ISSN 0035-9696

Cena 15,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metal
n 1^7^ K ^1
• C* ^. w* d 7 r"!I
4Ć-

R-49
2004

SIGMA
 WARUNKI CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2004 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa PL Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

*
Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT.
*
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
(tel. (022) 840-30-86, tel./fax (022) 840-35-89, (022) 840-59-49) wysyła specjalne blankiety zamówień wraz z aktualną
listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: k o l p o r t a z @ s i g m a - n o t . p l . Informacje e-mail: i n f o r m a c j a @ s i g m a - n o t . p l . Sekretariat e-mail:
sekretariat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.
*
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).

Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, ul. Mazowiecka 12, pok. 6, tel. (022)
827-43-65, (022) 828-27-31, fax (022) 826-80-16.
*
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12,
tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
*
Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2004 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

45,00 zi 22,50 zł 90,00 zi 45,00 zi 180,00 zł 90,00 zi

 rudy
SIGMA
i metale
R.49
nieżelazne
7
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE

2004
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I E S I Ę C Z N I K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona
Bratek Ł., ChmielarzA., Kamiński K.: 326 Badania sorbentów do usuwania fluorowodoru z gazów przemysłowych
Liberski P., Lejkowski J., Spyra M., 330 Wpływ dodatków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną blach
Kania H., Podolski P.: cynkowych
NorwiszJ.: 335 Przeszłość i teraźniejszość Międzynarodowego Układu Jednostek SI
Paruch Z.: 341 Grupa KĘTY. Kolejne wielkie inwestycje
Muzykiewicz W.: 342 Eurlng — Inżynier Europejski

PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Knych T., Mamala A., Smyrak B.: 344 Odporne cieplnie niskozwisowe przewody elektroenegetyczne wysokiego napięcia

METALURGIA PROSZKÓW
LeżańskiJ.: 350 Struktura i własności spieków z mieszanek proszków żelaza, stali szybkotnącej i grafitu

NORMALIZACJA 354

METALE SZLACHETNE
Gluchowski W., RdzawskiZ.: 355 Przegląd cen metali szlachetnych

BIULETYN INSTYTUTU METALI

NIEŻELAZNYCH
WochM.: 361 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych

ŚWIATOWY RYNEK METALI

NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 367 Światowy rynek metali nieżelaznych

PRACE DOKTORSKIE I HABILITACYJNE 372

KRONIKA 374

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2004 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki,
red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak.
Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. TeUfax (0-prefix-32) 256-17-77.
Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.

Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax: 619-21-87.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu e-mail: sigmanot@wp.pl. Sekretariat e-mail: sekretariat@sigma-not.pl.

Format A4. Objętość 7,0 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. III 61x 88/80. Druk ukończono w lipcu 2004 r.
Rudy Metale: R 49, nr 7, s. 325+376, lipiec 2004 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o.. Katowice ul. Mikoiowska lOOa
ŁUKASZBRATEK
ANDRZEJ CHMIELARZ
KRZYSZTOF KAMIŃSKI
BADANIA SORBENTÓW
DO USUWANIA FLUOROWODORU Z GAZÓW PRZEMYSŁOWYCH
Omówiono problem usuwania związków fluoru z gazów metalurgicznych bogatych w SO2, kierowanych do utylizacji
w fabrykach kwasu siarkowego. Przedstawiono wyniki badań w skali laboratoryjnej oczyszczania gazów z HF z zastosowaniem
różnych sorbentów. Dla każdego z testowanych sorbentów wyznaczono skuteczności usuwania fluorowodoru i pojemności
sorpcyjne.
INVESTIGATION OF SORBENTS FOR HYDROGEN FLUORIDE REMOYAL
FROM INDUSTRIAL GASES
The paper describes the problem of fluorine compounds removal front SO7-rich metallurgical off-gases, directed for
utilisation in the sulphuric acidplants. Results oflaboratory-scale investigation on HF removalprocess with the use ofdifferent
types of absorbents are presented. The process ejficiency and the sorptive capacity of each tested absorbent have been
determined.
Wprowadzenie
Zanieczyszczenia gazów odlotowych związkami fluoro- i chlo-
ropochodnymi stanowią poważne zagrożenia dla środowiska wsku-
tek ich działania toksycznego i korozyjnego. Spośród związków
fluoru dominujący udział w emitowanych zanieczyszczeniach sta-
nowią: HF, SiF4, H2SiF6, NaF [1]. Fluor elementarny, najbardziej
niebezpieczny, rzadko występuje w gazach odlotowych. Wszystkie
związki fluoru charakteryzują się dużą reaktywnością chemiczną,
a będąc dobrze rozpuszczalne w wodzie, stanowią w tej postaci naj-
większe niebezpieczeństwo dla wszystkich form życia.
Polskie koncentraty miedziowe zawierają ok. 0,08 % fluoru [2].
Fluor w koncentracie związany jest ze skałą płonną i nie jest możli-
we usunięcie go w procesie flotacji. Z koncentratów tych wytwarza-
na jest miedź katodowa. Producentem miedzi katodowej w Polsce
jest KGHM POLSKA MIEDŹ S.A., w skład, którego wchodzą dwie
huty miedzi: HM GŁOGÓW oraz HM LEGNICA. W HM GŁO-
GÓW pracują dwie odrębne pod względem technologicznym insta-
lacje. W HM GŁOGÓW I technologia oparta jest na procesie szybo-
wym, natomiast w HM GŁOGÓW II miedź wytwarzana jest w opar-
ciu o technologię pieca zawiesinowego. Huta Miedzi LEGNICA
produkuje miedź w procesie szybowym. W obu technologiach po-
wstają gazy zawierające od kilku do kilkunastu % SO7, które pod-
dawane są utylizacji w fabrykach kwasu siarkowego. Przed skiero-
waniem gazów na aparaty kontaktowe poddaje się je kilkustopnio-
wemu oczyszczaniu. Końcowe oczyszczanie realizowane jest w tzw.
węźle myjącym fabryki kwasu siarkowego, w którym proces prowa-
dzi się w roztworach kwasu siarkowego.
Szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest obecność w gazach
procesowych gazowego fluorowodoru. Nieusunięty stanowi bardzo
poważne zagrożenie dla tkanin szklanych stosowanych na pokrycie
świec demisterów, powodując ich uszkodzenie. Zasadniczy składnik
szkła — krzemionka SiO2 — ulega działaniu fluorowodoru dając
lotny fluorek krzemu [3]
SiO2 + 2 H2F2 -^ SiF4 + 2 H2O
Przy nadmiarze fluorowodoru SiF4 przechodzi w kwas fluoro-
krzemianowy H2SiF6
SiF4 + H22F2 •«2SiF6
Zniszczenie świec demisterów powoduje, że krople i mgła kwa-
su siarkowego rozchodzą się dalej z gazem po instalacji produkcyj-
nej i ulegają wykropleniu w miejscach chłodniejszych. W miejscach
Mgr inż- Łukasz Bratek, dr inż. Andrzej Chmielarz, mgr inż. Krzysztof Kamiński — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.
326
Rudy Metale R 49 2004 nr 7
UKD 66.074.3.001:66.074.7:661.9
wykroplenia kwas może trawić stal, co prowadzi w każdym przy-
padku do nadmiernej korozji. Produkty korozji, szczególnie związki
żelaza, tworzą ze składnikami fazy aktywnej katalizatora nieaktyw-
ne układy fazowe, bezpośrednio odpowiedzialne za spadek aktyw-
ności katalizatorów i ich destrukcję fizyczną.
Podobnie reaguje fluorowodór z nośnikiem krzemionkowym
katalizatora tworząc SiF4 pośrednio odpowiedzialny za trwałą dez-
aktywację katalizatora. Najsilniejsze szkodliwe działanie fluoru na
katalizator rejestruje się w stosunku do katalizatora świeżego. Dez-
aktywacja katalizatora oznacza zmniej szenie stopnia przemiany SO2
w SO3, a w konsekwencji zwiększoną emisję ditlenku siarki do at-
mosfery [3].
W związku z powyższymi problemami w Instytucie Metali Nie-
żelaznych podjęto prace mające na celu znalezienie sorbentu, który
mógłby ewentualnie zostać zastosowany jako środek eliminujący
fluorowodór z odlotowych gazów przemysłowych.
Na wstępie przeprowadzono analizę literaturową, mającą na celu
znalezienie związków trwale wiążących fluorowodór. Stwierdzono,
że do najmniej rozpuszczalnych fluorków należą następujące związ-
ki: CuF, MnF2, Na3AlF6, Al2(SiF6), Ca(SiF6), Na3AlF6, FeF3, CaF2,
MgF2, PbF2, BaF2, Na2(SiF6), SiF4 [5]. Z wymienionych związków
wybrano MgF2, A1F3, Na2(SiF6), SiF4, CaF2 i wykonano próby ich
zastosowania do usuwania fluorowodoru.
Przeprowadzono badania laboratoryjne na doświadczalnej insta-
lacji z wykorzystaniem gazów wzorcowych zawierających fluoro-
wodór, testując następujące sorbenty:
— szkło wodne R-137 o zawartości 35 % Na2SiO3,
— odpadowe pyły SILIMICA z Huty Łaziska,
— SIOXID produkt z OFZ Trading a.s. ISTEBNE — Słowacja,
— odczynnikowy siarczan glinu,
— odczynnikowy siarczan magnezu,
— wapniak z kopalni wapienia CZATKOWICE,
— wodorotlenek glinu — surowiec do wytwarzania siarczanu glinu
w Zakładach Chemicznych ZŁOTNIKI S.A. we Wrocławiu,
(D — piasek kwarcowy używany w procesie konwertorowania miedzi
w HM GŁOGÓW I (podziarno uzyskane w wyniku przesiewa-
nia wysuszonego piasku),
piasek kwarcowy używany w procesie konwertorowania miedzi
w HM GŁOGÓW I frakcja 0-0,063 mm,
(2)
magnezyt surowy mielony z Zakładów Magnezytowych GRO-
CHÓW,
mączka kwarcytowa produkowana w zakładach KWARCE S.A.
w Mikołajowicach.
 Rotametr
Termometr Reaktor

Gaz wzorcowy
HF Gazomierz
mokry

Sprężone
powietrze
PłuczkizO,lMNaOH
Kąpiel reaktora

Rys. 1. Schemat doświadczalnej instalacji do usuwania fluorowodoru z przemysłowych gazów odlotowych

Fig. l. Diagram of the experimental installation for hydrogen fluoride removal from industrial off-gases

Opis instalacji do badań absorpcji gazowego HF
Zadaniem doświadczalnej instalacji, przedstawionej na rysunku l, o stężeniu 146 mg/nr N lub 22,3 mg/nr N (stężenia dobrane odpo-
było umożliwienie przeprowadzenia badań w warunkach laborato-
ryjnych podstawowych parametrów procesu oczyszczania gazów
z fluorowodoru oraz porównania zdolności absorpcyjnych wybra-
nych materiałów. Wielkości takie, jak: stosunek strumienia objętości nie strumieni gazu wzorcowego oraz sprężonego powietrza.
gazu do ilości roztworu kwasu siarkowego, gęstość zawiesiny sor-
bentu, stężenie kwasu siarkowego, temperatura procesu, zostały
dobrane tak, aby odpowiadały odpowiednim wielkościom stosowa-
nym w instalacjach przemysłowych utylizujących bogate w SO2
gazy przemysłowe w fabryce kwasu siarkowego.
Instalacja doświadczalna składała się z następujących elemen-
tów:
a — butli z gazem wzorcowym 25 ppm HF (22,3 mg HF/nr N) oraz
500 ppm HF (464,4 mg HF/m3N) w czystym azocie,
b — reduktora z teflonowym wnętrzem oraz równolegle podłączo-
nym rotametrem typu FLM 32 do pomiaru natężenia przepływu,
c — układu pomiarowego powietrza doprowadzonego do instalacji,
składającego się z reduktora ciśnienia, rotametru typu RIN o zakre- pomiarów notowano następujące parametry:
3
sie pomiarowym CM-250 dm /h,
d — reaktora w formie płuczki wykonanej z teflonu, zaopatrzonego
w mieszadło oraz głowicę z otworami o średnicy 50 (im, zapewnia-
jącą dobrą dyspersję gazu,
e — płuczek plastikowych, które zawierały O, l M NaOH — roztwór
pochłaniający gazowy fluorowodór,
f— gazomierza „mokrego" produkcji VEB Junkalor Dessau,
g — przewodów łączących wykonanych z teflonu lub polipropylenu.
Badania wpływu dodatku różnych sorbentów
na proces absorpcji HF
(60 °C), po czym włączano mieszadło magnetyczne. Przez tak przy-
gotowany reaktor przepuszczano strumień gazu zawierającego HF
wiednio do występujących w gazach przemysłowych dla obu tech-
nologii produkcji miedzi). Stężenie fluorowodoru w gazie utrzymy-
wano na poziomie 146 mg/mJN lub 22,3 mg/m3N poprzez zmiesza-
Natężenie przepływu poszczególnych strumieni regulowano zawo-
rem redukcyjnym i mierzono rotametrem. Rzeczywiste stężenie
fluorowodoru w gazie na wlocie do instalacji oznaczano metodą
z zastosowaniem elektrody jonoselektywnej. Fluorowodór po przej-
ściu przez reaktor był absorbowany w O, l M roztworze NaOH w płu-
czkach pomiarowych. Po upływie zadanego czasu (15 minut) prze-
rywano dopływ fluorowodoru do instalacji i wykonywano oznacze-
nie zawartości fluorowodoru w roztworze poabsorpcyjnym za
reaktorem. Następnie napełniano ponownie płuczki pomiarowe
0,1 M NaOH i włączano dopływ gazu do reaktora. Powyższe czyn-
ności powtarzano w odstępach 15-minutowych. Sumaryczny czas
przepuszczania gazu przez reaktor wynosił 1,5 godziny. W trakcie
— natężenie przepływu gazu na rotametrze,
— ciśnienie barometryczne,
— temperaturę w kąpieli reaktora,
— temperaturę gazu po przejściu przez układ odczytywaną w mo-
krym gazomierzu,
— ilość gazu przepuszczonego przez instalację za pomocą mokrego
gazomierza,
— potencjał ogniwa,
— stężenie fluoru i jonów fluorkowych.
Wyniki badań

Badania były prowadzone przy zbliżonym stosunku ilości sorbentu
(1,2 grama) do ilości 15 % oraz 50 % kwasu siarkowego (0,5 dirr).
Dwa różne stężenia kwasu siarkowego wynikają z istnienia dwóch
różnych technologii oczyszczania gazów przemysłowych bogatych
w SO2 w fabrykach kwasu siarkowego w KGHM POLSKA MIEDŹ
S. A. 50 % roztwór kwasu siarkowego stosowany jest do oczyszcza-
nia gazów procesowych z technologii pieca szybowego, natomiast
roztwór 15 % do oczyszczania gazów z pieca zawiesinowego.
Sposób wykonania badań
Reaktor napełniano kwasem siarkowym w ilości 0,5 dm . Od-
ważano sorbent i podawano go do reaktora. Reaktor umieszczano
w termostacie w celu uzyskania odpowiedniej temperatury kąpieli
W pierwszej kolejności wykonano próbę absorpcji fluorowodo-
ru w 15 oraz 50 % kwasie siarkowym przy założonych parametrach
procesu: temperaturze kwasu (60 °C), strumieniu objętości (28 oraz
83 dm 3 /h) oraz stężeniu wlotowym fluorowodoru (146 oraz
22,3 mg/m3N). Otrzymane wyniki zilustrowano na rysunkach 2 i 3.
Wynika z nich, że równowagowe stężenie fluorowodoru w 15 %
kwasie siarkowym wynosi l ,4 mg/drrr, a w 50 % kwasie siarkowym
0,54 mg/dm3.
Następnie przeprowadzono badania porównawcze w celu okre-
ślenia zdolności absorpcyjnej fluorowodoru przez wytypowane sor-
benty. W przypadku próby oczyszczania gazu z fluorowodoru
w mieszaninie szkła wodnego R-137 i roztworu kwasu siarkowego,
rozcieńczono szkło wodne z wodą w stosunku 1:1, ponieważ nieroz-

327
cieńczone szkło wodne ulega procesowi żelowania w kwasie siarko-
wym. Stopień rozcieńczenia dobrano doświadczalnie, dodając por-
cjami szkło wodne do kwasu siarkowego, aż do momentu wytrącenia
żelu krzemionkowego.
Na podstawie badań procesu absorpcji fluorowodoru w zawiesi-
nie sorbentów w 15 oraz 50 % kwasie siarkowym wyliczono skute-
czności usuwania fluorowodoru w czasie przepuszczania gazu przez
instalacje doświadczalną. Wyniki zilustrowano na rysunkach 4*7.
Obliczono ponadto pojemność sorpcyjną jednostki sorbentu
160
w czasie przepuszczania gazu przez doświadczalną instalację. Poje-
mność sorpcyjną definiuje się jako ilość HF związaną przez jedno-
stkę masy sorbentu. Otrzymane wyniki zaprezentowano na rysun-
kach 8 i 9.
Podsumowanie i omówienie wyników
Kwas siarkowy wykazuje właściwości pochłaniające fluorowo-
dór z gazu przechodzącego przez laboratoryjną instalację doświad-
czalną. Na podstawie przeprowadzonych badań określono ró wno wa-
25

100

80
ł"
x" ..

20

30 45 60 75 105 O 15 30 45 60

Czas, min Czas, min

Rys. 2. Wykres zmian stężeń HF w gazie opuszczającym
doświadczalną instalację, 15 % kwas siarkowy, strumień objętości
gazu 28 dm3/h, stężenie wlotowe fluorowodoru 146 mg/m3N
Fig. 2. The HF concentration changes in the off-gas from
experimental installation, 15 % sulphuric acid, gaś flow
ratę — 28 dm3/h, HF concentration at inlet — 146 mg/m3N
Rys. 3. Wykres zmian stężeń HF w gazie opuszczającym
doświadczalną instalację, 50 % kwas siarkowy, strumień objętości
gazu 83 dm3/h, stężenie wlotowe fluorowodoru 22,3 mg/m3N
Fig. 3. The HF concentration changes in the off-gas from
experimental installation, 50 % sulphuric acid, gaś flow
ratę — 83 dm3/h, HF concentration at inlet — 22,3 mg/m3N

Rys. 4. Skuteczność usuwania HF w czasie

przepuszczania gazu przez instalację
doświadczalną, 15 % kwas siarkowy,
strumień objętości gazu 28 dm3/h, stężenie
wlotowe fluorowodoru 146 mg/m3N
Fig. 4. Efficiency of HF removal by the
experimental installation, 15 % sulphuric
10 acid, gaś flow ratę — 28 dm3/h,
HF concentration at inlet — 146 mg/m3N

Rys. 5. Skuteczność usuwania HF w czasie

—o— Mączka kwarcytowa przepuszczania gazu przez instalację
doświadczalną, 15 % kwas siarkowy
50 --Q- Silimica strumień objętości gazu 28 dm3/h, stężenie
•••A-- Wodorotlenek glinu wlotowe fluorowodoru 146 mg/m3N
40
Fig. 5. Efficiency of HF removal by the
-x- Piasek konw (0-0,063mm)
experimental installation, 15 %
30 sulphuric acid, gaś flow ratę —
10 20 30 40 50 60 70 80 90 28 dm3/h, HF concentration at inlet —
Czas, min 146 mg/m3N

328
 100 -i H-

90 -

80

70

B 60 ' '• ..^ V Rys. 6. Skuteczność usuwania HF w czasie

3
.* ••o-- Silimica "'• ... \ przepuszczania gazu przez instalację
W
50 a Mączka kwarcytowa - '\-— doświadczalną, 50 % kwas siarkowy,
3
\ * strumień objętości gazu 83 dm /h, stężenie
-ćs- Siarczan magnezu
40 X wlotowe fluorowodoru 22,3 mg/nr N
Fig. 6. Efficiency of HF removal by the
30 1 1 i experimental installation, 50 % sulphuric
ac
10 20 30 40 50 60 70 80 90 id, gaś flow ratę — 83 drrrYh, HF^
Czas, min concentration at inlet — 22,3 mg/nrY*

•^
X,^ ~~"~~""~~^--a,
on .
A-.^^N.^ "\,

n- . "_**"•-..*>•* \
*"**-tX...
S?
cn _
' a--r.-.
•W) • -^>^
O "•--.. *^^\
a N -•-.•-. xx."N,
C cn -

Q) —e— Sioxid x Rys. 7. Skuteczność usuwania HF w czasie

3
"••••>O\
A.. ~CK
przepuszczania gazu przez instalację
W
-^
doświadczalną, 50 % kwas siarkowy,
"'••. \^"~x strumień objętości gazu 83 dm3/h, stężenie
- --ń-- Wapniak

-•x- Wodorotlenek glinu

- : ^ ", "•-^— —— o wlotowe fluorowodoru 22,3 mg/rrr^
Fig. 7. Efficiency of HF removal by the
experimental installation, 50 % sulphuric
1 D 20 30 40 50 60 70 80 90 acid, gaś flow ratę — 83 dm j /h, HF
concentration at inlet — 22,3 mg/nr N
Czas, min

1,20

l
1,00

*0.80

P Mączka kwarcytowa C Wodorotlenek glinu

D Mączka kwarcytowa Q Silimica
El Piasek konwertorowy B Piasek konwertorowy (0-0,063mm)
B Magnezyt D Silimica B Wodorotlenek glinu H Siarczan magnezu
H Siarczan glinu S Szkto wodne S Szkło wodne

Rys. 8. Pojemność sorpcyjna badanych sorbentów w procesie
usuwania fluorowodoru, 15% kwas siarkowy, strumień objętości
gazu 28 dm 3 /h. stężenie wlotowe fluorowodoru 146 mg/m 3 N
Fig. 8. Sorptive capacity of the sorbents examined in the process
of HF removal, 15 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 28 dni" /h,
HF concentration at inlet — 146 mg/m3N
Rys. 9. Pojemność sorpcyjna badanych sorbentów w procesie
usuwania fluorowodoru, 50 % kwas siarkowy, strumień objętości
gazu 83 dm 3 /h, stężenie wlotowe fluorowodoru 22,3 mg/m3N
Fig. 9. Sorptive capacity of the sorbents examined in the process
of HF removal, 50 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 83 dm j /h,
HF concentration at inlet — 22,3 mg/m3N

gową pojemność sorpcyjną kwasu. Wynosi ona l ,4 mg fluorowodo-
ru w l dm3 15 % kwasu siarkowego i 0,54 mg fluorowodoru w l
dm3 50 % kwasu siarkowego w temperaturze 60 °C. Na podstawie
przeprowadzonych badań na laboratoryjnej instalacji doświadczal-
nej w dwóch wariantach prowadzenia prób (różne stężenia kwasu
siarkowego, gazu wzorcowego HF oraz strumienie objętości gazu
przepuszczanego przez układ) można stwierdzić, że mączka kwar-
cytowa charakteryzuje się najlepszą, spośród wszystkich przebada-
nych sorbentów, 90 % skutecznością usuwania fluorowodoru.
Spośród innych sorbentów wykorzystanych w przeprowadzo-
nych próbach laboratoryjnych przy założonym reżimie — 15 %
kwas siarkowy, średni strumień objętości gazu 28 dm J N /h, średnie
początkowe stężenie fluorowodoru 146 mg/mJN oraz temperaturze
kąpieli 60 °C, najlepsze wyniki skuteczności usuwania fluorowodo-
ru uzyskano (w kolejności od najlepszego) dla: szkła wodnego,
wodorotlenku glinu, piasku używanego w procesie konwertorowania

329
miedzi w HM GŁOGÓW I, magnezytu surowego mielonego, siar-
czanu glinu oraz pyłów dymnicowych z huty Łaziska. Pojemność
sorpcyjna dla wodorotlenku glinu jest niemal taka sama, jak dla
mączki kwarcytowej 1,3 mgHF/g sorbentu. Szkło wodne daje dobre
wyniki usuwania fluorowodoru, ale w przeliczeniu na jednostkę
masy 35 % szkła wodnego, jego pojemność sorpcyjna jest niższa
w porównaniu do innych sorbentów. Piasek używany w procesie
konweitorowania miedzi w HM GŁOGÓW I oraz magnezyt wykazują
zarówno wyższe skuteczności usuwania fluorowodoru, jak i wyższe
pojemności sorpcyjne w porównaniu do stosowanych dotychczas
w warunkach przemysłowych pyłów dymnicowych z huty ŁAZISKA.
Natomiast w czasie prowadzenia prób na doświadczalnej instalacji
w wariancie z 50 % kwasem siarkowym oraz strumieniem objętości
gazu 83 dur /h i stężeniem wlotowym fluorowodoru 22 mg/m^ oraz
temperaturze kąpieli 60 °C najlepsze wyniki skuteczności usuwania
fluorowodoru uzyskano (w kolejności od najlepszego) dla: odczyn-
nikowego siarczanu magnezu, pyłów dymnicowych z Huty ŁAZI-
SKA, SIOXID-u, wodorotlenku glinu, wapniaka oraz szkła wodne-
go. Pojemność sorpcyjna dla pyłów dymnicowych z huty Łaziska
jest 25% mniejsza niż pojemność sorpcyjna mączki kwarcytowej,
która wynosi 0,65 mgHF/g sorbentu. Pojemność sorpcyjna szkła
wodnego jest niższa w porównaniu do innych sorbentów. Natomiast
odczynnikowy siarczan magnezu, charakteryzuje się 85 % średnią
skutecznością usuwania fluorowodoru; produkt SIOXID, wodorot-
lenek glinu oraz wapniak wykazują zbliżone średnie skuteczności
usuwania fluorowodoru (40-^50 %) jak i zbliżone pojemności sor-
pcyjne (0,3-^0,4 mg HF na l g sorbentu).
Literatura
1. WarychJ.: Oczyszczanie przemysłowych gazów odlotowych. WNT,
Warszawa 1998.
2. Monografia KGHM POLSKA MIEDŹ 1996. Wydaw. CBM CU-
PRUM Sp. z o.o., Wrocław 1996, s. 735-736.
3. Jędrz.ejewskiSt.: Sprawozdanie IMN nr3429/I/84 „Analiza możliwo-
ści eliminacji fluoru z kwasu obiegowego wieży Swemco w stopniu pozwa-
lającym na wykorzystanie tego kwasu w węźle susząco-absorpcyjnym."
4. C/ityńT.. GrzesiakP.: Badanie skuteczności usuwania fluoru w węźle
myjącym FKS Huty Miedzi GŁOGÓW I. Kwas siarkowy na progu integracji
europejskiej. Wydaw. Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu, 2001, s. 333-5-334.
5. Poradnik fizykochemiczny. WNT, Warszawa 1974.
6. Bratek Ł.: Sprawozdanie IMN nr 5933/02 „Opracowanie sposobu
usuwania gazowych związków fluoru z gazów przemysłowych."
7. BmtekŁ., ChmielarzA., KamińskiK.: Sprawozdanie IMN nr5984/02
„Opracowanie technologii usuwania fluoru z gazów procesowych FKS w opar-
ciu o zastosowanie nowego reagenta."

PIOTR LIBERSKI Rudy Metale R 49 2004 nr 7

JACEK LEJKOWSKI UKD 669.018.8:669-41:669.68:669.56
MAREK SPYRA
HENRYK KANIA
PAWEŁ PODOLSKI

WPŁYW DODATKÓW STOPOWYCH ORAZ OBRÓBKI WYKAŃCZAJĄCEJ

NA ODPORNOŚĆ KOROZYJNĄ BLACH CYNKOWYCH
Przedstawiono wyniki badań odporności korozyjnej blach cynkowych. Określono wpfyw dodatków stopowych do cynku na
odporność korozyjną wytworzonych blach oraz skuteczność zabezpieczania stosowanej obróbki wykańczającej blach. Prze-
prowadzono laboratoryjne przyspieszone badania korozyjne w dwóch standardowych ośrodkach korozyjnych: w obojętnej
mgle solnej oraz w wilgotnej atmosferze zawierającej SO7. Stwierdzono, że stosowane w chwili obecnej dodatki stopowe tytanu
i miedzi do cynku głównie w celu poprawy podatności blach do przeróbki plastycznej, wpływają również korzystnie na
odporność korozyjną. Korzystnie na odporność korozyjną w początkowym okresie eksploatacji, a także na podniesienie
walorów wizualnych, wptywa zabieg dodatkowego zabezpieczenia powierzchni cynku powloką polimerową lub podwójną
powloką fosforanową i polimerową.

AŃ EFFECT OF ALLOY ADDITIYES AND FINISHING TREATMENT ON THE

CORROSION RESISTANCE OF ZINC SHEETS

Results of the investigation into corrosion resistance of zinc sheets are presented. Ań effect of the alloying components
added to zinc on the corrosion resistance of the sheets fabricated and effectiveness of the applied protective final treatment
have been determined. Accelerated laboratory-scale corrosion tests were performed in two standard corrosive environments:
neutral salt spray and in a wet SO^-containg atmosphere. It wasfound that titanium and copper, which are added at present
to zinc in order to improve workability of the sheets, exhibit also a beneficial effect on the corrosion resistance. Moreover,
additional protecting ofthe zinc surface with a polymer coating or with a combined phosphate/polymer coating increases the
corrosion resistance in thefirst exploitation period and improves appearance ofthe sheets.

Dr hab. inż- Piotr Liberski — Politechnika Śląska Katedra Technologii Stopów Metali i Kompozytów. Katowice, mgr inż. Jacek Lejktłwski. mgr inż. Marek Spyra — Zakłady
Metalurgiczne SILESIA S.A. Grupa Impexmetal, Katowice, dr inż. Henryk Kania, dr inż. Paweł Podolski — Politechnika Śląska Katedra Technologii Stopów Metali
i Kompozytów, Katowice.

330
 Wprowadzenie
W strukturze zużycia metali bardzo ważną rolę odgrywa cynk.
Metal ten od wielu lat jest powszechnie wykorzystywany w technice
antykorozyjnej oraz odgrywa znaczącą rolę jako składnik stopowy
zwłaszcza w stopach miedzi. Jak podaje International Lead and Zinc
Study Group popyt na cynk ciągle rośnie a światowa produkcja tego
metalu wzrosła z 8368 tyś. t w 1999 r. do 9726 tyś. t w 2002 r. [1].
Polska produkuje rocznie 160 tyś. t cynku. Krajowe złoża rud cynku
na Górnym Śląsku oraz w okręgu krakowskim mają znaczenie świa-
towe. Złoża te występują w dolomitach środkowego triasu (wapień
muszlowy) w rejonie Tarnowskich Gór, Bytomia, Chrzanowa, Ol-
kusza i Zawiercia. Podstawową rudą cynku jest tutaj sfaleryt oraz
towarzyszące jej wurcyt i hemimorfit [2]. Cynk jest zatem metalem,
który obok miedzi może być wytwarzany bez konieczności importu
surowca. Polski przemysł cynkowy posiada bardzo bogate tradycje
i wnosi duży wkład w rozwój branży cynkowej w Europie. Górny
Śląsk był kolebką racjonalnej przemysłowej metody wytapiania
cynku. Opracowana przez Johanna Christiana Ruberga technologia
wytopu cynku w piecach muflowych była pierwszą tego rodzaju
metodą na kontynencie europejskim. Pierwsza Huta Cynku oparta
na tej metodzie została uruchomiona w 1798 r. w Wesołej koło
Mysłowic a sama technologia przetrwała prawie 200 lat [3]. Dyna-
miczny rozwój przemysłu cynkowego dotyczył również przetwór-
stwa cynku. Przed II wojną światową. Górny Śląsk był największym
producentem blachy cynkowej w Europie [4]. Pomimo dużych za-
sobów minerałów cynku oraz wieloletniej tradycji Polska produkuje
znacznie mniej cynku niż kraje wysokorozwinięte.
Polski przemysł wykorzystuje zaledwie 77 tyś. t krajowej pro-
dukcji cynku, w tym blisko połowa przypada na pokrywanie wyro-
bów stalowych i odlewów żeliwnych powłokami cynkowymi, uzy-
skanymi w różnego rodzaju procesach cynkowniczych, a ok. 30 %
jest wykorzystywane jako dodatek stopowy do stopów miedzi i alu-
minium. Ważny, aczkolwiek niezbyt duży udział w strukturze krajo-
wego zużycia cynku zajmuje produkcja blach. W chwili obecnej
jedynym producentem blachy cynkowej z dodatkiem tytanu i miedzi
na krajowym rynku są Zakłady Metalurgiczne S1LESIA S.A.
W 2002 r. ZM SILESIA wykorzystały do produkcji blachy cynko-
wej do blisko 2,3 tyś. t cynku. Przez wiele lat blachy produkowano
z cynku rafinowanego (o zawartości do 1,2 % ołowiu). Były one
stosowane jako pokrycia dachów, do wytwarzania instalacji odwad-
niających itp. Jednak niskie parametry wytrzymałościowe oraz ros-
nące wymagania w stosunku do odporności korozyjnej pokryć da-
chowych w niektórych środowiskach sprawiły, że blacha cynkowa
stała się dla wytwórców półwyrobem mało atrakcyjnym. Aby spro-
50
Zn(Ti,Cu)
o Zn(Mn)
O)
Zn
-100
1-150
R
| -200
| -250
c -Zn(Ti,Cu)_FP
13-300
-J
-350
200 400 600
Czas, h
Rys. l. Wykres jednostkowych zmian masy a — próbek z blachy cynkowej z różnymi dodatkami stopowymi oraz b — próbek
z blachy Zn(TiCu) przy zastosowaniu różnych wariantów obróbki wykańczającej, w trakcie badań w obojętnej mgle solnej (NSS)
Fig. l. Diagram illustrating elementary mass changes during neutral salt spray test (NSS) for a — samples of a zinc sheet with different
alloy additives, and b — samples of the Zn(TiCu) sheets subjected to different options of finishing treatment
stać rosnącej konkurencji w branży materiałów budowlanych stoso-
wanych na pokrycia dachowe i instalacje ciągów deszczowych (rynny
i rury ściekowe) rozpoczęto wytwarzanie nowego produktu, jakim
są blachy i taśmy cynkowo-tytanowe ZnTiCu. W Europie Zachod-
niej blachy tego typu są powszechnie stosowane już od blisko 30 lat.
Posiadają one szereg zalet a przede wszystkim charakteryzują się
stałością parametrów takich jakA 5 0 , Rm, R0 2, oraz jednolitym i este-
tycznym wyglądem. Materiał ten jest wyjątkowo plastyczny, wysoki
współczynnik wydłużenia /150 umożliwia dowolną obróbkę plastycz-
ną, także na zimno, co sprawia, że blachy łatwo poddają się
wszelkim obróbkom dekarskim. Dodatki stopowe Ti i Cu mają za
zadanie głównie poprawę własności mechaniczno-plastycznych
ze szczególnym uwzględnieniem odporności na pełzanie. Produko-
wane na polskim rynku blachy Zn-Ti-Cu są nowoczesnym mate-
riałem budowlanym, charakteryzującym się wytrzymałością ok.
175 MPa i wydłużeniem trwałym poniżej 0,1 % [5]. Głównym
parametrem decydującym o przydatności blach na pokrycia dacho-
we jest odporność korozyjna. Celowym zatem staje się określenie
wpływu dodatków stopowych do cynku na odporność korozyjną
wytworzonych blach. Również istotnym zagadnieniem jest zapew-
nienie blasze estetycznego wyglądu na czas od wytworzenia do
rozpoczęcia użytkowania, stąd uzasadnione staje się określenie wpływu
dodatkowej obróbki wykańczającej blach na odporność korozyjną.
Zakres i metodyka badań
Przeprowadzone badania miały na celu określenie wpływu do-
datków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność koro-
zyjną blach cynkowych stosowanych na pokrycia dachowe. Do
badań wytypowano trzy gatunki blach. Z bieżącej produkcji ZM
SILESIA S.A bezpośrednio po walcowaniu pobrano próbki blachy
cynkowej z dodatkiem Ti i Cu, którą oznaczono jako Zn(Ti,Cu) oraz
wytworzono blachę Zn(TiCu) z dodatkiem Mn, oznaczoną jako
Zn(Mn) a także blachę z czystego cynku Zl(99,995 % Zn), oznaczo-
ną jako Zn. Próbki z blachy Zn(Ti,Cu) poddano obróbce wykańcza-
jącej polegającej na pokryciu polimerem o handlowej nazwie Gar-
dobond PC 8901, którą oznaczono jako Zn(Ti,Cu)_P oraz w drugim
wariancie przed nałożeniem polimeru wykonano warstwę fosfora-
nową — Zn(Ti,CU)_FP. Próbkę z blachy pokrytej polimerem wy-
konano dodatkowo z nacięciem krzyżowym — Zn(Ti,CU)_Px.
Założono, że badania odporności korozyjnej będą prowadzone
w dwóch różnych środowiskach korozyjnych: zawierających chlorki
oraz związki siarki. Badania odporności na działanie obojętnej mgły
solnej prowadzono zgodnie z normą PN-76/H-04603 w komorze
solnej typu CORROTHERM Model 610, firmy Erichsen, o pojemności
50
E 0-1
i ~5<H
£
(Q
-100 -
•| -150 -
| -200
-Zn(Ti.Cu)
j -250 i - Zn(Ti,Cu)_P
•o -300
- Zn(Ti,Cu)_Px
-350
200 400 600
Czas, h
331
 b

Zn(Ti.Cu) -Zn(Ti.Cu)
2 2000 Zn(Mn) t 2000 -j
E -Zn(Ti,Cu)_P
Zn i -Zn(Ti,Cu)_FP
3? > - Zn(Ti,Cu)_Px
1500 n 1500 -l

i 1000 Ę 1000

500 500 J

200 400 600 200 400 600

Czas, h Czas, h

Rys. 2. Wykres szybkości korozji a — próbek z blachy cynkowej z różnymi dodatkami stopowymi oraz b — próbek z blachy Zn(TiCu)
przy zastosowaniu różnych wariantów obróbki wykańczającej, w trakcie badań w obojętnej mgle solnej (NSS)
Fig. 2. Diagram illustrating corrosion ratę during NSS test for a — samples of a zinc sheet with different alloy additives,
and b — samples of the Zn(TiCu) sheets subjectecl to different options of finishing treatment

96h 240h

* PXf "

480H 720h

Rys. 3. Wygląd powierzchni próbek po 96, 240, 480 i 720 h testu korozyjnego w obojętnej mgle solnej (NSS)
Fig. 3. Surface of the samples after 96, 240, 480 and 720 hours of the NSS test

400 dm3 w mgle 5 % wodnego roztworu NaCl w założonej tem-
peraturze badań wynoszącej 35 ±2 °C. W celu określenia jednostko-
wych zmian masy oraz szybkości korozji próbek, w trakcie trwania
testu przeprowadzono badania grawimetryczne po 24, 48, 96, 240,
480, 720 godzinach ekspozycji próbek w komorze. Ocenę wyglądu
próbek w toku badań prowadzono co 24 h, wykonano również do-
kumentację fotograficzną.
Badania korozji w wilgotnej atmosferze zawierającej SO2 pro-
wadzono zgodnie z normą PN-85/H-04636 w komorze Hygrotherm
model 519 firmy Erichsen o pojemności 300 dur1.
W czasie badań utrzymywano następujące parametry: stężenie
SO2 w komorze w chwili rozpoczynania cyklu: 0,66 dm' na l m"
komory, temperatura w zamkniętej komorze: 40 +3 °C przy wilgot-
ności 90-5-100 %, temperatura przy ot wartej komorze: 20 ±5 °Ci wil-
gotności względnej do 75 %, cykl badawczy: 8 h eksponowania
w zamkniętej komorze i następne suszenie przy otwartych drzwiach
komory w temperaturze i atmosferze otoczenia przez 16 h, łączny
czas badań — 30 cykli dobowych (720 h).

332
 Wyniki badań i ich analiza
Wyniki badań korozji ogólnej w obojętnej mgle solnej
Zależność jednostkowych zmian masy próbek wykonanych
z badanych rodzajów blach cynkowych w trakcie trwania przyspie-
szonych badań korozyjnych w obojętnej mgle solnej (NSS) od czasu
testu przedstawia rysunek l. W wyniku dokonanych obliczeń, okre-
ślono zależność szybkości korozji próbek od czasu trwania testu
(rys. 2). Wygląd powierzchni próbek po kolejnych etapach badań
w obojętnej mgle solnej przedstawia rysunek 3.
Na podstawie wyników przyspieszonych laboratoryjnych badań
korozyjnych w obojętnej mgle solnej można stwierdzić, że blachy
wykonane ze stopu cynku z dodatkiem Ti i Cu wykazały się naj-
mniejszymi ubytkami masy (rys. la). W warunkach testu blachy
z tego stopu wykazały najlepszą odporność korozyjną. Ubytki masy
blach były prawie 1.5 razy mniejsze niż ubytki masy blachy wyko-
nanej ze stopu cynku z manganem, na której w początkowym okre-
sie badań zanotowano nawet wzrost masy. Blacha z dodatkiem
tytanu i miedzi wykazała również nieznacznie mniejsze ubytki masy,
w warunkach prowadzonego testu od blachy z czystego cynku.
W przypadku zastosowania dodatkowej obróbki wykańczającej
można podnieść odporność korozyjną blach. Ubytki masy próbek
z blachy Zn(Ti,Cu) zabezpieczone dodatkowo warstwą fosforanową
i polimerem były prawie.l ,6 razy mniejsze od ubytków masy próbek
z blachy bezpośrednio po walcowaniu. Należy jednocześnie stwier-
dzić, że nie zaobserwowano większych różnic w zmianie masy pró-
bek w zależności od rodzaju obróbki wykańczającej.
Wygląd powierzchni próbek w trakcie badań w komorze solnej
po 96, 240, 480 i 720 h trwania testu przedstawiono na rysunku 3.
Już po 96 h eksponowania próbek w warunkach obojętnej mgły
solnej, próbki blach cynkowych nie poddane dodatkowej obróbce
wykańczającej, tj. Zn(Ti,Cu), Zn(Mn) i Zn pokryły się produktami
korozji białej co świadczy o postępującej korozji cynku. Natomiast
próbki blach poddane dodatkowej obróbce wykańczającej:
Zn(Ti,Cu)_P, Zn(Ti,Cu)_Px oraz Zn(Ti,Cu)_FP po 96 h trwania
testu pokryły się nielicznymi produktami korozji a ich korozja prze-
biega od krawędzi próbki oraz w miejscu wykonania nacięcia krzy-
żowego. W miarę upływu czasu badania pojawia się na nich coraz
więcej produktów korozji białej. Podczas gdy po upływie 480 h
badań występują jeszcze obszary, które nie uległy korozji, to po
zakończeniu testu (720 h), cała powierzchnia próbek pokrywa się
produktami korozji białej, co świadczy o tym, że zastosowana obróbka
wykańczająca stanowi jedynie ochronę czasową blach.
50
O "5
^>
S -50-1
E -50
g -100 -
ra
£-150 -
S -200 -
1-250 - -Zn(Ti.Cu)
-Zn(Mn)
c-300
'-350
10 15 20 25 30
liczba cykli
Rys. 4. Zależność jednostkowych zmian masy a — próbek z blachy cynkowej z różnymi dodatkami stopowymi
oraz b — próbek z blachy Zn(TiCu) przy zastosowaniu różnych wariantów obróbki wykańczającej,
w trakcie badań korozyjnych w wilgotnej atmosferze, zawierającej SO2
Fig. 4, Elementary mass changes during corrosion tests performed in a wet, SO2-containg atmosphere for a — samples of a zinc sheet
with different alloy additives, and b — samples of the Zn(TiCu) sheets subjected to different options of finishing treatment
Potwierdzeniem powyższych spostrzeżeń są wykresy szybkości
korozji próbek w trakcie badań w komorze solnej (rys. 2). Z naj-
mniejszą szybkością zachodziła korozja próbki fosforanowanej i na-
stępnie pokrytej polimerem— Zn(Ti,Cu)_FP. Biorąc pod uwagę
skład chemiczny blachy, najmniejszą szybkością korozji wykazała
się próbka wykonana ze stopu cynku z dodatkiem tytanu i miedzi —
Zn(Ti,Cu).
Badania korozji w wilgotnej atmosferze zawierającej SO-,
Zależność jednostkowych zmian masy próbek z różnych gatun-
ków blach oraz przy różnych wariantach obróbki wykańczającej
w trakcie trwania badań korozyjnych w wilgotnej atmosferze zawie-
rającej związki siarki po kolejnych cyklach testu przedstawiono na
rysunku 4. W trakcie trwania testu prowadzono obserwacje wizualne
zmian powierzchni próbek. Ponieważ nie stwierdzono istotnych
zmian wyglądu powierzchni badanych, wykonano dokumentację
fotograficzną jedynie po 10 cyklach i na zakończeniu testu po 30
cyklach badań (rys. 5).
Z przebiegu zależności ubytku masy próbek wykonanych
z blach o różnym składzie chemicznym od czasu ekspozycji (rys. 4a)
wynika, że dla blach wykonanych ze stopu cynku z dodatkiem tyta-
nu i miedzi — Zn(Ti,Cu) ubytki masy są nieznacznie mniejsze niż
dla blach wykonanych z czystego cynku Zł — Zn. Znacznie gorzej
w przeprowadzonym teście wypadła blacha cynkowa z dodatkiem
manganu — Zn(Mn). W początkowym okresie badań (do ok. 10
cykli) jednostkowe ubytki masy tej blachy były porównywalne
z ubytkami masy blachy cynkowej Zn i cynkowej z dodatkiem tyta-
nu i miedzi Zn(Ti,Cu). W dalszym okresie badań korozja blachy
Zn(Mn) zachodziła z większą intensywnością, a ubytek masy na
zakończenie testu był prawie 1,5 razy większy od ubytku masy
pozostałych blach. Zastosowanie dodatkowej obróbki wykańczają-
cej pozwala na nieznaczną poprawę odporności korozyjnej. Naj-
mniejsze ubytki masy zarejestrowano dla blachy zabezpieczonej
warstwą fosforanową i polimerową Zn(Ti,Cu)_FP (rys. 4i>). Z prze-
biegu krzywych na wykresie jednostkowych zmian masy próbek,
w czasie badań, można zauważyć, że ubytki masy próbek poddanych
dodatkowej obróbce wykańczającej są bardzo niewielkie do około 8
cyklu badań. Następnie szybkość rozpuszczania próbki w warun-
kach badania wzrasta i masa próbki zmienia się z podobną intensyw-
nością jak zmiana masy próbki Zn(Ti.Cu) bez dodatkowego zabez-
pieczenia. Zatem zastosowana obróbka wykańczająca skutecznie
zabezpiecza powierzchnię blach tylko w pewnym okresie czasu.
"g 50
|-100
(U
J-150 —«— Zn(Ti.Cu)
—Q— Zn(Ti,Cu)_P
—©— Zn(Ti,Cu)_FP
—X— Zn(Ti,Cu)_Px
-250
10 20 30
liczba cykli
333
 10 cykli
Rys. 5. Wygląd powierzchni próbek po 10 oraz 30 cyklach badań w wilgotnej atmosferze zawierającej SO2
Fig. 5. Surface of the samples after 10 and 30 test cycles performed in a wet SO2-containg atmosphere
Podsumowanie
Podsumowując przedstawione wyniki badań należy stwierdzić,
że przeprowadzone badania korozyjne mają charakter badań porów-
nawczych, a ich wyniki mogą odnosić się bezpośrednio do zastoso-
wanych środowisk korozyjnych. Środowisko badań wykazuje zna-
czną agresywność, podniesioną w stosunku do środowisk rzeczy-
wistych zawartością chlorków lub związków siarki. Dodatkowo
podniesiona temperatura badania wzmaga agresywność tego środo-
wiska. Takie środowiska mogą znaleźć odniesienie do środowisk
rzeczywistych atmosfery morskiej, która jest bogata w chlorki
lub atmosfery przemysłowej stale zasilanej agresywnymi tlenkami
siarki. Dobór metodyki badawczej daje jednak możliwość porówna-
nia odporności korozyjnej badanych blach w agresywnych środowi-
skach będących potencjalnym obszarem ich zastosowania.
Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić,
że stosowane w chwili obecnej dodatki stopowe tytanu i miedzi do
cynku, głównie w celu poprawy podatności blach do przeróbki pla-
stycznej, wpływają również korzystnie na odporność korozyjną.
Blacha Zn(Ti,Cu) wy kazała nieznacznie lepszą odporność korozyjną
w obojętnej mgle solnej, jak i w wilgotnej atmosferze zawierającej
związki siarki od blachy z czystego cynku, i znacznie lepszą od
blachy ze stopu cynku z manganem. Przeprowadzone badania po-
334
30 cykli
zwalają również stwierdzić, że korzystnie na odporność korozyjną
wpływa zabieg dodatkowego zabezpieczenia powierzchni cynku
powłoką polimerową, a jeszcze lepiej fosforanową i polimerową.
Przede wszystkim podnosi on odporność korozyjną w początkowym
okresie eksploatacji a także walory wizualne. Zastosowanie dodat-
kowej obróbki wykańczającej wydłuża czas do wystąpienia pier-
wszych śladów korozji cynku.
Literatura
1. International Lead and Zinc Study Group, www.ilzsg.org.
2. PolańskiA.: Geochemia i surowce mineralne. Wydaw. Geologiczne,
Warszawa 1988.
3. Jammzy T.: 200 rocznica hutnictwa cynku na ziemiach polskich.
Materiały Pokonferencyjne Sympozjum Cynkowników Polskich, Głuchoła-
zy lOn-12 wrzes'nia 1997.
4. Boi-yczka A., Blacha L.: Hutnictwo cynku na Śląsku w XX wieku.
Rudy Metale 2002, nr 12.
5. PN EN 988 Cynk i stopy cynku. Płaskie wyroby walcowane dla
budownictwa.
6. PN-76/H-04603 — Badania laboratoryjne przyśpieszone w obojętnej
mgle solnej.
7. PN-85/H-04636 — Badania laboratoryjne przyśpieszone w atmosfe-
rze dwutlenku siarki z kondensacją wilgoci
JANNORWISZ Rudy Metale R 49 2004 nr 7
UKD389.16"74"(100)

PRZESZŁOŚĆ l TERAŹNIEJSZOŚĆ
MIĘDZYNARODOWEGO UKŁADU JEDNOSTEK Sl

Międzynarodowy System Jednostek jest stosowany od lat. Mimo powszechnej akceptacji ukladu SI wciąż zdarzają się
znaczące biedy w jego stosowaniu. Dlatego warto jest przypomnieć sobie zasady Międzynarodowego Ukladu Jednostek SI,
wskazać na zmiany i modyfikacje dokonane w ostatnich latach, aby stosować go w sposób zgodny z intencjami twórców,
w sposób poprawny i jednoznacznie czytelny dla calego środowiska naukowego i gospodarczego.

THE PAST AND THE PRESENT OF THE INTERNATIONAL SYSTEM (Sl)

The International System of Unitshasbeen in usefor manyyears, butdespiteitsgeneralacceptance, someerrorsormistakes

in its practical use can still be encountered. Therefore, it seems to be purposeful to recall the basics ofthe System indicating
revisions and modifications introduced in recentyears, so as to use SI according to the concepts of its initiators, in a manner
fully correct and clearfor the scientific and economic community.

Wstęp kowy, trójkowy — stosowane w systemach przedmetrycznych. Stąd

Historia miar w swej nowoczesnej formie to ostatnie dwieście
lat, gdy rozwój techniki narzucił zwiększone wymagania, co do
precyzji pomiarowej. System metryczny powstał j ako konsekwencja
racjonalizmu Oświecenia, gdy istniejące wówczas różnorodne i nie-
precyzyjne systemy pomiaru długości i ilości substancji przestały
wystarczać. W klimacie rewolucji francuskiej wydawało się możli-
wym stworzenie międzynarodowego systemu jednostek miar, jedna-
kowych dla całego cywilizowanego świata.
W 1790 r. francuskie Zgromadzenie Narodowe podjęło prace
nad propozycją nowych jednostek miar i wag przedłożoną przez
biskupa Autun, księcia Ch. M. Talleyranda. Chciano, aby jednostki
nowego systemu metrologicznego były możliwe do odtworzenia
w dowolnym punkcie globu ziemskiego, na podstawie pomiaru wiel-
kości naturalnych, bez potrzeby tworzenia fizycznego wzorca (eta-
lonu).
Za jednostkę długości, nazwaną metrem, przyjęto jedną dziesię-
ciomilionową część ćwiartki południka ziemskiego. Jednostki
mniejsze i większe miano tworzyć przez stosowanie krotności liczby
dziesięć. Logicznym krokiem było uznanie za jednostkę pojemności
sześcianu o boku równym jednej dziesiątej metra a masy — masę
tego sześcianu wypełnionego najbardziej dostępnym medium, jakim
jest woda.
Dla podkreślenie wspólnoty cywilizacyjnej stosowano nazwy
z wykorzystaniem źródłosłowia greckiego. Nazwa jednostki długo-
ści — metr i systemu wykorzystującego tę jednostkę — metryczny,
odwołuje się do greckiego określenia metrikos — odnoszący się do
miary. Inne nazwy równie często wykorzystują słowa greckiego
pochodzenia, np. gramma — drobna miara wagi — dla nazwy
jednostki masy czy litron — dawna miara dal sypkich — dla nazwy
jednostki pojemności.
W trakcie przygotowywania nowego systemu metrologicznego
nie podjęto jednak decyzji, co do zmiany jednostki czasu. Widocz-
nie, wcześniejsze eksperymenty, związane z tzw. kalendarzem rewo-
lucyjnym, nie zachęcały do innowacji, ujawniając liczne trudności,
chociażby tak oczywiste, jakimi była np. niemożność uzgodnienia
kalendarza słonecznego i księżycowego.
Nowy system jednostek został ogłoszony ustawami z 1791
i 1799 r. Rozpowszechnienie systemu metrycznego trwało jednak
dłużej niż jego opracowanie. Układ dziesiętny, przyjęty u jego
podstaw, jest bowiem trudniejszy w stosowaniu niż inne np. dwój-
nawet we Francji system metryczny nie przyjął się od razu. Dopiero
ustawa 1837 r. wprowadziła obowiązek powszechnego jego stoso-
wania, co jednak i tak spotkało się z oporem, nawet o charakterze
wystąpień zbrojnych. Najwcześniej system metryczny wprowadzo-
no w Niderlandach (1817^-1820 r.). Od 1867 r. zalecano używanie
systemu metrycznego w pracach naukowych. 20 maja 1875 r. 17
państw podpisało tzw. Konwencję Metryczną (Convention du Me-
tre). W wyniku — Austria wprowadziła system metryczny w 1876 r.
a Prusy — 1884 r. W odrodzonej Polsce dekretem z 1919 r. uznano
system metryczny za jedyny obowiązujący.
Aktualnie sygnatariuszami Konwencji Metrycznej jest 48
państw, wśród nich i Polska. Zadania sygnatariuszy Konwencji re-
alizuje Międzynarodowe Biuro Wag i Miar (Bureau International des
Poids et Mesures — BIMP) kierowane przez Komitet Międzynaro-
dowy Wag i Miar (Comite International des Poids et Mesures —
CIMP), który jest powoływany przez Generalną Konferencję Wag i
Miar (Conference Generale des Poids et Mesures — CGPM). Te
ciała międzynarodowe są odpowiedzialne za:
— ustanowienie podstawowych standardów i skal dla pomiarów
wielkości fizycznych oraz utrzymywanie i zachowanie prototy-
pów odpowiednich jednostek,
— porównywanie międzynarodowych i krajowych standardów jed-
nostek,
— zgodność technik pomiarowych pomiarów kalibracyjnych,
— koordynację badań nad wyznaczaniem wartości podstawowych
stałych fizycznych.
System i układ jednostek
Wprowadzanie systemu metrycznego ujawniło pewne problemy
logiczne związane z wykonywanymi pomiarami, wcześniej nie za-
uważone. Badania naukowe wskazywały bowiem na związki pomię-
dzy różnymi wielkościami mierzonymi, co naturalną kolei rzeczą
rodziło pytanie co do minimalnego zbioru jednostek potrzebnych do
opisu wszystkich mierzonych wartości fizycznych. Gdy w 1832 r.
K. Gauss wprowadził, prawdopodobnie jako pierwszy, pojęcie ukła-
du jednostek miar w dzisiejszym zrozumieniu, podstawowe jedno-
stki systemu metrycznego były już zdefiniowane (1795 r.). K. Gauss
zaproponował uporządkowanie zbioru jednostek poprzez utworze-
nie tzw. układu absolutnego, czyli wybór określonych jednostek
miary wielkości podstawowych oraz zbiór równań definiujących

Dr hab. inż. Jan Norwisz. prof. niw. — Akademia Górniczo-Hutniczu. Katedra Teorii i Inżynierii Procesów Metalurgicznych, Kraków.

335
jednostki wielkości pochodnych.
System metrologiczny, jako definiujący metody wyznaczania
jednostek wielkości podstawowych i relacje między nimi a pozosta-
łymi jednostkami, jest pojęciem szerszym niż tzw. układ jednostek.
W ramach danego systemu można utworzyć różne układy jednostek
w postaci zbioru wybranych jednostek podstawowych i pochod-
nych. Jednym z pierwszych takich układów jednostek, opartych na
systemie metrycznym, był układ CGS (centymetr-gram-sekunda)
zaproponowany w 1874 r. przez Brytyjskie Towarzystwo Naukowe
(British Association for Advancement of Science — BAAS).
W 1880 r. ten układ jednostek został poszerzony przez dołączenie
do niego jednostki służącej do opisu zjawisk elektrycznych —
ampera.
Oczekiwano, że poprawnie sformułowany układ jednostek po-
winien operować minimalną liczbą jednostek podstawowych oraz
tworzyć koherentny zbiór jednostek pochodnych. Pod pojęciem
koherencji (zgodności) rozumiano, iż równania definiującejednostki
pochodne nie będą używały innych współczynników liczbowych jak
tylko o wartości jeden. W praktyce ten ostatni postulat oznaczałby
sprowadzenie wszystkich oddziaływań do mechanicznych, co limi-
towało zbiór jednostek podstawowych do trzech, wyrażających:
długość, czas i masę. To zbyt purystyczne podejście prowadziło do
pewnych praktycznych utrudnień, dlatego w 1948 r. w trakcie 9
Generalnej Konferencji Wag i Miar sformułowano potrzebę dopra-
cowania jednolitego, praktycznego układu jednostek pomiarowych.
W wyniku prowadzonych analiz i dyskusji 11 Generalna Konferen-
cja Wag i Miar, 1960 r., zaaprobowała Międzynarodowy Układ Jed-
nostek (Systeme International d'Unites — SI), który charakteryzuje
się wysokim stopniem jednorodności, dążąc do wyrażenia wszy-
stkich wielkości poprzez równania jednorodne i wypierając ze sto-
sowania jednostki pochodne nie stosujące się do tych wymogów.
Jednak układ SI nie jest tworem statycznym, wciąż podlega
zmianom i doprecyzowywaniu. Obowiązującą postać układu okre-
śliła 14 Generalna Konferencja Wag i Miar 1971 r. jako system
bazujący na jednostkach siedmiu podstawowych wielkości pomia-
rowych: długości, masy, czasu, prądu elektrycznego, temperatury
termodynamicznej, liczności substancji i jasności. W Polsce układ
SI obowiązuje od 1967 r.
Jednostki układu SI
Jak wspomniano powyżej, jednostka długości — metr — miał
być równy, zawsze i wszędzie, jednej dziesięciomilionowej części
ćwiartki południka ziemskiego. Przeprowadzone pomiary wykazały
jednak, że jednostka ta byłaby jednak różna w zależności od wyboru
określonego południka. Sporządzony, na podstawie pomiarów długości
południka przechodzącego przez Paryż, wzorzec metra ze stopu
platyny i irydu PtlrlO w postaci pręta o przekroju w kształcie litery
X wpisanego w kwadrat o boku 20 mm, został wykorzystany
w 1889 T. przez I Generalną Konferencję Wag i Miar (CGPM) dla
zdefiniowania podstawowej jednostki długości. Podobnie zrezygno-
wano z „naturalnego" wzorca jednostki masy na rzecz fizykalnego
etalonu platynowego, znajdującego się obecnie w Sevres pod Pary-
żem, o masie zbliżonej do masy l dnr wody.
Fizyczny prototyp jednego metra, stanowił wzorzec jednostki
długości do 1960 r. pozwalając na wykonanie pomiarów z niedo-
kładnością l • 10~7. Jeden metr definiowano jako odstęp między
osiami nacięć na poziomo ustawionym i w odpowiednich punktach
podpartym wzorcu, zmierzony w temperaturze 0,0 °C i pod ciśnie-
niem l atm. (W wyniku dokładnych pomiarów okazało się, że wzorzec
metra jest o 0,2 mm krótszy od jednej dziesięciomilionowej części
ćwiartki południka przechodzącego przez Paryż, co było podstawą do
jego wyznaczenia).
Możliwości i potrzeby wykonywania bardziej dokładnych po-
miarów doprowadziły do przyjęcia przez 11 CGPM w 1960 r. nowej
definicji jednostki długości. Zgodnie z nią jednostka podstawowa
jeden metr miała odpowiadać l 650 763,73 długości fal w próżni
emitowanych przez atom izotopu Kr (kryptonu) przy przejściu
z poziomu energetycznego 5d5 na poziom 2p . Względna niepew-
336
9
ność odtwarzania tak zdefiniowanego metra wynosiła 4-10 . Nara-
stające wymogi co do precyzji pomiaru długości spowodowały,
że 17 CGPM w 1983 r. wprowadziła nową, obecnie obowiązującą,
definicję jednostki długości. Jeden metr, in, jest to długość drogi
przebytej w próżni przez światło w czasie 1/299 792 458 sekund\.
Przyjęto tutaj stałą prędkość światła c = 299 792458 m/s. Względna
niepewność odtwarzania jest lepsza niż l • l O" .
9
Jeden kilogram, kg, jest to masa międzynarodowego wzorca
jednostki przechowywanego w Międzynarodowym Biurze Miar
i Wag (BIPM) w Sevres pod Paryżem. Wykonany jest w postaci
walca o wysokości i średnicy 39 mm, ze stopu platyny i irydu (90 %
Pt i 10 % Ir). W przybliżeniu odpowiada to masie l dcnr wody
1
0 temperaturze 4 °C, co zresztą, jak wspomniano powyżej, było
bezpośrednim impulsem do takiego zdefiniowania jednostki masy.
W BIPM znajduje się również 6 kopii międzynarodowego pro-
totypu l kg. W odstępach 30-letnich porównywane są państwowe
wzorce l kg wykonywane ze stopu platyny (90 %) i irydu (-10%)
z domieszką nie większą niż 0,2 % rodu lub palladu, 0,05 % żelaza
1 0,02 % innych pierwiastków — ze wzorcem międzynarodowym.
Badania wykazały trwałość tych wzorców, co pośrednio sugeruje
trwałość „prototypu". Różnice masy stwierdzone w okresie 108 lat,
pomiędzy 1875 r. a 1983 r. nie były większe niż 30 |Jg. Stosowane
techniki gwarantują więc dokładność nie mniejszą niż 2 • 10 kg.
Podział godziny na mniejsze jednostki nie odgrywał znaczącej
roli w życiu zwyczajnego człowieka jeszcze nawet w XVII wieku.
Jego znaczenie ujawniło się wraz z konstrukcją zegara mechanicz-
nego, co nastąpiło w wyniku odkrycia prawidłowości ruchu wahadła
w 1584 r. przez Galileusza. Pierwszy zegar mechaniczny opisał
w 1656 r. holenderski fizyk Christian Huyghens i dopiero z tym
momentem pomiar małych odcinków czasu nabrał społecznego zna-
czenia. Dotychczas bowiem mniejsze jednostki czasu interesowały
jedynie astronomów, którzy dzielili godzinę na 4 punkty, 40 momen-
tów, 480 uncji i 21 600 atomów. Z czasem coraz większe uznanie
zyskiwał jednak system stosowany już w Babilonii z podziałem
godziny na 60 min i 3600 s.
Wybór jednostki czasu dla potrzeb systemu metrycznego był
określony przez pomiar czasu zjawisk astronomicznych. Początko-
wo definiowano jedną sekundę jako 1/86 400 część „średniej doby
słonecznej". Okazało się to jednak być pojęciem mało dokładnym,
ze względu na nieprzewidywalność zjawisk nieregularności zmian
prędkości obrotu Ziemi wokół osi. Dlatego 11 Generalna Konferen-
cja Wag i Miar w 1960 r. na wniosek Międzynarodowej Unii Astro-
nomicznej (International Astronomical Union — IAU) przyjęła nową
definicję sekundy jako odstępu czasu równego 1/31 556 925,9747
części zwrotnikowego roku 1900, styczeń O, godzina 12, tzw. czasu
efemeryd. Okazało się, że stosowanie tzw. zegara atomowego po-
zwala jednak na osiągnięcie jeszcze większej precyzji wyznaczania
sekundy. Zgodnie z decyzją 13 CGPM 1968 r. aktualna definicja
określa, że jedna sekunda, s, jest to trwanie równe 9 192 63 J 770
okresom promieniowania fali elektromagnetycznej emitowanej
lub absorbowanej przez atom cezu Cs przy przejściu międz\'
dwoma nadsubtelnymi poziomami stanu podstawowego. Uzupełnie-
nie z 1997 r. stwierdza, że dotyczy to „atomu cezu pozostającego
w stanie podstawowym w temperaturze O kelwina". Nowa jednostka
czasu jest wyznaczana z niedokładnością 2 - 10~ .
Pozostałe jednostki podstawowe układu SI definiowano głównie
poprzez określenie procedury prowadzącej do ich wyznaczenia. Od
9 CGPM w 1948 r. jeden amper, A, jest definiowany jako natężenie
stałego prądu elektrycznego, który płynąc w dwóch równoległych
nieskończenie długich przewodach o pomijalnie małych średnicach,
umieszczonych w próżni w odległości jednego metra wywołuje wza-
jemne oddziaływanie siłą 2 • 10 N na jeden metr przewodu. Nie-
dokładność pomiaru jest tu oszacowana jako rzędu l • 10~".
Definicjęjednostki temperatury termodynamicznej ustanowiono
w trakcie 10 CGPM 1954 r. Jeden kelwin, K, jest to dokładnie
J/273,16 temperatury termodynamicznej punktu potrójnego wody.
Oszacowana niedokładność wyznaczania tej jednostki jest rzędu
l • 10~5.
Wymogi nauk chemicznych odnośnie do pomiaru liczności sub-
stancji spowodowały konieczność wprowadzenia odpowiedniej jed- dwóch ostatnich kolumn tablicy 3 wskazuje na korzyść stosowania
nostki do układu SI. Zgodnie z decyzją 14 CGPM 1971 r. jeden mol, nazw własnych jednostek pochodnych. Miano wielkości pochod-
mol, jest to ilość materii, gdzie liczba cząstek danej substancji jest nych może być przedstawione w postaci iloczynu różnych nazw
równa liczbie atomów zawartych w 0,012 kg C (węgiel). Uzupeł- własnych jednostek pochodnych — tam, gdzie jest to możliwe —
nienie z 1980 r. uściśla, że dotyczy to masy spoczynkowej atomów lub potęg mian jednostek podstawowych. Pewne przykłady podano
znajdujących się w stanie podstawowym. w tablicy 4.
Jako jednostkę światłości wprowadzono początkowo luminancję
ciała doskonale czarnego w temperaturze krzepnięcia platyny (w Tablica l
1946 r. przez 9 CGPM.) Ze względu na trudności realizacji tak
Symbole jednostek podstawowych układu SI
zdefiniowanej jednostki 16 CGPM 1979 r. wprowadziła nową defi-
SI Base Units
nicję zgodnie, z którą jedna kandela, cd, jest to świattość, jaką ma
w określon\m kierunku źródło emitujące promieniowanie mono-
Wielkość Nazwa Oznaczenie
chromatyczne o częstotliwości 540 • 10 Hz i którego natężenie
w tym kierunku jest równe 1/683 wat na steradian.
Jednostki uzupełniające, jakimi były radian i steradian, decyzją Długość metr m
20 CGPM 1995 r. zostały włączone do grupy jednostek pochodnych. Masa kilogram kg
Dla przypomnienia —jeden radian, rad, jest to kąt piaski zawarty Czas sekunda s
między dwoma promieniami kola wycinającymi luk okręgu o długo- Natężenie prądu elektrycznego amper A
ści równej promieniowi tego kola, a jeden steradian, sr, jest to kąt Temperatura termodynamiczna kelwin K
brylowy o wierzchołku w środku kuli wycinający z jej powierzchni Liczność substancji mol mol
część równą powierzchni kwadratu o boku równym promieniowi tej Luminancja kandela cd
kuli.
Tablica 2
Symbole jednostek
Symbole wybranych wielkości pochodnych układu SI
Oznaczenie jednostek podstawowych podano w tablicy 1. Są Examples of SI Derived Units
one unikalne dla każdej z wielkości podstawowych. Jednostki po-
chodne tworzone są za pomocą odpowiednich równań definicyj- Wielkość Nazwa Oznaczenie
nych, których współczynnik ma wartość równą l, co jest wyrazem
koherentności jednostek układu SI. Pole powierzchni metr kwadratowy m2
Każdej wielkości pochodnej odpowiada odpowiednia jednostka. Prędkość metr na sekundę m/s
Pewne przykłady wymiarów (miana) wielkości pochodnych podano Gęstość kilogram na metr sześcienny kg/m3
w tablicy 2. Stężenie mol na metr sześcienny mol/m3
Niektóre z mian wielkości pochodnych mają swe nazwy własne, Gęstość prądowa amper na metr kwadratowy A/m2
co znacznie ułatwia stosowanie tych, zazwyczaj bardziej popular- Kąt płaski radian 1
nych, jednostek. Ustanowione w ramach układu SI jednostki wielkości Entropia dżul na kelwin J/K
pochodnych o nazwach własnych podano w tablicy 3. Porównanie
Tablica 3
Jednostki wielkości pochodnych o nazwach własnych włączone do układu SI
SI Derived Units with Special Names

Wyrażona Wyrażona
Wielkość Nazwa Oznaczenie w innych w jednostkach
jednostkach SI podstawowych

Kąt płaski radian rad m m"1 = 1

Kat bryłowy steriadian sr m 2 nT 2 =ł
Częstotliwość hertz Hz s' 1
Siła niuton N m kg s"2
Ciśnienie paskal Pa N/m2 m"1 kg s~2
Energia dżul J N/m m2 kg s"2
2 i -3
Moc wat W J/s m kg s
Ładunek elektryczny kolumb C sA
Potencjał elektryczny wolt V W/A 2
m kg s' A'
3 1

Pojemność elektreyczna farad F c/v m"2 kg'1 s4 A2

Rezystancja om Q V/A 2 3
m kg s" A"
2

Przewodność elektrycznna Siemens S A/V m"2 kg-1 s3 A2

Strumień magnetyczny weber Wb Vs 2
m kg s~ A"
2 1

Gęstość strumienia magnetycznego tesla T Wb/m2 2

kg s' A'
1

Indukcja elektomagnetyczna henry H Wb/A 2 2

m kg s" A'
2

Temperatura empisryczna stopień Celsjusza °C K

Jasność lumen Im cd sr 2 2
m m" cd = cd
Natężenie jasności lux lx Im/m2 nT2cd
Aktywność promieniowania becąuerel Bq s-1
Wielkość zaadsorbowanego promieniowania gray Gy J/kg m s"
siewert Sv J/kg m2 s-2
Aktywność katalityczna katal kat s"' mol

337
 Tablica 4 Ciekawy jest tutaj przypadek miar kątowych: radian i steradian.
Przykłady preferowanych zestawień jednostek wielkości Są to bowiem wielkości bezwymiarowe. Jeżeli jednak stosuje się
w zapisach wielkości fizycznych miano tej bezwymiarowej wielko-
pochodnych układu SI
ści, które mogłoby być w zasadzie pominięte, wynika to zazwyczaj
Examples of SI Preferred Forms of Derived Units
z potrzeby unaocznienia fizykalnej rzeczywistości danej wielkości
pochodnej. Częstotliwość jest podawana raczej w hercach, niż jako
Wielkość pochodna Oznaczenie
odwrotności sekundy. Podobnie prędkość kątowa podawana jest
w radianach na sekundę, aczkolwiek formalnie wystarczałoby poda-
Lepkość dynamiczna Pas nie odwrotności sekundy.
Prędkość kątowa rad/s Wielokrotności i podwielokrotności jednostek tworzy się przez
Moment siły Nm dodanie oznaczeń krotności liczby tysiąc (tabl. 5). Nazwy poszcze-
Napięcie powierzchniowe N/m gólnych potęg tworzone są zazwyczaj na podstawie źródłosłowu
Prędkość kątowa rad/s łacińskiego lub greckiego, co wynika z tradycji tworzenia nazw
Entropia J/K wielkości układu metrycznego w oparciu o te dwa martwe jeżyki
Pojemność ciepła właściwa J/(kg K) kulturalnej Europy. Nie mniej, wykorzystano również słowa pocho-
3
Gęstość źródeł energii J/m dzące z języka hiszpańskiego czy duńskiego.
Molowa energia J/mol Obowiązuje zasada niełączenia przedrostków, a krotności poda-
Molowa entropia J/(mol K) je się zawsze w stosunku do jednostki podstawowej. Istnieje więc
Przewodność cieplna W/(m K) zapis l nm lecz nie— l mfim. Wyjątkiem jest tutaj zapis krotności
2
Gęstość strumienia energii W/m jednostek masy, gdzie odpowiednie wielokrotności tworzy się w sto-
sunku do jednego grama, nie zaś—do jednostki masy, jakąjest jeden

Tablica 5

Przedrostki wielokrotności jednostek układu SI

SI Prefixes

Potęga
Ozna-
liczby ''Jazwa Źródło słów
czenie
dziesięć

24 Y yotta Yotta i yocto wyprowadzono w od octo, sugerowanej ze względu na to, że są to ósme potęgi tysiąca, duże i małe „z"
dodano dla uniknięcia ewentualnych pomyłek z wartością zero. Okto — w złożeniach — zawierający osiem (punktów,
grup, atomów) od octo (łac.), okto (gr.) — osiem.

21 Z zetta Zetta i zepto — nazwa wyprowadzona analogicznie od septo sugerowanej ze względu na to, że są to siódme potęgi
tysiąca, duże i małe ,,z" zostały dodane dla uniknięcia pomyłek z oznaczeniem sekundy. Septy- w złożeniach — siedem.
Od septem — w złożeniach siedem, np. Septentriones — 7 gwiazd w pobliżu bieguna (łac.)

18 E eksa (łac.)

15 P peta (lać.)

12 T tera Tera- w złożeniach tysiąc miliard (bilion), od teras — dopełniacz od teratos — potwór (gr.)

9 G iga Giga- w złożeniach miliard jednostek podstawowych, od Gigas — dopełniacz od

Gigantos — w mitologii greckiej ród
olbrzymów zrodzonych z Gai i krwi Uranosa, zwyciężony przez Zeusa i bogów z Olimpu (gr.)

6 M mega Mega- w złożeniach duży, wielki, wyższego rzędu, od megas — dopełniacz od megalou — wielki (gr.)

3 k kilo Kilo- w złożeniach tysiąc jednostek podstawowych, od chiłioi — tysiąc (gr.)

2 h hekto Hekto- w złożeniach sto jednostek podstawowych, od hekaton — sto (gr.)

1 da deka Deka- w złożeniach dziesięć jednostek podstawowych, od deka — dziesięć (gr.)

-1 d decy Decy- oznacza dzisiątą część jednostki podstawowej od decimali — dziesiąta część, decimus — dziesiąty (łac.)

_2 c centy Centy- setna część jednostki podstawowej, od centrum — sto (łac.)

-3 m mili Mili- tysięczna część jednostki podstawowej, od mille — tysiąc (łac.)

-6 m mikro Mikro- w złożeniach mały, drobny, milionowa część jednostki podstawowej, od mikros — mały (gr.)

-9 n nano Nano- w założeniach karłowaty, miliardowa część jednostki podstawowej, od nanoś — karzeł (gr.)

-12 P piko Piko- bilionowa część jednostki podstawowej, od pico- dziób, spić (hiszp.)

-15 f femto (duń.)

-18 a atto (duń.)

-21 z Zepto patrz zetta

-24 y yocto patrz yotta

338
kilogram. Na przykład 10 kg oznacza się jako l mg, nie zaś — Jednostki spoza układu SI
l H-kg. Wynika to z ogólnej zasady niełączenia prefiksów.
Przedrostek pisze się bezpośrednio przed wymiarem odpowied- W krajach, które podpisały Konwencję Metryczną i stosują
niej jednostki (podstawowej lub pochodnej) i odtąd zapis taki trakto-układ jednostek SI, wciąż jednak pozostają w użytkowaniu różne
wany jest jako nierozłączna całość. Stąd wynika oczywisty wniosek, jednostki nie należące do tego zbioru. Wyrażają one rzeczywistość
2 2 2 4 2
że np. l cm oznacza l • (10~ m) =1 • 10~ m , nie zaś jedną setną gospodarczą i społeczną w sposób, jaki akceptuje większość człon-
jednego metra kwadratowego. Innym przykładami tego rodzaju są ków tego społeczeństwa. Początkowo wydawało się, że jednostki
5 1 6
np.: l ns~' = (l(T s)' = l • 10 s"' czy l V/cm = (l V)/(10~ m) =
2
takowe będą stopniowo usuwane ze stosowania, ale należy się chwi-
l • 102 V/m. Nie mniej, przedrostek nie może być używany samo- lowo pogodzić z ich obecnością. Dlatego Międzynarodowy Komitet
dzielnie. Zapis l O /m nie może być prezentowany jako M/m .
3
Wag i Miar (CIMP) w 1969 r. podzielił jednostki nie należące do
Używanie oznaczeń literowych jednostek układu SI podlega układu SI na trzy kategorie: te, które zostaną włączone do układu,
określonym regułom: te, które będą użytkowane w okresie przejściowym oraz te — wy-
— Dla oznaczenia miana jednostek są stosowane małe litery o kroju kluczone z użytkowania wraz z jednostkami układu SI.
romańskim, jedynie w przypadku, gdy nazwa jednostki jest wy- Jednak doświadczenia minionych lat zmusiły do zmiany syste-
mu kategoryzacji takich jednostek. Od 1996 r. jednostki spoza ukła-
Tablica 6 du SI zalicza się do czterech grup jednostek: akceptowanych w ra-
Jednostki spoza układu SI akceptowane mach układu SI (tabl. 6), akceptowanych do użytkowania w ramach
do stosowania w ramach układu SI układu SI, lecz których dokładna wartość jest wyznaczana doświad-
Non-SI Units Accepted for Use in the International System czalnie (tabl. 7) oraz jednostek spoza układu SI, których stosowanie
jest czasowo dozwolone, ze względu na specyficzne oczekiwania
Ozna- społeczne (tabl. 8), oraz jednostek nie wymienionych w powyższych
Nazwa Wyrażone w jednostkach SI zestawieniach i nie dopuszczonych do stosowania wraz z jednostka-
czenie
mi układu SI.
minuta min 1 min = 60 s Miano logarytmu naturalnego z liczby bezwymiarowej ma wy-
godzina h 1 h = 60 min = 3600 s miar jeden, co niekiedy podaje się w tzw. neperach. Jeden neper, Np,
doba d 1 d = 24 h = 86 400 s oznacza wartość logarytmu naturalnego liczby „e". Z tą wielkością
stopień (kątowy) 0
1° = (Ti/180) rad wiąże się bardziej popularna jednostka, jaką jest tzw. bel, częściej
minuta (kątowa) ' !' = ( 1/60)° = (7i/10 800) rad spotykany jako decybel. Jeden bel jest równy wartości logarytmu
sekunda (kątowa) 1" = (1/60)' = (Tt/648 000) rad dziesiętnego z liczby 10. W belach wyraża się wielkości będące
"
litr 1,L 3
Ił=ldm =10- m
3 3 stosunkiem dwóch wielkości mocowych P\/PQ lub wielkości zależ-
tona t 1 t=103kg nej od mocy i spełniających zależność PI/PQ = (AjA4 0 ) , gdzie k = 2
neper Np 1 Np=l dla napięcia elektrycznego lub ciśnienia akustycznego. Stąd wynika
bel B 1 B = (1/2) In 10 • Np = 1 ,151 292 Np postać przelicznika wartości wyrażonych w neperach na wielkości
w belach podana w tablicy 6.

Tablica 7
Jednostki akceptowane do użytkowania w ramach układu SI, których wartość jest wyznaczana doświadczalnie
Non-SI Units Accepted for Use with the International System whose Yalues Are Obtained Experimentally

Nazwa Ozna- Definicja Wyrażone w jednostkach SI

czenie

Elektronowolt
Jednostka atomowa masy
Jednostka stronomiczna
eV Energia osiągnięta przez elektron przy przejściu l e V = 1,602 177 33 (49)- 10~19J
w próżni w polu potencjału równym 1 V
u 1/12 masy spoczynkowej atomu węgla 12C w jego lu= 1,6605402(10)- 10~27kg
stanie podstawowym (tzw. dalton — Da)
ua Średnia odległość Ziemi od Słońca 1 ua = 1,495 978 706 91 (30) - 10 m
!1

prowadzona od nazwiska — pierwsza litera jest pisana wersali-

Tablica 8
kiem. Zapis słowny jednostki jest pisany z małej litery, jedynym
wyjątkiem jest tutaj stopień Celsjusza (nie ma stopnia Kelwina Inne jednostki spoza układu SI czasowo dopuszczone
—jest kelwin). do stosowania wraz z jednostkami układu SI ze względu
Nie wprowadza się dodatkowego zapisu dla liczby mnogiej na potrzeby społeczne
danej jednostki. Other Non-SI Units Currently Accepted for Use
Oznaczenia jednostek nie kończy się żadnym znakiem przystan- with the International System
kowym (np. kropką), chyba, że wynika to z zasad interpunkcji.
W przypadku jednostek pochodnych:
Pomiędzy oznaczeniami poszczególnych jednostek zachowuje Ozna- Wyrażone w jednostach SI
Nazwa
się odstęp jednej spacji lub zaznacza się kropką na wysokości czenie (wartość definicyjna — dokładna)
małej litery, co przypomina, że powstała ona w wyniku mnoże-
nia jednostek podstawowych. Mila morska 1 mila morska = 1852 m
W przypadku wyrażenia ilorazowego stosuje się ukośnik, kreskę Węzeł 1 mila morska na godzine= ( 1 852/3600)m/s
Ar a 1 a = dam = 1 0" m"
ułamkową lub odpowiedni iloczyn wielkości opatrzonych uje-
Hektar ha 1 ha= I h m 2 = 10 4 m 2
mnymi wykładnikami potęgowymi. Dla uniknięcia ewentual-
Bar bar 1 bar = 9,l Mpa = kPa = 1000hPa= 105Pa
nych niejasności należy stosować nawiasy. Nie wolno powtarzać Angresztrem A 1 A = 0,lnm=10" 1 0 m
wyrażenia ilorazowego. Można więc napisać m kg/(s" A) Barn b lb= 100fm 2 = 10" 28 m 2
lub m kg s~ A , lecz nie m kg/s /A lub m kg/s" A.

339
 Jak widać stosowanie krotności dziesiętnych jednostki czasu, s, nie
jest stosowane. W miejsce tego wprowadzono większe jednostki czasu
jak minuta, godzina czy doba. Tak więc, mimo że system metryczny
wiąże się ze stosowaniem zunifikowanych krotności liczby dziesięć
dla tworzenia jednostek mniejszych lub większych od podstawowych,
to jednak jednostka podstawowa czasu — sekunda i wielkości większe:
godzina, doba itd. — nie są powiązanie ze sobą w ten sam sposób, nawet
pomijając sprawę roku kalendarzowego o zmiennej długości.
Nieco odmienna jest sytuacja w zakresie miar kątowych. Acz-
kolwiek dopuszczone są takie wielkości jak minuta i sekunda kątowa,
to jednak zaleca się stosowanie krotności dziesiętnych wszędzie tam,
gdzie jest to możliwe bez burzenia tradycyjnych określeń.
Dopuszcza się, wbrew ogólnej zasadzie stosowania małych liter
dla oznaczenia jednostek, oznaczenie litra dużą literą L, jako że
istnieje możliwość pomylenia tego oznaczenia pisanego z małej
litery — z cyfrą jeden.
Istnieje również, nieliczna, grupa jednostek akceptowanych
w ramach układu SI, których wartość musi być jednak wyznaczona
doświadczalnie, jako że ich definicje wynikają z operacyjnego opisu
przebiegu określonych zjawisk fizycznych. Jeden elektronowolt jest
miarą energii kinetycznej elektronu, jaką uzyskuje po przebyciu
w próżni drogi między dwoma punktami o różnicy potencjału rów-
nej jeden wolt. Jednostka atomowa masy jest równa 1/12 masy
izotopu węgla C. Jednostka astronomiczna definiuje średnią odle-
głość Ziemi od Słońca. Wartości współczynników pozwalających na
przeliczenie tych jednostek na jednostki układu SI podano w tabli-
cy 7. Wartości w nawiasach okrągłych określają odchylenie stan-
dardowe danej wartości, wyznaczone w jednostkach ostatniego
miejsca dziesiętnego podanej wartości.
W układzie SI dozwolone jest stosowanie oznaczania miejsca
dziesiętnego zarówno według systemu anglosaskiego — kropki
dziesiętnej, jak i francuskiego (stosowanego w Polsce) — przecinka
dziesiętnego.
Stosowalność układu SI we współczesnym świecie
Stosując układ SI należy mieć jasny obraz sposobu konstrukcji
stosowanych jednostek. Ponieważ wiele wartości wielkości wyrażo-
nych w innych niż SI mianach można wprost przeliczać na jednostki
układu SI, to może zaskakiwać fakt, że przelicznik jednostek w ra-
mach tego samego systemu metrycznego trzeba niekiedy określać na
podstawie pomiaru, czego wyrazistym przykładem jest spotykany
w otoczeniu energetyki — elektronowolt. Wynika to z zasady koherencji
układu SI. Nie mogą być bowiem wielkości tego samego rodzaju (doty-
czące np. energii) określane za pomocą różnie definiowanych jednostek.
Zadaniem Międzynarodowego Biura Wag i Miar (BIMP) jest
czuwanie nad zwartością całego układu jednostek, kierując się zasa-
dą zgodności, biorąc jednak pod uwagę również przydatność prakty-
czną. Ten aspekt praktycyzmu często umyka uwadze użytkownikom
układu SI, którzy widzą tylko zagadnienie zwartości systemu, opar-
tego na siedmiu jednostkach podstawowych.
Brak wyczucia idei leżących u podstaw układu SI może prowa-
dzić do pewnych trudności w stosowaniu. Do takich należy np.
problem relacji przedrostków i potęg miana jednostki podstawowej,
rozstrzygnięty przez zasadę nierozłącznego traktowania miana
i przedrostka we wszelkich operacjach, mnożenia czy potęgowania.
Wydaje się, że jasne stwierdzenie faktu, iż przedrostek wiąże się
w jedną całość z mianem jednostki i tylko jeden przedrostek może
być łączony z mianem pozwala na precyzyjne określenie potęgi
dziesiętnej stojącej przy mianie jednostek podstawowych.
Przykładem wynikającym ze zderzenia potrzeb dnia codzienne-
go z precyzyjnym charakterem definicji jednostek podstawowych
może być błędne, hiperpoprawne stosowanie przedrostków określa-
jących wielokrotności stosowanych mian wielkości. Ponieważ
w układzie SI nie dopuszczalne jest ani jawne, ani ukryte łączenie
przedrostków, to za poważny błąd należy uznać często spotykane np.
10 tyś. Mg. W tym przypadku można wybrać określenie 10 Gg,
340
w przypadku opracowań o charakterze naukowym, lub 10 tyś. t —
gdy kieruje się wypowiedz pod adresem szerszego forum.
Pewnym pozornym problemem jest stosowanie stopnia Celsju-
sza. Niektórzy uważają błędnie, że nie można go stosować wraz
z jednostkami układu SI. A przecież występuje on jako miano o na-
zwie własnej jednej z wielkości pochodnej, włączonej do układu SI
(tabl. 3). Jest to wynik zaakceptowania przez CIMP w 1989 r. Mię-
dzynarodowej Skali Temperatury 90 (ITS-90). Skala ta definiuje
kelwin jako określoną część termodynamicznej skali temperatury
oraz stopień Celsjuszajako równyjednemu kelwinowi. Jednocześnie
w ramach ITS-90 przyjęto, iż zero stopni Celsjusza odpowiada do-
kładnie punktowi termodynamicznej skali temperatury o wartości
273,15 K. Zgodni e z decyzją 13 Międzynarodowej Konferencji Wag
i Miar z 1968 r. stopień Celsjusza może być również stosowany dla
oznaczenia przedziału temperatury.
Stosowanie kropki dziesiętnej (lub przecinka dziesiętnego) nie
prowadzi do możliwości błędnego zrozumienia, gdyż nie wolno
stosować żadnych dodatkowych znaków dla oddzielenia grup cyfr
danej liczby. Zalecane jest dzielenie grup cyfr po trzy, w prawo
i lewo, począwszy od znaku dziesiętnego. Powinno być już raczej
3 662 190 TJ niż 3662190 TJ.
Zapis miana jednostek składa się z ciągu mian poszczególnych
jednostek wielkos'ci podstawowych lub pochodnych w zależności
od własnej decyzji autora. Zalecane w ramach układu SI struktury
miana, podane powyżej, ułatwiają jednakowoż korzystanie z różnych
zbiorów danych. Pozwalają bowiem na szybką jakościową ocenę
różnic podawanych wartości. Odstęp jednej spacji pomiędzy nazwa-
mi mian składowych pozwala zachować czytelność zapisu. Pojedyn-
cza kreska ułamkowa lub ukośnik również nie tworzy wątpliwości
co do wzajemnych relacji między wielkościami. Stosowanie nawia-
sów dla podkreślenie jasności miana jest zalecane.
Patrząc na układ SI jako system zapisu wyników pomiarowych
można spostrzec, że jego systematyczne stosowanie wraz z całym
aparatem formalnym może być dobrym wsparciem dla precyzyjnego
i jednoznacznego, zrozumiałego powszechnie przedstawienia wyni-
ków wykonanej pracy badawczej czy analitycznej. Pozwala również
na zachowanie poprawności wypowiedzi bez tworzenia pseudo-
hiperpoprawnych określeń, takich jak na przykład wspomniane po-
wyżej tysiące megagramów zamiast tysięcy ton.
Literatura
1. Durlik H.. Kwiatkówska H.: Wzorce i odtwarzanie jednostki masy.
Metrologia i Probiernictwo 1969, t. 4, nr l, s. 2-M5.
2. Gliwa-Gliwlński J.: Realizacja międzynarodowej definicji metra w Głów-
nym Urzędzie Miar. Metrologia i Probiernictwo, 1996, t. 2, nr 5, s. 1*4.
3. GómiakH.. Gundlach W., Ochęduszko S.: Zastosowanie Międzyna-
rodowego Układu Jednostek w energetyce cieplnej. Wydaw. III poprawione.
PWN 1970, Warszawa, Wrocław.
4. KijasZ. (red.): Czas i kalendarz. Wydaw. Nauk. Papieskiej Akademii
Teologicznej, 2001, Kraków.
5. Massalski J. M.: Legalne jednostki miar i stałe fizyczne. PWN 1999,
Warszawa.
6. Sokolski W., Norwisz J.: Anglosaski system jednostek we współczes-
nym świecie. 2003 [oddano do druku].
7. Szymański J.: Nauki pomocnicze historii. Wydaw. nowe przejrzane
i zmienione. PWN 2001, Warszawa, www. phys 2002. www.phys.uni.to-
tun.pl/-kwejer/SI.
8. SI 1998: The International System of Units (SI). 7lh edition. Bureau
International des Poids et Mesures. Organisation Intergouvernementale de la
Convention du Metre.
9. SI 2000: The International System of Units. Supplement 2000: Ad-
dendaand corrigenda to the 7 thl edition (1998). Bureau International des Poids
et Mesures. Organisation Intergouvernementale de la Convention du Metre
Autor dziękuje Akademii Górniczo-Hutniczej za możliwość
wykonania niniejszej pracy w ramach umowy 11.11.279/2004.
ZBIGNIEW PARUCH
GRUPA KĘTY
KOLEJNE WIELKIE INWESTYCJE
Grupa KĘTY rozpoczęta realizację nowego programu inwestycyjnego o wartości ponad 130 m.in złotych. Wszystko po to,
by więcej produkować i w szerszym, niż dotychczas, asortymencie. Firma chce w ten sposób umocnić pozycję lidera branży
aluminiowej w Polsce i zdobyć podobną w Europie Środkowo-Wschodniej.
THE KĘTY GROUP
NEW GREAT INVESTMENTS
The KĘTY Group S.A. has commenced realisation of a new investment program, over 130 niillion PLN in value. The main
objective is to increase production volume and to widen assortment ofthe products offered so as to strengthen Company's
position as a leader ofthe aluminium sector in Poland, and to win similar position on the Central and East European market.
Inwestycje, które ruszyły z początkiem roku, obejmują swym
zasięgiem trzy podstawowe biznesy spółki — profile aluminiowe,
systemy aluminiowe oraz opakowania giętkie. Każdy z segmentów
wzbogaci się o nowoczesne urządzenia, które reprezentują pod
względem technicznym i technologicznych światowy poziom, wy-
korzystując najnowsze zdobycze wiedzy w zakresie przeróbki pla-
stycznej i galwanotechniki, a także metalizacji tworzyw sztucznych
i papieru.
Inwestycje umożliwią osiągnięcia najwyższych parametrów od-
nośnie do jakości i wydajności. Pozwolą też na zwiększenie mocy
produkcyjnych i bardziej kompleksową obsługę klientów, co w efe-
kcie powinno wzmocnić pozycję poszczególnych segmentów jako
liderów w swoich branżach — podkreśla Jan Kryjak, prezes Zarzą-
du.
Fleksografia, metaliza i folia na wieczka
Największym wyzwaniem będzie budowa nowego zakładu pro-
dukcyjnego w strefie ekonomicznej w Tychach, w ramach działają-
cej tam spółki Alupol. Planuje się w nim rozpoczęcie produkcji
opakowań przy użyciu nowej, dotychczas nie stosowanej techniki
fleksograficznej, a także uruchomienie zdolności produkcyjnych
w zakresie metalizacji tworzyw sztucznych i papieru. Stworzenie
alternatywnej dla rotograwiury metody nadruku wraz ze wzrostem
wartości dodanej na laminatach tworzywowych (metaliza) pozwolą
Segmentowi Opakowań Giętkich umocnić pozycję na rynku oraz
umożliwią kompleksową obsługę klientów. Ponadto poszerzą i tak
już bogaty asortyment o opakowania dla branży chemicznej, kon-
centratów spożywczych, cukierniczej, farmaceutycznej, mleczar-
skiej i tłuszczowej.
SOG przygotowując się do uruchomienia nowych produktów
unowocześnił swoje zaplecze. Główną częścią inwestycji realizo-
wanej w 2003 r. był zakup automatycznej linii galwanicznej, w skład
której wchodzą: wanna do niklowania, dwie wanny do miedziowa-
nia, wanna do elektrolitycznego odtłuszczania, wanna do chromo-
wania, wanna do odchromowania oraz dwie szlifierki (do powierz-
chni miedziowej i do powierzchni chromowej).
Cały transport cylindrów pomiędzy wannami i szlifierkami jest
obsługiwany przez automat Robostar, który optymalizuje czas pro-
cesu wykonania cylindra. Wszystkie wanny wyposażone są w pełną
automatykę pomiaru i sterowania temperaturą, dozowaniem odczyn-
ników chemicznych i dopasowaniem parametrów prądowych do
warunków technologicznych.
Zbigniew Paruch — Grupa KĘTY S.A.. Kęty.
Rudy Metale R 49 2004 nr 7
UKD 65.011-1:669(438):621(438):336.45:334.2(4438):330.322(438)
Zwiększone zostały także możliwości wykonawcze z zakresu gra-
werowania. Zakupiono nowoczesną grawerkę, która pracuje z czę-
stotliwością do 8600 Hz, co znacznie skraca czas wygrawerowania
cylindra. Można wykonywać na niej również cylindry z tzw. głębo-
kim grawerowaniem do 90 mikronów. Cały nowy park maszynowy
znajduje się w pełni klimatyzowanych halach. Przygotowalnia cy-
lindrów pracująca na urządzeniach zakupionych wcześniej w 1994 r.,
wraz z zakupionymi teraz urządzeniami, ma zdolność produkowania
l O tyś. cylindrów rocznie i jest największym tego typu przedsięwzię-
ciem w Polsce. Taki poziom produkcji możliwy jest dzięki wykorzy-
staniu specjalnej technologii wykonania cylindrów z koszulką Bal-
larda. Całość produkcji Zakładu Produkcji Cylindrów Drukarskich,
wykorzystywana jest przez Zakład Opakowań w Kętach i firmę
Alupol w Tychach. Inwestycje te w połączeniu z zakupionymi
wcześniej drukarkami (9- i 10-kolorowa) oraz urządzeniami laminu-
jącymi pozwolą SOG realizować więcej zamówień w krótszych
terminach.
Pierwszym efektem realizacji programu inwestycyjnego będzie
uruchomienie w Kętach produkcji folii termozgrzewalnej z przezna-
czeniem na wieczka do jogurtów, śmietany, kefirów itp. W dalszej
kolejności produkowana będzie folia aluminiowa przeznaczona do
produkcji blistrów wykorzystywanych do pakowania leków, a SOG
będzie jej jedynym producentem w Polsce.
Nowe prasy i anodownia
Inwestycje czekają także drugi ze strategicznych segmentów
Grupy KĘTY, który zajmuje się produkcją wyrobów wyciskanych.
Wzbogaci się on między innymi o nowoczesną prasę o nacisku 28001,
na której będą produkowane pręty i kształtowniki z aluminiowych
stopów twardych metodą wyciskania przeciwbieżnego. W odróżnie-
niu od klasycznej metody wyciskania (tzw. metoda współbieżna)
kształtowników, w wyciskaniu przeciwbieżnym nie występuje tarcie
pomiędzy powierzchnią wlewka i recypientem, co pozwala na obni-
żenie siły wyciskania, a to z kolei wpływa między innymi na wzrost
szybkości wyciskania i zwiększenie „uzysków".
Wyrób wyciskany metodą przeciwbieżną posiada jednakową
strukturę metalograficzną na całej swej długości i przekroju. Dodat-
kowo regulowana szybkość chłodzenia prasówki w fali wodnej
umożliwia uzyskanie wzorowej struktury i optymalizację własności
wytrzymałościowych wyrobu — podkreślają fachowcy.
Prasa wyposażona będzie w nagrzewnicę indukcyjną wlewków
oraz wybieg składający się między innymi z fali wodnej, pullera,
341
pola chłodzącego, rozciągarki o sile prostowania 250 t, piły oraz
urządzeń pomocniczych.
Planuje się również uruchomienie drugiej prasy o sile nacisku
1600 t wyposażonej w urządzenia pomocnicze pracujące w cyklu
automatycznym. Prasa ta, podobna do działającej już w Tychach,
wytwarzać będzie cienkie kształtowniki nie produkowane dotych-
czas w Polsce. Uzupełnieniem tych inwestycji, realizowanych głów-
nie w Kętach, będzie nowoczesna anodownia — największa w Euro-
pie Środkowo-Wschodniej, która oprócz obsługi SWW będzie
świadczyć usługi anodowania na zewnątrz, przejmując między in-
nymi dotychczasowych klientów Metalplast-Bielsko. Wydajnos'ć
w pełni zautomatyzowanej linii do obróbki wstępnej, anodowania
i elektrokolorowania profili aluminiowych wynosi 3001 na miesiąc.
Zastosowane w niej rozwiązania techniczne i technologia procesu
uwzględniają wszystkie nowości z tej dziedziny, między innymi
kaskadowy system płukania, wykorzystanie wody osmotycznej,
imadła chłodzone wodą, automatyczne dozowanie chemikaliów pro-
cesowych, możliwość mycia belek anodujących w trakcie procesu.
Ponadto linia jest wyposażona w nowoczesny system odciągu i neu-
tralizacji oparów procesowych oraz oczyszczalnię ścieków, przez co
jest mało uciążliwa dla środowiska.
Nowoczesne centrum dystrybucji
Spółka Metalplast-Bielsko realizowała głównie inwestycje, któ-
re były podporządkowane jednemu celowi - zmianie zewnętrznego
wizerunku firmy. W tym celu dokonano remontu głównego budynku
WACŁAW MUZYKIEWICZ
EUR ING — INŻYNIER EUROPEJSKI*/
EUR ING — European Engineer
Tytuł Inżyniera Europejskiego (w jednolitym określeniu mię-
dzynarodowym — EUR ING) ustanowiła w 1987 r. Europejska
Federacja Narodowych Stowarzyszeń Inżynierskich FEANI. Jest to
organizacja niedochodowa o charakterze otwartym, aktualnie zrze-
szająca narodowe organizacje inżynierskie z 26 krajów. Zasadą jest,
że każde państwo może być reprezentowane tylko przez jedną orga-
nizację inżynierską. Narodowe organizacje członkowskie stanowią
tak zwane Narodowe Komitety FEANI. Polskę reprezentuje Federa-
cja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT, zrzeszająca 37
branżowych stowarzyszeń inżynierskich, w tym Stowarzyszenie In-
żynierów i Techników Przemysłu Hutniczego (SITPH). Od kilku lat
siedziba FEANI mieści się w Brukseli. Wcześniej znajdowała się
w Paryżu — od utworzenia asocjacji w 1951 r. do jej przeniesienia
w 1997 r.
FEANI posiada status konsultatywny UNESCO, UNIDO i Rady
Dr inż. Waclaw Muzykienicz — Prodziekan Wydziału Metali Nieżelaznych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.
*' Opracowano na podstawie oficjalnych materiałów FEANI i Polskiego Komitetu Narodowego ds. FEANI i ds. Rejestru FEANI.
342
biurowca oraz biur przylegających do hali produkcyjnej. Udało się
te/ zaadaptować jeden z obiektów na centrum sprzedaży okien i drzwi
„Mertz", które oferuje wyroby z aluminium, PCV oraz drewna firm
kooperujących z Metalplast-Bielsko. Zmiany te połączone z reno-
wacją i uporządkowaniem terenu wokół zakładu (wyremontowano
drogi dojazdowe i parkingi) sprawiły, iż obiekty Metałpłast-Bielsko
przekształciły się w nowoczesne centrum dystrybucji systemów alu-
miniowych.
Przeprowadzono również szereg prac adaptacyjnych w hali pro-
dukcyjnej i magazynach. Wszystko po to, aby kompletowanie syste-
mu przebiegało w sposób sprawny i szybki, a gotowy produkt mógł
jak najkrótszą drogą dotrzeć do klienta. W roku 2004 będą konty-
nuowane prace modernizacyjne, których efektem będzie sprawnie
funkcjonujące centrum logistyczne. Finalizowana będziejednocześ-
nie modernizacja biurowca w zakresie adaptacji pomieszczeń. Dzię-
ki temu obecna siedziba Metalplast-Bielsko stanie się jednym z ład-
niejszych architektonicznie obiektów nie tylko w mieście, ale i w
regionie.
Na 2004 rok zaplanowane są inwestycje mające na celu unowo-
cześnienie parku maszynowego. Zakupiona zostanie między innymi
nowoczesna linia do zagniatania profili zespolonych, która pozwoli
na dokładniejsze wykonywanie kształtowników zespolonych oraz
przyczyni się do znacznego zwiększenia wydajności. Przewiduje się
także zakup kabiny lakierniczej (tzw. szybkozmiennej) umożliwia-
jącej skrócenie czasu zmiany kolorów podczas malowania profili, co
z kolei pozwoli na szybszą realizację zamówień.
Rudy Metale R 49 2004 nr 7
UKD62(4)66(4)62.000141(4):339.923(4):6-057.4(4):378.662
Europy, ściśle współpracuje z Komisją Europejską w sprawach do-
tyczących zawodu inżyniera oraz uznawania dyplomów dla celów
akademickich i zawodowych. Należy przy tym podkreślić, że EUR
ING jest tytułem zawodowym, nie akademickim czy naukowym.
Członkostwo FSNT NOT w FEANI, które nastąpiło w 1992 r.,
stworzyło polskim inżynierom możliwość ubiegania się o tytuł In-
żyniera Europejskiego, a polskim uczelniom technicznym umożli-
wiło uznanie na równi z uczelniami zachodnioeuropejskimi. Polskie
tytuły „magister inżynier" i „inżynier" są uznawane w Europie na
równi z niemieckimi „Diplom Ingenieur" i „Ingenieur" czy też bry-
tyjskimi „Master ot Science" i „Bachelor of Science". Dotyczy to
wyłącznie uczelni, które znalazły się w tzw. Indeksie FEANI.
Indeks FEANI, wydany po raz pierwszy w 1992 r. przy wsparciu
ze strony Komisji Europejskiej i Europejskiej Fundacji Kultury, za-
wiera opis systemów kształcenia inżynierów w poszczególnych kra-
jach członkowskich i wykaz akredytowanych przez FEANI uczelni
i kierunków studiów oraz nadawanych tytułów inżynierskich w tych-
że krajach. Akceptacja polskiego rozdziału Indeksu FEANI miała
miejsce w marcu 1994 r. Po przyjęciu przez Europejski Komitet ds.
Rejestru FEANI materiałów, dotyczących polskich uczelni techni-
cznych i kierunków studiów inżynierskich, a zwłaszcza programów
i planów studiów i po wizycie ekspertów FEANI w wybranych przez
nich uczelniach, akredytację FEANI otrzymało 26 polskich uczelni,
w tym Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, 13 politechnik,
4 wyższe szkoły inżynierskie i wydziały inżynierskie 8 akademii
rolniczych. Wyłącznie renomowane uczelnie państwowe. Wśród
kierunków studiów, które znalazły akceptację zespołu ekspertów
europejskich ds. kształcenia inżynierów oraz zawodu inżyniera i tym
samym uzyskały akredytację, jest metalurgia i inżynieria materiało-
wa. Ważnym kryterium akredytacji kierunku w FEANI jest zacho-
wanie wymaganego parytetu poszczególnych grup przedmiotów
w programie studiów — przedmioty kształcenia ogólnego ok. 10 %,
przedmioty podstawowe ok. 35 % i przedmioty kierunkowe (techni-
czne) ok. 55 %. Wymóg ten znajduje odzwierciedlenie w aktualnie
obowiązujących w Polsce standardach nauczania, które określa Mi-
nister Edukacji Narodowej i Sportu.
Sekretariat Generalny i Komitety Narodowe FEANI prowadzą
„Rejestr Inżynierów Europejskich". Jego celem jest ułatwianie prze-
pływu inżynierów czynnych zawodowo wewnątrz i na zewnątrz
Wspólnoty FEANI, stworzenie ram dla wzajemnego uznawania
kwalifikacji inżynierów — gwarancji ich kompetencji i umiejętności
oraz dostarczanie przyszłym pracodawcom danych o inżynierach
(m.in. poprzez internetowe bazy danych). Decyzję o przyznaniu
tytułu EUR ING i wpisie do Rejestru podejmuje Europejski Komitet
ds. Rejestru FEANI (European Monitoring Committee) na podstawie
złożonych przez kandydata dokumentów i rekomendacji Narodowe-
go Komitetu ds. Rejestru FEANI (National Monitoring Committee).
O tytuł Inżyniera Europejskiego mogą ubiegać się wyłącznie
inżynierowie czynni zawodowo, zrzeszeni w narodowych organiza-
cjach członkowskich FEANI, którzy ukończyli uczelnię techniczną
i kierunek studiów dziennych, znajdujących się w Indeksie FEANI,
posiadają odpowiednie, udokumentowane doświadczenie inżynier-
skie, wynoszące łącznie z nominalnym czasem trwania studiów mi-
nimum 7 lat (tzw. formacja inżyniera), wykazują się czynną znajo-
mością przynajmniej jednego z języków FEANI (angielskiego, fran-
cuskiego lub niemieckiego), poświadczoną certyfikatem oraz
zobowiązują się do przestrzegania Kodeksu Etycznego FEANI,
obejmującego etykę osobistą, zawodową i społeczną. Przez zawodo-
we doświadczenie inżynierskie należy rozumieć pracę na stanowi-
skach inżynierskich oraz posiadanie odpowiedniego dorobku w za-
wodzie inżyniera (sama praca dydaktyczna w uczelni nie jest uwa-
żana przez FEANI za pracę inżyniera). FEANI nie określa górnej
granicy wieku kandydata do tytułu EUR ING. Opłata rejestracyjna
w 2004 r. wynosi 250 EURO.
W myśl Kodeksu Etycznego, osoby wpisane do Rejestru FEANI
mają obowiązek zdawać sobie sprawę z ogromnego znaczenia nauki
i techniki dla ludzkości, a także z własnej odpowiedzialności wobec
społeczeństwa, wynikającej z wykonywania zawodu inżyniera. In-
żynier Europejski wykonuje swój zawód zgodnie z przyjętymi
w społeczeństwach europejskich zasadami moralnymi i cywilizacyj-
nymi, przestrzegając w szczególności godności osobistej osób,
z którymi współpracuje. Zobowiązany jest utrzymywać swoją wie-
dzę fachową na najwyższym poziomie, dążąc do perfekcyjności
świadczonych przez siebie usług. Podejmuje się tylko tych zadań,
które leżą w zakresie jego kompetencji i wiedzy fachowej. Jego
uczciwość intelektualna winna gwarantować obiektywność analiz
i ocen oraz podejmowanie konsekwentnych decyzji. Inżynier uważa
się za związanego sumieniem przez jakąkolwiek poufną umowę
biznesu, do której dobrowolnie przystąpił. Nie przyjmuje innych
form gratyfikacji poza uzgodnionymi z pracodawcą, ale też pobiera
wynagrodzenie, odpowiednie do wykonywanej pracy oraz stopnia
ponoszonej odpowiedzialności. O to samo stara się dla osób, z któ-
rymi współpracuje. Nadrzędnym celem działalności zawodowej in-
żyniera winno być zachowanie zdrowego i przyjemnego środowiska
życia, zarówno społecznego jak i przyrodniczego. Inżynier winien
umożliwiać społeczeństwu właściwe rozumienie problemów techni-
cznych, będących w interesie publicznym. W swojej działalności
zobowiązany jest podchodzić z największym szacunkiem do warto-
ści tradycyjnych i kulturowych krajów, w których wykonuje swój
zawód. Swoją tożsamość zawodową i przynależność do stanu inży-
nierskiego manifestuje poprzez udział w przedsięwzięciach swoich
Stowarzyszeń,
Inżynier, któremu FEANI przyznała tytuł Inżyniera Europejskiego,
otrzymuje dyplom i certyfikat EUR ING, podpisane przez władze
FEANI i zostaje wprowadzony do centralnego Rejestru Inżynierów
Europejskich. Tytuł ten stanowi gwarancję poziomu wykształcenia
i kwalifikacji zawodowych inżyniera zgodnie ze standardami euro-
pejskimi, popartą przez dwie organizacje inżynierskie — narodową
i europejską. Poprzez przynależność do wybranej elity inżynierów
europejskich stanowi też swoistą nobilitację zawodową. Jest waż-
nym czynnikiem ambicjonalnym — utwierdza inżyniera w przeko-
naniu, że jest on dobrym inżynierem o kwalifikacjach zawodowych
na wysokim poziomie europejskim. Podnosi prestiż firm, zatrudnia-
jących inżynierów z tytułem EUR ING, zwłaszcza w kontaktach
z partnerami zagranicznymi. Tytuł ten daje inżynierom swego rodza-
ju „paszport" oraz lepszy start do wykonywania zawodu na stanowi-
skach inżynierskich w kraju i za granicą, może stanowić kartę prze-
targową w negocjacjach płacowych z pracodawcami. Jest uznawany
również w USA, Kanadzie i Australii. Umożliwia zatrudnienie za
granicą na stanowisku inżyniera bez długotrwałego i kosztownego
procesu nostryfikacji dyplomu, a poprzez umieszczenie danej osoby
w międzynarodowej sieci Internet zwiększa szansę uzyskania atra-
kcyjnej oferty pracy.
System FEANI oparty na Rejestrze oraz tytuł EUR ING zyskały
wysoką ocenę Komisji Europejskiej. Jej zdaniem „wpis do rejestru
FEANI wskazuje, że inżynier osiągnął określony poziom umiejętno-
ści zawodowych, poświadczonych przez kompetentne gremia inży-
nierskie na szczeblu narodowym i europejskim" (Official Journal of
the European Communities, Yolume 37, 26 Sept. 1994). W specjal-
nej deklaracji z 1994 r. Komisja Europejska podała system FEANI
jako doskonały przykład samoregulacji zawodu i zaleciła krajom
członkowskim Unii Europejskiej uznanie tytułu EUR ING w miejsce
konieczności nostryfikacji narodowych dyplomów inżynierów.
Aktualnie tytuł EUR ING posiada w Europie ok. 28 tyś. inżynie-
rów. Pierwsi czterej polscy inżynierowie uzyskali ten tytuł we wrześ-
niu 1994 r. W chwili obecnej jest ich ponad 180. Należą do szesnastu
stowarzyszeń naukowo-technicznych — najwięcej, bo 48 do SIMP
(Stowarzyszenie Inżynierów Mechaników Polskich), a do SITPH
zaledwie 7. Jak się okazuje, największą przeszkodą w zdobyciu
tytułu nie są zbyt surowe kryteria, ale po prostu brak informacji.
343
 ALUMINIUM PROCESSING
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. W O J C I E C H LIBURA, prof. nzw.
Rudy Metale R 49 2004 nr 7
TADEUSZ KNYCH UKD 669.716:621.316.17:621.315.1
ANDRZEJ MAMALA
BEATA SMYRAK

ODPORNE CIEPLNIE NISKOZWISOWE

PRZEWODY ELEKTROENERGETYCZNE WYSOKIEGO NAPIĘCIA
Zaprezentowano nowoczesną rodzinę przewodów elektroenergetycznych typu HTLS (High Temperaturę Low Sag Conduc-
tors), przeznaczonych do napowietrznych linii wysokiego napięcia. Omówiono syntetycznie rodzaje takich przewodów oraz
istotę ich rozwiązań technicznych. W liniach klasycznych jako przewody fazowe wykorzystuje się przewody o budowie
bimetalowej, tj. składające się z rdzenia wykonanego z wysokowytrzymałych drutów stalowych oraz powłoki przewodzącej
wykonanej z umocnionych drutów alumininiowych. Taka konstrukcja przewodu, chociaż wystarczająca do typowych zastoso-
wań, uniemożliwia przesyłanie natężeń prądu generujących długotrwale przegrzewanie przewodu (na ogól powyżej +90 °C).
Wskutek ekspozycji na działanie podwyższonych temperatur degradacji ulegają bowiem własności wytrzymałościowe alumi-
nium oraz pojawia się szereg innych problemów eksploatacyjnych. Rozwiązaniem powyższego problemu są właśnie przewody
HTLS. Umożliwiają one podwyższenie temperatury roboczej przewodu nawet o ponad 100 °C. Dzięki temu istotnie zwiększyć
można możliwości przesyłowe linii na drodze jej modernizacji (tj. wymiany przewodów i ich osprzętu) bez wymiany, czy
przebudowy najdroższych jej elementów, jakimi są konstrukcje wsporcze. Przewody typu HTLS zyskały uznanie na świecie i są
z powodzeniem stosowane w strategicznych odcinkach systemów energetycznych, liniach międzynarodowych oraz w liniach
monitorowanych z systemami DTCR.

THERMALLY RESISTANT LOW SAG CONDUCTORS

FOR HIGH YOLTAGE POWER LINES
A modern family ofthe HTLS-type electric power conductors (High Temperaturę Low Sag Conductors) designed for high
voltage overhead lines ispresented. Types ofthese conductors are described and the concept oftechnical solutions applied in
them is outlined. In the classical lines, bimetallic conductors consisting of a córę from high-strength steel wires and
a conducting layer madę of reinforced aluminium wires are used as phase conductors. Such construction of a conductor,
although sufficientfor typical applications, makes transmission of high currents causing long-term overheating of a conductor
(usually over +90 °C) impossible. As a result ofbeing exposed to elevated temperatures, mechanical properties of aluminium
undergo degradation, and many other exploitation problems arise. The HTLS conductors provide reliable solution of this
problem, sińce they withstand temperaturę increase even by over 100 °C. Power transmission capability of a linę can be
significantly increased by its modernisation through the replacement of conductors andfittings, without the necessity to replace
or rebuild the most expensive linę components such as supporting constructions. The HTLS conductors are characterised by
smaller rangę of sag changes compared to those ofthe classical ones, and are resistant to elevated temperatures. They may
be of homogeneous or bimetallic structure. In case of homogeneous structure, all conductor wires are madę ofthe identical,
high strength and thermally resistant aluminium alloy. Production of such material is technologically difficult and expensive,
which is why composite conductors, i.e. consisting of a conducting layer madę of soft aluminium (ora thermally resistant
conducting aluminium alloy ofthe resistance close to that of classical aluminium wires) and a córę, which can befor instance
from speciallyfabricatedsteel, invar, cermetallic composites or carbonfibres, are morę commonly used. The HTLS conductors
have won world-wide recognition and are being successfully applied in strategie segments of power systems, International
lines and in lines monitored by the DTCR systems.

Dr hab. inż. Tadeusz Knych, dr inż. Andrzej Mamala, mgr inż. Beata Smyrak— Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków.

344
 Wprowadzenie
Rozwój myśli technicznej w dziedzinie konstrukcji przewodów
przeznaczonych do pracy w liniach napowietrznych wysokiego na-
pięcia zaowocował w ostatnich latach wprowadzeniem do techniki
liniowej nowej generacji przewodów typu HTLS, umożliwiających
istotne zwiększenie efektywności systemu energetycznego. W mnie-
maniu autorów niniejszej pracy warto, z uwagi na aktualność te-
matyki, zapoznać czytelników krajowych z przedmiotowymi roz-
wiązaniami tym bardziej, że brak jest w literaturze krajowej sy-
stematycznego, a zarazem syntetycznego przeglądu powyższego
zagadnienia.
Postawienie problemu
Klasyczne linie napowietrzne wysokiego napięcia pracują
w oparciu o przewody bimetalowe, w których rolę warstwy czynnej
elektrycznie spełnia umocnione aluminium, zaś rdzeń nośny prze-
wodu wykonany jest z wysokowytrzymałych drutów stalowych
w osłonie antykorozyjnej.
Wynikowe własności przewodu stanowią prostą superpozycję
własności zastosowanych składników, tak więc poprzez odpowied-
nie skonfigurowanie udziału aluminium i stali w przekroju poprze-
cznym przewodu można w prosty sposób uzyskiwać żądane własności
wytrzymałościowe lub elektryczne. Również pozostałe parametry
projektowe przewodu, takie jak współczynnik wydłużenia spręży-
stego i cieplnego, czy ciężar objętościowy zależą jednoznacznie od
stosunku przekrojów aluminium i stali.
Rosnące wymagania w zakresie przepustowości i elastyczności
systemu linii napowietrznych, jakie zauważamy w krajach wysoko
rozwiniętych, i z którymi, wobec przemian strukturalnych i ekono-
micznych sektora energetycznego, liczyć należy się również w kraju,
sprawiają, że najbardziej interesującym zagadnieniem staje się mod-
ernizacja istniejących linii w celu zwiększenia ich obciążalności
prądowej [1].
Co oczywiste, znamionowa obciążalność prądowa typowego prze-
wodu bimetalowego jest funkcją nie tylko ilości i średnicy drutów
aluminiowych lecz również przyjętej przez projektanta temperatury
granicznej roboczej przewodu. Oczekiwane przez użytkowników
linii zwiększenie obciążalności osiąga się więc najczęściej poprzez
zwiększenie temperatury granicznej roboczej przewodu, bez znaczą-
cych zmian w konstrukcjach wsporczych (jakie towarzyszą wymia-
nie istniejących przewodów fazowych na przewody o większych
przekrojach). Jest to praktyka powszechnie stosowana w krajach
zachodnich. Należy jednak mieć świadomość, że nadmierny wzrost
temperatury granicznej roboczej (a co za tym idzie i temperatury
średniej), niesie istotne zagrożenia dla trwałości przewodu. Ponie-
waż druty aluminiowe, w celu uzyskania odpowiedniej nośności
mechanicznej, poddaje się procesowi ciągnienia na zimno, ich włas-
ności ulegają degradacji skutkiem ekspozycji na działanie podwyż-
szonych temperatur, tj. temperatur wyższych niż +80 °C [2]. Ozna-
cza to permanentne obniżanie się wytrzymałości na rozciąganie
przewodu podczas jego eksploatacji, co niesie zagrożenie uszkodzeń
linii w warunkach katastrofalnych, jak również (i co gorsze), zwięk-
szenie wytężenia przewodów w warunkach występowania drgań
eolskich, co skutkuje spontanicznym pękaniem zmęczeniowym dru-
tów. Ponadto aluminium jest podatne na działanie procesów reolo-
gicznych, które są aktywowane cieplnie. Oznacza to, z praktycznego
punktu widzenia, trudności eksploatacyjne we współpracy układu
przewód-osprzęt, tzn. przegrzewanie się złączek i zacisków, zmniejsze-
nie sił wyślizgu przewodu z uchwytu lub złączki skutkiem relaksacji
naprężeń oraz zwiększenie zwisów skutkiem pełzania przewodu.
Alternatywą pozwalającą wyeliminować opisane powyżej trud-
ności powstające podczas świadomego przegrzewania przewodów
aluminiowo-stalowych w celu poprawy obciążalności prądowej jest
nowa generacja przewodów typu HTLS (High Temperaturę Low Sag
Conductors). Są to najnowsze typy przewodów wdrożone w liniach
napowietrznych wysokiego napięcia. Omawiana rodzina przewo-
dów cechuje się wspólnym zespołem własności eksploatacyjnych,
takich jak: wysoka wartość temperatury granicznej dopuszczalnej
długotrwale oraz przy zwarciu (przy zagwarantowaniu stabilności
własności mechanicznych), niższy zakres zmiany zwisów wskutek
zmian temperatury oraz zadowalająca odporność reologiczna, zmę-
czeniowa i korozyjna.
Główne zastosowania przewodów HTLS dotyczą modernizacji
istniejących linii napowietrznych. Przewody te posiadają graniczną
roboczą temperaturę pracy na poziomie 150-^250 °C w zależności od
budowy, co pozwala zwiększyć obciążalność prądową moderni-
zowanej linii o ponad 200 % bez istotnej ingerencji w budowę kon-
strukcji wsporczych. Przewody te stosuje się również przy budowie
nowych, strategicznych odcinków systemu przesyłowego [1,3].
Rozwiązania techniczne przewodów typu HTLS
Szczegółowe rozwiązania techniczne przewodów HTLS są bar-
dzo zróżnicowane. Wynika to z faktu, że jak wspomniano wyżej,
przewody takie stosuje się najchętniej podczas modernizacji linii,
a tam mamy do czynienia z konkretną infrastrukturą i konkretnymi
potrzebami co do obciążalności prądowej, które są w różnych kra-
jach różne [2-s-6].
Najbardziej oczywistym intuicyjnie rozwiązaniem przewodu ty-
pu HTLS jest zastąpienie drutów aluminiowych w przewodzie o bu-
dowie klasycznej drutami wykonanymi ze specjalnego materiału
o wysokiej przewodności i odporności na działanie podwyższonych
temperatur [7]. Taki prosty zamiennik eliminuje oczywiście trudno-
ści eksploatacyjne, wynikające z zastosowania aluminium, jednak
przyrost temperatury powodować może wzrost zwisu przewodu
powyżej wartości zwisu normalnego, co ogranicza możliwość jego
praktycznego zastosowania przy wyższych temperaturach. Z drugiej
strony, zmniejszenie wartości zwisów uzyskuje się najłatwiej po-
przez wyeliminowanie ciężkiego rdzenia nośnego i zastosowanie
przewodu monometalowego na bazie stopu aluminium. Klasyczne prze-
wody z tej grupy nie posiadają jednak znamion ,.żarowytrzymaiości".
Jak zasugerowano powyżej przewody HTLS mogą posiadać
budowę jednorodną lub złożoną. W przypadku przewodów jedno-
rodnych wszystkie druty przewodu wykonane są z identycznego
materiału „żarowytrzymałego" i mogą posiadać kształt okrągły
lub profilowy. W przypadku przewodów złożonych powłoka prze-
wodząca wykonana z miękkiego aluminium lub specjalnego stopu
„żarowytrzymałego" nałożona jest na nieprzewodzący lub słabo-
przewodzący rdzeń nośny.
Szczegółowe zestawienie typów przewodów HTLS przedstawiono
w tablicy l. Dla lepszego zrozumienia istoty ich funkcjonowania, na
rysunku l przedstawiono schematycznie charakterystyki zwis-tem-
peratura przewodu.
Koncepcja pracy przewodów typu GTACSR [6, 8] (rys. \A, 2A)
opiera się na specjalnej technice ich montażu. Mianowicie ustala się
naprężenie montażowe jedynie w rdzeniu stalowym. Powłoka prze-
wodząca wykonana ze specjalnego stopu aluminium jest odciążona.
Wraz ze wzrostem temperatury, wynikającym ze zmiany warunków
otoczenia bądź przepływu prądu, powłoka przewodząca podlega
tylko odkształceniom cieplnym zaś rdzeń nośny odkształceniom
cieplnym i sprężystym. Obie warstwy rozdzielone są specjalną
szczeliną wypełnioną odpowiednim smarem. Smar ten nie może
wypływać poza szczelinę (ryzyko zabrudzenia wierzchniej warstwy
przewodu potęgujące zjawisko corony) więc na pierwszej warstwie
nad rdzeniem stosuje się specjalnie profilowane druty. Właściwie
zaprojektowana szczelina umożliwia niezależną pracę poszczegól-
nych części przewodu. Fakt, że tylko rdzeń przenosi obciążenia
mechaniczne przekłada się na wysoki moduł sprężystości wzdłużnej
przewodu oraz niższy, niż w klasycznych przewodach, współczyn-
nik wydłużenia cieplnego, a poprzez to i na niższe zwisy. Powłoka
ze stopu aluminium stanowi rodzaj sadzi dla czynnego mechanicznie
rdzenia.Tak więc rzeczywisty ciężar objętościowy przewodu przyj-
mowany do obliczeń w równaniu stanów jest zdecydowanie wyższy
niż w przewodach aluminiowo-stalowych, chociaż jednostkowa ma-
sa przewodu GTACSR może być zbliżona do masy ekwiwalentnych
przewodów konwencjonalnych.
345

Konstrukcje przewodów HTLS
Constructions of HTLS conductors
Typ przewodu — nazwa Materiał rdzenia
przyjęta w literaturze nośnego
Klasyczny AFL-ACSR wysokowytrzymała
Aluminium Conductor Steel Reinforced stal
GTACSR wysokowytrzymała
Gap type Thermo-resistant Aluminium-alloy stal
Conductor Steel Reinforced
ACSS wysokowytrzymała
Aluminium Conductors Steel Suported stal
TACSR wysokowytrzymała
Thermo-resistant Aluminium-alloy stal
Conductor Steel Reinforced
TACIR
Thermo-resistant Aluminium-alloy Invar
Reinforced
ACCR kompozyt A1-A12O3
Aluminium-alloy Conductor Composite
Reinforced
ACFR kompozyt z włókien odporny ciepnie
Aluminium-ałloy Conductor carbon-Fiber węglowych
Reinforced
TAAAC brak
Thermo-resistant Aluminium-Alloys
Conductor
Jak łatwo się domyślić, omawiana grupa przewodów cechuje się
istotnymi trudnościami eksploatacyjnymi. Chodzi tu w szczególno-
ści o problemy montażowe — osobno montuje się rdzeń nośny,
osobno warstwę aluminium. Zaletą rozwiązaniajest natomiast skłon-
ność do samotłumienia drgań eolskich.
Budowa geometryczna przewodu ACSS [9, 10] jest identyczna
jak w konstrukcjach klasycznych (rys. 2B). Różnicą jest zastoso-
wanie miękkiego aluminium, co pozwala poprawić własności ele-
ktryczne przewodu. Istota koncepcji wprowadzenia takiego materia-
łu jako budulca napowietrznego przewodu elektroenergetycznego
leży w tym, że wyżarzone aluminium może podlegać działaniu tem-
peratur do 240 °C bez istotnych zmian w strukturze. Jak wynika
z charakterystyk przedstawionych na rysunku 2B, kąt nachylenia
zależności zwis-temperatura dla przewodów typu ACSS jest mniej-
sza niż dla klasycznych przewodów. Z uwagi na niski poziom włas-
ności mechanicznych druty aluminiowe nie przenoszą bowiem zna-
czących narażeń mechanicznych, i to stalowy rdzeń nośny przenosi
większość sił naciągu, oznacza to, że współczynnik wydłużenia
cieplnego takich przewodów jest limitowany przez rdzeń nośny, jest
on więc mniejszy niż w typowych rozwiązaniach.
Przewody TACSR [11] mają budowę identyczną z klasycznymi
przewodami stalowo-aluminiowymi, z tym, że w miejsce umocnio-
nego na zimno aluminium stosuje się specjalny, odporny cieplnie,
przewodowy stop aluminium (rys. 2C). Konkurencyjne, w stosunku
do klasycznych przewodów, zwisy osiąga się dzięki specjalnemu
doborowi proporcji stali i stopu aluminium w przekroju przewodu.
Oryginalność tego rozwiązania leży w tym, że obserwowane w kla-
346
Tablica l
Materiał powłoki Parametry przewodu w odniesieniu do
przewodzącej konstrukcji tradycyjnych
twarde aluminium
odporny ciepnie niższy współczynnik wydłużenia sprężystego,
stop aluminium niższy współczynnik wydłużenia cieplnego,
wyższy ciężar objętościowy
miękkie niższy współczynnik wydłużenia sprężystego,
aluminium niższy współczynnik wydłużenia cieplnego,
wyższy ciężar objętościowy
odporny ciepnie analogiczny współczynnik wyłużenia
stop aluminium sprężystego, analogiczny współczynnik
wydłużenia cieplnego, analogiczny ciężar
objętościowy
odporny ciepnie analogiczny współczynnik wyłużenia
stop aluminium sprężystego, niższy współczynnik wydłużenia
cieplnego, analogiczny ciężar objętościowy
odporny ciepnie niższy współczynnik wydłużenia sprężystego,
stop aluminium niższy współczynnik wydłużenia cieplnego,
niższy ciężar objętościowy
niższy współczynnik wydłużenia sprężystego,
stop aluminium niższy współczynnik wydłużenia cieplnego,
niższy ciężar objętościowy
odporny ciepnie niższy współczynnik wydłużenia sprężystego,
stop aluminium wyższy współczynnik wydłużenia cieplnego,
niższy ciężar objętościowy
sycznych przewodach załamanie charakterystyki zwis-temperatura
(z którym możemy mieć do czynienia przy temperaturach zwarcio-
wych) w przypadku przewodów TACSR wykorzystano do zwię-
kszenia zakresu zwisów roboczych. Udział stali i stopu aluminium
w całkowitym przekroju przewodu ustala się bowiem w taki sposób,
aby wobec różnicy we współczynnikach rozszerzalności stali i stopu
aluminium po osiągnięciu odpowiedniej temperatury (najczęściej
ok. 100 °C), stop aluminium został całkowicie odciążony. Powyżej
tej temperatury obciążenia mechaniczne przenosi rdzeń przewodu
i całość zaczyna pracować w analogiczny sposób jak GTACSR.
Warunkom odciążenia płaszcza przewodzącego towarzyszy poja-
wienie się załamania na charakterystyce zwis-temperatura przewodu
TACSR i wraz z dalszym przyrostem temperatury, powyżej 100 °C,
zwis zmienia się mniej znacząco (rys. l C — punkt załamania ozna-
czono czarną kropką). Podobnie rozpatrywać można pracę omówio-
nych już wcześniej przewodów typu GTACSR. Punkt złamania ich
charakterystyki to w istocie właśnie punkt montażu przewodu.
W temperaturach wyższych od temperatury montażu przewód taki
pracuje na charakterystyce znamiennej dla „stalowego rdzenia z sa-
dzią", zaś przy temperaturach niższych od temperatury montażu jak
klasyczny przewód aluminiowo-stalowy.
Przewody TACIR [4, 5], posiadają budowę geometryczną iden-
tyczną jak klasyczne przewody stalowo-aluminiowe z tym, że miej-
sce aluminium zajmuje odporny cieplnie przewodowy stop alumi-
nium, a miejsce rdzenia stalowego rdzeń wykonany z invaru (rys.
2D). Istota rozwiązania tkwi we wprowadzeniu rdzenia invarowego.
Invar posiada, co prawda, zbliżony do stali ciężar właściwy oraz
 A B

AFLj -r- AFLi A<

T, T GR
1

'G

TEMPERATURA PRZEWODU TEMPERATURA PRZEWODU

D
i
Q

UJ

T ™c
'GR
TEMPERATURA PRZEWODU TEMPERATURA PRZEWODU

Q Q
O
UJ UJ
N N
o: o:
o. o.
C/3 M

AFU T- ACCR: TAAAt

TGR • 1
GR ' T,
TEMPERATURA PRZEWODU TEMPERATURA PRZEWODU

Rys. 1. Charakterystyki zwis-temperatura przewodów HTLS

Fig. 1. Sag-temperature characteristics of HTLS conductors

moduł sprężystos'ci lecz równocześnie bardzo niski współczynnik
rozszerzalności cieplnej, co przekłada się na niski współczynnik
wydłużenia termicznego całego przewodu, a więc na niższy przyrost
zwisu wraz ze wzrostem temperatury. Jak wynika z charakterystyk
przedstawionych na rysunku ID, podobnie jak w grupie TACSR
wykorzystuje się złamanie charakterystyki zwis-temperatura. Wo-
bec większej różnicy we współczynnikach rozszerzalności cieplnej
zastosowanych materiałów (niż w przypadku TACSR) załamanie na
charakterystyce pojawia się przy niższych temperaturach, a zmiana
kata nachylenia jest większa, bowiem w wysokich temperaturach
naciągi przenosi invar posiadający znikomą w stosunku do stali
rozszerzalność cieplną. Dzięki temu uzyskuje się mniejsze niż
w TACSR zwisy. Pozwala to bardziej znacząco zwiększyć tempera-
turę graniczną przewodów w modernizowanej linii bez zmiany war-
tości zwisu normalnego. Omawiana grupa przewodów, z uwagi na
bliźniaczą do ACSR budowę, cieszy się największą popularnością
ponieważ konstrukcje słupów, osprzęt, techniki montażu czy kon-
serwacji są identyczne jak dla klasycznych przewodów.
Przewody ACCR [12] to jedne z najbardziej zaawansowanych
technicznie konstrukcji przewodów elektroenergetycznych (rys.
2E). Istnieją już pierwsze aplikacje w ramach badań eksploatacyj-
nych w naturze. Rdzeń nośny przewodu wykonany jest z kompozytu
stanowiącego mieszaninę proszków aluminium i A12O3. Objętościo-
wy udział tlenku wynosi ok. 45 %. Dzięki temu rdzeń nośny jest lekki

347
 B

:
:

E F
Rys. 2. Przykłady przewodów typu HTLS
A — przewód typu GTACSR [24], B — Przewód typu ACSS [9], C — przewód typu TACSR [11],
D — przewód typu TACIR [l 1], E — przewód typu ACCR [12], F — przewód typu AFCR [13]

Fig. 2. Examples of HTLS conductors

A — GTACSR conductor [8], B — ACSS conductor [9], C — TACSR conductor [10],
D — TACIR conductor [11], E— ACCR conductor [12], F — AFCR conductor [13]

(ciężar jedynie ok. 20 % wyższy od aluminium), wysokowytrzymały
(porównywalny ze stalą) i żarowytrzymały (praca ciągła do
500 °C!). Ponadto kompozyt taki cechuje się stosunkowo niskim
współczynnikiem rozszerzalności cieplnej (dwa razy niższym od
stali i około dwa razy wyższym od invaru) oraz wysokim, porówny-
walnym do stali modułem sprężystości wzdłużnej. Jako warstwę
przewodzącą stosuje się odporny cieplnie stop aluminium. Konstru-
kcja ACCR jest więc wysokowytrzymała, lekka, bardziej uniwersal-
na niż pozostałe rozwiązania przewodów HTLS i nawiązuje swoją
ideą do przewodów jednorodnych. Jak łatwo zauważyć podczas
modernizacji linii to właśnie tego typu przewody osiągają zwis
normalny przy najwyższej temperaturze. Charakter zmian zwisu
przewodów ACCR poosiada podobny charakter jak przewody
TACSR i TACIR (rys. IE) jednak brak ciężkiego rdzenia pozwala
jeszcze bardziej niż inne konstrukcje obniżyć zwisy. Różnice
we własnościach rdzenia i warstwy przewodzącej wykorzystuje się
jak w innych bimetalowych konstrukcjach ustalając w odpowiednim
punkcie charakterystyki załamanie. Regularna budowa przewodu
pozwala stosunkowo łatwo zaadaptować istniejący osprzęt. Istotnym
ograniczeniem jest jednak wysoka cena wyrobu.
Jedno z najnowszych opracowań japońskich to przewody ACFR
(rys. 2F) Wprowadzenie rdzenia z włókien węglowych daje porów-

348
nywalne korzyści jak wprowadzenie rdzenia kompozytowego
w przewodach ACCR, jest jednak mniej skomplikowane technicz-
nie. Rdzeń z włókien węglowych jest lżejszy od aluminium i posiada
szczególnie niski współczynnik rozszerzalności cieplnej (mniejszy
niż invar). Dzięki temu powstał przewód o szczególnie atrakcyjnej
charakterystyce zwis-temperatura (rys. IF). Rozwiązania tego typu
nie zostały jeszcze wdrożone na szerszą skalę i znajdują się na etapie
badań w naturze.
Alternatywą dla przewodów bimetalowych są przewody jedno-
rodne TAAC. Stosuje się w nich specjalne wysokowytrzymałe i ża-
roodporne stopy aluminium. Podwyższenie temperatur roboczych
jest możliwe dzięki niższemu ciężarowi objętościowemu przewodu,
wskutek czego przewód taki posiada niższe zwisy niż klasyczny
przewód bimetalowy, co widać na charakterystykach z rysunku l E.
Opracowanie jednorodnych przewodów HTLS jest jednak dużym
wyzwaniem z punktu widzenia inżynierii materiałowej. Stop prze-
wodowy cechować się bowiem musi nie tylko odpowiednim pozio-
mem własności elektrycznych, wytrzymałościowych i odpornością
cieplną, lecz również szczególnie wysoką odpornością Teologiczną
i zmęczeniową.
Podsumowując przeprowadzoną analizę zauważmy, że pod-
wyższenie temperatur pracy przewodu uzyskuje się poprzez dobór
odpowiednich nowoczesnych materiałów przewodzących, zaś zmia-
nę zakresu zwisów poprzez odpowiednią konstrukcję przewodów.
I tak zmierza się do obniżenia ciężaru objętościowego przewodu
poprzez wyeliminowanie ciężkiego rdzenia nośnego, zmniejszenie
współczynnika wydłużenia cieplnego przewodu poprzez wprowa-
dzenie materiałów o niskim współczynniku rozszerzalności cieplnej
oraz takie skonfigurowanie rdzenia i warstwy przewodzącej, by
uzyskać korzystne załamanie na charakterystyce zwis-temperatura
przewodu.
Literatura
1. Douglass D.: Maximize Use of Existing Route. Transmission &
Distribution World, march, 2002.
2. Morgan V. T.: Effect of elevated temperaturę operation on the tensile
strength of overhead conductors. IEEE Trans, on PWRD., vol. 11, 1996.
3. Peterson J. Jr., Hoffmann S.: Transmission Linę Conductor Design
Comes of Agę. Transmission & Distribution World, Jun 2003.
4. Sasaki S.. Taekebe T., Miyazaki K., Yokota M., Sato K., Yoshida S.,
Matsubara L: ZTACIR — New Extra Heat Resistant Galvanized Invar-Re-
inforced Aluminum Alloy Conductor. Sumitomo Electric Technical Review
1985, No. 24.
5. Sakabe S., Mori N., Sato K., Miyake Y., Tanaka A.: Development of
extremely Iow sag invar reinforced ACSR (XTACIR). IEE trans, on PAS vol.
PAS-100, 1981, No. 4.
6. Kotaka S., Itou H., Matsuura T., Yonez.awa K., Morikawa H.: Appli-
cation of Gap-type Small-Sag Conductors for Overhead Transmission Lines.
Sumitomo Electric Technical Review 2000, No. 50.
7. Heat-Resistant Aluminum Alloy Furukawa Technical Newsletter
1999, No. 3.
8. Materiały informacyjne firmy Sumitomo.
9. Materiały informacyjne firmy Alcan.
10. Adams H. W.: Steel supported Aluminium Conductors (SSAĆ) for
Overhead Transmission Lines. IEEEPES WinterMeeting, New York, jan.n-febr.
1974.
11. Materiały informacyjne firmy LG Cable.
12. Materiały informacyjne firmy 3M.
13. Materiały informacyjne firmy EXSYM.
14. Sato F.. BikoH.:Development of aluminium conductor carbonfibber
reinforced. Showa Electric Wire & Cable Review 2002, vol. 52, No. 1.
15. New Gap Conductors Are Different...But Maybe Not Ali That
Different. Transmission & Distribution World, oct. 2003.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia

i informacje na temat góraiczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

349
 mm m
POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. z w . d r i n ż . S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

Rudy Metale R 49 2004 nr 7

JAN LEŻAŃSKI UKD 621.762.5:669.018.9:620.18

STRUKTURA l WŁASNOŚCI SPIEKÓW

Z MIESZANEK PROSZKÓW ŻELAZA, STALI SZYBKOTNĄCEJ I GRAFITU

Przeprowadzono badania procesu formowania spieków z mieszanek proszków żelaza, stali szybkotnącej i grafitu. Badano
wpływ składu mieszanki proszków na gęstość wyprasek oraz wpływ składu mieszanki i parametrów spiekania na strukturę
i własności spieków.

STRUCTURE AND PROPERTIES OF SINTERS FROM MIXED POWDERS OF IRON,

HIGH-SPEED STEEL AND GRAPHITE

The process offorming sinters from mixed powders of iron, high-speed steel and graphite was investigated. The effects of
mixed powder composition on the density ofcompacts, and ofthe powder composition and sintering parameters on the structure
and properties ofthe compacts, were analysed.

Wstęp C — oznacza grafit, a znajdujące się przed tymi literami liczby

We wcześniejszych opracowaniach [l, 2] przedstawiono wyniki
badań dotyczące przebiegu spiekania oraz badania struktury i włas-
ności spieków uformowanych z mieszanek proszków żelaza i stali
szybkotnącej. Niniejsza praca obejmuje podobny zakres badań do-
tyczący spieków z mieszanek proszków: żelaza, stali szybkotnącej
1 grafitu. Zasadniczym celem badań jest poznanie zjawisk zachodzą-
cych podczas spiekania i ich wpływu na strukturę i własności wyro-
bów.
oznaczają procentowy dodatek odpowiednio stali szybkotnącej
i grafitu.
Mieszanie proszków przeprowadzono w mieszalniku dwustoż-
kowym w czasie ł godziny. Skład chemiczny proszku stali szybko-
tnącej M poszczególnych mieszanek proszków, obliczony z uwz-
Tablica l
Własności fizyczne i wielkości cząstek stosowanych
proszków żelaza, stali szybkotnącej i grafitu

Materiały do badań i przebieg badań Physical properties and particle sizes

of the applied powders of iron, high-speed steel and graphite
Do badań stosowano rozpylany wodą proszek stali szybkotnącej,
Zagesz- Zakres
gatunku M 3/2, proszek żelaza gatunku NC 100.24 oraz węgiel w po-
Gęstość Sypkość czalność wielkości
staci grafitu. Wybrane własności stosowanych proszków przedsta- Rodzaj proszku nasypowa przy cząstek
wiono w tablicy l. 600 MPa proszku
Do badań przygotowano 3 mieszanki proszków żelaza g/cm s/50g g/cnr um
NC 100.24 i stali szybkotnącej gatunku M3/2 oraz grafitu, oznaczo-
ne symbolami: Stal szybkotnąca M3/2 2,26 38 6,08 0+160
l—FelOMO,3C
2 — Fe30MO,3C Żelazo NC 100.24 2,45 30 6,90 0+160
3 — Fe50MO,3C
gdzie Grafit naturalny 0,25 0+80
M — oznacza stal szybkotnącą gatunku M3/2,

Dr hab. ini Jan Leżański, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków

350
 Tablica 2
Skład chemiczny mieszanek proszków żelaza, stali szybkotnącej i grafitu

Chemical composition of the mixed powders of iron, high-speed steel and graphite

Zawartość składników, % masowe

Rodzaj
mieszanki
C Cr Co Cu Mn Mo Ni P S Si V W Fe
°2

M 1,23 4,27 0,39 0,11 0,21 5,12 0,32 0,020 0,020 0,18 3,10 6,22 78,61 0,20
Fe! OM 0,42 0.43 0,04 0,01 0,02 0,51 0,03 0,002 0,002 0,02 0,31 0,62 97,69 0,20
Fe30M 0,67 1,28 0,12 0,03 0,06 1,54 0,10 0,010 0,010 0,05 0,93 1,86 93,44 0,20
FeSOM 0,92 2,16 0,20 0.05 0,10 2,56 0,16 0,010 0,010 0,09 1,50 3,11 89,23 0,20

Q Fe10MO,3C S Fe30MO,3C • Fe50MO,3d H 1200°C

ro 100,0 Temperatura spiekania;S 1250°C
• 1300°C
l5! 90,0

Fe10MO,3C Fe30MO,3C Fe50MO,3C Fe10MO,3C Fe30MO,3C Fe50MO,3C

Rodzaj wyprasek Rodzaj spieków

Rys. 1. Wpływ składu mieszanki proszków na gęstość wyprasek Rys. 4. Wpływ składu mieszanki proszków i temperatury
Fig. l. Ań effect of mixed powders composition on the density spiekania na twardość spieków
of compacts Fig. 4. Ań effect of mixed powders composition
and sintering temperaturę on the hardness of the sinters

D 1200°C
Temperatura spiekania: H 1250°C
• 1300°C

Fe10MO,3C Fe30MO,3C Fe50MO,3C Fe10MO,3C Fe30MO,3C Fe50MO,3C

Rodzaj spieków Rodzaj spieków

Rys. 2. Wpływ składu mieszanki proszków i temperatury Rys. 5. Wpływ składu mieszanki proszków i temperatury
spiekania na gęstość spieków spiekania na wytrzymałość na zginanie spieków
Fig. 2. Ań effect of mixed powders composition and sintering Fig. 5. Ań effect of mixed powders composition and sintering
temperaturę on the compression ratio of the sinters temperaturę on the bending strength of the sinters

Rodzaj spieków
Fe10MO,3C Fe30MO,3C Fe50MO,3C D 1200°C
Temperatura spiekania: H 1250°C
" 1300°C

Fe50MO,3C Fe50MO,3C
Rodzaj spieków
Obszar stali Obszar żelaza

Rys. 3. Wpływ składu mieszanki proszków i temperatury Rys. 6. Wpływ temperatury spiekania na mikrotwardość
spiekania na stopień zagęszczania podczas spiekania składników struktury spieków Fe50MO,3C
Fig. 3. Ań effect of mixed powders composition and sintering Fig. 6. Ań effect of sintering temperaturę on micro-hardness
temperaturę on the compression ratio during sintering of structural components of the Fe50MO,3C sinters

351
ględnieniem składu chemicznego stali przedstawiono w tablicy 2.
Określa on w przybliżeniu skład spiekanych stali otrzymanych
z tych mieszanek.
Prasowanie prowadzono w sztywnej matrycy o działaniu jedno-
stronnym, pod ciśnieniem 800 MPa.
Wypraski spiekano w temperaturze 1200, 1250 lub 1300 °C
a)
w czasie 60 minut w atmosferze o zawartości 10 % H2 o 90 % N2, o
punkcie rosy -29 °C, pod zasypką z tlenku glinu,
Własności wyprasek i spieków
Gęstość wyprasek przedstawiono na rysunku l, a własności
b)

Rys. 7. Struktura spieków FelOMO,3C. Temperatura spiekania 1200 °C, powiększenie: a — 125x; b — 500x
Fig. 7. Structure of the FelOMO,3C sinters. Sintering temperaturę 1200 °C, magniflcation: a — 125x; b — 500x
a) b)

;
*"'"' ; :'«*?}«».—•;;-;' v»:?'i , '

Rys. 8. Struktura spieków FelOMO,3C. Temperatura spiekania 1250 °C. powiększenie: a — 125x; b — 500x
Fig. 8. Structure of the FelOMO,3C sinters. Sintering temperaturę 1250 °C, magniflcation: a — 125x; b — 500x
a) b)

t^mm&L-m^
*^iiZsB :J
W t*;..-,. ,.«r;sT *
; •«>/•'
*^&i/^
1

Rys. 9. Struktura spieków FelOMO,3C. Temperatura spiekania 1300 °C, powiększenie: a — 125x; b — 250x
Fig. 9. Structure of the FelOMO,3C sinters. Sintering temperaturę 1300 °C, magniflcation: a — 125x; b — 250x

352
a) b)

Rys. 10. Struktura spieków Fe50M0.3C. Temperatura spiekania 1200 °C, powiększenie: a — 125x: b — 250x
Fig. 10. Structure of the Fe50M0.3C sinters. Sinterina temperaturę 1200 °C. masnification: a — 125x- b — 250x
a) " b)

•m r------; • -l » -.-' c: ^je^S

Rys. 11. Struktura spieków Fe50MO,3C. Temperatura spiekania 1250 °C, powiększenie: a — 125x; b — 500x
Fig. 1 1 . Structure of the Fc50M0.3C sinters. Sintering temperaturę 1250 °C. magnification: a — 125x: b — 500x
a) b)

Rys. 12. Struktura spieków Fe50MO,3C. Temperatura spiekania 1300 °C. powiększenie: a — 125x; b — 250x
Fig. 12. Structure of the Fe50M0.3C sinters. Sintering temperaturę 1300 °C, magnification: a — 125x; b — 250x

spieków na rysunkach 2-KJ. dników i temperatury spiekania przeprowadzono na zgladach tra-

Własności wytrzymałościowe spieków z mieszanek proszków i ych 3 % roztworem kwasu azotowego w alkoholu etylowym
w on

żelaza i stali szybkotnącej są tym większe, im większa zawartość
stall szybkotnącej w mieszance. Ze wzrostem temperatury spiekania
ulegają one zmniejszeniu.
Struktura spieków
Badania struktury spieków w zależności od zawartości skła-
Ml krofotografie struktury w zależności od temperatury spiekania
'
przedstawiono na rysunkach 7+12.
Na strukturę spieków (rys. 7+12) duży wpływ wywiera zawar-
to^ składnikóworaz temperatura spiekania. Większy dodatek stali
szybkotnącej powoduje skrócenie drogi dyfuzji zawartych w niej

353
składników (tabl. 2), z uwagi na zmniejszenie odległości miedzy
cząstkami proszku stali, oraz powoduje zwiększenie udziału pierwia-
stków stopowych w stali do wartości przedstawionych w tablicy 3.
Na przebieg dyfuzji składników stali i żelaza oraz węgla duży wpływ
wywiera temperatura spiekania. W temperaturze 1200 °C występuje
znaczący rozrost ziarn żelaza (rys. 7 i 10), ale procesy dyfuzji skład-
ników są względnie powolne. W tych warunkach, na cząstkach
proszku stali szybkotnącej powstaje jaśniejsza warstwa zubożona
w składniki stopowe, które dyfundują do obszarów żelaza. Na gra-
nicy cząstek żelaza i stali powstają pory dyfuzyjne. Występuje także
rozrost porów wewnątrz ziarn żelaza. Z uwagi na dużą niejednorod-
ność składu chemicznego składników struktury występują duże róż-
nice mikrotwardości ich struktury (rys. 6). Zwiększenie temperatury
spiekania do 1250 i 1300 °C powoduje przyspieszenie procesów
dyfuzji. Przy mniejszej zawartości stali szybkotnącej w spieku (rys.
8 i 9) składniki stopowe rozpuszczają się w żelaznej osnowie.
W pierwotnych obszarach cząstek stali szybkotnącej powstają pory
dyfuzyjne, które wraz z innymi porami rozrastają się tym bardziej,
im wyższa temperatura spiekania.
Przy większej zawartości stali szybkotnącej w spiekach (rys.
10-H2) z uwagi na większą zawartość pierwiastków stopowych
(tabl. 2) pierwotne obszary żelaza stopniowo ulegają większemu
wzbogaceniu w te pierwiastki, co wpływa na spowolnienie procesów
dyfuzyjnych oraz powoduje zmniejszenie różnicy mikrotwardości
składników struktury (rys. 6). Pierwotne obszary stali szybkotnącej
pozostają wzbogacone w pierwiastki stopowe nawet po spiekaniu
w temperaturze 1300 °C (rys. 12). Postępujące procesy dyfuzji składni-
ków stopowych powodują porowatość wtórną i fragmentację pier-
wotnych cząstek stali szybkotnącej. W przyjętych warunkach, nawet
przy najwyższej temperaturze spiekania, struktura spieków nie ulega
ujednorodnieniu.
STANDARDIZATION
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych.
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą
uznania:
— PN-EN 576:2004 (U) Aluminium i stopy aluminium — Gąski
z aluminium niestopowego do przetopienia — Specyfikacje
zastępuje: PN-EN 576:1998
Ankieta powszechna projektów Polskich Norm:
— prPN-EN 13957, Aluminium i stopy aluminium •— Rury okrągłe
wyciskane ogólnego stosowania w kręgach — Specyfikacja
zastępuje: PN-EN 13957:2004 (U)
— prPN-EN 13958, Aluminium i stopy aluminium — Rury okrągłe
ciągnione ogólnego stosowania w kręgach — Specyfikacja
354
Wnioski
Przy prezentacji wniosków dotyczących spieków żelazo-stal
szybkotnąca-grafit uwzględniono wyniki wcześniej przeprowadzo-
nych badań [1] dotyczących spieków żelazo-stal szybkotnąca.
1. Zgęszczalność mieszanek proszków: żelaza NC 100.24, stali
szybkotnącej M3/2 i grafitu zmniejsza się ze wzrostem zawartości
stali szybkotnącej, podobnie jak Zgęszczalność mieszanki bez grafi-
tu, ale grafit powoduje zwiększenie zgęszczalności mieszanek.
2. Gęstość spieków z mieszanek proszków z dodatkiem grafitu zmie-
nia się podobnie jak gęstość spieków z mieszanek bez grafitu, czyli
maleje ze wzrostem zawartości stali i temperatury spiekania. Powo-
dem takich zmian gęstości jest powstająca porowatość dyfuzyjna.
3. Gęstości spieków z dodatkiem i bez dodatku grafitu są bardzo
zbliżone, pomimo faktu, że wypraski z mieszanek z dodatkiem gra-
fitu odznaczają się większą gęstością. Wynika z tego, że grafit
w procesie spiekania przyczynił się do zmniejszenia stopnia zagęsz-
czenia kształtek.
4. Przez dodatek grafitu uzyskano znaczące zwiększenie twardości
i wytrzymałości na zginanie spieków.
Literatura
1. Leżański J.: Struktura i własności spieków z mieszanek proszków
żelaza i stali szybkotnącej. Rudy Metale 2003, r. 48. nr 10-11, s. 554.
2. BoczarA.: Praca dyplomowa, Wydział Metalurgii i Inżynierii Mate-
riałowej AGH, 2000.
Praca wykonana w ramach badań statutowych, finansowa-
nych przez KBN, umowa nr 11.11.110.491.
zastępuje: PN-EN 13958:2004 (U)
— prPN-EN 13981-1, Aluminium i stopy aluminium — Wyroby
stosowane w konstrukcjach kolejowych — Warunki techniczne
kontroli i dostawy — Część l: Wyroby wyciskane
zastępuje: PN-EN 13981-1:2004 (U)
Uwagi do projektów PN można zgłaszać w terminie do 15 lipca
2004 r. do:
Polski Komitet Normalizacyjny
Zespół Hutnictwa i Górnictwa ul. Dąbrowskiego 22
40-032 Katowice
tel/fax: (032) 256 33 73
e-mail: zhgsekr@pkn.pl
 NOBLE METALS

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : doc. dr hab. inż. Z B I G N I E W R D Z A W S K I

Rudy Metale R 49 2004 nr 7

WOJCIECH GŁUCHOWSKI UKD 338.5(100):669.2/.8:658.l
ZBIGNIEW RDZAWSKI

PRZEGLĄD CEN METALI SZLACHETNYCH

Przeanalizowano zmiany cen pięciu podstawowych metali szlachetnych złota, srebra, platyny, palladu i rodu. Stwierdzono,
że ceny zmieniają się gwałtownie w krótkich okresach czasu, przez co powstają trudności przy projektowaniu przedsięwzięć
z zastosowaniem metali szlachetnych. Niemniej jednak w dłuższych okresach nie tracą one na wartości, a ich cena ma tendencję
rosnącą. W związku z tym metale szlachetne są dobrą długoterminową lokatą kapitału.

PRECIOUS METALS PRICES OVERVIEW

Fluctuations of market prices of five basie precious metals: gold, silver, platinum, palladium and rhodium have been
analysed. It wasfound that these prices are changing rapidly within short periods oftiine, which creates specific problems in
planning ventures with the involvement ofprecious metals. However, over longer periods oftime these metals don 't lose their
value and their price show s growing tendency. Therefore, the precious metals can be a good long-term investment.

Wstęp i zmniejsza ze spadkiem cen. Wiadomo, że cena ma tendencję ros-

nącą wraz ze wzrostem popytu przy stałej podaży i tendencję spad-
kową w miarę wzrostu podaży przy stałym popycie. Polityka mo-
Wszelkie decyzje w dziedzinie gospodarowania, w tym w za-
nopoli może zmieniać te prawidłowości lub nawet powodować ich
kresie produkcji, techniki i inwestycji muszą być podporządkowane zanik [2]. W pracy tej zdecydowano się przeanalizować zmiany cen
rachunkowi ekonomicznemu. Prawie każde rozwiązanie techniczne
(wartości średnioroczne) podstawowych metali szlachetnych: złota,
rzutuje w sposób bezpośredni lub pośredni na zużycie materiałów. srebra, platyny, palladu i rodu na przestrzeni ubiegłych lat.
W tym przypadku konieczna jest znajomość cen materiałów, szcze-
gólne gdy stosujemy materiały bardzo drogie, a do takich należą
metale szlachetne. Wyliczenie efektu ekonomicznego przedsięwzię- Cena złota
cia jest utrudnione o ile ma on obejmować pewien okres i jeżeli na
przestrzeni tego czasu mogą ulec zmianie ceny surowców i materia- Analizując kształtowanie się cen metali należy wyodrębnić dwa
łów decydujące w znacznym stopniu o osiągnięciu danego efektu. zagadnienia, a mianowicie kształtowanie się cen w długich okresach
Tempo wzrostu zapotrzebowania na metale szlachetne uzależnione np. dziesięcioleci oraz występujące wahania cen w okresach krót-
jest od różnych czynników. Wzrost produkcji jest związany z roz- kich, kilkuletnich, rocznych czy miesięcznych.
wojem przemysłu i innych dziedzin w których wdraża i rozwija się Zmiany cen złota w dolarach za troy uncj ę (l troyuncj a=31,1042
stosowanie metali szlachetnych. Istotnym czynnikiem jest cena, gram) w latach 1833-5-2003 przedstawiono na rysunkach 1^3.
stanowiąca przedmiot niniejszego opracowania. Bardzo duży wpływ W okresie początkowym (lata 1833^-1920, rys. 1) cena złota była
na kształtowanie się cen surowców, półwyrobów i gotowych wyro- wyjątkowo stabilna, w okresie tym obserwuje się minimalną tenden-
bów, oprócz kosztu własnego mają podaż i popyt. Duże współzależ- cję do wzrostu ceny. Pierwsze wahania wystąpiły na przełomie
ności zachodzą między wielkościami określającymi zapotrzebowa- wieku XIX i XX. Okres przed wybuchem I wojny światowej chara-
nie, produkcję i ceną danego metalu [1]. kteryzował się obniżeniem ceny, po wybuchu działań wojennych
Zależność między zmianami podaży i popytu jest następująca — cena złota wzrosła. Nie mniej jednak cały zakres wahań był mini-
wielkość popytu zmienia się zazwyczaj w kierunku odwrotnym niż malny wynosił zaledwie 10 centów.
cena, podczas gdy podaż zwiększa się zwiększa się ze wzrostem W następnym okresie (lata 1930-^1960, rys. 2) cena początkowo

Mgr inż- Wojciech Gluchowski, doc. dr hab. inż. Zbigniew Rdzawski — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.

355
 Cena złota 1833-1920 tych. O niestabilności ceny złota świadczy fakt, że już w 1982 r.
wynosiła ona tylko 376 dol. Następny okres to silne wahania ceny,
obserwujemy tu wzrosty do 424 dol. w 1985 r. i 446 dol. w 1987 r.
oraz spadki ceny do 317 dol. w 1986 r. i 343 dol. w 1992 r. Po
1992 r. (okres I wojny w Zatoce Perskiej) cena złota zaczęła rosnąć
20,7 -
i osiągnęła wartość 388 dol. Druga połowa lat dziewięćdziesiątych
to znaczne spadki ceny złota do 270 dol. w 2001 r. Po tym czasie
USD/uncję

'•
i :
•/ ; :^':i, ;.!.. ...... " - ceny zaczęły rosnąć, do poziomu 364 dol. w 2003 r.
Z analizy zmian cen złota obejmujących większe przedziały
: : s iWi
| Jjjjj j | ' j. 1 •••'• ' ' * '£v:,. •••,;; czasu wynika, że po gwałtownym wzroście ceny złota pozostaje ona
na wysokim poziomie. Niezależnie czy weźmiemy pod uwagę skok
ceny w latach trzydziestych czy osiemdziesiątych, cena złota utrzy-
mała się na podwyższonym poziomie w stosunku do lat poprzednich.
Zatem mimo częstych i znacznych zmian cen w przedziałach krót-
koterminowych w dłuższym okresie obserwujemy stały wzrost ceny
złota. W związku z tym nadaje się ono znakomicie na długotermino-
1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920
wą lokatę kapitału. Sztabka złota kupiona w latach sześćdziesiątych
Lata byłaby obecnie warta dziesięciokrotnie więcej. Za wzrostem ceny
Rys. 1. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję
Cena złota 1960-2003
w latach 1833+1920 wraz z linią trendu.
(Dane na podstawie www.kitco.com)
600
Fig. l. Gold price fluctuations in USD per troy ounce
in the years 1833+1920 with a trend linę (acc. to www.kitco.com )

Cena złota 1910-1960

40 -i

35

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
Lata

Rys. 3. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję

w latach 1960+2003 wraz z linią trendu.
(Dane na podstawie www.kitco.com)
1920 1925 1955 1960
Fig. 3. Fłuctuations of gold price in USD per troy ounce
in the years 1960+2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)
Rys. 2. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję
w latach 1920+1960 wraz z linią trendu. -•— Cena złota 1990-2003 »»- Produkcja złota 1993-2002]
(Dane na podstawie www.kitco.com) linia trendu ceny złota
Fig. 2. Fluctuations of gold price in USD per troy ounce in the
years 1920+1960 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)

utrzymywała się na poziomie ok. 21 dol. Lata wielkiego kryzysu to

początkowo spadek ceny (do 17 dol. za troy uncję w 1931 r.) i silny
wzrost do ok. 35 dol. w 1934 r., poziom taki utrzymał się do końca
omawianego okresu. Miały tu miejsce jedynie nieznaczny spadek
ceny do 34 dol. podczas drugiej wojny światowej (1940+1944) oraz
spadek do ok. 32 dol. w 1949 r. W tym okresie nie obserwujemy
3200
znacznych zmian ceny poza silnym spadkiem wartości dolara w sto- 260 3000
sunku do złota na początku lat trzydziestych. 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004
Cena złota najsilniej zmieniła się w ostatnim z analizowanych Lata
okresów (lata 1960+2003, rys. 3). O ile do 1970 r. cena utrzymywała
się na stałym poziomie 35 dol., to odejście od porozumienia Bretton Rys. 4. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję w latach
Woods na początku lat siedemdziesiątych i uwolnienie ceny dolara 1990+2003 wraz z linią trendu oraz zmiana wielkości produkcji
spowodowało wzrost i wahania ceny złota. W efekcie zwyżki noto- złota w latach 1993+2002. (Dane na podstawie www.kitco.com
wań cen ropy już w 1975 r. cena złota wynosiła 161 dol. za troy i NEWMONT Gold Information Handbook September 2003)
uncję. Po spadku w 1976 r. do 125 dol, w 1980 r. osiągnęła zawrotną Fig. 4. Fluctuations of gold price in USD per troy ounce
i niespotykaną dotychczas w historii wartość 612 dol. za troy uncję. in the years 1990+2003 with a trend linę and the change in gold
Przyczynił się do tego z pewnością okres kryzysu gospodarczego i production volume in the years 1993+2002
inflacji. Nie bez znaczenia był również rozwój zastosowania złota (acc. to www.kitco.com and NEWMONT Gold Information
w elektronice na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesią- Handbook September 2003)

356
złota przemawia również ciągły rozwój dziedzin, w których znajduje
ono zastosowanie, w szczególności elektronice, stomatologii i innych.
Na rysunku 4 zilustrowano zmiany cen złota w latach dziewięć-
dziesiątych. Widzimy tu opisane wcześniej wahania ceny. Pomimo
faktu, że linia trendu w tym okresie jest malejąca, to ostatnie lata (po
2001 r.) wskazują na stały wzrost ceny złota. Na rysunku zaznaczono
również zmiany w wielkości produkcji złota w tymże okresie.
Charakterystyczną cechą wszystkich metali szlachetnych jest
bardzo gwałtowne wahanie cen w krótkich okresach. Stabilność
ceny możemy określić za pomocą współczynnika v będącego sto-
sunkiem odchylenia standardowego ceny do średniej arytmetycznej
(tzw. współczynnik zmienności) [3]. Im większa jest wartość tego
współczynnika, tym większym wahaniom ulega badana cena, nato-
miast gdy badana wartość, w naszym przypadku cena, nie ulega
zmianie w całym przedziale przyjmuje on wartość 0. Dla złota
wartość współczynnika v przyjmuje wartości podane w tablicy 1.
Współczynnik v ceny złota w całym przedziale 1833-2003 jest
większy od jedności. Wynika z tego, że wahanie ceny złota w całym
okresie było bardzo duże. Analizując poszczególne okresy cząstko-
we widzimy że w wieku XIX i na początku XX cena złota była
bardzo stabilna. Pierwsza połowa wieku XX charakteryzowała się
umiarkowanymi zmianami ceny, natomiast druga połowa poprze-
dniego wieku to znaczne zaburzenia i zmiany ceny złota.
Inną interesująca wartością jest współczynnik korelacji T po-
między ceną oraz produkcją i zużyciem złota. Jest on obliczany
ze wzoru [3]
gdzie
x — cena,
y — produkcja/zużycie metalu,
A — X — -^średnie,
~~ }' ~ ./średnie'
W sytuacji gdy badane wielkości są proporcjonalne przyjmuje on
Tablica l
Wartość współczynnika zmienności v cen złota
Gold price fluctuation index v
Okres Wartość v
1833-2003 v= 1,5794
1833-1920 v = 0,0011
1920-1960 v = 0,2194
1960-2003 v = 0,6542
Cena srebra 1800-1920
o gwałtownego skoku ceny — w 1864 r. wynosiła ona 2,94 dol. za troy
1800 1810 1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920
Lata
Rys. 5. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję
w latach 1800-2003 wraz z linią trendu.
(Dane na podstawie www.kitco.com)
Fig. 5. Fluctuations of silver price in USD per troy ounce
in the years 1800-2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)
Cena srebra 1920-1960
3
2,5
2
1,5
0,5- —
1920 1925 1930 19351940 1945 1950 1955 1960
Lata
Rys. 6. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję
w latach 1920-1960 wraz z linią trendu.
(Dane na podstawie www.kitco.com)
Fig. 6. Fluctuations of silver price in USD per troy ounce
in the years 1920-1960 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)
Cena srebra 1960-2003
1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
Lata
Rys. 7. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję
w latach 1960-2003 wraz z linią trendu.
(Dane na podstawie www.kitco.com)
Fig. 7. Fluctuations of silver price in USD per troy ounce
in the years 1960-2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)
wartości od O do l, natomiast gdy są one odwrotnie proporcjonalne
przyjmuje wartości od -l do 0. Jeżeli otrzymany wynik znajduje się
w pobliżu jedności to ma miejsce silna zależność, natomiast jeżeli
znajduje się on w pobliżu zera oznacza to, że zależność pomiędzy
badanymi wielkościami nie istnieje. Współczynnik korelacji dla
ceny i produkcji złota w latach 1993-2002 wynosi -0,7989. Po-
twierdza to fakt powiązania produkcji i ceny złota, przy czym wraz
ze spadkiem ceny rośnie produkcja złota.
Cena srebra
W artykule przedstawiono zmiany cen srebra notowane już od
1800 r. W pierwszym okresie (lata 1800-1920, rys. 5) cena począt-
kowo utrzymywała się na stabilnym poziomie ok. l ,3 dol. za troy
uncję. Jedynie w 1815 r. odnotowano jednorazowy skok ceny do
1,48 dol. Wybuch wojny secesyjnej w Ameryce przyczynił się do
uncję. Następnie cena zaczęła spadać, by w 1902 r. osiągnąć wartość
0,49 dol. za troy uncję. Dopiero wybuch I wojny światowej odmienił
tę sytuację. Przez cały okres wojny cena srebra rosła i w 1919 r.
powróciła do poziomu l ,34 dol. za troy uncję. W pierwszej połowie
XX wieku (rys. 6) cena obniżała się, aż do 0,25 dol. w 1932 r.
W kolejnych latach odnotowano nieznaczny wzrost ceny do 0,91
dol. za troy uncję w 1960 r. O ile w wieku XIX linia trendu ceny
miała charakter malejący to w pierwszej połowie XX wieku zmienia
357
się on na rosnący. Analizując zmiany cen srebra w drugiej połowie Cena platyny 1960-2003
XX wieku (rys. 7) stwierdzamy że do początku lat siedemdziesią-
tych była ona dość stabilna i generalnie nie przekraczała wartości 2
dol. za troy uncje. Inflacja i inne perturbacje na rynkach światowych
przyczyniły się do wzrostu ceny w połowie lat siedemdziesiątych.
W 1974 r. wynosiła ona już 4,39 dol. by w 1979 r. osiągnąć niespo-
tykany dotychczas w historii poziom 21,79 dol. Po tym gwałtownym
wzroście ceny, charakterystycznym dla wszystkich metali szlachet-
nych na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych nastąpił
spadek ceny srebra. W 1981 r. było to 8,43 dol., a w 1992 r. zaledwie
3,71 dol. za troy uncję. W latach dziewięćdziesiątych (rys. 8) cena 100 -ffse*
srebra podlegała pewnym wahaniom. Maksymalną wartość uzyskała
w 1997 r. — 5,95 dol. za troy uncję, po czym nastąpił spadek ceny
1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
do wartości 4,37 dol. w 2001 r. Ostatnie lata to okres wzrostu do
Lata
poziomu 4,88 dol. w 2003 r. (w grudniu 2003 r. cena wynosiła 5,62
dol. za troy uncję). W drugiej połowie XX wieku cena srebra wzros- Rys. 9. Zmiana ceny platyny w dolarach za troy uncję
ła, potwierdzają to linie trendu na wykresach, z poziomu ok. l dol. w latach 1960+2003 wraz z linią trendu.
do 4+5 dol. za troy uncję. (Dane na podstawie www.kitco.com)
Wartość współczynnika v określającego wahania ceny srebra Fig. 9. Fluctuations of platinum price in USD per troy ounce
w określonych przedziałach czasu przedstawiono w tablicy 2. in the years 1960+2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)
Wynika z tego, że w całym badanym okresie wahania ceny srebra
były dość znaczne. Niemniej jednak w wieku XIX i w pierwszej
połowie wieku XX wahania ceny byłe jeszcze niezbyt duże dopiero
-Cena platyny 1960-2003 -Produkcja platyny 1993-2002
druga połowa wieku XX to okres znaczniejszych zmian ceny srebra.
-Zyżycie platyny 1993-2002 linia trendu ceny platyny
Na rysunku 8 przedstawiono oprócz zmian ceny również zmiany
wielkości produkcji srebra. Współczynnik korelacji pomiędzy tymi
wielkościami wynosił -0,0515, a więc można przyjąć że praktycznie
nie stwierdzono zależności pomiędzy ceną i wielkością produkcji

• Cena srebra 1990-2003 Produkcja srebra 1993-2002

• linia trendu ceny srebra

Rys. 10. Zmiana ceny platyny w dolarach za troy uncję

300
1996 1998 2002
Lata
Rys. 8. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję
w latach 1990+2003 wraz z linią trendu oraz zmiana wielkości
produkcji srebra w latach 1993+2002.
(Dane na podstawie www.kitco.com, www.silverinstitute.org
i World Silver Survey 2003)
Fig. 8. Fluctuations of silver price in USD per troy ounce
in the years 1990+2003 with a trend linę and the change in silver
production volume over the years 1993+2002
(acc. to www.kitco.com, www.silverinstitute.org
and World Silver Survey 2003)
w latach 1990+2003 wraz z linią trendu oraz zmiana wielkości
produkcji i zużycia platyny w latach 1993+2002. (Dane na
podstawie www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003)
Fig. 10. Fluctuations of platinum price in USD per troy ounce in
the years 1990+2003 with a trend linę, and the change in platinum
production volume and consumption over the years 1993+2002
(acc. to www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003)
srebra. Główną przyczyną tej sytuacji jest fakt, że srebro jest w zna-
cznych ilościach produktem ubocznym powstającym przy wytwa-
rzaniu innych metali, np. miedzi i w związku z tym ilość srebra
wprowadzanego na rynek jest wymuszona i zależna od rozwoju
innych gałęzi przemysłu metalurgicznego.
Ceny platyny

Tablica 2 Platyna w porównaniu do złota czy srebra jest pierwiastkiem

Wartość współczynnika zmienności v cen srebra stosunkowo młodym dlatego notowania jej cen rozpoczęto w drugiej
połowie XX wieku (rys. 9). W pierwszej połowie lat sześćdziesią-
Silver price fluctuation index v tych cena wynosiła ok. 83 dol. za troy uncję. Pierwszy skok ceny
odnotowano w 1968 r. na 256 dol. W pierwszej połowie lat siedem-
Okres Wartość v dziesiątych cena platyny była stosunkowo wyrównana, lecz nie
ominął jej wzrost cen metali w 1980 r., również i ona osiągnęła
1800+2003 v= 1,2943 wtedy zawrotną wartość 677 dol. za troy uncję. Cena spadła o połowę
1800+1920 v = 0,3020 w latach następnych, niemniej jednak przełom lat osiemdziesiątych
1920+1960 v = 0,3282 i dziewięćdziesiątych to kolejny wzrost ceny do 553 dol. w 1987 r.
1960+2003 v = 0,7822 Okres wysokiej ceny nie utrzymał się jednak zbyt długo, podczas
I wojny w Zatoce Perskiej cena wynosiła 376 dol. Ten poziom

358
utrzymywał się przez całe lata dziewięćdziesiąte (rys. 10), dopiero
na przełomie wieku XX i XXI odnotowano wzrost ceny platyny aż
do najwyższej w historii 692 dol. za troy uncję w 2003 r. Na rysunku
tym przedstawiono również zmiany w produkcji i zużyciu platyny.
Stały wzrost produkcji i zastosowania tego metalu to efekt wdrażania
nowych rozwiązań technicznych i rozwój innych gałęzi przemysłu
stosujących platynę. Przede wszystkim chodzi tu o przemysł samo-
chodowy (40 % zużycia platyny), jubilerstwo, inwestycje, przemysł
chemiczny i naftowy. Cena platyny wzrosła od lat sześćdziesiątych
do współczesnych w przybliżeniu sześciokrotnie.
Współczynnik v określający intensywność wahań ceny platyny
wynosi 0,5604, a więc ceny platyny nie można uznać za stabilną w ba-
danym okresie. Współczynnik korelacji pomiędzy ceną platyny a wiel-
kością produkcji wynosi 0,7772 natomiast pomiędzy ceną platyny
a wielkością zużycia 0,6772. Zatem wielkości te są dość mocno skore-
lowane przy czym zależność ceny i wielkości produkcji jest silniejsza
Cena palladu
Kolejnym metalem szlachetnym, którego stosowanie rozpo-
Cena palladu 1968-2003
1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000
Lata
Rys. 11. Zmiana ceny palladu w dolarach za troy uncję
w latach 1968-^-2003 wraz z linią trendu.
(Dane na podstawie www.kitco.com)
Fig. 11. Fluctuations of palladium price in USD per troy ounce
in the years 1968*2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)
~A-Cena palladu 1990-2003 -»-- Produkcja palladu 1993-2002
—i— Zużycie palladu 1993-2002 —— linia trendu ceny palladu
O £
1992 1998 2000 2002
Lata
Rys.12. Zmiana ceny palladu w dolarach za troy uncję w latach
1990-5-2003 wraz z linią trendu oraz zmiana wielkości produkcji
i zużycia palladu w latach 1993-5-2002. (Dane na podstawie
www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003)
Fig. 12. Fluctuations of palladium price in USD per troy ounce
in the years 1990-5-2003 with a trend linę, and the change
in palładium production volume
and consumption over the years 1993-5-2002
(acc. to www.kitco.com and Johnson Matthey Platinum 2003)
Cena rodu 1972-2003
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
Lata
Rys. 13. Zmiana ceny rodu w dolarach za troy uncję
w latach 1972-5-2003 wraz z linią trendu.
(Dane na podstawie www.kitco.com)
Fig. 13. Fluctuations of rhodium price in USD per troy ounce
in the years 1972-5-2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)
—e—Cena rodu 1990-2003 ».-. Produkcja rodu 1993-2002
-*— Zużycie rodu 1993-2002 Linia trendu ceny rodu
3500
2005
1990 1992 1996 1998 2000 2004
Lata
Rys. 14. Zmiana ceny rodu w dolarach za troy uncję
w latach 1990-5-2003 wraz z linią trendu oraz zmiana wielkości
produkcji i zużycia rodu w latach 1993-5-2002. (Dane na podstawie
www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003)
Fig, 14. Fluctuations of rhodium price in USD per troy ounce
in the years 1990-5-2003 with a trend linę, and the change
in rhodium production volume
and consumption over the years 1993-5-2002
(acc. to www.kitco.com and Johnson Matthey Platinum 2003)
wszechniło się w ostatnich kilkudziesięciu latach jest pallad. W mo-
mencie rozpoczęcia notowania ceny tego pierwiastka w latach sześć-
dziesiątych (rys. 11), wartość jego wynosiła ok. 46 dol. za troy uncję.
Skok ceny w połowie lat siedemdziesiątych (126 dol. w 1974 r.) i na
przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych (201 dol.
w 1980 r.) odpowiadający wzrostowi cen innych metali szlachet-
nych jest zauważalny, ale nie tak znaczący. Do lat dziewięćdziesią-
tych cena stabilizowała się mniej więcej na poziomie nieco wyższym
niż 100 dol. za troy uncję. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych
2004 (rys. 12) cena zaczęła rosnąć począwszy od 1997 r. i osiągnęła
w 2000 r. wartość 681 dol. Na wzrost ceny miały wpływ nowe
rozwiązania techniczne zmierzające do zastąpienia platyny w kata-
lizatorach samochodowych właśnie palladem. W 2003 r. cena palla-
du spadła jednakowoż do poziomu 200 dol. Oznacza to nie tak
wyraźny, jak w przypadku innych metali szlachetnych, ale jednak
wzrost ceny również i tego metalu. Współczynnik v określający
intensywność zmian ceny dla palladu wynosi 0,9406, wynika z tego
że również w tym przypadku cena jest raczej niestabilna. Współ-
czynnik korelacji ceny palladu do wielkości produkcji wynosi
0,3955, natomiast ceny do wielkości zużycia wynosi 0,5765.
Świadczy to o wzajemnym związku ceny i wielkości zużycia oraz
359
0 tym, że spadek zużycia palladu po 2000 r. wpłynął na obniżenie
jego ceny. Główne dziedziny stosowania palladu to przede wszy-
stkim elektronika, stomatologia, przemysł motoryzacyjny, jubiler-
stwo i przemysł chemiczny.
Cena rodu
Najmłodszym z omawianych w tym opracowaniu metali jest
rod, początek notowań jego ceny datuje się na 1972 r. Wówczas
wynosiła ona 195 dol. za troy uncję (rys. 13). Podobnie jak w przy-
padku innych metali szlachetnych zanotowano tu wzrosty cen
w 1974 r. do 627 dol. i w 1979 r. do 770 dol. Największy skok ceny
rodu miał jednak miejsce w 1991 r. wówczas to cena rodu wynosiła
3738 dol. za troy uncje. W latach dziewięćdziesiątych cena rodu
spadła ponownie do 268 dol. w 1997 r. (rys. 14). Kolejny wzrost
odnotowano w 2000 r. do 1963 dol. za troy uncję, by spaść w 2003 r.
do poziomu 481 dol. Na wahania ceny rodu miał wpływ rozwój
zastosowania tego metalu w różnych dziedzinach — przede wszy-
stkim w przemyśle motoryzacyjnym, chemicznym, elektrycznym
1 szklarskim. Współczynnik v określający intensywność zmian ceny
rodu wynosi 0,9237 i oddaje tendencję do znacznych wahań ceny
tego metalu. Analizując zmiany ceny oraz wielkości produkcji i zu-
życia rodu otrzymujemy współczynnik korelacji pomiędzy ceną
a wielkością produkcji równy 0,5111, natomiast pomiędzy ceną
a wielkością zużycia metalu równy 0,6791. Wynika stąd, że mimo
znacznych wahań ceny istnieje zależność szczególnie pomiędzy
ceną i wielkością zużycia rodu.
Podsumowanie
Cechą szczególną wszystkich metali szlachetnych jest silne wa-
hanie ich ceny w krótkich odstępach czasu. Zjawisko to odnotowuje
się głównie od drugiej połowy XX w. W pierwszej połowie tegoż
stulecia oraz w wieku XIX ceny notowanych wówczas metali
szlachetnych były stabilne. Najbardziej stała była cena złota. Współ-
czynnik v określający stabilność ceny dla złota w latach 1833-^1920
wynosił zaledwie 0,0008, by wzrosnąć w następnym okresie
1920-^1960 do v = 0,1955. Nieco mniej, ale również stabilna była
cena srebra, współczynnik v w tych okresach wynosił odpowiednio
0,2210 i 0,2847. W drugiej połowie XX wieku metalem, którego
cena była najmniej stabilna był rod. Współczynnik v za dla rodu
wynosi aż 0,6417. Zaobserwowano w tym przypadku największy
skok ceny z 313 dol. za troy uncję w 1983 r. do 3738 dol. w 1991 r.
Silnym wahaniom ulegała również cena złota v = 0,5828 i palladu
v = 0,5875. Najmniejsze wśród metali szlachetnych, ale wciąż znaczne
wahania ceny zaobserwowano dla platyny v = 0,4871 i srebra v =
0,4734. Należy podkreślić, że analizowane ceny to średnie roczne.
Silne wahania dotyczą również okresów krótszych, miesięcznych
lub tygodniowych. Dla przykładu cena palladu 26 stycznia 2001 r.
wynosiła 1090 dol. za troy uncję, natomiast 13 listopada tego samego
roku zaledwie 315 dol. za troy uncję.
360
Stosując metale szlachetne jako wsad w dowolnym procesie
produkcyjnym niezmiernie trudno przewidzieć, jak zmieni się ich
cena i w jakim stopniu wpłynie na końcowy efekt ekonomiczny
i opłacalność danego przedsięwzięcia. Obecnie można się spodzie-
wać wzrostu cen wszystkich metali szlachetnych, ale jak długo on
potrwa i po ilu miesiącach czy latach nastąpi spadek nie wiadomo.
Z drugiej strony analizując zmiany cen metali szlachetnych
w długich okresach stwierdzamy, że mają one stałą tendencję
rosnącą. Od lat sześćdziesiątych do dzisiaj cena złota w dolarach
wzrosła dziesięciokrotnie, srebra pięciokrotnie, platyny sześciokrot-
nie, palladu czterokrotnie i rodu dwukrotnie. Wynika z tego, że me-
tale szlachetne są dobrą długoterminową lokatą kapitału. Porównu-
jąc cenę, wielkość produkcji i zużycia stwierdzamy, że rynkiem
metali szlachetnych nie rządzą klasyczne współzależności. Jedynie
cena złota rośnie ze spadkiem produkcji i maleje wraz z jej wzrostem
(współczynnik korelacji wynosi -0,78989, a więc wielkości te są
dość mocno powiązane). Praktycznie nie istnieje związek pomiędzy
ceną i wielkością produkcji srebra (współczynnik korelacji wynosi
-0,0515). Cena pozostałych metali szlachetnych (platyny, palladu
i rodu) jest proporcjonalna do wielkości produkcji oraz zużycia.
Rośnie ona wraz ze wzrostem produkcji, ma to z pewnością związek
z rozwojem nowych zaawansowanych technicznie dziedzin stosują-
cych metale szlachetne. Gra na giełdzie metali szlachetnych może
przynosić zyski porównywalne do zysków osiąganych na giełdach
papierów wartościowych, w tym również zysków spekulacyjnych.
Natomiast stały wzrost wartości metali szlachetnych może powodo-
wać poczucie bezpieczeństwa osoby lokującej w nich swoje środki
finansowe.
Tak specyficzne zachowanie się cen metali szlachetnych jest
spowodowane ich wielorakim i rosnącym zastosowaniem oraz rolą,
jaką pełnią w gospodarce. Są one używane w bardzo licznych dzie-
dzinach życia. Niemal każdy człowiek ma z nimi kontakt poprzez
np. wyroby jubilerskie i zdobnicze, urządzenia elektroniczne co-
dziennego użytku (komputery, telefony), katalizatory samochodo-
we, materiały stomatologiczne i inne. O stabilności ekonomicznej
państw świadczą posiadane rezerwy, w tym również rezerwy metali
szlachetnych. Istotne jest także ich znaczenie psychologiczne i so-
cjologiczne jako wartości pożądanej i gromadzonej. W efekcie pro-
dukcja, przetwórstwo i obrót metalami szlachetnymi są jednymi
z najbardziej dochodowych dziedzin działalności człowieka.
Literatura
1. Gluchowski H.: Prognostyka światowej koniunktury metali nieżela-
znych. Rudy Metale 1967. r 12. nr 9, s. 488-493.
2. Podobiński A.: Ceny Srebra na rynku światowym. Rudy Metale 1990,
r 35, nr 5/6 s. 152*155.
3. Gluchowski H.: Kształtowanie się cen metali nieżelaznych. Rudy
Metale 1967, r 12, nr 7, s. 380*383.
4. Christian J. M.: Platinum group metals. Moving through a transition.
Eng. Min. J. 1994, t. 195, nr 3, s. 61*63.
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor odpowiedzialny: dr MIECZYSŁAW WOCH
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
GÓRNICTWO MIEDZI — ROZWÓJ W KIERUNKU OCENY
WPŁYWÓW UŻYTKOWANIA GRUNTU I WODY
COPPIEUS S., BAUER CH., SCHETELIG K.: COPPER MINING-TO-
WARDS AŃ ASSESSMENT OF IMPACTS BY LAND AND WATER
USE. ERZMETALL 2003, t. 56, nr 8, s. 453-458, póz. 75621 — AG
W niemieckim Centrum badawczym CRC (Collaborative Re-
search Center) 525 jako część podprogramu „środowisko" przepro-
wadzono badania polegające na określeniu i przeanalizowaniu świa-
towych danych dotyczących potencjalnych wpływów środowiska
powiązanych z pierwotną produkcją metali na przykładach miedzi
i aluminium. Metodologia, specjalizowana dla użytkowania wody
i gruntów, wnosi wkład do oceny wpływów specyficznego środowi-
ska miejscowego i polega na połączeniu dwu procedur roboczych,
tzn. badania in situ na miejscu oraz zebranie danych światowych
i opracowanie ogólnych parametrów wpływów.
Przedstawiona procedura jest punktem startowym dla regionalnego
rozróżniania wpływów środowiska, będących wynikiem procesów
produkcji pierwotnych metali. Na przykładzie procesów produkcji
miedzi, opracowano dobre narzędzia dla innych podobnych przy-
padków.
W opisanym raporcie ujawniono szczegóły o danych jak również
przedstawiono pierwsze badanie zastosowań ograniczone wyłącznie
do procesów z górnictwa miedzi. Podejście obejmuje szczegółowe
badania danych zebranych z ponad 650 miejsc produkcji górniczej
miedzi, dla których informacje regionalne (np. o klimacie, glebie
itp.) obejmuje system SARIS (Site-Specific Natural Resource Infor-
mation System). Praca stanowi pierwszy etap dla zintegrowanej
koncepcji przyczyniającej się do zarządzania gruntami i wodą, i po-
zwalająca na przystosowanie do innych kategorii wpływów, takich
jak np. drenaż kwasowy w kopalniach. W metodologii posłużono się
danymi na temat produkcji górniczej miedzi w Zambii i w Polsce.
MODELOWANIE PRODUKCJI MIEDZI PIERWOTNEJ. SCENA-
RIUSZ WPŁYWÓW ZMIANY TECHNIKI
MULLER T., FRIEDRICH B., ZAPP P.: MODELLING OF THE COPPER
PRIMARY PRODUCTION. A SCENARIO APPROACH TO TECHNIQUE
YARIATION IMPACTS. ERZMETALL 2003, t. 56, nr 8, s .437*443, póz.
75620 —AG
W raporcie ze Światowego Szczytu na temat Zrównoważonego
Rozwoju (Johannesburg 2002 r.) stwierdzono, że należy rozpocząć
działania na wszystkich poziomach w celu udoskonalenia wkładu
metali w zrównoważony rozwój. Pewne zasady wykorzystania od-
nawialnych i nieodnawialnych zasobów naturalnych, zdolność asy-
milacyjna środowiska i właściwy moment czasowy zostały zdefinio-
Rudy Metale R 49 2004 nr 7
UKD 061.6(082):669.2/.8(100)
wane przez grupy specjalistów zgodnie z wymaganiami w celu zbi-
lansowania aspektów ekonomicznych, ekologicznych i społecz-
nych. Postęp techniczny może być opisany jako możliwość tworze-
nia zrównoważonych systemów produkcyjnych poprzez demateria-
lizację lub wzrost sprawności. Określenie ilościowe postępu
technicznego jest trudne i jego wpływ na wykorzystanie zasobów
i emisje może być jedynie oszacowany dla pewnych warunków.
Złożoność systemów rzeczywistych przeanalizowano na wybranym
przykładzie produkcji katod miedzianych w Europie (UE, Europa
Wschodnia bez Rosji), Ameryka Południowa (Chile, Peru) i Północ-
na (USA, Kanada). Dane do badań wzięto z różnych źródeł literatu-
rowych i komercyjnych baz danych. Większość publikacji referowa-
ła dane z lat 1995-5-2000. Za podstawę przyjęto rok 2000. Wprowa-
dzono pojęcie postępu technicznego produkcji katod, dając
szczegółowy opis oczekiwanego postępu technicznego do 2015 r.
Następstwem takiego podejścia jest koncepcja modelowania analizy
łańcucha procesowego. W modelu zintegrowano trzy części: produ-
kcja pirometalurgiczna miedzi, produkcja hydrometalurgiczna i od-
zysk. Stosując podejście scenariuszowe i rozróżnienie pomiędzy
maksymalnym i oczekiwanym potencjałem technicznym określono
ilościowo wpływy wprowadzenia w życie nowoczesnych koncepcji
technicznych na wykorzystanie zasobów i emisje. Zdefiniowano
trzy przypadki. Pierwszy z nich dotyczył danych podaży na rynku
krajowym w 2000 r. w trzech regionach. W drugim — obliczono
zastąpienie pełnej wydajności przez maksymalny potencjał techni-
czny, biorąc pod uwagę wyłączne zastosowanie najnowszej techno-
logii dla każdego przypadku w 2000 r. W trzecim wzięto pod uwagę
aspekty finansowe i rynkowe, co prowadzi do częściowej wymiany
i kolejno unowocześnienia istniejących instalacji.
MODELOWANIE DŁUGOTERMINOWYCH PROGNOZ
ŚWIATOWEGO PRZEPŁYWU MATERIAŁÓW MIEDZIOWYCH
POGANIETZ W. R., KUNCKSHINRICHS W., ZAPP P.: MODELLING
THE LONG -TERM PERSPECTIYES OF THE GLOBAL COPPER
MATERIAŁ FLOW. ERZMETALL 2003, t. 56, nr 8, s. 478*483, póz. 75622
— AG
Miedź jest popularnym metalem ze względu na swe różnorodne
własności. Jej cechy fizyczne, chemiczne i estetyczne powodują,
że jest wybierana jako materiał do różnych zastosowań przemysło-
wych i w gospodarstwach domowych. Niemniej jednak, z ekologi-
cznego punktu widzenia, przetwarzanie miedzi ma pewne minusy.
Rudy miedzi zawierają pierwiastki takie, jak np. siarka, których
emisja powoduje wzrost zanieczyszczenia środowiska. Ważne jest
rozważenie dróg redukcji niekorzystnego oddziaływania miedzi na
361
środowisko, bez utrudniania stosowania wyrobów z miedzi, oraz
podjęcie kroków —jeżeli to jest niezbędne — do osiągnięcia zapro-
ponowanych rozwiązań. Po zasugerowaniu sposobów i możliwych
kroków należy przeanalizować ich przydatność. W opisywanej pra-
cy przedstawiono pojęcie modelu jako adekwatnego instrumentu do
analizowania stosowalności różnych kroków. Model, który uznaje
możliwości technologiczne, popyt i konsekwencje ekologiczne
przepływu materiałów, należy do grupy modeli ekonomicznych
opartych na procesach. Podano charakterystykę modelu. Określono
granice systemu przepływu materiałów, które zdefiniowano przez
modelowanie łańcucha procesowego, system geograficzny i hory-
zont czasowy dla prowadzonych badań. Struktura modelu obejmuje:
parametry (np. koszty, popyt na katody miedziane), algorytmy (al-
gorytm symulacji rynku), model produkcji pierwotnej i model pro-
dukcji wtórnej. W połączeniu z dogodnym scenariuszem, model jest
adekwatnym narzędziem do analizowania wyzwań dla przepływu
materiałów.
WYTAPIANIE ZAWIESINOWE W FUNKCJI UTLENIANIA
W ŚRODOWISKU WODNYM
HABASHI F.: FLASH SMELTING YERSUS AQUEOUS OXIDATION.
METALL 2003. t. 57, nr 11, s. 732-738, póz. 75451 — AG
Podczas otrzymywania miedzi, niklu, ołowiu i cynku z rud siar-
czkowych powstaje w dużych ilościach dwutlenek siarki. 30 % tego
gazu jest obecnie przerabiane na PbSCU, a reszta emitowana jest do
atmosfery, co stanowi rocznie miliony ton. Rudy siarczkowe zawie-
rają małe ilości rtęci, arsenu, selenu i telluru. Zanieczyszczenia te
albo przechodzą do gazów przerabianych na hbSCU, albo emitowane
są do atmosfery, stwarzając niebezpieczeństwo przedostania się do
cyklu żywieniowego. Konstruowane są wysokie kominy, najwyższy
na świecie komin o wysokości 381 m zbudowano w Sudbury (Ka-
nada). Jednak koszty budowy tak wysokich kominów są bardzo
wysokie. Miedź od wieków produkowana jest na drodze pirometa-
lurgicznej. W nowoczesnych metodach pirometalurgicznych dąży
się głównie do oszczędności energii. Najważniejsze procesy to:
wytapianie zawiesinowe (proces Outokumpu), wytapianie w kąpieli
(procesy Noranda i INCO) oraz ciągły proces Mitsubishi. Charakte-
ryzują je m.in. takie zalety, jak: możliwość oszczędnego wyłapywa-
nia wytwarzanego dwutlenku siarki, wykorzystywanego do produ-
kcji kwasu siarkowego, niskie zużycie energii w procesie elektrolity-
cznej rafinacji miedzi, gromadzenie metali szlachetnych jako stałej
pozostałości podczas rafinacji elektrolitycznej. Wadą procesów są
m.in.: duże ilości pyłów, konieczność specjalnej obróbki żużla,
nieciągłość przepływu SOa w instalacjach do produkcji kwasu siar-
kowego.
Huty w wielu krajach borykają się z problemem nadprodukcji kwasu
siarkowego jako produktu ubocznego. Przykładowo w hutach mie-
dzi na l t metalu produkuje się 3 t kwasu. W nowoczesnych techno-
logiach pirometalurgicznych gorące gazy bogate w SO2 mogą być
redukowane do siarki elementarnej poprzez wtryskiwanie do stru-
mienia gazu czynnika redukującego, takiego jak węgiel lub gaz
ziemny. Można też zamiast kwasu produkować siarczan amonowy.
ODZYSK WOLFRAMU I WANADU ZE ZŁOMU STOPÓW WOL-
FRAMU
LIN LUO I IN.: RECOYERY OF TUNGSTEN AND YANADIUM FROM
TUNGSTEN ALLOY SCRAP. HYDROMETALLURGY 2004, t. 72, nr 1-
2, s. 1*8, póz. 75619 — AG
Wolfram znajduje zastosowanie przemysłowe w obszarach wy-
sokich temperatur i wytrzymałości. W rudach występuje jako niejed-
nolity rozproszony materiał o niskiej jakości. Główną zaletą wtórne-
go źródła surowcowego wolframu (złomu) jest to, że tu wolfram
występuje jako materiał wysokogatunkowy. Zawartość wolframu
w złomie wolframowym wynosi 40^-95 % mas. Około 1/3 świato-
wego zapotrzebowania na wolfram zaspokajana jest dzięki odzysko-
wi wolframu ze złomu. Złom wolframowy zawiera też inne warto-
ściowe metale, takie jak V, Co, Ni, Cu, Ta, Nb, Ti, Re, Ag i inne.
Mogą być one wartościowymi produktami ubocznymi. Ale nie ma
zbyt wiele informacji na temat odzysku wanadu i wolframu ze złomu
zawierającego wolfram. Przedstawiono dogodny sposób oczyszcza-
nia złomu, w którym wanad jest sprawnie oddzielany od wolframu.
362
Roztwór alkaliczny złomu użytego w badaniach posiadał wysoką
zawartość wolframu (ponad 90 kg/m3 WOs) i niską zawartość wa-
nadu (ok. 0,18 kg/m" V). Proces odzysku wolframu przez wytrącanie
może być tańszy niż proces ekstrakcji rozpuszczalnikowej. Odzysk
wanadu jako produktu ubocznego rnoże zwiększyć zysk. Odzyski-
wano wolfram i wanad po prażeniu złomu, z roztworu po ługowaniu.
Ługowanie prowadzono w następujących warunkach: temperatura
473 K, ciśnienie 8 x 105 Pa, czas 3 godz. i 15 % zawartość NaaCO.-;.
Cały proces przebiega w trzech stadiach: oczyszczanie wstępne oraz
kolejno odzysk wanadu i wolframu.
CORAZ SZERSZE ZAINTERESOWANIE PIANKAMI METALO-
WYMI O BARDZO NISKIM CIĘŻARZE
EL BARADIE Z. M.: THE LIGHTWEIGHTS START TO ATTRACT
WIDER AUDIENCES. MET. POWD. REP. 2003, t. 58, nr 12. s. 24-27, póz.
75616 —AG
Pianki metalowe o strukturze komórkowej są materiałami super
lekkimi, a ich własności sprawiają, że znajdują one zastosowanie
jako sztywne i lekkie panele do transportu i w architekturze oraz
części wytłumiające uderzenia energii w samochodach. Stosowane
są też na opakowania i jako ochrona przed wybuchami. Inne możliwe
zastosowania to obudowy maszyn do absorpcji dźwięku, ściany
dźwiękoszczelne wzdłuż szyn kolejowych i autostrad oraz ekrany
elektromagnetyczne. Niezwykłe połączenia własności mechanicz-
nych, elektrycznych, cieplnych i akustycznych w piankach powodu-
ją, że są one bardzo interesującymi materiałami na lekkie struktury,
przy absorpcji energii i w zarządzaniu ciepłem. Parametry struktury,
takie jak względna gęstość, stopień do którego komórka jest otwarta
lub zamknięta, średnia wielkość komórki, średnia grubość ścianki
i stopień anizotropii, są całkiem efektywne w kontrolowaniu włas-
ności otrzymanego materiału w postaci piany. Przygotowano w Egip-
cie projekt, którego celem było scharakteryzowanie porowatości
i parametrów mikrostruktury, morfologii, gęstości i zdolności ab-
sorpcji energii pianek z niektórych stopów aluminium. Szczegółowe
badania przeprowadzono dla stopów Al-7Si oraz Al-7Si-lFe, które
otrzymano poprzez mieszanie proszków metali z 3 % wag. MnO. Do
mieszaniny dodawana jest substancja powodująca powstawanie stru-
ktury piankowej, działającajako lepiszcze. Otrzymany materiał pod-
dano wyżarzaniu w czasie 3 godz. w temperaturach 300-600 °C, co
pozwoliło na utrzymanie optymalnych warunków do powstawania
pianki. Próbki pianki chłodzono powietrzem. Badano ich morfologię
i strukturę komórkową za pomocą mikroskopii skaningowej (SEM).
Mierzono porowatość, przewodność elektryczną, obliczono gęstość,
przeprowadzono badania wytrzymałości na rozciąganie prostopad-
łościennych próbek. Wykazano, że pianki Al-Si charakteryzują się
większą średnicą komórki niż stopu Al-Si-Fe. Ich przewodność
elektryczna jest taka sama dla obu stopów.
NOWY ROK, NOWE MYŚLENIE I NOWE PRASY
NEW YEAR, NEW THINKING AND NEW PRESSES. MET. POWD. REP.
2004, t. 59, nr l, s. 18-19. póz. 75617 — AG
Nowe prasy mogą czasami spełnić to, co jeszcze pięć lat temu
wydawało się tylko marzeniem. Nowe prasy, stosowane w takich
technologiach, jak smarowanie ścian matrycy, zagęszczanie na ciepło
i zagęszczanie z wysoką prędkością (HYC), pojedynczo lub w połą-
czeniu, mogą przyczynić się do osiągnięcia wysokiej gęstości pro-
szków stalowych. Obecnie producenci proszków dążą do osiągnięcia
100 % gęstości. W systemie Mii (W. Brytania) zastosowano techno-
logię cyfrową oraz specjalne układy hydrauliczne do produkcji zło-
żonych części o wysokiej gęstości. System jest zwarty i lekki. Dzięki
cyfrowej kontroli, możliwa jest produkcja o wysokiej dokładności
i zdalne zarządzanie jakością. Gdy to jest wymagane, w systemie
może być stosowane smarowanie ścian matrycy i zagęszczanie na
ciepło. Prasy Mii wymagają wykwalifikowanej obsługi, znającej
technologie informacyjne i ich zastosowanie. 1000-tonowe urządze-
nie charakteryzuje się lekkością konstrukcji, która sprawia, że może
być ono przemieszczane bez kłopotu w linii produkcyjnej lub w inną
lokalizację. Prasy wyposażono w system dozowania. Ładowany do
matrycy proszek metalu jest ważony. W matrycy osiągana jest jego
uniformizacja w opatentowanym procesie fluidyzacji, po czym pod-
dany jest prasowaniu z wykorzystaniem narzędzi hydraulicznych,
kontrolowanych komputerowo. Otrzymywane części posiadają wy-
soką gęstość i wykazują niższy skurcz niż wytwarzane w procesie
spiekania. Dzięki obsłudze za pomocą PC, system jest „samodoku-
mentujący" i wymaga minimum interwencji operatora. Twórcy sy-
stemu deklarują pracę nad zintegrowaniem systemu wytwarzania,
w którym spełniają się wymagania techniczne i osiągana jest obie-
ktywność ekonomiczna.
WODÓR W OBRÓBCE CIEPLNEJ
STRATTON P.: HYDROGEN FOR HEAT TREATING. METALLURGIA
2003, t. 70, nr l, s. 11+12, póz. 75618— AG
Wodór stosowany jest jako reduktor, ale rośnie jego zastosowa-
nie w procesach obróbki cieplnej, dzięki wysokim własnościom
wymiany ciepła. W 100 % stosowany jest w piecach kołpakowych
do obróbki cieplnej i jako gaz do szybkiego chłodzenia w piecach
próżniowych. Obecnie jest prawdopodobne, że więcej niż 50 %
wodoru stosowanego w świecie, poza przemysłem chemicznym i
rafinacyjnym, przeznaczone jest do zastosowań w procesach obrób-
ki cieplnej. Dla procesów, w których jest wymagana atmosfera
ochronna, typowa dla wyżarzania, gaz obojętny (zwykle azot) mie-
szany jest z dostateczną ilością wodoru, aby zapobiec pojawianiu się
tlenu, pochodzącego z przecieków powietrznych. Atmosfery wy-
twarzane są syntetycznie poprzez dodawanie czystego wodoru do
czystego azotu. Typowe atmosfery to przykładowo dla miedzi
(azot/2 % wodoru); brązu (azot/5 % wodoru); mosiądzu (azot/25 %
wodoru) oraz stopów wysokochromowych — wodór.
W innych procesach, takich jak galwanizacja, spiekanie i lutowanie
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
BLAKNĄ PERSPEKTYWY NA INWESTYCJE W EUROPIE
LINDSBERG P.: OUTLOOK BLEAK FOR TECHNOLOGY INYEST-
MENT IN EUROPĘ. MET. POWD. REP. 2004, t. 59. nr 2, s. 12. póz. 75474
— BŁ
Inwestycje technologiczne w przemyśle europejskim gwałtow-
nie spadają, chociaż zgodnie z danymi posiadanymi przez Komisję
Europejską nie brak na nie kapitału. Raport dotyczący inwestycji
w spółki niepubliczne w przemyśle europejskim pokazał trudną sy-
tuację przede wszystkim tych nowatorskich przedsiębiorstw, które
są małe, bądź średniej wielkości i które poszukują kapitału na po-
czątku swego rozwoju.
W raporcie PricewaterhouseCoopers „Money for Growth", na pod-
stawie danych z 2002 r., przedstawiono bardzo ważny wniosek,
mówiący o tym, że „w atmosferze bezpiecznego inwestowania, jaka
panuje w Europie występuje potrzeba zdecydowanego i stałego oży-
wienia w sektorze technologicznym".
W 2002 r. w przemyśle europejskim zainwestowano 27,6 mld euro
w porównaniu do 35 mld euro zainwestowanych w 2000 r. Według
raportu kapitał jest dostępny, ale na niższym poziomie. Inwestycje
technologiczne spadły o 29 % i osiągnęły wysokość 5,3 mld euro i w
dalszym ciągu od 2000 r. kontynuują tendencję spadkową.
Prawdziwym powodem do obaw jest jednak suma inwestycji w no-
we spółki niepubliczne, tj. ta część, która asygnowana jest na inwes-
tycje podejmowane w trakcie okresów ważnych dla przyszłości
firmy, tzn. na początku jej działalności i w trakcie wczesnego jej
rozwoju. Zainwestowane na ten cel środki w 2002 r. wynosiły 4,3
mld euro i w porównaniu do 2001 r. nastąpiło ich olbrzymie zmniej-
szenie. W 2002 r. stanowiły one zaledwie 16 % wszelkich inwestycji
podejmowanych w Europie i spadły o 24 % w czasie tylko jednego
roku. Według Komisji Europejskiej jest to niepokojąca tendencja dla
tych wszystkich, którzy są zaangażowani w nowatorskie technologie.
Według raportu „Money for Growth" fundusze zarezerwowane dla
firm, będących na początkowym etapie rozwoju, są zamiast tego
kierowane na finansowanie firm będących już na dalszych etapach
rozwoju, jak również są asygnowane na wykupy. We wszelkich
sektorach przemysłowych wykupy wzrosły do ponad 60 % wszy-
stkich inwestycji w porównaniu do 40 %, które zazwyczaj notowano
wymagane są atmosfery aktywnie redukujące tlenki. Do takich pro-
cesów zwykle potrzeba więcej wodoru, niż w procesach wyżarzania
tych samych materiałów. W niektórych procesach obróbki cieplnej
wykorzystuje się wysoki współczynnik wymiany ciepła wodoru.
Można to uzyskać stosując rosnący poziom wodoru w strefie chło-
dzącej pieca ciągłego, z zastosowaniem technologii Nitrazone opra-
cowanej przez brytyjska firmę BOĆ Gases. Podwyższa się wydaj-
ność pieca. Wodór jest dostarczany zazwyczaj w postaci sprężonego
gazu, w postaci ciekłej, lub wytwarzany jest na miejscu w zakładzie
produkcyjnym. Sprężony wodór dostarczany jest do odbiorcy w but-
lach lub cysternach i jakkolwiek dostawa nie jest tania, to i tak dla
małych i średnich przedsiębiorstw jest to sposób dostawy najbardziej
efektywny pod względem kosztów. Dostarcza się również wodór
w postaci cieczy kriogenicznej, w ten sam sposób jak ciekły azot.
Ale taka dostawa jest zawsze droższa niż wodoru gazowego. Produ-
kowanie wodoru na miejscu najkorzystniejsze jest przy dużej produ-
kcji i zapotrzebowaniu, np. do wyżarzania na dużą skalę taśm stalo-
wych do galwanizacji. Jedną z metod produkcji wodoru na miejscu
jest elektroliza w roztworach wodnych, wykorzystywana w firmach
produkujących na małą skalę, szczególnie tam, gdzie niedostępne są
niskokosztowe butle gazowe, lub gdy nie ma warunków technicz-
nych do wytworzenia wodoru na miejscu. Obecnie firma BOĆ
współpracuje z firmą Yandenborre Hydrogen Systems w Belgii, któ-
ra jest ich generalnym dostawcą elektrolitycznych urządzeń do pro-
dukcji wodoru.
w latach poprzednich. W sektorze technologicznym działalność ta
podwoiła się z 15 do 29 %.
Według Keitha Arundalea, głównego autora raportu, występują dwa
aspekty związane ze zmianą kierunku przepływu kapitału. Po pier-
wsze obecnie inwestorzy są mniej skłoni do ryzyka i czują, że tech-
nologie, takie jak np. telefony 3G rozwijają się szybciej od rynku. Są
entuzjastyczni, jeśli chodzi o nadchodzące technologie, ale instynkt
podpowiada im, że lepiej „zaczekać i poobserwować". Z drugiej
strony ogromna część funduszy jest zablokowana przez wcześniej-
sze inwestycje. Niskie oceny rynkowe firm technologicznych za
bardzo nie skłaniają do wyprzedawania i ponownego inwestowania,
co powoduje że większość woli dalej finansować bieżące inwestycje
i oczekiwać na poprawę sytuacji na rynku, która pozwoli na atrakcyj-
niejsze rozwiązania.
Raport „Money for Growth" objął dane z 21 państw. Czołowe miej-
sce pod względem inwestycji w spółki niepubliczne zajęła Francja,
a za nią kolejno Wielka Brytania i Szwecja.
Dokonano również porównania ze Stanami Zjednoczonymi, z któ-
rego wynika, że amerykańskie inwestycje były pięć razy wyższe niż
w Europie, pomimo panującego w ostatnich latach w USA kryzysu.
Europa musi dokonać jeszcze wielu zmian nim dorówna Stanom
Zjednoczonym w dojrzałości, w wielkości inwestycji i w tolerancji
dla ryzyka.
PODWYŻKI CEN UDERZAJĄ W NABYWCÓW MIEDZI I NIKLU
PRICE RISES HIT US COPPER AND NICKEL CONSUMERS. MET.
BULL. 2004, nr 8836, s. 17, póz. 75596 — BŁ
Nabywcy amerykańskiej miedzi i niklu oświadczyli, że złom
nieżelazny nadal będzie zalewał Chiny ze szkodą dla całego sektora
dostawczego, dopóki nie poczyni się odpowiednich kroków w kie-
runku rewaloryzacji juana i zmian regulacji prawnych w USA,
dotyczących zarządzania odpadami przemysłowymi.
House Committee on Smali Business zwołał po raz kolejny posie-
dzenie, celem przeanalizowania przyczyn gwałtownych skoków cen
metali. Joseph Rupp, z firmy Olin, a także przewodniczący Copper
and Brass Fabrication Council, opisał tendencje cenowe i eksporto-
we dla złomu miedziowego i mosiężnego. Po raz kolejny powołał
363
się na Chiny jako centrum zagranicznego popytu. Stwierdził, że
„nienasycone" potrzeby ze strony Chin na złom miedzi i jej stopów
oraz na katody miedziane były dodatkowo zafałszowane w związku
z niedoszacowaniem juana i deficytem handlowym pomiędzy USA
i Chinami. Joseph Rupp w związku z powyższym naciskał na rząd,
aby zajął się sprawą niestabilności waluty.
FIRMA WMC ZAMIERZA PODNIEŚĆ O 40 % PRODUKCJĘ MIE-
DZI
WMC AIMS TO LIFT COPPER PRODUCTION B Y 40 PERCENT. MET.
BULL. 2004. nr 8837, s. 10, póz. 75600 — BŁ
Firma WMC Resources (Australia) zamierza w 2004 r. zgodnie
z zapisem, który zamieściła w swoim rocznym sprawozdaniu, wy-
produkować ponad 230 tyś. t miedzi, w porównaniu do 160,08 tyś. t
w 2003 r.
Jeśli w 2004 r. uda się osiągnąć zakładany cel to produkcja na
poziomie 230 tyś. t będzie oznaczać ponad 43 % wzrost w stosunku
do 2003 r. Potwierdzono również, że w ciągu 2003 r. kontynuowane
były prace przygotowawcze nad programem zwiększenia tempa
produkcji do poziomu od 350 do 600 tyś. t/r. Obejmowały one m.in.
program wiertniczy, którego celem jest dalsza analiza wielkości złóż
rudy w Olympic Dam. Andrew Michelmore, dyrektor generalny
firmy WMC, zwrócił uwagę na to, że zarówno jego firma jak i cały
rynek oczekuje teraz przedłużonego okresu mocnych cen.
WEDŁUG PROGNOZ UMICORE KATALIZATORY PALLADOWE
BĘDĄ W UŻYCIU NAJPÓŹNIEJ W 2005 ROKU
MAGNOWSKI D.: PALLADIUM CATALYSTS WILL BE IN USE BY
2005-UMICORE. MET. BULL. 2004. nr 8837. s. 14, póz. 75597 — BŁ
Firma Umicore rozwinęła technologię, która pozwała producen-
tom samochodów na stosowanie palladu zamiast platyny w dieslo-
wskich układach kontrolujących emisję spalin. Oświadczono,
że klienci firmy zostali powiadomieni o tym przełomie.
Umicore szacuje, że powyższa technologia będzie mogła być stoso-
wana w produkcji samochodów najpóźniej w 2005 r. Tim Weekes,
rzecznik firmy, potwierdził, że po przeprowadzeniu jeszcze dodat-
kowych testów nowa technologia zostanie wprowadzona do 2005 r.
Szacuje się, że umożliwi ona zastąpienie palladem około jednej
czwartej zużywanej obecnie platyny. Nowa technologia pozwoli
producentom samochodów na pewien stopień elastyczności przy
wyborze materiałów do produkcji katalizatorów w dieslowskich
układach kontrolujących emisję spalin. Ma to istotne znaczenie
zwłaszcza w czasach, gdy istnieje ogromna rozpiętość pomiędzy
cenami platyny i palladu, a taka sytuacja występuje obecnie.
Na powyższe informacje zareagowały zarówno ceny platyny, jak
i palladu. Na początku kwietnia 2004 r. cena platyny na londyńskiej
giełdzie wynosiła 888 S USA za troy uncję i spadła z poziomu 908 $
USA. W tym samym czasie cena palladu wzrosła z 290 $ USA za
troy uncję do 315 S USA i była to najwyższa cena zanotowana od
listopada 2002 r.
Analitycy sądzą, że taka sytuacja będzie korzystna zarówno dla
rynku platyny jak i dla odbiorców palladu. Złagodzi braki platyny
i „doda skrzydeł" palladowi. Według opinii specjalistów: „Platyna
spełnia ważne zadanie, ale jeśli pallad sprawdzi się, będzie on
wspomagał platynę, a nie działał przeciwko niej".
PROBLEMY W HANDLU MIEDZIĄ POMIĘDZY USA I CHINAMI
KELLY N.: REYIEW FINDS PROBLEMS WITH USA/CHINA COPPER
TRADE. MET. BULL. 2004. nr 8836, s. 17, póz. 75595 — BŁ
Robert C. Reiley, szef działu Departamentu Handlu do spraw
handlu metalami, surowcami i chemikaliami, poinformował uczest-
ników spotkania Copper and Brass Servicenter Assn, że wstępne
zestawienia danych dotyczące dwóch poprzednich lat pokazują
gwałtowny wzrost amerykańskiego eksportu złomu miedzianego.
W tym okresie eksport wzrósł średnio o 55 %, z tym, że eksport do
Chin o 84 %, a do Korei Południowej o 71 %.
Reiley oświadczył, że oczekuje się iż Copper and Brass Fabricators
Council i Non-Ferrous Founders Society złożą wkrótce wniosek na
mocy Export Administration Act, w którym domagać się będą kon-
troli eksportowej złomu miedzianego. Twierdzi on, że taki wniosek
byłby pierwszą próbą, podjętą w przeciągu 30 lat, wprowadzenia
364
kontroli eksportowej złomu miedzianego. Osobny wniosek domaga-
jący się zastosowania tegoż aktu do kontroli eksportu złomu żela-
znego został przygotowany przez Emergency Steel Scrap Coalition,
której członkami są m.in. Steel Founders' Society of America i Steel
Manufacturers Assn.
R.C. Reiley z Departamentu Handlu potwierdził, że amerykański
przemysł miedziany dynamicznie podejmuje kroki niezbędne do
zwiększenia swojej konkurencyjności na rynku światowym oraz
że Departament Handlu analizuje dane dotyczące chińskiego syste-
mu obniżania podatku VAT, sposobu jego pobierania, jak również
sposobu ustalania cen na giełdzie w Szanghaju. Powiedział on:
„Zauważyliśmy, że przez ostatnie kilka lat cena miedzi na giełdzie
w Szanghaju była zawsze wyższa o ok. 40 % od cen miedzi na
Londyńskiej Giełdzie Metali i na giełdzie Comex. Zwróciliśmy się
do Chińczyków z prośbą o wyjaśnienia. Stwierdzili oni, że cena
zawiera koszty przewozu, podatek VAT i wiele innych opłat, które
są od wielu lat naliczane w tej branży. Wobec powyższego można
się tylko zastanawiać, w jaki sposób podtrzymuje się taką różnicę
cen, a przede wszystkim, dlaczego ma ona miejsce."
WYSOKIE CENY MIEDZI I JEJ NISKIE ZAPASY NAKŁANIAJĄ
DO ZWIĘKSZANIA PRODUKCJI
BARRY S.: HIGH COPPER PRICES AND LOW STOCKS ENCOUR-
AGING PRODUCTION RAMP UP. MET. BULL. 2004, nr 8837, s. 10, póz.
75599 —BŁ
Producenci miedzi mają zamiar zwiększyć produkcję i w ten
sposób spróbować zarobić na wysokich cenach i kurczących się
zapasach. Giganty wydobywcze, firmy takie, jak: BHP Billiton,
Placer Dome i WMC Resources na początku kwietnia 2004 r. podały
do publicznej wiadomości, że planują zwiększyć produkcję. Na Lon-
dyński ej Giełdzie Metali światowe zapasy miedzi spadły się o 25251
osiągając poziom 176 600 t, a cena miedzi nadal jest wysoka i oscy-
luje wokół maksimów nie notowanych od ośmiu lat.
Ingrid Sternby, który jest analitykiem ds. metali nieszlachetnych
w Barclays Capital, powiedział, że „Jest to naturalna reakcja w oko-
licznościach, gdy panują wysokie ceny i reakcja ta wskazuje, że wy-
sokich cen oczekuje się również przyszłości. Pomoże to rynkowi
ruszyć do przodu, a dodatkowe zapasy surowca powinny być bez
trudności wchłonięte w związku z wysokim popytem."
Barclays Capital przewiduje, że w drugim kwartale 2004 r. cena
miedzi w transakcjach trzymiesięcznych osiągnie średnią równą
3200 $ USA/t. Oczekuje się również, że zapasy w trakcie całego
roku będą stale malały w związku z silnym popytem. Wysoce pra-
wdopodobne jest również to, że ceny w transakcjach krótkotermino-
wych będą także wysokie.
Jak potwierdzają analitycy: „Teraz panuje doskonała rozpiętość
pomiędzy kosztami produkcji a cenami miedzi. W takich warunkach
producenci mogą być tylko bardzo zadowoleni i mogą produkować
więcej surowca".
The International Copper Study Group (ICSG) szacuje, że w 2004 r.
wydobycie w kopalniach wzrośnie o kolejne 7,5 % z poziomu rów-
nego 13,6 min t, który odnotowano w 2003 r. ICSG twierdzi, że wy-
dobycie w kopalniach miedzi zwiększy się w 2005 r. o następne 4 %
i prawdopodobnie pojawi się nadwyżka surowca.
Szacuje się, że dodatkowa produkcja doprowadzi do nadwyżki
w wysokości 130 tyś. t w 2006 r., a w 2007 r. do nadwyżki o kolejne
115 tyś. t. W związku z ogromnym popytem ze strony Chin i Sta-
nów Zjednoczonych oraz rosnącym zainteresowaniem wykazywa-
nym przez nabywców europejskich oczekuje się, że wysokie ceny
miedzi utrzymają się przez dłuższy okres.
MIEDŹ: — ROKOWANIA NA ROK 2004
COPPER: FORECAST FOR 2004. METALL 2004, t. 58, nr 1*2, s. 63. póz.
75602 — BŁ
Wdniachod 12do 13 listopada2003 r. w Lizbonie, w Portugalii,
odbyło się posiedzenie International Copper Study Group. Zebrali
się tam delegaci rządowi i radcy przemysłowi z krajów, które są
w czołówce pod względem produkcji bądź konsumpcji miedzi. Ce-
lem spotkania było omówienie najbardziej istotnych kwestii dla tego
środowiska. W trakcie spotkania wypracowano jednomyślny pogląd
w sprawie światowej równowagi w produkcji i zużyciu miedzi rafi-
nowanej.
Oczekuje się, że w 2003 r. światowe wydobycie miedzi wzrośnie
o 120 tyś. t, tj. (+0,9 %) i będzie wynosić 13.69 Mt, a w 2004 r.
wzrośnie o dodatkowe 990 tyś. t (+7,2 %) i osiągnie poziom 14,68
Mt. Spodziewane jest, że to Ameryka Łacińska w głównej mierze
przyczyni się do wzrostu wydobycia.
Szacuje się, że w 2003 r. światowa produkcja miedzi rafinowanej
spadnie o około 205 tyś. t, tj. o (-1,3 %) do 15.15 Mt. Przewiduje
się, że w 2004 r. produkcja miedzi rafinowanej wzrośnie o 823 tyś. t,
tj. (+5,4%) do 15,97Mt. Spadek produkcji miedzi rafinowanej, który
miał miejsce w 2003 r., to po części rezultat wciąż ograniczonych
dostaw zarówno koncentratu miedziowego jak i złomu miedzianego.
Oczekuje się, że wzrost wydajności produkcji miedzi rafinowanej
w Azji (w Chinach, Indiach i Tajlandii) w największej mierze przy-
czyni się do wzrostu, który ma być odnotowany w 2004 r.
Szacuje się, że w 2003 r. światowa konsumpcja miedzi rafinowanej
wzrośnie o około 2,5 %, czyli o 379 tyś. t i osiągnie poziom 15,51
Mt. Przewiduje się, że w 2004 r. zużycie miedzi wzrośnie o dodat-
kowe 5,5 %, czyli o 847 tyś. t i wyniesie 16,36 Mt. Oczekuje się,
silnego wzrostu popytu w Azji. Natomiast w Europie w 2003 r. był
on słaby, za to w 2004 r. będzie bardziej zauważalny. Jeśli chodzi
o Amerykę Północną, to oczekuje się, że konsumpcja w 2003 r.
spadnie, ale w 2004 r. zacznie powoli wracać do stałego poziomu.
Ponieważ spodziewane jest, że w 2003 r. produkcja miedzi rafino-
wanej spadnie, a jej zużycie wzrośnie, to nadwyżka światowej pro-
dukcji miedzi rafinowanej z 2002 r. równa 222 tyś. t powinna
w 2003 r. zamienić się w deficyt równy 362 tyś. t. Oczekuje się, że w
2004 r. konsumpcja i produkcja miedzi rafinowanej będą mniej wię-
cej na tym samym poziomie, a równowaga rynkowa będzie utrzy-
mywała się z porównywalnym deficytem.
BHP BILLITON POTWIERDZA CHĘĆ ZAINWESTOWANIA 870
MLN $ USA W MIEDŹ
BHP BILLITON APPROYES $870 MILLION COPPER PROJECT. MET.
BULL. 2004, nr 8837, s. 10, póz. 75598 — BŁ
Gigant wydobywczy firma BHP Billiton (Australia) potwierdza
chęć zainwestowania 870 min $ USA w miedź, a dokładnie w prze-
róbkę niskowartościowych złóż miedzi w kopalni Escondida w Chi-
le. Oświadczono, że przedsięwzięcie związane z technologią ługo-
wania miedzi umożliwi w ciągu 25 lat wyprodukowanie 180 tyś. t/r.
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2004-2006
22+24 września 2004, Essen, RFN
Aluminium 2004
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1-2, s. 80
www.aluminium2004.com
26+29 września 2004, Madryt, Hiszpania
REWAS 2004: Global Symposium on Recycling, Waste Treat-
ment and Clean Technology
Źródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5, s.311
www.inasmet.es/rewas04
17+21 października 2004, Wiedeń, Austria
PM 2004 Powder Metallurgy
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr 11, s. 43
www.epma.com
26+30 października 2004, Hannover, RFN
Euro Blech 2004
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1+2, s. 80
www.euroblech.com
katod miedzianych. Poinformowano, że projekt zakłada wykorzy-
stanie procesu ługowania bakteryjnego w procesie przeróbki złóż.
Diego Hernandez, jeden z szefów w BHP oświadczył m.in., że:
„Nowe udoskonalenia technologiczne pozwolą nam teraz na ekono-
miczne przerabianie surowca niskowartościowego, który wcześniej
wydobywano i traktowano jak odpady".
Firma i jej partnerzy będą przerabiać 1,3 mld t niskowartościowej
miedzi w kopalniach w Escondida i Escondida Norte. W związku
z tym produkcja katod miedzianych ostatecznie wzrośnie do pozio-
mu 250 tyś. t/r.
PLACER DOME ROZWAŻA BUDOWĘ W CHILE KOPALNI MIE-
DZI O ROCZNEJ WYDAJNOŚCI RÓWNEJ 130 TYŚ. T
PLACER DOME CONSIDERS CONSTRUCTING 130000 TPY COPPER
MINĘ IN CHILE. MET. BULL. 2004. nr 8837, s. 10, póz. 75601 — BŁ
Kanadyjska firma wydobywcza Placer Dome potwierdziła,
że powtórnie w ramach chilijskiego zakładu miedzi i złota — Cerro
Casale — opracowuje plany budowy kopalni wartej 1,3 mld$ USA.
Według informacji podanych przez firmę kopalnia odkrywkowa jest
w stanie w ciągu 18 lat wyprodukować rocznie 130 tyś. t miedzi i w
przybliżeniu 975 tyś. uncji złota.
Cerro Casale to jedna z największych na świecie i nie w pełni wyko-
rzystanych kopalni złota. William Hays — prezes Compania Minera
Casale, stwierdził w swoim oświadczeniu, że: „kontynuowane są
wysiłki, których celem jest poczynienie wszelkich przygotowań,
które pozwolą temu przedsięwzięciu ruszyć do przodu i jest pewien,
że w obecnych okolicznościach rynkowych, firma osiągnie cel".
Placer Dome stwierdziło, że oczekuje iż pomysłodawcy projektu
Cerro Casale, który jest wspólnym przedsięwzięciem Placer, Berma
Gold i Arizona Star Resources, spotkają się wkrótce, aby zatwierdzić
budżet dotyczący transakcji. Oszacowano, opierając się na wynikach
optymistycznych rozmów z ewentualnymi kredytodawcami, zakres
finansowania. Określono warunki, które zabezpieczą korzystną stru-
kturę finansową oraz umożliwią podjęcie decyzji w sprawie proje-
ktu. Firma Placer Dome przedstawiła plany budowy kopalni w An-
dach (Chile) zawieszone w 2000 r. po ujawnieniu przez przeprowa-
dzoną wówczas analizę wykonalności, iż projekt ten jest finansowo
nierealny ze względu na obowiązujące w tamtym czasie niskie ceny
metali.
27+30 października 2004, Las Yegas, USA
MINExpo International 2004
Źródło: Min. Eng. 2002, t. 15, nr 9, s. 704
8+9 listopada 2004, Cape Town, RPA
Solid-Liąuid Separation 04
Źródło: Minerals Engineenng. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
10+12 listopada 2004, Cape Town, RPA
Precious Metals 04
Źródło: Minerals Engineenng. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
17+19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie
International Conference on Recent Advances in Composites
Materials
Źródło: Z.Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942
13+17 luty 2005, San Francisco, USA
TMS Meeting@Exhibition
365
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 887 e-mail: bwills@min-eng.com
e-mail: mtgserv@tms.org 17n-19 października 2005, Kyoto, Japonia
14^15 marca 2005, Cape Town, RPA International Lead-Zinc Processing Symposium
Pyrometallurgy 05 Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16 nr 9, s. 88
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892 e-mail: akiofuwa@waseda.jp
e-mail: bwills@min-eng.com 12*16 marca 2006, San Antonio, USA
16^-18 marca 2005, Cape Town, RPA TMSMeeting & Exhibition
Bio-& Hydrometallurgy 05 Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 8!
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892 e-mail: mgtserv@tms.org

Dział Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach

tworzy jedyną w kraju polskojęzyczną Zintegrowaną Bazę Danych Metale Nieżelazne
dostępną w sieci INTERNET pod adresem:
www.imn.gliwice.pl.

Zintegrowana Baza Danych Metale Nieżelazne obejmuje trzy bazy danych:

Baza Metale Nieżelazne (BMN)

Baza danych Metale Nieżelazne jest informacyjną bazą bibliograficzną. Podstawowa tematyka to: wzbogacanie, otrzymywanie,
przetwórstwo, metaloznawstwo i zastosowania metali nieżelaznych, jak też dziedziny interdyscyplinarne, takie jak: ochrona środowiska,
automatyzacja, zagadnienia gospodarcze, metody badań własności, chemia analityczna. Rekordy w bazie zawierają: dane biblio-
graficzne, opis deskryptorowy dokumentu oraz analizę dokumentacyjną. Baza danych Metale Nieżelazne jest jedyną w kraju bazą danych
obejmującą całość zagadnień metali nieżelaznych. Obecnie baza danych Metale Nieżelazne liczy ok. 75 000 rekordów.

Biblioteczna (BZB)
Zakres tematyczny bazy danych BZB jest identyczny jak bazy Metale Nieżelazne. Do bazy wprowadzane są informacje o wszystkich
typach dokumentów wpływających do Biblioteki Naukowo-Techniczne] Instytutu Metali Nieżelaznych. Rekordy zawierają opis
bibliograficzny dokumentu i opis deskryptorowy. Obecnie baza danych BZB liczy ponad 10 400 rekordów

Opracowania Wlasne (ÓW)

Zadaniem bazy danych ÓW jest informowanie o dorobku naukowym Instytutu Metali Nieżelaznych, o różnorodnych opracowaniach
pracowników IMN takich jak: książki, artykuły, broszury, sprawozdania z prac badawczych, rozprawy doktorskie i habilitacyjne,
patenty, referaty na sympozjach, zjazdach i konferencjach. Baza ta liczy obecnie ponad 5500 rekordów.

Możliwość przeszukiwania baz danych uzyskacie Państwo po wypełnieniu Formularza Rejestracyjnego, który znajduje się na stronie
domowej Działu Informacji i Marketingu. Oferujemy również usługi przeszukiwania baz danych na miejscu za pośrednictwem sieci
LAN.

Zamówienia na nasze usługi przyjmujemy na bieżąco.

Nasz adres:
Instytut Metali Nieżelaznych
Dział Informacji i Marketingu
44-101 Gliwice
ul. Sowińskiego 5
Dział Informacji i Marketingu
Kierownik Działu Informacji i Marketingu
mgr Alicja Skotnicka
tel.(0-32) 2380-263
fax(0-32) 2316933; 2380350
e-mail: AlicjaS@imn.gliwice.pl

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK,
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ,
mgr inż. Anna Gorol — AG,
Alicja Wójcik — AW.

366
 Światowy rynek metali
nieżelaznych
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN B U T R A
WYDARZENIA GOSPODARCZE
ASARCO WALCZY O ODZYSKANIE POZYCJI NA RYNKU
ASARCO EMERGES FIGHTING FIT AFTER SLIMMING DOWN, Metal
Bulletin l March 2004, No. 8831, p. 11.
GRUPO MEXICO TO BOOST OUTPUT, Mining Journal, 5 March 2004,
p. 5
Grupo Mexico S.A. de CV, trzeci co do wielkości producent
miedzi na świecie, za sprawą wysokich cen miedzi planuje w tym
roku zwiększenie produkcji o 181 tyś. t. Firma rozpoczęła już proces
zwiększania produkcji w kopalniach w Arizonie, Meksyku i Peru,
gdzie wcześniej wstrzymano produkcję z powodu niskich cen meta-
lu. Przedsiębiorstwo zamierza zwiększyć produkcję w kopalni Ray
do poziomu 130-5-135 tyś. t, a w kopalni Mission do 25 tyś. t. Obie
kopalnie położone w Arizonie stanowią własność Asarco, przedsię-
biorstwa kontrolowanego przez Grupo Mexico. Natomiast w kopalni
Silver Bell oczekiwany poziom produkcji to 22 tyś. t. W czwartym
kwartale 2003 r. przedsiębiorstwo zanotowało przychód netto na
poziomie 19,8 min $ w porównaniu do 95,3 min $ w odpowiadają-
cym okresie 2002 r.
SWIL ROZPOCZĄŁ PRODUKCJĘ
SWIL START, Mining Journal, 19 March 2004, p. 4
SWIL Ltd, trzeci największy producent miedzi w Indiach, roz-
począł produkcję w hucie Bharuch w zachodnim Gujarat, której
zdolności produkcyjne wynoszą 70 tyś. t/r. Produkcja miedzi kato-
dowej w br. prognozowana jest na 40 tyś. l. W pierwszym roku
działalności huta będzie przerabiała złom miedziany, koncentraty
miedzi i materiał z lokalnego złomowiska. Przedsiębiorstwo ma
nadzieję wyeksportować 40 % produkcji do 2006 r.
ARMENIA USTALA OSTATECZNY TERMIN PRZETARGU DLA
ZANGEZUR
ARMENIAN SETS DEADLINE FOR ZANGEZUR TENDER, Mining
Journal, 19 March 2004, p. 5
Armenia dała inwestorom jeden miesiąc na zgłoszenie udziału
w rozmowach dotyczących prywatyzacji największej kopalni mie-
dzi i molibdenu w kraju. Rząd zamierza uzyskać z transakcji przy-
najmniej 130 min $. Oferta dotyczy pakietu kontrolnego firmy Za-
ngezur JSC, która prowadzi eksploatację w kopalni Kajaran w połu-
dniowej Armenii. Rocznie kopalnia przerabia około 8 min t rudy
i produkuje 18 tyś. t koncentratów miedzi oraz 4 tyś. t koncentratów
molibdenu. Całkowite bogactwa Kajaran wynoszą około 1,7 min t
o średniej zawartości 0,27 % Cu i 0,055 % Mo. W ciągu następnych
kilku lat rząd planuje cztero- lub pięciokrotne zwiększenie produkcji
w kopalni, co wymaga inwestycji i środków finansowych w wyso-
kości 400-500 min $.
Rudy Metale R 49 2004 nr 7
UKD669.2/.8(100):338.5(100).339.4(100)
ROZPORZĄDZENIE DOTYCZĄCE PROJEKTU KOLWEZI
KOLWEZI DECREE, Mining Journal, 19 March 2004, p. 8
Prezydent Demokratycznej Republiki Kongo Joseph Kabila
podpisał rozporządzenie (nr 04/020) zatwierdzające utworzenie Kin-
gamyambo Musonoi Tailings SARL (KMT). Przedsiębiorstwo uzy-
ska pozwolenie na wykorzystanie odpadów Kolwezi. Właścicielem
82,5 % udziałów w KMT będzie America Minerał Fields Inc (AMF),
12,5 % udziałów otrzyma państwowe przedsiębiorstwo Gecamines.
a 5 % rząd DRC.
KOPALNIA OK TEDI WZNAWIA PRODUKCJĘ KONCENTRA-
TÓW MIEDZI
OK TEDI AIMS TO RESTART COPPER PRODUCTION, Metal Bulletin,
15 March 2004, No. 8833, p. 14. OK TEDI RESTART, Mining Journal, 26
March 2004, p. 4
Kopalnia Ok Tedi w Papua Nowej Gwinei powróciła w tym
tygodniu do pełnej produkcji koncentratów miedzi. Awaria dwóch
młynów spowodowała utratę ok. 15 tyś. t miedzi, co stanowi 40 %
całkowitej produkcji kopalni w styczniu. Roczny poziom produkcji
Ok Tedi to około 675 tyś. t koncentratów miedzi i 200 tyś. t miedzi
metalicznej. Największym udziałowcem kopalni jest PNG Sustain-
able Development Program, który w 2003 r. kupił ponad 52 % udzia-
łów od BHP Billiton. 30 % udziałów należy do władz Papua Nowej
Gwinei, a pozostałe 18 % jest własnością kanadyjskiej firmy Inmet
Mining Corp. Kopalnia zajmuje się także produkcją złota, która
w ubiegłym roku wyniosła 15 t.
INDYJSKA HUTA WZNAWIA DZIAŁALNOŚĆ
INDIAN SMELTER RESTART, Mining Journal, 26 March 2004, p. 7
Państwowy Hindustan Copper Ltd (HCL) wznowił działalność
huty miedzi Ghatsila we wschodnim Jharkhand, której zdolności
produkcyjne wynoszą 16 tyś. t/r. Huta została zamknięta w ubiegłym
roku z powodu wysokich kosztów eksploatacji i niskich cen miedzi.
Jednakże przedsiębiorstwo nie planuje otwierać ponownie kopalni
miedzi Mosaboni, która zaopatrywała hutę w koncentraty. Ostatnio
przedsiębiorstwo wycofało decyzję o zamknięciu kopalni miedzi
Khetri w Rajasthan, która dostarcza koncentraty hucie Khetri w
wysokości 31 tyś. t/r.
JIANGXI COPPER ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ
JIANGXI COPPER TO BOOST OUTPUT, Metal Bulletin, 22 March 2004,
No. 8834, p. 25
Ze względu na rosnący popyt na miedź Jiangxi Copper Co
zamierza do 2005 r. zwiększyć produkcję miedzi katodowej o ponad
30 % do poziomu 450 tyś. t. W ubiegłym roku przedsiębiorstwo
367
wyprodukowało 343 lys. t. Ponadto Jiangxi planuje 50 % wzrost
produkcji złota do poziomu 15 t i 63 % wzrost produkcji srebra do
poziomu 3601. Kapitał na realizację planów będzie pochodził z prze-
pływów gotówkowych firmy. Priorytetem Jiangxi na 2004 r. jest
podniesienie produkcji miedzi katodowej do poziomu 400 tyś. t,
złota do poziomu 12 t i srebra do poziomu 280 t. Przy założeniu,
że huta osiągnie wyższy poziom wydajności, firma będzie w stanie
wyprodukować nawet 420 tyś. t miedzi katodowej i 300 t srebra.
Dochody netto za 2003 r. wyniosły 61 min $, natomiast całkowita
produkcja miedzi katodowej wzrosła w stosunku do 2002 r.
0 48.1 %, złota o 25,4 % i srebra o 81,9 %.
METALLICA ROZPOCZYNA BUDOWĘ W MEKSYKU
METALL1CA STARTS CONSTRUCTION IN MEX1CO, Mining Journal.
5 March 2004, p. 9
Metallica Resources Inc. osiągnął porozumienie z Glamis Gold
Ltd w zakresie wzajemnych płatności dotyczących nabycia 50 %
udziałów w projekcie złota i srebra Cerro San Pedro w środkowym
Meksyku. Metallica rozpoczęła budowę w Cerro San Pedro i spo-
dziewa się pierwszej sztabki złota w listopadzie tego roku. Przedsię-
biorstwo przewiduje, że roczna produkcja wyniesie 95 tyś. oz złota
1 2, l min oz srebra. Na bazie zasobów o wielkości 61.1 min t i śred-
niej zawartości 0,59 g/t Au oraz 24,0 g/t Ag Metallica prognozuje
działalność kopalni na około 8 lat i 3 miesiące.
AMBITNY ROK DLA NOYAGOLD
AMBITIOUS YEAR AHEAD FOR NOYAGOLD. Mining Journal. 5 March
2004, p. 11
NovaGold Resources przygotował ambitny program poszuki-
wawczy i rozwojowy na 2004 r., na który zamierza wydać ponad 22
min $C. Część pieniędzy, tj. 10 min $C, wniosą partnerzy j v. Przed-
siębiorstwo zamierza przeznaczyć 6,7 min $C na rozbudowę proje-
ktu Rock Creek na Alasce, gdzie rozpoczęto opracowanie końcowe-
go feasibility study. Ponadto NovaGold oczekuje w drugiej połowie
2004 r. uzyskania pozwolenia na rozpoczęcie w 2005 r. budowy
kopalni. Przedsiębiorstwo prognozuje roczną produkcję w Rock
Creek na poziomie 100 tyś. oz przy koszcie eksploatacyjnym 200
$/oz. Tymczasem NovaGold kontynuuje prace inżynieryjne na po-
bliskim obszarze Nome, gdzie bogactwa zmierzone i wskazane za-
wierają 1,2 min oz złota. Kolejne 700 tyś. $C przedsiębiorstwo
przeznaczy na uruchomienie eksploatacji zawieszonej w 1998 r.
z powodu niskich cen złota. Partnerem jv w projekcie Donlin Creek
jest Placer Dome posiadający 30% udziałów i prawo do nabycia
dodatkowych 40 % w zamian za wydanie 32 min $ na rozbudowę
i zakończenie feasibility study oraz podjęcie do listopada 2007 r.
pozytywnej decyzji w sprawie budowy. Bogactwa zmierzone
i wskazane projektu Donlin Creek będą eksploatowane metodą od-
krywkową, a produkcja wyniesie ponad l min oz/r. Placer Dome
zamierza wydać w tym roku 8 min $C na badania środowiskowe
i inżynieryjne na projekcie. Tymczasem Hatch Engineering jest
w trakcie badań dotyczących aktualizacji modelu geologicznego
oraz oszacowania bogactw projektu miedzi i złota Galore Creek
w Kolumbii Brytyjskiej.
BANK CENTRALNY WZNAWIA POROZUMIENIE DOTYCZĄCE
ZŁOTA
CENTRAL BANK GOLD AGREEMENT RENEWED, Mining Journal. 12
March 2004, p. l
8 marca 2004 r. Bank Centralny podpisał we Frankfurcie drugie
porozumienie dotyczące limitu sprzedaży złota. Europejski Bank
Centralny i 14 europejskich banków krajowych zgodziło się na limit
rocznej sprzedaży złota w wysokości 500 t w ciągu pięciu lat licząc
od 27 września 2004 r. Całkowita sprzedaż przez ten okres nie
przewyższy 2,5 tyś. t.
RUSZYŁA PRODUKCJA W KOPALNI BOROO
BOROO START-UP, Mining Journal, 19 March 2004, p. 3
Kopalnia złota Boroo w północnej Mongolii, stanowiąca włas-
ność Cameco Corp., rozpoczęła produkcję rynkową. Na ten rok
kopalnia prognozuje produkcję złota na poziomie 210 tyś. oz przy
koszcie eksploatacyjnym 170 $/oz. Zasoby prawdopodobne kopalni
368
wynoszą 1,16 min oz o średniej zawartości 3,5 g/t Au. Wielkość
zasobów pozwoli kopalni funkcjonować do 2009 r.
RUSZYŁ PLAN OXUS
OXUS AHEAD OF SCHEDULE. Mining Journal, 26 March 2004, p. 7
Oxus Gold plc ogłosił, że uruchomiona ostatnio kopalnia Aman-
taytau w Uzbekistanie przewyższyła oczekiwania przedsiębiorstwa.
Do 23 marca br. kopalnia wyprodukowała 17,5 tyś. oz złota, a od-
zysk metalu przewyższył 90 %. Przedsiębiorstwo zamierza wypro-
dukować 190 tyś. oz/r. złota w tym roku przy koszcie eksploatacyj-
nym 106 S/oz.
BEMA PRZEDSTAWIŁA PROGRAM ROZBUDOWY PROJEKTU
KUPOL
BEMA OUTLINES TIMETABLEFOR KUPOLDEYELOPMENT, Mining
Journal, 26 March 2004. p. 8
Clive Johnson, prezes zarządu Bema Gold Corp., przedstawił
wstępny program rozbudowy projektu złota Kupol w regionie Czu-
kotka na Dalekim Wschodzie Rosji. Będzie to druga kopalnia złota
tego przedsiębiorstwa w Rosji. Pierwsza kopalnia to Julietta w są-
siednim regionie Magadan. Przedsiębiorstwo opublikowało wstępne
oszacowanie bogactw, zgodnie z którym bogactwa wskazane wyno-
szą 2,55 min t o średniej zawartości 22,3 g/t Au i 232 g/Mg Ag,
a bogactwa wnioskowane 7.17 min t o średniej zawartości 18,4 g/t
Au i 243 g/t Ag. Aktualne plany przewidują przeróbkę około 3 tyś.
t/d i produkcję na poziomie 600-;-700 tyś. oz/r. Wstępna budowa
rozpocznie się pod koniec 2005 r., a pierwsza produkcja ruszy
w 2007 r.
BARRICK PLANUJE ZWIĘKSZENIE PRODUKCJI ZŁOTA O 40 %
BARRICK PLANS TO BOOST GOLD OUTPUT BY 40 PERCENT, Metal
Bulletin, l March 2004, No. 8831. p. 11
Barrick Gold do 2007 r. oczekuje wzrostu produkcji złota o 40 %
do poziomu 6,8-5-7 min t/r. Przedsiębiorstwo osiągnie dodatkową
produkcję, dzięki nowo nabytym kopalniom. W bieżącym roku Bar-
rick skoncentruje się na budowie nowych kopalń w Australii, Argen-
tynie, Peru i Tanzanii. Pierwsi górnicy mają zacząć pracę w nowych
kopalniach w pierwszym kwartale 2005 r. Firma zastanawia się rów-
nież nad uczestnictwem w eksploatacji złoża złota Sukhoi Log w Ro-
sji. Wielkość rezerwowych zasobów złoża Sukhoi Log szacowana
jest na około 46 min oz złota, co plasuje złoże na drugim miejscu
pod względem światowej wielkości. Barrick przewiduje w br. całko-
witą produkcję złota na poziomie 4,9-^-5 min oz. W ubiegłym roku
produkcja Barrick Gold wyniosła 5,51 min oz złota.
NARASTAJĄCE PROBLEMY POLITYCZNE PRZYCZYNĄ SPAD-
KU POZIOMU PRODUKCJI ZŁOTA W ZIMBABWE
ZIMBABWEGOLD OUTPUTFALLS FORFOURTH YEAR IN SUCCES-
SION AS TENSIONS MOUNT. Metal Bulletin, 22 March 2004. No. 8834,
p. 22
Producenci złota w Zimbabwe przeżywają poważny kryzys
związany z ubiegłorocznym spadkiem produkcji o 18,8 % do pozio-
mu 12 564 kg. Według obserwatorów rynku złota, producenci muszą
pogodzić się z 50 % spadkiem produkcji na przełomie ostatnich
czterech lat. Firmy działające na terenie Zimbabwe swoje kłopoty
wiążą z dużymi wahaniami kursu dolara, hiperinflacją, brakiem od-
powiedniego wyposażenia (liczne kradzieże sprzętu). Wszystkie te
czynniki przyczyniają się do ograniczenia korzyści związanych
z wysokimi cenami złota na świecie. Istotną kwestią dla producen-
tów złota są również narastające problemy polityczne w Zimbabwe.
DOE RUN PERU PLANUJE ZAMKNIĘCIE Z A K Ł A D Ó W
PRODUKUJĄCYCH CYNK
DOE RUN PERU TO CLOSE SECTION OFZINC PLANT, Metal B ulletin,
l March 2004, No. 8831, p. 11
Doe Run Peru zamierza do końca 2005 r. zmniejszyć produkcję
cynku o 40 % do 45 tyś. t/r. poprzez zamknięcie przestarzałych
i mniej wydajnych oddziałów kompleksu rafineryjno-hutniczego
w środkowych Andach. Planowane likwidacje są jednym z kilku
etapów operacji mającej na celu poprawę stanu środowiska natural-
nego wokół miasta La Oroya (190 km od Limy). Najbardziej szkod-
li wy dla środowiska dwutlenek siarki, emitowany przez hutę, będzie
zredukowany poprzez zamknięcie najstarszego oddziału. Firma Doe
Run Peru musiała wydać przeszło 134 min $ na filtry i zabezpiecze-
nia związane z ochroną środowiska. Według planów na następne
osiem lat firma będzie przeznaczała rocznie 155 min $ na opłaty
związane z ochroną środowiska oraz dodatkowo 71 min $ na pozo-
stałe koszty operacyjne.
CHELYABINSK ZINC OBNIŻA POZIOM PRODUKCJI
ZE WZGLĘDU NA WYSOKIE CENY KONCENTRATÓW
CHELYABINSK ZINC LOWERS PRODUCTION ON HIGH CONCEN-
TRATE PRICES, Metal Bulletin, 22 March 2004, No. 8834, p. 16
Wysokie ceny koncentratów cynku na światowym rynku oraz
słaby poziom dostaw stanowią przyczynę cięć w produkcji Chelya-
binsk Electrolitic Zinc Plant. Rosyjski producent zamierza w 2004 r.
zredukować poziom produkcji do 150 tyś. t. Euromin, jedyny do-
stawca koncentratów cynku dla Chelyabinsk spoza WNP, przewidu-
je w 2004 r. dostawy koncentratów cynku na poziomie 70 tyś. t.
Pomimo wzrostu w ostatnich latach produkcji cynku w krajach
WNP popyt na cynk jest ciągle niezaspokojony i umożliwia Chelya-
binsk Zinc działalność na „pełnych obrotach". Od lutego na Londyń-
skiej Giełdzie Metali (LME) cena loco za cynk plasuje się na pozio-
mie 1100 $/t, jednak w maju możliwy będzie mały spadek do pozio-
mu 740 $/t.
WESTERN AREAS PRZEDSTAWIA PLANY ROZBUDOWY
WESTERN AREAS OUTLINES DEYELOPMENT PLANS, Mining Jour-
nal, 5 March 2004, p. 10
Western Areas NL planuje szybką rozbudowę projektu niklu
Forrestania w zachodniej Australii i przewiduje rozpoczęcie produ-
kcji pod koniec tego roku. Wstępna produkcja koncentratów niklu
prognozowana jest na czwarty kwartał 2005 r. na poziomie l O-*-12
tyś. t/r. do 2006 r. Przedsiębiorstwo odkryło w Forrestania trzy strefy
mineralizacji o wysokiej zawartości niklu: Daybreak, Daybreak
Deeps i Flying Fox Deeps. Aktualnie Forrestania posiada bogactwa
o wielkości 3,2 min t i średniej zawartości 2,3 % Ni, co stanowi 74 tyś. t
niklu.
GLENCORE PODPISUJE UMOWĘ Z JINCHUAN DOTYCZĄCĄ
DOSTAW NIKLU
GLENCORE SIGNS NICKEL DEAL WITH JINCHUAN, Metal Bulletin,
22 March 2004, No. 8834, p. 20.
JINCHUAN-GLENCORE DEAL, Mining Journal, 19 March 2004, p. 3
Największy chiński producent niklu, Jinchuan Group Ltd i Glen-
core International AG podpisali pięcioletnią umowę na dostawy
INFORMACJE GIEŁDOWE
FIRST MAJESTIC PLANUJE INWESTYCJE W MEKSYKU
FIRST MAJESTIC SEEKS MEXICAN GROWTH, Mining Journal, 5 March
2004, p. 12
First Majestic Resource Corp. podpisał w styczniu br. list inten-
cyjny dotyczący nabycia kopalni srebra La Parrillia w północno-za-
chodnim Meksyku za 3 min $ płatne w ciągu 12 miesięcy. Zakup
obejmuje młyn i zakład przeróbczy oraz koncesję na poszukiwania
na obszarze o powierzchni 280 ha. Kopalnia została zamknięta
w 1999 r. z powodu niskich cen srebra. W ciągu 40 lat działalności
La Parrilla wydobyła 750 tyś. t rudy o średniej zawartości 300 g/t
Ag, 1,5 % Pb i 1,5 % Zn. First Majestic przewiduje ponowne uru-
chomienie produkcji nie dalej niż dwa miesiące od daty zakończenia
transakcji. Początkowa produkcja na poziomie 360 t/d. wzrośnie do
około 500 t/d. do końca 2005 r. Przedsiębiorstwo oszacowało,
że koszt inwestycyjny uruchomienia i zwiększenia produkcji wynie-
sie w przybliżeniu 2,5 min $. Ponadto First Majestic posiada udziały
w dwóch obszarach poszukiwawczych, tj. projekcie srebra Niko
w Chihuahau w północnym Meksyku i projekcie miedzi i złota Pla-
tino w prowincji Chubut w Argentynie.
koncentratów niklu. Zgodnie z warunkami umowy od początku
2004 r. Jinchuan będzie otrzymywał rocznie koncentraty zawierają-
ce 10 tyś. t niklu. Koncentraty będą pochodziły z kopalni Aguablan-
ca w Hiszpanii, która częściowo jest własnością kanadyjskiej firmy
Rio Narcea Gold Mines. Wielkość złoża kopalni Aguablanca szaco-
wana jest na 5,7 min t. W styczniu 2003 r. Glencore podpisało
umowę, która gwarantowała dostawy całej produkcji koncentratów
z kopalni Aguablanca do 2010 r. W ubiegłym tygodniu Jinchuan
podpisał umowę na zakup koncentratów niklu i miedzi wyproduko-
wanych w przeciągu następnych trzech lat w kopalni Radio Hill,
będącej własnością Fox Resources. Fox, który na koniec 2002 r.
zakupił od Titan Resources chwilowo nieczynną kopalnię Radio
Hill, zamierza rocznie dostarczać Jinchuan 30 tyś. t koncentratów
niklu i 5 tyś. t koncentratów miedzi. Pierwszy transport Fox planuje
na czerwiec br. Przedsiębiorstwo zamierza zwiększyć produkcję
niklu do 100 tyś. t/r. w 2006 r. w porównaniu do 70 tyś. t w roku
ubiegłym.
BHP BILLITON ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ NIKLU
BHP BILLITON TO EXPAND IN NICKEL, 26 March 2004, p. l
BHP Billiton group przedstawił plany zwiększenia produkcji
w australijskiej kopalni o 140 % do 76 tyś. t/r. do końca 2008 r.
Przedsiębiorstwo zainwestuje l ,4 mld $ w rozbudowę kopalni od-
krywkowej w Ravensthorpe w zachodniej Australii oraz rozwój ra-
finerii w kompleksie przetwórczym niklu Yabulu zlokalizowanym
w pobliżu Townsville w Queensland. Przedsięwzięcie zwiększy
zdolności produkcyjne kopalni australijskich i kolumbijskich nale-
żących do BHP Billiton z 85 do 130 tyś. t/r. do 2007 r. Według planu
przedsiębiorstwo udostępni trzy laterytowe złoża Halleys, Hale-
Bopp i Shoemaker-Levy, które w sumie zawierają bogactwa o wiel-
kości 253 min t i średniej zawartości 0,69 % Ni i 0,03 % Co, co
wystarczy na 25 lat działalności.
JINCHUAN NON-FERROUS CO PODWAJA PRODUKCJĘ KOBAL-
TU
JINCHUAN NON-FERROUS CO TO DUBLE COBALT PRODUCTION.
Metal Bulletin, 8 March 2004, No. 8833, p. 16
Chińska firma Jinchuan Non-Ferrous Co zamierza przeprowa-
dzić kolejne inwestycje w celu podwojenia do 2006 r. produkcji
kobaltu do poziomu 4 tyś. t/r. Plany inwestycyjne są częścią całego
projektu modernizacyjnego, jaki firma wdrożyła w grudniu ubiegłe-
go roku. W 2003 r. produkcja kobaltu wzrosła o około 5001, a cał-
kowita produkcja wyniosła 2 tyś. t. Ceny wysokiej jakości kobaltu
plasowały się na poziomie około 27 $/lb.
IYANHOE ZRZEKA SIĘ UDZIAŁÓW W PROJEKCIE PHUOC SON
IYANHOE FLIPS PHUOC SON, Mining Journal, 5 March 2004, p. 13
Ivanhoe Mines Ltd zwiększy swoje udziały w Olympus Pacific
Minerals Inc z 11 do 20 %. Przedsiębiorstwo zgodziło się zrzec 33 %
udziałów w New Yietnam Mining Co, który posiada 85 % udziałów
w projekcie Phuoc Son, na rzecz Olympus Pacific w zamian za jego
10,28 min akcji. Olympus Pacific zakupi także 10% udziałów (od
Zedex Ltd) w New Yietnam Mining za akcje dające prawo własności
do 85 % udziałów w projekcie Phuoc Son. Rozpoczęcie produkcji
złota na projekcie zaplanowano na koniec br. Przedsiębiorstwo
zamierza produkować 50 tyś. oz/r. przez siedem lat przy koszcie
eksploatacyjnym mniejszym niż 100 $/oz.
ORIEL PRZYSTĘPUJE DO AIM
ORIEL JOINS AIM, Mining Journal, 12 March 2004, p. 13
11 marca br. Oriel Resources plc rozpoczął obrót akcjami na
Alternative Investment Market po zebraniu 40,6 min £ w wyniku
wstępnej oferty publicznej. Przedsiębiorstwo wyemitowało 62,4min
akcji po 0,65 £/akcję, których sprzedaż znacząco przewyższyła
oczekiwaną sumę 25 min £. Część dochodu zostanie wykorzystana
369
na sfinansowanie zakupu 51 % udziałów w projekcie niklu Shev-
chenko w Kazachstanie i nabycie projektów złota zlokalizowanych
na Wyspach Kurylskich oraz w Kirgizji i Kazachstanie.
SPRZEDAŻ PROJEKTU SEPON ZAKOŃCZONA
SEPON SALE COMPLETED. Mining Journal, 12 marca 2004, p. 13
Oxiana Ltd w wyniku emisji praw poboru zebrała 189 min $A,
z których 85 min $ przekazała Rio Tinto group w zamian za 20 %
udziałów w projekcie złota i miedzi Sepon w Laosie. Przedsiębior-
stwo nabyło 80 % udziałów w projekcie cztery lata temu. Reszta
dochodu z emisji praw zostanie przeznaczona na zwiększenie pro-
dukcji złota w Sepon z aktualnego poziomu 165 tyś. oz/r. do 230 tyś.
oz/r. do 2005 r. Ponadto przedsiębiorstwo jest w trakcie budowy
kopalni miedzi na projekcie Sepon i spodziewa się podjęcia produ-
kcji w pierwszym kwartale następnego roku.
OFERTA HARMONY DLA ABELLE
HARMONY MAKES OFFER TO ABELLE MINORITIES, Mining Journal.
19 March2004, p. 12
Południowoafrykański Harmony Gold Mining Co Ltd proponuje
125 min SA za wszystkie akcje zwykłe i opcje w Abelle Ltd, których
nie jest jeszcze właścicielem. Obecnie Harmony posiada 83,2 %
akcji i 69,7 % opcji Abelle, której pozostało jeszcze 206,3 min akcji
zwykłych. Oferta Mamiony obejmuje 2,00 $A w gotówce za każdą
akcję zwykłą Abelle i 1,70 SA w gotówce za każdą opcję Abelle.
Głównym aktywem Abelle jest projekt złota i srebra Hidden Yalley
w Papua Nowej Gwinei, który zawiera rozpoznane bogactwa o wiel-
kości 4,35 min oz złota i 54 min oz srebra. Według feasibility study
kopalnia będzie produkowała rocznie 300 tyś. oz, a zostanie urucho-
WYNIKI FINANSOWE
WZROST ZYSKÓW NA SKUTEK WYŻSZYCH CEN KRUSZCU
PROFITS SOAR ON HIGHER BULLION PRICE, Mining Journal. 5 March
2004, p. 15
Wyniki North American i australijskich producentów złota za-
notowane w ciągu paru ostatnich tygodni sugerują, że sektor czerpie
korzyści z utrzymującej się wyższej ceny złota. Kanadyjski Płacer
Dome Inc. dzięki 11 % wzrostowi ceny złota zanotował podwojenie
zysku netto w porównaniu do 2002 r. Ponadto przedsiębiorstwo
uzyskało 37 % wzrost produkcji złota wskutek zakupu australijskie-
go przedsiębiorstwa AurionGold Ltd i East African Gold Mines Ltd
w Tanzanii. Podobnie trzeci największy producent złota na świecie
Kinross Gold Corp. zwiększył produkcję w wyniku wyższych cen
metalu. Połączenie Kinross z Echo Bay Mines Inc. i TVX Gold Inc.
spowodowało 82 % wzrost produkcji w 2003 r. Przedsiębiorstwo
uzyskało sprzedaż po cenie 357 $/oz tj. 17 % więcej w stosunku do
2002 r. Tymczasem Goldcorp Inc. zanotował w 2003 r. rekordowy
dochód w wysokości 99 min $, tj. 38 % wzrost w porównaniu do
2002 r. przy wzroście ceny złota o 17 %. Przedsiębiorstwo zwię-
kszyło dochód m.in. poprzez sprzedaż 266,7 tyś. oz zapasów złota
w czwartym kwartale 2003 r. Inaczej sytuacja wygląda w Kanadzie,
gdzie Agnico Eagłe Mines Ltd zanotował stratę netto w wysokości
19 min $ w porównaniu do 4 min $ zysku netto w 2002 r. Przyczyną
CENY METALI
GROŹBA DEFICYTU MIEDZI
COPPER SHORTAGE LOOMS, Mining Journal, 19 March 2004, p. 3
Według banku inwestycyjnego HSBC rynek szykuje się do
dalszego zaciskania pasa zwłaszcza w świetle deficytu miedzi rafi-
nowanej, który według prognozy na ten rok wyniesie 600 tyś. t.
HSBC podał, że całkowite zapasy miedzi spadły o prawie 900 tyś. t
w stosunku do poziomu z lata 2002 r. Obecnie poziom zapasów jest
370
miona w 2006 r. Koszt inwestycyjny przedsięwzięcia oszacowano
na 177 min $A. Abelle jest także właścicielem projektu złota Wafi
i projektu miedzi i złota Gulpu położonych w Papua Nowej Gwinei.
ALBIDON NA AIM I ASX
ALBIDON ON AIM AND ASX, Mining Journal, 26 March 2004, p. 12
23 marca br. afrykańskie przedsiębiorstwo poszukiwawcze niklu
Albidon Ltd zostało dopuszczone do obrotu giełdowego jednocześ-
nie na londyńskim Alternative Investment Market i Australian Stock
Exchange. Przedsiębiorstwo w wyniku wstępnej oferty publicznej
akcji zebrało 6,2 min £. Albidon wyemitował w sumie 20 min no-
wych akcji po 0,21 £/akcję. Dochód netto zostanie przeznaczony na
rozwój projektów poszukiwawczych niklu i platyny w południowo-
wschodniej Afryce oraz projekty miedzi oraz cynku i tlenków w pół-
nocnej Afryce.
DEBIUT EUROPEAN NICKEL
EUROPEAN NICKEL LISTING, Mining Journal, 26 March 2004. p. 13
European Nickel plc 31 marca br. zadebiutował na AIM po
zebraniu 15 min £ w wyniku emisji 46,9 min akcji po 0,32 £/akcję.
Dochód netto zostanie przeznaczony na rozwój laterytowego proje-
ktu niklu Caldag w zachodniej Turcji.
SPRZEDAŻ ZINCOX
ZINCOX SALE, Mining Journal, 26 March 2004, p. 15
ZincOx Resources plc otrzymał od JSC Kazzinc, największego
producenta cynku w środkowej Azji, 7,5 min $ w gotówce za 95 %
udziałów w złożu cynku i tlenków Shaimerden w Kazachstanie.
Rozpoczęcie produkcji zaplanowano na początek 2006 r.
takiego wyniku jest 9 % spadek produkcji złota i 52 % wzrost ko-
sztów eksploatacyjnych. Wzrosła także opłata amortyzacyjna do 4,5
min $. Z kolei australijski Lihir Gold Ltd, w którym 16,3 % udzia-
łów posiada Rio Tinto group, zanotował 35 % spadek zysku netto
w wyniku niższej produkcji i wyższych kosztów zamknięcia zakładu
przeróbczego w Papua Nowej Gwinei. Największy australijski pro-
ducent złota Newcrest Mining Ltd ogłosił, że zysk netto w trzecim
i czwartym kwartale 2003 r. wzrósł ponad dwukrotnie w porówna-
niu do 2002 r. na skutek niższych kosztów eksploatacyjnych.
ANTOFAGASTA OSIĄGNĘŁA PODWÓJNY WZROST ZYSKÓW
NA SKUTEK WZROSTU FTSE 100
ANTOFAGSTA ENTERS FTSE 100 AS PROFITS DOUBLE, Mining
Journal, 12 March 2004, p. 13
Producent miedzi Antofagasta plc w wyniku wzrostu indeksu
FTSE 100 zanotował 87 % zwiększenie zysków. Dochód netto za
2003 r. wzrósł do 180,7 min $ w porównaniu do 96,8 min w 2002 r.
Do wzrostu przyczyniły się wyższe ceny miedzi i molibdenu oraz
większa sprzedaż. Średnia cena miedzi na LME w 2003 r. wyniosła
0,81 $/lb w stosunku do 0,71 $/lb w 2002 r. Produkcja miedzi w An-
tofagasta wzrosła z 460,7 tyś. t (2002 r.) do 471,8 tyś. t w 2003 r.
mniejszy niż 800 tyś. t, co według największego producenta miedzi
na świecie Codelco jest normalne. Przedsiębiorstwo sprzedaje teraz
200 tyś. t zgromadzonych zapasów. W magazynach LME w Europie
pozostało tylko ponad 20 tyś. t miedzi, w Stan. Zjednoczonych 125
tyś. t, a w Azji nie ma żadnych zapasów. Według HSBC europejskie
premie za miedź wynoszą ok. 120-^-140 S/t, jednak w Grecji i Turcji
mogą one wzrosnąć do 180 $/t. Premie w Japonii i Tajwanie są o 30
$/t wyższe, a w Stanach Zjednoczonych premie wynoszą obecnie dług Reuters'a obie firmy jako powód obniżek wymieniają mocną
99-s-l 10 $/t. HSBC przewiduje, że ceny miedzi jeszcze wzrosną. pozycję jena. Tak silna pozycja japońskiej waluty jest oznaką oży-
wieniajapońskiej ekonomii.
ANALITYCY PRZEWIDUJĄ SPADEK CEN TOWARÓW
ANALYSTS PREDICT SOME COMMODITY PRICES WILL DROP, Średnie miesięczne ceny metali
Mining Journal, 26 March 2004, p. 7
Według prognoz PricewaterhouseCoppers w ciągu najbliższych Styczeń-Marzec 2004 Marzec 2004
dwunastu miesięcy spadną ceny około połowy z jedenastu metali, tj. Metal
kobaltu, srebra, platyny, ołowiu i nikielu. Wzrosną natomiast ceny cena cena cena
palladu, miedzi, aluminium, cynku i cyny. W poniższej tabeli przed- najniższa najwyższa średnia
stawiono prognozowane zmiany cen.
Miedź Grade A ($/Mg)
Metal I kwartał 11 kwartał 2004 r- Długo- transakcje natychmiastowe 2336,75 3105,25 3007,97
2004 r. -1 kwartał 2005 r. terminowa transakcje trzymiesięczne-sprzed aż 2326,00 3015,00 2938,89

Złoto 410(2) 418,50(6) 380(13) Ołów ($/Mg)

transakcje natychmiastowe 729,75 974,50 885,98
Srebro 6,38 (7) 6,35 (10) 6(18)
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 717,00 933,00 855,07
Platyna 840 (2) 830 (6) 617,50(20)
Pallad 210(5) 225(10) 222,50 (26) Cynk (S/Mg)
Aluminium 0,76 (5) 0,77 (4) 0,67 (6) transakcje natychmiastowe 1001,75 1 155,00 1105,37
Miedź 1,13(7) 1,18(10) 0,85 (38) transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1020,00 1168,50 1121,83
Cynk 0,48 (4) 0,50 (2) 0,46 (4)
Ołów 0,35 (6) 0,33 (9) 0,24 (4) Nikiel ($/Mg)
Kobalt 22 (45) 18(47) 8(10) transakcje natychmiastowe 12 197,50 17760,00 13715,00
Nickiel 6,80 (7) 6,57 (6) 3,37 (8) transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 12210,00 17660,00 13 678,70
Cyna 2,87 (8) 2,95 (7) 2,31 (7) cena cena
Kobalt (S/Mg) miesięczna miesięczna
najniższa najwyższa
$/oz lub Ib (standardowe odchylenie wyrażone w %) marzec 2004 mar/cc 2<X)4

SPADEK JAPOŃSKICH CEN OŁOWIU I CYNKU min. 99,8 % 27000 28033

JAPANESE LEAD AND ZINC SMELTERS LOWER PRICES, Metal Bul- min. 99,3% 24444 25500
letin, 29 March 2004, No. 8835, p. 16
Dwie największe huty cynku i ołowiu w Japonii obniżyły po raz Złoto ($/oz)
poranna 405,97609
drugi w marcu swoje ceny za metale. Mitsui Mining and Smelting
popołudniowa 406,66739
Co obniżyło ceny cynku o 3 tyś. jenów do poziomu 161 tyś. jenów/t,
natomiast Mitsubishi Materials Corp. obcięło ceny ołowiu o 6 tyś. Srebro (doz.)
jenów do poziomu 132 tyś. jenów/t. Pierwsze obniżki cen miały Spot 722,54348
miejsce na początku marca, kiedy to Mitsui obniżyło ceny cynku o 4
tyś. jenów, a Mitsubishi obniżyło ceny ołowiu o 6 tyś. jenów. We- March Averages, Metal Bulletin, 5 April 2004, No. 8836, p. 28

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU

414071 101030

348917 93715

283763 86400

218608 79085

153454]^ 717704.
04/01/16 0*02/13 04/D3/12 04U4/14 041)1/16 04/02/13 0*03/12 04/04/14

Data sesji Data sesji

ZAPASY CYNKU ZAPASY NIKLU

792026'
r
765213
s
/ -^ 1
«o 738400
^''"—-. ••

•e
1 711588) "~"--~^ /•/""'
i X i'

684775
04/01/16 04/02/13 04*3/12^ 04/0. 0*01/18 04/02/16 04/03/16 04/04/15
Data sesji Data sesji

371
ZAMACH PRZYCZYNIŁ SIĘ DO WZROSTU CEN ZŁOTA DLA RESTRICTIONS BOOST COBALT PRICES, Mining Journal, 26
KILLING BOOSTS GOLD, Mining Journal, 26 March 2004, p. 3 March 2004, p. 4
Izraelski zamach na Sheika Ahmed Yassina, duchownego przy- Tanie oferty z Chin spowodowały spadek cen metalu o niskiej
wódcę palestyńskiej grupy Hamas, spowodował 23 marca br. wzrost zawartości kobaltu do poziomu 20-5-30 $/lb. W bieżącym roku Ame-
ceny złota do poziomu 420,15 $/oz (oferta), a następnie nieznaczny rykańska Defense Logistics Agency (DLA) została upoważniona do
jej spadek. Cena srebra osiągnęła poziom 7,74 $/oz. sprzedaży 6 min Ib kobaltu i jak dotąd sprzedała 3,69 min Ib. Jednak
przy aktualnej cenie metalu Agencja zamierza zmniejszyć sprzedaż
DLA ZAMIERZA OGRANICZYĆ SPRZEDAŻ KOBALTU W 2004 R. z 2,3 min Ib do 750 tyś. Ib. W lutym DLA sprzedała 475 tyś. Ib
DLA WILL RESTRICT 2004 COBALT SALES, Metal Bulletin, 15 March kobaltu po średniej cenie 25,26 $/lb, natomiast w połowie marca
2004, No. 8833, p. 16 oferowała jedynie 77 tyś. Ib kobaltu granulowanego.
Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM CUPRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie:
dr inż. Jan Kudełko, mgr Aneta Baranska, mgr Aleksandra Mońka, mgr Wojciech Korzekwa.

l
DOCTORS' AND ASSISTANT PROFESSORS' THESES

Mgr inż. KATARZYNA PANTOŁ

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Analiza zjawisk strukturalnych w metalu

w zmiennych warunkach płaskiego stanu odkształcenia

Promotor: Dr hab. inż. Włodzimierz Bochniak, prof. nzw. — AGH, Kraków

Recenzenci:
Prof. dr hab. inż. Franciszek Grosman — Politechnika Śląska, Katowice,
Prof. dr hab. inż. Józef Zasadziński — AGH WMN, Kraków.

Praca koncentruje się na badaniach metali w warunkach płaskie-
go stanu odkształcenia w: zmodyfikowanej próbie kanalikowej
(miedź, aluminium, ołów), procesie walcowania miedzi z cyklicz-
nym ścinaniem, prostopadłym do kierunku walcowania (metoda
KOBO), procesie walcowania miedzi i mosiądzu MO59 z cyklicz-
nym ścinaniem, zgodnym z kierunkiem walcowania (metoda Cyc-
licform).
Zmianę drogi odkształcenia w próbie kanalikowej zrealizowano
poprzez zastąpienie odkształcenia wywołanego ruchem jednego
stempla, kolejno następującymi ruchami dwóch stempli, przemiesz-
czających się w prostopadłych do siebie kierunkach (zmodyfikowa-
na próba kanalikowa). W procesie walcowania zmianę drogi od-
kształcenia realizowano poprzez cykliczne zmiany schematu obcią-
żenia prostopadle do kierunku walcowania, oraz zgodnie
z kierunkiem walcowania, czemu w pierwszym przypadku służyło
poosiowe przesuwanie jednego walca względem drugiego, a w dru-
gim przyspieszenie i opóźnienie prędkości obrotowej jednego walca
względem drugiego.

372
 Metoda Cyclicform, czyli walcowanie ze ścinaniem zgodnym
z kierunkiem walcowania, umożliwia kontrolowane cykliczne roz-
ładowywanie gromadzonej podczas procesu energii odkształcenia.
Zarówno konwencjonalne walcowanie, jak i walcowanie metodą
Cyclicform sprzyja lokalizacji odkształcenia w pasmach ścinania
tym intensywniej, im większy zastosowany gniot. Z drugiej strony
zbyt silna lokalizacja odkształcenia może spowodować zniszczenie
odkształcanego metalu. Walcowanie metodą Cyclicform ma na celu
zintensyfikowanie plastycznego płynięcia w drobnych, jednorodnie
rozmieszczonych pasmach ścinania, indywidualnie nie przenoszą-
cych zbyt dużego odkształcenia, a więc nie prowadzących do znisz-
czenia metalu.

Analysis of structural phenomena in metal

in variable conditions of flat deformation state

The work focuses on metal testing in pianę strain conditions:
on modified pianę strain compression (copper, aluminum, lead),
copper rolling process with cyclic shearing perpendicular to
rolling direction (KOBO method),
copper and MO59 brass rolling with cyclic shearing along the
rolling direction (Cyclicform method).
Cyclicform method, allows cyclic controlled revealing of the strain
energy accumulated during the process. The larger is the work-
-hardening the morę intense both conventional and Cyclicform rolling
fosters strain localization in shear bands. On other hand too strong
strain localization may cause materiał destruction. The goal of
Cyclicform method rolling is intensification of plastic flow in smali
homogeneously located shear bands, which do not introduce too large
strain i.e. do not lead to metal failure.

***

Mgr inż. OLGA WOZNICKA

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Analiza procesu heterogenicznego wydzielania w stopach Al-Cu

w zależności od warunków obróbki cieplno-mechanicznej

Promotor: Dr. hab. inż. Ludwik Błaż, prof. nzw. — AGH, Kraków.
Recenzenci:
Prof. dr hab. inż. Stanisław Wierzbiński — Akademia Pedagogiczna, Kraków,
Dr hab. inż. Włodzimierz Bochniak, prof. nzw. — AGH WMilM, Kraków

W pracy analizowano proces wydzielania dynamicznego w za-
kresie temperatur poniżej temperatury solvus. Próby wysokotempe-
raturowego ściskania przeprowadzono w temperaturze 463-5-764 K
z prędkością odkształcenia 7 x 10~3, 1,5 x 10~3, 3 x 1CT4 s"1 na
wstępnie przesyconych oraz przestarzonych próbkach stopów
Al-Cu o różnej zawartości miedzi: Al-0,8%Cu, Al-3,8%Cu oraz
Al-4,5%Cu. W warunkach wysokotemperaturowego odkształcenia
uzyskano krzywe oc-a wykazujące maksimum naprężenia poprze-
dzające zakres obniżania naprężeń uplastyczniających podczas od-
kształcenia stopów przesyconych. W literaturze efekt obniżania na-
prężeń plastycznych w niektórych stopach miedzi opisano jako efekt
makroskopowej lokalizacji odkształcenia połączonej z przyspieszo-
ną koagulacją wydzieleń w strefach lokalizacji. W stopach Al-Cu nie
stwierdzono lokalizacji w warunkach wydzielania dynamicznego.
Efekt niejednorodnego wydzielania w stopach Al-Cu może być
ewentualnie związany z tworzeniem się stref wolnych od wydzieleń
w pobliżu granicy
Stwierdzono, że początkowe umocnienie stopów przesyconych
i wzrost naprężeń obserwowany na uzyskanych charakterystykach
oc-o jest wynikiem intensywnego dynamicznego wydzielania bardzo
drobnych wydzieleń 6' i ograniczenia dynamicznego zdrowienia
w zakresie względnie niskich temperatur odkształcenia. Badania
elektronomikroskopowe próbek ujawniły praktycznie jednorodny
rozkład wydzieleń, z niewielką tendencją do heterogenicznego wy-
dzielania na granicach ziarn. Wyższe temperatury odkształcenia
sprzyjały koagulacji wydzieleń.
Zastosowanie dużej prędkości odkształcania materiału w proce-
sie walcowania na gorąco powoduje zwiększenie tendencji do loka-
lizacji odkształcenia i heterogenizacji wydzielania. Zmiana drogi
odkształcenia i destabilizacja wytworzonej podstruktury dysloka-
cyjnej, sprzyjała intensyfikacji procesu lokalizacji odkształcenia
w materiale. Badania struktury za pomocą mikroskopu elektronowe-
go wykazały znaczną skłonność do intensywnego wzrostu wydzieleń
na pasmach zlokalizowanego odkształcenia, szczególnie widoczną
w stopie z najwyższą zawartością miedzi odkształconego i starzone-
go w temperaturach bliskich temperaturze solvus (673 i 723 K).
Preferencyjny rozkład wydzieleń obserwowano na liniach grubego
poślizgu przebiegających głównie wewnątrz ziarn. Stwierdzono,
że odpowiednie wymuszenie lokalizacji odkształcenia może być
skutecznym narzędziem do uzyskania uporządkowanego zarodko-
wania i wzrostu wydzieleń co sprzyja tworzeniu struktury „natural-
nego kompozytu".

373
 The analysis of the process of the heterogeneous precipitation in Al-Cu alloy
in relation to thermo-mechanical treatment
In this work the process of dynamical precipitation in the tempe-
raturę rangę below the solvus temperaturę was analysed. High tem-
peratures compression tests were performed in temperaturę
3 3 4 1
463-764 K with strain ratę 7 x 10~ , 1.5 x 1CT , 3 x 1CT s" on
solution treated and overaged samples with different chemical com-
position of the Al-Cu alloy Al-0.8Cu, Al-3.8Cu and Al-4.5Cu. The
curves a-o have shown maximum followed by the decrasing of the
plastic stresses. In the literaturę softening effect in some copper
alloys was described as non-homogeneous deformation connected
with acceleration coagulation of particles in deformation bands. In
Al-Cu alloys strain localization in dynamical precipitation conditions
hasn't been found. The effect of heterogeneous precipitation in
Al-Cu alloys may be connected with creating of free-precipitation
żonę near the grain boundary.
It was proved that the initial hardening of the solution treated
alloys is the result of intensive dynamical precipitation of very fine
0' particles and constraint the dynamical recovery process in the
rangę of relatively law temperatures. The electron microscope results
CHRONICLE
Posiedzenie Zarządu Głównego SITPH
W dniu 2 czerwca 2004 r. w Domu Technika NOT, Katowice,
odbyło się posiedzenie Zarządu Głównego SITPH.
Pod nieobecność prezesa SITPH zebraniu przewodniczył jego
I zastępca Eugeniusz Rączka. Do ważniejszych punktów porządku
dziennego należało: przyjęcie i zatwierdzenie bilansu Stowarzysze-
nia za 2003 T. oraz zatwierdzenie planu finansowego na 2004 r.,
informacja o wynikach finansowych ZG za 4 miesiące 2004 r. oraz
realizacja uchwały ZG podnoszącej składkę członków indywidual-
nych od stycznia 2004 r.
Wobec bardzo starannie i obszernie przygotowanych materia-
łów sprawozdawczych, które dostarczono członkom ZG z dużym
wyprzedzeniem, obecni zrezygnowali z ich referowania. Przewod-
nicząca GKR koi. Elżbieta Łabuda przedstawiła ocenę merytoryczną
374
showed rather uniform distribution of particles with same tendency
to heterogeneous precipitation on grain boundary. Higher tempera-
tures deformation favored the coagulation of particles.
The use of high deformation strain ratę of materiał in hot rolling
process caused increasing of tendency to strain localization and
heterogeneous precipitation after this process. The change of defor-
mation path and destabilization dislocation substructure favored the
intensification of the strain localization in materiał. The electron
microscope observations showed notable tendency to intensive
growth of particles on deformation bands, especially shown in the
alloy with the highest content of copper, strained and aged in tempe-
ratures near solvus temperatures (673-723 K). The preferential par-
ticles distribution observed on coarse slip lines which proceeded
inside grains. It was found that strain localization may be an effecti ve
tool to receive the ordered nucleation and growth of the particles,
what influence creation of "natural composite" structure.
L.K.
i finansową działalności wszystkich struktur Stowarzyszenia
ze szczególnym uwzględnieniem Zarządu Głównego podkreślając,
że 2003 r. zakończył się bardzo dobrym wynikiem, głównie dzięki
działalności wydawniczej.
W oparciu o przedstawioną ocenę Zarząd Główny po krótkiej dys-
kusji przyjął sprawozdanie z działalności Stowarzyszenia i zatwier-
dził bilans SITPH oraz rachunek zysków i strat za 2003 r., jak
również plan finansowy na 2004 r.
Zamykając ten punkt obrad prowadzący podziękował GKR za wni-
kliwą ocenę i wnioski aktywizujące do podjęcia nowych zadań i po-
wrotu do niektórych, sprawdzonych w ubiegłych latach, prowadzą-
cych do ożywienia działalności i zwiększenia image SITPH.
Sposób i zakres realizacji przedstawionych wniosków zostaną omó-
wionę na najbliższym posiedzeniu Prezydium ZG.
Główny księgowy SITPH mgr Feliks Służewski przedstawił
informacje o wynikach finansowych ZG za okres 4 miesięcy 2004 r.
W wyniku skutecznej działalnos'ci gospodarczej (wydanie jednego
informatora teleadresowego — drugi wydany będzie w czerwcu
2004 r. oraz odbytych konferencji i seminariów) udało się w oma-
wianym okresie skompensować ujemny wynik na działalności sta-
tutowej wykazując łącznie nieznaczny zysk. Stan środków finanso-
wych dzięki przedpłatom jest zadowalający.
Uzupełniając tę wypowiedź koi. E. Rączka stwierdził, że w stosunku
do przyjętego planu finansowego niepokojąco niskie są wpływy
z tytułu składek członkowskich (w tyś. zł): indywidualnych w wys.
20,8 (plan 92) oraz zbiorowych 37 (plan 50.5).
Przedstawił też informację na temat realizacji uchwały nr 12 ZG
podnoszącej wysokość podstawowej części indywidualnej składki
członkowskiej od stycznia 2004 r. Jedynie 16 kół przekazało dotych-
czas składki za 2004 r., a 7 spośród nich przekazało składki nie
uwzględniając przedmiotowej uchwały. W wyniku wystosowanych
pism do tych kół, dwa z nich zastosowały się do uchwały, pozostałe
nie zareagowały dotychczas.
Główny księgowy poinformował, że w maju wystosowano monity
do tych kół, które dotychczas nie przekazały składek.
Po krótkiej dyskusji, w której udział wzięli koi. koi. E. Łabuda, J.
Kobic, K. Sobolewski, zebrani wysunęli wniosek o zaproszenie
przedstawicieli kół, które nie podporządkowują się uchwale, na
jedno z najbliższych posiedzeń Prezydium ZG.
Kolega E. Rączka przekazał informacje, jakie uzyskał w czasie
uczestnictwa w 152. konferencji kwartalnej OMN w Szklarskiej
Porębie. Grupa inicjatywna opracowała statut nowej organizacji p.n.
Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych i zło-
żyła wniosek do sądu o jej rejestrację. Zakłada się, że nowa organi-
Wyzwania dla hutnictwa i wyższych uczelni
w przededniu integracji z Unią Europejską
Pod takim hasłem, 26 kwietnia br., w nowej sali wykładowo-
-konferencyjnej Wydziału Metali Nieżelaznych odbyła się konferen-
cja, zorganizowana przez Zarząd Główny Stowarzyszenia Inżynie-
rów i Techników Przemysłu Hutniczego w Polsce, pod patronatem
JM Rektora AGH prof. zw. dr. hab. inż. Ryszarda Tadeusiewicza.
Celem konferencji była wymiana poglądów środowiska akademic-
kiego oraz kadr zarządzających przemysłu hutnictwa stali i metali
nieżelaznych na temat nowych problemów, które pojawiają się w ob-
szarze kształcenia inżynierów w związku z wejściem naszego kraju
w struktury Unii Europejskiej. Otwarcia Konferencji dokonał Prezes
SITPH dr inż. Andrzej Szydło, a w imieniu JM Rektora uczestników
Konferencji powitał Prorektor ds. Kształcenia prof. Andrzej Łędzki.
Prof. Andrzej Korbel — Prorektor AGH ds. Międzynarodowych
wygłosił referat wprowadzający pt. „Wyzwania dla szkolnictwa
technicznego". Kolejne dwa referaty dotyczyły sytuacji przemysłu
zacja powstanie w II półroczu 2004 r., skupiać ma hutników i górni-
ków związanych z metalami nieżelaznymi i rejestrowana ma być
jako stowarzyszenie pożytku publicznego.
Dlatego wywiązała się dłuższa dyskusja z udziałem prawie wszy-
stkich obecnych na posiedzeniu, z której wynikało przekonanie,
że podjęte przez OMN działania dezintegrują środowisko i stanowią
rażącą sprzeczność z powszechną globalizacją i wzmocnieniem
istniejących struktur przez łączenie i że dzielenie funkcjonującego
stowarzyszeniajest pomysłem chybionym. Zobowiąż ano Prezydium
ZG do rozeznania głównych przyczyn działań separatystycznych
i wyjaśnienia, czy podjęte kroki są nieodwracalne.
Koleżanka E. Łabuda zwróciła uwagę na konieczność przystą-
pienia do nowelizacji statutu SITPH stwierdzając, że kilka uregulo-
wań straciło swą aktywność, rozważano celowość podjęcia działań
w kierunku przekształcenia SITPH w stowarzyszenie pożytku pub-
licznego.
Kolega E. Rączka poinformował, że uczestniczył w uroczystości
otwarcia sali stowarzyszeniowej Oddziału w Częstochowie w tam-
tejszym hotelu Patria Mercure. Sala została odrestaurowana przez
Oddział SITPH i będzie na bieżąco wykorzystywana w miarę potrzeb.
W uroczystości wzięło udział ok. 50 osób, w tym senator Ryszard
Lipowski oraz delegacja z Trzyrica. W czasie spotkania wysłuchano
referatu na temat rysu historycznego hutnictwa na ziemi częstocho-
wskiej na przestrzeni ponad 4 tyś. lat oraz udekorowano zasłużonych
członków odznakami honorowymi SITPH.
Kolega W. Ciuk poinformował zebranych, że Oddział w Często-
chowie wzbogacił się o nowo powołane koło SITPH Elektroanality-
ków i Elektrochemików przy Pracowni Elektroanalizy Chemicznej
Wydziału Chemii Uniwersytetu Warszawskiego.
Zarząd Główny podjął uchwałę o przyznaniu odznak honoro-
wych SITPH i NOT dla członków koła przy CMC Zawiercie SA.
Eugeniusz Rączka
w okresie przeobrażeń. Dyrektor Marketingu Strategicznego
i Ochrony Rynku PHS S.A. Marek Tereszkiewicz mówił o wyzwa-
niach dla hutnictwa na przykładzie PHS S. A. (Ispat Polska Stal S.A.),
a prof. Janusz Szpytko z Wydziału Inżynierii Mechanicznej i Robo-
tyki AGH o innowacyjności przedsiębiorstwa w aspekcie globaliza-
cji rynku. Przedstawiciel LNM Holdings N.V. Bernd Webersinke
przedstawił oczekiwania przemysłu od uczelni technicznych
we współczesnej rzeczywistości gospodarczej. Autorzy kolejnych
dwóch referatów skoncentrowali się na problematyce kształcenia
inżynierów. Prof. Wojciech Z. Misiołek z Institute for Metal For-
ming, Lehigh University, Bethłehem, PA (absolwent Wydziału Me-
tali Nieżelaznych ACH, tutaj też doktoryzował się) opisał sylwetkę
inżyniera XXI wieku, widzianą z amerykańskiej perspektywy,
a prof. Jan Kusiak — Dyrektor Ośrodka Edukacji Niestacjonarnej
AGH omówił nowe formy kształcenia inżynierów, w tym możliwo-
375
ści i dotychczasowe doświadczenia ośrodka AGH. Plenarną część
konferencji zamknęło wystąpienie autora tej informacji na temat
szans, jakie stwarza polskim inżynierom tytuł EUR ING (Inżyniera
Europejskiego). Obradom przewodniczył Dziekan Wydziału Metali
Nieżelaznych prof. Wojciech Libura.
Konferencję poprzedziła miła uroczystość, związana z Jubileu-
szem 80-lecia urodzin prof. zw. dr. hab. inż. Zbigniewa Misiołka —
Prezesa Honorowego SITPH, z udziałem najbliższej rodziny i przy-
jaciół Jubilata. W spotkaniu wziął udział Prezes Federacji Stowarzy-
szeń Naukowo-Technicznych NOT dr inż. Wojciech Ratyński. Syl-
wetkę Jubilata przedstawił Prezes SITPH dr inż. Andrzej Szydło
i jego pierwszy zastępca, Sekretarz Generalny SITPH Eugeniusz
Rączka. Osobistymi refleksjami i wspomnieniami podzielili się też
koledzy Jubilata z okresu studiów i przedstawiciele instytucji, z któ-
rymi Dostojny Jubilat związany był zawodowo, zwłaszcza Instytutu
Metali Nieżelaznych z Gliwic i Politechniki Śląskiej. Były gratula-
cje, życzenia, kwiaty, wiele ciepłych słów, po czym Szanowny
Jubilat skierował do najbliższych i przyjaciół, do uczestników spot-
kania słowa podziękowań i bardzo osobistych wspomnień, refleksji,
nie ukrywając przy tym wzruszenia.

WACŁAW MUZYKIEWICZ
Prodziekan Wydziału Metali Nieżelaznych AGH

INFORMACJA
24-K26 listopada 2004 r. w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie
odbędzie się XIII Konferencja Naukowo-Techniczna pt.:

TECHNOLOGIE PRODUKCJI RUR

w PRZEMYŚLE METALI NIEŻELAZNYCH
połączona z Jubileuszem

40-lecia pracy naukowej Panów Profesorów

Antoniego Pasierba i Kazimierza Świątkowskiego
Organizatorem Konferencji jest Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych oraz Koło
SITPH przy Wydziale Metali Nieżelaznych AGH.
Problematyka Konferencji obejmuje:
• teorie i technologie procesów produkcji rur,
• problemy jakości i własności użytkowych w powiązaniu z technologią wytwarzania,
• zagadnienia dalszego przetwarzania rur (produkcji wyrobów gotowych).
Zgłoszenia referatów (komunikatów, posterów), a także samego uczestnictwa prosimy pilnie kierować na adres:

Akademia Górniczo-Hutnicza
Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych
(Rury 2004)
Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków

Szczegółowe informacje o Konferencji, a także formularze zgłoszeniowe dostępne są w internecie:

www.rury-wmn.agh.edu.pl

Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego — dr inż. Wacław Muzykiewicz:

tel: 012/617 39 53,fax/teL 012/617 26 32, e-mail: muzywac@agh.edu.pl

376
 Szanowni Autorzy
wprowadzamy zmodyfikowane wskazówki
przygotowania artykułów do druku w naszym czasopiśmie
Wskazówki dla Autorów
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE
1. Rudy i Metale Nieżelazne zamieszczają artykuły
naukowo-techniczne z dziedziny geologii złóż oraz gór-
nictwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego
i ogniowego, h u t n i c t w a i przetwórstwa metali nieżelaz-
nych, organizacji, ekonomii, chemii analitycznej, ochro-
ny środowiska i przemysłu metali nieżelaznych, które
dzielą się na:
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne nie-
kompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstę-
pne), artykuły przeglądowe (omówienia informacji już
opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualne-
go stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania
ze zjazdów, kongresów), artykuły dyskusyjne (krytyka,
polemika, sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające).
2. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego,
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania;
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa;
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
międzynarodowym SI.
3. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i
pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97,
2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć
w etykietę z nazwą pliku i nazwiskiem autora.
4. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i foto-
grafie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich
miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie
noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe)
powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie
(17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy
pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie
w języku polskim i angielskim.
5. Tablice należy zestawić na osobnych stronach
wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. Tytuł tablicy
należy podać również w języku angielskim.
6. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
cowania:
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko
autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca
pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
podany w języku polskim i języku angielskim;
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu
w języku polskim, w którym należy podać najważniejsze
tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w języku angiel-
skim powinno być obszerniejsze do l strony maszy-
nopisu.
d. na początku artykułu pożądane j e s t krótkie wprowa-
dzenie a na końcu w n i o s k i ;
e. należy przestrzegać honorowania o p u b l i k o w a n y c h prac
na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
woływanie się w bibliografii);
f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
nien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniej-
szych. W tekście powołanie na pozycję literatury zazna-
cza się w n a w i a s a c h kwadratowych np.: [10].
Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak E.:
Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
1991, t. 36. nr 3, s. 97*99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504.
7. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
będą uzgadniane z autorem.
8. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu,
ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym foto-
grafii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny
adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych
i nr telefonów, fax i e-mail.
9. Za publikację artykułów redakcja nie płaci hono-
rariów
10. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja
 Działamy w branży od ponad 50 lat. Nic dziwnego, że sztukę przetwarzania alumlniur

opanowaliśmy do perfekcji. Nasi pracownicy zgłębili jej największe tajemnice, zdobyli bezcenn

doświadczenie na temat przetwórstwa aluminium i jego stopów. Gromadzona łatami wiedza dzisia

procentuje, umożliwiając nam realizację nowych inwestycji i korzystanie z najbardziej zaawansowanycl

technologii. Z połączenia doświadczenia i nowoczesności stworzyliśmy zupełnie nową jakość, któri

pozwala nam produkować wyroby z aluminium i opakowania spełniające najwyższe światowe standard)

KĘTY S A

Grupa Kęty SA, 32-650 Kęty, ul. Kościuszki 111, tel. +48 33 844 60 00, fax +48 33 845 30 93, e-mail: kety@gk-kety.com.pl, www.gk-kety.co