., Jesenak, P.:
Rockburst damage assessment procedure. In proceedings of Rock
Support in Mining and Underground Construction. Kaiser P. K.
and McCreath D. R., editors. Balkema, 1992, s. 639÷647.
7. Nuttli O.W.: Seismic wave attenuation and magnitude rela-
tions for eastern North America. J. Geophys. Res., 1973, vol. 78,
s. 876÷885.
8. Hodgson K., Joughin N. C.: The relationship between energy
release rate, damage and seismicity in dep mines. Proc. 8th U.S.
Rock Mech. Symp., Minnesota, s. 194÷209.
9. Morrison D.: Fragmentation — the future. Procc. Explo ’95,
Brisbane, The AusIMM, 1995, s. 11÷18.
10. Planeta S., Paraszczak J.: Contexte et limitations de
l’exploitation souterraine des gisements dans les conditions
géotechniques difficiles. (Texte original en polonais). Recueil des
articles de la 4e conférence „Exploitation souterraine aux grandes
profondeurs et dans les difficiles conditions géothermales”. Duszniki
Zdrój, Pologne, 25÷28 juin 2002, s.29÷44.
11. Potvin Y., Hudyma M. R.,: Open Stope Mining Practices.
91st CIM Annual General Meeting, Qubec City, Canada, May,
1989, s. 35.
12. Ryder J. A.: Excess shear stress (ESS): an engineering cri-
terion for assessing unsable slip and associated rockburst hazards.
Proc. 6th ISRM Rock Mech. Congr., Montréal, 1987, s. 209÷218.

JORDAN NINOV Rudy Metale R52 2007 nr 7

VLADIMIR KOSTOV UKD 622.882.2:622.366.1(497.2):
:622’17:626.877:622.34:502.5

POSSIBILITY OF DEPOSITION OF STABILIZED SOIL COVERS

ON MINE DUMPS FOR SULFIDE ORE WASTE

The properties of stabilized silty-sandy clay from the Mirkovo deposit, Bulgaria, with lime as water protective layer are
studied with respect to application in cover systems in mine dumps and tailing impoundments. The stabilized product owns
the required physico-mechanical properties — low water permeability (filtration coefficient lower than 3·10–11 m/s) and
compressive strength in the range of 1 to 3 MPa after 1 to 6 months period of curing. The kinetics of the pozzolanic reac-
tion between the included clay minerals (illite and kaolinite) and the lime additive is also investigated.
Keywords: soil stabilization, cover systems, acid mine drainage restriction

Jordan Ninov — Sofia University ”St. Kliment Ohridsky”, Faculty of Chemistry, Sofia, Bulgaria, Vladimir Kostov — University
of Architecture, Civil Engineering and Geodesy, Departmant of Geotechnic, Sofia, Bulgaria.

398
 MOŻLIWOŚĆ DEPOZYCJI STABILIZOWANEGO NADKŁADU GRUNTU
W HAŁDACH POGÓRNICZYCH NA ODPADY RUDY SIARCZKOWEJ
Analizowano właściwości stabilizowanego iłu pylasto-piaszczystego ze złoża Mirkovo w Bułgarii z warstwą wapna dla za-
bezpieczenia przed wodą pod kątem jego zastosowania w systemach nadkładu hałd pogórniczych i składowiskach odpadów
flotacyjnych. Stabilizowany materiał charakteryzuje się pożądanymi właściwościami fizyko-mechanicznymi — małą wodo-
przepuszczalnością (współczynnik filtracji poniżej 3×10–11 m/s) oraz wytrzymałością na ściskanie w zakresie od 1 do
3 MPa po 1 do 6 miesiącach pielęgnacji. Badano także kinetykę reakcji pucolanowej pomiędzy minerałami składowymi iłu
(illitem i kaolinitem) a dodatkiem wapna.
Słowa kluczowe: stabilizacja gruntu, systemy nakładu, ograniczenie kwaśnego drenażu
Introduction
The present work is related to the restriction of acid
mine drainage (AMD), taking into account the huge ecologi-
cal impact of AMD on the environment. AMD is formed in
mine dumps and tailing impoundments for mineral waste
from the mining and ore dressing of sulfide ores under the
impact of oxygen dissolved in natural waters. The process
is catalyzed by some bacterial species of the mesophile
class and takes place for extremely long time periods, in
some cases, for centuries after the waste deposition [1, 2].
In Bulgaria, the mining of copper and copper-pyrite ores
created the most serious problem, since a huge amount of
rocky mass is deposited in numerous dumps and tailing im-
poundments. A basic mining region is that of Panagiurishte,
with the copper-porphyric and copper-pyrite deposits
Radka, Tzar Assen, Elshitza, Assarel and Medet. The tech-
nological waste comprises mainly quartz, feldspars (ortho-
clase, plagioclases), micas (biotite and muscovit) and, to
a lesser extent, clay minerals, such as illite, kaolinite, hal-
loysite, pyrophyllite [3]. The average content of SiO2 is 60 to
70 %, of Al2O3 — 15÷20 %, of iron in the form of magnetite,
limonite and pyrite — 3÷5 %. The alkali earth and alkali
oxides are bonded mainly as feldspars and micas. The con-
tent of carbonate rocks and clays capable to prevent AMD
generation is low. This imposes the restriction of the active
processes by external impacts on the mining dumps.
Various methods for the restriction or prevention of
AMD formation have found practical application [4, 5].
A reliable method for a long-term solution of the problem,
without the creation of additional ecological consequences
for the envirоnment, is the deposition of complex cover
systems to restrict the contact of the wastes with natural
waters and air [5÷9]. The respective technology usually in-
volves the deposition of a layer of mechanically compacted
clay, followed by a top layer of fertile soil. The clay layer
should have the physico-mechanical properties required for
the prevention of surface water penetration in the dumps di-
rectly or by infiltration. The soil layer maintains the vegeta-
tion growth, which prevents erosion and imparts a natural
appearance of the recultivated area.
The sources of high-quality plastic clays are limited and
they are used as raw materials in the ceramic industries. For
this reason, it is of practical interest for the Panagiurishte
mining region to investigate the possibilities of replacement
of the clays in the protective covers by some more available
and cheaper soil materials, the latter being stabilized by
chemical additives. Such materials are, for instance, silty
and sandy soils.
The method of stabilization of soil materials has found
wide application in the road construction. The chemical ad-
ditives most commonly used to this purpose are cement,
lime, and fly ash [10÷12] from thermal power plants (TPP).
The present study aims at the elucidation of the possibilities
to use the same approach for the design of the cover layers
on the rocky material deposited in the dumps and im-
poundments in the Panagiurishte mining region.
Composition and Properties of the Materials
For the study of the physical and mechanical properties
of soil materials stabilized with chemical additives, clay
from the Mirkovo deposit, situated close to the Panagiur-
ishte mine dumps, is used in this work. For the modelling of
soil materials with a lower content of clayey components,
a mixture of this clay (50 %) with ground quartz sand from
the Senovo deposit (25 %) and washed river sand from the
Mirkovo region (25 %) was prepared. Shlaked lime and fly
ashes from the “Republika” TPP were used as stabilizing
chemical additives.
Table 1 shows the data obtained in the characterization
of the materials used. Their mineral composition is deter-
mined by means of X-ray structural, DTA/TG and optical
microscopy methods [13]. Quartz is the basic component in
the clay and sands, while the glassy phase is predominant in
the ash. The fly ash from the “Republika” TPP is referred to
as Class F (according to ASTM C618): its chemical compo-
sition is characterized by high content of siliceous and
aluminous oxides, and low content of basic oxides [14].
Among the components shown in Table 1, only quartz is of
primary origin, while the rest were formed in the secondary
reactions, taking place in the TPP furnaces.
Commercial slaked lime with 77.3 % active CaO and
8.2 % active MgO established in a sample heated at 900 K,
is used for the stabilization of the soil materials.
The granulometrical composition of the starting mate-
rials is obtained by sieve analysis (according to Bulgarian
State Standard BSS-2762/75) and for the fractions below
0.10 mm — by means of dispersion analysis on a Shimadzu
apparatus. Experimental results for the basic fractions are
given in Table 2.
The compression tests are carried out with compacted
clay specimens with a skeleton density ρd = 1.72 g/cm3 and
water content 19.2 wt.% (BSS-8992/75). The compressibil-
ity of the clay is displayed in Fig. 1. It is seen that the clay
is a slightly deformable soil material under the action of
a uniformly distributed load.
399
 Table 1
Mineral and chemical compositions of the row materials
Tablica 1
Skład mineralny i chemiczny surowców

Material
Composition
Clay
Fly ash (TPP) Quartz sand River sand
(Mirkovo dep.)

Quartz 45 18÷20 98,5÷98,8 75

Ilitte 18 addmixtures
Kaolinite 5 addmixtures addmixtures
Plagioclase 15 7÷9
Mineral
Feldspar 12 15
Calcite and dolomite 6 addmixtures addmixtures
Glassy phase — 55÷60 — —
Mullite — 10÷12 — —
SiO2 60,26 57÷60
Al2O3 15,05 23÷26
Fe2O3 5,24 6÷13
Chemical
CaO+MgO 5,02+2,77 3÷6
Na2O+K2O 1,75+2,78 2,5÷3,5
SO3 — 0,5÷3,5
LOI 6,36 0,5÷2,5

Table 2
Granulometrical composition of the materials, wt %

Tablica 2
Skład ziarnowy materiałów w % wag.

Clay from Ground

Washed
Fraction the Mirkovo quartz sand
river sand
deposit from Senovo
Gravel
5 — —
(2.00÷200.00 mm)
Sand
36 4 4
(0.10÷2.00 mm)
Silt
33 96 95
(0.005÷0.100 mm)
Clay (< 0.005 mm) 26 — 1
Fig. 1. Compression curve of a silty-sandy clay
from the Mirkovo deposit
Rys. 1. Krzywe ściskania dla iłu pylasto-piaszczystego
The following values (in wt %) are obtained for the plas- ze złoża Mirkovo
tic properties of the clay and the model mixture, determined
according to BSS-648/75 and BSS-649/75: clay with low organic matter content. Its basic clay mineral
Clay Model is illite. The properties of the model mixture of the three
mixture materials are close to those of the clayey sands.

Plastic limit, WL 32 23 Soil stabilization with chemical additives

Liquid limit, WP 17 13
The replacement of cement by lime or by lime plus fly
Plasticity index, IP 15 10 ash is of particular interest because of the lower price of
The data on the composition, the granulometrical char- these additives. The stabilization with lime leads to good
acteristics, the compression and plastic properties of the results when the following requirements [12] are fulfilled:
clay suggest that it is a well graded inorganic silty-sandy ⎯ Clay substance content over 10%,

400

Unconfined compressive strengths, MPa
Wytrzymałość na ściskanie jednoosiowe, MPa
Material
½ 1
Clay + lime (5 %) 1.05 1.67
Model mixture —
1.12 1.54
(clay + lime + quartz sand + river sand + fly ash)
⎯ Fraction -0.07 mm amount over 25%,
⎯ Plasticity index, IP over 10%.
The silty-sandy clay from the Mirkovo deposit meets
the requirements stated above for stabilization with lime.
The binding properties of such systems are basically due to
the puzzolanic reactions between clay minerals and lime.
For the stabilization of silty and sandy soils with lower
content of clay substances and plasticity index, lime and fly
ash additives are usually applied. The fly ash participate in
the puzzolanic reactions as a substitute of the clayey minerals.
The model mixture belongs to this group of soil materials.
The content of sulfate ions in such systems is also con-
trolled and should not exceed 0.3 % in order to avoid
ettringite (3CaO·Al2O3·3CaSO4·31H2O) formation, which
could lead to undesirable volume changes that decrease the
physico-mechanical properties of the stabilized material.
The disadvantage of lime as a chemical additive is that
stabilization and strength gain continue slowly with time
when the temperature is below 293 K and the organic con-
tent is over 5 %. The stabilized material should be main-
tained at a humidity close to the optimal one for at least 15
days. Lime imparts high alkalinity to the stabilized layer,
pH > 10, for a long time.
The fulfillment of these requirements is achieved in
a natural way in the complex soil covers and provides suffi-
cient strength to meet load requirements.
The basic properties of the stabilized soil layers serving
as protective coatings of the mine dumps and impound-
ments are: appropriate mechanical strength, low water per-
meability and low coefficient of swelling/shrinkage upon
wetting and drying [12, 15, 16]. Since lime additives reduce
the swelling/shrinkage ability of clays with different mineral
composition to insignificant values, only the strength char-
acteristics and water-permeability of the stabilized materials
are studied.
Determination of the unconfined compressive strength
The determination of the unconfined compressive strength
of sample specimens made from the silty-sandy clay of the
Mirkovo deposit and from the model mixture is carried out
under the following experimental conditions:
⎯ Optimal amount of the lime additive — 5 wt % active
substance, calculated as Ca(OH)2 for both materials.
The amount of the lime additive is determined experi-
mentally by a pH-test according to ASTM C-977;
⎯ Amount of the TPP fly ash — 12 wt %. This additive
usually varies in the soil materials from 10 to 15 % [14];
Table 3
Tablica 3
Curing period (months) and moisture content
8
2 3 4 6
dry moistened wet
1.95 2.3 2.64 2.92 3.45 2.33 0.92
1.95 2.45 2.85 3.30 3.95 3.46 1.58
⎯ The standard densities, ρds, of the clay + lime blend —
1.82 g/cm3 and of the model mixture — 1.93 g/cm3, are
determined according to BSS 3214/75;
⎯ Optimal water contents, wopt, of the clay + lime blend
— 14.4 wt % and of the model mixture — 13.2 wt %,
both determined according to BSS 3214/75.
The preparation of the blend and compaction of the
sample specimens is performed according to BSS 3214/75.
The curing period of the sample specimens is carried out in
closed thermostatic vessels at temperatures 298 ±1 K and
water vapor saturated atmosphere.
The unconfined compressive strength tests are carried
out on a FPZ 100/1 machine. Before testing, the specimens
are kept in water for 12 h at room temperature. After their
withdrawal and drying, the specimens are left for 1 h and
then loaded at a rate of 1.02 mm/min. The experimental re-
sults for specimens with different curing periods are given
in Table 3. All values are averaged from three consecutive
determinations.
From the data shown in Table 3, one can see that the un-
confined compressive strengths of the two stabilized mate-
rials increases smoothly with time, and the dependences are
close to each other. A slightly slower increase in strength is
observed for the model mixture during the initial months,
while by the end of the curing period its strength exceeds
that of the stabilized clay.
Determination of the water premeability
The determination of the water permeability of the
model mixture is carried out on an apparatus for three-axial
loading according to the approach described in [17]. The
average values of the filtration coefficients obtained are
within the limits k = 2 × 10–11÷3 × 10–11 m/s. Here also,
a trend is observed to the decrease of the filtration coeffi-
cient with the rise of the curing period, but within the above
limits.
Conclusion
The results obtained for the unconfined compressive
strength and water permeability of the sample specimens,
cured for 3 to 6 months, meet the requirements for the con-
struction of protective layers capable to prevent the infiltra-
tion of natural waters in ore wastes, deposited in mine
dumps and impoundments.
The use of stabilized soil layers have advantages over
the clay covers because the strength parameters are practi-
401
cally independent of the layer’s moisture content. In the
case of clays, the strength drops abruptly with the moisture
increase, which is possible in natural conditions and could
lead to damage of the layer and to activation of the AMD
generation processes.
References
1. Mitov S., Ninov J. et al.: J. Env. Prot. Ecology, 2004, v. 5,
No. 3, pp. 625÷635.
2. Silvermann M. P., Ehrlich H. L.: Advance Appl. Microbylogy,
1964, No. 6, p. 153.
3. Sultanov А.: Geological report on mine dump “Medet” re-
search, Sofia, 2004, p. 143. (private communication).
4. Ninov J. et al.: Processes taking place in the waste dumps
from mining and ore dressing: (II) Methods for the treatment min-
ing waste dumps, Annual of the UCTM, Sofia, 2005, vol. 40,
pp. 33÷40.
5. Daniel D. E., Koerner R. M.: Cover Systems. In: Geotech-
nical Practice for Waste Disposal, Chapmann & Hall, London,
1993, pp. 455÷496.
6. Robertson S. and Kirsten: Cover Technology for AMD
Abatement. Literature Survey for Norwegian State Pollution Con-
trol Authority, Rapport 1988, no. 64701/1.
7. Bennett J. W., Harries J. R., Ritchie A. I. M.: Rehabilitation
of waste dumps at the Rum Jungle mine site: U.S. Bureau of
Mines Information Circular 9183, 1988, v. 1, pp. 104÷108.
8. Magnusson M., Rasmuson A.: The National Swedish Envi-
ronmental Protection Board, 1983, Rapport SNV PM 1689, (cited
by [5]).
9. Regulation 13 of the Ministry of Environmental Protection
and Waters in Bulgaria (in compliance with Directive
1999/31/EC) on the conditions and requirements for construction
and operation of waste landfills (adopted in 1998), Promulgated in
State Gazette, issue 152/1998.
10. Little N. D.: Evaluation of Structural Properties of Lime
Stabilized Soils and Aggregates, v. 1, US National lime associa-
tion, January 1999, v. 5, p. 97.
11. Evstatiev D., Todorov K.: Cementation of Rocks and Soils,
Sofia, Publ. House of the Bulg. Acad. of Sci., 1993, p. 206.
12. Military Soils Engineering. Field Manual 5-410, Dept. of
the US Army, Washington, DC, 1992.
13. Ninov J., Donchev I., Lenchev A., Grancharov I.: Chemi-
cal Stabilization of Sandy-Silty Illite Clay, J. of the Uni. of Chem.
Techn. and Metall., 2007, v. 42, no 1, pp. 67÷72.
14. Donchev I., Lenchev A., Ninov J., Gigova L.: Compt.
Rend. l’Acad. Bulg. Sci., 2001, v. 54, no. 11, pp.75÷80.
15. McCallister L. D., Petry T. M.: Properties Changes in
Lime Treated Expansive Clays under Continuous Leaching, Techn.
Report GL-90-17, US Army Corps of Engineers, Vicksburg, Mis-
sissippi.
16. Basma A. A., Tunser E. R.: Effect of Lime on Volume
Change and Compressibility of Expansive Clays, Transportation
Research Record, 1991, pp. 1295.
17. Galabova N., Kostov V.: Essaisde filtration sur echantillons
de ciment-bentonite dans un appareil triaxial, annuaire de l’institut
d’archite-cture et de genie civil Sofia, Fascicule IV, Vol. XXXV.

ANDRZEJ ROMAŃSKI Rudy Metale R52 2007 nr 7

JAN LACHOWSKI UKD 519.68:539.5:539-219.2:
:620.18:548.21:621.762.5

MODELOWANIE STANU NAPRĘŻEŃ I ODKSZTAŁCEŃ W SPIEKANYCH

MATERIAŁACH NARZĘDZIOWYCH METALICZNO-DIAMENTOWYCH

Przedstawiono wyniki badań modelowych stanu naprężeń i odkształceń w osnowie wokół nieobciążonej cząstki diamentu.
Symulacje komputerowe przygotowano z wykorzystaniem programu Abaqus. W zaprezentowanym modelu uwzględniono
wpływ własności mechanicznych osnowy, kształtu cząstki diamentu na pole naprężeń i odkształceń osnowy. W obliczeniach
przyjęto, że materiał w temperaturze prasowania na gorąco został zagęszczony do gęstości teoretycznej a następnie ochło-
dzony do temperatury otoczenia. Takie założenie pozwoliło na prześledzenie zmian energii odkształcenia plastycznego
i sprężystego ze zmianą temperatury, wynikające z różnicy współczynników rozszerzalności cieplnej diamentu i materiału
osnowy. W dalszej części pracy podjęto próbę ustalenia zależności pomiędzy energią odkształcenia plastycznego osnowy
a jej własnościami retencyjnymi.
Słowa kluczowe: narzędzia metaliczno-diamentowe, retencja, badania modelowe, spieki narzędziowe

Dr inż. Andrzej Romański — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków, dr Jan Lachowski — Politechnika Świętokrzyska, Kielce.

402
 COMPUTER MODELLING OF THE STRESS AND STRAIN FIELD
IN THE PM DIAMOND IMPREGNATED TOOLS

The effective use of diamond impregnated tools is strongly depended on the retentive properties of the metal matrix, which
must hold diamond grits firmly. The diamond retentive capability is a complex property, affected by many factors, such as:
shape of diamond grits, chemical interactions or mechanical and chemical properties of the matrix. Due to mismatch
between thermal expansion coefficients of the matrix and diamond, the stress/strain field is generated in the matrix at
diamond surroundings, which also plays a major role when retentive properties are considered. This paper describes the
results obtained from numerical analysis of stress and strain field generated in the matrix around unloaded diamond parti-
cle using the Abaqus 6.6 software. The effect of mechanical properties of the matrix and diamond particle’s shape on the
stress and strain field were considered. In the proposed 2-D axisymmetric model it was assumed that metal-diamond com-
posite was fully densified during hot pressing and then cooled to room temperature. This assumption allows to check the
effect of mismatch between thermal expansion coefficients of the matrix and diamond on the recoverable strain energy and
energy dissipated by plastic deformation vs. temperature. Finally, it was attempted to find any relationship between energy
of plastic deformation of the matrix and its retentive capabilities.
Keywords: PM diamond tools, retention, computer modelling, PM tools

Wprowadzenie wpłynęłaby negatywnie na zdolność utrzymywania przez nią

Spiekane materiały narzędziowe znajdują szerokie za-
stosowanie do cięcia i obróbki materiałów trudnoobrabial-
nych, jak kamienie naturalne, materiały ceramiczne, asfalt
czy konstrukcje żelbetonowe. Zmniejszenie kosztów cięcia
i obróbki wymaga efektywnego wykorzystania narzędzi,
które polega na zastosowaniu narzędzi, zapewniających
w danych warunkach obróbki największą wydajność przy
zachowaniu możliwie najniższych kosztów ich wytwarza-
nia. Największy udział w cenie narzędzi stanowi koszt su-
rowców: proszku diamentu i materiału osnowy. W ostatnich
latach cena diamentu systematycznie ulega obniżeniu z uwagi
na pojawienie się dostawców, głównie z Chin. Natomiast
cena materiału osnowy jest głównie uzależniona od ceny
kobaltu, która na przestrzeni prawie 20 lat była bardzo nie-
stabilna (rys. 1).
Z tego powodu producenci narzędzi metaliczno-dia-
mentowych prowadzą intensywne badania nad zastąpie-
niem kobaltu innym metalem, przy zachowaniu niezmie-
nionych własności użytkowych narzędzi. Badania te głów-
nie koncentrują się na zmniejszeniu udziału kobaltu kosz-
tem zwiększonej zawartości żelaza i miedzi [2÷4]. Naj-
większym problemem, z jakim spotykają się producenci,
jest taka zmiana składu chemicznego osnowy, która nie
Co-99,80% Co-99,30%
80
70
60
50
USD/kg
cząstek diamentu, czyli na własności retencyjne osnowy.
Podczas pracy piły tarczowej, cząstki diamentu narażo-
ne są na dynamiczne obciążenia o częstotliwości dochodzą-
cej do 50 Hz. Obciążenia te przenoszone są przez cząstki na
osnowę, wywołując w niej złożony stan naprężeń i od-
kształceń. Zdolność utrzymywania cząstek diamentu uza-
leżniona będzie zatem od takich własności materiału osno-
wy, które zapewnią trwałe połączenie diamentu z osnową.
W przeważającej liczbie przypadków cząstki diamentu utrzy-
mywane są w osnowie dzięki siłom ściskającym, które wy-
nikają z różnicy współczynników rozszerzalności cieplnej
materiału osnowy i diamentu. Po procesie spiekania lub
prasowania na gorąco, w trakcie chłodzenia segmentów
metaliczno-diamentowych, osnowa kurczy się zaciskając
cząstki diamentu. Można więc założyć, że podczas pracy
narzędzia, w przypadku przekroczenia wartości naprężeń
i odkształceń powstałych w wyniku skurczu materiału osno-
wy, cząstka diamentu zostanie w osnowie, jeżeli wartość
naprężeń i odkształceń wywołanych działaniem sił dyna-
micznych będzie co najwyżej równa wartości granicy pla-
styczności i odpowiadającemu jej odkształceniu osnowy.
W przeciwnym wypadku istnieje niebezpieczeństwo wypa-
dania cząstek diamentu, wywołane otwieraniem się „gniazd”,
w których są one osadzone [5].
Jedną z metod, pozwalających na ocenę stanu naprężeń
i odkształceń w metalicznej osnowie wokół cząstki diamen-
tu pod wpływem skurczu materiału, jest technika kompute-
rowego modelowania. W niniejszej pracy przedstawiono
wyniki symulacji komputerowych pola naprężeń i odkształ-
ceń, powstałych w osnowie wokół nieobciążonej cząstki
diamentu, oraz podjęto próbę korelacji otrzymanych wyni-

40
ków z własnościami użytkowymi narzędzi.
30

20
Metodyka badań
10

0
Badania modelowe stanu naprężeń i odkształceń osno-
wy wykonano z zastosowaniem programu komputerowego
88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

00

01

02

03

04

05

06
19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

19

20

20

20

20

20

20

20

Lata Abaqus. W celu uproszczenia modelu i skrócenia czasu obli-

czeń, przygotowano model dwuwymiarowy. W opracowanych
Rys. 1. Zmiana ceny kobaltu o czystości 99,8 i 99,3 % [1]
modelach założono dwa położenia cząstki diamentu o prze-
Fig. 1. Cobalt’s price kroju poprzecznym w kształcie sześcianu. Na rysunku 2

403
 Sześcian „płaski” Sześcian „ostry”

Rys. 2. Kształty siatek oraz ich oznaczenie

Fig. 2. Mesh shape and its designation

Tablica 1 Przyjęte założenia pozwoliły na prześledzenie zmian

Własności diamentu o materiałów osnowy energii odkształcenia sprężystego i plastycznego osnowy
oraz na pole naprężeń i odkształceń wokół nieobciążonej
Table 1
cząstki diamentu, będące wynikiem tylko skurczu termicz-
Mechanical and thermal properties of the materials nego osnowy.
Osnowa 1 Osnowa 2 Osnowa 3
Wyszczególnienie Diament Wyniki badań
kobalt CuSnCo CoFe
Temperatura praso- Przykładowe pola naprężeń powstałych w osnowie wokół
— 850 750 950 nieobciążonej cząstki diamentu, będących wynikiem skurczu
wania na gorąco, °C
Współczynnik materiału po ochłodzeniu do temperatury otoczenia, przed-
10–6 10–5 stawiono na rysunkach 3, 4. Wartości naprężeń zostały obli-
rozszerzalności
cieplnej, m·K–1 (0÷1200 °C) (0÷1200 °C) czone dla warunku plastyczności Hubera-Misesa-Hencky’ego.
Na rysunkach 5, 6 zamieszczono natomiast przykładowe
Współczynnik
0,2 0,3 pola odkształceń (ACYIELD) osnowy.
Poissona
W celu określenia wartości energii, niezbędnej do sprę-
Współczynnik tarcia — 0,3 0,1 0,6 żystego i plastycznego odkształcenia osnowy, dla każdego
Moduł Younga, GPa 1000 202 140 204 wariantu obliczono także następujące parametry:
Granica 1 — energię odkształcenia sprężystego — ALLSE,
— 650 360 350 2 — energię odkształcenia plastycznego — ALLPD,
plastyczności, MPa
Wytrzymałość
3 — całkowitą energię odkształcenia, jako sumę energii
— 900 520 530 odkształcenia sprężystego i plastycznego — ALLIE.
na rozciąganie, MPa
Zmiany wartości energii odkształcenia materiału osnowy
Odkształcenie, % — 8,5 5,0 28,0 w trakcie chłodzenia ilustrują rysunki 7, 8. W tablicy 2 ze-
Wielkość cząstki stawiono natomiast wartości energii odkształcenia osnowy
350 — — —
diamentu, μm obliczonych dla temperatury otoczenia.
Wysokość protruzji a) 25 Otrzymane rezultaty wartości energii odkształcenia
diamentu, μm b) 50 osnowy posłużyły do ustalenia związków z własnościami
— — — retencyjnymi narzędzi metaliczno-diamentowych. Własno-
c) 70
d) 100 ści retencyjne osnowy określono na podstawie liczby czą-
stek diamentu, pozostałych na powierzchni roboczej seg-
mentów, odniesionej do sumy diamentów i miejsc po dia-
przedstawiono siatki i oznaczenie przygotowanych modeli. mentach na tej powierzchni. Określono także średnią wyso-
Badania modelowe przeprowadzono dla trzech materia- kość, na jaką cząstki diamentu wystawały na powierzchni
łów osnów. Dane konieczne do obliczeń dotyczące własno- segmentów. Powyższe analizy były wykonane na segmen-
ści fizycznych i mechanicznych zastosowanych materiałów tach pił tarczowych po cięciu granitu. Uzyskane wyniki,
zestawiono w tablicy 1. zaczerpnięte z [6], zamieszczono w tablicy 3.
W proponowanych modelach przyjęto, że materiał w tem- Należy zaznaczyć, że przyjęte w badaniach modelo-
peraturze prasowania na gorąco został zagęszczony do gę- wych materiały osnowy, ich własności mechaniczne odpo-
stości teoretycznej a następnie poddany chłodzeniu do tem- wiadały materiałom użytym do wykonania segmentów. Ta-
peratury otoczenia. Założono także istnienie tarcia na po- kie postępowanie było niezbędne w celu ustalenia zależno-
wierzchni styku diamentu z osnową. Wartość współczynni- ści pomiędzy rezultatami uzyskanymi w trakcie badań mo-
ka tarcia przyjęto arbitralnie na podstawie obserwacji delowych i w rzeczywistych warunkach pracy narzędzi.
powierzchni diamentu po prasowaniu na gorąco segmentów Otrzymane korelacje energii odkształcenia sprężystego
metaliczno-diamentowych, których osnowę stanowiły ma- (ALLSE), odkształcenia plastycznego (ALLPD) i całkowi-
teriały będące przedmiotem niniejszego artykułu. tej (ALLIE), obliczonej dla modeli o protruzji cząstki dia-

404
 Wysokość protruzji - 25 μm Wysokość protruzji - 100 μm

Osnowa 1
Co

Osnowa 2
CuSnCo

Osnowa 3
CoFe

Rys. 3. Pole naprężeń w osnowie wokół cząstki diamentu w kształcie sześcianu „płaskiego”
Fig. 3. Stress field in the matrix around ”hexagonal-plane” diamond grit

Wysokość protruzji - 25 μm Wysokość protruzji - 100 μm

Osnowa 1
Co

Osnowa 2
CuSnCo

Osnowa 3
CoFe

Rys. 4. Pole naprężeń w osnowie wokół cząstki diamentu w kształcie sześcianu „ostrego”
Fig. 4. Stress field in the matrix around “hexagonal-sharp” diamond grit

405
 Wysokość protruzji - 25 μm Wysokość protruzji - 100 μm

Osnowa 1
Co

Osnowa 2
CuSnCo

Osnowa 3
CoFe

Rys. 5. Pole odkształceń (ACYIELD) osnowy wokół cząstki diamentu w kształcie sześcianu „płaskiego”
Fig. 5. Strain field (ACYIELD) in the matrix around “hexagonal-plane” diamond grit

Wysokość protruzji - 25 μm Wysokość protruzji - 100 μm

Osnowa 1
Co

Osnowa 2
CuSnCo

Osnowa 3
CoFe

Rys. 6. Pole odkształceń (ACYIELD) osnowy wokół cząstki diamentu w kształcie sześcianu „ostrego”
Fig. 6. Strain field (ACYIELD) in the matrix around “hexagonal-sharp” diamond grit

406
a
Co CuSnCo CoFe Co CuSnCo CoFe Co CuSnCo CoFe

12 25 35

Energia ALLPD, mJ
30

Energia ALLSE, mJ
10

Energia ALLIE, mJ
20
25
8
15
20
6
10 15
4
10
5
2 5
0 0 0
1000 800 600 400 200 0 1000 800 600 400 200 0 1000 800 600 400 200 0

Temperatura, C
O
Temperatura, OC Temperatura, C
O

b
Co CuSnCo CoFe Co CuSnCo CoFe Co CuSnCo CoFe

12 25 35
30

Energia ALLPD, mJ
Energia ALLSE, mJ
10

Energia ALLIE, mJ
20
25
8
15 20
6
10 15
4
10
2 5
5
0 0 0
1000 800 600 400 200 0 1000 800 600 400 200 0 1000 800 600 400 200 0
O
Temperatura, C Temperatura, OC Temperatura, OC

Rys.7. Zmiana energii odkształcenia osnowy w trakcie chłodzenia obliczona dla diamentu w kształcie sześcianu
„płaskiego” i protruzji: a — 25 μm, b — 100 μm
Fig. 7. Changes of the energy dissipated by plastic deformation during cooling to room temperature calculated
for “hexagonal-plane” diamond grit and protrusion: a — 25 μm, b — 50 μm.

a
Co CuSnCo CoFe Co CuSnCo CoFe Co CuSnCo CoFe
12 25 35
30
Energia ALLSE, mJ

10 Energia ALLPD, mJ

Energia ALLIE, mJ
20
8 25
15 20
6
10 15
4
10
2 5
5
0 0 0
1000 800 600 400 200 0 1000 800 600 400 200 0 1000 800 600 400 200 0
Temperatura, OC Temperature, OC Temperatura, OC

b
Co CuSnCo CoFe Co CuSnCo CoFe Co CuSnCo CoFe

12 25 35
30
Energia ALLPD, mJ
Energia ALLSE, mJ

10

Energia ALLIE, mJ
20
25
8
15 20
6
10 15
4
10
2 5
5
0 0 0
1000 800 600 400 200 0 1000 800 600 400 200 0 1000 800 600 400 200 0
O
Temperatura, OC Temperatura, C Temperatura, OC

Rys. 8. Zmiana energii odkształcenia osnowy w trakcie chłodzenia obliczona dla diamentu w kształcie sześcianu
„ostrego” i protruzji: a — 25 μm, b — 100 μm
Fig. 8. Changes of the energy dissipated by plastic deformation during cooling to room temperature calculated for “hexagonal-sharp”
diamond grit and protrusion: a — 25 μm, b — 50 μm

mentu wynoszącej 25 i 70 μm, z danymi uzyskanymi po niu nieobciążonej cząstki diamentu. Zróżnicowanie własno-
analizie powierzchni segmentów metaliczno-diamentowych ści mechanicznych materiału osnowy oraz orientacji cząstki
wraz z podaniem wartości współczynnika R2 zilustrowano diamentu zapewniło uzyskanie danych o pojawiającym się
na rysunkach 9, 10. polu naprężeń i odkształceń w osnowie pod wpływem skur-
czu termicznego materiału. Z obrazów pól naprężeń przed-
Dyskusja wyników oraz wnioski stawionych na rysunkach 3 i 4 wynika, iż największe na-
prężenia w osnowie, których wartość odpowiada granicy
Przeprowadzone badania modelowe umożliwiły prześle- plastyczności materiału osnowy, głównie koncentrują się
dzenie zmian zachodzących w materiale osnowy w otocze- w pobliżu ostrych krawędzi cząstki diamentu i następnie

407
 Tablica 2
Energia odkształcenia sprężystego i plastycznego osnowy obliczona dla temperatury otoczenia, mJ
Table 2
Recoverable strain energy and energy dissipated by plastic deformation of the matrix calculated for room temperature, mJ

Osnowa 1— Co Osnowa 2 — CuSnCo Osnowa 3 — CoFe

Model Wysokość protruzji
ALLSE ALLPD ALLIE ALLSE ALLPD ALLIE ALLSE ALLPD ALLIE
25 μm 8,59 14,91 23,50 3,93 7,49 11,43 4,68 14,76 19,44
50 μm 7,45 12,76 20,20 3,25 6,41 9,66 4,18 13,06 17,24
Sześcian „płaski”
70 μm 6,21 10,55 16,76 2,72 5,20 7,92 3,42 11,20 14,62
100 μm 3,88 7,31 11,19 1,20 3,82 5,02 2,87 9,01 11,89
25 μm 10,20 17,88 28,08 4,88 8,89 13,76 5,53 17,00 22,53
50 μm 8,00 14,12 22,12 3,87 6,64 10,51 3,98 13,81 17,79
Sześcian „ostry”
70 μm 7,44 12,61 20,06 3,67 5,83 9,50 3,91 12,35 16,25
100 μm 6,63 10,90 17,52 3,20 5,03 8,23 3,55 10,85 14,40

Tablica 3 maleją w miarę oddalania się od niej. Stwierdzono również

Wyniki analizy powierzchni segmentów [6] zależność pomiędzy wielkością pola naprężeń a wysokością
Table 3 protruzji i orientacją cząstki diamentu w materiale osnowy.
Segments’ wear surface analysis Stąd wynika wniosek, że wielkość powstałych naprężeń
w osnowie uzależniona jest od pola powierzchni styku cząstki
Procent
Wielkość Średnia diamentu z osnową, co w konsekwencji wpływa na wartość
diamentów
Osnowa cząstek wysokość sił tarcia działających na granicy faz. Im większa powierzch-
na powierzchni
diamentu protruzji nia kontaktu materiału osnowy z diamentem, tym większe
segmentów*)
naprężenia pojawiają się podczas chłodzenia w osnowie.
Co 74 65
40/50 mesh Na podstawie analizy wykresów pól odkształceń osnowy,
CuSnCo 49 56 zamieszczonych na rysunkach 5, 6, można stwierdzić, iż
(420÷297 μm)
CoFe 66 62 wielkość strefy odkształcenia jest uzależniona od przede
*) liczba cząstek diamentu pozostałych na powierzchni segmentów odnie- wszystkim od wysokości protruzji cząstki diamentu oraz od
siona do sumarycznej liczby cząstek diamentu i miejsc po diamentach własności plastycznych materiału osnowy. W przypadku,

a
sześcian "płaski" sześcian "ostry" sześcian "płaski" sześcian "ostry" sześcian "płaski" sześcian "ostry"

80 80 80
2
R2 = 0,70 R2 = 0,67 R = 0,95 R2 = 0,99
75 75 75
Udział cząstek diamentu, %

Udział cząstek diamentu, %

Udział cząstek diamentu, %

R2 = 1,00
70 70 2
R = 0,91 70

65 65 65

60 60 60
55 55 55

50 50 50

45 45 45

40 40 40
0 2 4 6 8 10 12 0 5 10 15 20 0 5 10 15 20 25 30
Energia ALLSE, mJ Energia ALLPD, mJ Energia ALLIE, mJ

b
sześcian "płaski" sześcian "ostry" sześcian "płaski" sześcian "ostry" sześcian "płaski" sześcian "ostry"

80 80 80
Średnia wysokość protruzji, μm

Średnia wysokość protruzji, μm

Średnia wysokość protruzji, μm

75 75 75

70 2
70 70
R = 0,71 2
R = 0,90 2
R = 0,94 R2 = 1,00 R2 = 1,00
65 65 65
R2 = 0,68
60 60 60
55 55 55

50 50 50

45 45 45

40 40 40
0 2 4 6 8 10 12 0 5 10 15 20 0 5 10 15 20 25 30
ALLSE energy, mJ ALLPD energy, mJ ALLIE energy, mJ

Rys. 9. Zależność a — udziału procentowego oraz b — średniej protruzji cząstek diamentu znajdujących się na powierzchni
segmentów od energii odkształcenia sprężystego, plastycznego i całkowitej energii odkształcenia obliczonej dla modelu
z cząstką diamentu o protruzji 25 μm
Fig. 9. Relationship between: a — percent of retained grits, b — mean diamond protrusion on the segments’ working surface
and energies calculated for diamond protrusion of 25 μm
(ALLSE — strain energy, ALLPD — energy dissipated by plastic deformation, ALLIE — total strain energy)

408
a
sześcian "płaski" sześcian "ostry" sześcian "płaski" sześcian "ostry" sześcian "płaski" sześcian "ostry"
80 2
80 80
R = 0,74 R = 0,61
2 2
R = 0,99
2
R = 1,00
75 75
Udział cząstek diamentu, %

Udział cząstek diamentu, %

75

Udział cząstek diamentu, %

R2 = 0,84 R2 = 0,92
70 70 70
65 65 65
60 60 60
55 55 55
50 50 50
45 45 45
40 40 40
0 2 4 6 8 10 12 0 5 10 15 20 25 0 5 10 15 20 25 30 35
Energia ALLSE, mJ Energia ALLPD, mJ Enegia ALLSE, mJ

b
sześcian "płaski" sześcian "ostry" sześcian "płaski" sześcian "ostry" sześcian "płaski" sześcian "ostry"
80 80 80
Średnia wysokość protruzji, μ m

Średnia wysokość protruzji, μ m

Średnia wysokość protruzji, μm

75 75 75
70 70 70
R2 = 0,75 R2 = 0,63 R2 = 0,82 R2 = 0,91 R2 = 0,99 R2 = 1,00
65 65 65
60 60 60
55 55 55
50 50 50
45 45 45
40 40 40
0 2 4 6 8 10 12 0 5 10 15 20 25 0 5 10 15 20 25 30 35
ALLSE energy, mJ ALLPD energy, mJ ALLIE energy, mJ

Rys. 10. Zależność a — udziału procentowego oraz b — średniej protruzji cząstek diamentu znajdujących się na powierzchni
segmentów od energii odkształcenia sprężystego, plastycznego i całkowitej energii odkształcenia obliczonej dla modelu
z cząstką diamentu o protruzji 70 μm
Fig. 10. Relationship between: a — percent of retained grits, b — mean diamond protrusion on the segments’ working surface
and energies calculated for diamond protrusion of 70 μm
(ALLSE — strain energy, ALLPD — energy dissipated by plastic deformation, ALLIE — total strain energy).

gdy cząstka diamentu osadzona jest głębiej w osnowie, po- Tablica 4

2
jawiające się odkształcenia plastyczne są o większym za- Wartość parametru R
sięgu. W miarę zwiększania wysokości protruzji cząstki Table 4
diamentu, obszar plastycznie odkształcony ulega zmniej- Values of the R2 parameter
szeniu, a odkształcenia plastyczne głównie lokalizują się
Sześcian Sześcian Sześcian
przy krawędziach cząstki. Podobnie, jak w przypadku na- Wysokość „płaski” „ostry” „płaski” „ostry” „płaski” „ostry”
prężeń, o wielkości pola odkształceń decyduje także tarcie protruzji
pojawiające się na powierzchni kontaktu diamentu z mate- ALLSE ALLPD ALLIE
riałem osnowy. Można zauważyć, iż większa wartość μm udział procentowy cząstek
współczynnika tarcia sprzyja pojawieniu się odkształceń 25 0,70 0,63 0,91 0,95 1,00 0,99
plastycznych wokół cząstki diamentu, a tym samym wpły- 50 0,76 0,58 0,88 0,92 1,00 1,00
wa korzystnie na zwiększenie własności retencyjnych mate-
70 0,74 0,61 0,84 0,92 0,99 1,00
riału osnowy.
Rysunki 7 i 8 ilustrują zmiany energii odkształcenia ma- 100 1,00 0,72 0,64 0,91 0,84 1,00
teriału osnowy w trakcie chłodzenia od temperatury praso- wysokość protruzji
wania na gorąco do temperatury otoczenia. Cechą charakte- 25 0,71 0,64 0,90 0,94 1,00 1,00
rystyczną wszystkich wykresów reprezentujących zmianę
50 0,77 0,59 0,87 0,91 1,00 1,00
energii odkształcenia sprężystego jest to, że do sprężystego
odkształcenia osnowy, wykonanej z kobaltu, wymagana jest 70 0,75 0,62 0,82 0,91 0,99 1,00
największa energia. Interesujące wyniki otrzymano podczas 100 1,00 0,74 0,62 0,90 0,83 1,00
analizy energii odkształcenia plastycznego materiałów.
Stwierdzono, że odkształcenie plastyczne materiału osnowy Na podstawie analizy wykresów obrazujących zmianę
zaczyna się w temperaturze ok. 140 °C niższej od tempera- całkowitej energii odkształcenia materiału osnowy można
tury prasowania na gorąco, w przypadku osnowy wykona- stwierdzić, iż najmniejszą energią odkształcenia charakte-
nej z kobaltu, oraz ok. 100 °C w przypadku materiałów ryzuje się materiał oznaczony CuSnCo. Osnowy wykonane
CoFe i CuSnCo. Ponadto, pomimo znacznych różnic we z kobaltu oraz z kobaltu z dodatkiem żelaza, odznaczają się
własnościach mechanicznych kobaltu oraz spieku kobaltu wyraźnie większymi wartościami energii odkształcenia.
z żelazem, wartość energii odkształcenia plastycznego obu W każdym rozpatrywanym przypadku, zwiększanie pro-
tych materiałów przyjmuje zbliżoną wartość w miarę obniża- truzji cząstki diamentu prowadzi do zmniejszenia energii
nia temperatury podczas chłodzenia i jest ona znacznie więk- odkształcenia osnowy (tabl. 2), co oznacza, że siły ściskają-
sza od energii odkształcenia osnowy CuSnCo. Można zatem ce, działające na cząstkę diamentu są coraz mniejsze. Zatem
stwierdzić, iż o energii odkształcenia plastycznego materia- cząstki diamentu będą najdłużej utrzymywane przez tę
łu osnowy decyduje w głównej mierze jego moduł Younga. osnowę, która charakteryzuje się największą energią od-

409
kształcenia. Dalsza analiza danych, zawartych w tablicy 2
prowadzi do wniosku, że materiał osnowy w trakcie chło-
dzenia ulega znacznym odkształceniom plastycznym wokół
cząstki diamentu. Świadczy o tym udział energii odkształ-
cenia plastycznego w całkowitej energii odkształcenia, któ-
ry nie zależy od wysokości protruzji oraz sposobu ułożenia
cząstki diamentu w osnowie i średnio wynosi 64 % dla ma-
teriałów oznaczonych Co i CuSnCo oraz 76 % dla osnowy
CoFe.
Otrzymane metodą numerycznego modelowania wyniki
nabierają istotnego znaczenia, gdy odniesie się je do danych
uzyskanych w rzeczywistych warunkach pracy narzędzia.
Na rysunkach 9 i 10 zamieszczono przykładowe zależności
udziału procentowego cząstek diamentu pozostałych na ro-
boczej powierzchni segmentów oraz wysokości ich protru-
zji, od obliczonych wartości energii odkształcenia spręży-
stego i plastycznego osnów. W tablicy 4 zamieszczono war-
tości parametru R2 dla wszystkich rozpatrywanych przy-
padków protruzji cząstki diamentu.
Z analizy danych zawartych w tablicy 4 wynika, iż
energia odkształcenia plastycznego osnowy oraz całkowita
energia odkształcenia osnowy wokół cząstki diamentu jest
bardzo dobrym parametrem opisującym własności reten-
cyjne osnowy. Zatem, znajomość wartości tych energii
prawdopodobnie umożliwia ocenę i klasyfikację potencjal-
nych zdolności utrzymywania cząstek diamentu materiałów
przewidzianych do zastosowania jako osnowy narzędzi me-
taliczno-diamentowych. Jednak z uwagi na małą liczbę da-
nych eksperymentalnych, do jednoznacznego stwierdzenia
wymagane są dalsze badania narzędzi metaliczno-diamen-
towych w rzeczywistych warunkach pracy, różniących się
materiałem osnowy, oraz badania modelowe obejmujące tak-
że inne zjawiska zachodzące w trakcie zagęszczania proszków,
np. zmianę porowatości.
Literatura
1. Cobalt Facts at Cobalt Development Institute web site
www.thecdi.com.
2. Clark I. E., Kamphuis B. J.: Cobalite HDR — a new preal-
loyed matrix powder for diamond construction tools. Industrial
Diamond Review, 2002, nr 3, s. 177÷182.
3. Kamphuis B. J., Serneels A.: Cobalt and nickel free bond
powder for diamond tools: Cobalite CNF. Industrial Diamond Re-
view, 2004, nr 1, s. 26÷32.
4. Keen® a new concept in prealloyed powders — Industrial
Diamond Review, 2005, nr 3, s. 45÷47.
5. Romanski A., Lachowski J., Konstanty J.: Diamond reten-
tion capacity — evaluation of stress field generated in a matrix by
a diamond crystal, Industrial Diamond Review, 2006, nr 3, s. 43÷45.
6. Konstanty J., Romanski J., Frydrych H.: Effect of mechanical
properties of the matrix on its diamond retention capacity and wear
characteristics during sawing hard stone by means of diamond im-
pregnated tools, Proc. of PM 2000 Powder Metallurgy World
Congress & Exhibition, Kyoto, Japan, 2000, cz. 2, s. 1629÷1632.
Praca finansowana ze środków Ministerstwa Nauki i In-
formatyzacji w ramach projektu badawczego nr 3 T08D
059 30 (18.18.110.714).

KRZYSZTOF ŻABA Rudy Metale R52 2007 nr 7

STANISŁAW NOWAK UKD 620.18:669.718.6:669-97:
SŁAWOMIR KĄC :669-418:669-462:669.14.018.8

BADANIA STANU POWŁOKI Al-Si NA STALOWYCH TAŚMACH I RURACH

PRZEZNACZONYCH NA ELEMENTY UKŁADÓW WYDECHOWYCH,
PODDANEJ DZIAŁANIU TEMPERATURY 150 °C I CZASU

Określono wpływ temperatury (150 °C) i czasu (450÷1350 godzin) na stan i własności powłoki Al-Si na stalowych taśmach
i rurach przeznaczonych na elementy układów wydechowych. Zmiany stanu powłoki oraz składu chemicznego po różnym
czasie nagrzewania identyfikowano metodą wizualną (makro) oraz za pomocą skaningowego mikroskopu elektronowego.
Słowa kluczowe: powłoki Al-Si, nagrzewanie, układ wydechowy

Dr inż. Krzysztof Żaba, dr inż. Stanisław Nowak — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków,
dr inż. Sławomir Kąc — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Inżynierii Metali i Informatyki Przemysłowej, Kraków.

410
 RESEARCH OF AL-SI COATING STATE ON STEEL TAPES AND TUBES USED
AS ELEMENTS OF EXHAUST SYSTEMS, HEATED IN 150 °C IN DIFFERENT TIME

The article presents tests results of the interaction of warm-up times in 150 °C. The selection of the temperature is not inci-
dental. It has been stated that the end part of the exhaust pipe works in such temperature. The question arises, whether
these temperatures can cause significant changes of the pipe coating while using the car. These changes can affect corro-
sion, adhesion and esthetical properties. In the case of the taller properties, the colour can be changed and stains can
appear as a result of iron diffusion from the base to the outer layers of the coating. Samples were held for 450÷1350 hours.
Tests were made on samples of charge tape, smooth and perforated pipes with and without dusted coating on the joint.
Keywords: Al-Si coatings, heating, exhaust system

Wprowadzenie Charakterystyczną cechą powłoki, z oczywistych względów

Elementy układu wydechowego, wykonane z rur zgrze-
wanych z taśmy, pokrytej powłoką siluminową (Alusi),
o zawartości 8÷11 % Si uważa się za dostatecznie odporne
korozyjnie i odporne na działanie podwyższonej temperatu-
ry do 500 °C, a nawet 800 °C.
nakładanej ogniowo, jest wystąpienie przejściowej warstwy
stopowej AlFeSi (rys. 1).
Procesy dyfuzyjne, zachodzące w podwyższonej temperatu-
rze, podczas eksploatacji pojazdu mogą istotnie zmienić
stan powłoki.
O skali tych zmian świadczą fotografie struktury i diagramy

Rys. 1. Struktura i skład chemiczny powłoki z widoczną warstwą stopową

Fig. 1. Structure and chemical composition of the coat with visible alloy layer of the coat

Rys. 2. Ewolucja stanu powłoki nagrzewanej w wysokiej temperaturze

Fig. 2. Evolution of coat state heating at high-temperature

411
 Rys. 3. Przykładowe próbki przeznaczone do badań
Fig. 3. An example of samples used for experiments

Rys. 4. Przykład zużytych i nowych końcówek rur wydechowych

Fig. 4. An example of worn out and new ends of exhausted tubes

Rys. 5. Taśmy i rury po nagrzewaniu — 150 °C/450 h

Fig. 5. Strips and tubes after heating — 150 °C /450 h

412
rozkładu zawartości pierwiastków w próbkach nagrzewa-
nych w temperaturze 500 i 800 °C, uzyskane w ramach ba-
dań [1] nad możliwością doskonalenia własności powłok
(rys. 2).
W artykule przedstawiono wyniki badań nad oddziały-
waniem czasu nagrzewania w temperaturze 150 °C. Wybór
temperatury nie jest przypadkowy. Oceniono, że w przybli-
żeniu w takich warunkach pracuje końcowa część rury wy-
dechowej.
Postawiono pytanie, czy mogą one wywoływać istotne zmia-
ny stanu powłoki podczas użytkowania pojazdu. Zmiany te
mogą dotyczyć własności korozyjnych, przyczepności oraz
estetyki.
W przypadku estetyki chodzi tu o problem zmiany koloru
i powstawania plam, skutkiem dyfuzji żelaza z podłoża do
zewnętrznych warstw powłoki.
Badania wykonano na próbkach z taśmy wsadowej i rur
gładkich i perforowanych z i bez napylonej powłoki na złącze.
Przykładowe próbki przeznaczone do badań przedstawiono
na rysunku 3.

Rys. 6. Taśmy i rury po nagrzewaniu — 150 °C /600 h

Fig. 6. Strips and tubes after heating — 150 °C /600 h

Rys. 7. Taśmy po nagrzewaniu — 150 °C /800 h

Fig. 7. Strips after heating — 150 °C /800 h

Rys. 8. Taśmy i rury po nagrzewaniu — 150 °C /1150 h

Fig. 8. Strips and tubes after heating — 150 °C /1150 h

Rys. 9. Taśmy i rury po nagrzewaniu — 150 °C /1350 h

Fig. 9. Strips and tubes after heating — 150 °C /1350 h

413
P1

P2

P3

P4

414
P5

P6

P7

Rys. 10. Wyniki analizy punktowej — 150 °C /800 h

Fig. 10. Results of point analysis — 150 °C /800 h

Rys. 11. Wyniki analizy liniowej — 150 °C /800 h

Fig. 11. Results of linear analysis — 150 °C /800 h

Przykładowe fotografie zużytych i nowych końcówek Wyniki badań

rur wydechowych przedstawiono na rysunku 4.
Próbki z taśm i rur nagrzewano w temperaturze 150 °C
w czasie 450÷1350 godzin, a następnie identyfikowano stan
powłoki za pomocą cyfrowego aparatu fotograficznego
oraz skaningowego mikroskopu elektronowego.
Na rysunkach 5÷9 przedstawiono wyniki obserwacji
powierzchni powłoki na taśmach i rurach, gładkich i perfo-
rowanych, po nagrzewaniu do temperatury 150 °C w czasie
450÷1350 godzin.

415
P1

P2

P3

P4

416
P5

P6

P7

Rys. 12. Wyniki analizy punktowej — 150 °C /1350 h

Fig. 12. Results of point analysis — 150 °C /1350 h

Rys. 13. Wyniki analizy liniowej — 150 °C /1350 h

Fig. 13. Results of linear analysis — 150 °C /1350 h

Oprócz wizualnej oceny stanu powierzchni taśm i rur po
nagrzewaniu, wykonano badania za pomocą skaningowego
mikroskopu elektronowego. Przeprowadzono obserwacje
stanu powłoki nagrzewanej do temperatury 150 °C w czasie
800 i 1350 godzin.
Wyniki analizy punktowej i liniowej przedstawiono na ry-
sunkach 10÷13. Na fotografiach obszarów poddanych ba-
daniom widoczne są punkty oraz linie, w których przepro-
wadzono analizę. Analiza punktowa przedstawia wyniki
składu chemicznego w wybranych punktach – oznaczonych

417
P1÷P7 (rys. 10, 12). Natomiast wyniki analizy liniowej wi-
doczne są na wykresach umieszczonych obok obszarów,
w których przeprowadzono badanie (rys. 11, 13). Krzywe
obrazują zmiany zawartości poszczególnych pierwiastków
wzdłuż linii zaznaczonej na badanym obszarze. Początek
analizy oznaczono literą S.
Podsumowanie i wnioski
Charakterystyczne zmiany występujące na powierzchni
próbek poddanych badaniom to:
⎯ ciemniejszy wygląd powierzchni powłoki w stosunku
do powierzchni powłoki na próbkach przeznaczonych
do badań,
⎯ w miejscach, w których były lekkie zabrudzenia, poja-
wiają się zdecydowanie ciemniejsze plamy,
⎯ najbardziej widoczne są zmiany na powierzchniach cię-
cia krawędzi i otworów w miejscach, gdzie nie została
zaciągnięta powłoka Al-Si; następuje zmiana koloru na
brunatny,
⎯ o konieczności zastosowania operacji napylania alumi-
nium w miejscu złącza świadczą wyraźne zmiany kolo-
ru na brunatny,
⎯ obserwacje mikroskopowe wykazują niewielkie zmiany
w powłoce (różna grubość na mierzonym odcinku),
⎯ charakterystyczna, dla procesu ogniowego nakładania
powłoki Al-Si warstwa stopowa Fe-Al-Si, pozostaje bez
zmian, bez względu na czas nagrzewania próbek do
temperatury 150 °C.
Na podstawie przeprowadzonych badań można wysunąć
wniosek, że decydującymi czynnikami wpływającymi na
wygląd końcówki rury wydechowej są okresowe nagrze-
wanie i chłodzenie, zmienne warunki atmosferyczne oraz
zanieczyszczenia na drogach, występujące w warunkach
eksploatacji.
Literatura
1. Nowak S., Żaba K., Kąc S., Starzykowski S., Mazur R.: Ba-
dania powłoki Al-Si na rurach, przeznaczonych na układy wyde-
chowe. Rudy Metale 2004, t. 49, nr 10-11, s. 551.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia

i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221
tel./fax 032 / 256-17-77

418
 ALUMINIUM PROCESSING

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r h a b . i n ż . W O J C I E C H L I B U R A , p r o f . n z w.

TADEUSZ KNYCH Rudy Metale R52 2007 nr 7

ANDRZEJ MAMALA UKD 537.31:621.315:
BEATA SMYRAK :669.715’721’782
PIOTR ULIASZ
EWA DZIEDZIC

NOWE PRZEWODY ELEKTROENERGETYCZNE ZE STOPÓW ALUMINIUM

O PODWYŻSZONEJ PRZEWODNOŚCI ELEKTRYCZNEJ

Nowe przewody elektroenergetyczne wykonane ze stopów AlMgSi o podwyższonej przewodności elektrycznej posiadają
istotne walory w stosunku do tradycyjnych przewodów aluminiowo-stalowych. Znakomite własności elektryczne i mecha-
niczne nowych przewodów umożliwiają podwyższenie obciążalności prądowej linii i redukcję strat przesyłu. Technologia
wytwarzania przewodów ze stopów o podwyższonej przewodności elektrycznej w stosunku do technologii klasycznych
przewodów stopowych wymaga wyższej jakości metalurgicznej stopu oraz bardziej zaawansowanego procesu technologicz-
nego. Zaprezentowano ewolucję wymagań stawianych drutom ze stopów AlMgSi, porównanie parametrów techniczno-
-eksploatacyjnych różnych typów przewodów oraz aspekty technologiczne wytwarzania nowej grupy przewodów.
Słowa kluczowe: stopy AlMgSi, ciągnienie drutów, druty o podwyższonej przewodności elektrycznej, przewody elektro-
energetyczne, linie napowietrzne

NEW HIGH CONDUCTIVITY ALUMINIUM ALLOY CONDUCTORS

FOR OVERHEAD LINES

Modern overhead line conductor based on AlMgSi alloy with improved electrical conductivity offer important advantages
in opposition to classic aluminium conductor steel reinforced. Excellent mechanical and electrical parameter of new con-
ductors make possible increase of current capacity of power line and decrease of transmission losses. Improved conductiv-
ity aluminium alloy conductors production technology is in opposition to classic alloy conductor fabrication technology
requires high metallurgical quality of alloy and more exact of technology process parameters. The paper presents evolution
of AlMgSi wires properties, some compares of different type conductors and technological aspect of new type conductor
making.
Keywords: AlMgSi alloys, wire drawing, EHC wires, overhead line conductors, power lines

Dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof. AGH, dr inż. Andrzej Mamala, dr inż. Beata Smyrak, mgr inż. Piotr Uliasz — Akademia
Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków, mgr inż. Ewa Dziedzic — TF Kable S.A., Kraków

419
 Wprowadzenie Tablica 1
Podstawowe własności mechaniczne i elektryczne drutów
Współczesne systemy elektroenergetyki napowietrznej przewodowych AlMgSi wg EN50183 [2] (w nawiasach
wysokiego napięcia bazują na nowoczesnych konstrukcjach przedstawiono dopuszczalne własności graniczne dla
przewodowych o budowie jednorodnej, opartych na stopach pojedynczych drutów, skutkiem wahań parametrów
aluminium. Rozwiązania tego typu oddalają szereg man- procesu wytwarzania nie spełniających wymagań ogólnych;
kamentów technicznych i eksploatacyjnych tradycyjnych w przypadkach drutów Al2, Al4, Al6 i Al7 minimalna
wymagana wytrzymałość zależy od średnicy drutu)
przewodów stalowo-aluminiowych. Rozwój myśli tech-
nicznej w dziedzinie przewodowych stopów aluminium Table 1
zmierza do opracowywania nowych materiałów o coraz Fundamentals mechanical and electrical properties
lepszym zespole własności elektrycznych, mechanicznych of AlMgSi wires due to EN50183[2]
i eksploatacyjnych. Obecnie, w krajach wysokorozwiniętych
wprowadza się do elektroenergetyki napowietrznej nowy Typ drutu Rm min A250 min ρmax
AlMgSi MPa % nΩm
typ przewodów bazujących na drutach typu EHC o pod-
wyższonej przewodności elektrycznej, wykonanych ze sto- Al2 (A) 315÷325 3 32,84
pów AlMgSi. Przewody tego typu umożliwiają osiąganie Al3 (B) 295 3,5 32,53
wyższych obciążalności prądowych linii, z jednej strony, 332÷340
skutkiem znakomitych parametrów elektrycznych zastoso- Al4 3 32,26 (32,90)
(315÷325)
wanego stopu, z drugiej zaś, poprzez podwyższenie tempe-
Al5 295 3,5 31,20 (32,20)
ratur roboczych przewodów fazowych, co jest możliwe
dzięki odpowiedniej odporności na działanie podwyższo- Al6 304÷314 3,5 31,00 (31,50)
nych temperatur materiału oraz niższym zwisom wynikają- Al7 255÷300 3 30,00 (30,50)
cym z niższego ciężaru przewodów stopowych. Ponadto
bardzo dobre własności elektryczne nowych stopów prze- Tablica 2
wodowych umożliwiają istotne zmniejszenie strat przesyłu Wymagania stawiane drutom ze stopów AlMgSi
energii, wpływają na wielkość przyrostów temperatury, po podwyższonej przewodności elektrycznej [3]
wywoływanych przepływem prądu oraz na dynamikę zmian
Table 2
temperatury przewodu.
Problematyka nowych przewodów elektroenergetycz- Requirements for AlMgSi alloy wires
nych wytwarzanych z drutów o podwyższonej przewodno- with improved electrical conductivity [3]
ści elektrycznej jest aktualna również w kraju. Wynika to Typ drutu Rm min A250 min ρmax
z zainteresowania użytkowników infrastruktury elektro- AlMgSi MPa % nΩm
energetycznej poprawą jej efektywności, przy równoczesnej
Standard (Al3, B) 295 3,5 32,53
potrzebie systematycznej modernizacji tejże infrastruktury,
jak również z koncentracji w Polsce znacznej części euro- HC (Al5) 295 3,5 31,20
pejskiego potencjału wytwórczego przewodów. EHC 295 3,5 30,50

Ewolucja stopów przewodowych na bazie AlMgSi

Tradycyjne druty na cele przewodowe ze stopów AlMgSi
wytwarzane są w dwóch podstawowych rodzajach A i B.
Podstawowe własności mechaniczne i elektryczne materia-
łów tego typu reguluje norma Międzynarodowej Komisji
Elektrycznej IEC 60104 [1]. Z kolei nowa norma europej-
ska [2] rozszerza zakres stosowanych drutów przewodo-
wych ze stopów AlMgSi na sześć typów Al2-Al7 o różnych
poziomach wytrzymałości na rozciąganie i rezystywnościach.
Własności przedmiotowych drutów zestawiono w tablicy 1.
Bliższa analiza wartości przedstawionych w tablicy 1.
pozwala stwierdzić, że druty typu Al2 są tożsame z drutami
typu B według IEC, zaś druty typu Al3 są tożsame z druta-
mi typu A według IEC. Drut typu Al4 posiada zespół wła-
sności zbliżony do opracowanego dla warunków polskich
drutu typu S (Rmmin = 340 MPa, ρmax = 32,23 nΩm, A250min =
5 %). Rozważając dalej wymagania stawiane drutom przewo-
dowym, skoncentrujmy się na chwilę na drucie typu Al5.
Łatwo zauważyć, że posiada on identyczne własności me-
chaniczne jak drut typu Al3 (B wg IEC), lecz cechuje się
istotnie wyższą przewodnością elektryczną. Podobnie drut
typu Al7, w pewnym zakresie średnic, posiadać może wy-
trzymałość analogiczną do drutów typu Al3 i Al5, lecz po-
siada jeszcze lepszą przewodność elektryczną.
Zauważalna jest więc ogólna tendencja do uzyskiwania
drutów o coraz lepszych własnościach elektrycznych przy
zachowaniu odpowiedniego poziomu własności wytrzyma-
łościowych. Istotę tej idei przedstawia tablica 2. w której
zestawiono wymagania stawiane nowoczesnym typom dru-
tów o podwyższonej przewodności elektrycznej.
W tablicy 2 w pierwszym wierszu przedstawiono kon-
wencjonalny drut ze stopu AlMgSi typu Al2 (B wg IEC)
o standardowej przewodności elektrycznej. Wiersz drugi
prezentuje wymagania stawiane drutom o podwyższonej
przewodności HC (od High Conductivity) odpowiadający
Al5, zaś wiersz trzeci dotyczy drutu typu EHC (Extra High
Conductivity).
Warto zauważyć, że drut typu EHC ma o ponad 6 %
wyższą przewodność od drutu standardowego, przekładającą
się na możliwości kilkuprocentowego podwyższenia obcią-
żalności prądowej, zmniejszenia strat przesyłu bądź obni-
żenia temperatury roboczej przewodu, co może być szcze-
gólnie cenne w systemach dynamicznego sterowania obcią-
żalnością prądową, gdzie zachodzi ryzyko chwilowego
przegrzewania przewodów fazowych.
Początki prac nad uzyskaniem przewodowych stopów
AlMgSi o obniżonej rezystywności przypadają na lata
osiemdziesiąte ubiegłego wieku. W tym okresie opracowa-
no i wdrożono do linii napowietrznej materiały typu HC
[4]. W ostatnich latach, przy intensywnym rozwoju gospo-

420
darczym, zbiegającym się równocześnie z okresem moder-
nizacji systemów elektroenergetycznych krajów wysoko-
uprzemysłowionych, wdrożono również druty typu EHC.
Analiza porównawcza przewodów
aluminiowo-stalowych, stopowych standartowych
oraz stopowych o podwyższonej
przewodności elektrycznej
Istotę walorów, jakie oferują jednorodne przewody sto-
powe wykonane z drutów o podwyższonej przewodności
elektrycznej, ujawnia najlepiej analiza porównawcza z in-
nymi rodzajami konstrukcji przewodowych. W tablicy 3
przedstawiono najważniejsze parametry charakteryzujące
porównywane przewody. Jako punkt wyjścia wybrano
przewód aluminiowo-stalowy typu AFL 8350 (kolumna
pierwsza). Jest to najpopularniejszy typ przewodu stosowa-
ny w krajowej sieci elektroenergetycznej wysokiego napię-
cia w liniach napowietrznych 220 kV, wykonany z 61 dru-
tów o średnicy 2,9 mm i proporcji przekroju drutów stalo-
wych do aluminiowych wynoszącej ok. 1:8, tj. o 13 % sto-
sunku stali do aluminium (podobna konstrukcja funkcjonu-
je również na świecie, np. ACSR CROW na rynku amery-
kańskim — 61 drutów o średnicy 2,92 mm). Parametry
przewodu AFL 8350 zaprezentowane w tablicy 3 odpowia-
dają współczesnym standardom przewodowym regulowa-
nym przez IEC. Historycznie przewód taki wytwarzany był
do połowy lat dziewięćdziesiątych według wymagań PN-
-74/E-90083 [5] i posiadał rezystancję liniową na poziomie
0,0821 Ω/km oraz siłę zrywania 110,1 kN. Dla przewodu
typu AFL 8350 zaproponowano różne zamienniki: alumi-
niowo-stalowy o wyższym udziale stali oraz przewody jed-
norodne stopowe, wykonane z drutów standartowych oraz
o podwyższonej przewodności elektrycznej (typu HC i EHC).
W analizie porównawczej założono, że wszystkie przewody
posiadać będą identyczną średnicę zewnętrzną (26,1 mm)
oraz jak najbardziej zbliżoną budowę (przewody stopowe
zbudowane z 61 drutów o średnicy 2,9 mm; przewód alu-
miniowo-stalowy o udziale stali 16 % (typ AFL 6) z przy-
czyn konstrukcyjnych zbudowany z drutów 3,2 i 4,12).

Tablica 3
Podstawowe parametry porównywanych przewodów (S1A stal wg IEC 60888 [6], Al aluminium wg IEC 60889 [7],
B, HC i EHC stopy AlMgSi wg tabl. 2)
Table 3
Fundamental parameters of analysed conductors (S1A steel due to IEC 60888 [6], Al aluminium due to IEC 60889 [7],
B, HC and EHC AlMgSi alloys due to table 2)

Stopowy Stopowy
Aluminiowo- o podwyż- o podwyż-
Aluminiowo- Stopowy
-stalowy szonej szonej
-stalowy tradycyjny
Typ przewodu o stosunku przewod- przewod-
o stosunku z drutów
stali 13 % ności ności
stali 16 % typu B
(AFL 8350) z drutów z drutów
typu HC typu EHC
ilość drutów 1 1 1 1 1
rdzeń średnica, mm 2,9 3,2 2,9 2,9 2,9
materiał S1A S1A B HC EHC
ilość drutów 6 6 6 6 6
I średnica, mm 2,9 3,2 2,9 2,9 2,9
materiał S1A S1A B HC EHC
ilość drutów 12 10 12 12 12
Budowa
II średnica, mm 2,9 4,12 2,9 2,9 2,9
przewodu
materiał Al Al B HC EHC
ilość drutów 18 16 18 18 18
III średnica, mm 2,9 4,12 2,9 2,9 2,9
materiał Al Al B HC EHC
ilość drutów 24 - 24 24 24
IV średnica, mm 2,9 - 2,9 2,9 2,9
materiał Al - B HC EHC
Średnica zewnętrzna, mm 26,1 26,1 26,1 26,1 26,1
Rezystancja liniowa w 20 °C, Ω/km 0,0811 0,0833 0,0825 0,0791 0,0774
Obciążalność prądowa wg IEC 61597, A 1093 1078 1095 1118 1131
Ciężar liniowy przewodu, kg/km 1346 1396 1112 1112 1112
Siła zrywania, kN 113,3 117,4 118,9 118,9 118,9
Moduł elastyczności wg IEC 61597, MPa 70500 73 900 58300 58300 58300
–6 –6 –6 –6
Współczynnik wydłużenia cieplnego wg IEC 61597, 1/°C 19,4·10 18,9·10 23·10 23·10 23·10–6

421
 Powyższa koncepcja porównywania różnych przewo-
dów odpowiada współczesnym trendom, zmierzającym do
modernizacji istniejącej infrastruktury energetycznej i po-
prawy jej zdolności przesyłowych na drodze wymiany
przewodów i osprzętu. Wynika to z ograniczenia możliwo-
ści budowy nowych linii zwłaszcza na terenach zurbanizo-
wanych. Stąd analiza zamienników technicznych AFL 8350
jako reprezentanta obecnie eksploatowanych przewodów.
Przeanalizujmy na początek problem rezystancji linio-
wej prezentowanych przewodów, jako fundamentalny pa-
rametr decydujący o obciążalności prądowej linii. Za-
uważmy, że zamiennik aluminiowo-stalowy o większym
udziale stali w przekroju (16 %) oraz przewód stopowy,
wykonany z konwencjonalnych drutów typu B, posiadają
wyższe rezystancje od przewodu AFL 8350. Równocześnie
jednak obciążalność prądowa klasycznego zamiennika sto-
powego jest praktycznie identyczna jak dla AFL (obciążal-
ność prądową obliczono opierając się na zaleceniach normy
IEC 61597 [8]). Jest to wynikiem zróżnicowania współ-
czynnika temperaturowego zmiany rezystancji dla czystego
aluminium i stopu AlMgSi. Wyselekcjonowane dodatki sto-
powe sprawiają, że dla stopu przewodowego współczynnik
ten jest o ponad 10 % niższy niż dla czystego metalu. Istotę
wpływu tego parametru przedstawia rysunek 1, prezentujący
rezystancje liniowe analizowanych przewodów w różnych
temperaturach granicznych roboczych, tj. w +40 °C, +60 °C
oraz w +80 °C i w temperaturze +20 °C (pod pojęciem
temperatury granicznej roboczej przewodu Tgr rozumie się
najwyższą temperaturę pracy przewodu występującą długo-
trwale). Analiza wielkości przedstawionych na rysunku 1
pozwala zauważyć, że w temperaturach +60 °C i wyższych
rezystancja przewodu stopowego jest niższa od rezystancji
przewodu AFL 8350. Równocześnie przewody wykonane
z drutów o podwyższonej przewodności elektrycznej (typu
HC i EHC), w całym analizowanym zakresie, posiadają re-
zystancję niższą niż przewody aluminiowo-stalowe, przy
czym różnica między tym rezystancjami zwiększa się na
korzyść przewodów stopowych wraz ze wzrostem tempera-
tury. Opisywana tendencja ma, co oczywiste, swoje od-
zwierciedlenie w obciążalnościach prądowych osiąganych
Rys. 1. Zależność rezystancji liniowej
analizowanych przewodów w funkcji temperatury
Fig. 1. Electrical DC resistance per unit length
of analysed conductors as a function of temperature
422
Rys. 2. Zależność strat przesyłu energii dla analizowanych
przewodów przy różnych temperaturach granicznych roboczych
przy obciążalności prądowej 1093A
Fig. 2. Transmission losses as a function of conductor type
for different working temperatures with 1093A current capacity
przez przewody stopowe o podwyższonej przewodności
elektrycznej, które są o ok. 3÷4 % wyższe od obciążalności
AFL 8350 (przewód AFL 8350 wykonany zgodnie z wy-
maganiami PN PN-74/E-90083 posiada odpowiednio ob-
ciążalność prądową wynoszącą 1086A).
W aspekcie prądowym istota korzyści wynikających
z zastosowania przewodów stopowych wykonanych z dru-
tów o podwyższonej przewodności elektrycznej lokuje się
jednakże w kwestiach eksploatacyjnych linii napowietrznej,
a w szczególności w ilości strat energii przy przesyle [9,
10], co zilustrowano na rysunku 2. Straty przesyłu szacuje
się z zależności
iI 2 RTgr LLF
PL =
1000
gdzie
PL — straty energii przy przesyle, kW/km,
i — ilość faz w linii 3,
I — obciążalność prądowa przewodu, A,
RTgr — rezystancja liniowa przewodu w temperaturze gra-
nicznej roboczej, Ω/km,
LLF — czynnik strat.
Czynnik strat LLF należy rozumieć jako stosunek cał-
kowitych strat linii w ciągu roku i maksymalnych możli-
wych strat w tym samym okresie, przy założeniu pełnego
obciążenia prądowego linii przez cały czas. Jak więc łatwo
zauważyć, w praktyce, czynnik strat zawsze będzie mniej-
szy od jedności i opisywany jest zależnością
LLF = k1LF + k2LF2
gdzie
k1 = 0,2 i k2 = 0,8 — stałe,
LF = 0,5 — czynnik obciążenia.
Czynnik obciążenia rozumiany jest jako stosunek cał-
kowitej energii przesyłanej linią odniesionej do maksymal-
nej energii, jaką przesłać może linia przy założeniu pełnego
obciążenia prądowego i w praktyce jest również niższy od
jedności.
Przedstawione na rysunkach 3 wartości strat przesyłu
obliczono dla trzech typowych temperatur roboczych prze-
wodów oraz dla założenia, że linia posiada obciążalność

Rys. 3. Zależność temperatury granicznej roboczej od rodzaju
przewodu przy obciążalności prądowej 1093A
Fig. 3. Max. working temperatures as a function of conductor type
with current capacity 1093A
Rys. 4 Zależność naprężeń wzdłużnych w analizowanych
przewodach w funkcji temperatury przewodu dla przęsła
o rozpiętości 300 m; temperatura montażu +10 °C,
naciąg montażowy 20 % siły zrywania przewodu
Fig. 4. Conductor stress as a function of conductor temperature
for analyzed conductors, 300 m long span;
erection temperature +10 °C, erection force 20 %
of breaking load of conductor
prądową, jaka wynika z zastosowania przewodu AFL 8350,
tj. 1093A. Jak łatwo zauważyć zastosowanie przewodów
stopowych wykonanych z drutów o podwyższonej prze-
wodności elektrycznej pozwala ograniczyć straty przesyłu
nawet o ok. 10 % w wyższych temperaturach roboczych.
Równocześnie zastosowanie przewodów stopowych z dru-
tów typu HC i EHC pozwala zredukować poziom tempera-
tury przewodu przy obciążeniu prądem 1093A (rys. 3),
a więc i zwisu przewodu rozpiętego w przęśle oraz ograni-
czyć degradację jego własności wytrzymałościowych.
W przypadku przewodu stopowego z drutów EHC obniże-
nie temperatury wyniesie ok. 4 °C.
Dla pełniejszej analizy porównawczej oceńmy również
walory jednorodnych konstrukcji stopowych pod kątem
kształtu linii zwisania rozpatrywanych przewodów. Na ry-
sunku 4 przedstawiono zależność naprężenia, występujące-
go w różnych temperaturach, w przewodach (zamontowa-
nych w porównywalnych warunkach, tj. każdy przewód
rozwieszany w temperaturze otoczenia +10 °C z naciągiem
montażowym wynoszącym 20 % jego siły zrywania), roz-
piętych w przęśle płaskim o rozpiętości 300 m. Na rysun-
ku 5, z kolei, przedstawiono wartości zwisów odpowiadają-
cych naprężeniom z rysunku 4. Linia czarna reprezentuje
przewód AFL 8, linia szara AFL 6, zaś linia przerywana
przewody stopowe. Przewody aluminiowo-stalowe posiada-
ją podobną zależność naprężenia naciągu od temperatury,
natomiast w przewodach stopowych tempo spadku tego na-
prężenia w funkcji temperatury jest istotnie wyższe. Z jed-
nej strony uznać można to za zachowanie korzystne, bo-
wiem wpływa na obniżenie intensywności procesów reolo-
gicznych w podwyższonej temperaturze, które są mocną
funkcją naprężenia, z drugiej jednak strony większe tempo
spadku naprężenia to szybszy przyrost zwisu przewodu, co jest
niekorzystne z punktu widzenia wysokości konstrukcji
wsporczych. Równocześnie analiza zależności zwis-temperatura
rozważanych przewodów, przedstawionych na rysunku 5,
pozwala dokonać cennej obserwacji, a mianowicie zwisy
przewodów stopowych są o ok. 40÷10 % niższe od zwisów
przewodów aluminiowo-stalowych. Inaczej mówiąc, prze-
wody stopowe osiągają zwisy identyczne, co do wartości,
ze zwisami przewodów aluminiowo-stalowych w tempera-
turach o ponad 20 °C wyższych. Oznacza to, iż przy mo-
dernizacji linii pracującej z przewodami typu AFL, wpro-
wadzając przewody stopowe możemy bez zmiany geome-
trii przęsła podwyższyć temperaturę graniczną roboczą
o ponad 20 °C, co można przełożyć na 30 % wzrost obcią-
żalności prądowej.
Z punktu widzenia eksploatacji przewodów stopowych
w aspekcie mechanicznym, wyższość przewodów wykona-
nych z drutów o podwyższonej przewodności elektrycznej,
w odniesieniu do konwencjonalnych przewodów stopo-
wych z drutów typu B, lokuje się w niższych przyrostach
temperatury podczas przewodzenia prądu. Przekłada się to,
co oczywiste, na niższe o kilka procent zwisy lub, co bar-
dziej praktyczne, na możliwość obniżenia wytężenia prze-
wodu poprzez jego montaż pod niższymi naciągami. Dla
Rys. 5. Zależność zwisów analizowanych przewodów
w funkcji temperatury przewodu dla przęsła o rozpiętości 300 m;
temperatura montażu +10 °C, naciąg montażowy 20 %
siły zrywania przewodu
Fig. 5. Conductor sag as a function of conductor temperature
for analyzed conductors, 300 m long span; erection temperature
+10 °C, erection force 20 % of breaking load of conductor
423

Rys.6. Zakresy dopuszczalnych warunków pracy przewodów
z punktu widzenia drganiowego; a — rozpiętość przęsła,
D — średnica przewodu, m — ciężar jednostkowy przewodu,
p — parametr katenoidy
Fig. 6. Areas of safe conductor working condition due
to vibrations; a — span distance, D — diameter of conductor,
m — mass per unit length of conductor, p — catenary’s parameter
przykładu, w rozważanych warunkach w przęśle o rozpię-
tości 300 m naciąg montażowy można obniżyć z 23,77 kN
dla typowego przewodu stopowego na 22,97kN dla prze-
wodu z drutów EHC, zachowując ten sam zwis maksymalny
w temperaturze granicznej roboczej. Pomimo niewielkiej
różnicy bezwzględnej w obu naciągach mamy do czynienia
z istotnym obniżeniem zagrożenia drganiowego przewodu.
Zauważmy bowiem, że rozpatrywana zmiana naciągów
montażowych wpływa na wartość parametru katenoidy p
(stosunek siły naciągu do siły ciężkości przewodu) zmienia-
jąc go z wartości 2177 m dla przewodu typowego, do war-
tości 2107 m dla przewodu w wykonaniu EHC. To znaczą-
ca różnica, bowiem krzywa bezpiecznego naprężenia przy
stosowaniu tłumików ma przy tych wartościach parametru
katenoidy stosunkowo stromy przebieg, co zaznaczono na
rysunku 6 [11]. Na osi odciętych znajduje się parametr p
katenoidy, na osi rzędnych parametr reprezentujący iloczyn
rozpiętości przęsła i średnicy przewodu odniesiony do jego
ciężaru jednostkowego.
Wybrane aspekty technologii wytwarzania drutów
ze stopów AlMgSi o podwyższonej przewodności
elektrycznej
Jako wsad do wytwarzania drutów o podwyższonej
przewodności elektrycznej wykorzystuje się najczęściej
walcówkę z linii COiW Continuus-Properzii o odpowied-
niej zawartości magnezu, krzewu i żelaza (stop gat. AA
6101). Ciekły metal o dużej czystości uszlachetnia się do-
datkowo poprzez zabiegi borowania, które prowadzą do
związania śladowych pierwiastków ciężkich i tytanu w po-
staci borków i ich usunięcie z kąpieli poprzez rafinację od-
stojową [3]. Tym sposobem eliminuje się ze stopu zespół
zanieczyszczeń, które w najmocniejszy sposób obniżają
przewodnictwo elektryczne materiału. Struktura stopu jest
rozdrabniana modyfikatorem AlTiB lub AlTiC. Metal po
krystalizacji na kole Properzi jest dogrzewany indukcyjnie
i walcowany na gorąco na odpowiednią średnicę (najczęściej
424
9,5 mm) w układzie koło-trójkąt-koło bądź koło-owal-koło.
Temperatura pasma utrzymywana jest w taki sposób, aby
zagwarantować przesycanie materiału w linii walcowniczej.
Według standardowej technologii walcówka po linii
COiW i po starzeniu naturalnym przeciągana jest na druty
o średnicy finalnej, które w celu uzyskania odpowiednio
niskiej rezystywności i poprawy plastyczności poddaje się
starzeniu sztucznemu [4, 10]. Taka ścieżka technologiczna,
chociaż bardzo prosta, posiada pewne ograniczenia wynika-
jące z niedostatecznej odkształcalności walcówki. Przy głę-
bokim przerobie, zwłaszcza po dłuższych czasach starzenia
naturalnego, pojawiają się typowe problemy ciągarnicze
(wady powierzchniowe, zerwania itp.).
Najprostszą alternatywą jest zastąpienie procesu natu-
ralnego starzenia walcówki jej starzeniem sztucznym, naj-
lepiej zaraz po wytworzeniu [10]. Podczas tego zabiegu na-
stępuje odpowiednie przestarzenie walcówki, skutkiem
czego osiąga ona rezystywność elektryczną i własności wy-
trzymałościowe, gwarantujące uzyskanie wymaganego ze-
społu parametrów elektromechanicznych drutu w stanie
wprost po ciągnieniu. Zastosowanie starzenia sztucznego
walcówki przekłada się na szereg korzyści operacyjnych
w procesie wytwarzania drutu. Istotnie powiększa się bo-
wiem w takiej technologii zakres możliwych do wytworze-
nia średnic drutu, zdecydowanie skraca się czas oczekiwa-
nia walcówki po jej wytworzeniu na proces ciągnienia, od-
dala się konieczność prowadzenia obróbki cieplnej drutu
w kablowni (bowiem obróbkę walcówki wykonywać może
jej producent), co sumarycznie wpływa na uproszczenie
technologii oraz obniżenie jej kosztów. Równocześnie jednak
druty wykonane poprzez bezpośrednie ciągnienie z wal-
cówki starzonej sztucznie posiadają zdecydowanie niższą
plastyczność (na poziomie granicznym), słabszą odporność
reologiczną oraz z uwagi na obecność pozostałości filmu
smarnego mogą powodować pewne trudności eksploatacyj-
ne (podwyższony hałas i corona).
Ścieżka technologiczna, która umożliwia uzyskanie ze-
społu oczekiwanych własności końcowych na najwyższym
poziomie, oddalająca mankamenty wynikające ze starzenia
walcówki wprost po linii COiW oraz zaniechania końcowej
Rys. 7. Zmiany wytrzymałości na rozciąganie oraz rezystywności
elektrycznej stopu AlMgSi o podwyższonej przewodności
elektrycznej w funkcji czasu starzenia naturalnego po przesycaniu
Fig. 7. Changes of UTS and electrical resistivity AlMgSi alloy
with improved conductivity as a function of natural ageing time
after homogenization and quenching
obróbki cieplnej, polega na poddaniu walcówki po linii COiW
procesowi homogenizacji i ponownego, klasycznego prze-
sycania. Następnie walcówka taka jest starzona naturalnie
i ciągniona na drut finalny oraz starzona sztucznie. Wpro-
wadzenie procesu homogenizacji oraz przesycania walców-
ki do wody z wysokiej temperatury gwarantuje możliwość
uzyskania całego istotnego, z praktycznego punktu widzenia,
zakresu średnic drutów, które cechują się nie tylko odpo-
wiednią wytrzymałością, lecz również bardzo wysoką pla-
stycznością oraz odpornością reologiczną i korozyjną.
Z powyższych powodów, pomimo większego skompliko-
wania oraz wyższych kosztów, to właśnie taka technologia
jest preferowana przy wytwarzaniu wysokojakościowych
drutów przewodowych ze stopów AlMgSi o podwyższonej
przewodności elektrycznej.
Na rysunku 7 przedstawiono zmiany wytrzymałości na
rozciąganie oraz rezystywności stopu AlMgSi podczas jego
naturalnego starzenia po homogenizacji i przesycaniu. Co
oczywiste, największe tempo zmian obu analizowanych
wielkości zaznacza się w początkowym okresie starzenia.
O ile z dużą dokładnością przyjąć można, że wytrzymałość
na rozciąganie materiału jest potęgową funkcją czasu, to
rezystywność początkowo wzrasta i po około jednej dobie
praktycznie stabilizuje się. Reakcje materiału zilustrowane
na rysunku 7 stanowią podstawę do doboru minimalnego
wymaganego czasu starzenia naturalnego walcówki przed
ciągnieniem, który jest zależny od średnicy i typu drutu.
W praktyce przyjmuje się, że czas ten wynosić powinien od
2 tygodni do 1 miesiąca.
Na rysunku 8 przedstawiono przykładowe wyniki badań
odkształcalności granicznej w procesie ciągnienia stopu
AlMgSi przeznaczonego na druty przewodowe o podwyż-
szonej przewodności elektrycznej. Oś rzędnych to stosunek
naprężenia ciągnienia drutu do jego wytrzymałości na roz-
ciąganie, oś odciętych zaś, to wielkość odkształcenia jed-
nostkowego z jakim realizowano proces ciągnienia. Gdy
analizowany stosunek naprężenia ciągnienia do wytrzyma-
łości osiąga wartość równą jedności oznacza to, że obser-
wujemy przypadek graniczny, a wielkość odkształcenia re-
prezentuje odkształcalność graniczną. Przy stosunku niż-
Rys. 8. Odkształcalność graniczna jednostkowa stopu AlMgSi
o podwyższonej przewodności elektrycznej w różnych stanach
umocnienia
Fig. 8. Extreme deformability of AlMgSi alloy with improved
conductivity in drawing process for different temper of alloy
Rys. 9. Charakterystyki zmian własności mechanicznych stopu
AlMgSi o podwyższonej przewodności elektrycznej podczas
ciągnienia na drut o średnicy 2,9 mm
Fig. 9. Mechanical properties of AlMgSi alloy with improved
conductivity during drawing to 2.9 mm final wire
szym od jedności proces ciągnienia jest możliwy, chociaż
nie zawsze właściwy z punktu widzenia technologicznego,
bowiem jeśli naprężenie ciągnienia będzie wyższe od gra-
nicy plastyczności wymiary drutu ulegną deformacji.
Odkształcalność graniczna jednostkowa walcówki (linia
ciągła) wynosi ok. 0,8 w mierze logarytmicznej, co odpo-
wiada procesowi jednooperacyjnego ciągnienia ze średnicy
9,5 mm na średnicę ok. 6,4 mm. Odkształcalność ta jest
więc bardzo duża, lecz, co oczywiste, maleje wraz ze wzro-
stem stopnia odkształcenia materiału. Przykładowo, dla drutu
ze wstępnym stopniem odkształcenia, wynoszącym 40 %
(tj. drut o średnicy ok. 7,4 mm wytworzony z walcówki
o średnicy 9,5 mm), odkształcalność graniczna jednostkowa
wynosi ok. 0,67 (linia przerywana), co odpowiada jedno-
operacyjnemu ciągnieniu z 7,4 mm na ok. 5,3 mm. Jeżeli
uzyskane wartości zestawimy z typowymi wielkościami
odkształceń w maszynach ciągarniczych, wynoszących
w mierze logarytmicznej poniżej 0,3 zauważamy, że rozpa-
trywany materiał cechuje się znakomitą ciągliwością.
Na rysunku 9 przedstawiono charakterystyki zmian
podstawowych własności mechanicznych drutów podczas
procesu ciągnienia analizowanego stopu, na klasycznym
wielociągu zanurzeniowym, z walcówki o średnicy 9,5 mm
na drut o średnicy 2,9 mm. Wytrzymałość materiału wzrasta
sumarycznie o ponad 140 MPa, granica plastyczności o po-
nad 200 MPa, tym samym odstęp między tymi wielkościa-
mi zmniejsza się wraz ze wzrostem stopnia odkształcenia.
Pomijając początkowy zakres małych odkształceń, zależno-
ści granicy plastyczności i wytrzymałości na rozciąganie
drutu w funkcji wielkości odkształcenia są w przybliżeniu
liniowe. Wydłużenie przy zerwaniu oraz przewężenie, bę-
dące miarami własności plastycznych, obniżają się wraz ze
wzrostem stopnia odkształcenia, przy czym przy małych
odkształceniach wydłużenie spada bardzo szybko, podczas
gdy przewężenie utrzymuje się na stosunkowo wysokim
poziomie. Przy większych stopniach przerobu własności
plastyczne są, podobnie jak własności wytrzymałościowe,
liniową funkcją wielkości odkształcenia. Uzyskany drut fi-
nalny o średnicy 2,9 mm, posiada wytrzymałość na rozcią-
425

Rys. 10. Charakterystyka końcowej obróbki cieplnej w 160 °C
drutu o średnicy 2,9 mm ze stopu AlMgSi o podwyższonej
przewodności elektrycznej
Fig. 10. Final heat treatment process characteristic at 160 °C
temperature for 2.9 mm diameter AlMgSi alloy with improved
electrical conductivity wire
ganie wynoszącą ponad 320 MPa, wydłużenie przy zerwa-
niu poniżej 1,5 % oraz rezystywność wynoszącą ponad 34
nΩm. Nadanie takiemu drutowi zespołu własności, jak w
tablicy 3, wymaga przeprowadzenia procesu końcowej ob-
róbki cieplnej, którego efekty zilustrowano na rysunku 10.
Na rysunku 10 przedstawiono zależności wytrzymałości
na rozciąganie oraz rezystywności drutu ze stopu AlMgSi
o średnicy 2,9 mm w funkcji czasu wygrzewania w 160 °C
przy czasach do 12 h. Przebiegi analizowanych wielkości
posiadają przebieg klasyczny. Wytrzymałość w początko-
wym okresie wygrzewania wzrasta, potem zaś maleje
w przybliżeniu liniowo w funkcji czasu. Rezystywność ma-
leje, przy czym tempo spadku, na ogół, zmniejsza się wraz
ze wzrostem czasu obróbki.
Analiza przedstawionych zależności pozwala stwier-
dzić, że druty standartowe mogą posiadać szeroki zakres
czasów wygrzewania (3÷12 h), druty typu HC cechują się
węższym zakresem dopuszczalnych czasów starzenia
(7,5÷12 h) zaś druty typu EHC posiadają właściwy zespół
własności jedynie w wąskim przedziale czasów wygrzewa-
nia (9,5÷12 h).
Co oczywiste, przedstawiona charakterystyka końcowej
obróbki cieplnej posiada jedynie charakter poglądowy, bo-
wiem w praktyce ustala się konsensus między wysokością
temperatury obróbki cieplnej (im jest ona niższa, tym szerszy
jest zakres dopuszczalnych czasów wygrzewania) a czaso-
chłonnością procesu (która wzrasta z obniżeniem tempera-
tury). W celu optymalizacji technologii stosuje się również
426
nieizotermiczną końcową obróbkę cieplną.
Podsumowanie
Przewody stopowe wykonane z drutów o podwyższonej
przewodności elektrycznej, oferują szereg walorów eksplo-
atacyjnych w stosunku do tradycyjnych przewodów alumi-
niowo-stalowych oraz typowych przewodów stopowych.
Pozwalają podwyższać obciążalności prądowe modernizo-
wanych linii oraz minimalizować straty przesyłu, modyfi-
kować zakres temperatur roboczych, bądź dokonywać
oszczędności inwestycyjnych przy budowie nowych linii.
Powyższe cechy zdecydowały o ich dużej popularności
w elektroenergetyce napowietrznej, w szczególności jeśli
chodzi o przewody z drutów typu EHC.
Technologia wytwarzania przewodów ze stopów AlMgSi
o podwyższonej przewodności elektrycznej w stosunku do
technologii wytwarzania przewodów stopowych o klasycz-
nych własnościach, wymaga podwyższonego reżimu tech-
nologicznego oraz materiałów o podwyższonej jakości me-
talurgicznej.
Literatura
1. IEC 60104: Aluminium-Magnesium-Silicon Wire for Over-
head Line Conductors.
2. PN-EN 50183: Przewody gołe ze stopu aluminium zawiera-
jącego magnez i krzem.
3. Karabay S.: Modification of AA-6201 alloy for manufacturing
of high conductivity and extra high conductivity wires with prop-
erty of high tensile stress after artificial aging heat treatment for
all-aluminium alloy conductors. Materials and Design, 2006, vol. 27.
4. Huges T. D.: Metallurgical significance of changes in pro-
duction practices for overhead line conductor materials. Overhead
Line Design and Construction: Theory and Practice, International
Conference, 28÷30 Nov. 1988.
5. PN-74/E-90083: Elektroenergetyczne przewody gołe.
6. IEC 60888: Zinc coated steel wires for stranded conductors.
7. IEC 60889: Hard Drawn Aluminium Wire for Overhead line
Conductors.
8. IEC 61597: Overhead Electrical Conductors — Calculation
Methods for Stranded Bare Conductors.
9. Hall J. F. i in.: Economic Evaluation of dynamic thermal
rating by adaptive forecasting, IEEE Trans. on PWRD, Vol. 3,
no 4.
10. Davies G.: Aluminum alloy (6210, 6101A) conductors.
Overhead Line Design and Construction: Theory and Practice,
International Conference, 28÷30 Nov. 1988.
11. Kiessling i in.: Overhead power lines. Springer.
Przedstawione badania zrealizowano dzięki dofinansowaniu
MNiSzW.
 POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z

STEFAN SZCZEPANIK Rudy Metale R52 2007 nr 7

BARTOSZ WIŚNIEWSKI UKD 519.68:621.762.5:661.8:
:669.14:621.73.043

ANALIZA PROCESU KUCIA MATRYCOWEGO ODKUWEK

OSIOWOSYMETRYCZNYCH ZE SPIEKANEJ STALI

W artykule przedstawiono analizę kucia w matrycach zamkniętych spiekanych stali otrzymanych na osnowie proszku Distaloy
DC-1. Przeprowadzono badania na materiałach modelowych i na spiekanych stalach, które uzupełniono symulacją kompu-
terową płynięcia materiału. W próbach na materiałach modelowych uzyskano jakościowy opis płynięcia materiału. W wy-
niku przeprowadzonych badań wyznaczono doświadczalnie parametry narzędzi, przy których może być uzyskany jakościo-
wo dobry wyrób ze spiekanej stal.
Słowa kluczowe: spiekana stal, kucie matrycowe, modelowanie fizyczne, modelowanie numeryczne

ANALYSIS OF CLOSE-DIE FORGING PROCESSES

OF AXIAL-SYMMETRICAL PARTS FROM PM STEEL

The work presents the analysis of close-die forging of preforms from PM steel on the basis of Distaloy DC-1 powder. Re-
search on plasticine and lead and on PM preforms made from sintered steel with 0.6% C graphite content as well numeri-
cal simulation of the flow of these materials was carried out. During physical modelling the qualitative information about
the flow of materials was obtained. As a result, the punch projection parameters with which products of good quality can
be obtained were established.
Keywords: sintered steel, die forging, physical modeling, numerical modeling

Wstęp jest jego plastyczność. To zagadnienie w odniesieniu do

Przy projektowaniu technologii wytwarzania elementów
konstrukcyjnych ze spiekanych stali przez kucie matrycowe,
istotne jest uwzględnienie zagadnień materiałowych i tech-
nologicznych. Dane o materiałach, ujmujące wpływ para-
metrów technologicznych kucia matrycowego i warunków
chłodzenia na własności spiekanych stali, opisano między
innymi w pracach [1÷5]. Otrzymane w tych pracach wyniki
własności wytrzymałościowych nie odbiegają od danych
prezentowanych w badaniach [7, 8]. Ważną własnością ma-
teriału przy opracowywaniu procesu wytwarzania odkuwek
spiekanych stali analizowano w pracy [1].
Niniejszy artykuł dotyczy analizy kucia w kształtowych
matrycach zamkniętych spiekanej stali na osnowie proszku
Distaloy DC-1, której własności w zależności od parame-
trów kucia i warunków chłodzenia opracowano w [5, 6].
Wyznaczono doświadczalnie zakres wielkości odkształceń,
przy jakich może być kształtowany materiał, wykonany ze
spiekanej stali na osnowie tego proszku [9]. Kształtowanie
tych tworzyw poprzedzono badaniami na materiałach mo-
delowych, w których otrzymano jakościowy opis płynięcia
materiału. Analizę płynięcia materiału podczas kucia uzu-

Prof. dr hab. inż. Stefan Szczepanik, dr inż. Bartosz Wiśniewski — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Inżynierii Metali i Informatyki
Przemysłowej, Kraków

427
pełniono symulacją komputerową MES, stosując program
Larstran Shape [10].
Badania kucia matrycowego
Do analizy procesu kucia matrycowego zaprojektowano
kształty modelowych odkuwek i narzędzia do ich wykona-
nia (rys. 1 i 2). Przedstawiona na rysunku 2 konstrukcja na-
rzędzi umożliwia określenie wpływu ich kształtu na płynięcie
materiału i wypełnienie wykroju matrycy. Stemple kształtu-
jące posiadają występy o średnicy 20 lub 30 mm i wysoko-
ści 4, 6 lub 8 mm. Przy takiej konstrukcji narzędzi można
realizować proces kucia, wykonując odkuwki z dnem pła-
skim lub z wgłębieniem o średnicy 20 mm lub 30 mm i wy-
Rys. 1. Odkuwki zaprojektowane do analizy wpływu
wysokości występu H (4, 6, 8 mm) stempla kształtującego
na płynięcie materiału
Fig.1. Shape of the forgings for the analysis of the influence of
the height of punch projection H (4, 6, 8 mm) on the material flow
Rys. 2. Matryce kształtowe ze stemplami o zmiennych
wysokościach występu H (4, 6 lub 8 mm)
wykorzystane w procesie kucia spiekanych stali
Fig.2. Shape of the dies with different punch projection height
H (4, 6 and 8 mm) which were applied to the forging of PM steel
428
Rys. 3. Przekroje odkuwek z plasteliny otrzymanych
przez kształtowanie jednostronne stemplami o wysokości występu
(od lewej) 4, 6, 8 mm i średnicy: A — 20 mm, B — 30 mm
Fig. 3. Sections of forgings obtained from plasticine by one-sided
deformation with a punch projection of (from left) 4, 6, 8 mm
and diameter: A — 20 mm, B — 30 mm
Rys. 4. Przekroje odkuwek z plasteliny otrzymanych przez
kształtowanie dwustronnie stemplami z występami o wysokości
(od lewej) 4, 6, 8 mm i średnicy: A — 20 mm, B — 30 mm
Fig. 4. Sections of forgings obtained from plasticine by two-sided
deformation with punch projection of (from left) 4, 6, 8 mm
and diameter: A — 20 mm, B — 30 mm
sokości 4 mm. Badania procesu kucia z zastosowaniem ma-
teriałów modelowych, tj. plasteliny i ołowiu, przeprowa-
dzono dla wszystkich możliwych wariantów konfiguracji
stempli kształtujących.
Badania modelowe
Próbki z plasteliny wykonano z naprzemiennie ułożo-
nych warstw w kolorach białym i czarnym. Grubość każdej
warstwy wynosiła 2,2 mm. Próbki w kształcie walców o śred-
nicy 48 mm i wysokości 11 mm składały się z pięciu
warstw plasteliny. Odkształcenie przeprowadzono w matry-
cach na prasie ręcznej. Na rysunkach 3 i 4 przedstawiono
przekroje odkształconych próbek z plasteliny.
Ułożenie warstw plasteliny po kuciu w jakościowy spo-
sób obrazuje lokalizację odkształcanie. W odkuwkach
kształtowanych z obu stron stemplami z występami wi-
doczna jest wyraźnie lokalizacja odkształcenia i duża jego
nierówniemierność w materiale odkuwki.
Próbki ołowiane posiadały analogiczne wymiary jak
próbki z plasteliny. Ich odkształcanie przeprowadzono na
prasie hydraulicznej przy prędkości odkształcenie ok. 0,1 s–1.
Podczas odkształcania rejestrowana była zmiana siły kucia
w funkcji drogi górnego stempla kształtującego. Wsad od-
kształcano w matrycy jednostronnie, stosując stemple o śred-
nicy 30 mm z różną konstrukcją występów, oraz dwustronnie
stemplami z występami o wysokości 4 mm i średnicy 20 mm.
Na rysunku 5 przedstawiono próbki ołowiane, kształtowane
jednostronnie. Widoczne jest dobre, całkowite wypełnienie
wykroju matrycy.
Na rysunkach 6÷8 przestawione są wykresy zmiany siły
w zależności od drogi stempla. Wartość siły potrzebnej do
realizacji procesu podczas kształtowania jednostronnego
jest dwukrotnie wyższa dla stempla o średnicy 30 mm niż
dla stempla o średnicy 20 mm. Podczas kształtowania dwu-
stronnego wartość siły wzrasta, lecz przebieg zmiany siły
zachowuje swój charakter dla kształtowania stemplami o śred-
nicy 20 lub 30 mm.
W pierwszym etapie kształtowania stempel wtłaczany
jest w materiał przy jednoczesnym płynięciu promieniowym.
W drugim etapie kucia materiał wypełnia wykrój matrycy.
Po całkowitym wypełnieniu wykroju powstaje w materiale
Rys. 5. Odkuwki ołowiane kształtowane jednostronnie stemplami
o występach (od lewej) 8, 6, 4 mm i średnicy u góry 30 mm,
na dole 20 mm
Fig. 5. Forgings obtained from lead by one-sided forming
with punch projection (from left) of 8, 6, 4 mm and diameter
30 mm (upper row) and 20 mm (bottom row)
Rys. 6. Przebieg siły w funkcji drogi podczas kształtowania
jednostronnego stemplem z występem o średnicy występu
20 mm i wysokości: A — 4 mm, B — 6 mm, C — 8 mm
Fig. 6. Force vs punch displacement during one-sided forming
with punch projection diameter of 20 mm and height of:
A — 4 mm, B — 6 mm, C — 8 mm
Rys. 7. Przebieg siły w funkcji drogi podczas kształtowania
jednostronnego stemplami o średnicy występu 30 mm
i wysokości: A — 4 mm, B — 6 mm, C — 8 mm
Fig.7. Force vs punch displacement during one-sided forming
with punch projection diameter of 30 mm and height of:
A — 4 mm, B — 6 mm, C — 8 mm
Rys. 8. Przebieg siły w funkcji drogi podczas kształtowania
dwustronnego stemplami o średnicy występu:
A — 30 mm, B — 20 mm i wysokości 4 mm
Fig. 8. Force vs punch displacement during two-sided forming
with punch projection diameter:
A — 30 mm, B — 20 mm and height 4 mm
stan naprężeń wszechstronnie ściskających, co powoduje
gwałtowny przyrost siły kucia. Jest to charakterystyczne dla
trzeciego etapu kształtowania w matrycach.
Do kucia spiekanej stali wybrano dwa z analizowanych
wariantów złożenia narzędzi:
⎯ górny stempel z występem o średnicy 30 mm i wysoko-
ści 4 mm, dolny stempel płaski,
⎯ stempel górny i dolny z występami o średnicy 20 mm
i wysokości 4 mm.
Badania kucia spiekanej stali
Materiałem do badań była spiekana stal wytworzona na
osnowie proszku Distaloy DC-1, zawierająca 0,6 % C
w postaci grafitu. Charakterystykę i własności tej stali po
kuciu przestawiono w pracach [5, 6]. Badania kształtowania
zrealizowano na materiale o gęstości 6,8 g/cm3, w stanie po
spiekaniu, oraz o gęstości 7,5 g/cm3, po wstępnym zagęsz-
czaniu tego spieku w matrycach z zastosowaniem stempli
płaskich. Proces kucia w matrycy kształtowej prowadzono
w temperaturze 1100 °C. W takich warunkach spiekana stal
ulega zagęszczeniu do ok. 7,6 g/cm3. Podczas drugiego
kształtowania na gorąco materiał zmienia nieznacznie swoją
objętość. W trakcie kucia w matrycach kształtowych reje-
strowano zmianę siły w czasie odkształcenia (rys. 9). Od-
kuwki otrzymane w wyniku kucia stemplem o średnicy wy-
stępu 30 mm spiekanej stali oraz po jej wstępnym zagęsz-
czaniu przedstawiono na rysunku 10. Maksymalna siła
kucia wynosiła 600 kN, podczas odkształcania materiału
spiekanego, oraz 700 kN, podczas odkształcenia materiału
uprzednio zagęszczonego. W pierwszym etapie matryco-
wania kształtowym stemplem górnym następuje wgniatanie
jego występu w materiał. W drugim etapie materiał płynie
promieniowo, a w trzecim wypełni ostatecznie wykrój ma-
trycy.
Zaobserwowano różnice pomiędzy kuciem stemplem
kształtowym spiekanej stali oraz tej stali po jej uprzednim
wstępnym zagęszczeniu. Materiał o małej porowatości za-
chowuje się podczas kształtowania podobnie jak materiał
lity, odkształcając się plastycznie w wyniku przyłożonej
siły. Natomiast porowaty materiał spiekany w pierwszym
etapie kucia ulega zagęszczeniu pod występem, a następnie
w pozostałej objętości, ostatecznie wypełnia wykrój matrycy.
W odkuwkach ze spiekanej stali o zawartości 0,6 % Cgraf,
429
 a

Rys. 9. Przebiegi zmiany siły w czasie kucia w temperaturze

1100 °C: a — spiekanej stali o zawartości 0,6 % Cgraf stemplem
kształtowym o średnicy występu 30 mm i wysokości 4 mm,
b — i tej stali po jej uprzednim zagęszczeniu w temperaturze 1100 °C Rys. 10. a — wady na powierzchni odkuwki ze spiekanej stali
o zawartości 0,6 % Cgraf, b — powierzchnia przekroju przez
Fig. 9. Force vs time during one-sided forming of PM steel: odkuwkę z zaznaczonymi wadami, c — powierzchnia przekroju
a — with 0.6 % C graphite content with the shaping punch odkuwki otrzymanej ze wstępnie zagęszczonego materiału
diameter of 30 mm and the height of punch projection 4 mm
and b — for the same steel densified at 1100 °C before forming Fig. 10. a — visible defects on the surfaces of the forgings
obtained from PM steel with 0.6 % C graphite content,
b — section of forgings from PM steel with defects, c — section
otrzymanych po kuciu w temperaturze 1100 °C w matry- of forgings obtained from the densified material before forming
cach nagrzanych do temperatury 300 °C i smarowanych
grafitem, pojawiły się pęknięcia. Natomiast w odkuwkach a
otrzymanych ze wstępnie zagęszczonego materiału nie wy-
stępują tego typu wady. Odkuwki przecięto w celu ujaw-
nienia makroskopowych uszkodzeń i pęknięć. W odkuw-
kach z materiału spiekanego ujawniono pęknięcie znajdują-
ce się bezpośrednio pod częścią kształtującą stempla, które
usytuowane było prostopadle do kierunku działającej siły.
Badanie odkuwek ze wstępnie odkutego materiału nie wy-
kazało tych wad. Otrzymane odkuwki przedstawiono na
rysunku 10.
Próby kształtowania materiału stemplem górnym i dol-
nym z występami o średnicy 20 mm przeprowadzono dla b
spiekanej stali o zawartości 0,6 % Cgraf, w stanie po wstępnym
zagęszczaniu na gorąco. W wyniku kucia uzyskano wyroby
z wadami od strony stempla dolnego. Na powierzchni odku-
wek występują pęknięcia w kierunku promieniowym, a na
przekroju ujawniono dodatkowe pęknięcia materiału (rys. 11).
Pęknięcia liniowe biegną od powierzchni w głąb materiału.
Usytuowanie i rodzaj tego pęknięcia sugeruje, że powstało
ono w trakcie wypełniania przez materiał wykroju matrycy
i zostało zamknięte w ostatnim etapie kucia. Maksymalna Rys. 11. a — zmiana siły w funkcji czasu podczas kucia wstępnie
wartość siły, zanotowana podczas realizacji kucia, wynosi zagęszczonej spiekanej stali o zawartości 0,6 % Cgraf,
około 400 kN. Energia uderzenia wyraźnie jest tłumiona b — przekrój przez odkuwkę z zaznaczonymi pęknięciami
w wyniku dwustronnego wgłębiania się stempli w odkształ- Fig. 11. a — force vs time during the forging of pre-densified PM
cany materiał (rys. 11a). steel with 0.6 % C graphite content, b — section with cracs

430
 Charakterystyka plastycznego płynięcia spiekanej stali
Reologiczna charakterystyka płynięcia materiału opiera
się na krzywych plastometrycznych. Uzyskano je w wyniku
spęczania próbek w kształcie walców w zakresie austeni-
tycznym w dwóch temperaturach 850 oraz 940 °C, z trzema
prędkościami odkształcenia 0,1, 1, 10 s–1. Wyniki prób pla-
stometrycznych przedstawiono na rysunku 9.
Numeryczna symulacja procesu kucia
Mała zmiana objętości podczas kształtowania materiału
wstępnie zagęszczonego umożliwiała przeprowadzenie sy-
mulacji komputerowych tego procesu opartych na MES.
Symulację numeryczną przeprowadzono za pomocą pro-
gramu Larstran-Shape. Przyjmując warunki brzegowe do
symulacji procesu odkształcania uwzględniono parametry
technologiczne realizacji procesu kształtowania materiału.
Analizę prowadzono dla materiału wstępnie zagęszczonego,
co pozwoliło ominąć problem zmiany jego objętości pod-
czas odkształcania.
Danymi opisującymi zachowanie się spiekanej stali o za-
wartości 0,4 % Cgraf w podwyższonych temperaturach są
krzywe płynięcia (rys. 9) oraz dane materiałowe:
— gęstość w temperaturze 20 °C 7,85 g/cm3,
materiału
— moduł w temperaturze 20 °C 200 GPa,
sprężystości E w temperaturze 500 °C 150 GPa,
a plastycznego odkształcenia zostaje zamieniona na ciepło,
Rys. 12. Zależności naprężenie–odkształcenie dla kutej spiekanej
stali o zawartości 0,4 % Cgraf uzyskane podczas badań
plastometrycznych w temperaturze: a — 850 °C, b — 940 °C
z trzema prędkościami odkształcenia
Fig. 12. Stress-strain relationships for PM steel with 0.4 % C
graphite content obtained during compression tests at:
a — 850 °C, b — 940 °C with different strain rates
— ciepło właściwe w temperaturze 20 °C 460 J/kg·K,
w temperaturze 720 °C 1150 J/kg·K,
w temperaturze 900 °C 600 J/kg·K,
w temperaturze 1100 °C 650 J/kg·K,
— przewodnictwo w temperaturze 20 °C 0,039 W/mm·K,
cieplne w temperaturze 1100 °C 0,028 W/mm·K,
— współczynnik
0,04 W/K·mm2,
wymiany ciepła:
— współczynnik
dyssypacji 0,9,
energii:
— współczynnik
0,9,
promieniowania:
— temperatura
1100 °C,
materiału:
Przeprowadzono analizę cieplno-mechaniczną procesu,
uwzględniającą zmiany temperatury materiału podczas od-
kształcania. Zadanie zdefiniowano jako osiowosymetryczne.
Symulację realizowano dla następujących warunków procesu:
⎯ średnia prędkość stempla podczas odkształcania próbki
na prasie śrubowej 150 mm/s,
⎯ temperatura narzędzi 300 °C,
⎯ współczynnik tarcia 0,1.
W wyniku symulacji uzyskano informacje o rozkładzie
intensywności naprężeń i odkształceń, naprężeń średnich oraz
temperatur w trakcie i na końcu procesu kucia (rys.13÷18).
Podczas odkształcenia plastycznego materiału część pracy
które powoduje wzrost temperatury odkuwki. Podczas ku-
cia stemplem z występem 30 mm, temperatura materiału
wzrasta o 23 °C do temperatury 1123 °C (rys. 13).
W wyniku kucia materiału w matrycy z dwoma stemplami
o średnicy występu 20 mm, przyrost temperatury jest większy
i wynosi 58 °C w miejscach o największej intensywności
odkształcenia. W wyniku kontaktu materiału z matrycą o tem-
peraturze 300 °C w strefach przypowierzchniowych następu-
je obniżenie temperatury. Ponieważ czas odkształcania na
Rys. 13. Rozkład temperatury (°C) w odkuwce w końcowym etapie
odkształcania w matrycy stemplem o średnicy występu 30 mm
Fig. 13. Temperature distribution (°C) in a forging in the final
stage of closed — die forging with punch diameter of 30 mm
Rys. 14. Rozkład temperatury (°C) w odkuwce w końcowym
etapie odkształcania w matrycy stemplem dolnym i górnym
o średnicy występu 20 mm
Fig. 14. Temperature distribution (°C) in a forging in the final
stage of closed — die forging with bottom and upper punch
projection diameter of 20 mm
431
a występują tylko naprężenia ściskające, co powoduje do-
b część matrycy przy znacznie większych lokalnych od-
Rys. 15. a — rozkład naprężeń średnich (MPa)
oraz b — intensywności odkształceń w materiale odkuwki
w pośrednim etapie kucia stemplem o średnicy występu 30 mm
Fig. 15. a — distribution of average stress (MPa)
and b — equivalent strain in the intermediate stage of forging
with punch projection diameter of 30 mm
a
b
Rys. 16. a — rozkład naprężeń średnich (MPa)
oraz b — intensywności odkształceń występujących w materiale
w końcowym etapie kucia stemplem o średnicy występu 30 mm
Fig. 16. a — distribution of average stress (MPa)
and b — equivalent strain in the final stage of forging
with punch projection diameter of 30 mm
prasie śrubowej jest bardzo krótki, to strefa o temperaturze
ok. 860 °C jest bardzo mała i występuje przy powierzchni.
Na podstawie otrzymanych wyników symulacji kształ-
towania stemplem górnym z występem o średnicy 30 mm
i płaskim stemplem dolnym stwierdzono, że w pierwszym
etapie wypełniania wykroju materiał wyciskany jest prze-
ciwbieżnie podczas wypełniania wykroju. W tym etapie kucia
pojawiają się naprężenia rozciągające o wartości do 80 MPa
(rys. 15a), a odkształcenia logarytmiczne wynoszą ponad 1
(rys. 15b). W wyniku pojawienia się naprężeń rozciągają-
cych oraz dużego plastycznego odkształcenia miejsca te są
narażone na powstawanie pęknięć materiału.
Po wypełnieniu wykroju materiał dogęszcza się osta-
tecznie. Największe średnie naprężenia ściskające powstają
w materiale w strefie przyległej bezpośrednio do występu
kształtującego stempla i wynoszą w ostatnim etapie kształ-
towania do 1300 MPa (rys. 16a).
Nie stwierdzono uszkodzeń po kuciu materiału wstępnie
zagęszczonego. Maksymalne odkształcenia wokół części
kształtującej wynoszą 1,3 i przy tej wartości intensywności
odkształcenia nie następuje pękanie materiału, jak pokazano
na rysunku 10a. W ostatniej fazie procesu odkształcania
432
gęszczenie materiału.
W wyniku kucia matrycowego z zastosowaniem górne-
go i dolnego stempla z występem kształtującym o średnicy
20 mm, materiał odkształca się asymetrycznie. W pierw-
szym etapie płynie do góry wypełniając wykrój matrycy od
strony górnego stempla. Następnie materiał wypełnia dolną
kształceniach niż występowały w poprzednim etapie. War-
tość intensywności odkształceń przekracza 1,6 (rys. 17b).
W odkuwce po stronie kształtowanej stemplem górnym
maksymalne wartości odkształceń nie przekraczają 1,1.
Największe naprężenia rozciągające występują w końcowych
etapach kucia (rys. 17a) w momencie wypełniania dolnej
części wykroju matrycy. Wartość naprężeń rozciągających
w tym przypadku dochodzi do 150 MPa i jest dwukrotnie
a
b
Rys. 17. a — rozkład naprężeń średnich (MPa)
oraz b — intensywności odkształceń występujących w materiale
w pośrednim etapie wypełniania wykroju matrycy podczas kucia
stemplem górnym i dolnym z występem 20 mm
Fig. 17. a — distribution of average stress (MPa)
and b — equivalent strain in the intermediate stage of forging
with upper and bottom punch projection diameter of 30 mm
a
b
Rys. 18. a — rozkład naprężeń średnich (MPa)
oraz b — intensywności odkształceń występujących w materiale
w końcowym etapie kucia w matrycy stemplem górnym i dolnym
z występem 20 mm
Fig. 18. a — distribution of average stress (MPa)
and b — equivalent strain in the final stage of forging with upper
and bottom punch projection diameter of 20 mm
większa od granicy plastyczności tego materiału w danej
temperaturze. Występowanie tak dużych naprężeń rozciąga-
jących jest przyczyną powstania omawianych wcześniej
pęknięć.
Nie stwierdzono natomiast uszkodzeń i pęknięć w mate-
riale kształtowanym od strony stempla górnego. Maksy-
malne wartości odkształceń w tym obszarze wynoszą 1,3
(rys. 18b). Także naprężenia rozciągające osiągają maksy-
malnie 91 MPa (rys. 17a), co nie stanowi wartości krytycznej,
potrzebnej do zapoczątkowania pękania materiału. W tych
warunkach materiał dobrze wypełnia wykrój matrycy od
strony stempla górnego.
Na podstawie otrzymanych wyników badań stwierdzo-
no, że dla wstępnie zagęszczonej na gorąco spiekanej stali
o zawartości 0,4 % Cgraf do 7,5 g/cm3 przekroczenie warto-
ści naprężeń rozciągających powyżej 90 MPa może powo-
dować, podczas jej kształtowania na gorąco w temperaturze
1100 °C, wewnętrzne pękanie materiału. W tym przypadku
wartość naprężeń średnich odniesiona do granicy plastycz-
ności wynosi 1,1, przy wartości granicy plastyczności około
80 MPa. Także duże lokalne odkształcenia, powyżej warto-
ści 1,3, mogą powodować pękanie materiału na jego po-
wierzchni. Dla spiekanych stali, o początkowej gęstości
wynoszącej 6,8 g/cm3, wartości granicznych odkształceń
i naprężeń są mniejsze. Uzasadnione są zatem dalsze bada-
nia w kierunku wyznaczenia granicznych odkształceń i na-
prężeń potrzebnych do realizacji procesu kucia spiekanych
tworzyw metalicznych.
Wnioski
Przeprowadzone badania modelowe pozwoliły na jako-
ściową ocenę płynięcia materiału podczas kucia matryco-
wego i umożliwiły wybór wariantu konstrukcji narzędzi do
kucia spiekanych stali. W wyniku kucia w matrycach za-
mkniętych tych stali otrzymano odkuwki, których jakość
wewnętrzna zależy od stanu materiału wyjściowego przed
kuciem. Większą podatność do odkształceń plastycznych
ma spiekana stal po jej wstępnym zagęszczeniu na gorąco.
Symulacje numeryczne procesu kucia dały informacje
o stanie odkształcenia i naprężenia w odkształcanym mate-
riale. Ich wyniki ukazały miejsca krytyczne w odkuwkach
ze względu stan naprężeń i możliwość wystąpienia w nich
pęknięć. Na podstawie przeprowadzonej symulacji kształ-
towania górnym stemplem z występem o średnicy 30 mm
i stemplem dolnym płaskim stwierdzono, że w pierwszym
etapie wypełniania wykroju pojawiają się naprężenia roz-
ciągające o wartości do 80 MPa, a odkształcenia logaryt-
miczne wynoszą ponad 1. Spiekana stal nie jest podatna do
tak dużych odkształceń i pęka w tych obszarach. Po kuciu
materiału wstępnie zagęszczonego nie stwierdzono wystę-
powania tych wad. Maksymalne odkształcenia wokół części
kształtującej wynoszą 1,3 i przy tej wartości intensywności
odkształcenia nie następuje pękanie materiału ze względu
na korzystny stan naprężeń ściskających.
Analiza rozkładu naprężeń i odkształceń w materiale
podczas kucia, w powiązaniu z wynikami kształtowania
przedstawionymi powyżej, pozwala na określenie granicz-
nych wartości, przy których możliwe jest jego kształtowa-
nie bez utraty spójności.
Literatura
1. Szczepanik S.: Teoretyczne i technologiczne aspekty kucia
spiekanych stali. Metalurgia i Odlewnictwo. Zesz. Nauk. Z. 137,
1991, AGH, Kraków.
2. Szczepanik S., Wiśniewski B., Skrzypek T.: Osiągnięcia w za-
kresie kucia matrycowego wyprasek z kompozytów na osnowie
stopu aluminium Al-Cu-Si z udziałem fazy ciekłej oraz spieka-
nych stali niskostopowych. Hutnik-Wiadomości Hutnicze 2006,
t. 73, nr 4 s. 163÷170.
3. Szczepanik S., Wiśniewski B., Wójtowicz T.: Struktura i wy-
brane własności spiekanej stali niskostopowej o zawartości 0,25 %
C poddanej obróbce cieplno-plastycznej. Rudy Metale 2004, t. 49,
nr 9 s. 462÷467.
4. Szczepanik S., Fludzińska K., Wiśniewski B.: The influence
of closed-die hot forging of Al-Cu-Si, steel and Ni-Al PM pre-
forms on the properties and structure of the products.: ICCE-12:
twelfth annual International Conference on Composites/Nano En-
gineering : August 1÷6, 2005, Tenerife, Spain.
5. Szczepanik S., Wiśniewski B.: The influence of hot forging
and heat treatment parameters on the properties of PM steel. DF
PM 2005: Deformation and Fracture in structural PM materials,
proceedings of the international conference, Stará Lesná, Slovak
Republic, September 27÷30, s. 56÷63.
6. Wiśniewski B., Szczepanik S.: Wpływ warunków chłodzenia
po odkształceniu w zakresie austenitycznym niskostopowej stali
spiekanej o zawartości 0,4 % węgla na strukturę i własności. Rudy
Metale 2005, t. 50, nr 10-11, s. 629÷634.
7. Strafellini G., Fontanari V., Molinari A.: Influence of micro-
structure on impact behavior of sintered ferrous materials. Powder
metallurgy, 1995, t. 38, nr 1, s. 45÷51.
8. Sintergeschmiedete Bauteile — Präcision und Sicherheit in
Serie Krebsögeinformationen.
9. Szczepanik S.: Bericht aus der Studienaufenthalt am Institut
für Umformtechnik TU BA Feiberg. Freiberg 2004 [niepublik.].
10. Program Larstran SHAPE.
Badania zrealizowano w ramach realizowanych na AGH
Badań Własnych nr 10.10.110.563. Do symulacji procesu
kucia zastosowano program Larstran Shape.
433
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
NADWYŻKA TLENKU GLINU
BUCHANAN S.: ALUMINA INTO SURPLUS. MBM 2007, nr 435,
s. 16÷17, BŁ
Chińskie zakłady produkując więcej aluminium spowo-
dowały olbrzymi wzrost produkcji rafinowanego tlenku
glinu stawiając rynek na głowie — pisze Sandra Buchanan.
Jeszcze niedawno występował deficyt metalurgicznego
tlenku glinu. Jednakże tempo, w jakim Chiny budowały ra-
finerie na terenach niezagospodarowanych przemysłowo,
odwróciło sytuację. Firmy w Brazylii i Australii zachęcone
deficytem i wysokimi cenami inwestowały, aby sprostać
chińskim potrzebom.
Według danych Światowego Biura Statystyki Metali
(WBMS) na rynku przewidywana jest nadwyżka i może to
potrwać kilka lat, nawet przy stale rosnącej produkcji chiń-
skiego pierwotnego aluminium: z 7,8 mln t w 2005 r. do
8,46 mln t w okresie od stycznia do listopada 2006 r.
Według danych Metal Bulletin Research (MBR) światowa
produkcja tlenku glinu wzrosła o 11 % do poziomu 67,5
mln t w 2006 r. — tj. dużo więcej niż jest wymagane, aby
zniwelować deficyt. Chińska produkcja wzrosła zdumiewa-
jąco o 63 % do 12,6 mln t.
Niezależny brytyjski analityk James King powiada: „Nie-
spodzianka przyszła ze strony nowych niezależnych graczy,
którzy wybudowali i otworzyli zakłady w latach 2005÷2006;
a na 2007 r. planowane jest otwarcie ich jeszcze większej
ilości”.
Niepewność tego, co Chiny zrobią w najbliższej przyszłości,
oraz ceny, które spadły o dwie trzecie w 2006 r. — z ponad
600 $/t w styczniu do poniżej 200 $/t w listopadzie — cha-
rakteryzuje rynek tlenku glinu na początku 2007 r. Jak in-
formuje MBR światowy bilans wykazywał deficyt na po-
ziomie 1,38 mln t pod koniec 2005 r. i nadwyżkę na pozio-
mie 1,28 mln t pod koniec 2006 r.
Chiny. Wszyscy oczekują nagłego wzrostu produkcji chiń-
skiego tlenku glinu i następnie odejścia od jego importu
przez Chiny. Według MBR produkcja osiągnie poziom 7,1
mln t w 2006 r., zmniejszy się o prawie 2 mln t w roku bie-
434
Rudy Metale R52, 2007, nr 6
UKD 061.6(051):669.2/.8:061.75(438)
żącym i o kolejny milion ton w roku przyszłym.
Spadek importu tlenku glinu wymusi wzrost importu
boksytu. Nowe chińskie rafinerie aluminium są projekto-
wane na produkcję z wysokiej jakości boksytów, a materiał
chiński jest ogólnie niskiej jakości. MBR podaje, że w 2006 r.
import boksytu do Chin wzrośnie o 327 % do poziomu
9,3 mln t.
Nowe dostawy nadeszły z Indonezji. „Indonezyjska pro-
dukcja była niewielka — na poziomie od jednego do dwóch
mln t/r. W chwili obecnej nowi producenci dostarczają
10 mln t — i jest to tam nowe zjawisko!” — mówi King.
Zgodnie z raportem członków Międzynarodowego Instytutu
Aluminium (IAI) produkcja tlenku glinu poza Chinami
wrosła prawie o 4 mln t/r. w 2006 r. Realizowane projekty
przyniosą wzrost produkcji o dalsze 3 mln t/r. w roku bie-
żącym i 3,5 mln t w roku przyszłym. Prognozy MBR suge-
rują, że pod koniec 2009 r. nadwyżka produkcji wyniesie
prawie 3 mln t/r.
„Wiele nowych projektów poza Chinami jest ukierunkowa-
nych na rynek chiński. Są to w większości projekty reali-
zowane na nowo zagospodarowanych terenach przemysło-
wych. Obecnie obserwowany jest rozłam w chińskiej pro-
dukcji, który powoduje trudności w wyznaczaniu kierun-
ków rozwoju” — zauważa King.
Ceny. Ceny tlenku glinu rosły aż do czasu wejścia na świa-
towy rynek nowych dostaw materiału z Rosji i Środkowego
Wschodu, po czym spadły poniżej poziomu typowego dla
cen kontraktowych.
Nadprodukcja i niskie ceny mają wpływ tylko na tych, dla
których sprzedaż tlenku glinu jest główną i jedyną działal-
nością. Zgodnie z tym, co podaje MBR, pięciu najwięk-
szych producentów tlenku glinu, stale zwiększających pro-
dukcję, to: Alcoa, BHP Billiton, Glencore, Chalco i CVRD
(Aluvale).
Obserwuje się trend do konsolidacji, co sygnalizuje intencje
stworzenia w rzeczywistości większej wydajności produk-
cyjnej (tabl. 1).
W ubiegłym roku produkcja została zredukowana o ok. 1,3
mln t właśnie pod presją niskich cen m.in. w Ormet Burnsi-
de i Alcoa Point Comfort w USA, rafinerii Alro Tulcea
w Rumunii i zakładach Nalco w Indiach.
„Jeśli redukcje utrzymają się w 2007 r., to będzie to więcej
niż dosyć, aby zniwelować naszą wyliczoną nadprodukcję.
Część produkcji chińskiej została zamknięta, a niektóre
nowe projekty mogą być opóźnione lub skreślone, chociaż-
by ze względu na problemy z pozyskaniem boksytu i wy-
sokimi kosztami chińskich rafinerii. Z kolei produkcja
indonezyjska została odzyskana chwilowo, a jej podtrzy-
manie nie będzie możliwe” — zauważa Gayle Berry, anali-
tyk MBR.
I jak powiedział King: „Import z Indonezji jest sytuacją
krótkotrwałą — zapasy boksytu nie są wielkie, a infrastruk-
tura zbyt uboga, aby była w stanie wspierać eksport w dłuż-
szym okresie”.
W celu uniknięcia problemów z boksytem Chalco preferuje
rozwiązanie obejmujące m.in. zakup akcji sektora produkcji
tlenku glinu. Wygląda na to, że nie ma postępu w realizacji
projektu CVRD-Chalco w północnej Brazylii, o czym in-
formowano w roku ubiegłym. Wykonano jedynie wstępne
studium wykonalności. Jeden z komentatorów sugeruje, że
chęć Chin do wykorzystania własnej siły roboczej w zakła-
dach zagranicznych może być nie do zaakceptowania
w Brazylii.
Swoją pozycję umacnia firma Rusal, która w momencie
konsolidacji w 2000 r. (Rusal-Sual-Glencore) nie była moc-
na, w obecnie kontroluje źródła tlenku glinu z pięciu zakła-
dów na świecie oraz dodatkowo dwóch w Rosji.
Rusal ma szansę stać się największym na świecie producen-
tem tlenku glinu oraz jednym z większych producentów
aluminium. Sual posiada rozległe aktywa aluminiowe w Ro-
sji, a Glencore — cztery rafinerie aluminium w Irlandii,
dwie na Jamajce i na Sardynii. Współwłaścicielem zakładu
Eurallumina na Sardynii jest Rio Tinto, lecz Rusal już zgo-
dził się wykupić 56 % pakiet akcji.
Inni producenci aluminium, chcący dźwignąć swoją pozy-
cję jakkolwiek nie tak spektakularnie, to Dubal z Dubaju.
Saudyjska kopalnia Ma’aden posiada jedyne duże złoże
boksytu na Półwyspie Arabskim i planuje rozpocząć własną
produkcję w 2008 r., pozostała część Zatoki musi importo-
wać surowiec z innych źródeł.
W ubiegłym roku Dubal podpisał z indyjskim Larsen & Tou-
bro umowę na budowę rafinerii, która będzie korzystać
z lokalnych złóż boksytu w południowo-wschodnim stanie
Orissa. Dubal zakupił również udziały do 40 % praw do
projektu Global Alumina w Gwinei, ale nawet pomimo po-
wyższych inwestycji nie będzie w stanie zapewnić zaopa-
trzenia w surowiec, które pozwoliłoby osiągnąć planowany
poziom produkcji aluminium.
Hydro, które jest w „komfortowej” sytuacji, pokrywając pra-
wie połowę swojego zapotrzebowania przez akcje i umowy
długoterminowe, zamierza zwiększyć tę proporcję, ponie-
waż jego produkcja wzrasta.
„Nasze pokrycie akcjami wzrośnie w nadchodzących la-
tach. W 2010 r. [gdy Qatalum w Katarze osiągnie pełną
zdolność produkcyjną], ok. 85 % naszych potrzeb będzie
pokrywana przez nasze udziały w akcjach i kontrakty dłu-
goterminowe z Rio Tinto (Comalco, Australia)” — poin-
formowała Ellen Rasmussen, planistka ds. zasilania i su-
rowców.
Obecne trendy nie wpływają na większość zintegrowanych
producentów aluminium. King podkreśla jednak, że jeśli
ceny są niskie, ekonomicznie uzasadnionym staje się za-
mknięcie zakładów produkcji tlenku glinu i kupowanie go
na rynku.
Cena w styczniu br. osiągnęła nieoczekiwany poziom 250
$/t, a potem 350 $/t jako reakcja na zakłócenie dostaw bok-
sytu z Gwinei, co zasygnalizowało koncernom możliwe
ograniczenia w produkcji aluminium. Powyższa sytuacja
była niespodzianką dla kupców, którzy podpisali umowy
długoterminowe i teraz znaleźli się w kłopotliwej sytuacji.
Jeśli ceny tlenku glinu spadną ponownie, to surowiec
można by pozyskać taniej. W chwili obecnej taka sytuacja
jeszcze nie ma miejsca, lecz należy oczekiwać swego ro-
dzaju wycofywania się i renegocjacji umów. Należy obser-
wować rozwój sytuacji w najbliższych miesiącach br.,
szczególnie, gdy nowe źródła włączą się w strumień dostaw.
Problematycznym staje się również sposób ustalania cen
kontraktowych.
„Tradycyjnie ceny kontraktowe średnio- i długotermino-
wych umów wahały się na poziomie około 12,5 % ceny
metalu, lecz w ostatnich dwóch latach były znacznie wyż-
sze — na poziomie 14 %. Przy cenach tlenku glinu na po-
ziomie 200 $ i stałych wysokich cenach metalu oczekuje się
poziomu ok. 7 %, zamiast 12,5 %. Jak wobec tego ustalić
ceny kontraktowe w tej sytuacji?” — zastanawia się King.
Prognozowana przez MBR cena wyniesie w 2007 r. 290 $/t
i 210 $/t na 2008 r.
Tablica 1
Najwięksi producenci tlenku glinu, tys. t
Wyszczególnienie 2006 r. 2007 r.
Alcoa 1258 1754
BHP Billiton 1736 2237
Glencore 3420 3570
Chalco 5187 6398
Aluvale (CVRD) 1465 2501
Rusal-Sual-Glencore
3182 2471
(po połączeniu)
KORZYSTNA SYTUACJA NA RYNKU WANADU
SMITH R.: VANADIUM VANTAGE. MBM 2007, nr 435, s. 27÷28,
BŁ
W chwili, gdy ponowne otwarcie australijskiej kopalni
wanadu Windimurra weszło w fazę budowy, Roderick Smith,
dyrektor zarządzający głównego udziałowca kopalni, doko-
nuje krótkiego przeglądu i charakteryzuje kształt światowej
produkcji i zapotrzebowania na wanad. Precious Metals
Australia jest na dobrej drodze do ponownego otwarcia
kopalni odkrywkowej Windimurra, która była ostatnio eks-
ploatowana w 2003 r.
W połowie 2004 r., gdy Xstrata zamknęła należącą do We-
stern Australia kopalnię wanadu Windimurra, posiadacze
znaczących pakietów akcji projektu doszukali się błędów
w oryginalnym projekcie zakładu. Nie rozwiązano jednak
nieporozumień z innymi właścicielami kopalni.
Niespełna 15 miesięcy później, w sierpniu 2005 r., Xstrata
zakończyła sprzedaż swoich udziałów w kopalni jej obec-
nemu właścicielowi — i wcześniejszemu partnerowi pro-
jektu — Precious Metals Australia Ltd (PMA).
Po starannej rewizji projektu, PMA jest na dobrej drodze do
ponownego otwarcia kopalni odkrywkowej, zlokalizowanej
650 km na północny wschód od Perth i podjęcia ponownie
435
produkcji w styczniu przyszłego roku.
W momencie pisania tego artykułu w kopalni Windimurra
prowadzą działania joint venture Theiss Promet, Proteus
Engineers oraz południowoafrykańska firma Drytech Inter-
national. Oczekiwana wydajność to 6200 t/r. ferrowanadu,
co stanowi około 8 % światowego zapotrzebowania.
Złożono również zamówienia na sprzęt, w tym m.in. na wy-
sokociśnieniowe urządzenia do mielenia i stację zasilania
z turbiną gazową. Usunięto zużyte wykładziny z 126-metro-
wego pieca obrotowego i rozpisano przetarg na ich wymianę.
Reaktywowano wioskę Windimurra i wyposażono w niej
140 mieszkań dla stałego personelu oraz dla dodatkowych
160 pracowników budowlanych.
Grupa Noble z Hong Kongu przejęła w sierpniu ubiegłego
roku 10 % pakiet akcji za 13,5 mln $ australijskich. PMA
podpisała umowę z ww. grupą na prowadzenie spraw zwią-
zanych z marketingiem całości produkcji kopalni. Wpłaty
udziałów w wysokości 48,5 mln $ australijskich pozwoliły
uzupełnić zasoby gotówkowe do ponad połowy z wymaga-
nych 200 mln $ australijskich na realizację projektu, a po-
zostałą brakująca kwotę pokryją pożyczki.
Popyt na wanad wzrasta. Oczekuje się odpowiedzi dla-
czego po zamknięciu kopalni Windimurra, spowodowanym
przynajmniej w części słabą sytuacją na rynku, ryzykuje się
ponowne otwarcie kopalni?
PMA szacuje, że globalna konsumpcja wanadu wyprzedza
dostawy, zmniejszyły się zapasy a zapotrzebowanie stale
rośnie, o około 5÷7 % rocznie, w związku z rosnącą pro-
dukcją stali.
Wzrost wytrzymałości, twardości i odporności na zużycie
stali uszlachetnionych, przekłada się na wyższe zużycie
wanadu, tam gdzie było ono niskie — w szczególności
w Azji. W samych tylko Chinach produkcja stali specjal-
nych, zawierających wanad, wzrosła o 22,5 % w okresie
pierwszych sześciu miesięcy ubiegłego roku, znacząco
stymulując wzrost globalnej produkcji stali.
Stopy Ti-Al-V zwykle zawierają 5÷6 % wanadu, co popra-
wia ich własności wytrzymałościowe i odporność na wyso-
kie temperatury w różnorodnych zastosowaniach w prze-
myśle lotniczym. Wzrost zainteresowania stopem na bazie
Ti-Al-V przekłada się na większe zużycie wanadu. Niektóre
szacunki mówią, że konsumpcja stopów Ti-Al-V podwoi
się w ciągu najbliższych dziesięciu lat, powodując wzrost
zapotrzebowania na wysokiej czystości pięciotlenek wana-
du, który jest potrzebny do ich produkcji.
Producenci stali niewątpliwie pozostaną dominującym od-
biorcą końcowym wanadu, lecz perspektywicznym wydaje
się być wzrost produkcji stopów lotniczych i nowe zasto-
sowania tytanowanadu. Gdy ceny wanadu są wysokie jest
on często zastępowany przez niob, którego własności rów-
nież poprawiają wytrzymałość.
Historycznie ceny ferrowanadu, które spowodowały zastę-
powanie go ferroniobem wynosiły około 25 $ USA/kg, lecz
pod koniec 2006 r. ceny ferroniobu wzrosły ponad ten pro-
gowy poziom i w chwili obecnej go przekraczają. Powodu-
je to, że sytuacja rynkowa jest korzystniejsza dla wanadu.
W 2006 r. Chiny zużyły ok. 11 500 t ferroniobu, ale w związku
z powyższą sytuacją na rynku cen, PMA wierzy, że zostanie
on zastąpiony przez ferro-wanad.
Dostawy nadążają powoli. Większość wanadu pochodzi
z niewielkiego jego udziału w rudach żelaza (wanadowo-
-żelazowe magnetyty). Niewielkie jego ilości znajdują się
również w węglu i ropie oraz rudach uranowych. Jakkol-
436
wiek w skorupie ziemskiej jest obfitość wanadu, ekono-
micznie odzyskiwalne rezerwy nie są zbyt wielkie.
Trzech ważnych producentów pierwotnego wanadu, odzy-
skujących metal wprost z wanadowo-żelazowych magnety-
tów, wydobywających rudę wyłącznie ze względu na za-
wartość wanadu to: zlokalizowana w Afryce Południowej
kopalnia Xstrata Rhovan, zakład Highveld Vanchem, w któ-
rym udziały ma rosyjski producent stali Evraz oraz Vamet-
co, oddział amerykańskiego Strategic Minerals Corporation
(Stratcor), którego większościowym właścicielem jest rów-
nież Evraz. Kopalnie te mają pewien potencjał i mogą
zwiększyć produkcję, ale ich dalsza eksploatacja będzie
wymagała inwestycji w nowy sprzęt, zwiększenia wydajno-
ści w istniejących zakładach lub też wzrostu dostaw rudy
lub żużli.
Poza tymi dużymi producentami materiału pierwotnego,
którzy produkują ponad 25 000 t/r. pięciotlenku wanadu,
zaistniało ponad 200 małych producentów, którzy w okresie
ostatnich trzech lat — kiedy kopalnia Windimurra została
zamknięta — dołączyli z terenu Chin.
W 2005 r. wyprodukowali oni ponad 6000 t wanadu z ma-
gnetytu i węgla kamiennego, lecz naciski rządu, aby ogra-
niczyć produkcję metalu w małej skali oraz związane z tym
zanieczyszczenia spowodowały, że we wrześniu ubiegłego
roku wprowadzono nowy podatek dla kopalń pierwotnego
wanadu i powrócono do długoterminowych cen średnich,
co oznacza znaczne ograniczenie produkcji.
Inne dostawy wanadu pochodzą od kooperantów, którzy
produkują żużle zawierające wanad oraz firm recyklingo-
wych, które odzyskują wanad z takich odpadów, jak popioły
lotne, oleje odpadowe oraz zużyte katalizatory. Na świecie
jest tylko pięć stalowni i jeden producent surówki hutniczej,
którzy odzyskują wanad jako produkt uboczny, dostarczając
ponad połowę jego globalnej produkcji.
Wśród nich największym producentem na świecie jest po-
łudniowoafrykański Highveld Steel and Vanadium z pro-
dukcją ok. 70 000 t/r. żużla, zawierającego 22 % tlenku wa-
nadu. Około dwóch trzecich produkcji wysyłana jest do
Treibacher w Austrii, a pozostała jej część zwykle dzielona
jest między zakłady produkcji pierwotnego wanadu: Strat-
cor Vametco i Highveld Vantech.
Inni znani producenci to: Panzhihua Iron & Steel oraz
Chenggang w chińskich prowincjach Sichuan i Hebei;
dwóch rosyjskich producentów (Chusovskoj i Tułachermet)
oraz New Zeeland Steel.
Wydaje się, że współprodukcja wanadu z żużli postalowni-
czych pozostanie ważnym źródłem wanadu, lecz najpraw-
dopodobniej nie będzie w przyszłości znacząco przyrastać,
ponieważ ceny wanadu spadły. Bardziej prawdopodobna
jest racjonalizacja, przy której producenci żużli, tacy jak
Highveld i Evraz, mogą przetwarzać ich więcej we własnym
zakresie niż odsprzedawać innym. Dodatkowym źródłem
wanadu jest recykling produktów zawierających wanad, takich
jak katalizatory używane w przemyśle petrochemicznym
i chemicznym, lecz ma on ograniczony zakres ekspansji.
Odwrócenie równowagi. Dostawy wanadu wzrosły w latach
2000÷2001, wkrótce po tym jak produkcja stali i konsump-
cja stopów tytanowych wahały się powodując nadwyżkę
i obniżkę cen. Zapasy rosły, co zakończyło się kilkoma za-
mknięciami produkcji, aż do momentu, gdy w latach
2004÷2005 znacząco wzrosły ceny osiągając, na rynkach
europejskim i amerykańskim, poziom blisko 60 $ USA za
funt dla ferrowanadu.
Obecnie, zgodnie z danymi podanymi przez MBR ceny
ferrowanadu w Europie spadły do poziomu poniżej 30 $
USA/kg (zawartość wanadu 70÷80 %). W dłuższej perspek-
tywie, biorąc pod uwagę główne czynniki wpływające na
dostawy oraz zapotrzebowanie, PMA jest pewna, że pro-
gnozy dla rynku wanadu są dobre.
JAPOŃSKIE ZAPASY ALUMINIUM OSIĄGNĘŁY
NAJNIŻSZY POZIOM OD CZTERECH LAT
JAPANESE ALUMINIUM STOCKS TO REMAIN TIGHT AFTER
HITTING 4-YEAR LOW. METAL BULLETIN 2007, nr 8992, s. 10,
BŁ
Zapasy aluminium w Japonii skurczą się do najniższego
od czterech lat poziomu — powiedział przedstawiciel firmy
handlowej Marubeni Corp.
Według szacunków Marubeni, zapasy aluminium w japoń-
skich portach w: Jokohamie, Nagoi i Osace spadły o ok.
18 % z miesiąca na miesiąc, do poziomu 201 500 t pod ko-
niec marca br.
Częściowo spadek zapasów w magazynach może być zwią-
zany z opóźnieniem kilku dostaw z Ameryki Południowej
i Południowej Afryki, których przyjęcie przesunęło się na
kwiecień. Jednak główną przyczyną spadku zapasów był
spadek poziomu dostaw w firmach, które zamykały księgi
ze względu na kończący się w marcu rok finansowy.
Przedstawiciel Marubeni w komentarzu do MB powiedział,
że: „Popyt pozostał na stabilnym wysokim poziomie, ale
wydaje się, że poziom zapasów magazynowych w drugim
kwartale będzie niski”.
Zaznaczył, że domy handlowe i producenci będą zachowy-
wać się bardzo ostrożnie, kupując ilości niezbędne do za-
spokojenia potrzeb na minimalnym poziomie lub często
wręcz dopiero po podpisaniu kontraktu z końcowym użyt-
kownikiem. Dodał również, że handlowcy i producenci bę-
dą mieli dalej kłopoty z przenoszeniem wyższych kosztów
aluminium na użytkowników końcowych.
PRODUKCJA WSTRZYMANA W ZWIĄZKU ZE
STRAJKIEM W KOPALNI GRASBERG
CARRIES HO: GRASBERG PRODUCTION FALLS ON STRIKE,
MINISTER SAYS. METAL BULLETIN 2007, nr 8992, s. 11, BŁ
Produkcja miedzi w kopalni Grasberg znacząco spadła
ze względu na demonstracje pracowników, potwierdził
w oświadczeniu Purnomo Yusgiantoro — indonezyjski mi-
nister energii i górnictwa. Właściciele Freeport McMoran
próbują podtrzymać produkcję i dostawy są kontynuowane.
Handlujący miedzią lekceważą możliwość zmniejszenia
wydobycia.
W zeszłym tygodniu pojawiły się trzy sprzeczne doniesienia,
dotyczące poziomu produkcji. Według Reutera, Purnomo
Yusgiantoro poinformował, że kopalnie działają znacznie
poniżej możliwości wydobywczych.
„Wydobycie w kopalni odkrywkowej Grasberg osiąga po-
ziom tylko 20 % swoich możliwości, a w kopalni podziem-
nej — 60 %. Obie pracują, ale znacznie poniżej optymal-
nych poziomów”.
Freeport zapewnia, że produkcja i dostawy są kontynuowa-
ne, jednak nie zostało powiedziane, na jakim poziomie.
„Nasze zakłady, w tym te produkujące koncentrat, metal
i wysyłające koncentrat, kontynuują produkcję” — powie-
dział William Collier wiceprezes Freeport, oświadczając
również, że doniesienia grupy przewodzącej demonstracjom
o całkowitym wstrzymaniu produkcji były „nieprawdziwe”.
Z kolei rzecznik grupy strajkującej — Tongoi Papua (West
Papuans Workers Union) w komentarzu dla MB poinformo-
wał, że: „Wydobycie w kopalni zostało całkowicie wstrzy-
mane”.
Jeden z pośredników handlujących miedzią wierzy, że ko-
palnia wciąż działa, ale bez wiedzy protestujących, którzy
stanowią mniejszość załogi liczącej ok. 9000 osób, pracują-
cej w kopalni Grasberg,. I dodał, że: „Prawdopodobnie Ton-
goi Papua zatwierdził decyzję o podjęciu strajku, ale nie
wiedział, że część ludzi w tym czasie wciąż pracuje, bo-
wiem przy tak dużej załodze nie jest trudno znaleźć kogoś
do obsługi nie obsadzonego sprzętu”.
Według Associated Press policja szacuje liczbę protestują-
cych na ok. 1000 osób. Z kolei Tongoi Papua określił liczbę
strajkujących na 3000÷4000 osób. Freeport oświadczył, że
będzie próbować zawrzeć porozumienie z grupą protestują-
cych.
„Mamy nadzieję, że rozmowy prowadzone pomiędzy za-
rządem PTFI i Tongoi Papua doprowadzą do korzyści dla
naszych robotników” — powiedział Collier. PTFI jest lo-
kalnym przedstawicielem Freeport, PT Freeport Indonesia.
Tongoi Papua poinformował, że rozmowy prowadzone
z Freeport do tej pory nie przyniosły znaczących wyników.
JIANGXI COPPER PRZEWIDUJE, ŻE CHIŃSKI
IMPORT ZNACZĄCO WZROŚNIE
JIANGXI COPPER EXPECTS CHINA’S COPPER IMPORTS TO
REMAIN HIGH. METAL BULLETIN 2007, nr 8992, s. 11, BŁ
Jak wynika z rocznego raportu największej chińskiej
korporacji hutniczej miedzi Jiangxi Copper Co. przewidy-
wane jest, że w ciągu 2007 r. krajowy import miedzi zna-
cząco wzrośnie.
Chiński rząd ocenia, że plany zwiększenia wydajności ro-
dzimych hut miedzi mogą spowodować zmniejszenie kra-
jowej produkcji miedzi w roku bieżącym. A z drugiej strony
rozbudowa sieci energetycznej i infrastruktury kolejowej,
a także rozwój wiejskich obszarów Chin, pozwoli jeszcze
umocnić i tak już duży popyt na miedź.
W marcu br. Chiny zaimportowały 307 740 t surowej miedzi
i gotowych produktów, czyli o 28,3 % więcej w porównaniu
do lutego, ustanawiając nowy rekordowy wynik miesięczny.
Od czasu, gdy światowe zapasy miedzi pozostają na niskim
poziomie, nieuniknionym wydaje się, że ich odnowienie
w krótkim czasie będzie trudne. W związku z powyższym
Jiangxi Copper przewiduje, że w tym roku światowe ceny
miedzi osiągną rekordowy poziom.
Zysk netto Jiangxi Copper w 2006 r., w porównaniu do ro-
ku poprzedniego, zwiększył się o 146,87 % do poziomu
4,61 mld yuanów (596 mln $) dzięki ogromnemu popytowi
na rynku miedzi.
Jiangxi Copper potwierdził, że będzie koncentrować się na
dostarczaniu surowego materiału, zarówno ze źródeł we-
wnętrznych, jak i zewnętrznych, a dotychczasowe możli-
wości produkcyjne na poziomie 400 tys. t/r. zostaną do koń-
ca bieżącego roku uzupełnione o kolejne 300 tys. t.
Firma już wcześniej inwestowała w rozwój kopalni Dexing,
największej prywatnej kopalni w Chinach, a także w rozwój
kopalni Yongping i Wushan.
W lutym br. w firmie uruchomiono dział, mający za zadanie
zbieranie informacji o możliwościach nabycia innych ko-
palni miedzi.
437
 NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
ZAMKNIĘCIE PĘTLI — RECYKLING KATALIZA-
TORÓW SAMOCHODOWYCH
HAGELUKEN C.: CLOSING LOOP – RECYCLING OF AUTO-
MOTIVE CATALYST. METALL 2007, t. 61, nr 1÷2, s. 24÷39, AG
Katalizatory do oczyszczania spalin samochodowych
zawierają metale szlachetne, takie jak: Pt, Pd i Rh.
W latach 1980÷2006 w skali światowej zużyto w kataliza-
torach samochodowych 3500 t metali z grupy platyny (ang.:
PGM), w tym ok. 1650 t palladu (Pd), 1500 t platyny (Pt)
i 330 t rodu (Rh). W tym samym okresie produkcja ww.
metali pierwotnych wyniosła 8300 t, a to oznacza, że kata-
lizatory samochodowe stanowią ok. 40 % zapotrzebowania
na PGM.
Obecnie ok. 25 % produkcji PGM z recyklingu pochodzi
z Europy. Recykling katalizatorów samochodowych oferu-
je, w porównaniu z produkcją pierwotną, nie tylko korzyści
ekonomiczne, ale i ekologiczne.
Metale grupy platyny są najbardziej wartościowymi skład-
nikami katalizatorów, mają jednak jedynie nikły udział w ich
masie i są rozproszone w materiale ceramicznym lub meta-
lowym. Celem recyklingu jest możliwie kompletny odzysk
PGM oraz spełnienie podstawowego wymogu, który zakła-
da, że również stal i inne materiały zostaną poddane recy-
klingowi, a łańcuch recyklingowy, jako całość, będzie speł-
niał wymagania ekologii.
Rozwiązanie konstrukcyjne, objętość i zawartość metalu
szlachetnego w katalizatorze różnią się w zależności od
producenta samochodu, regionu, zastosowania, typu silnika
i roku produkcji. Zawartość metali szlachetnych w kataliza-
torze wynosi od 0,1 do 0,5 %, przy czym platyna, pallad
i rod mogą występować w bardzo różnych stosunkach,
w zależności od roku i obszaru produkcji (Europa, Ameryka
Północna i Daleki Wschód).
Obecnie w zmodernizowanych katalizatorach zawartość
PGM jest często bardzo niska. Katalizatory tej samej wiel-
kości mogą całkowicie różnić się zawartością metali szla-
chetnych oraz ich kombinacją. Przewiduje się fundamentalne
zmiany w praktyce biznesowej łańcucha recyklingu. W celu
osiągnięcia maksymalnego odzysku PGM z katalizatorów
samochodowych ważne jest:
⎯ optymalne wykorzystanie potencjału recyklingu, tzn.
zgromadzenie jak największej ilości teoretycznie do-
stępnych katalizatorów;
⎯ optymalne rozdzielenie w katalizatorach podzespołów
zawierających PGM;
⎯ możliwie najniższe straty podczas rafinacji platyny, pal-
ladu i rodu;
⎯ wysoki poziom przejrzystości i niezawodności w całym
łańcuchu recyklingu.
Obecnie w Niemczech istnieje 60 tys. warsztatów i ok. 1000
punktów recyklingu samochodów. Systemy logistyczne
spełniają tu ważną funkcję i w tym obszarze aktywnych jest
wiele firm, a niektóre z nich zajmują się nie tylko zbiórką
i transportem katalizatorów, ale również ich demontażem
i rafinacją PGM. W zależności od zastosowanego procesu
rafinacji, osiąga się odzysk platyny i palladu na poziomie
od 95 do 98 %, a to oznacza, że straty PGM są bardzo niskie.
Recyklingiem zajmują się także producenci samochodów. Du-
438
że centra recyklingu i demontażu posiadają licencje różnych
producentów samochodów i sortują katalizatory zgodnie
z ich wymogami.
Procesy homogenizacji, wstępnego zatężania, separacji i ra-
finacji PGM wymagają specjalnych technologii, znacznych
inwestycji kapitałowych i specjalnej infrastruktury.
W zasadzie przeróbka katalizatorów samochodowych jest
zyskowna jedynie w połączeniu z recyklingiem innych ma-
teriałów, zawierających PGM, ze względu na zabezpiecze-
nie krytycznej ilości wymaganej szczególnie przy oczysz-
czaniu (separacji i rafinacji PGM).
W Europie, w 2005 r. całkowita ilość ceramiki z katalizato-
rów wynosiła ok. 5000 t, w tym ok. 5 t platyny, 5 t palladu
i 1 t rodu. Jednakże przy 187 mln samochodów zarejestro-
wanych w 2002 r., w UE, odzysk katalizatorów będzie miał
w przyszłości, w Europie bardzo duże znaczenie.
Szacuje się, że w 2015 r. wszystkie złomowane samochody
będą wyposażone w katalizatory. Jednak całkowita ilość ce-
ramiki z katalizatorów, poddawanej recyklingowi, będzie
o wiele niższa niż wcześniej zakładano.
W latach 2001÷2004 firma Umicore i Oko-Institut praco-
wały nad projektem badawczym, dotyczącym przepływu
materiałowego PGM z katalizatorów samochodowych.
Szczegółowo przeanalizowano przepływ materiałów, ziden-
tyfikowano niedociągnięcia i potencjał recyklingu, podano
możliwości optymalizacji odzysku PGM z katalizatorów
samochodowych oraz omówiono ewentualne zagrożenia
ekologiczne.
Podano, że w 2002 r. ok. 90 % samochodów wyposażonych
było w katalizatory, a do 2010 r. szacuje się, że będzie ich
prawie 100 %. Średni czas użytkowania samochodu w Niem-
czech wynosi 12 lat, a dla około 30% samochodów nawet
15 lat i więcej.
Aby dokładnie wyjaśnić rzeczywistą sytuację, należy obli-
czyć ilość samochodów wyposażonych w katalizatory, cze-
kających na wyrejestrowanie, nie w odniesieniu do ich
średniego okresu użytkowania, ale raczej do aktualnego
rozkładu ich wieku.
W powyższych rozważaniach ilość katalizatorów jest o wiele
wyższa niż ich ilość aktualnie dostępnych do recyklingu.
Obecnie duża część teoretycznego potencjału recyklingu
nie może być realizowana ze względu na straty w samym
łańcuchu recyklingu, a także i przed nim, przy czym straty
przed łańcuchem recyklingu są o wiele wyższe niż straty
w łańcuchu. Do strat nie zalicza się eksportu katalizatorów
z Niemiec lub Europy do innych obszarów, gdzie prowa-
dzona jest rafinacja PGM.
Prognozy sporządzane przez doświadczonych analityków
przewidywały dużą podaż wtórnych PGM z recyklingu ka-
talizatorów. Profesjonalne podejście do recyklingu kataliza-
torów powinno obejmować m.in.:
⎯ zintegrowaną strategię, obejmującą nie tylko łańcuch
recyklingu katalizatorów samochodowych, ale też roz-
wój i łańcuch wytwarzania nowych katalizatorów;
⎯ wszechstronną ocenę i właściwą analizę przy wyborze
partnera do rafinacji metali PGM;
⎯ profesjonalne zarządzanie metalami PGM;
⎯ wybór optymalnych modeli ekonomicznych dla specy-
ficznych warunków i potrzeb;
⎯ wybór wiarygodnego i doświadczonego partnera, który
zabezpieczy innowacyjne rozwiązania na możliwie jak
największej liczbie etapów w łańcuchu recyklingu.
Pętla recyklingu, przedstawiająca zamknięty przepływ ma-
teriału, oferuje dostawcy wiele korzyści. Metale PGM wra-
cają regularnie do cyklu. Koncentracja podaży PGM dla
niewielu producentów pierwotnych obniża się, a producenci
wtórni wybierani są jako prowadzący rafinację PGM.
Unika się swobody handlowej pomiędzy nabywcą i sprze-
dawcą.
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY SUCHEJ SEPA-
RACJI MAGNETYCZNEJ PRODUKTÓW SYPKICH
W STANIE ZAWIESINOWYM
CIZEVSKIJ V. B. SEDINKINA N. A.: OSOBENNOSTI SUCHOJ
MAGNITNOJ SEPARACII MELKICH PRODUKTOV VO VZVE-
SENNOM SOSTOJANII. OBOGASCENIE RUD 2007, nr 1,
s. 25÷28, AG
Sucha separacja magnetyczna w stanie zawiesinowym
jest wysokoefektywnym procesem wzbogacania sypkich
produktów, co objawia się praktycznie całkowitą nieobec-
nością mechanicznego wynoszenia cząstek niemagnetycz-
nych do produktu magnetycznego i oczyszczaniem po-
wierzchni cząstek magnetycznych z licznych cząstek nie-
magnetycznych.
Aby podnieść cząstkę magnetyczną i przemieścić ją do sys-
temu elektromagnetycznego konieczne jest, by jednostkowa
siła działająca na nią była większa od siły ciążenia. Różnica
między tymi siłami składa się na pionowe przyspieszenie
przemieszczenia cząstki. Przy różnej podatności magne-
tycznej cząstek i wielkości działającej na cząstki jednost-
kowej siły magnetycznej fM, różnica pomiędzy fM – g opisu-
je przyspieszenie przemieszczania się cząstek.
Tak więc, cząstki mają różne przyspieszenie podnoszenia
się, co zapewnia ich względne przemieszczenie, współzde-
rzenia, zniszczenie flokuł i oczyszczanie ich powierzchni
z przylepionych drobnych cząstek. Ponieważ wielkość fM
w różnych punktach pola jest różna, to jedna i ta sama
cząstka przemieszcza się w różnych strefach pola z różnym
przyspieszeniem. W związku z tym zmienia się czas podno-
szenia cząstki w różnych obszarach pola magnetycznego.
Czas ten zależy od wysokości podnoszenia, długości i kąta
nachylenia systemu magnetycznego. Na przykład, czas
podnoszenia cząstki magnetytu zmienia się od 0,049 do
0,27 s. W punktach pola elektromagnetycznego, w których
wielkość działającej na cząstki siły fM jest mniejsza od siły
fM´ — wymaganej do podniesienia cząstki, podnoszenie
cząstek nie zachodzi. Cząstki o największej jednostkowej
podatności magnetycznej rozdzielane są jako pierwsze
z mieszaniny cząstek w systemie magnetycznym.
Materiał do rozdzielenia przygotowuje się w strefie pola
magnetycznego, w której fM > fM´. Powyższe właściwości
separacji materiału w stanie zawiesinowym zapewniają wy-
raźne obniżenie liczby drobnych cząstek niemagnetycznych
w produkcie magnetycznym. Na przykład, w przypadku wzbo-
gacania żużla zawierającego żelazo, ilość klasy o wielkości
1÷0 mm w produkcie magnetycznym zmniejsza się z 36,6 %
do 5,1 % przy równoczesnym zwiększeniu masowego udzia-
łu żelaza z 36,91 do 58,65 %.
Oczyszczenie powierzchni z nalepionych drobnych cząstek
zabezpieczyło selektywność rozdziału przy separacji ma-
gnetycznej w stanie zawiesinowym. Oczyszczanie po-
wierzchni cząstek zachodzi pod wpływem zderzania się
cząstek, jak również w wyniku odrywania się nalepionych
drobnych cząstek od dużych cząstek, przemieszczających
się z przyspieszeniem fM – g.
Analiza sił, zapewniających adhezję cząstek pokazuje, że
główną rolę odgrywają siły kapilarne. Największa siła
sczepiająca cząstki działa przy wilgotności większej od
zera. Pierwsze porcje wody wykorzystywane są do utwo-
rzenia warstewek absorpcyjnych, pokrywających powierzch-
nie cząstek i nie uczestniczą w sczepieniu kapilarnym. Przy
zwiększaniu wilgotności materiału, woda zapełnia wszyst-
kie pory, co prowadzi do zmniejszenia i do pełnego zaniku
ściągających menisków kapilarnych, zapewniając stopnio-
we zmniejszenie sił sczepiania.
Podczas ilościowej oceny procesu adhezji drobnych cząstek
do otrzymywanych cząstek dużych i określenia maksymal-
nego rozmiaru przylepiających się cząstek, należy rozwa-
żyć siły, działające na cząstki. Są to: siła inercji, dążąca do
oderwania cząstki, oraz siły reakcji kapilarnych. W celu ob-
liczenia maksymalnego rozmiaru zatrzymanej cząstki dmax,
należy te siły porównać. Dla wszystkich wartości jednost-
kowej siły magnetycznej, wielkość dmax w ekstremalnym
stopniu zależy od wielkości promieniowego kąta trójfazo-
wego parametru zwilżania, który jest funkcją wilgotności
materiału. Wilgotność separowanych produktów, która
wpływa na kapilarną reakcję cząstek, w dużym stopniu
określa wskaźniki wzbogacania. Wysoką selektywność sepa-
racji magnetycznej sprawdzono w warunkach przemysło-
wych podczas separacji rudy magnetytowej ze złoża Małyj
Kujbas w Rosji.
OSTATNIE POSTĘPY W NANOTECHNOLOGII
MAMALIS A. G.: RECENT ADVANCES IN NANOTECHNO-
LOGY. JOURNAL OF MATERIALS PROCESSING TECHNO-
LOGY 2007, t. 181, nr 1÷3, s. 52÷58, AG
Rozwój nanotechnologii wiąże się z dwoma tendencja-
mi ukierunkowanymi na miniaturyzację oraz ultraprecyzyj-
ną obróbkę. Nanotechnologia jest stosowana w mikroelek-
tronice i przemyśle komputerowym, jak również w robotyce,
biologii i medycynie, sieciach komunikacyjnych, opartych
na włóknach optycznych, lotnictwie, inżynierii chemicznej,
zaawansowanej technologii materiałowej i produkcji precy-
zyjnej.
Procesy ultraprecyzyjne są zwykle szeroko stosowane w pro-
cesach produkcji, np. silników samochodowych lub samo-
lotowych, poprzez udoskonalenie ich osiągów czy też pod-
zespołów optycznych, poprzez uzyskanie powierzchni o wy-
sokiej jakości.
Aby obserwować i dokonywać pomiarów w nanoskali,
opracowywane są nowe przyrządy i techniki. Obróbka ul-
traprecyzyjna obejmuje procesy, dzięki którym osiągana
jest w danym czasie najwyższa możliwa dokładność wy-
miarowa, co jest realizowane za pomocą narzędzi o bardzo
wysokiej dokładności.
Nanotechnologia definiowana jest jako produkcja urządzeń
o molekularnej lub atomowej skali dokładności, obejmująca
również wszystkie urządzenia o wymiarach mniejszych niż
100 nm. Jest ona prawdopodobnie obecnie najbardziej za-
awansowaną technologią wytwarzania i zwykle nazywana
jest „technologią ekstremalną”, osiągając teoretyczną gra-
nicę dokładności dla obróbki maszynowej, będącą wymia-
rem atomu lub cząsteczki substancji.
439
Obecnie obróbka ultraprecyzyjna odnosi się do osiągnięcia
tolerancji wymiarowych rzędu 10 nm i szorstkości powie-
rzchni rzędu 1 nm. Wymiary produkowanych części lub
elementów mogą być mniejsze niż 1 mikrom, a rozdziel-
czość i powtarzalność użytych urządzeń — rzędu 10 nm.
Dokładności obróbki ultraprecyzyjnej nie można osiągnąć
przez proste rozszerzenie konwencjonalnych procesów obrób-
ki. Wymagają one zastosowania nowych procesów i trój-
wymiarowej kontroli pozycji narzędzia i części, np. skanin-
gowej mikroskopii tunelowej (STH) i mikroskopii sił ato-
mowych (AFM). Przydatne są również takie procesy, jak:
wiercenie mikrootworów, frezowanie rowków, toczenie
powierzchni lustrzanych i mikrosworzni, czy też szlifowanie.
W National Technical University of Athens w Grecji pro-
wadzono pionierską pracę w ramach grantu europejskiego,
obejmującej ultraprecyzyjne cięcia i szlifowanie metali, ce-
ramiki technicznej i polimerów, mającej na celu wytworze-
nie przemysłowych części high-tech.
Nowym procesem jest proces głębokiego trawienia, tzw.
proces LIGA, oparty na litografii, platerowaniu elektroli-
tycznym i wtryskiwaniu. Procesy nanotechnologiczne po-
zwalają na manipulowanie atomami, projektowanie i wy-
twarzanie materiałów nanostrukturalnych, które mogą być
racjonalnie projektowane, celem uzyskania znacznie udo-
skonalonych własności optycznych, chemicznych i elektro-
chemicznych.
Na przykład nanorurki węglowe, których masa stanowi ok.
1/6 masy stali, charakteryzują się wytrzymałością na roz-
ciąganie ponad 100 razy wyższą niż stal, a zdolność prze-
noszenia nanodrutów węglowych jest 100 tys. razy wyższa
niż drutów miedzianych, dzięki czemu mogą być stosowane
w elektronice.
Zwykle stosowane nanoproszki na bazie metali to: nano-
proszki tlenku glinu, wiskery tlenku magnezu, nanoproszki
dwutlenku cyrkonu, mieszaniny nanoproszków. Nanopro-
dukty obejmują m.in. nanomateriały otrzymane za pomocą
eksplozyjnych technik zagęszczania.
W procesach nanotechnologicznych wymagana jest kontro-
la integralności powierzchni i dokładności wymiarowej za
pomocą metod nanometrologicznych, m.in. mikroskopii
siły atomowych, a także interferometrów laserowych i rent-
genowskich.
W związku z tym, że medycyna i informatyka podążają
w kierunku manipulowania materią w skali molekularnej, te
dwie dziedziny poddane będą wpływowi nanotechnologii.
Postępuje radykalna redukcja wymiarów, m.in. chipów
komputerowych i tranzystorów krzemowych w ich wewnętrz-
nej strukturze. Przewiduje się, że w ciągu 20 lat wielkość
obwodów w chipach osiągnie jedynie parę atomów. Istnieje
potrzeba opracowania nowych metod produkcji dla obwo-
dów o wymiarach poniżej 100 nm.
Innym zastosowaniem nanotechnologii jest magazynowanie
danych. Możliwe jest osiągnięcie gęstości magazynowania
danych na poziomie 400÷500 Gb/cal2, co pozwoli na dalsze
rozszerzenie zastosowań w zegarkach, telefonach komór-
kowych, laptopach itp.
W przemyśle motoryzacyjnym głównym zastosowaniem
nanotechnologii będą zminiaturyzowane czujniki, np. ciśnie-
nia, systemy kontroli przepływu paliwa i powietrza, żyro-
skopy, przyspieszeniomierze i serwomotory.
Nanotechnologia w medycynie i biologii umożliwia pod-
niesienie jakości życia. Protezy i narzędzia chirurgiczne wy-
kończone ultraprecyzyjnie, urządzenia diagnostyczne o bar-
440
dzo małych wymiarach, urządzenia do cięcia laserowego
przy bardzo skomplikowanych operacjach, leki powlekane
selektywnie reaktywnymi powłokami molekularnymi, to
tylko niektóre przykłady jej zastosowań w medycynie.
Obecnie można powiedzieć, że przyszłość nanotechnologii
leży między nauką i fikcją. Nowe zastosowania i urządze-
nia, które są obecnie badane przez naukowców i inżynie-
rów, obiecują rewolucję na każdym polu i w każdym zasto-
sowaniu. Jedną z takich dziedzin jest biotechnologia, która
stosuje wiedzę i techniki biologiczne do produkcji innowa-
cyjnych materiałów, urządzeń i systemów. Biotechnologia,
nanotechnologia i informatyka w bardzo dużym stopniu za-
zębiają się. Część naukowców pracuje obecnie nad nano-
technologią molekularną, w której atomy i cząsteczki ukła-
dają się same w podmioty funkcjonalne bez interwencji
człowieka. Zwykle podejmowane są kroki w kierunku wy-
tworzenia i obróbki części, które składają się wyłącznie z ato-
mów. Prowadzono symulacje komputerowe takich operacji,
a uzyskane pierwsze wyniki są obiecujące.
Zainteresowanie nanotechnologią w świecie rośnie. W ba-
daniach przodują USA i Japonia, ale kraje europejskie rów-
nież prowadzą badania, celem promocji w zakresie ultra-
precyzyjnych technologii, mikrotechniki i mikroelektroniki,
systemów mikroelektromechanicznych, nanotechnologii,
nanometrologii i metrologii precyzyjnej. Nowe i rozwijają-
ce się rynki dla tych technologii stwarzają zapotrzebowanie
na zminiaturyzowane, bardziej niezawodne urządzenia, wy-
twarzane szybciej i przy niższych kosztach.
OSTATNIE POSTĘPY W ZAKRESIE TECHNOLO-
GII POWLEKANIA ZWOJÓW
DAVIES N. C.: RECENT ADVANCES IN COIL COATING
TECHNOLOGY. ALUMINIUM 2007, t. 83, nr 1÷2, s. 94÷97, AG
W skali międzynarodowej, w procesie powlekania folii,
stosuje się tysiące ton związków chemicznych, farb i lakie-
rów na miliony metrów kwadratowych powierzchni. Fakt,
że większość materiałów powlekających zawiera rozpusz-
czalniki sprawia, że przemysł musi się dostosowywać do
wymogów ochrony środowiska.
Obecne i przyszłe rozwiązania legislacyjne powodują, że
producenci powlekanych zwojów ciągle poszukują „bar-
dziej czystych” technologii. Dodatkowo unijna dyrektywa
dotycząca recyklingu zużytych samochodów wymaga, by
powłoki stosowane w przemyśle motoryzacyjnym były
wolne od metali ciężkich, a to oznacza, że środki chemicz-
ne stosowane do obróbki wstępnej, nie powinny zawierać
chromu.
Prędkość linii powlekania jest ograniczona czasem przeby-
wania wyrobów w piecach, w celu utwardzenia warstwy
organicznej farby/lakieru. Równocześnie należy zwrócić
uwagę na zagadnienie równowagi pomiędzy systemem od-
lotowym oparów z linii a ilością emitowanych rozpuszczal-
ników.
Przy powlekaniu puszek aluminiowych na ich powierzchnię
nakładane są względnie cienkie warstwy lakieru. Niektóre
linie mogą pracować z prędkością ponad 250 m/min, wyko-
rzystując postępy w projektowaniu linii i opracowaniu no-
wych rodzajów lakierów. Jednak możliwość potencjalnego
wzrostu prędkości linii powyżej tej wielkości, wymaga już
stosowania alternatywnych procesów lub technologii.
Po pierwszym etapie procesu oczyszczania, na nieosłoniętej
powierzchni taśmy aluminiowej pozostają pozostałości
smaru walcowniczego z procesu walcowania na zimno,
warstwy tlenkowe, tworzone podczas wysokotemperaturo-
wych przejść walcowniczych i warstwy powierzchniowo
aktywne. Powierzchnie odkształcone charakteryzują się ultra-
drobnym ziarnem. Odkształcone warstwy powierzchniowe
na stopach aluminium najłatwiej wytwarza się w procesie
walcowania na gorąco. Grubość lakieru na blasze i płycie
po walcowaniu na gorąco jest rzędu mikronów i jest redu-
kowana w procesie walcowania na zimno. Stopy, które były
walcowane na zimno, charakteryzują się cieńszą warstwą
odkształconą, łatwiej usuwalną podczas konwencjonalnego
trawienia.
Procesy oczyszczania aluminium to m.in.: natryskiwanie lub
zanurzanie w roztworach kwasowych lub zasadowych oraz
procesy elektrolityczne w roztworach kwaśnych. Po oczysz-
czaniu prowadzi się obróbkę wstępną, mającą na celu uzyska-
nie dobrej adhezji i ochrony przed korozją, która obejmuje
procesy głębokiego natryskiwania i płukania albo powlekania.
Systemy bezchromowe charakteryzują się mniej reaktywną
naturą w odniesieniu do taśmy aluminiowej, w wyniku cze-
go większy nacisk kładzie się na sprawność i jakość wstęp-
nego etapu oczyszczania. Obróbka wstępna bezchromowa
pobudza adhezję, poprawia dobre własności barierowe,
osiągane dzięki anodyzowaniu lub obróbce hydrotermalnej
w wodzie lub parze. Szybkie anodowanie odbywa się w ką-
pieli kwasu siarkowego lub fosforowego. Jako alternatywy
dla chromu stosowane są kwasy fluorotytanowy i fluoro-
cyrkonowy. W celu poprawy osiągów, dodawane są związki
polimerowe. W takich systemach uzyskuje się dobrą adhe-
zję. Badano również systemy obróbki wstępnej, zawierające
promotory, takie jak np. krzemiany, fosfoniany i kwasy po-
liakrylowe, które są bardzo efektywne, szczególnie gdy sto-
sowane są w postaci monowarstw.
Krótko omówiono stosowane w budownictwie farby i lakiery
oraz kryteria wyboru systemu malowania zależne od szere-
gu czynników, takich jak: wygląd estetyczny, własności
mechaniczne, odporność na pogodę i korozję, działanie śro-
dowiska i oczywiście — koszty.
W dziedzinie opakowań powlekanie zwojów zostało zdo-
minowane przez rynek łatwo otwierających się końcówek
w puszkach do napojów. Ostatnio stosowane materiały to
epoksyestry lub poliestry. Stosowane są też technologie al-
ternatywne, mające na celu wytworzenie powłok o wyso-
kiej zawartości fazy stałej i powłok wodnych. Pierwsze
z nich posiadają >85 % fazy stałej, zawierają mniej roz-
puszczalnika, dzięki czemu oferują redukcję emisji lotnych
związków organicznych. Z kolei powłoki wodne to syste-
my, w których woda używana jest jako rozpuszczalnik do
rozpuszczenia lepiszcza. Woda stanowi 80 % rozpuszczal-
nika, a pozostałość stanowią współrozpuszczalniki orga-
niczne, np. etery glikolowe. Inną alternatywą jest powleka-
nie proszkowe z wykorzystaniem suchej, sproszkowanej
żywicy. Powierzchnia powlekana poddawana jest obróbce
w piecu, w którym proszek topi się wytwarzając gładką
powłokę. Innym zastosowaniem technologii proszkowej
jest pędzlowanie elektromagnetyczne. Dokonano znaczące-
go postępu w technologii proszkowej, stosowanej w bu-
downictwie i architekturze oraz przy produkcji opakowań.
Utwardzanie odbywa się poprzez promieniowanie w pod-
czerwieni, ultrafiolecie, lub z zastosowaniem wiązki elek-
tronowej.
CHARAKTERYSTYKA NATRYSKIWANYCH CIEPL-
NIE PROSZKÓW I POWŁOK WC-VC-Co
LUYCKX S., MACHIO C. N.: CHARACTERIZATION OF WC-
-VC-Co THERMAL SPRAY POWDERS AND COATINGS. IN-
TERNATIONAL JOURNAL OF REFRACTORY METALS &
HARD MATERIALS 2007, t. 25, nr 1, s. 11÷15, AG
Natryskiwane cieplnie powłoki WC-10VC-12Co i WC-
-10VC-17Co są bardziej odporne na ścieranie niż osadzane
w tych samych warunkach powłoki WC-Co. Aby określić
przyczyny udoskonalenia osiągów, scharakteryzowano
szczegółowo wyjściowe proszki WC-VC-Co i końcowe
powłoki.
Proszki WC-10VC-12Co i WC-10VC-17Co otrzymano
z proszków WC, VC i Co, które poddano aglomeracji
w procesie suszenia natryskowego, a następnie spiekano
w warunkach podobnych jak komercyjne natryskiwane
cieplnie proszki WC-12Co i WC-17Co. Przeprowadzono
badania porównawcze. Proszki scharakteryzowano, ozna-
czając wielkość i morfologię cząstek, skład fazowy, wiel-
kość ziarn i rozkład węglików.
Powłoki osadzano na podłożu ze stali nierdzewnej AISI 304
za pomocą zautomatyzowanego, pracującego z dużą pręd-
kością, pod wysokim ciśnieniem, 6-osiowego pistoletu przy
następujących parametrach: lufa pistoletu — 4 cale; odle-
głość natryskiwania — 380 mm; prędkość przepływu pali-
wa (nafty) — 0,0227 m3/godz.; prędkość przepływu tlenu
— 56,6 m3/godz.
Powłoki scharakteryzowano na podstawie wyników badań
porowatości i mikrostruktury w przekroju poprzecznym,
składu fazowego, wielkości ziarn i rozkładu węglików, po-
miaru twardości i odporności na zużycie.
Uzyskane wyniki dla natryskiwanych cieplnie proszków
i powłok WC-VC-Co i WC-Co doprowadziły do nowego
ilościowego spojrzenia na pewne procesy, zachodzące pod-
czas osadzania powłok i do wyjaśnienia różnicy w odporno-
ści na ścieranie pomiędzy powłokami WC-VC-Co i WC-Co.
Wykazano, że w obu materiałach, podczas osadzania po-
włok, ziarna WC zmieniają morfologię, ich średnia wiel-
kość maleje a znacząca frakcja ziarn WC jest odwęglana
z utworzeniem W2C i Co6W6C. Zewnętrzne powierzchnie
ziarn węglikowych rozpuszczają się w Co podczas osadza-
nia w wysokich temperaturach. Nie zaobserwowano zjawi-
ska powtórnego wydzielania na nierozpuszczonych ziar-
nach podczas chłodzenia, ze względu na bardzo wysoką
prędkość chłodzenia. W związku z tym frakcja W, V i C po-
zostaje w roztworze, w Co. Wyższa odporność na ścieranie
powłok WC-VC-Co, w porównaniu z powłokami WC-Co,
jest przypisywana głównie mniejszej wielkości ziarn WC
w powłokach i obecności ziarn (W,V)C, które z uwagi na
ich twardość i drobne ziarno, nie tylko są odporne na ście-
ranie, ale też i na przełom.
Wyższa odporność na ścieranie, w obecności wilgoci, po-
włok WC-VC-Co, w porównaniu z powłokami WC-Co, jest
spowodowana niższą frakcją objętościową fazy wiążącej Co.
Przy ścieraniu na mokro odporność na zużycie jest większa.
SPIEKI TWARDE: TENDENCJE ROZWOJOWE I
ZASTOSOWANIA
VAN DEN BERG H.:HARDMETALS: TRENDS IN DEVELOP-
MENT AND APPLICATION. POWDER METALLLURGY 2007,
t. 50, nr 1, s. 7÷10, AG
Rozwój nowych spieków twardych w ciągu ostatnich 10
lat skupiał się zdecydowanie na materiałach o drobno-, ul-
441
tradrobno- i nanostrukturalnych.
W latach 1993÷2005 światowa produkcja spieków twar-
dych wzrosła z 20 tys. t/r. do 50 tys. t/r. Rozszerzyły się
również ich obszary zastosowań. Dopasowywano ich skład
i mikrostrukturę do specyficznych wymagań. Udoskonalo-
ne własności mechaniczne, np. wiązkość, pozwala spiekom
twardym na konkurowanie z innymi materiałami do cięcia.
Zasadniczym wymaganiem są efektywne osiągi przy ni-
skich kosztach lub większa wydajność produkcji.
W ciągu ostatniej dekady rozwój w dziedzinie cięcia metali
koncentrował się na redukcji wielkości ziarna, w celu udo-
skonalenia twardości i poszerzenia odporności na ścieranie,
oraz dodatkowo, lepszego wykończenia powierzchni. Obec-
nie wytwarzanie ultradrobnych proszków węglikowych
o wielkości ziarn od 0,2 do 0,5 mikrom jest już standardo-
wo możliwe do uzyskania różnymi sposobami. Drobniejsze
węgliki (nano- poniżej 0,2 mikrom) są dostępne komercyjnie
i istnieje zapotrzebowanie rynkowe na proszki < 0,1 mikrom.
Ważnym zagadnieniem jest kontrola wzrostu ziarn podczas
spiekania, jest również sposób redukcji wielkości ziarna.
Drobne, ujednolicone struktury podczas spiekania uzyskuje
się poprzez domieszkowanie, na przykład węglikiem wana-
du lub chromu.
Ważnym osiągnięciem w ostatniej dekadzie było opraco-
wanie materiałów z gradientem funkcjonalnym. Stopnio-
wana hybrydowa mikrostruktura narzędzia tnącego obejmu-
je odporny na zużycie roztwór stały węglika, wzbogacony
warstwą górnej powierzchni i warstwę WC-Co dla nadania
wiązkości i odporności na odkształcenie pod wpływem ciepła.
Projektowanie powłok w celu uzyskania wyżej trwałości
narzędzi stało się bardziej skomplikowane. Normą są zło-
żone powłoki wielowarstwowe. Na przykład, podłoże
ZrNbC chronione wewnętrzną warstwą TiN z warstwą po-
średnią TiCN, drobnoziarnistą warstwą Al2O3 i warstwą
zewnętrzną TiCN-TiN.
Gwałtownie rozwijającym się rynkiem dla materiałów ul-
tradrobnoziarnistych stał się rynek mikronarzędzi, a szcze-
gólnie mikrowierteł do wiercenia otworów w obwodach
drukowanych w zminiaturyzowanych urządzeniach elek-
tronicznych, np. telefonach komórkowych, MP3, odtwarza-
czach itd. Wiertła te, o średnicy 0,2 mm, wytwarzane są w pro-
cesie ostrzenia prętów z węglików spiekanych o średnicy
~ 3 mm. W 2006 r. w Japonii ukazały się wiertła o średnicy
0,1 mm. Powierzchnia takich wierteł posiada ekstremalnie
drobne ziarno, co wpływa na odporność na zużycie i, co za
tym idzie, na żywotność narzędzia. W zakresie obróbki ma-
szynowej, np. przy produkcji wałów korbowych, stosowane
są wkładki z węglików spiekanych do wewnętrznego fre-
zowania. Ultradrobne wkładki THM-F, z obecnością twar-
dej pierwotnej fazy krzemowej, stosowano np. przy fre-
zowaniu skrzyń zaworowych ze stopu AlSi10Mg(Cu).
Ich żywotność wynosi 17 000 obrabianych części (zamiast
10 000), przy prędkości cięcia 1820 m/min.
W przyszłym rozwoju spieków twardych dostrzega się parę
prawdopodobnych tendencji, w tym m.in.:
⎯ recykling wolframu;
⎯ obniżenie udziału spieku ciężkiego, np. kombinacja stal-
-spiek ciężki w wiertłach do obwodów drukowanych;
⎯ opracowanie udoskonalonych materiałów tnących dla
zaawansowanych materiałów o wysokich osiągach,
z których wiele jest trudnych do obróbki maszynowej,
m.in. takich, jak: stale nierdzewne i wysokostopowe;
442
materiały lekkie: kompozyty z matrycą metalową, kom-
pozyty polimerowe z włóknami węglowymi, np. stoso-
wane w samolocie Airbus A380; stopy tytanu przede
wszystkim do zastosowań w lotnictwie; stopy niklu do
zastosowań w lotnictwie i energetyce;
⎯ poszukiwanie nowych powłok i systemów powlekania
o wysokich osiągach, co będzie połączone ze stosowa-
niem materiałów z gradientem funkcjonalnym.
Wszystkie te cele będą też wymagać dalszej optymalizacji
technologii produkcji, w tym procesów: prasowania, spie-
kania, formowania wtryskowego dla dostarczania kompo-
nentów o wysokich osiągach.
AZOTEK BORU PLUS LEPISZCZE — SYNONIM
WYŻSZEJ WYDAJNOŚCI
KLOPFER CH., JUNGLING TH., HEUTS G.: BORON NITRIDE
PLUS BINDER — A SYNONYM FOR HIGHER PRODUCTIV-
ITY. METALL 2007, t. 61, nr 1÷2, s. 16÷18, AG
Ciekłe aluminium w odlewniach w temperaturze 700 °C
jest bardzo agresywne i powierzchnie kontaktujące się z nim
muszą być chronione. Tradycyjnie używany był do tego ce-
lu popiół kostny, dla którego alternatywę stanowią powłoki
ceramiczne, które powinny charakteryzować się wysoką
stabilnością cieplną i chemiczną oraz rozszerzalnością
cieplną podobną do powlekanej powierzchni, w celu zapo-
bieżenia procesowi złuszczania.
Idealnym materiałem spełniającym powyższe wymagania
jest azotek boru (BN) o strukturze chemicznej podobnej do
grafitu, co powoduje jego doskonałe właściwości smarują-
ce. Posiada wysoką stabilność cieplną, dzięki czemu może
być przetwarzany w temperaturach powyżej 900 °C. Cha-
rakteryzuje go niska zwilżalność przez ciekłe aluminium
i inne stopione metale. Jednakże, niska zwilżalność osłabia
jego adhezję do powlekanego podłoża w rynnach ceramicz-
nych, tyglach, kadziach, kokilach i wlewnicach metalowych
i aby ją udoskonalić konieczne jest użycie lepiszcza ognio-
trwałego, które wiąże cząsteczki BN ze sobą i z podłożem.
Opatentowane przez firmę ESK Ceramics GmbH & Co
(Niemcy) lepiszcze jako powłoka BN dla odlewnictwa zna-
ne jest jako EKamold® Cast — C i jest rzeczywistą inno-
wacją do zastosowań w wysokiej temperaturze. Dzięki
umocnieniu nanocząsteczkami, tworzone warstwy są odpor-
ne na ciepło i zużycie. Produkt oferuje bezkonkurencyjną
trwałość oraz łatwość stosowania, a także ekstremalnie ni-
skie wymagania wobec podłoża.
Powłoki ESK mogą uszczelniać pęknięcia i odpryski w pod-
łożu — infiltrując je. Nowe powłoki mają dobrą przyczep-
ność. Charakteryzuje je dłuższy czas użytkowania, o ile
ciekłe aluminium nie ma szans atakowania podłoża, a także
wysoka stabilność mechaniczna i giętkość w szerokim za-
kresie temperatur. Do powłok BN oprócz lepiszcza wpro-
wadzony jest jeszcze trzeci składnik, którego dodatek po-
zwala na osiągnięcie bardzo dobrej sprężystości. Powłoka
ESK charakteryzuje się dobrą przyczepnością azotku boru
do grafitu, szczególnie ważną dla podzespołów grafitowych
stosowanych w odlewniach aluminium.
Azotek boru charakteryzuje się wysoką przewodnością
cieplną, jednak dla potrzeb przetwórstwa aluminium pożą-
dane byłoby jej obniżenie. W firmie ESK prowadzone są
prace nad opracowaniem dalszych dodatków, których
wprowadzenie pozwoli na uzyskanie azotku boru o zredu-
kowanej przewodności cieplnej.
 WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi
światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2006÷2008

25÷30 sierpnia 2007, Toronto, Kanada 15÷17 października 2007, Tuluza, Francja
Copper 2007/Cobre 2007 EuroPM 2007
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371 European Powder Metallurgy Association
www.ceramics.org Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
10÷13 września 2007, Norymbergia, Niemcy tel.: +44 1743248899
www.epma.com
Euromat 2007
European Congress and Exhibition on Advanced Materials
7÷9 listopada 2007, Shanghaj, Chiny
and Process
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45 4 th CHINESE Copper Conference
e-mail: euromat@fems.org Źródło: Metal Bulletin, 2007, nr 8992, s. 22
www.euromat2007.fems.org
24÷28 lutego 2008, Cape Town (RPA)
17÷22 września 2007, Hannover, Niemcy
Lead and Zinc 2020
EMO
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
The World of Metalworking www.saimm.co.za
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
e-mail: emo@vdw.de 22÷26 września 2008, Aachen, Niemcy
www.emo-hannover.de ICAA 11
12÷16 października 2007, Kijów, Ukraina International Conference on Aluminium Alloys
HighMat Tech2007 Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45 tel.: +49 6975306747
tel.: +38(044) 424-20-73 fax: +49 69 75306 733
fax: +38(044) 424-21-31 e-mail: icaa11@dgm.de
e-mail: chern@joms.kiev.ua www.dgm.de/icaa11May 8÷9 2007

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych
w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

443
 Światowy rynek metali
nieżelaznych
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
URUCHOMIENIE ZAKŁADU PRZERÓBCZEGO LUITA
Camec first output, Mining Journal, 6 April 2007, p. 5; Metal Bulletin,
9 April 2007, p. 10
Central African Mining & Exploration Co. plc (Camec)
oddało do eksploatacji pierwszy moduł zakładu prze-
róbczego, stosującego technologię SX-EW na projekcie
miedzi i kobaltu Luita w prowincji Katanga w Demokra-
tycznej Republice Kongo. W marcu 2007 r. uruchomiony
moduł zakładu wytworzył 601 Mg miedzi katodowej i 228
Mg kobaltu, a jego wydajność wynosi 10 tys. Mg metalu/r.
Drugi moduł ma zostać oddany do eksploatacji jeszcze
w kwietniu, a pozostałe do końca 2007 r. Do marca 2008 r.
zakład ma wytwarzać 40 tys. Mg miedzi katodowej i 6 tys.
Mg niklu/r.
FINANSOWANIE PROJEKTU KOV
Nikanor forced to change KOV funding, Mining Journal, 6 April
2007, p. 6
Po nieudanych rozmowach z chińską spółką inżynier-
ską, Nikanor plc zmieniło program pozyskiwania funduszy
na realizację projektu miedzi i kobaltu KOV w Demokra-
tycznej Republice Kongo, w którym posiada 75 % udzia-
łów. Spółka prowadzi negocjacje z innymi potencjalnymi
partnerami celem pozyskania 1 mld $ na realizację przed-
sięwzięcia. Dodatkowe 650 mln $ ma pochodzić z emisji
akcji Nikanor. Zasoby prawdopodobne KOV szacowane są
na 140 mln Mg rudy o średniej zawartości 4,83 % Cu
i 0,47 % Co, a zasoby wskazane na 172 mln Mg rudy
o średniej zawartości 5,09 % Cu i 0,49 % Co.
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU
NEW AFTON
Large-scale New Afton plan, Mining Journal, 6 April 2007, p. 8
New Gold Inc. ukończyło realizację studium wykonal-
ności dla projektu miedzi i złota New Afton w Kolumbii
Brytyjskiej. Spółka planuje wznowić eksploatację odkryw-
kowego złoża Afton, zlokalizowanego 10 km od miasta
444
Rudy Metale R52, 2007, nr 7
UKD 669.3:661.6(051)(438)
Kamloops i rozpocząć komercyjną produkcję w II połowie
2009 r. Zasoby prawdopodobne projektu szacowane są na
44,4 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,98 % Cu, 0,72 g/Mg
Au i 2,27 g/Mg Ag. Studium przewiduje średnioroczną pro-
dukcję 31 800 Mg miedzi, 74 tys. oz złota i 204 tys. oz sre-
bra (koncentraty) w 12-letnim okresie funkcjonowania za-
kładu. Nakłady inwestycyjne mają wynieść 484 mln $.
POTENCJAŁ GÓRNICZY BOLIWII
Bolivia’s 2007 goal: to ‘recover resources’, Mining Journal, 6 April
2007, p. 14÷16
Przedstawiono potencjał górniczy Boliwii i informacje
dotyczące realizowanych projektów branżowych w tym
kraju, dotyczących m.in. uruchomienia produkcji kopalni
cynku, ołowiu i srebra San Cristobal oraz kopalni srebra
San Bartolome, wznowienia eksploatacji kopalni srebra Pa-
ca oraz kopalni miedzi Corocoro.
PROBLEMOWY PROJEKT JUNIN
Ecuador ascendancy over ‘eco-terrorism’, Mining Journal, 13 April
2007, p. 1
Ascendant Copper po ponad dwóch latach zmagań
z protestami przeciwko prowadzeniu działań górniczych
rozpoczęło realizację projektu miedzi Junin w Ekwadorze.
Spółka przez ten czas kilkakrotnie wstrzymywała prace na
projekcie na skutek zamieszek, blokad i starć przeciwników
prac eksploracyjnych na tym terenie, kierowanych przez
NGO Decoin, i zarzucających Ascedant łamanie praw pra-
cowniczych oraz niszczenie środowiska naturalnego.
ROZWÓJ PROJEKTU OYU TOLGOI
Oyu Tolgoi deal, Mining Journal, 13 April 2007, p. 9
Po ponad czterech latach negocjacji, Ivanhoe Mines Ltd
i Rio Tinto osiągnęły wstępne porozumienie z mongolskim
rządem dotyczące rozwoju projektu miedzi i złota Oyu Tol-
goi. Władze Mongolii nabędą minimum 33 % udziałów
w przedsięwzięciu zagospodarowania tego największego
nie eksploatowanego dotąd złoża rud miedzi i złota na
świecie. Jego zasoby zmierzone i wskazane szacowane są
na 16,5 mln Mg miedzi i 20,2 mln oz złota, a wnioskowane
na dodatkowe 16,5 mln Mg Cu i 13,9 mln oz Au.
REALIZACJA PROJEKTU MAUN
Second Maun deposit, Mining Journal, 13 April 2007, p. 9
Discovery Metals Ltd dokonało wyodrębnienia drugie-
go złoża miedzi w obrębie projektu Maun w Botswanie.
Według oszacowania Snowden Mining Industry Consul-
tants zasoby wnioskowane tego złoża (P Grid) wynoszą 4,5
mln Mg rudy o średniej zawartości 1,1 % Cu. Zasoby wnio-
skowane drugiego złoża, Zeta, zlokalizowanego 10 km od P
Grid, szacowane są na 20 mln Mg rudy o średniej zawarto-
ści 1,2 % Cu.
WYNIKI Z PROJEKTU MKUSHI
Mkushi copper results, Mining Journal, 13 April 2007, p. 10
African Eagle Resources plc wraz z partnerem jv, CGA
Mining Ltd, przedstawiło kolejne wyniki wierceń na projek-
cie miedzi Mkushi w środkowej Zambii. Zawartość metalu
w poszczególnych interwałach waha się od 1,76 do 2,97 %.
WZROST WARTOŚCI RYNKU GÓRNICZEGO
Back in the limelight, Mining Journal, 13 April 2007, p. 20-25
W 2006 r. wartość fuzji i przejęć w przemyśle górni-
czym potroiła się w porównaniu z 2000 r. i wyniosła 135
mld $, a całkowita rynkowa wartość aktywności sektora
wyniosła 215 mld $ (42,8 mld $ w 2000 r.). Przedstawiono
finansową ocenę rynku górniczego, z podziałem na metale,
kapitałowe aspekty koncentracji branży, oraz fuzji i przejęć
spółek górniczych w 2006 r.
WSTRZYMANIE PRACY KOPALNI GRASBERG
Copper surges on Grasberg protest, Mining Journal, 20 April 2007,
p. 3, 27 April 2007, p. 4; Metal Bulletin, 23 April 2007, p. 11
Dnia 18 kwietnia 2007 r. masowy wiec ok. 6000 pra-
cowników kopalni miedzi i złota Grasberg w Indonezji, jv
PT Freeport Indonesia i Rio Tinto, spowodował wstrzyma-
nie pracy zakładu. Załoga domagała się podwyżek płac, ja-
snych ścieżek rozwoju i lepszej opieki socjalnej. Po czte-
rech dniach trwania strajku zarząd Freeport podjął decyzję
o podwojeniu miesięcznych pensji załogi kopalni, kończąc
tym samym akcję protestacyjną. W 2007 r. Grasberg ma
wyprodukować planowo 1800 mln lb miedzi i 3,0 mln oz
złota.
SPADEK PRODUKCJI ZAMBIJSKIEJ MIEDZI
Zambia copper hit, Mining Journal, 20 April 2007, p. 5
Wskutek ulewnych deszczów produkcja miedzi w Zambii
spadła w I kwartale 2007 r. o 9,3 % w porównaniu z pro-
gnozami i wyniosła 114 239 Mg. Władze Zambii planują
zwiększyć do 2011 r. produkcję tego metalu do poziomu
1 mln Mg (670 tys. Mg w 2006 r.). Z tej samej przyczyny
produkcja kobaltu w tym kraju również spadła o 20 %
i zanotowała wielkość 949 Mg.
TRANSAKCJA CHINA NONFERROUS METAL
China’s copper deals, Mining Journal, 20 April 2007, p. 5
China Nonferrous Metal Mining podpisało porozumie-
nie dotyczące nabycia od spółek w Południowej Afryce
i Namibii koncentratu miedzi o łącznej wartości 150 mln $.
Transakcja ma zostać sfinalizowana w kwietniu 2007 r.
PROBLEMY Z WŁAŚCICIELSTWEM RTB BOR
RTB Bor snag, Mining Journal, 20 April 2007, p. 12, 27 April 2007,
p. 15; Metal Bulletin, 2 April 2007, p. 11, 23 April 2007, p. 9, 30
April 2007, p. 10
Związki zawodowe Rudarsko Topionicarski Basen Bor
(RTB Bor) w Serbii wystąpiły o anulowanie przekazania
spółki w ręce rumuńskiego producenta miedzi Cuprom S.A.
Pracownicy obawiali się, że nowo powołany rząd może nie
uznać wszystkich warunków umowy sprzedaży spółki,
w tym przywilejów jej załogi. W wyniku akcji protestacyj-
nej Minister Górnictwa i Energii Serbii cofnął Cuprom
prawo do nabycia RTB Bor. W styczniu 2007 r. spółka wy-
grała przetarg dotyczący prywatyzacji RTB Bor, operatora
górniczo-przeróbczego kombinatu miedzi w mieście Yugoslav.
Kwota transakcji wyniosła 400 mln $ przy cenie wywoław-
czej 266 mln $.
PRZETARG DOTYCZĄCY PROJEKTU MICHIQUIL-
LAY
Michiquillay price, Mining Journal, 20 April 2007, p. 12
Peruwiańska Agencja Prywatyzacyjna Proinversion
określiła minimalną kwotę nabycia projektu miedzi Mi-
chiquillay na 44 mln $. Termin składania ofert był dwa razy
przesuwany i został ustalony na 30 kwietnia 2007 r. Zasoby
geologiczne projektu szacowane są na 544 mln Mg rudy
o średniej zawartości 0,69 % Cu, 0,1÷0,5 g/Mg Au i 0,5÷5,0
g/Mg Ag.
WYNIKI Z PROJEKTU PUMPKIN HOLLOW
Major high-grade zone, Mining Journal, 20 April 2007, p. 13
Nevada Copper Corp. podczas kontynuacji wierceń na
projekcie Pumpkin Hollow w Newadzie natrafiło na cztery
nowe, bogato okruszcowane strefy mineralizacji miedzi.
Zawartość metali wynosi od 3,35 do 5,00 % Cu, od 0,30 do
0,73 g/Mg Au i od 5,20 do 10,10 g/Mg Ag.
SPRZEDAŻ KOPALNI BATU HIJAU
Batu Hijau divestment, Mining Journal, 20 April 2007, p. 15, 27 April
2007, p. 4
Newmont Mining Corp. i Sumitomo Metal Mining Co.
potwierdziły swoje plany dotyczące sprzedaży kolejnych
7 % udziałów w kopalni miedzi i złota Batu Hijau w Indo-
nezji. Nabywcą udziałów ma być rząd Indonezji, a kwota
transakcji wyniesie 325 mln $. Newmont i Sumitomo są
partnerami jv (56:44) w spółce PT Newmont Nusa Tengga-
ra, która obecnie posiada 80 % udziałów w kopalni. Zakład
ma wytworzyć w 2007 r. ok. 490 mln lb miedzi i 533 tys.
oz złota.
PONOWNE URUCHOMIENIE KOPALNI PINTO
VALLEY
BHP Billiton restarts Pinto Valley mine, Mining Journal, 27 April
2007, p. 7; Metal Bulletin, 30 April 2007, p. 10
Wobec rosnącej ceny miedzi i spadających zapasów te-
go metalu, BHP Billiton podjęło decyzję o ponownym uru-
chomieniu kopalni miedzi Pinto Valley w Arizonie. Zakład,
nabyty przez spółkę w ramach przejęcia Magma Copper za
445
kwotę 3,2 mld $, został zamknięty w 1998 r. z powodu ni-
skich cen miedzi. BHP Billiton planuje przeznaczyć na
wnowienie pracy Pinto Valley 100 mln $, a jego produkcja
ma wynieść 70 tys. Mg miedzi w koncentracie rocznie, po-
cząwszy od IV kwartału 2007 r.
ASIA GOLD NABYWA UDZIAŁY W TSAKHIR
Asia Gold’s Mongolia stake, Mining Journal, 27 April 2007, p. 9
Asia Gold Corp. podjęło decyzję o zrealizowaniu opcji
na nabycie od Gallant Minerals 80 % udziałów w eksplora-
cyjnym projekcie miedzi, złota i molibdenu Tsakhir w re-
gionie Gobi w środkowej Mongolii. Projekt jest zlokalizo-
wany 300 km od złoża rud miedzi i złota Oyu Tolgoi, jed-
nego z największych nieeksploatowanych dotąd złóż tych
metali na świecie. Ivanhoe Mines posiada 45 % udziałów
w Asia Gold, a BHP Billiton jest właścicielem 10 % udzia-
łów w spółce.
WYNIKI ZE ZŁOŻA SHITURU
Shituru assay results, Mining Journal, 27 April 2007, p. 10
International Barytex Resources Ltd otrzymało kolejne
wyniki drugiego etapu programu wierceń na złożu rud mie-
dzi i kobaltu Shituru w Demokratycznej Republice Kongo.
Zawartość metali w poszczególnych interwałach waha się
od 2,0 do 4,3% Cu i od 0,03 do 0,06% Co.
ROZPOZNANIE PROJEKTU KANTMANTOO
Hillgrove intercepts, Mining Journal, 27 April 2007, p. 10
Hillgrove Resources Ltd podczas wierceń na projekcie
miedzi i złota Kantmantoo w regionie Adelaide w Połu-
dniowej Australii natrafiło na kolejną strefę mineralizacji
tych metali. Zawartość miedzi wynosi od 1,35 do 4,34%,
a złota od 0,65 do 6,47 g/Mg. Zasoby wnioskowane projek-
tu wynoszą 28 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,94 %
Cu i 0,20 g/Mg Au, a produkcja ze złoża zostanie urucho-
miona w 2009 r. i wyniesie 19 tys. Mg Cu oraz 6 tys. oz Au/r.
ZIELONE ŚWIATŁO DLA PROJEKTU KINSEVERE
Go-ahead for Kinsevere, Mining Journal, 27 April 2007, p. 10; Metal
Bulletin, 30 April 2007, p. 10
Anvil Mining Ltd planuje w III kwartale 2007 r. rozpo-
cząć prace budowlane w ramach II etapu rozwoju projektu
miedzi Kinsevere w Demokratycznej Republice Kongo.
Nakłady inwestycyjne mają wynieść 238 mln $. Obecnie
spółka zrealizowała 86 % prac w ramach etapu I, w wyniku
którego do maja 2007 r. zostanie uruchomiona produkcja
o wielkości 23÷25 tys. Mg miedzi rocznie (zawartość meta-
lu 85÷90 %). Po zrealizowaniu II etapu rozwoju projektu
produkcja ma wynieść 60 tys. Mg miedzi katodowej gieł-
dowej jakości A/r., począwszy od połowy 2009 r.
PIERWSZE WYNIKI Z PROJEKTU NIMU
CCG waits for Tibet copper drilling results, Mining Journal, 27 April
2007, p. 15
Central China Goldfields plc (CCG) z nieciepliwością
oczekuje na pierwsze wyniki wierceń na projekcie miedzi
Nimu w Tybecie. W skład projektu wchodzi osiem ciał rud-
nych, a ich zasoby wnioskowane wynoszą łącznie 1300 mln
lb miedzi z rudy tlenkowej, supergenicznej (średnia zawar-
tość 1,1 % Cu) oraz ponad 467 mln lb miedzi z rudy siarcz-
kowej, hipogenicznej. Nowym przedsięwzięciem spółki
446
jest też zagospodarowanie prospektu miedzi De Ming Ding,
również w Tybecie, oraz rozwój projektu złota Dong Mao
Huo w Mongolii Wewnętrznej.
ROZWÓJ PROJEKTU OLYMPIC DAM
BHP copper ops to focus on Olympic Dam expansion, Metal Bulletin,
2 April 2007, p. 11
BHP Billiton przygotowuje się do realizacji szeroko za-
krojonego programu rozbudowy kopalni Olympic Dam
w Australii. Produkcja zakładu ma wzrosnąć z obecnych
200 tys. Mg do 500 tys. Mg miedzi/r. maksymalnie do
2012 r. Kopalnia wytwarza również 4500 Mg uranu, 80 tys.
oz złota i 800 tys. oz srebra/r.
INWESTYCJA KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
Metal Bulletin, 2 April 2007, p. 11
KGHM Polska Miedź S.A. planuje nabyć od Elektrim
40 % udziałów w wiodącym dostawcy energii w Polsce,
Zespole Elektrowni Pątnów-Adamów-Konin (PAK). Przed-
siębiorstwo posiada 12 % udziałów w krajowym rynku
energetycznym. KGHM PM S.A. nie uzyskało jeszcze od-
powiedzi od Elektrimu, ale gdy transakcja dojdzie do skut-
ku, spółka będzie posiadaczem wystarczających zasobów
energii do realizacji planów miedziowej ekspansji lub do jej
odsprzedaży potencjalnym nabywcom.
PRZERWA W REALIZACJI PROJEKTU FAMATINA
Argentine political struggle impacts gold project, Mining Journal,
6 April 2007, p. 1
Walka o wpływy pomiędzy dwoma argentyńskimi pro-
wincjami spowodowała zawieszenie przez Barrick Gold
Corp. i Yamiri Gold & Energy (partnerzy jv) prac na projekcie
złota Famatina. Rząd Argentyny zaproponował wprowa-
dzenie zakazu podejmowania odkrywkowej eksploatacji
złóż w prowincji La Rioja, gdzie zlokalizowany jest pro-
jekt. Propozycja ta zostanie poddana 29 lipca 2007 r. refe-
rendum w regionie Famatina oraz Chilecito. Barrick Gold
od 2005 r. przeznaczyło na zagospodarowanie Famatina ok.
1,5 mln $.
WZROST ZASOBÓW KOPALNI MULATOS
Mulatos reserves up 7 %, Mining Journal, 6 April 2007, p. 5
Alamos Gold Inc. dokonało aktualizacji zasobów kopal-
ni złota Mulatos w Meksyku. Zasoby pewne złóż Estrella,
Escondida, Mina Vieja i El Salto wynoszą obecnie 7,45 mln
Mg rudy o średniej zawartości 2,02 g/Mg Au, a prawdopo-
dobne 32,3 mln Mg rudy o średniej zawartości 1,52 g/Mg
Au, co stanowi wzrost o 7 % w porównaniu z poprzednim
oszacowaniem z czerwca 2004 r.
WYNIKI Z PROJEKTU AURORA
GGI’s Aurora results, Mining Journal, 6 April 2007, p. 7
Guyana Goldfields Inc. podczas wierceń na prospektach
Rory’s Knoll i Aleck Hill w obrębie historycznej kopalni
złota Aurora w Gujanie natrafiło na kilka rozległych stref
mineralizacji tego kruszcu. Zawartość metalu wynosi od
2,43 do 19,59 g/Mg.
WZROST ZASOBÓW PROJEKTU HOPE BAY
Miramar drops cut off, raises Hope Bay resources, Mining Journal, 13
April 2007, p. 8
Miramar Mining Corp. dokonało aktualizacji zasobów
projektu złota Hope Bay w kanadyjskim Nunavut Territory.
Zasoby wskazane złoża wynoszą obecnie 32,5 mln Mg rudy
o średniej zawartości 3,54 g/Mg Au, a wnioskowane 42,3
mln Mg rudy o średniej zawartości 2,79 g/Mg Au. Zawar-
tość złota w złożu wzrosła o 22 % w porównaniu z po-
przednim oszacowaniem. Spółka planuje w 2007 r. wydać
na prace eksploracyjne na Hope Bay 31 mln $.
ROZPOCZĘCIE PRODUKCJI Z PROJEKTU JIN-
FENG
Jinfeng achieves first gold pour, Mining Journal, 13 April 2007, p. 8
Sino Gold Mining Ltd dokonało oficjalnego uruchomie-
nia największego zagranicznego projektu w Chinach — Jin-
feng w prowincji Guizhou, w którym posiada 82 % udzia-
łów. Komercyjna produkcja z projektu ma zostać osiągnięta
w połowie maja 2007 r. Pierwszą partię złota planowano
wytworzyć już w IV kwartale 2006 r., ale termin ten został
przesunięty z powodu problemów z funkcjonowaniem sys-
temu BIOX. Zasoby przemysłowe Jinfeng szacowane są na
2,9 mln oz Au, a średnia zawartość złota w złożu wynosi
5,4 g/Mg.
ROZPOZNANIE PROJEKTU SINIVIT
NGG assay results, Mining Journal, 13 April 2007, p. 10
New Guinea Gold (NGG) zakończyło kolejny etap wier-
ceń na projekcie złota Sinivit w Papua Nowej Gwinei. Na-
trafiono na nową strefę mineralizacji tego kruszcu, a jego
zawartość wynosi od 19,02 do 25,66 g/Mg. NGG posiada
92 % udziałów w przedsięwzięciu, a pozostałe 8 % udzia-
łów należy do Gold Mines of Niugini Holdings Pty Ltd.
TRANSAKCJA CAPSTONE
Silver sold forward, Mining Journal, 13 April 2007, p. 11
Capstone Mining Corp. dokonało sprzedaży swojej
spółce zależnej, Silverstone Resources Corp., całego srebra
wyprodukowanego przez kopalnię Cozamin w Meksyku za
kwotę 20 mln $ w gotówce i specjalne gwarancje na zakup
akcji spółki o łącznej wartości 24 mln $. Spółka zobowiąza-
ła się do sprzedaży Silverstone minimum 10 mln oz tego
kruszcu w okresie 10 lat (z karą 1 $/oz niedostarczonego
metalu).
WSTĘPNE STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PRO-
JEKTU GOLD RIDGE
ASG completes Gold Ridge redevelopment study, Mining Journal, 20
April 2007, p. 9
Australian Solomons Gold Ltd (ASG) ukończyło wstępne
studium wykonalności dla projektu ponownego uruchomie-
nia kopalni złota Gold Ridge w Guadalcanal na Wyspach
Salomona. Średnioroczna produkcja zakładu planowana
jest na 124 tys. oz Au w 7-letnim okresie jego funkcjono-
wania, począwszy od czerwca 2008 r. Zasoby prawdopo-
dobne Gold Ridge szacowane są na 19,56 mln Mg rudy
o średniej zawartości 1,82 g/Mg Au. Nakłady inwestycyjne
mają wynieść 85,2 mln $.
REALIZACJA PROJEKTU INATA
Goldbelt mining permit, Mining Journal, 20 April 2007, p. 10
Goldbelt Resources Ltd otrzymało koncesję górniczą na
zagospodarowanie złoża rud złota Inata w Burkina Faso.
Projekt obejmuje obszar 26 km2, a jego zasoby zmierzone
szacowane są na 3,9 mln Mg rudy o średniej zawartości
2,5 g/Mg Au, przy zawartości brzeżnej złota 0,56 g/Mg.
Spółka posiada 90 % udziałów w przedsięwzięciu, a pozo-
stałe 10 % udziałów należy do rządu Burkina Faso.
ROZPOZNANIE PROJEKTU EAST SANTA CRUZ
Hidefield intercepts, Mining Journal, 20 April 2007, p. 10
Hidefield Gold plc otrzymało nowe wyniki wierceń na
epitermalnym projekcie złota East Santa Cruz w Argenty-
nie. Zawartość metali w poszczególnych interwałach waha
się od 6,55 do 25,97 g/Mg Au i od 13,71 do 32,82 g/Mg Ag.
Projekt obejmuje obszar 680 km2.
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU
BEYINHAR
Beyinhar scoping encourages Golden China, Mining Journal, 20 April
2007, p. 10
Golden China Resources Corp. rozpoczęło prace nad
studium wykonalności dla rozwoju projektu złota Beyinhar
w Mongolii Wewnętrznej. Studium możliwości dla przed-
sięwzięcia przewiduje odkrywkową eksploatację 2,5 mln
Mg rudy/r. i produkcję 50 tys. oz złota/r. Zasoby zmierzone
i wskazane projektu oszacowano na 475 tys. oz Au, a wnio-
skowane na 130 tys. oz tego kruszcu.
OGRANICZENIE DZIAŁAŃ GÓRNICZYCH W AR-
GENTYNIE
Argentine court upholds gold mining ban, Mining Journal, 27 April
2007, p. 5
Argentyński Sąd Najwyższy odrzucił roszczenia Meri-
dian Gold Inc., dotyczące przewagi krajowego prawa gór-
niczego nad lokalnym. Na spółkę od 2003 r. nałożono zakaz
realizacji projektu złota Esquel, z którego produkcja ma
wynieść do 500 tys. oz Au/r. Rząd Argentyny wprowadził
w marcu 2007 roku zakaz dotyczący podejmowania odkryw-
kowej eksploatacji złóż w kilku prowincjach, m.in. La Rioja,
Chubut i Rio Negro.
WZROST BAZY ZASOBOWEJ CREW GOLD
Crew Gold boosts resource base, Mining Journal, 27 April 2007, p. 8
Crew Gold Corp. dokonało zwiększenia zasobów swojej
kopalni złota Nalunaq na Grenlandii, w której posiada
82,5 % udziałów, oraz projektu złota Masara na Filipinach,
w którym posiada 72,87 % udziałów. Zasoby wskazane Na-
lunaq szacowane są na 315 tys. oz złota (535 tys. Mg rudy
o średniej zawartości 18,0 g/Mg Au), co stanowi wzrost
o 7 % w porównaniu z poprzednim oszacowaniem. Z kolei
łączne zasoby zmierzone i wskazane projektu Masara wy-
noszą obecnie 304 tys. oz złota (wzrost o 15 %), a wnio-
skowane 1,85 mln oz złota (wzrost o 60 %).
WZNOWIENIE PRODUKCJI KOPALNI CORICAN-
CHA
Coricancha restarts after five-year shut down, Mining Journal,
27 April 2007, p. 10
Gold Hawk Resources Inc. planuje przeznaczyć do 2013 r.
19,5 mln $ na wznowienie produkcji kopalni Coricancha
w peruwiańskim regionie górniczym Viso-Aruri (środkowe
447
Andy). Zasoby pewne i prawdopodobne zakładu oszacowa-
no na 436 500 Mg rudy o średniej zawartości 5,09 g/Mg
Au, 161,29 g/Mg Ag, 2,72 % Pb, 2,52 % Zn i 0,31 % Cu.
Spółka uruchomiła kopalnię w lutym 2007 r., a jej wydobycie
ma wzrosnąć do maja do 600 Mg rudy/dobę, a do 2009 r.
do 900 Mg rudy/dobę.
WZROST PRODUKCJI VEDANTA
Chanderiya boost Vedanta’s output, Mining Journal, 13 April 2007,
p. 5
Vedanta Resources Ltd planuje zwiększyć do 2010 r.
produkcję cynku rafinowanego do poziomu 1 mln Mg/r.
Wzrost produkcji będzie możliwy dzięki uruchomieniu hu-
ty tego metalu Chanderiya w Indiach, która ma osiągnąć na
początku 2008 r. pełną zdolność produkcyjną wynoszącą
170 tys. Mg Zn/r. W okresie kwiecień 2006÷marzec 2007 r.
spółka wytworzyła 348 tys. Mg cynku, czyli o 22 % więcej
niż w poprzednim roku (kwiecień 2006÷marzec 2006 r.).
OPŁATA ZA PRZERÓBKĘ CYNKU TECK COMINCO
Zinc settlement, Mining Journal, 13 April 2007, p. 5
Teck Cominco Ltd ustaliło z Dowa Holdings Co. i Mitsui
Mining and Smelting Co. warunki rocznej przeróbki kon-
centratu cynku spółki do końca marca 2008 r. Japońskie hu-
ty cynku mają płacić Teck Cominco 3500 $/Mg metalu
w koncentracie minus 300 $/Mg opłaty przerobowej.
WZROST PRODUKCJI NORILSK
Norilsk output boost, Mining Journal, 13 April 2007, p. 5
MMC Norilsk Nickel planuje do 2010 r. przeznaczać
rocznie od 800 mln $ do 1 mld $ na zwiększanie produkcji
niklu i zakresu prac eksploracyjnych. Inwestycje te mają
utrzymać obecny poziom produkcji spółki, przy zwiększe-
niu mocy przeróbczych dla eksploatacji rudy o mniejszej
zawartości metalu. Spółka chce zwiększyć wytwarzanie
INFORMACJE GIEŁDOWE
LUNDIN PRZEJMUJE RIO NARCEA
Lundin eyes Spanish assets, Mining Journal, 6 April 2007, p. 1; Metal
Bulletin, 9 April 2007, p. 8
Zarząd Rio Narcea Gold Mines Ltd jednogłośnie zaak-
ceptował propozycję gotówkowego przejęcia przez Lundin
Mining Corp. Spółka zaoferowała Rio Narcea przejęcie za
kwotę 864 mln C$ (745,5 mln $), 5 C$/akcję. Kluczowymi
aktywami Rio Narcea są złoża rud niklu zlokalizowane
w rejonie kopalni Aquablanca w południowej Hiszpanii.
Zasoby pewne i prawdopodobne zakładu wynoszą 11,5 mln
Mg rudy o średniej zawartości 0,6 % Ni i 0,47 % Cu. Spół-
ka realizuje również projekty eksploracyjne w Portugalii,
projekt złota Tasiast w Mauretanii i posiada 20 % udziałów
w Chariot Resources Ltd (właściciel 70 % udziałów w pro-
jekcie miedzi Marcona w Peru).
POROZUMIENIE TIOMIN I JINCHUAN
Tiomin-Jinchuan MoU, Mining Journal, 6 April 2007, p. 8
Tiomin Resources Inc. podpisało z Jinchuan Group Ltd
448
niklu do 2011 r. dzięki planowanym przejęciom i inwesty-
cjom w złoża rud tego metalu.
ZAŁOŻENIA PROJEKTU SANTA RITA
Mirabela’s Santa Rita outline, Mining Journal, 13 April 2007, p. 10
Mirabela Nickel Ltd przedstawiło założenia realizacji
projektu niklu Santa Rita w Bahia w Brazylii. Studium
możliwości dla przedsięwzięcia przewiduje odkrywkową
eksploatację 4 mln Mg rudy/r. i jej przeróbkę przy kosztach
na poziomie 6,77 $/Mg rudy. Zasoby wskazane projektu
wynoszą 49,5 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,61 %
Ni, a wnioskowane 6,2 mln Mg rudy o średniej zawartości
0,55 % Ni. Nakłady inwestycyjne zostały oszacowane na
223 mln $. Bankowe studium wykonalności dla przedsię-
wzięcia ma zostać ukończone w maju 2007 r.
AKTUALIZACJA ZASOBÓW PROJEKTU NAMA
Caledonia Nama update, Mining Journal, 20 April 2007, p. 9
Caledonia Mining Corp. dokonało aktualizacji zasobów
projektu kobaltu i miedzi Nama w Zambii, w którym posiada
100 % udziałów. Łączne zasoby wskazane stref „A” i „C”
projektu wynoszą 121,9 mln Mg rudy o średniej zawartości
0,047 % kobaltu, 0,043 % miedzi i 0,016 % niklu.
URUCHOMIENIE KOPALNI NONOC
CVMR Nonoc update, Mining Journal, 27 April 2007, p. 9
Chemical Vapour Metal Refining Inc. (CVMR) zbliża
się do sfinalizowania umowy zawartej z Philnico Industrial
Corp., dotyczącej ponownego uruchomienia kopalni niklu
Nonoc na Filipinach. Studium wykonalności dla przedsię-
wzięcia przewiduje eksploatację 3,5 mln Mg rudy/r. i pro-
dukcję 36 tys. Mg niklu oraz 3600 Mg kobaltu/r. w ponad
30-letnim okresie funkcjonowania zakładu. Spółka planuje
również uruchomić rafinerię niklu na Filipinach o wydajno-
ści minimum 30 tys. Mg Ni/r.
porozumienie, dotyczące zwiększenia udziałów w Tiomin
do 20 %. Zgodnie z zawartą umową, Jinchuan nabędzie
72 mln akcji spółki po cenie 10,9 C$/każdą i uzyska
18-miesięczną opcję na zwiększenie udziałów w Tiomin do
30 %. W kwietniu 2006 r. Jinchuan nabyło 9,9 % udziałów
spółki.
ZIJIN NABYWA MONTERRICO
Zijin refusal on Monterrico bid, Mining Journal, 6 April 2007, p. 11,
13 April 2007, p. 3, 20 April 2007, p. 4
Największy udziałowiec Monterrico Metals plc, Greater
Europe Fund Ltd, na początku kwietnia 2007 r. odrzucił
ofertę przejęcia przez Zijin Consortium, na skutek czego
spółka obniżyła próg akceptacji inwestorów z 70 do 50 %.
Dnia 11 kwietnia próg ten został jednak przekroczony przez
udziałowców, posiadających łącznie 13,2 mln akcji Monter-
rico, i tym samym spółka przeszła w ręce Zijin za kwotę
94,9 mln ₤. Wynikiem akceptacji oferty było rozpoczęcie
protestów przeciwników przejęcia spółki, m.in. grupy
CATAPA i Peru Support Group. Strategicznym projektem
Monterrico jest zagospodarowanie złoża rud miedzi Rio
Blanco w Peru.
WSTĘPNA OFERTA PUBLICZNA AKCJI METAL-
LON GOLD
Zimbabwe gold firm plans London IPO, Mining Journal, 6 April
2007, p. 11
Metallon Gold, największy producent złota w Zimbab-
we, planuje w maju 2007 r. wejście na londyński rynek
AIM ze wstępną ofertą publiczną swoich akcji (IPO). Fun-
dusze uzyskane w wyniku emisji akcji, mają być przezna-
czone na zwiększenie produkcji złota o 40 % do poziomu
200 tys. oz/r. Aktywami spółki jest pięć kopalń i dwa pro-
jekty eksploracyjne tego metalu.
FINANSOWANIE PROJEKTU CITRONEN
Ironbark Gold sells shares to fund Greenland zinc project, Mining
Journal, 13 April 2007, p. 11
Ironbark Gold Ltd, w wyniku sprzedaży Glencore Inter-
national AG i Merrill Lynch & Co 10,3 mln akcji po cenie
2,50 A$/każdą, planuje uzyskać dochód w kwocie 26 mln A$.
Fundusze te mają zostać przeznaczone na sfinansowanie
projektu cynku Citronen na Grenlandii. Po ośmiu miesią-
cach od giełdowego debiutu (wstępna oferta publiczna akcji)
cena akcji spółki wzrosła 18-krotnie do wielkości 3,70 A$.
FUZJA LUNDIN MINING I TENKE MINING
Lundin agrees billion-dollar deal to merge with Tenke, Mining Jour-
nal, 13 April 2007, p. 13; Metal Bulletin, 16 April 2007, p. 8
Zarząd Lundin Mining Corp. podjął decyzję o nabyciu
Tenke Mining Corp. za kwotę 1,54 mld C$. Akcjonariusze
Tenke uzyskają 1,73 akcji Lundin za każdą akcję spółki. Po
przeprowadzeniu transakcji, planowanej na czerwiec 2007 r.,
udziałowcy Lundin będą posiadać 73 % udziałów w nowej
firmie, a udziałowcy Tenke pozostałe 27 % udziałów. Głów-
nym aktywem Tenke jest złoże rud miedzi i kobaltu Tenke
Fungurume w Demokratycznej Republice Kongo, w którym
posiada 24,75 % udziałów. Produkcja ze złoża ma wynieść
115 tys. Mg Cu i 8 tys. Mg Co/r.
TRANSAKCJA UDZIAŁOWA HPB
BHPB share deals, Mining Journal, 20 April 2007, p. 15
BHP Billiton Ltd (australijska dywizja spółki) dokonało
nabycia 650 tys. akcji zwykłych BHP Billiton plc (dywizja
angielska) po średniej cenie 11,69 ₤/akcję. Po przeprowa-
dzeniu transakcji BHP Billiton Ltd stanie się właścicielem
WYNIKI FINANSOWE
SPADEK WYNIKÓW FINANSOWYCH IVANHOE
Ivanhoe losses more than double, Mining Journal, 6 April 2007, p. 11
Ivanhoe Mines Ltd ogłosiło wyniki finansowe za 2006 r.,
w którym zanotowało stratę netto na poziomie 198,7 mln $,
w porównaniu ze stratą 89,8 mln $ w 2005 r. Przyczyną
spadku wyników było m.in. zwiększenie wydatków eksplo-
racyjnych w 2006 r., które wyniosły 79,7 mln $. Tymcza-
sem, po ponad czteroletnich negocjacjach, spółka osiągnęła
porozumienie z mongolskim rządem, dotyczące rozpoczęcia
39,95 mln akcji spółki, a ta jest posiadaczem 25,22 mln ak-
cji firmy.
DEBIUT MINERA IRL NA LONDYŃSKIM AIM
Minera IRL lists on London’s AIM, Mining Journal, 20 April 2007,
p. 16
Po 6-miesięcznym opóźnieniu, eksploracyjna spółka typu
junior, Minera IRL Ltd zadebiutowała 12 kwietnia 2007 r.
na londyńskim rynku AIM emisją 25,3 mln akcji po cenie
0,45 ₤/każdą (w ramach wstępnej oferty publicznej akcji
IPO). Dochód z emisji ma zostać przeznaczony głównie na
budowę kopalni złota Corihuarmi w Peru. Produkcja zakła-
du ma wynieść ok. 30 tys. oz złota/r., począwszy od po-
czątku 2008 r.
EMISJA AKCJI BELVEDERE
Belvedere beats its funding goal to furnish Finnish assets, Mining
Journal, 20 April 2007, p. 17
Belvedere Resources Ltd w wyniku emisji akcji pry-
watnym inwestorom planuje uzyskać dochód w kwocie
16,5 mln C$. Fundusze te mają zostać przeznaczone na
rozwój fińskich aktywów niklu, nabytych w lutym 2007 r.
od Outokumpu Mining Oy (kopalnia niklu Hitura i eksplo-
racyjna spółka Finn Nickel). Spółka planuje do 2010 r.
zwiększyć produkcję tego metalu do 5000 Mg/r.
BARRICK OPUSZCZA GIEŁDĘ LSE
Barrick abandons LSE, sells Paddington, Mining Journal, 27 April
2007, p. 1
Barrick Gold Corp 23 maja 2007 r. opuści giełdę Lon-
don Stock Exchange na skutek nie spełniania wszystkich
wymogów prawnych przez spółkę (regulacje handlowe).
Barrick podjęło również decyzję o sprzedaży Norton Gold
Fields Ltd kopalni Paddington w Zachodniej Australii,
wchodzącej w skład kombinatu Kanowna, za kwotę 45 mln
A$. Zakład produkuje obecnie 150 tys. oz złota/r.
FINANSOWANIE PROJEKTU KUN-MANIE
Kun-Manie funding, Mining Journal, 27 April 2007, p. 12
Amur Minerals Corp w wyniku emisji prywatnym in-
westorom 15,5 mln akcji po cenie 18 p₤/każdą uzyskało
dochód w kwocie 2,8 mln ₤. Fundusze te, stanowiące 18 %
kapitału akcyjnego spółki, zostaną przeznaczone na sfinan-
sowanie prac eksploracyjnych na projekcie niklu Kun-
Manie w rosyjskim regionie Amur. Rozpoczęcie produkcji
z projektu planowane jest na 2011 r.
eksploatacji złoża Oyu Tolgoi, jednego z największych pro-
jektów miedzi i złota na świecie.
STRATA NETTO APEX SILVER
Hedging fees lead to Apex Silver slide, Mining Journal, 13 April
2007, p. 13
Na skutek zawartych transakcji hedgingowych, Apex
Silver Mines Ltd zanotowało w IV kwartale 2006 r. stratę
netto na poziomie 326,4 mln $. W całym 2006 r. strata netto
449
spółki wyniosła 513,5 mln $ w porównaniu ze stratą 162,4
mln $ w 2005 r. Spadek wyników finansowych jest również
związany z akcyjnym finansowaniem projektu srebra, cyn-
ku i ołowiu San Cristobal w Boliwii.
SPADEK DOCHODU TECK COMINCO
Teck earnings slip, Mining Journal, 27 April 2007, p. 12; Metal Bulle-
tin, 30 April 2007, p. 12
W wyniku informacji o spadku dochodu Teck Cominco
w I kwartale 2007 r. o prawie 20 %, cena akcji spółki spa-
dła o 1 % (w ciągu dnia). Dochód spółki w tym okresie wy-
niósł 360 mln C$, a jego spadek był spowodowany m.in.
sprzedażą rafinerii cynku Cajamarquilla w Peru.
WZROST ZYSKU PETER HAMBRO
Progress for Peter Hambro, Mining Journal, 27 April 2007, p. 12
Dzięki produkcji złota wynoszącej 261 tys. oz, Peter
Hambro Mining plc (PHM) zanotowało w 2006 r. zysk net-
to w kwocie 30,6 mln $. Przychód netto spółki wyniósł w II
połowie 2007 r. 19,4 mln $ i był prawie trzykrotnie wyższy
CENY METALI
NOWY REKORD CENY NIKLU
Nickel hits a new high, Mining Journal, 6 April 2007, p. 5, 13 April
2007, p. 5; Metal Bulletin, 9 April 2007, p. 8, p. 13, 23 April 2007,
p. 6÷8
Dnia 4 kwietnia 2007 r. trzymiesięczna cena niklu zano-
towała na LME rekordową wielkość 49 500 $/Mg, a 12
kwietnia przekroczyła poziom 50 000 $/Mg. Przyczyną
osiągnięcia przez ten metal tak wysokiej ceny (nienotowa-
nej od początku istnienia giełdy) był utrzymujący się wyso-
ki popyt na metale podstawowe, spadek giełdowych zapa-
sów tego metalu do poziomu 5124 Mg (dnia 3 kwietnia)
oraz poinformowanie przez Jubilee Mines NL o spodziewa-
nym spadku produkcji o 500 Mg Ni, w porównaniu z planami
(w okresie lipiec 2006÷czerwiec 2007 r.). Według analiz
International Nickel Study Group, CRU, World Bureau of
Metal Statistics i Société Generale światowa produkcja ni-
klu w 2007 roku wyniesie 1 450 tys. Mg, a w 2008 r. 1540 tys.
Mg w porównaniu z 1355 tys. Mg w 2006 r. Z kolei świato-
wa konsumpcja tego metalu ma wynieść w 2007 r. 1465 tys.
Mg, a w 2008 r. 1550 tys. Mg w porównaniu z 1395 tys.
Mg w 2006 r. Średnia cena niklu na LME prognozowana
jest w 2007 r. na 36 300 $/Mg, a w 2008 r. na 26 000 $/Mg
(24 276 $/Mg w 2006 r.).
CENA OŁOWIU PRZEKROCZYŁA 2000 $/MG
Lead breaks US$2,000/t on Magellan suspension, Mining Journal,
6 April 2007, p. 6, 13 April 2007, p. 7; Metal Bulletin, 9 April 2007,
p. 11
Na skutek ogłoszenia przez Ivernia Inc. „force majeure”
na dostawy koncentratu ołowiu z kopalni Magellan w Za-
chodniej Australii, trzymiesięczna cena tego metalu prze-
kroczyła 4 kwietnia 2007 r. poziom 2000 $/Mg i wyniosła
2018 $/Mg. Spółka zawiesiła eksport ołowiu poprzez port
Esperance, z powodu jego zamknięcia przez Departament
Ochrony Środowiska na skutek podejrzenia zatrucia oło-
wiem ok. 4 tys. ptaków. Ivernia poszukuje alternatywnych
450
w porównaniu z 2005 r. Spółka planuje wytworzyć w 2007 r.
283 tys. oz złota dzięki uruchomieniu w IV kwartale pro-
dukcji z projektu Pioneer na Dalekim Wschodzie Rosji.
WYNIKI FINANSOWE PERU COPPER
Metal Bulletin, 9 April 2007, p. 10
Peru Copper zanotowało w IV kwartale 2006 r. stratę
netto w kwocie 900 tys. $, w porównaniu ze stratą 1,1 mln $
w analogicznym okresie 2005 r. Wydatki spółki wyniosły
w tym okresie 1,4 mln $ (1,3 mln $ w IV kwartale 2005 r.).
Strata netto Peru Copper w całym roku bilansowym 2006
wyniosła 3,3 mln $ i była o 100 tys. $ mniejsza niż w 2005 r.
PROGNOZY ZYSKÓW HINDUSTAN COPPER
Metal Bulletin, 30 April 2007, p. 10
Hindustan Copper Ltd (HCL) planuje uzyskać w roku
bilansowym kwiecień 2007÷marzec 2008 r. zysk netto na
poziomie 4,5 mld Rs (110 mln $) w porównaniu z 3,1 mld
Rs w poprzednim roku (2006/2007). Spółka chce również
w 2007 roku dokonać spłaty długu w kwocie 7 mld Rs.
metod wznowienia wysyłek koncentratu ołowiu z zakładu,
m.in. prowadzi negocjacje z portem Fremantle Ports, zloka-
lizowanym 700 km od Esperance. W 2006 r. kopalnia wy-
produkowała 63 200 Mg ołowiu w koncentracie.
KRYZYS NA RYNKU ZŁOTA W ZIMBABWE
Zimbabwe gold crisis deepens, Mining Journal, 13 April 2007, p. 1,
27 April 2007, p. 1
Na skutek pogłębiającego się kryzysu ekonomicznego
w Zimbabwe, lokalni producenci złota płacili za ten metal
w trzecim tygodniu kwietnia 2007 r. 70 $/oz. Średnia cena
tego kruszcu w ostatnim półroczu wahała się od 490 $/oz
do 70 $/oz. Bank Rezerw, poprzez który spółki te muszą
sprzedawać swoje produkty, nie wywiązał się dodatkowo
z płatności za dostawy złota jeszcze sprzed 6 miesięcy. Ro-
snąca inflacja w kraju przekroczyła już 2200 %. Z powodu
wahań kursu walut i braku paliwa oraz chemikaliów, Metal-
lon Gold, największy producent złota w Zimbabwe, za-
mknął już trzy swoje kopalnie: Muriel, Isabella i Arctuius.
W okresie styczeń-luty 2007 r. krajowa produkcja złota spa-
dła o 17 %, w porównaniu z analogicznym okresem 2006 r.,
i wyniosła 1587 kg.
SYTUACJA NA RYNKU KOBALTU
Demand remains strong for minor metals, Mining Journal, 27 April
2007, p. 4÷5; Metal Bulletin, 9 April 2007, p. 12, 16 April 2007, p. 12,
23 April 2007, p. 14, 30 April 2007, p. 15
W kwietniu 2007 r. BHP Billiton oferowało do sprzeda-
ży wysokojakościowy kobalt po cenie 31,25 $/lb, a Glenco-
re International, który ostatnio przejął kontrolę nad dosta-
wami kobaltu i niklu od Xstrata plc, sprzedawał ten metal
po cenie 31,50 $/lb. Cena kobaltu niskojakościowego waha-
ła się w przedziale 28÷30 $/lb. Z kolei cena koncentratu
kobaltu, pochodzącego z Demokratycznej Republiki Kongo,
kontynuuje swój wzrost po wprowadzeniu przez nowo wy-
branego gubernatora zakazu eksportu nieprzetworzonej ru-
dy z prowincji Katanga. Rejon ten opuszczać może tylko Cynk, $/Mg
rafinowany metal celem ochrony interesów lokalnych in-
transakcje natychmiastowe 3047,50 4258,75 3556,53
westorów. Według Cobalt Development Institute w 2006 r.
światowa produkcja tego metalu wyniosła 53 932 Mg i była transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 3051,00 4179,50 3572,50
o 1,6 % niższa niż w roku poprzednim, w związku z czym Nikiel, $/Mg
prognozuje się dalszy wzrost jego ceny.
transakcje natychmiastowe 32850,00 52372,50 50249,47
Średnie miesięczne ceny metali transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 31455,00 50000,00 48073,68
cena cena
Styczeń-kwiecień Kwiecień Kobalt, $/lb najniższa najwyższa
2007 r. 2007 r. kwiecień 2007 kwiecień 2007
Metal min. 99,8% 29,786 31,500
cena cena cena
najniższa najwyższa średnia min. 99,3% 28,464 29,714
Miedź Grade A, $/Mg Złoto, $/oz
transakcje natychmiastowe 5225,25 8099,50 7765,25 poranna 680,00789
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 5270,50 8069,50 7712,92 popołudniowa 679,36842
Ołów, $/Mg Srebro, c/oz
transakcje natychmiastowe 1574,50 2047,50 1999,78 spot 1373,84211
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1536,00 2035,00 1993,37 April Averages, Metal Bulletin, 7 May 2007, No. 8994, p. 23

ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie:
Jan Kudełko, Malwina Kobylańska, Aleksandra Mońka-Butra, Stefan Karst, Wojciech Korzekwa.

451
 DOKTORS’ AND ASSISTANT PROFESSORS’ THESES

Mgr inż. ANNA TARASEK

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Analiza obciążalności mechanicznej i prądowej

napowietrznych przewodów elektroenergetycznych ze stopów AlMgSi

Promotor: Dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof. nzw., AGH Kraków

Recenzenci : Dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., AGH Kraków
Dr hab. inż. Kurt Żmuda, prof. nzw., PŚ, Gliwice

W dniu 24 kwietnia 2007 r. na Wydziale Metali Nieżela-
znych AGH obroniła pracę doktorską mgr inż. Anna Tarasek.
W rozprawie omówiono stale rosnące zapotrzebowanie na
energię elektryczną, które powoduje systematyczne zwięk-
szanie obciążenia elektroenergetycznego systemu przesy-
łowego. Z uwagi na trudności techniczne, ekonomiczne
i administracyjne budowy nowych systemów przesyłowych
(lub rozbudowy już istniejących), dąży się do podwyższa-
nia temperatury roboczej przewodów.
Szczególnie ważnym zagadnieniem jest odporność cieplna
przewodów napowietrznych linii elektroenergetycznych,
związana z wytrzymałością na zrywanie i opornością właściwą
przewodu. Wielkości te narzucają dopuszczalne parametry
pracy przewodów, takie jak naprężenia naciągu, temperatu-
ra i związana z nimi chwilowa wielkość natężenia prądu.
Badaniom poddano druty o średnicach 2; 2,9; 3,5 i 4 mm,
które obejmują typowy zakres wymiarowy, stosowany w bu-
dowie przewodów napowietrznych linii elektroenergetycz-
nych. Druty zostały uzyskane z walcówki z stopu AlMgSi
(gat. 6101) w stanie T4. Badania doświadczalne dotyczyły
wpływu temperatury, czasu ekspozycji i ich sekwencji oraz
naprężenia na zmianę własności wytrzymałościowych i elek-
trycznych drutów. Badania teoretyczne dotyczyły określania
zmian obciążalności mechanicznej i prądowej napowietrz-
nych przewodów przesyłowych.
Na podstawie badań eksperymentalnych stwierdzono, że
podczas starzenia pierwotnego istnieje możliwość sterowania,
zarówno własnościami wytrzymałościowymi, jak i elek-
trycznymi badanych drutów. Wtórne starzenie sztuczne dru-
tów prowadzi do dalszej ewolucji ich własności. Zaobser-
wowano korzystny spadek oporności właściwej, natomiast
w początkowym okresie starzenia wtórnego obserwuje się
wzrost wytrzymałości na rozciąganie. Czas trwania tego
wzrostu uzależniony jest od temperatury wyżarzania i to w taki
sposób, że im niższa temperatura, tym dłuższy czas wzrostu
własności.
Na podstawie otrzymanych wyników badań opracowano
zależności matematyczne, pozwalające określić zmiany
własności wytrzymałościowych i elektrycznych przewodu
AAL 400, rozpiętego w przęsłach o różnej rozpiętości,
w typowych warunkach eksploatacyjnych.
Na podstawie analizy wyników symulacji stwierdzono, że
obciążalność prądowa przewodu zależy od warunków at-
mosferycznych oraz od dopuszczalnej temperatury przewodu
oraz, że wytężenie przewodu jest funkcją, zarówno dopusz-
czalnej temperatury przewodu, jak i rozpiętości przęsła.
Wykazano, że choć procentowa zmiana wytrzymałości na
zrywanie może przekroczyć dozwolony poziom spadku Rm,
to nadal istnieje zapas wytężenia, pozwalający na dalszą
eksploatację linii przesyłowej.
Znajomość zmian wytrzymałości na zrywanie przewodu
oraz jego oporności właściwej w dowolnej chwili eksploata-
cji, pozwala na takie sterowanie obciążalnością prądową
linii przesyłowej, aby nie został przekroczony dopuszczalny
wzrost zarówno wytężenia, jak i zwisu przewodu. Związane
jest z koniecznością monitorowania warunków meteorolo-
gicznych, występujących na trasie przebiegu napowietrznej
linii elektroenergetycznej, z jednoczesną kontrolą tempera-
tury przewodu. Maksymalne wykorzystanie zdolności prze-
syłowej linii można uzyskać poprzez takie sterowanie natę-
żeniem prądu przepływającego przez przewód, aby nie zo-
stała przekroczona dopuszczalna, z wytrzymałościowego
punktu widzenia, temperatura pracy materiału, z którego
jest on wykonany.
A.T.

452
Mgr BOŻENA BORYCZKO
Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Koszt ekologiczny jako kryterium wyboru technologii produkcji miedzi w Polsce

Promotor: Dr hab. inż. Jan Norwisz, prof. nzw., AGH, Kraków

Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Zygmunt Kolenda, AGH, Kraków
Prof. dr hab. inż. Leszek Blacha, PŚ, Katowice

W dniu 22 maja 2007 r. na Wydziale Metali Nieżelaznych
AGH obroniła pracę doktorską mgr Bożena Boryczko.
Celem rozprawy jest opracowanie metodyki wyboru
technologii produkcji miedzi w Polsce. Jako kryterium wy-
boru przyjęto koszt termoekologiczny, wyrażony jako sku-
mulowane zużycie egzergii bogactw naturalnych nieodna-
wialnych.
W rozprawie przeprowadzono analizę skumulowanego zu-
życia energii i egzergii dwóch technologii otrzymywania
miedzi katodowej — technologii pieca szybowego i zawie-
sinowego, które są stosowane w Polsce. Rozważania prze-
prowadzono na podstawie uzgodnionych bilansów ilości
substancji zasadniczych pierwiastków chemicznych proce-
sów cząstkowych obydwu ciągów technologicznych, po-
cząwszy od kopalni rudy miedzi, do produktu finalnego
miedzi katodowej.
Sporządzenie uzgodnionych bilansów pierwiastków chemicz-
nych pozwoliło następnie na wykonanie bilansów energii
i egzergii dla wyodrębnionych najważniejszych procesów
etapowych. Bilanse te umożliwiły wyznaczenie odpowied-
nio wartości sprawności energetycznej i egzergetycznej
obydwu technologii oraz wewnętrznych strat egzergii.
Główna część analizy opiera się na równaniach bilanso-
wych kosztu termoekologicznego produktów głównych po-
szczególnych etapów procesów. Przeprowadzona analiza
obejmująca różne podejścia — termodynamiczne, energe-
tyczne, egzergetyczne oraz kosztu termoekologicznego
— sugeruje, że dalsza rozbudowa produkcji miedzi kato-
dowej w Polsce, powinna zostać oparta na technologii za-
wiesinowej.
B.B.

***

Mgr inż. BEATA LESZCZYŃSKA

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Wpływ dużych prędkości odkształcenia materiałów metalicznych

na formowanie elementów struktury o wymiarach nanometrycznych

Promotor: Prof. dr hab. inż. Maria Richert, prof. nzw., AGH Kraków
Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel, AGH, Kraków
Prof. dr hab. inż. Krzysztof Jan Kurzydłowski, PW

W dniu 28 maja 2007 r. na Wydziale Metali Nieżelaznych
AGH obroniła pracę doktorską mgr inż. Beata Leszczyńska.
W pracy przedstawiono wyniki badań kilku materiałów
(Al99,5, Cu99,99 oraz stopów: AlCu4Zr0,5, AlMg5,
AlZn6Mg2,5CuZr, AlZn6Mg3CuZr) odkształcanych za
pomocą specjalnego laboratoryjnego młota spadowego oraz
wyciskanych hydrostatycznie. Spęczanie zrealizowano w za-
kresie odkształceń rzeczywistych φ = 0÷0,62, przy prędko-
ści odkształcenia ε = 1,7 × 102÷6 × 102s–1. Z kolei wyciska-
nie hydrostatycznie przeprowadzono przy prędkości od-
kształcenia ε = 9,67×100÷3,84 ×102s–1 w zakresie odkształ-
ceń φ = 1,13÷3,79. Na tak odkształconych materiałach
przeprowadzono badania struktury i własności oraz staty-
styczną analizę wybranych elementów mikrostruktury, ta-
kich jak: mikropasma oraz komórki.
Przeprowadzone badania potwierdziły tezę, że wytworzenie
materiału o cechach nanometrycznych jest możliwe po-
przez wywieranie odkształcenia z dużymi prędkościami.
Ustalono, że wraz ze wzrostem odkształcenia i prędkości
odkształcenia, we wszystkich badanych metalach i stopach,
następuje zmniejszanie się średniej szerokości mikropasm
oraz komórek. Najmniejszą szerokość mikropasm oraz naj-
większy udział mikropasm o średniej szerokości poniżej
d = 100 nm, zarówno po ściskaniu za pomocą młota spa-
dowego, jak i wyciskaniu hydrostatycznym po odkształce-
niu φ = 1,39, uzyskano w stopie AlCu4Zr0,5. Wykazano, że
mikrostruktura tego materiału niemal w 50 % została prze-
kształcona w nanomateriał. Stwierdzono, że jest on najko-
rzystniejszym do wytwarzania nanostruktur.
B.L.

453
 STANDARDIZATION
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieże-
laznych.
Nowe Polskie Normy:
⎯ PN-EN ISO 6507-1:2007 Metale — Pomiar twardości
sposobem Vickersa — Część 1: Metoda badań
Zastępuje: PN-EN ISO 6507-1:2006 (U)
⎯ PN-EN ISO 6507-2:2007 Metale — Pomiar twardości
sposobem Vickersa — Część 2: Sprawdzanie i wzorco-
wanie twardościomierzy
Zastępuje: PN-EN ISO 6507-2:2006 (U)
⎯ PN-EN ISO 6507-3:2007 Metale — Pomiar twardości
sposobem Vickersa — Część 3: Kalibracja wzorców
odniesienia
Zastępuje: PN-EN ISO 6507-3:2006 (U)
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie me-
todą uznania:
⎯ PN-EN 485-2:2007 (U) Aluminium i stopy aluminium
— Blachy, taśmy i płyty — Część 2: Własności mecha-
niczne
Zastępuje: PN-EN 485-2:2006
⎯ PN-EN 2003-009:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka
— Metody badań — Tytan i stopy tytanu — Część 009:
Określanie zanieczyszczenia powierzchni
⎯ PN-EN 2003-010:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka
— Tytan i stopy tytanu — Metody badań — Część 010:
Pobieranie próbek do oznaczania zawartości wodoru
⎯ PN-EN 3114-001:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka
— Metody badań — Mikrostruktura (α + β) wyrobów
przerobionych plastycznie ze stopów tytanu — Część
001: Wymagania ogólne
⎯ PN-EN 3114-002:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka
— Metody badań — Mikrostruktura (α + β) wyrobów
przerobionych plastycznie ze stopów tytanu — Część
002: Mikrostruktura prętów, kształtowników, materiału
wyjściowego do kucia i odkuwek
⎯ PN-EN 3114-003:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka
— Metody badań — Mikrostruktura (α + β) wyrobów
przerobionych plastycznie ze stopów tytanu — Część
003: Mikrostruktura płyt
⎯ PN-EN 3114-004:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka
— Metody badań — Mikrostruktura (α + β) wyrobów
przerobionych plastycznie ze stopów tytanu — Część
004: Mikrostruktura blach do kształtowania w stanie
nadplastycznym
⎯ PN-EN 3638:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka —
Stop żaroodporny FE-PA2601 (X6NiCrTiMoV26-15) —
Przetopiony z elektrody roztapianej — Przesycony i sta-
rzony — Blachy, taśmy i płyty — 0,5 mm ≤ a ≤ 10 mm
⎯ PN-EN 3671:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka —
Stop żaroodporny NI-PH3601 (NiCr22Mo9Nb) — Nie
obrobiony cieplnie — Materiał wyjściowy do kucia —
a lub D 250 mm
⎯ PN-EN 3683:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka —
Metody badań — Wyroby przerobione plastycznie ze sto-
454
pów tytanu — Oznaczanie pierwotnej zawartości fazy α
— Metoda zliczania punktowego i metoda linii przeci-
nanych
⎯ PN-EN 3684:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka —
Metody badań — Wyroby przerobione plastycznie ze
stopów tytanu — Określanie temperatury przemiany fa-
zy β — Metoda metalograficzna
⎯ PN-EN 3998:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka —
Stop aluminium AL-P2024-T4 lub T42 — Blachy i ta-
śmy 0,3 mm ≤ a < lub 6 mm
⎯ PN-EN 4001:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka —
Stop aluminium AL-P2024-T351 — Blachy i taśmy pla-
terowane o podwyższonej zdolności do obróbki che-
micznej trawieniem 1,6 mm ≤ a ≤ 6 mm
⎯ PN-EN 4003:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka —
Stop aluminium AL-P2219-T87 — Blachy i taśmy 0,5 mm
≤ a ≤ 6 mm
⎯ PN-EN 4004:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka —
Stop aluminium AL-P3103-H16 – Blachy i taśmy 0,4 mm
≤ a < lub 6 mm
⎯ PN-EN 4005:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka —
Stop aluminium AL-P5052-O — Blachy i taśmy 0,3 mm
≤ a ≤ 6 mm
⎯ PN-EN 4006:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka —
Stop aluminium AL-P6082-T4 lub T42 — Blachy i ta-
śmy 0,4 mm ≤ a ≤ 6 mm
⎯ PN-EN 14286:2007 (U) Aluminium i stopy aluminium
— Spawalne wyroby walcowane na zbiorniki do magazy-
nowania i transportowania materiałów niebezpiecznych
Zastępuje: PN-EN 14286:2006
Informacja o projektach norm europejskich
⎯ prPN-prEN 13957 Aluminium and aluminium alloys —
Extruded round, coiled tube for general applications —
Specification; Lotnictwo i kosmonautyka — Aluminium
i stopy aluminium — Rury okrągłe wyciskane w krę-
gach ogólnego stosowania — Specyfikacja
Zastąpi: PN-EN 13957:2005
⎯ prPN-prEN 13958 Aluminium and aluminium alloys —
Cold drawn, round, coiled tube for general applications
— Specification; Aluminium i stopy aluminium — Rury
okrągłe ciągnione w kręgach ogólnego stosowania —
Specyfikacja
Zastąpi: PN-EN 13958:2005
Z uwagi na obowiązek implementacji do PN wszystkich
norm europejskich, ankietę projektu EN należy traktować
jednocześnie jako ankietę projektu przyszłej PN-EN.
Uwagi do projektu PN można zgłaszać w terminie do 7 wrze-
śnia 2007 r. do:
Polski Komitet Normalizacyjny
Zespół Hutnictwa i Górnictwa
ul. Dąbrowskiego 22
40-032 Katowice
tel/fax: (032) 35 97 965
e-mail: zhgsekr@pkn.pl
 CHRONICLE

164 kwartalna Konferencja naukowo-techniczna SITMN

połączona z jubileuszem 40-lecia Aluminium Konin-Impexmetal S.A.
i 45-lecia Koła SITMN

164th Quarterly Scientific Conference of the SITMN

association combined with the celebrations of 40 years of Aluminium Konin-Impexmetal S.A.
and 45 years of the activity of local division of the SITMN association

W dniach 14 i 15 czerwca br. w Mikorzynie koło Koni- 1992 — komercjalizacja,

na zorganizowana została 164. kwartalna Konferencja
SITMN, przy czynnym udziale Aluminium Konin-
-Impexmetal S.A. (AK-I S.A.) oraz Koła Stowarzyszenia
Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych (SITMN),
połączona z Jubileuszem 40-lecia Aluminium Konin-
-Impexmetal S.A. oraz 45-leciem Koła SITMN przy AK-I
S.A. Konferencję swoją obecnością zaszczyciło 81 uczest-
ników z różnych przedsiębiorstw i organizacji z branży
przemysłu metali nieżelaznych. Otwarcia Konferencji do-
konał Prezes SITMN dr inż. Józef Zbigniew Szymański
witając wszystkich przybyłych na konferencję uczestników.
Kończąc złożył najserdeczniejsze życzenia jubileuszowe
gospodarzom.
1995 — prywatyzacja przedsiębiorstwa,
1996÷1999 — modernizacja walcarki gorącej i walcarki
zimnej WZ2,
2005÷2007 — rozbudowa walcowni o nową linię taśm
cienkich z nowoczesną walcarką o zakresie grubości
0,04÷0,40 mm.
Dziś Aluminium Konin-Impexmetal S.A. jest nowo-
czesną firmą o ugruntowanej pozycji na rynku i zdolno-
ściach produkcyjnych ok. 100 tys. t wyrobów walcowanych
rocznie.

Historię Koła i jego aktualny stan zaprezentował prezes

Następnie głos zabrał prezes Marek Kacprowicz, który
w okolicznościowym wystąpieniu przedstawił historię Huty
i jej perspektywy na przyszłość.
Główne daty z 40. letniej historii firmy to:
1966 — uruchomienie elektrolizy,
1972 — uruchomienie walcowni,
1975 — uruchomienie oddziału taśm cienkich,
Koła SITMN przy AK-I pan Grzegorz Kosmalski. Historia
Koła rozpoczęła się w momencie, gdy 1 stycznia 1961 r.
nastąpiła rejestracja i rozpoczęła się budowa przedsiębior-
stwa Huta Aluminium KONIN. Przybywająca do Konina,
z różnych stron kraju, grupa inżynierów, postanowiła zało-
żyć Koło Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemy-
słu Hutniczego. Zamysł ten został zrealizowany jesienią
tego samego roku, przez zaledwie taką grupę, jaka formal-
nie była potrzebna do założenia koła. W listopadzie 1961 r.,
w momencie założenia stowarzyszenia liczba członków
wynosiła 21 osób. Założycielem i pierwszym prezesem

455
koła był Ryszard Adamski. Stowarzyszenie od początku
swojego istnienia aktywnie uczestniczyło w budowie, a na-
stępnie rozruchu części hutniczej przedsiębiorstwa. Począt-
kowo grupa członków koła spotykała się w klubie „Energe-
tyk”, a później w malutkim „Hutniku” przy ulicy Bydgo-
skiej, gdzie podejmowano dyskusje na temat Huty i planów
jej rozwoju. Kiedy w 1966 r. nastąpił rozruch wydziałów
elektrolizy i odlewni aluminium, a prognozy rocznej pro-
dukcji metalu szacowano na 43 000 t, z dnia na dzień po-
większała się kadra inżynierów i techników, którzy masowo
wstępowali do stowarzyszenia, znajdując w nim potrzebną,
szczególnie w pierwszych latach pracy, opiekę i przyjaźń.
Od początku swego istnienia Koło koncentrowało się na
dwóch grupach zagadnień: działalności naukowo-technicznej
i towarzysko-kulturalnej. W wyniku tego oprócz spotkań
dyskusyjnych, zaczęto organizować różnego rodzaju impre-
Kolejnym punktem programu Konferencji był rejs stat-
zy kulturalne. W ramach działalności naukowo-technicznej,
kiem „Dziwożona” po malowniczych jeziorach ziemi ko-
w pierwszych latach działalności, Koło zorganizowało dwie
nińskiej, podczas którego toczyły się koleżeńskie rozmowy,
kwartalne konferencje Oddziałów Metali Nieżelaznych.
słuchano „bajania” kapitana statku na temat historii okolic
Koło brało aktywny udział w szerzeniu myśli techniczno-
Konina. Całości przygrywał zespół, którego skoczna muzy-
ekonomicznej poprzez inspirowanie wynalazczości, organi-
ka zachęcała do tańca. Na pokładzie statku odbyło się rów-
zując wspólnie z Klubem Techniki i Racjonalizacji konkursy
nież posiedzenie Klubu Menadżera.
i giełdy wynalazczości, organizowało konferencje, sympo-
zja i odczyty, udział w Konińskich Dniach Techniki i Ko-
nińskich Dniach Jakości oraz poprzez współpracę z ośrod-
kami naukowymi i badawczymi. Duży nacisk kładziono
również na prowadzenie wymiany myśli technicznej ze
specjalistami z innych zakładów w kraju, jak również poza
granicami Polski. Zaangażowanie członków w szerzenie
myśli technicznej i w prace związane z działalnością, zosta-
ło zauważone i docenione przez Zarząd OHMN w Katowi-
cach, który w 1976 r. przyznał Kołu III miejsce we współ-
zawodnictwie pracy organizacyjnej pomiędzy Kołami. Sukces
ten powtórzono zajmując w kolejnym roku II miejsce. Lata
1970÷1990 to najburzliwszy i najaktywniejszy okres w dzia-
łalności stowarzyszeniowej Koła. Kolejne lata działalności
stowarzyszenia skierowane były przede wszystkim na inte-
grację pomiędzy jego członkami, poprzez kultywowanie Pierwszy dzień Konferencji zakończyła uroczysta kolacja.
tradycji zapoczątkowanych we wcześniejszych latach. W miłej i koleżeńskiej atmosferze wspominano stare czasy,
Kolejnym punktem 164. Konferencji Kwartalnej było zawierano nowe znajomości. Okraszone tańcem spotkanie
wręczenie Honorowych Odznak SITMN. Złotymi odzna- zakończyło się w późnych godzinach nocnych.
kami uhonorowano: Marka Kacprowicza, Jerzego Gałka,
Błażeja Gabryszaka; Srebrnymi: Grzegorza Kosmalskiego,
Roberta Jeżaka, Antoniego Waszaka, Radosława Świątka,
Andrzeja Dąbrowskiego i Marcina Smołucha.
Na konferencję zaproszono wszystkich żyjących preze-
sów koła SITPH/SITMN i uhonorowano ich okoliczno-
ściowymi upominkami.
Miłym akcentem były serdeczne gratulacje i życzenia
złożone na ręce przedstawicieli jubilatów, w osobie Marka
Kacprowicza i Grzegorza Kosmalskiego, od Koleżanek
i Kolegów z zaprzyjaźnionych kół SITMN, Zarządu SITMN
oraz Dyrektorów, Prezesów i Zarządów firm.
Po wręczeniu kwiatów i upominków odbyły się jeszcze
dwa wystąpienia. W pierwszym kierownik Centrum Infor-
macji Technologicznej, Grzegorz Kosmalski, przedstawił
Historię rozwoju technologicznego Aluminium Konin- W drugim dniu zorganizowano wyjazd połączony ze
-Impexmetal S.A. Wystąpienie zakończyło wyświetlenie zwiedzaniem zakładu Aluminium Konin-Impexmetal S.A.
krótkiego filmu, dotyczącego obecnej sytuacji technicznej
Przedsiębiorstwa. Następnie dr inż. Andrzej Kłyszewski
przedstawił losy wieloletniej współpracy naukowo-techni- MARCIN SMOŁUCH
cznej pomiędzy Instytutem Metali Nieżelaznych OML Członek Zarządu Koła SITMN
Skawina a Aluminium Konin-Impexmetal S.A. przy Aluminium Konin-Impexmetal S.A.

456
 KONFERENCJE NAUKOWO-TECHNICZNE
w 2 0 0 7 r.
w branży metali nieżelaznych

Lp. Konferencja, tematyka Termin, miejsce Gospodarz, organizator

1 IV „Forum Gospodarcze Przemysłu Metali Nieżelaznych” 25÷26 stycznia Izba Gospodarcza MN

Kraków IMN Gliwice
Hotel „Witek” SITMN Katowice

2 163 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 29÷30 marca Koło SITMN przy WMN AGH
„Jubileusz 30-lecia Koła SITMN przy Wydziale Metali Nieżelaznych Kraków SITMN Katowice
AGH” WMN AGH
Seminarium – Szkolenie dla Zarządów Kół SITMN (zagadnienia
finansowo-księgowe w Kołach, sprawy organizacyjne)
Posiedzenie Zarządu SITMN – zatwierdzenie bilansu za 2006 r.

3 IX Konferencja Naukowa „Teoretyczne i praktyczne 16÷18 maja Fundacja „Metale Nieżelazne

problemy zagospodarowania odpadów hutniczych i przemysłowych” Zakopane Tradycja i Rozwój” — AGH
WDW Kościelisko Wydz. Metali Nieżel. AGH
SITMN Katowice

4 164 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 14÷15 czerwca Aluminium Konin-Impexim S.A.
Konin Koło SITMN przy AKI
Jubileusz 40-lecia Aluminium Konin-Impexmetal S.A.
Ośrodek
i 45-lecia Koła SITMN przy Aluminium Konin-Impexmetal S.A.
w Mikorzynie

5 Sympozjum „Nowe technologie w przemyśle metali nieżelaznych” Targi Kielce 2007 IMN Gliwice
(szczegóły do ustalenia) wrzesień Koło SITMN przy IMN Gliwice

6 Konferencja Naukowo-Techniczna „Metale Nieżelazne ‘07” 21÷22 września Fundacja „Metale Nieżelazne
45 lat Wydziału Metali Nieżelaznych AGH. Zjazd Absolwentów Kraków Tradycja i Rozwój”— AGH
WMN WMN — AGH

7 VIII Krajowa Konferencja „Metale szlachetne” 26÷28 września Fundacja „Metale Nieżelazne
Zakopane Tradycja i Rozwój” — AGH
DW „Bel-Ami”

8 165 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 4÷5 października ZM ROPCZYCE S.A.

Wisła SITMN Katowice
„Współpraca przemysłu metali nieżelaznych i Stowarzyszenia
Hotel „Gołębiewski”
Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych z Zakładami
Magnezytowymi „Ropczyce” S.A.” oraz Kołem SITPH Ropczyce

9 166 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 29÷30 listopada HUTMEN S.A.

Jubileusz 60-lecia Hutmen S.A. Szklarska Poręba Koło SITMN przy Hutmen S.A.
Hotel „LAS”
 IN FO R MA C J E D LA A U TO R Ó W
Redakcja przyjmuje do publikacji tylko prace oryginalne, nie publikowane wcześniej w innych czasopismach
ani materiałach konferencyjnych (kongresy, sympozja), chyba że publikacja jest zamawiana przez redakcję.
Artykuł przekazany do redakcji nie może być wcześniej opublikowany w całości lub części w innym
czasopiśmie, ani równocześnie przekazany do opublikowania w nim. Fakt nadesłania pracy do redakcji uważa
się za jednoznaczny z oświadczeniem Autora, że warunek ten jest spełniony.

Przed publikacją Autorzy otrzymują do podpisania umowę z Wydawnictwem SIGMA-NOT Sp. z o.o.:
o przeniesieniu praw autorskich na wyłączność wydawcy, umowę licencyjną lub umowę o dzieło — do
wyboru Autora.

Autorzy materiałów nadsyłanych do publikacji w czasopiśmie są odpowiedzialni za przestrzeganie prawa

autorskiego — zarówno treść pracy, jak i wykorzystywane w niej ilustracje czy zestawienia powinny stanowić
własny dorobek Autora lub muszą być opisane zgodnie z zasadami cytowania, z powołaniem się na źródło cytatu.

Z chwilą otrzymania artykułu przez redakcję, następuje przeniesienie praw autorskich na Wydawcę,
który ma odtąd prawo do korzystania z utworu, rozporządzania nim i zwielokrotniania dowolną
techniką, w tym elektroniczną oraz rozpowszechniania dowolnymi kanałami dystrybucyjnymi.

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych oraz zastrzega sobie prawo redagowania i skracania
tekstów i do dokonywania streszczeń. Redakcja nie odpowiada za treść materiałów reklamowych.