ISSN 0035-9696

Cena 15.00 zł (\v tym .,0" YAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metal
nieżelazne
R-49
2004

>:
SIGMA

1 OO lat Walcowni Metali w Łabędach

UMŁCOWNIfl MEMU NIEZCLRZNYCH SP.Z 0.8,

 Wydział Metali Nieżelaznych
f* Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie

prowadzi nabór na

STUDIA ZAOCZNE
Inżynierskie (4,5-letnie)
konkurs świadectw
Q
(2-letnie)
^ rozmowa kwalifikacyjna (wymagany dyplom inżyniera)

® na rok akademicki 2004/2005

cl na kierunek METALURGIA
£
ze specjalnościami: Metalurgia metali nieżelaznych
Przeróbka plastyczna i metaloznawstwo

Terminy rozpoczęcia kwalifikacji:

VG>

studia inżynierskie — 17. 09. 2004

studia magisterskie — 24,

3 (Dysponujemy jeszcze woCnymi miejscami l

S Cena studiów — bardzo konkurencyjna l
Zapraszamy wszystkich chętnych
i jeszcze niezdecydowanych l

Szczegółowe informacje: www.wmn.agh.edll.pl

Dziekanat Studiów Zaocznych Wydziału Metali Nieżelaznych AGH

30-059 Kraków, Al. Mickiewicza 30, pawilon A-2,1 piętro, pok. 118
tel: 0-12/6172655
Składanie dokumentów:
Wydziałowa Komisja Rekrutacyjna WMN AGH
30-059 Kraków, Al. Mickiewicza 30, pawilon A-2,1 piętro, pok. 119
tel: 0-12/6172690
czynna we wrześniu od poniedziałku do piątku w godz.: 10:00 — 14:00
 rudy
SIGMA
i metale
R.49
nieżelazne
8
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE

2004
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
MIĘ S l Ę C Z N l K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona
JaneczekR.: 378 Historia restrukturyzacji Walcowni Metali w Łabędach oraz jej stan aktualny i perspektywy
dalszego rozwoju
Podsiadlo K., Mazur A., Malec W., 380 Symulacja komputerowa krzepnięcia stopów miedzi w krystalizatorze ciągłego, poziomego
CwolekB.: odlewu taśm o przekroju 16 x 408 mm
SędzimirJ.: 386 Hydrometalurgia
Fornalczyk A., Blacha L.: 388 Wpływ tlenu rozpuszczonego w ciekłej miedzi na proces eliminacji z niej bizmutu
KluczowskiR., Śliwa R., PędzichZ.: 393 Wpływ wybranych technik wytwarzania na efekt dyspersji fazy metalicznej w nanokompo-
żytach na osnowie tetragonalnych polikryształów tlenku cyrkonu
Krzyżak R.: 398 Przyczynek do mineralogii renu
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Knych T., MamalaA., SmyrakB., 400 Wpływ czasu starzenia naturalnego walcówki ze stopu AlMgSi (seria 6000) na jej własności
TarasekA.: mechaniczne oraz podatność do procesu ciągnienia

METALURGIA PROSZKÓW
LeiańskiJ.: 407 Stopień wypełnienia kapilar podczas infiltracji samorzutnej w atmosferze gazowej
IZBA GOSPODARCZA METALI
NIEŻELAZNYCH
StasiakR.: 412 Polski Przemysł Metali Nieżelaznych w pierwszych miesiącach 2004 r.
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 414 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych

NORMALIZACJA 421

ŚWIATOWY RYNEK METALI

NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 422 Światowy rynek metali nieżelaznych
KRONIKA 427

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2004 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof, zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki,
red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak.
Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77.
Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.

Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.

Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax: 619-21-87.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu e-mail: sigmanot@wp.pl. Sekretariat e-mail: sekretariat@sigma-not.pl.

Format A4. Objętość 7,25 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. III 61x 88/80. Druk ukończono w sierpniuu 2004 r.
Rudy Metale: R 49, nr 8, s. 377*430, sierpień 2004 r
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikofowska lOOa
Mgr inż. RYSZARD JANECZEK
Prezes Zarządu, Dyrektor
Walcowni Metali Nieżelaznych Sp. z o.o.
HISTORIA RESTRUKTURYZACJI
WALCOWNI METALI W ŁABĘDACH
ORAZ JEJ STAN AKTUALNY
l PERSPEKTYWY DALSZEGO ROZWOJU
HISTORY OF RESTRUCTURING
OF WALCOWNIA METALI "ŁABĘDY",
ITS PRESENT STATE AND THE PROSPECTS OF FURTHER DEYELOPMENT
Dzisiaj obchodzimy jubileusz 100-lecia Walcowni Metali Nie-
żelaznych w Łabędach, ale cezura ta przypada w dość szczególnym
okresie.
Mamy nadzieje, że wraz z końcem minionych 100 lat, kończą
się kłopoty ostatnich 10 lat, jakie były udziałem Walcowni Metali
i całej jej załogi.
Zaczęło się od nie płaconych kredytów zaciągniętych na inwes-
tycje, potem wystąpił brak surowców do produkcji.
Początek lat dziewięćdziesiątych, to okres burzliwych zmian
w zasadach obowiązujących w gospodarce. Pamiętamy wszyscy
skalę inflacji z tamtego okresu. Skończyły się również powiązania
kooperacyjne, w oparciu o które działała Walcownia Metali, spadła
sprzedaż.
W takich warunkach o sukcesie lub porażkach firmy decydują
zwykle bardziej umiejętności zarządzania kapitałem, zdolności zdo-
bywania i oceny rynków niż umiejętności z obszaru techniki i tech-
nologii.
W odróżnieniu od pozostałych walcowni metali nieżelaznych,
działających w kraju, Walcownia Metali w Łabędach nie sprostała
wymaganiom nowych warunków gospodarczych.
Starając się ratować s woje istnienie Walcownia Metali rozpoczę-
ła w 1994 r. postępowanie układowe. Zaproponowała redukcję swo-
ich zobowiązań o 30 % i rozłożenie spłat na kilka lat. Głównym
wierzycielem (ponad 50 %) był KGHM Polska Miedź S.A. — bez
jego pozytywnego nastawienia nie byłoby zgody na układ.
Dalsze działanie Walcowni Metali w Łabędach było uzależnione
od dostaw miedzi na dogodnych warunkach kredytowych. KGHM
Polska Miedź S.A. również zaakceptowała ten pomysł.
Stworzone zostały warunki do wyjścia z bardzo groźnej sytuacji,
lecz niestety wcześniejszy układ i kredytowe dostawy miedzi zostały
ponownie zaprzepaszczone. Walcownia Metali nie przystosowała się do
nowych realiów ekonomicznych i rosnącej konkurencji w sposób
wystarczająco szybki. Może u podstaw tkwiła niechęć do zdecydo-
wanej redukcji kosztów (w tym kosztów zatrudnienia) lub zdecydo-
wanej zmiany sposobu zarządzania. Prawdopodobnie przyczyny te
378
Rudy Metale R 49 2004 nr 8
UKD 65.011.8:669.013(438).23):621.771
występowały równolegle.
Po dwóch latach sytuacja znów okazała się tragiczna. Walcownia
Metali nie była w stanie spłacić nawet zredukowanych i rozłożonych
w czasie rat układowych, jak i też kupić surowców do produkcji
nawet na warunkach dogodnego kredytu kupieckiego.
Chroniąc się przed upadłością, która wydała się nieuchronna,
Walcownia Metali zaproponowała jeszcze jedno rozwiązanie —
objęcie za należności układowe akcji Walcowni Metali Łabędy S.A.
Ponownie decydujące znaczenie miała postawa KGHM Polska
Miedź S.A., gdyż jako największy udziałowiec należności wynika-
jących z układu, decydował praktycznie o tym, czy zakład dostanie
jeszcze jedną, kolejną szansę, czy też przestanie istnieć. Przed pod-
jęciem tej trudnej decyzji KGHM Polska Miedź S.A. musiał się
uporać z inną kwestią.
Redukcja wierzytelności z układu spowodowała stratę w KGHM
Polska Miedź S.A. Sprzedaż miedzi na warunkach dogodnego kre-
dytu kupieckiego — ryzyko i straty w KGHM Polska Miedź S.A.,
objęcie akcji — ryzyko i potencjalne dalsze straty.
Wszelkie decyzje dotyczące sposobu zarządzania Walcownią
Metali w Łabędach należały natomiast do właściciela, czyli do Skar-
bu Państwa. Całe ryzyko i koszty podejmowanych działań pod nad-
zorem Skarbu Państwa ponosił KGHM Polska Miedź S.A.
KGHM Polska Miedź S.A. postanowił, iż nie będzie ponosił
kolejnych strat i ryzyka nie mając wpływu na sposób zarządzania..
Uzgodniono z właścicielem, tj. Skarbem Państwa, że z Walcow-
ni Metali Łabędy S.A. zostaną wydzielone spółki, takie jak: Wal-
cownia Metali Nieżelaznych Sp. z o.o., Odlewnia Metali Nieżela-
znych Sp. z o.o., Walcownia Blach Sp. z o.o. i inne.
KGHM PolskaMiedź S. A., zamieniając swoje wierzytelności na
udziały w Walcowni Metali Nieżelaznych, uzyskała dominujący
wpływ na działanie przynajmniej jednej spółki, a także zabezpieczy-
ła swoje należności na jej majątku. Pozostałe spółki i pozostały
majątek pozostał pod dominującą kontrolą Skarbu Państwa.
Po raz kolejny ruszyły dostawy miedzi do produkcji, ale kiero-
wane już do Walcowni Metali Nieżelaznych. Walcownia Metali
Nieżelaznych Sp. z o.o. zatrudniła niewielką część załogi (około 120
osób), otrzymała kredyty. Warunki do poprawy zostały stworzone.
Okres działania WMN Sp. z o.o. przypadający na lata 1998-^2000
można określić następująco. Spółka zwiększyła sprzedaż, ale dalej
opierała swoją działalność na kredycie poręczonym przez KGHM
Metale S.A. (spółka inwestycyjna, która otrzymała do zarządzania
udziały KGHM Polska Miedź S.A. w Walcowni Metali Nieżela-
znych Sp. z o.o. i akcje w Walcowni Metali Łabędy S.A.).
KGHM Metale S.A. stanęły przed wyborem, co zrobić z posia-
danymi akcjami i udziałami. Za decydującą uznano sytuację gospo-
darczą Walcowni Metali Nieżelaznych, w której dysponowano wię-
kszością udziałów. Podjęto kolejną próbę uzdrowienia sytuacji.
Zostałem skierowany do Walcowni Metali Nieżelaznych w li-
stopadzie 2000 roku z zadaniem oceny możliwości dokonania zmian
i przydatności utrzymania udziałów przez KGHM Metale S.A. w tej
spółce.
Dżentelmeńska umowa z ówczesnym zarządem KGHM Metale
S.A. przewidywała, że oceny dokonam w ciągu 3 miesięcy. Po to,
by zapewnić mi możliwości pełnych, niczym nie skrępowanych
działań zostałem powołany na stanowisko prezesa zarządu. Po okre-
sie pierwszych trzech miesięcy wysnułem dwa podstawowe wnioski.
Po pierwsze — Walcownia Metali Nieżelaznych Sp. z o.o. nie wy-
korzystuje wszystkich możliwości w zakresie poprawy gospodaro-
wania, a po drugie — utworzone spółki pozostają w ścisłym związku
gospodarczym z Walcownią Metali Nieżelaznych. Nie da się popra-
wić Walcowni Metali Nieżelaznych, gdyż ponosi ona pośrednio
skutki złego gospodarowania w spółkach, takich jak: Odlewnia,
Walcownia Blach czy inne sfery wyłączone z jej działalności, tak jak
remonty, czy też dostawa energii, gazu, wody, odbiór ścieków.
Taka diagnoza została zaakceptowana przez zarząd KGHM Me-
tale S.A., co przedłużyło mój pobyt w WMN na następną kadencję.
Zmiany odbyły się więc dwutorowo. Z jednej strony wprowa-
dzone zostały nowe zasady gospodarowania, koncentrujące się
głównie na produktowej analizie rynku (i tym możliwych do uzy-
skania cen) oraz na produktowej analizie kosztów wytworzenia
ze szczególnym naciskiem na ponoszony koszt metali używanych
do produkcji.
Eliminowanie złego wpływu pozostałych spółek dokonywało się
stopniowo. Spółki te nigdy nie posiadały rynku zbytu zewnętrznego
w wymiarze istotnym poza WMN Sp. z o.o., a także środków finan-
sowych na prowadzenie działalności. Dlatego też nieuchronnie
zmierzały do upadłości.
Było to groźne dla Walcowni Metali Nieżelaznych, kolejno więc
przejęła laboratorium, ochronę, odlewnię, blachy, remonty oraz za-
opatrzenie w energię, gaz, wodę, odbiór ścieków itp. Przejęcia te
były obustronnie wymuszone, tzn. niektóre spółki były kupione od
syndyka (Walcownia Blach Sp. z o.o.), a część po przeprowadzeniu
likwidacji (Odlewnia Sp. z o.o., remontowy, zaopatrzenie w media)
przez właściciela wniesione zostały aportem.
Niestety, często nie wystarczało środków ria likwidację tych
spółek, a więc WMN Sp. z o.o. musiała kupić część majątku, aby
zabezpieczyć środki na likwidację. Zmiany te, dokonywały się już
niejako na jej koszt, gdyż musiała ona pokryć koszty gospodarowa-
nia tych spółek, bądź też wprost kupić je od syndyka masy upadło-
ściowej . Wzięła również na siebie ciężar znalezienia zatrudnienia dla
pracowników przejmowanych spółek. W większości przypadków
udało się zapewnić miejsca pracy w Walcowni Metali Nieżelaznych,
część pracowników odeszła na wcześniejsze emerytury.
Bilans tych zmian jakkolwiek generalnie pozytywny, wskazuje
jednoznacznie, że Walcownia Metali Nieżelaznych w nowe 100 lat
wchodzi z:
a — nadmiarem majątku (po poprzednich spółkach) w złym stanie
technicznym i technologicznym. Ostatnich istotnych inwestycji
w spółkach dokonano 15 lat temu. (W okresie kiedy ważyły się losy
spółek i ich załóg, pieniądze były przeznaczone na surowiec, a nie
na remonty);
b — załoga, która pamięta inną rzeczywistość gospodarczą, a za
sukces uważa uchronienie się przed upadłością firmy.
Obie te rzeczy są istotne i z pewnością mają wpływ na dalszy
rozwój zakładu. Walcownia Metali Nieżelaznych ma również wiele
atutów na starcie w nowe stulecie.
Pierwszym z nich jest pozycja na rynku. Od momentu kiedy
zrozumiała, że rynek akceptuje jąjako producenta wyrobów z metali
nieżelaznych, wytwarzanych w niewielkich ilościach, krótkich ter-
minach i w dużym zróżnicowanym asortymencie. Kluczowe tutaj
jest przyjęcie małych ilości wyrobów. Rynek oczekuje na takich
producentów i gotów jest uczciwie ich wynagradzać.
Drugim atutem Walcowni jest postęp, jaki się dokonuje się
w ciągu ostatnich 3 lat. Zarządzanie oparte o produktowy model
rynku i kosztów wytworzenia (ze szczególnym uwzględnieniem ko-
sztów metalu) przynosi pozytywne efekty. Walcownia co roku zwię-
ksza wielkość sprzedaży, poprawia osiągany zysk, jest stabilnym
finansowo podmiotem gospodarczym.
Największym natomiast atutem (jak uważam) jest to, że gospo-
darowanie w WMN Sp.z o.o. w dalszym ciągu zawiera błędy popeł-
nione na etapie handlu czy też organizacji produkcji, a w części
nieprodukcyjnej dalej tkwią duże rezerwy w zakresie obniżki ko-
sztów. Poprawa w tych obszarach jest w dalszym ciągu możliwa,
szczególnie w postaci ustabilizowania i lepszego wdrożenia stoso-
wanych metod zarządzania.
Jeżeli będziemy pamiętać, że błędy minionego okresu w zakre-
sie gospodarowania majątkiem są do naprawienia (choć okres popra-
wy rozłoży się na kilka lat i będzie wymagał środków finansowych),
to perspektywa Walcowni Metali Nieżelaznych rysuje się bardzo
optymistycznie.
Nie zapomnijmy również, że WMN Sp. z o.o., a właściwie jej
pracownicy są na etapie istotnych zmian. Nazywane są one często
zmianami kulturowymi, gdyż determinują poziom kultury przedsię-
biorstwa.
Te bardzo optymistyczne perspektywy są możliwe do realizacji.
Możliwe do realizacji, nie oznacza jednak, że proste. Wymagają one
czasu, żelaznej konsekwencji, wielu wyrzeczeń oraz środków na
inwestycje. Nie można jednak zaprzepaścić tego co już zostało
zrobione i nie wykorzystać szansy rozwoju w nowych warunkach
Unii Europejskiej. Przynależność Polski do Unii Europejskiej to dla
Walcowni Metali Nieżelaznych Sp. z o.o. kolejna szansa, ale dla
pracowników to konieczność poprawy wielu swoich działań i dosto-
sowanie do poziomu jaki w UE obowiązuje.
379
KRZYSZTOF PODSIADŁO Rudy Metale R 49 2004 nr 8
UKD 669-17:669-418:669.35:669-147
ARTUR MAZUR
WITOLD MALEC
BEATA CWOLEK

SYMULACJA KOMPUTEROWA KRZEPNIĘCIA STOPÓW MIEDZI

W KRYSTALIZATORZE CIĄGŁEGO, POZIOMEGO ODLEWU TAŚM
O PRZEKROJU 16 x 408 mm
Potrzeba zwiększenia zdolności produkcyjnych wiąże się często z koniecznością wydatków inwestycyjnych. Często jednak
posiadane linie technologiczne mają rezerwy wytwórcze. Zwiększenie wydajności urządzeń Unii ciągłego odlewania (LCO)
wiąże się z ryzykiem awarii i wycieku metalu poza krystalizator. Dla sprawdzenia możliwości zwiększenia wydajności, autorzy
dokonali badań symulacyjnych metodą MES. Analizowano zwiększenie prędkości odlewania z 97 do 115 mm/min. Na
podstawie otrzymanych wyników dokonano weryfikacji opracowanego modelu i następnie przeprowadzono próby odlewania
ze zwiększoną wydajnością. W trakcie prób zostały przeprowadzone pomiary temperatury w krystalizatorze oraz pomiary
termowizyjne. Otrzymane wyniki prób potwierdziły dokładność wykonanych obliczeń i były podstawą do wprowadzenia
zwiększonej wydajności odlewania analizowanego stopu.

COMPUTER SIMULATION OF COPPER ALLOYS SOLIDIFICATION

IN A MOULD DURING CONTINUOUS HORIZONTAL CASTING
OF STRIPS 16 x 408 MM IN CROSS-SECTION

The production capacity increase reąuires often specific investment outlays. On the other hand, the technological lines
owned usually have some productivity reserves. However, there is a risk that increase ofthe casting ratę may causefailure of
the continuous casting linę and metal leakage outside the mould. This investigation was aimed to analyse possibility ofthe
increase of a ratę of casting CuSnó brass, which is characterisedbypoorhot-workingproperties, using the MES methodbased
computer simulation. The modelling process was performed using the CalcoMOS program. This software is applicable to
model solidification process and other phenomena related to fluid flow or heat transfer. The model-based study ofthe CuSnó
brass casting process was madę assuming casting ratę increase whereas other process parameters remained unchanged. The
casting ratę increase from 97 to 115 mm/min was analysed. As a result of computer simulation, theoretical distribution of
solidifying metal temperaturę within a mould cavity and corresponding distribution of a liąuid and solid phases have been
obtained. Based on the results obtained it was concluded that the casting ratę increase creates no threatsfor the process. In
order to validate simulation results and to introduce corrections to the model assumed through reverse simulation, the data
obtained from calculations were compared with the results of real temperaturę measurements. Yerification ofthe assumed
model was madę and next, casting tests at the increased ratę were performed. During casting campaign with the investigated
CuSnó brass, comparative tests were madę using two casting rates: 97 mm/min (used atpresent) and the increased ratę of 115
mm/min. For each ratę, temperaturę of a liąuid metal was measured when entering the mould, inside the mould (80 mmfrom
the fore-part) and when leaving the mould, and temperaturę distribution measurements were madę using thermal imaging
instrumentation. The thermo-vision measurements showed some temperaturę scatter at the strip edges. It was found that at
higher casting ratę of 115 mm/min temperaturę scatter at the strip surface is greater, reaching about 69 °C, whereas at 97
mm/min it is about 3 °C. Temperaturę in the middle of a strip was also higher, by about 34 °C. Results of thermo-vision
examination appeared to be in good agreement with simulation results. The tests carried out confirmed good accuracy ofthe
calculations and based on them, it was decided to perform subseąuent casting campaigns with the alloy under investigation
at the increased casting ratę.

Wstęp Znajomość rozkładów temperatury na przekroju poprzecznym

Proces ciągłego poziomego odlewania jest szeroko stosowany
w przetwórstwie stopów miedzi ze względów ekonomicznych.
Szczególne zastosowanie znalazł on w przypadku produkcji wyro-
bów walcowanych ze stopów trudno odkształcalnych plastycznie na
gorąco, do których należą brązy cynowe oraz mosiądze wysokoni-
klowe. Odlewnia Walcowni Metali Nieżelaznych produkuje techno-
logią ciągłego, poziomego odlewania zarówno brązy cynowe, mo-
siądze dwuskładnikowe, mosiądze ołowiowe jak i mosiądze wyso-
koniklowe.
odlewanej taśmy, udziałów fazy ciekłej (zależnych od przepływu
wody chłodzącej przez układ chłodnica-krystalizator oraz szybkości
wyciągania taśmy) ma zasadniczy wpływ na dobór parametrów
technologicznych gwarantujących osiągnięcie założonej wydajności
odlewania przy zachowaniu odpowiednich parametrów jakościo-
wych. Eksperymentalny dobór parametrów technologicznych jest
utrudniony, gdyż stwarza zagrożenia: zablokowania odlewanej taśmy
w krystalizatorze, wycieku płynnego metalu z pieca odlewniczego,
powstawania wad w odlewanej taśmie.

Mgr inż- Krzysztof Podsiadło — Walcownia Metali Nieżelaznych Sp. z o.o., Gliwice, mgr inż. Artur Mazur— Instytut Metalurgii Żelaza, Gliwice, mgr inż- Witold Malec, mgr
inż. Beata Cwolek— Instytut Metali Nieżelaznych Gliwice

380
 Dla sprawdzenia możliwych kierunków działań należy wyko-
rzystać metody modelowania matematycznego, które uwzględniając
możliwie wiele zjawisk występujących w procesie, pozwalają prze-
prowadzić symulację procesu i na podstawie jej wyników dobrać
optymalne parametry technologiczne. Symulacja komputerowa pozwa-
la na bezpieczne zweryfikowanie przyszłego doświadczenia oraz
umożliwia określenie potencjalnych zagrożeń w planowanym pro-
cesie technologicznym.
Celem badań było dokonanie analizy możliwości zwiększenia
wydajności odlewania brązu B6 przy zastosowaniu symulacji kom-
puterowej. Jednocześnie dla zweryfikowania przyjętych założeń
wstępnych do modelowania przeprowadzono obliczenia przy stosowa-
nych obecnie parametrach odlewania. Wyniki te porównano z wyni-
kami symulacji i dokonano korekty modelu.
Charakterystyka linii odlewania ciągłego
Wydział odlewni WMN jest wyposażony w dwie linie do ciągłe-
go odlewania taśm o wymiarach przekroju poprzecznego 16 x 400
mm z brązów i mosiądzów, zwijanych w kręgi, z przeznaczeniem do
dalszej przeróbki plastycznej. Schemat linii odlewniczych przedsta-
wiono na rysunku 1.
Rys. 1. Schemat linii odlewania ciągłego
Fig. 1. Strip casting linę
W skład linii odlewniczych wchodzą następujące urządzenia:
— piec indukcyjny kanałowy PIK1000 (7),
— piec odlewniczy 1KO2,0 (2),
— zespół krystalizator-chiodnica,
— układ chłodzenia zespołu krystalizator-chłodnica,
— zespół napędowy (J),
— frezarka (4),
— nożyca gilotynowa (5),
— zwijarka kręgów (6).
Opis modelowania procesu odlewania
Proces modelowania prowadzony był przy użyciu programu
CalcoMOS. Oprogramowanie to służy do modelowania procesu
krzepnięcia oraz innych zjawisk związanych z przepływem cieczy
lub wymianą ciepła. Szczególną cechą charakterystyczną tego opro-
gramowania jest możliwość modelowania procesu ciągłego odlewa-
nia, co związane jest z wprowadzeniem elementu ruchu oraz ciągłym
dostarczaniem i odprowadzaniem masy.
Program do modelowania numerycznego CalcoMOS, oparty
o metodę elementów skończonych, ma budowę modułową, co pozwala
na swobodną konfigurację dostosowaną do potrzeb użytkownika [1-^3].
Parametry technologiczne procesu odlewania
Continuous casting parameters
Prędkość Skok Postój I Skok Postój II
odlewania wsteczny 1
mm/min nim s mm s mm
97 9,0 0,0 0,5 2,8
115 9,0 2,0 1,6 0,0
W skład systemu, znajdującego się w posiadaniu Instytutu Me-
talurgii Żelaza, wchodzą następujące moduły [1]:
— moduł podstawowy — stosowany do przygotowania danych
wejściowych, które obejmują zdefiniowanie kształtu symulowa-
nego obiektu, określenie warunków brzegowych oraz prowadze-
nia głównych obliczeń związanych z przepływem ciepła w mo-
delowanym obiekcie,
— moduł płynięcia cieczy — stosowany do prowadzenia obliczeń
związanych z przepływem cieczy (metalu),
— moduł makrostruktury (C A-FE) — stosowany do modelowania
tworzenia się struktury krzepnącego wlewka poprzez połączenie
przebiegu zmian temperatury ze zjawiskami zarodkowania
i wzrostu ziarn,
— moduł obliczeń odwrotnych — stosowany do prowadzenia
symulacji odwrotnej pozwalającej określić warunki brzegowe
lub parametry termofizyczne materiału na podstawie historii
zmian temperatury.
Modelowanie procesu krzepnięcia
Podstawowym zagadnieniem związanym z numerycznym mo-
delowaniem procesu ciągłego odlewania jest matematyczny opis
warunków odlewani a danego gatunku stopu na konkretnym urządzeniu.
Bazą takiego opisu są równania różniczkowe zwyczajne lub cząstko-
we uzupełnione odpowiednimi warunkami jednoznaczności, takimi
jak [4, 5]:
1 — warunki geometryczne—obejmujące geometrię rozpatrywane-
go obiektu (urządzenia do ciągłego odlewania), podział obszaru
niejednorodnego na podobszary, podział brzegu obszaru na elemen-
ty, którym przyporządkowuje się określone warunki brzegowe,
orientację obiektu w odpowiednim układzie współrzędnych,
2 — warunki fizyczne — w zagadnieniach przepływu ciepła to zbiór
parametrów termofizycznych podobszarów, które mogą być stałe,
lub być funkcjami temperatury, jak również zastępcza pojemność
cieplna strefy dwufazowej, temperatury graniczne itp.,
3 — warunki początkowe — opisujące pole temperatury w pod-
obszarach układu w chwili przyjętej jako t = O,
4 — warunki brzegowe — określające warunki wymiany ciepła na
brzegu (promieniowanie, przewodzenie, kontakt idealny).
Ponieważ program CalcoMOS jest modelem dwuwymiarowym,
pozwalającym prowadzić symulacje procesu COM na przekroju
wzdłużnym lub poprzecznym odlewanej taśmy, istnieje konieczność
dokonania wyboru płaszczyzny modelowania. Jest to bardzo istotne,
ponieważ przygotowanie danych wejściowych (dotyczących geo-
metrii urządzenia) dla obu przypadków jest różne [l, 3].
Ze względu na rodzaj danych potrzebnych do analizy procesu
odlewania, zdecydowano się na prowadzenie procesu symulacji
krzepnięcia w oparciu o przekrój poprzeczny odlewanej taśmy (w
płaszczyźnie prostopadłej do kierunku odlewania) [l, 3].
Jest to dosyć ciekawy i efektywny wariant modelowania procesu
odlewania. Formalnie rzecz biorąc przy zastosowaniu takiego układu
symulacji wyróżniony przekrój odlewanej taśmy zostaje zatrzyma-
ny, natomiast zmienne w czasie warunki brzegowe najego obwodzie
symulują przemieszczanie się przekroju poprzecznego przez urzą-
dzenie. Takie podejście do zagadnienia pozwala, rozwiązując zada-
nie 2D otrzymać trójwymiarowy rozkład pola temperatury [4, 5].
Tablica l
Table l
Skok Temperatura Temperatura Przepływ wo- Odbierane
wsteczny II wody na wejściu wody na wyjściu dy chłodzącej ciepło
°C °C l/min kJ/s
1,8 25 46 11 104,7
0,0 25 48 1 i ,65 115,2
381
 Badania modelowe
Badania modelowe procesu ciągłego odlewania na przykładzie
brązu B6 wykonane systemem CalcoMOS, miały na celu przepro-
wadzenie analizy możliwości dokonania optymalizacji technologii.
W ramach numerycznych badań modelowych wykonano symu-
lację procesu odlewania brązu B6 zgodnie z technologią stosowaną
Wyniki badań modelowych w postaci rozkładu temperatury na
przekroju poprzecznym odlewanej taśmy (rys. 2) oraz udziału fazy
stałej (rys. 3), w celu zobrazowania zmian zachodzących w czasie
krzepnięcia, zostały przedstawione dla kilku wybranych miejsc na
długości krystalizatora.
Dla pełniejszej analizy procesu krzepnięcia, w oparciu o badania
modelowe, wyznaczono historię zmian temperatury na długości

Rys. 2. Rozkład temperatur na wybranych przekrojach poprzecznych odlewanej taśmy

wzdłuż krystalizatora dla prędkości odlewania: 97 mm/min
Położenie przekrojów w odległości od początku krystalizatora :a — 50 mm, b — 100 mm, c — 113 mm, d— 150 mm, e — 200 mm, f— 250 mm

Fig. 2. Temperaturę distribution on different cross-sections of a strip cast, along the mould length (casting ratę 97 mm/min)
Distance from the mould fore-part: o — 50 mm, b — 100 mm, c — 113 mm, d — 150 mm, e — 200 mm,/— 250 mm

Rys. 3. Rozkład fazy ciekłej i stałej na wybranych przekrojach poprzecznych odlewanej taśmy
wzdłuż krystalizatora dla prędkości odlewania 97 mm/min
Położenie przekrojów w odległości od początku krystalizatora: a — 50 mm, b — 100 mm, c — 113 mm, d— 150 mm, e — 200 mm,/— 250 mm

Fig. 3. Distribution of liąuid and solid phase fractions on selected cross-section of a strip, along the mould at a casting ratę of 97 mm/min
Distance from the mould fore-part: a — 50 mm, b — 100 mm, c — 113 mm, d— 150 mm, e — 200 mm,/—250 mm

Rys. 4. Rozmieszczenie na przekroju poprzecznym wlewka punktów

pomiaru, dla których wyznaczono historię zmian temperatury
Fig. 4. Lay-out of points in which temperaturę changes were measured

na urządzeniu w Walcowni Metali Nieżelaznych (WMN). Jako dane

wyjściowe przyjęto następujące parametry termofizyczne dla brązu B6:
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160
— zakres temperatur topnienia (1183-^1313 K),
— gęstość — 8,80 g/cm , Czas, s
— ciepło właściwe — 0,377 J/gK,
— przewodność cieplna — 7,123 J/m • s • K, Rys. 5. Rozkład temperatury w wybranych punktach przekroju
— temperatura odlewania — 1443 K. wzdłuż krystalizatora dla prędkości odlewania 97 mm/min
Podstawowe parametry technologiczne odlewania, dla których Fig. 5. Temperaturę distribution in selected strip points
przeprowadzono obliczenia numery czne, przedstawiono w tablicy l. at the casting ratę of 97 mm/min

382
całego krystalizatora dla kilku charakterystycznych punktów. Ich
rozmieszczenie na przekroju poprzecznym pasma przedstawiono
schematycznie na rysunku 4.
Przedstawiona na rysunku 5 historia zmian temperatury dla
analizowanych punktów (zgodnie z rys. 4), pozwala prześledzić
zmiany temperatury danego punktu od początku procesu odlewania,
poprzez kolejne jego etapy, aż po zakończenie chłodzenia pasma.
W celu optymalizacji technologii ciągłego odlewania oraz mo-
żliwości zwiększenia wydajności urządzenia, poprzez zwiększenie
prędkości odlewania, przeprowadzono również badania modelowe
procesu odlewania brązu B6 z większą o 18,5 % prędkością, przy
zachowaniu niezmienionych pozostałych parametrów.
Wyniki badań, analogicznie jak dla poprzedniego przypadku,
zostały przedstawione na rysunkach 6-5-8.

Rys. 6. Rozkład temperatury na wybranych przekrojach poprzecznych odlewanej taśmy

wzdłuż krystalizatora dla prędkości odlewania 115 mm/min
Położenie przekrojów w odległości od początku krystalizatora: a — 50 mm, b— 100 mm, c — 113 mm, d— 150 mm, e — 200 mm,/—250 mm

Fig. 6. Temperaturę distribution in selected strip points at the casting ratę of 115 mm/min
Distance from the mould fore-part: a — 50 mm, b — 100 mm, c — 113 mm, d— 150 mm, e — 200 mm,/— 250 mm

Rys. 7. Rozkład fazy ciekłej i stałej na wybranych przekrojach poprzecznych odlewanej taśmy
wzdłuż krystalizatora dla prędkości odlewania 115 mm/min
Położenie przekrojów w odległości od początku krystalizatora: a — 50 mm, b— 100 mm, c — 113 mm, d— 150 mm, e — 200 mm./—250 mm

Fig. 7. Distribution of liąuid and solid phase fractions on selected cross-section of a strip, along the mould at casting ratę of 115 mm/min
Distance from the mould fore-part: a — 50 mm. b — 100 mm, c — 113 mm, d— 150 mm, e — 200 mm,/— 250 mm

250
o
a,

800 80
l 700 • punkt 2
<D 600
Q.
g 500-
punkt 4
|2 400-
300
200
100
O
O 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180
Czas, s
Rys. 8. Rozkład temperatury w wybranych punktach przekroju /Temperatura na wejściu /Temperatura w krystalizatorze

wzdłuż krystalizatora dla prędkości odlewania 115 mm/min

Fig. 8. Temperaturę distribution in selected strip points at the Rys. 9. Rozmieszczenie punktów pomiarowych
casting: ratę of 115 mm/min Fig. 9. The temperaturę measurement points

383
 Porównując wyniki symulacji odlewania z różnymi prędkościa- Tablica 2
mi stwierdzono, że nastąpiło przesunięcie frontu krystalizacji o 17 Wyniki pomiarów temperatury w punktach pomiarowych
mm, a temperatura odlewanej taśmy w środkowej części na wyjściu dla różnych prędkości odlewania
z krystalizatora wzrosła o 37 K. Zjawiska te nie są groźne dla prze-
biegu procesu i można je kompensować zwiększając wydajność Table 2
układu chłodzenia krystalizatora. Strip temperaturę measurement in different speed points

Weryfikacja praktyczna wyników symulacji komputerowej Wlot do Początek Tempe- Wylot

krysta- frontu ratura z krysta-
lizatora krzepnięcia w krysta- lizatora
W wyniku symulacji komputerowej otrzymano teoretyczny lizatorze
układ rozkładu temperatur krzepnącego metalu wewnątrz przestrze-
ni krystalizatora oraz ściśle z nim związany układ rozkładu faz — prędkość odlewania 97 mm/min
ciekłej i stałej. Na podstawie otrzymanych wyników nie stwierdzono
zagrożeń dla procesu, wynikających ze zwiększenia prędkości odle- Odległość od początku
0 40 80 250
wania. W celu zweryfikowania wyników symulacji oraz korekty krystalizatora, mm
przyjętego modelu przez symulację odwrotną, porównano otrzyma-
ne w drodze obliczeń rozkłady temperatur z rzeczywistymi wynika- Temperatura w punkcie
pomiarowym, °C
1156 910 608 380
mi pomiarów temperatury.
W analizowanej linii odlewu ciągłego jest zainstalowany jeden
prędkość odlewania 1 1 5 mm/min
termoelement. Jest on usytuowany w osi krystalizatora w odległości
80 mm od jego wlotu. Oprócz temperatury z tego punktu pomiaro-
Odległość od początku
wego, mierzono w sposób ciągły temperaturę płynnego metalu na krystalizatora, mm
0 50 80 250
wejściu do krystalizatora termoparą, umieszczoną w wyłożeniu og-
niotrwałym pieca. Dodatkowo, podczas odlewania były dokonywa- Temperatura w punkcie
ne pomiary temperatury termometrem stykowym na wyjściu z kry- pomiarowym, °C
1145 910 664 440
stalizatora.
Oprócz pomiaru temperatury w WMN opracowano i zastosowa-
no autorską metodę określania położenia frontu krystalizacji. Meto-
da ta jest z powodzeniem stosowana i pozwala wychwycić przesu-
Znaki w postaci rys
nięcie się frontu krystalizacji metalu wewnątrz krystalizatora. Polega
ona na naniesieniu na powierzchni krystalizatora rys równoległych
do kierunku odlewania taśmy, o zróżnicowanej długości. Sposób
nanoszenia tych rys pokazano na rysunku 10.
Proces pomiaru polega na obserwacji powierzchni odlewanej
taśmy. Liczba widocznych na niej znaków, w postaci liniowych
wypukłości, umożliwia określenie miejsca rozpoczęcia procesu
krzepnięcia metalu, co odpowiada położeniu frontu krystalizacji.
W trakcie kampanii odlewania analizowanego brązu B6 wyko-
nano próby porównawcze odlewania. W trakcie prób stosowano
dwie różne prędkości wyciągania pasma: dotychczas stosowaną V =
97 mm/min i przyspieszoną o 18,5 % V = 115 mm/min. Dla każdej
z tych szybkości zmierzone zostały temperatury płynnego metalu na
wejściu do krystalizatora, temperatura wewnątrz krystalizatora (w
odległości 80 mm od wejścia) oraz temperatura pasma wychodzące-
go z krystalizatora (zgodnie z rys. 9). Na podstawie ilości odwzoro-
wanych znaków, określono także odległość tworzenia się frontu
krystalizacji. Rys. 10. Sposób nanoszenia rys na powierzchnię
Wyniki pomiarów temperatury dla wymienionych punktów Fig. 10. Scheme of marking the strip surface
przedstawiono w tablicy 2.
W trakcie procesu odlewania ze zwiększoną wydajnością, na
powierzchni odlewanej taśmy ujawnił się ślad drugiej rysy (rys. 11).
Świadczy to o wydłużeniu frontu krystalizacji w zakresie od 10 do
20 mm.

Termowizyjne badania rozkładu temperatur

Ocena warunków brzegowych modelu odlewania taśmy z brązu

cynowego gatunku B6, została dokonana w trakcie procesu odlewa-
nia poprzez analizę rozkładu temperatury na powierzchni odlewanej
taśmy przy użyciu systemu termowizyjnego INFRAMETRICS 760.
Wyniki badań termowizyjnych wykazały pewne rozrzuty tem-
peratury na brzegach odlewanej taśmy. Wraz ze wzrostem prędkości
odlewania rozrzuty temperatury na powierzchni zwiększają się (dla
prędkości 97 mm/min różnica ta wynosi ok. 3 °C — rys.!2a, a dla
prędkości 115 mm/min wynosi ok. 69 °C — rys. 12£>). Zwiększa się • :::''":;•
. . . .".'"^*'•'"''
.. •. . ' ,..ii
również temperatura taśmy po wyjściu z krystalizatora o ok.34 °C • mm "• ' • - .'•. •;. ;,:.;•.
w środku pasma. Uzyskane wyniki badań termowizyjnych są zbli-
żone do wyników symulacji. Rys. 11. Ślady znaków odwzorowane na powierzchni odlewanej taśmy
Mimo wzrostu temperatury odlewanej taśmy wraz ze wzrostem Fig. 11. Traces of the markers on a surface of the strip cast

384
 Rys, 12. Rozkład temperatury na powierzchni odlewanej taśmy po wyjściu z krystalizatora, prędkość odlewania
a — 97 rnm/min i b — 115 m/min
Fig. 12. Temperaturę distribution on the strip surface after exiting the mould, for the casting rates
of a — 97 mm/min and b — 115 mm/min

wydajności, nie zostały przekroczone założone wartości krytyczne
dla prowadzonej próby odlewania ciągłego, czyli:
— wzrost temperatury taśmy do 450 °C,
— wzrost temperatury wody chłodzącej powyżej 60 °C.
Podsumowanie i wnioski
Przeprowadzono obliczenia symulacyjne odlewania brązu B 6 na linii
ciągłej z dwoma prędkościami odlewania, tj. z prędkością 97 mm/min
(obecnie stosowaną) oraz 115 mm/min (powiększoną o 18,5 %).
Na podstawie przeprowadzonych obliczeń numerycznych odle-
wania brązu B6 określono rozkłady temperatur wzdłuż krystalizatora
na przekroju poprzecznym odlewanej taśmy.
Na podstawie analizy otrzymanych wyników można stwierdzić,
ze wzrost prędkości odlewania, przy stałych pozostałych parame-
trach odlewania, powoduje wydłużenie strefy krystalizacji o ok.
17 mm.
Na podstawie przeprowadzonych obliczeń i analiz stwierdzono,
że możliwe jest zwiększenie wydajności (prędkości) odlewania o 18,5 %
bez jakichkolwiek zagrożeń, co potwierdziły badania termowizyjne.
Porównanie wyników pomiarów temperatury z wyznaczonymi
w oparciu o badania modelowe potwierdziło poprawność przyjętych
założeń i warunków brzegowych.
Przeprowadzono próby odlewania przy wzroście wydajności
o 18,5 %. Dla tego wzrostu zaobserwowano pojawienie się śladu
drugiej rysy na powierzchni odlewanej taśmy, co wskazuje na wy-
dłużenie strefy krystalizacji o 10+20 mm.
Dla wzrostu wydajności o 18,5 % wzrost temperatury powierz-
chni odlewanej taśmy w strefie osiowej wynosił 37 °C.
Na podstawie przeprowadzonych badań i prób zweryfikowano
parametry technologiczne procesu odlewania.
Literatura
1. CalCOMoft-2D User Manuał; Lausanne Switzerland 2002.
2. www.calcom.ch
3. Mazur A.: Przewidywanie możliwości powstawania i rozwoju pęknięć
powierzchniowych i na krawędzi wlewka odlewanego w sposób ciągły; Prze-
gląd Odlewnictwa2003, t. 23, nr 10.
4. Mochnacki B., Suchy J. S.: Modelowanie i symulacja krzepnięcia
odlewów. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 1993.
5. Majchrzak E., Mochnacki B.: Metody numeryczne. Podstawy teore-
tyczne, aspekty praktyczne i algorytmy. Wydaw. Polit. Śl, Gliwice 1996.

385
JERZY SĘDZIMIR
HYDROMETALURGiA
Hydrometalurgia — alchemia — chemia, sprzężenie zwrotne. Przyczyny burzliwego rozwoju na przelotnie XIX i XX wieku.
Nowe metody, perspektywy.
HYDROMETALLURGY
Hydrometallurgy — alchemy — chemistry,feed-back. The reasonsfor turbulentdevelopmentatthe tum ofthe 19th century.
New methods, prospects.
Hydrometalurgia zajmuje się otrzymywaniem metali z roztwo-
rów uzyskiwanych przez ługowanie md, z reguły polimetalicznych,
zajmuje się również elektrochemiczną rafinacją metali. Procesy hydro-
metalurgiczne bywają sprzężone z pyrometalurgicznymi (np. ele-
ktrochemiczna rafinacja metali otrzymywanych w procesach pyro-
metalurgicznych lub prażenie i wysokotemperaturowa redukcja wodo-
rotlenków wytrącanych z roztworów pozyskiwanych przez ługowanie
rud).
Dawno już zaobserwowano, że przedmioty żelazne pozostawiane
w wodach niektórych kopalń pokrywają się warstwą miedzi. Alche-
micy traktowali to początkowo jako przemianę żelaza w miedź.
Uważano, że jest to koronny dowód możliwości transmutacji metali.
Jednak już w roku 1587 Ercker stwierdza, że miedź jest wydzielana,
7 jej roztworów przez żelazo; srebro jest wydzielane przez miedź zaś
złoto przez srebro. Sędziwój, w wydanym w roku 1604 traktacie „De
Lapide Philosophorum" poszerza tę listę podając sekwencję wydzie-
lania metali metalami: Fe. Pb, Sn. Cu, Ag. Au [1].
Wytrącanie metali bardziej szlachetnych, z roztworów ich soli,
przez mniej szlachetne, tzw. cementacja [2,3] jest najstarszym, przez
setki lat jedynym, procesem hydrometalurgicznym. Posiadał on jed-
nak marginalne znaczenie, dominowała pyrometalurgia. Ostatnio
stosowano cementację na skalę przemysłową, do wytrącania złota
cynkiem z roztworów cyjankowych, otrzymywanych w wyniku łu-
gowania ubogich rud. Proces ten, zapoczątkowany z końcem XIX
w., jest jednak stopniowo wypierany przez adsorpcję na węglu
aktywnym [4]. Cementację wykorzystuje się również do odzysku Cu
lub Ag z roztworów potrawiennych, do bezprądowego złocenia
lub srebrzenia miedzi itp.
Procesy cementacyjne posiadają wiele wad. Są nimi: — zuży-
wanie równoważnych ilości metalu wytrącającego;— mała czystość
produktu cementacji zawierającego wspólwytrącone domieszki oraz
resztki nie przereagowanego metalu wytrącającego. Trudnym pro-
blemem jest regeneracja lub zagospodarowanie pozostających roz-
tworów, zawierających sole metalu wytrącającego.
Pewną odmianą cementacji jest, zapoczątkowane w połowie XX w.,
wytrącanie metali wodorem [6]. Metodę tę stosuje się, na skalę
przemysłową, głównie do wydzielania kobaltu oraz niklu z roztwo-
rów otrzymywanych przez ługowanie kompleksowych rud tych
metali. Odpowiedni dobór ciśnień wodoru oraz temperatur stwarza
możliwość selektywnego wytrącania tych metali. Dodatkową korzy-
ścią jest to, że w miejsce jonów wytrącanych metali pojawiają się
jony wodorowe. Pozwala to zawracać roztwory pocementacyjne do
ługowania kolejnych partii rudy. Wadą metody jest brak możliwości
prowadzenia procesu w sposób ciągły. Konieczna jest periodyczna
kompresja i dekompresja autoklawów (napełnianie, następnie otwie-
ranie celem usuwania kolejnych partii produktów wytrącania). Uży-
wanie wodoru pod ciśnieniem stwarza dodatkowe problemy techni-
czne, związane z koniecznością stosowania odpowiednich zabezpie-
czeń.
Prof. -M-. dr hab, irż. Jei~\ Sęd-'.inir— Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Zakład Chemii Fizycznej. Kraków.
386
Rudy Metale R 49 2004 nr 8
UKD 622.053.4
Już w pierwszej połowie XIX w. zdawano sobie sprawę z korzy-
ści, jakie stwarzałoby zastosowanie elektrolizy w procesach hydro-
metalurgicznych (katodowe wydzielanie metali, rafinacja, galwano-
technika). Jednak, w związku z tym że jedynym źródłem energii
elektrycznej były wówczas mało wydajne i kosztowne ogniwa, pra-
ktycznie niemożliwa była realizacja tych procesów na skalę przemy-
słową. Przełomowym momentem stało się pojawienie, w drugiej
połowie XIX w., generatorów, które sprzężone z silnikiem parowym
lub spalinowym, mogły w sposób ciągły dostarczać prąd stały o na-
tężeniach tysięcy amperów oraz o odpowiednio wysokim napięciu.
Stworzyło to możliwość uruchomienia nowych metod, w posiadającej
długą tradycję procesach metalurgii miedzi lub cynku. Umożliwiło
również opracowanie nowych technologii, jak np. otrzymywanie
metali alkalicznych (katodowo wydzielanych na rtęci). Elektroliza
jest też jedyną metodą otrzymywania aluminium na skalę przemy-
słową (omawianie wykracza jednak poza tematykę przedstawianego
tekstu).
Pierwszym wysokotonażowym procesem hydrometalurgicznym
stała się rafinacja, ponad 99-procentowej miedzi, otrzymywanej
w procesach pyrometalurgicznych celem otrzymania produktu za-
wierającego mniej niż 0,01 % domieszek. Początkowo głównym
motywem, uruchomianego na dużą skalę złożonego procesu rafina-
cyjnego, było zwiększenie przewodnictwa elektrycznego miedzi
hutniczej (obecność 0,01 % Ni, Sb lub As obniża przewodnictwo
miedzi od ok. l do ok. 4 %, te same domieszki w ilościach 0,03 %
obniżają przewodnictwo od ok. 3 do 10 Vr). Wkrótce zorientowano
się, że z ekonomicznego punktu widzenia, istotne znaczenie posiada
również odzysk niektórych pierwiastków pozostających w roztwo-
rze (nikiel) lub przechodzących, podczas rafinacji, do szlamu (me-
tale szlachetne). Aktualna krajowa produkcja miedzi katodowej
wynosi ok. 500 tyś. t/r. W procesie elektrochemicznej rafinacji od-
zyskuje się ponad 1100 t srebra (poddawanego kolejnej rafinacji
celem odzyskania zawartego w nim złota, którego dalsza rafinacja
prowadzi do odzysku platynowców). Wartość otrzymywanego sre-
bra stanowi obecnie nieco ponad 15 % wartości produkowanej mie-
dzi. Z tego względu obecnie cała produkcja miedzi, niezależnie od
jej przeznaczenia, jest poddawana rafinacji. Otrzymywane przy tym
blisko sześćset kilogramów złota i niewielkie ilości platynowców
stanowią jedynie około pół procent wartości całej produkcji (noto-
wania Cu, Ag, Au z początku lipca 2004 r.).
Kolejnym, wprowadzonym na skalę przemysłową, procesem
hydrometalurgicznym jest otrzymywanie cynku przez elektrolizę
roztworów uzyskiwanych w wyniku ługowania rud tego metalu
(siarczkowe poddaje się uprzednio prażeniu utleniającemu). Proces
ten wymaga stosowania anod nieroztwarzalnych (w odróżnieniu od
elektrochemicznej rafinacji, w której stosuje się roztwarzalne).
Autorem metody jest Stanisław Laszczyński [7], który już w 1902 r.
uzyskał patent dotyczący stosowania nieroztwarzalnych anod w pro-
cesie hydrometalurgicznego otrzymywania metali [8], Stosując opa-
tentowaną metodę uruchomił, w Miedziance pod Kielcami, zakład
produkujący miesięcznie kilka ton cynku, wysokiej czystości. Dzia-
łalność tę przerwały działania pierwszej wojny światowej. Amery-
kańska firma Anaconda, stosując podobną technologię, rozpoczyna
produkcję „cynku elektrolitycznego" dopiero w 1915 r. (początko-
wo kilkadziesiąt ton miesięcznie). W Polsce ponownie uruchomiono
tę produkcję dopiero w 1929 r. W okresie ostatnich trzydziestu lat
udział cynku elektrolitycznego wzrósł, w produkcji światowej, od
około trzydziestu do około siedemdziesięciu procent.
Wzrasta znaczenie hydrometalurgicznych sposobów otrzymy-
wania kobaltu i niklu [9]. Szczególnie interesująca jest metoda kato-
dowego osadzania niklu w procesie elektrolizy z roztwarzalnymi
anodami siarczkowymi.
Zasadniczą przeszkodą w zastosowaniu elektrolizy z nieroztwa-
rzalnymi anodami do otrzymywania miedzi, wymienionego również
w patencie Laszczyńskiego, jest obecność znaczących ilości towa-
rzyszących metali (Fe, Ni, As, Sb itp.), w ubogich zazwyczaj rudach.
Niezbyt stężone roztwory, otrzymywane w wyniku ługowania tych rud,
wymagałyby więc trudnego i kosztownego wstępnego oczyszcze-
nia. Pokonanie tych trudności stało się możliwe dzięki ciekłym
wymieniaczom jonowym, tzw. solwentom (od dawna znanym i
stosowanym w analityce). Na skalę przemysłową zaczęto je stosować,
w hydrometalurgii miedzi, z początkiem lat siedemdziesiątych XX w. [10].
Rozcieńczone roztwory, zawierające zwykle < 5g Cu/1 oraz nie-
wielkie ilości szeregu innych metali, kontaktuje się z fazą organicz-
ną, zawierającą rozpuszczone w niej solwenty. Związki te, reagując
z jonami miedzi, tworzą dobrze roztwarzalne w nafcie, najczęściej
stosowanej jako rozpuszczalnik, połączenia. Właściwy dobór sele-
ktywnie działającego solwentu, jak również dobór odpowiednich
stosunków objętości faz organicznej i wodnej oraz kwasowości tej
ostatniej, w kolejno następujących po sobie etapach ekstrakcji i re-
ekstrakcji, stwarzają możliwość, aby wychodząc z rozcieńczonego
roztworu soli kilku metali otrzymać stężony roztwór zawierający
tylko jeden z nich. W ten sposób ze wspomnianego wyżej polimeta-
licznego rozcieńczonego roztworu otrzymuje się elektrolit, zawiera-
jący kilkadziesiąt gramów Cu/1, z którego można osadzać katodowo
miedź o wysokim stopniu czystości. Główną przeszkodą w stosowa-
niu tej metody do przerobu rud siarczkowych jest trudność ich
ługowania, związana ze znikomą rozpuszczalnością siarczków mie-
dzi. Efektywne ługowanie kwasowe stawałoby się możliwe dopiero
po ich utleniającym prażeniu. Prażenie dużych mas ubogich rud
wymagałoby jednak ogromnych nakładów energii cieplnej, zaś pra-
żenie koncentratów flotacyjnych dawałoby produkt zawierający po-
równywalne ilości tlenków miedzi i żelaza (ok. 30 %). Ługowanie
tego produktu, wiążące się z niepotrzebnym zużyciem kwasu, pro-
wadziłoby do otrzymywania roztworów trudnych do selektywnej
ekstrakcji, jak również trudnych do zagospodarowania po reekstrakcji.
W temperaturze pokojowej utlenianie siarczków miedzi tlenem
powietrza przebiega bardzo wolno. Jednak już od dawna otrzymy-
wano miedź, na niewielką skalę, wycementowując ją z bardzo roz-
cieńczonych roztworów wymywanych przez opady atmosferyczne,
ze składowanych bez przykrycia hałd rud siarczkowych. Wprowa-
dzenie ciekłych wymieniaczy jonowych spowodowało że metoda ta
stała się obecnie znacząca [9,10]. Liczące tysiące ton hałdy ubogich
rud siarczkowych zrasza się roztworem kwasu siarkowego, po czym,
z powoli przesączającego się roztworu, stosując selektywne ciekłe
wymieniacze jonowe, ekstrahuje się Cu . W efekcie otrzymuje się
stężone roztwory, z których można katodowo wydzielać miedź.
Jedną z zalet, w porównaniu z metalurgią ogniową, jest ominięcie
kosztownego procesu flotacji. Znaczenie tej metody wzrasta, jednak
nadal około dziewięćdziesiąt procent miedzi otrzymuje się na drodze
ogniowej.
Należy wspomnieć o stosowanym jeszcze w drugiej połowie
XX w., ługowaniu złóż (in situ) polegającym na wprowadzaniu
roztworu ługującego do wyeksploatowanych kopalń, w których po-
zostały rozproszone resztki ubogich rud miedzi [10, 11 ]. Z otrzymy-
wanych rozcieńczonych roztworów wycementowywano miedź.
Rozważano również możliwość zastosowania tej metody w przypad-
ku złóż trudnych do eksploatacji klasycznymi metodami górniczymi
(np. głęboko usytuowane pokłady, w których panuje wysoka tempe-
ratura). Podejmowane były też próby, mającego ułatwiać tego rodza-
ju ekstrakcję, podziemnego „rozkruszania" złoża przez podziemne
eksplozje nuklearne [5]. Wydaje się jednak, że metody te nie mają
większej przyszłości ze względu na stwarzane przez nie zagrożenia
środowiska.
W ostatnich latach obserwuje się znaczny wzrost zainteresowa-
nia możliwością stosowania w hydrometalurgii procesów biologicz-
nych (tzw. biohydrometalurgia). Wyrazem tego jest, między innymi,
poświęcenie specjalnego zeszytu czasopisma Hydrometallurgy
przedstawieniu blisko czterdziestu prac zajmujących się tą proble-
matyką [12]. Dotyczą one głównie, zarówno teoretycznej jak i pra-
ktycznej strony wykorzystywania odpowiednio dobranych szcze-
pów bakteryjnych do intensyfikacji utleniania rud siarczkowych
tlenem powietrza. Zajmują się również wykorzystywaniem różnego
rodzaju biomas do selektywnej akumulacji metali ciężkich, np. Au,
Ag, Cu, Zn, Cd, Cr, U, obecnych w roztworach w postaci kationów
lub anionów sprzężonych, jak również do „neutralizacji" i oczysz-
czania odpadowych roztworów przemysłowych.
W związku z coraz bardziej zróżnicowanymi potrzebami róż-
nych gałęzi przemysłu rozwija się, od kilkudziesięciu lat, inżynieria
materiałowa szukająca nowych tworzyw o specyficznych własno-
ściach. Jedną z najwcześniejszych metod ich otrzymywania jest
metalurgia proszkowa. Pozwala ona otrzymywać kompozyty —
„stopy" metali nie wykazujących wzajemnej rozpuszczalności, jak
również inny ich rodzaj — niemetale, np. grafit, tlenki metali, SiC
itp., rozproszone w fazie metalicznej. Potrzebne do tego proszki
metali, o wymaganych zazwyczaj wymiarach kilkudziesięciu do stu
kilkudziesięciu mikrometrów, niekiedy o szczególnych własno-
ściach [6], otrzymuje się często na drodze katodowego osadzania
(Cu, Ni, Ag itp.). Dobierając odpowiednio parametry elektrolizy
(skład elektrolitu, temperaturę oraz przede wszystkim gęstość prądu)
można uzyskać proszki o żądanej charakterystyce ziarnowej oraz
kształcie ziaren. Kompozyty typu ziarna niemetali rozproszone w os-
nowie metalu, można też otrzymywać prowadząc elektrolizę, w wa-
runkach pozwalających na otrzymanie litego osadu katodowego,
z elektrolitu zawierającego zawiesinę ziaren niemetalu (w ten sposób
otrzymuje się np. materiał na tarcze ścierne — ziarna diamentu
rozproszone w metalu). Ostatnio ukazała się obszerna monografia
poświęcona tym zagadnieniom [13].
Do metod hydrometalurgicznych należy również zaliczyć wy-
trącanie metali, z roztworów ich soli, działaniem reduktorów —
wspomnianejuż wytrącanie wodorem, działaniem SO2 lub redukto-
rów organicznych, otrzymywanie powłok Ni/P przez redukcję roz-
tworów soli niklu podfosforynami [14] itp.
Wybór metody metalurgicznej (pyro-, hydro-) zależy w pier-
wszym rzędzie od rodzaju metalu i jego rud (np. tlenkowe, siarczko-
we, polimetaliczne, ubogie lub bogate). Drugim istotnym czynni-
kiem jest dostępność i koszt energii. Obecnie podstawowym jej
źródłem są paliwa naturalne (węgiel, ropa, gaz) [15]. W przypadku
procesów metalurgicznych rolę „paliwa" odgrywa niekiedy siarka
obecna w rudach siarczkowych.
Energia elektryczna potrzebna do realizacji elektrolizjest droga
gdyż jest „produktem wtórnym". W kolejnych etapach jej otrzymywa-
nia (generator napędzany silnikiem spalinowym, parowym lub tur-
biną) część wyjściowej energii, otrzymywanej w procesie spalania,
ulega rozproszeniu. Względy ekonomiczne powodują więc, że ele-
ktrolizę stosuje się w pierwszym rzędzie w przypadku technologii,
których nie można inaczej realizować (np. elektrochemiczna rafina-
cja metali, metalurgia Al lub metali alkalicznych). W przypadku
pojawienia się taniej energii elektrycznej liczba procesów metalur-
gicznych stosujących elektrolizę niewątpliwie zwiększyłaby się zna-
cząco.
Czynnikiem mającym istotny wpływ na koszty procesów jest
wysokość nakładów na zabezpieczenie środowiska przed skażeniem.
W przypadku pyrometalurgii są to w pierwszym rzędzie koszty oczy-
szczania gazów (zawierających toksyczne pyły, tlenki siarki itp.),
zagospodarowywania odpadów flotacyjnych oraz żużli. W przypad-
ku hydrometalurgii są to koszty „neutralizacji" i zagospodarowania
387
roztworów odpadowych oraz pozostałości po ługowaniu.
Podstawą wyboru metody jest z reguły, uwzględniający powyż-
sze czynniki, rachunek ekonomiczny.
Literatura
\.Hubicki W.: Proc. of the Xth Int. Congress of History of Science. Ithaca
1962, t. 2, s. 829*833. Michale Sendigovius's Theory, its Origin and Signi-
ficance in the History of Chemistry.
2 SędzimirJ.: Hydrometallurgy, 2002, t. 64, s. 161*167, Precipitation of
Metals by Metals (cementation) — kinetics, eąuilibria.
3. Monografia (praca zbiorowa) Corrosion of metals, and Hydrogen
Related Phenomena. Elsevier 1991. Rozdział IX J. Sędzimir, Displacement
as a Particular Case of corrosion, s. 180*219.
4. Ullmann'sEncyclopediaof Industrial Chemistr. t. A 12, VCH, Wein-
heim, 1989.
5 Łftowski F.: Podstawy Hydrometalurgii. Wydaw. Nauk. Techn. 1975.
6. Charewicz. H7.: The2004ParkerCentreHydrometallurgy Conference,
Perth, Australia, Metal Coated Composite Powders from Pressure Reduction
of Co[II] with Hydrogen.
7. Billiter J.: Technische Elektrochemie, I. Band, Elektrometallurgie
wassriger Losungen, Halle, 1923.
8. Patentschrift 144282, patentiertimDeutschenReichvom7September
1902. „Dr. Stanisław Laszczynski in Miedzianka b. Kielce (Russ. Polen).
Yerfahren derelektrolytischen Gewinnung von Metallen, insbesonders Kup-
fer und Zink, aus ihren Erzen mittels unloslicher Anoden".
9. Hydrometallurgy and Refming of Nickel and Cobalt, 27th Annual
Hydrometallurgical Meeting, 1997, Ontario.
10. BiswasA., Davenport W.: Extractive Metallurgy of Copper, Perga-
raon Press, 1980.
11. Hong Yong Sohn, Wadsworth M. E.: Ratę Processes of Extractive
Metallurgy, Plenum Press, 1979.
12. Hydrometallurgy. October2003, t. 71, nr 1-2.
13. Burzyńsha L.: Metody Hydrometalurgiczne Otrzymywania Kompo-
zytów. Monografia 318, AGH Wydaw. Uczelniane 2003.
14. BrennerA.: Metal Finish. 1954, t. 52, nr 68.
15. Sędzimir J.: BIP AGH 2003, nr 114, Energetyka, wczoraj -dziś -jutro.

AGNIESZKA FORNALCZYK Rudy Metale R 49 2004 nr 8

LESZEK BLACHA UKD 669.343:669.054.7

WPŁYW TLENU ROZPUSZCZONEGO W CIEKŁEJ MIEDZI

NA PROCES ELIMINACJI Z NIEJ BIZMUTU

W artykule podjęto badania mające na celu określenie wpływu tlenu zawartego w cieklej miedzi na szybkość usuwania
z niej bizmutu na drodze rafinacji próżniowej. Badania te podjęto, gdyż metalu tego nie można usunąć z miedzi na drodze jej
elektrorafinacji do zawartości odpowiadającej normom miedzi beztlenowych. Zalożono też, że tlen może w znaczący sposób
wpływać na ten proces. Tlen należy do substancji powierzchniowo aktywnych, które mają zdolność do gromadzenia się na
powierzchni między fazowej dekla faza metaliczna—-faza gazowa. Tym samym może w sposób istotny wpływać na szybkość
procesu, szczególnie w przypadku, gdy ten determinowany jest transportem masy. Wpływ ten objawia się poprzez obniżenie
napięcia powierzchniowego, co powoduje utrudnienia w przedostaniu się elementu ciekłego metalu z głębi fazy na powierz-
chnię. Jednocześnie tlen może powodować powstawanie na powierzchni rniędzyfazowej blokującej warstwy tlenku metalu.

INFLUENCE OF OXYGEN DISSOLYED IN LIO.UID COPPER TO BISMUTH REMOVAL

In present work were executed the tests aimed at determination of the presence ofoxygen contained in liąuid copper upon
a ratę of bismuth removal by means ofvacuum refining. These examinations were undertook because it was assumed, that
oxygen may have a significant ejfect on thisprocess. The oxygen, like a sulfur, selenium andtellurium belongs to surface-active
substances, which have tendency to accumulation at interfacial surface: metallic liąuid phase—gaseous phase. Because of
that, they can influence significantly the ratę ofprocess, especially in case when mass transfer determines it. This influence is
manifested by reduction of surface tension, what provokes difficulties in passing of liąuid metal from deep inside the phase
onto a surface. At the same time oxygen can cause creation of a locking layer of metal oxide at interfacial surface.
Description of gaseous phase composition would reąuire to have at disposal the data related with the type ofparticles being
present therein, as well as the data concerning the constants of reaction eąuilibrium, their generation and description of
thermodynamic properties of components in condensed phase of this system. In case of copper in gaseous phase the only

Dr mc. Agnies-ka Fornalc^\k. dr hab. int Leszek Blacha, prof. n~w. — Politechnika Śląska, Katedra Metalurgii, Katowice.

388
components recorded in ąuantitles essential to presented analysis ai e particles of Cu(g) monomer. These data with reference
to bismuth are sliowing a presence Bi, , and Bi2/ ,> in gaseous phase. fu case of the presence ofoxy gen in the system, there are
also present the particles of BiO/ ,, Bi7O, „ Bi7O2,of Bi-,0-,,*, Bi,O4> ,,81^0^,* []]. Performed analysis of eąuUibrium
composition of gaseous phase over liąuid Cu-Bi-O solutions hadproved, that a rise ofoxygen content up to l % wt. in liąuid
alloy does not reduce considerably the partial pressure ofbismuth. h also causes no distinct rise of the pressure ofbismuth
oxides with respect to bismuth partial pressure. It means, thatfrom thermodynamic point ofview the elimination ofbismuth
in vacuum refining process is not executedfor such alloys by means of evaporation ofvolatile oxides ofthis metal.
To perform evaluation of the influence ofoxygen contained m liąuid copper upon process ofbismuth elimination, there were
executed the tests ofvacuum refining of Cu-Bi-O alloys containing up to l % bismuth and 0.5 % oxygen. The tests were madę
at temperatures 1373 and 1523 K under 67 Pa, 13.3 Pa and 1.33 Pa pressures. For these tests was used a laboratory vacuum
furnace VSG-02 Balzers. A sample of alloy was placed in crucible madę ofAl2Of The first sample was cast into a graphite
mould, while the second was left in crucible. The obtamed sample was weighed and subjected to chemical analysis.
The performed own research on elimination of bismuth from Cu-Bi-O alloys had confirmed the initial thermodynamic analysis
of process namely, had showed no influence ofoxygen contained in hąuid copper on the tested process. It can be stated, that
the oxygen contained in copper is causing no inhibition in the process ofbismuth elimination, nor by reduction of liąuid metal
surface tension nor by creation of a locklng kiyer ofbismuth oxides. Basing on performed research, as well as on calculations
of eąuilibrium composition of gaseous phase over liąuid solutions Cu-Bi-O it can be stated, that increase ofoxygen in liąuid
alloy does not cause in any distinct degree the bismuth partial pressure, nor is causing any distinct nse the partial pressure
ofbismuth oxides with regard to bismuth pressure. This means, that the process ofbismuth elimination from liąuid copper can
be executed only by evaporation ofmetallic admixture and not by evaporation ofvolatde oxides ofthis metal.

Wstęp Cu (1) -»C U(g) (2)

Metalurgiczne technologie próżniowe pozwalają na otrzymanie (3)

metali charakteryzujących się dużą czystością, a tym samym mającym
Bi (4)
szerokie zastosowanie w wielu gałęziach przemysłu. I tak np. jako
podstawowy metal wykorzystywany obecnie w elektronice i ele- 02(g) . • 2 BiO, (5)
(g)
ktrotechnice stosowana jest miedź beztlenowa otrzymywana na dro-
dze rafinacji próżniowej miedzi katodowej. Do zanieczyszczeń, 0 2(g) ->2Bi 2 0 (g) (6)
które w sposób wyraźny obniżają przewodność elektryczną miedzi
(7)
należy bizmut. Dodatkowo metalu tego nie można usunąć z miedzi
na drodze jej elektrorafinacji do zawartości odpowiadającej normom 3/20 •Bi2°3(g) (8)
miedzi beztlenowych.
W artykule podjęto badania mające na celu określenie wpływu 20 2 ( g ) ^Bi 3 0 4 ( g ) (9)
tlenu zawartego w ciekłej miedzi na szybkość usuwania z niej bi- j2(&) -» Bi406(g)
30 (10)
zmutu na drodze rafinacji próżniowej. Badania te podjęto, gdyż
założono, że tlen może w znaczący sposób wpływać na ten proces. Podstawowymi wykorzystanymi do obliczeń związkami były
Tlen podobnie jak siarka, selen czy telur należy do substancji zależności opisujące zmiany entalpii swobodnych procesów rozpu-
powierzchniowo aktywnych, które mają zdolność do gromadzenia szczania tlenu w kąpieli metalicznej (1), parowania (2-*4) oraz re-
się na powierzchni międzyfazowej ciekła faza metaliczna-faza gazo- akcji przebiegających z udziałem fazy gazowej (5-10) [2] W przy-
wa. Tyrn samym mogą w sposób istotny wpływać na szybkość padku teakcji rozpuszczania tlenu w ciekłej miedzi skorzystano
procesu, szczególnie w przypadku, gdy ten determinowany jest z zależności [3]
transportem masy. Wpływ ten objawia się poprzez obniżenie napię-
ApG,"(7) =-84322,152+ 5,108 r, J • mor1 (11)
cia powierzchniowego, co powoduje utrudnienia w przedostaniu się
elementu ciekłego metalu z głębi fazy na powierzchnię. Jednocześ- Autorzy tej zależności przy jej wprowadzaniu przyjęli za stan
nie tlen może powodować powstawanie na powierzchni międzyfa- standardowy l % atomowy roztwór tlenu w miedzi, spełniający
zowej blokującej warstwy tlenku metalu. prawo Henry'ego.
Do obliczeń prężności równowagowej wszystkich monomerów
Równowagowy skład fazy gazowej fazy gazowej posłużyły zależności (l 2+13), przy czym równowago-
nad ciekłymi roztworami Cu-Bi-O we prężności nad czystą kąpieląp, 0 obliczono z danych dotyczących
standardowej entalpii swobodnej parowani a poszczególnych skład-
ników
Opis składu fazy gazowej wymaga dysponowania danymi doty-
czącymi rodzaju cząstek w niej występujących, jak również danymi
o wartościach stałych równowagi reakcji ich tworzenia i opisem - „o „ _ „o
exp -
własności termodynamicznych składników w fazie skondensowanej
ww. układu. W przypadku miedzi w fazie gazowej jedynymi reje-
strowanymi w ilościach istotnych dla przedstawionej analizy są czą-
stki monomeru Cu^. Dane odnoszące się do bizmutu wykazują
obecność w fazie gazowej Bi( j i Bi^-j. W przypadku obecności
(13)
w układzie tlenu mamy także do czynienia z istnieniem w fazie gazowej
cząstek. BiO(g), Bi2O(g), Bi2O2(g), Bi2O3(g), Bi3O4(g), Bi4O5(g) [1].
W celu obliczenia cząstkowych prężności par składników fazy gdzie
gazowej uwzględniono przebieg następujących reakcji chemicz- p i i p;0 — prężności odpowiednio /-tego składnika nad roztworem
nych: oraz nad czystą kąpielą. Pa,
y( — współczynnik aktywności składnika i w stopie,
0 (1) ->0,5G 2 (g) (1) Xt — ułamek molowy składnika i w stopie,

389
R — stała gazowa, J • mol ' • K ', 1.00E+00
T— temperatura bezwzględna, K,
K— stała równo wagi y-tej reakcji przebiegającej z udziałem skład-
ników fazy gazowej,
f sta
A G( '(7) ndardowa entalpia swobodna odpowiednio procesów pa-
rowania i reakcji chemicznych przebiegających z udziałem fazy ga-
zowej, J • mol" .
Do obliczania prężności pozostałych składników fazy gazowej,
tj. dimerów, tetrametrów wykorzystano zależność [4]

/>- = -Y,)" (14)

gdzie
n — liczba atomów.
Przy obliczaniu prężności składników tlenkowych wzięto pod
uwagę przebieg następujących reakcji chemicznych
% mass. of oxygen
(15)
Rys. 1. Zmiana prężności bizmutu i tlenków bizmutu w zależności
od zawartości tlenu w stopie Cu-Bi-O w temperaturze 1373 K
gdzie
(Bi = l %)
x, y, z — współczynniki stechiometryczne,
dla której Fig. l. The partial pressures of Bi and BiO, Bi2O
above liąuid alloys Cu-Bi-O in temperaturę 1373 K (Bi = l %)

1,OOE+01i-
Po
A(G°)r= -RTln (16) 1.00E+00
0,2 0,4 0,6 0,8
Q.
^ 1.00E-02-
O
CN
g 1.00E-03-
Konieczne dane do obliczeń wartości entalpii swobodnej dla CL
układu Cu-Bi-O pozyskane z bazy danych termodynamicznych kom- ^ 1.00E-04- - -* - P(Bi)
O
puterowego programu HSC [1], zebrane zostały w tablicy 1. S- 1.00E-05- —• P(BiO)
0.
- - A - - P(Bi2O)
Tablica l =- 1.00E-06
S
Zmiany entalpii swobodnej [kJ/mol] reakcji przebiegających 11
1.00E-07
w układzie Cu-Bi-O w zakresie temperatur 1373-^1573 K
1.00E-08
Table l
1.00E-09*
Enthalpy of free reactions in Cu-Bi-O system in the
temperaturę 1373^-1573 K, kJ moF1 % mass.of oxygen

Temperatura, K Rys. 2. Zmiana prężności bizmutu i tlenków bizmutu w zależności

Reakcje przebiegające
w układzie Cu-Bi-O od zawartości tlenu w stopie Cu-Bi-O w temperaturze 1473 K
1373 1423 1473 1523 1573 (Bi = l %)
Fig. 2. The partial pressures of Bi and BiO, Bi2O
Bi(i)=Bi(g) 54,939 49,990 45.054 40,126 35,211
39,281 34,822
above łiąuid alloys Cu-Bi-O in temperaturę 1473 K (Bi = l %)
2Bi(i)=Bi2(S) 52,829 48,286 43,769
2Bi(1)+02(g)=2BiO(g, 51,221 45,929 40,666 35,429 30,220
2Bi(1)+0,502(g)=Bi20(2) 25,062 23354 21.671 20,017 18,384 Przy obliczaniu współczynników aktywności miedzi i bizmutu
2Bi(1)+02(g)=Bi202(g) 343,343 358,177 373,023 387,886 402,766 w ciekłych stopach skorzystano z zależności dla roztworu Cu-Bi-O[5]
2Bi(1)+3/202(g)=Bi203(g) -84,703 -78,532 -72356 -66,181 -59,997
-166,610 -156,184 -145.763 -135347 -124,934 (17)
3Bi(1)+202(g)=Bi304(g) In Ycu = - 0,5 • (ejjj • X|i + e° - X\ + 2 • e° , ••XQ)
4Bi(1)+302(g)=Bi406(g) -310,522 -290.702 -270.986 -251254 -231438

Tablica 2
Przyjęto również, że
Wartości współczynnika oddziaływania bizmutu na bizmut e^

Table 2
The interaction coefficient bismuth on bismuth e|j Wykorzystane w obliczeniach zależności, opisujące współczynniki
aktywności bizmutu w stanie nieskończonego rozcieńczenia lny,
Temperatura zaczerpnięto z pracy Zajączkowskiego [6]. Zależności opisujące
pBi
K
Ł
Bi współczynnik oddziaływania tlenu na bizmut a tlen na tlen — z prac
Wypartowicza [7] i Kojo [8]. Powyższe zależności mają postać
1373 -2,5
In y,Bi°° = - 1,7496 + 405,96/r (20)
1473 -2,3
1573 -2,3
e°I= -26457/7 + 7,9 (21)

390
 60
s?
£ 50
1523 K

30 - 1373K
"5
— -* — P(Bi) | 20 ~W +
LU
—m— p(Bio)
10 -
- - •afc--P(Bi2O)
O- 1.00E-OS

1.00E-07 O 0,2 0,4

% mass.of oxygen
Rys. 3. Zmiana prężności bizmutu i tlenków bizmutu w zależności
od zawartości tlenu w stopie Cu-Bi-O w temperaturze 1373 K
(Bi = 0,l%)
Fig. 3. The partial pressures of Bi and BiO, Bi2O
above liąuid alloys Cu-Bi-O in temperaturę 1373 K (Bi = 0,1 %)
% mass. of oxygen
Rys. 5. Wpływ zawartości tlenu w ciekłej miedzi na stopień
usunięcia z niej bizmutu w procesie rafinacji próżniowej
dla ciśnienia p = 67 Pa
Fig. 5. The effects of oxygen in łiąuid copper on elimination
of bismuth in vacuum refining process in pressure 67 Pa

ou -
vP
1
1523
o*

C"
701

i 60 -
v)
50 -
C. 40 -
.2 1373K
"ca 30 -
c
- -» - P(Bi) E -n
r- -_4_ —+
LU -* ^
—B— p(BiO) ^ *
jg 1.00E-04. 10 -
CL - - * - - P(Bi2O)
n
u ~
1.00E-05-
(D 0,1 0,2 0,3 0,4 0
1.00E-06
% mass. of oxygen

% mass.of oxygen Rys. 6. Wpływ zawartości tlenu w ciekłej miedzi na stopień

Rys. 4. Zmiana prężności bizmutu i tlenków bizmutu w zależności
od zawartości tlenu w stopie Cu-Bi-O w temperaturze 1473 K
(Bi = 0,l %)
Fig. 4. The partial pressures of Bi and BiO, Bi2O above liąuid
alloys Cu-Bi-O in temperaturę 1473 K (Bi = 0,1 %)
usunięcia z niej bizmutu w procesie rafinacji próżniowej
dla ciśnienia p = 13,3 Pa
Fig. 6. The effects of oxygen in liąuid copper on elimination
of bismuth in vacuum refining process in pressure 13,3 Pa
1 UU ~

= 16,18- 35 550/T (22) s? 90 |t~ m- Ł

_c£ 80 - —m
gdzie i
w
70 - 1523 K
T— temperatura, K. J3 60 -
Wartości współczynnika oddziaływania bizmut na bizmut za- o
czerpnięto z artykułu Jianga [9] (tabl. 2). 50 t A A

.2
Na rysunkach 1-^4 przedstawiono uzyskane na podstawie doko- "ro 40 -
c
nanych obliczeń zmiany prężności bizmutu i jego tlenków w cie- E 30 - 1373K
kłym stopie Cu-Bi-O. Przeprowadzona analiza równowagowego LU 20 -
składu fazy gazowej nad ciekłymi roztworami Cu-Bi-O wykazała, iż
10 -
wzrost zawartości tlenu do l % mas. w ciekłym stopie nie obniża
n -
w sposób znaczący prężności cząstkowej bizmutu. Nie powoduje on
jednocześnie wyraźnego wzrostu prężności tlenków bizmutu w sto- O 0,2 0,4
sunku do prężności cząstkowej bizmutu. Oznacza to, że z termo-
% mass.of oxygen
dynamicznego punktu widzenia eliminacja bizmutu w procesie rafi-
nacji próżniowej nie jest realizowana dla takich stopów na drodze
Rys. 7. Wpływ zawartości tlenu w ciekłej miedzi na stopień
odparowania lotnych tlenków tego metalu.
usunięcia z niej bizmutu w procesie rafinacji próżniowej
Wyniki badań własnych dla ciśnienia p = 1,33 Pa
Fig. 7. The effects of oxygen in łiąuid copper on elimination
Aby dokonać oceny wpływu zawartego w ciekłej miedzi na of bismuth in vacuum refining process in pressure 1,33 Pa

391
 Tablica 3 metru absorpcji atomowej firmy UNICAM model SOLAAR M6. Do
Wyniki zmian stężenia bizmutu i tlenu w ciekłej miedzi oznaczenia bizmutu generatorem promieniowania była lampa nieko-
uzyskane w procesie rafinacji próżniowej stopów Cu-Bi-O dowana firmy UNICAM. Zawartość tlenu badano przy wykorzysta-
niu analizatora RO-316 firmy LECO.
Table 3 Przeprowadzone badania własne eliminacji bizmutu ze stopów
Yariation of the bismuth and the oxygen content in liąuid the Cu-Bi-O potwierdziły wstępną analizę termodynamiczną procesu,
copper in vacum refining process a mianowicie nie wykazały wpływu tlenu zawartego w ciekłej mie-
dzi na badany proces. Można stwierdzić, że tlen zawarty w miedzi
Stopień nie powoduje zahamowania procesu eliminacji bizmutu czy to przez
C
o ' ^t usunię-
Lp. Symbol doświadczenia C
» obniżenienapięcia powierzchniowego ciekłego metalu, czy też przez
ciaBi
% mas. %/mas. %/mas. %
utworzenie blokującej warstewki tlenków bizmutu.
Obrazują to dane przedstawione na rysunkach 5*7 i w tablicy 3.
1 Cu-Bi- 1373-67-0,7931 0.7931 0,6221 0,00 22
2 Cu-Bi-1373-67-0,8835-0,11 0,8835 0,6744 0,11 24 Podsumowanie
3 Cu-Bi-1 373-67-0,8667-0.25 0,8667 0,6890 0,25 21
4 Cu-Bi-1 373-67-0,8663-0,43 0,8663 0,6728 0,43 22 Na podstawie przeprowadzonych badań a także obliczeń rów-
5 Cu-Bi-1 523-67-0,6389-0,00 0,6389 0,3101 0,00 51 nowagowego składu fazy gazowej nad ciekłymi roztworami Cu-Bi-O
6 Cu-Bi- 1 523-67-0,6737-0,09 0.6737 0,3239 0,09 52 można stwierdzić, iż wzrost zawartości tlenu w ciekłym stopie nie
7 Cu-Bi- 1523-67-0,6739-0, 16 0,6739 0,3210 0,16 52 obniża w sposób znaczący prężności cząstkowej bizmutu oraz nie
8 Cu-Bi- 1 523-67-0,677 1-0,34 0,6771 0,3352 0,34 51 powoduje wyraźnego zwiększenia prężności cząstkowej tlenków
bizmutu w stosunku do prężności bizmutu. Oznacza to, że proces
9 Cu-Bi-1373-13,3-0,8725 0,8725 0,7011 0,00 20
usunięcia bizmutu z ciekłej miedzi może być realizowany jedynie
10 Cu-Bi- 1 373- 1 3,3-0,9370-0, 17 0,9370 0,7361 0,17 21
przez odparowanie domieszki metalicznej, a nie na drodze odparo-
11 Cu-Bi- 1 373-13,3-0,8857-0,33 0,8857 0,7163 0,33 19
12 Cu-Bi-1373-13,3-0,8925-0,42 0,8925 0,7224 0,42 19 wania lotnych tlenków tego metalu.
13 Cu-Bi-1523-13,3-0,6984-0,00 0,6984 0,2097 0,00 70
14 Cu-Bi-1523-13,3-0,7083-0,08 0,7083 0,2128 0,08 70 Literatura
15 Cu-Bi-1523-13,3-0,7057-0,14 0,7057 0,2234 0,14 68
16 Cu-Bi-1523- 1 3,3-0,7045-0,25 0,7045 0,2345 0,25 67 1. HSC Chemistry Ver.4.1 Copyright (C), Outocumpu Research Oy,
Pori. Finland, A. Roine
17 Cu-Bi-1373- ,33-1,0186 1,0186 0,5288 0,00 48 2. Fomalczyk A.. Niesiony B., Łabaj J.: Acta Metallurgica Slovaca,
18 Cu-Bi-1373- ,33-1,0275-0,17 1,0275 0,5109 0,17 50 Kosice2001, nr 5, s. 555.
19 Cu-Bi-1373- ,33-1,0362-0,25 1,0362 0,5211 0,25 50 3. Kulkami A. D.: Metali. Trans. B, 1973, t .4, s. 1713*1721.
20 Cu-Bi-1373- ,33-1,0041-0,41 1,0041 0,5348 0,41 47 4. Ozberk E., Guthńe R.: Metali. Trans. B, t. 17B, March 1986*1987,
21 Cu-Bi-1523- ,33-0,4883-0,00 0,4883 0,0571 0,00 88 s. 87*100.
22 Cu-Bi-1523- .33-0,5172-0,10 0,5172 0,0620 0,10 88 5. Roine A., Jalkanen H.: Metali. Trans. B, t. 16B, March 1985,
23 Cu-Bi-1 523-1, 33-0,51 8 1-0,29 0,5181 0,0637 0,29 88 s. 129*141.
24 Cu-Bi-1 523- 1 ,33-0.53 1 6-0,41 0,5316 0,0941 0,41 82
6. ZajączkowskiA.: Prężność par i właściwości termodynamiczne ukła-
du Cu-Bi. Metale Nieżelazne '95, s. 23*32, Faculty of Non-Ferrous Metal of
Stanisław Staszic, University of Mining and Metallurgy and KGHM Polska
Miedź S.A. 2-nd Intemacionale Conference, Kraków. Poland, September
proces usuwania z niej bizmutu przeprowadzono próby rafinacji
7*9, 1995.
próżniowej stopów Cu-Bi-O zawierających do l % bizmutu i 0,5 %
7. Wypartowicz. J., Filtzner K.: Aktywność tlenu w rozcieńczonych
tlenu. Badania prowadzono w temperaturach 1373 i 1523 K przy roztworach bizmutu miedzi. Archiwum Hutnictwa 1983, t. 28, z. 2,
ciśnieniach 67, 13,3 i 1,33 Pa. W badaniach zastosowano laborato- s.209*219.
ryjny piec próżniowy YSG-02 firmy Balzers. Do pomiaru tempera- 8. Kojo l V., Taskmen P. A.: Erzmetall, 1987, t. 40, s. 138*144.
tury zastosowano termoelement Pt-PtRhlO a pomiar ciśnienia odby- 9. Jiang X. H, Lynch D. C, Davenport W. G.: Interaction of iron and
wał się za pomocą próżniomierza Thermovac TM201. Próbka stopu bismuth in molten copper. Trans. Inst. Min. Metali. C., 97, 1988, s. 102.
umieszczana była w tyglu z AUO3. Pierwsza próbka odlewana była
do formy grafitowej a druga pozostawiana była w tyglu. Otrzymaną
próbkę metalu ważono i poddawano analizie chemicznej. Pracę wykonano w ramach projektu badawczego 7T08B 04923
Oznaczenia zawartości bizmutu wykonano przy użyciu spektro- finansowanego przez Komitet Badań Naukowych.

392
RYSZARD KLUCZOWSKI Rudy Metale R 49 2004 nr 8
UKD 669.018.9:661.883.1:548:669-419.4
ROMANA ŚLIWA
ZBIGNIEW PĘDZICH

WPŁYW WYBRANYCH TECHNIK WYTWARZANIA NA EFEKT DYSPERSJI

FAZY METALICZNEJ W NANOKOMPOZYTACH NA OSNOWIE
TETRAGONALNYCH PO LI KRYSZTAŁÓW TLENKU CYRKONU

Przedstawiono wyniki badań mikrostruktury kompozytów wytworzonych na osnowie TZP (tetragonalne polikryształy tlenku
cyrkonu) z dodatkami 2 i 5 % udzialu objętościowego wolframu, niklu i molibdenu wprowadzanymi dwoma sposobami,
w postaci metalicznej i w postaci tlenku metalu, który następnie poddawano redukcji wodorem. Ustalono wpfyw obu metod
wprowadzania wtrąceń na zahamowanie rozrostu ziaren osnowy, co prowadzi do ujednorodnienia mikrostruktury kompozytu,
zapewniając poprawę jego wlaściwości mechanicznych.

AŃ INFLUENCE OF SELECTED FABRICATION TECHNIOUES

ON THE METALLIC PHASE DISPERSION EFFECT IN NANOCOMPOSITES
BASED ON TETRAGONAL ZIRCONIUM OXIDE POLYCRYSTALS

Microstructure of the TZP-basedcomposites (tetragonalzirconiapoly ery stal) with an addition of 2 and5vol. % oftungsten,
nickel and molybdenum has been examined. These additives were introduced into the matrix directly as metallic grains or in
a form of metal oxide subjected subseguently to reduction with hydrogen. It wasfound that the inclusions introduced by both
methods inhibited growth of the matrix grains which resulted in homogenization of the composite microstructure and
improvement ofits mechanical properties.

Wprowadzenie objętości A12O3 wytrzymałość na zginanie osiągała wartości od 2400

Kompozyty wzmacniane dyspersyjnie zawierają cząstki fazy
rozproszonej o rozmiarach ziaren rzędu ziaren osnowy, a ich udział
objętościowy w kompozycie wynosi poniżej 15 %. Nanokompozyty
są wykonane z proszków przynajmniej dwóch różnych materiałów,
przy czym ziarna jednej z faz proszków są wielkości nanometrycz-
nej. W praktyce przyjmuje się że „nanometryczność" oznacza wiel-
kość obiektu ok. 100 nm lub mniej. Po raz pierwszy ten rodzaj
kompozytu wytworzył Koichi Niihara w 1983 r. [2], od tamtej pory
powstało wiele prac dotyczących tego rodzaju kompozytów [1-^6],
w których zajmowano się badaniami wpływu wtrąceń zarówno na
strukturę, jak i na właściwości mechaniczne osnowy.
Materiały ceramiczne w tym TZP (tetragonalne polikryształy
tlenku cyrkonu) posiadają większą odporność na ścieranie niż mate-
riały metaliczne i ich stopy. Jednak ze względu na niską odporność
na kruche pękanie możliwości zastosowania materiałów ceramicz-
nych na elementy cierne jest mocno ograniczone. Dlatego- ogólną
koncepcją wytwarzania tego rodzaju kompozytów jest stworzenie
materiału, który mógłby być wykorzystany do konstruowania ele-
mentów odpornych na ścieranie i jednocześnie posiadający wysoką
odporność na kruche pękanie.
W pracy [6] przedstawiono metodę wytworzenia nanokompo-
zytu na bazie Y-TZP z udziałem molibdenu. Udziały objętościowe
Mo w kompozycie wynosiły 10, 20, 30, 40 i 50 %. Mieszaniny
proszków prasowano na gorąco pod ciśnieniem 30 MPa przez l godz.
w próżni w temperaturach 1400, 1500 i 1600 °C. W temperaturze
1500 °C uzyskano materiał o wysokiej wytrzymałości na zginanie
1700 MPa i odporności na kruche pękanie prawie trzykrotnie wię-
kszej od odporności czystego TZP. Poza tym wraz ze wzrostem
udziału objętościowego Mo powyżej 20 % (temperatury spiekania
1500 i 1600 °C) następował szybki wzrost Klc przy stałym poziomie
wytrzymałości na zginanie. Celu tego nie udaje się osiągnąć np.
w przypadku wprowadzenia A12O3, gdzie przy zawartości 30 %
do 3000 MPa ale drastycznie spada odporność na kruche pękanie [4,
5]. Jakkolwiek dodatek fazy A12O3 do osnowy Y-TZP nie powoduje
ogólnego poprawienia właściwości mechanicznych, to nanokompo-
zyty w tym układzie jak i czyste TZP w formie nanoceramiki, wy-
kazują właściwości materiału superplastycznego [l, 3] w wysokich
temperaturach (w temperaturze 1200 °C przy naprężeniu wzrastają-
cym od O do 70 MPa odkształcenie wynosi 75 % [3]). Z wyżej
wymienionych wyników badań przedstawionych w literaturze wy-
nika celowość poszukiwania materiału kompozytowego z udziałem
faz metalicznych o cechach wykazujących podwyższoną odporność
na kruche pękanie przy zadowalaj ących pozostałych właściwościach
mechanicznych: twardości, wytrzymałości na zginanie i odporności
na ścieranie. W pracy przebadano i przeanalizowano wpływ niewiel-
kich wtrąceń metalicznych molibdenu, niklu i wolframu wprowa-
dzanych dwoma sposobami, na mikrostrukturę kompozytu o osno-
wie tetragonalnych polikryształów tlenku cyrkonu.
Badania eksperymentalne
Przedstawiono koncepcję wytworzeniakompozytów ziarnistych
z osnową tetragonalnych polikryształów tlenku cyrkonu (TZP) za-
wierających jak najmniejsze dodatki metaliczne przy zastosowaniu
różnych metod ich wprowadzania do osnowy. Bezpośrednim celem
było zbadanie wpływu odizolowanych dodatków metalicznych (mo-
libdenu, wolframu i niklu) na konstytuowanie struktury finalnej
kompozytu mającej wpływ na właściwości mechaniczne ceramiki
TZP.
Jako materiał osnowy zastosowano proszek roztworu stałego
o składzie 3 % moli Y2O3-97 % moli ZrO2 (TZP-3Y, produkcji
Tosoh, Japonia).
Ponieważ celem pracy było sprawdzenie w jaki sposób odizolo-
wane wtrącenia metaliczne wpływają na właściwości osnowy TZP,
zdecydowano się na zastosowanie niewielkich udziałów objętościo-

Mgr inż. Ryszard Kluczowski. dr hab. inż. Romana Śliwa. prof. n:.w. — Politechnika Rzeszowska. Rzeszów, dr inż. Zbigniew Pędzich — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków.

393
wych tych dodatków (2 i 5 % udziału obj.) w postaci faz metalicz-
nych w osnowie TZP. Sporządzono proszki kompozytowe w ukła-
dach: TZP/Ni. TZP/W oraz TZP/Mo. W kompozycie zastosowano
proszki metaliczne produkcji Riedel-de-Haen (Niemcy). Podstawo-
wą metodą wprowadzania fazy metalicznej było mieszanie w młynie
mieszadłowym mieszaniny o odpowiednich proporcjach proszku
osnowy i proszku dodatków metalicznych, przez stosunkowo długi
czas (6 godz.). Prowadziło to do „rozsmarowania" metalu na po-
wierzchni ziaren ceramicznych.
W celu poprawienia homogeniczności układu zastosowano również
inną metodę wprowadzania fazy metalicznej. Mieszano proszek
osnowy z proszkiem odpowiedniego tlenku, a następnie taką mieszani-
nę poddawano redukcji wodorem. Metodę tę zastosowano wykorzy-
stując tlenki niklu (NiO), wolframu (WO3) i molibdenu (MoO3),
wykorzystując obliczenia termodynamiczne przedstawione w pracy [7].
Przygotowano w ten sposób kompozyty TZP/Ni, TZP/W i TZP/Mo
mające w składzie 2 i 5 % udziału objętościowego fazy metalicznej
w kompozycie. Zastosowano proszki tlenkowe produkcji Aldrich
Chemie Co. (USA) o wyjściowej średniej gradacji 20 |im. Proszki te
przed wymieszaniem z osnową ZrO2, zostały zmielone w młynie
mieszadłowym mielnikami TZP, w środowisku alkoholu etylowego.
Uzyskane uziarnienie proszków tlenkowych wprowadzanych do
proszku kompozytowego zostało scharakteryzowane przez pomiar
ich powierzchni właściwej i określenie wielkości cząsteczki BET
(Dbet). Wyniki badań powierzchni właściwej i wielkości cząstki BET
zaprezentowane są w tablicy 1. Wynika z nich, że przed redukcją
fazy tlenkowej do metalicznej, we wszystkich badanych układach
zapewniono rozmiar ziarna fazy metalicznej jako dodatku poniżej
wielkości ziarna osnowy w spieku.
Redukcja wymieszanych proszków (ZrO2 + nośnik odpowied-
Metal + TZP Tlenek metalu + TZP
Mieszanie w młynie mieszadłowym
Mieszanie w młynie mieszadłowym
(6 godz.) (6 godz.)
Redukcja mieszaniny proszków
(argon -4-10% wodoru)
temperatura 700 - 1000°C
niego metalu) odbywała się w mieszaninie argonu i wodoru, zawie-
rającej 10 % udziału objętościowego wodoru. Formowano złoże
proszku o grubości ok. 2 cm. Temperatury procesu zmieniano od 700
do 1000 °C w zależności od redukowanego składnika. Czas redukcji
uzależniono od jego ilości i wielkości złoża.
Przygotowane proszki spiekano pod ciśnieniem 25 MPa w prasie do
prasowania na gorąco firmy Thermal Technology typ HP 2000
w temperaturze 1500 i 1600 °C przez 40 min. Prędkości nagrzewa-
nia wynosiły ok. 8 °C/min, a prędkości chłodzenia 20 °C/min. Ba-
dane proszki były spiekane w matrycy grafitowej o średnicy 5 cm.
Otrzymane próbki poddano następującym badaniom:
— Oznaczenie gęstości pozornej otrzymanych spieków określono
wykorzystując metodę ważenia hydrostatycznego. Gęstość
względną obliczono jako stosunek gęstości pozornej do teorety-
cznej, obliczonej jako średnia ważona gęstości materiału osnowy
i dodatku.
— Analiza mikrostruktury ze względu na wielkość ziarna osnowy
i dodatków. Zdjęcia mikrostruktury wykonano na elektronowym
mikroskopie skaningowym przy powiększeniu 20 000 razy.
Średnią średnicę ziaren określono metodą odwrotności średnic
Sałtykowa. Wykonano dwa rodzaje pomiarów mikrostruktury:
1 — rozkładu wielkości ziaren osnowy w zależności od rodzaju
dodatków,
2 — rozkładu wielkości cząstek dodatków metalicznych.
Analiza wyników
Rysunek 5 przedstawia kompozyt TZP z 2 % objętości niklu
trawiony termicznie, w temperaturze 1350 °C przez okres godziny,
na którym uwidocznione są granice międzyziarnowe osnowy. Jasne
ziarna to dodatek cząstek metalicznego niklu. Prezentowany obraz
jest typowy dla tej mikrostruktury — obok bardzo drobnych, nano-
metrycznych elementów występują również cząstki o wielkości wię-
kszej niż przeciętne ziarno osnowy. W przypadku niklu wprowadza-
nego w postaci metalicznej uzyskano niski stopień dyspersji, co jest
uwidocznione na tym zdjęciu. Jak widać na rysunku 6 najlepszy
stopień dyspersji uzyskano dla kompozytów otrzymanych na drodze
redukcji tlenku niklu.
Rysunki 7 i 8 przedstawiają mikrostruktury kompozytów TZP/Mo
Tablica 2
Średnie wartości średnic i odchylenia standardowe
ziaren i dodatków metalicznych, gęstości względne

Spiekanie pod ciśnieniem Table 2

T = 1500 i 1600nC, p = 25MPa
J = 40 min., dT/dtwfn = 8° C/min, Ayerage diameters of the grains of matrix and metal
ilTIcllcU = 20°/min additives and standard deviations, relatiye densities

Średnica Odchyle- Średnica Odchyle- Gęstość

Rys. 1. Schemat procesu wytwarzania nanokompozytów ziaren nie stan- cząstek nie stan- wzgl.
Fig. 1. Diagram of the nano-composites fabrication process Materiał osnowy dardowe dodatków dardowe dw
metalicznych
(im um urn (im %
Tablica l
Charakterystyka proszków tlenkowych wprowadzonych TZP 0,854 0,35 99,7
do osnowy kompozytów TZP/metal 2Ni 0,689 0,28 0,410 0,14 97,1
5Ni 0,629 0,26 0,420 0,15 95,5
Table l 2Ni-H 0,606 0,25 0,409 0,14 98,5
Characteristics of the oxide powders introduced 5Ni-H 0,609 0,24 0,404 0,13 96,4
to the matrix of the TZP/metal composites 2W 0,645 0,26 0,284 0,09 99,7
5W 0,644 0,25 0,314 0,10 99,2
Powierzchnia Wielkość 2W-H 0,532 0,21 0,283 0,09 99,5
Materiał właściwa Sw cząstki BET Dba 5W-H 0,697 0,29 0,395 0,13 99,5
m2/g nm 2Mo 0,540 0,20 0,436 0,16 99,4
5Mo 0,612 0,24 0,374 0,12 99,6
NiO 9,5 95 2Mo-H 0,603 0,24 0,532 0,19 99,9
WO3 10,4 80 5Mo-H 0,588 0,22 0,356 0,13 99,9
MoO3 12,3 105
H — oznacza próbki poddane redukcji wodorem

394
 afi
0,9-1
!r
1*0,8-
o
0
ro
0,6- ES
E 0,5
N 0,4-
£> 0,3 -
o composite with 5 vol. % W introduced in a metallic form, h — grain size
L
^ 0,2-
§0.1-
n-
Rys. 2. Wykres wielkości ziaren osnowy i dodatku w zależności
od sposobu ich wprowadzania i od udziału objętościowego dla
kompozytów TZP/Ni
a — wielkość ziaren czystego TZP, b — wielkość ziaren osnowy w kom-
pozycie z 2 % obj. Ni wprowadzonym w postaci metalicznej, c — wiel-
kość ziaren osnowy w kompozycie z 5 % obj. Ni wprowadzonym w posta-
ci metalicznej, d — wielkość ziaren osnowy w kompozycie z 2 % obj. Ni
wprowadzonym w postaci tlenkowej, e — wielkość ziaren osnowy w kom-
pozycie z 5 % obj. Ni wprowadzonym w postaci tlenkowej,/— wielkość
ziaren wtrąceń w kompozycie z 2 % obj. Ni wprowadzonym w postaci metali-
cznej, g — wielkość ziaren wtrąceń w kompozycie z 5 % obj. Ni wprowa-
dzonym w postaci metalicznej, h — wielkość ziaren wtrąceń w kompozycie
z 2 % obj. Ni wprowadzonym w postaci tlenkowej, i — wielkość ziaren
wtrąceń w kompozycie z 5 % obj. Ni wprowadzonym w postaci tlenkowej
Fig. 2. Diagram representing size of the grains of a matrix
and an alloy additive in dependence on a form in which Ni was
introduced and on its volume fraction for the TZP/Ni composites
a — grain size of a pure TZP, b — grain size of a matrix in the composite
with 2 vol. % Ni introduced in a metallic form, c — grain size of a matrix
in the composite with 5 vol. % Ni introduced in a metałlic form, d — grain
size of a matrix in the composite with 2 vol. % Ni introduced in an oxide
form, e — grain size of a matrix in the composite with 5 vol. % Ni introdu-
ced in an oxide form,/— grain size of inclusions in the composite with 2
vol. % Ni introduced in a metallic form, g — grain size of inclusions in the
composite with 5 vol. % Ni introduced in a metallic form, h — grain size
of inclusions in the composite with 2 vol. % Ni introduced in an oxide
form, i — grain size of inclusions in the composite with 5 vol. % Ni intro-
duced in an oxide form
Rys. 3. Wykres wielkości ziaren osnowy i dodatku w zależności
od sposobu ich wprowadzania i od udziału objętościowego
dla kompozytów TZP/W
a — wielkość ziaren czystego TZP, b — wielkość ziaren osnowy w kom-
pozycie z 2 % obj. W wprowadzonym w postaci metalicznej, c — wiel-
kość ziaren osnowy w kompozycie z 5 % obj. W wprowadzonym w posta-
ci metalicznej, d — wielkość ziaren osnowy w kompozycie z 2 % obj.
W wprowadzonym w postaci tlenkowej, e — wielkość ziaren osnowy
w kompozycie z 5 % obj. W wprowadzonym w postaci tlenkowej,
/— wielkość ziaren wtrąceń w kompozycie z 2 % obj. W wprowadzonym
w postaci metalicznej, g — wielkość ziaren wtrąceń w kompozycie z 5 %
obj. W wprowadzonym w postaci metalicznej, h — wielkość ziaren wtrą-
ceń w kompozycie z 2 % obj. W wprowadzonym w postaci tlenkowej,
i — wielkość ziaren wtrąceń w kompozycie z 5 % obj.
W wprowadzonym w postaci tlenkowej
Fig. 3. Diagram representing size of the grains of a matrix and an
alloy additive in dependence on a form in which W was
introduced and on its volume fraction for the TZP/W composites
a — grain size of a pure TZP, b — grain size of a matrix in the composite
with 2 vol. % W introduced in a metallic form, c — grain size of a matrix
in the composite with 5 vol. % W introduced in a metallic form, d — grain
size of a matrix in the composite with 2 vol. % W introduced in an oxide
form, e — grain size of a matrix in the composite with 5 vol. % W introdu-
ced in an oxide form,/— grain size of inclusions in the composite with 2
vol. % W introduced in a metallic form, g — grain size of inclusions in the
of inclusions in the composite with 2 vol. % W introduced in an oxide
form, i grain size of inclusions in the composite with 5 vol. % W introdu-
ced in an oxide form
0,9 n
<n 0,6 -
o
roO,5-
§0,4-
'
.^0,3^ 0,2
|
^0,1
§ O
Rys.4. Wykres wielkości ziaren osnowy i dodatku w zależności
od sposobu ich wprowadzania i od udziału objętościowego
dla kompozytów TZP/Mo
a — wielkość ziaren czystego TZP, b — wielkość ziaren osnowy w kom-
pozycie z 2 % obj. Mo wprowadzonym w postaci metalicznej, c — wiel-
kość ziaren osnowy w kompozycie z 5 % obj . Mo wprowadzonym w posta-
ci metalicznej, d — wielkość ziaren osnowy w kompozycie z 2 % obj. Mo
wprowadzonym w postaci tlenkowej, e — wielkość ziaren osnowy w kom-
pozycie z 5 % obj. Mo wprowadzonym w postaci tlenkowej,/ — wielkość
ziaren wtrąceń w kompozycie z 2 % obj. Mo wprowadzonym w postaci
metalicznej, g — wielkość ziaren wtrąceń w kompozycie z 5 % obj. Mo
wprowadzonym w postaci metalicznej, h — wielkość ziaren wtrąceń
w kompozycie z 2 % obj. Mo wprowadzonym w postaci tlenkowej,
;' — wielkość ziaren wtrąceń w kompozycie z 5 % obj, Mo
wprowadzonym w postaci tlenkowej
Fig. 4. Diagram representing size of the grains of a matrix and an
alloy additive in dependence on a form in which Mo was
introduced and on its volume fraction for the TZP/Mo composites
a — grain size of a pure TZP, b — grain size of a matrix in the composite
with 2 vol. % Mo introduced in a metallic form, c — grain size of a matrix
in the composite with 5 vol. % Mo introduced in a metallic form, d — gra-
in size of a matrix in the composite with 2 vol. % Mo introduced in an oxi-
de form, e — grain size of a matrix in the composite with 5 vol. % Mo
introduced in an oxide form,/ — grain size of inclusions in the composite
with 2 vol. % Mo introduced in a metallic form, g — grain size of
inclusions in the composite with 5 vol. % Mo introduced in a metallic
form, h — grain size of inclusions in the composite with 2 vol. % Mo
introduced in an oxide form, ; — grain size of inclusions in the composite
with 5 vol. % Mo introduced in an oxide form
•
Rys. 5. Mikrostruktura kompozytu TZP z 2 % obj. niklu
wprowadzonego w postaci metalicznej
Fig. 5. Microstructure of the TZP composite with 2 vol. % Ni
introduced in a metallic form
395

Rys.6. Mikrostruktura kompozytu TZP z 5 % obj. otrzymanego na
drodze redukcji tlenku niklu
Fig. 6. Microstructure of the TZP composite with 5 vol. % Ni
obtained by nickel oxide reduction
Rys. 7. Mikrostruktura kompozytu TZP/2 % obj. Mo otrzymanego
drogą redukcji tlenku molibdenu
Fig. 7. Microstructure of the TZP composite with 2 vol. % Mo
obtained by molybdenum oxide reduction
Rys. 8. Mikrostruktura kompozytu TZP/5 % Mo obj. otrzymanego
drogą redukcji tlenku molibdenu obj.
Fig. 8. Microstructure of the TZP composite with 5 vol. % Mo
obtained by molybdenum oxide reduction
otrzymanych drogą redukcji tlenku molibdenu. Na rysunkach tych
widać wysoki stopień dyspersji cząstek molibdenu w przypadku
2 % udziału obj. dodatku metalu. W próbce zawierającej 5 % obję-
tościowych Mo wyraźnie widoczna jest tendencja do aglomeracji
cząstek fazy metalicznej.
Rysunki 9 i 10 przedstawiają mikrostruktury kompozytów TZP/W
otrzymanych na drodze mieszania proszku osnowy z metalicznym
wolframem. W kompozycie TZP/2 %W (rys. 9) uzyskano wysoki
stopień dyspersji. W przypadku kompozytu TZP/5 %W (rys. 10)
wolfram wykazuje tendencje do aglomeracji. Rysunki 11 i 12 przed-
396
Rys. 9. Mikrostruktura kompozytu TZP z 2 % obj. wolframu
wprowadzonego w postaci metalicznej
Fig. 9. Microstructure of the TZP composite with 2 vol. % W
introduced in a metallic form
Rys. 10. Mikrostruktura kompozytu TZP z 5 % obj. wolframu
wprowadzonego w postaci metalicznej
Fig. 10. Microstructure of the TZP composite with 5 vol. % W
introduced in a metallic form
stawiają mikrostruktury kompozytów TZP/W otrzymanych na dro-
dze mieszania proszku osnowy z proszkiem tlenku wolframu. Za-
równo w przypadku 2 i 5 % udziału objętościowego wolframu uzy-
skano wysoki stopień dyspersji cząstek tego metalu.
W tablicy 2 zebrano wyniki obliczeń średnich wartości średnic
objętościowych i odchyleń standardowych ziaren osnowy i wtrąceń
metalicznych oraz wartości gęstości względnych otrzymanych kom-
pozytów. Przedstawione w tej tablicy wyniki pokazują, że wszy-
stkie dodatki metaliczne wprowadzane do osnowy TZP, zarówno
w postaci metalicznej, jak i tlenku danego metalu, spowodowały
podczas spiekania wyraźne zmniejszenie przeciętnej wielkości zia-
ren osnowy. Największy stopień redukcji wielkości ziaren osnowy
uzyskano dla kompozytu w układzie TZP + 2 % wolframu wprowa-
dzanego w postaci tlenku oraz dla kompozytu TZP + 2 % molibdenu
wprowadzanego w postaci metalicznej i wyniósł on w obu przypad-
kach ok. 37 %. W przypadku pozostałych kompozytów z molibde-
nem przeciętna wartość średnicy ziaren osnowy jest większa o ok.
60 nm. Na rysunkach 2, 3 i 4 zobrazowano wyniki obliczeń średnich
wartości średnic objętościowych ziaren osnowy i ziaren dodatków
metalicznych wprowadzanych obiema metodami.
Analizując szczegółowo hamujący wpływ dodatków na rozrost
ziarna osnowy można stwierdzić, że w układzie TZP/Ni, cząstki fazy
metalicznej wprowadzane drogą redukcji w wodorze bardziej ograni-
czają rozrost ziaren osnowy, chociaż ich wielkość jest taka sama jak
ziaren metalicznych uzyskanych w drodze mielenia proszku metalu.
W układzie TZP/W uzyskano najmniejsze wartości przeciętnej
wielkości ziarna fazy dodatku. Wielkość cząstek metalicznych zale-
ży od ich ilości (są przeciętnie większe dla udziału wolframu w ilości
5 % objętościowych) nie zależy zaś od sposobu wprowadzania me-
talu. W układzie tym obserwuje się stosunkowo największe przecięt-
 Rys. 11. Mikrostruktura kompozytu TZP/2 % W otrzymanego
drogą redukcji tlenku wolframu
Fig. 11. Microstructure of the TZP composite with 2 vol. % W
obtained by tungsten oxide reduction
ne rozmiary ziaren osnowy.
Kompozyty TZP/Mo wykazują odwrotną tendencję co do przecięt-
nej wielkości ziarna wtrąceń. Wyższe ich udziały objętościowe (5 %)
dają wyraźnie mniejsze przeciętne cząstki, zarówno w układach
z dodatkami wprowadzanymi w postaci metalicznej, jak i w postaci
tlenku odpowiedniego metalu.
Z prezentowanych danych dotyczących gęstości względnej (tablica
2) wynika, że w większości z badanych układów udaje się uzyskać
spieki o gęstości względnej przekraczającej 99 %. Jedynie materiały
zawierające dodatek niklu zagęszczały się gorzej. Wyraźnie widocz-
ny jest wpływ ilości cząstek dodanej fazy, jeżeli jest ich więcej
zagęszczenie jest gorsze. Istotna jest również metoda wprowadzania
tych dodatków. Proszki wprowadzane w postaci metalicznej zagęsz-
czają się gorzej niż proszki wprowadzane w postaci tlenku metalu,
co jest szczególnie widoczne w tworzywie zawierającym 2 % Ni
(rys. 5). Wprowadzenie metalu poprzez mieszanie daje nie tyłko
najgorzej zagęszczony materiał, ale także bardzo zaglomerowaną
mikrostrukturę. Pozostałe dwa rodzaje wtrąceń: wolfram i molibden
pozwoliły uzyskać bardzo dobrze zagęszczone (pow. 99 %) kompozyty.
Obserwacja mikrostruktur kompozytowych i analiza histogra-
mów rozkładów wielkości ziaren dodanej fazy pokazuje, że wielko-
ści cząstek wynoszą powyżej 100 nm. Uzyskane proszki kompozy-
towe przy zastosowaniu obydwu metod syntezy wykazują szerokie
rozkłady wielkości cząstek wprowadzanej fazy. Najmniejsze z nich
mają wielkość rzędu kilkunastu nanometrów, największe jednak
sięgają l (im. W efekcie, średnie wielkości ziaren wahają się w za-
leżności od układu od 284 do 532 nm. W każdym kompozycie
jednak uzyskane wielkości cząstek wprowadzanych dodatków są
mniejsze od przeciętnej wielkości ziarna osnowy. W tym znaczeniu
wytworzono kompozyty o mikrostrukturze składającej się z drob-
niejszych ziaren niż ziarna materiału osnowy.
Zaprezentowane w pracy mikrofotografie wyraźnie pokazują
tendencję do aglomeracji cząstek wprowadzanego dodatku, zależną
przede wszystkim od jego rodzaju, ale także od ich ilości i sposobu
wprowadzenia do osnowy.
Wnioski
1. Wyniki badań eksperymentalnych wykazały przydatność obu
Rys. 12. Mikrostruktura kompozytu TZP/5 % W otrzymanego
drogą redukcji tlenku wolframu
Fig. 12. Microstructure of the TZP composite with 5 vol. % W
obtained by tungsten oxide reduction
metod łączenia proszków do wytworzenia kompozytów nanometry-
cznych. Uzyskane materiały wykazują stosunkowo szeroki rozkład
wielkości ziaren wprowadzanych wtrąceń. We wszystkich zastoso-
wanych układach kompozytowych otrzymano tworzywa o wielko-
ści cząstek wyraźnie mniejszej od przeciętnej wielkości ziarna osno-
wy w danym kompozycie.
2. Najlepsze zagęszczenia uzyskano w przypadku kompozytów
w układach TZP/W oraz TZP/Mo (99 %). Mniejsze zagęszczenie
uzyskano w przypadku kompozytów TZP z niklem, co może decy-
dować o właściwościach mechanicznych tych kompozytów. Zagę-
szczenie pogarszało się wraz ze wzrostem udziału objętościowego
niklu i jest mniejsze w przypadku kompozytów z niklem wprowa-
dzanym w postaci metalicznej.
3. Oszacowano skalę hamującego wpływu wtrąceń molibdenu, ni-
klu i wolframu na rozrost ziaren osnowy TZP.
4. Zastosowanie zunifikowanej procedury otrzymywania proszków
kompozytowych wskazało na możliwość wytworzenia materiałów
o wyraźnie zróżnicowanych parametrach mikrostruktury. Może to
stanowić wskazówkę, że dalsze badania nad tymi materiałami po-
winny być prowadzone po zoptymalizowaniu sposobu wytwarzania
proszków kompozytowych.
Literatura
1. Niihara K.: New Design Concept of Structural Ceramics — Ceramics
Nanocomposites. The Centennial Memoriał Issue of the Ceramic Society of
Japan, 1991, nr 99, s. 974-982.
2. Niihara K., Hirai T.: Seramikkusu, 1986, nr 26, s. 598-604.
3. YoshimuraM., Ohjo T., Sando M., Niihara K.: Superplasticty ofZrO2
and ZrO2/AhO3 composite consisting of nań- sized grains. Mat Res Innovat
1998, nr 2, s. 83-86.
4. Tsukuma K., Ueda K., Shimada M.: J. Am. Ceram. Soc. 1985, nr 68, C5.
5. Shikata R., Urata Y., Shiono T.. Nishikawa T.:J. Japan. Soc. Powder
Powder Metali. 1990, nr 37, s. 357.
6. Nawa M., YamazakiK., Sekino T., Niihara K.: Materials Letters, 1994,
nr 20, s. 299-304.
7. Pędzich 2.: Raport końcowy projektu badawczego T08D 013 15.
Kompozyty ziarniste z osnową ZrOi zawierające wtrącenia faz kowalencyj-
nych i metalicznych. Kraków 2000.
397
RUDOLF KRZYŻAK Rudy Metale R 49 2004 nr 8
UKD 54-162:549:669.849:546.719

AŃ ACCOUNT TO THE MINERALOGY OF Re-BEARING PHASES

The up-to-date mineralogy ofRe is somewhat different from that freąuently presented in the world-wide-known literaturę,
and namely the contemporary formula of dzhezkazganite is ReMoCu2PbS6. Besides, native Re, a Re amount of Cu-Mo-S-,
Cu-Mo-As-S-, crichtonite-senaite mineral groups andanhydrite is wellknown. A Re-bearing galena-likephase, with Re amount
of about 3.0 wt.%, was encountered in Hovin, Telemark, Norway. This phase mainly occurs with bornite, galena and
chalcopyńte, being apartofthis metamorphosed assemblage. The pre-metamorphic assemblage must have been 'saturated'
with Re (high isomorphic capacity).

PRZYCZYNEK DO MINERALOGII RENU

Aktualna mineralogia minerałów renu jest nieco odmienna od często prezentowanej w znanej literaturze. Wzór dżezkazga-
nitu brzmi obecnie: ReMoCu2PbS6. Dobrze znane jest ponadto występowanie renu rodzimego oraz to, iż takie grupy mineralne
jakCu-Mo-S, Cu-Mo-As-S, krichtonitu-senaitu, czy też anhydryt zawierają Re. W zlożuHovin (Telemark, Norwegia) znaleziono
galenopodobny mineral z zawartością Re okolo 3,0 % wagowo. Mineral ten jest częścią zmetamorfizowanego zespołu
mineralów wraz Z bornitem, galena i chalkopirytem. Pojemność izomorficzna tego zespolu minerałów ze względu na Re przed
metamorfizmem musiata być duża.

Introduction texture (Ruś.: poperechno-diagonal'no-srostkovye tekstury); only

The aim of this paper is to describe a Re-bearing galena (but see
below), and to indicate the existence of several, apparently less-
known papers on Re. The content of this paper is mainly based on
one item of the author's unpublished work [1]. The contemporary
knowledge about Re-minerals was partly summarized by a few
authors [2-^-5]. Hints to the milieu of Re-minerals have recently been
given as well [6]. Recently, not only ReS2, but also diverse Re- and
Re-Mo sulphides have been described from exhalites and sublimates
of theKudryayyy Yolcano [2, 3,7, 8]. It is worth noting that the (one
of the) newest formuła of dzhezkazganite is ReMoCu2PbS6 [4], and,
that the Re-minerals have been known for long, e.g. native Re in
wolframite and in a meteorite sińce 1976 [6, 9]. The problem of Re
in molybdenite, jordisite and the like is well known, but there are
several other Re-containing ones; Cu-Mo-S minerals are mostly
Re-bearing, and the same is valid for two series of Cu-Mo-As-S
minerals from Kupferschiefer [10]. The [11] described a Re-bearing
mineral of the (probably) crichtonite-senaite group, whereas in [7],
the authors report on Re content of, e.g. anhydrite, powellite and
cosalite.
Geology
The deposit of Hovin, 102 km to W-WWS from Oslo, is a poly-
metallic, metamorphosed one, with its own metasomatites and łatę,
also, ore-bearing veins. About 70 ore minerals, many being hitherto
unknown ones, were described there by the present author [1]. One
of the ore associations (= inventory stocks) is hosted by meta-gab-
broic rocks, and mainly composed of Fe-Ti oxides, chalcopyrite,
bornite and galena. Sphalerite, hawleyite and molybdenite being
subordinate ones, whereas pyrite, carrollite, hessite, an Ag-Cu sul-
pho-selenide and sulpho-telluride are metamorphic in origin; pyrrho-
tite and barite being łatę ones. The Cu-Ag-metal metasomatosis, i.e.
the metal metasomatic alteration of the (metamorphosed) ore, is
almost absent there as compared with the other associations of the
deposit, but the Re-Pb phase is worth noting. The samples with the
phase (mineral) originate from two drill-holes (depth 27.70, 45.90
and 27.20 m) and one adit. The Cu ore of the association (containing
the phase) is mainly of sideronic, granoblastic and decussate struc-
ture with spotty, flamy, massive and the cross-diagonal-aggregated
the 'European' definition of texture and structure is being used here [1].
Methods
Ore microscopy and diverse methods of electron microprobe
analy sis (EPMA) have been used to analy se the Re-Pb phase. A grain
of 6 microm. in size of it was analysed by wavelength-dispersive
(WDS) method at 20 kV and 10 nA, but without Re standard. Re
content from spectra has been added — which is allowed at Iow
amount of an element [12]. Chalcopyrite (for Cu,Fe and S), PbS,
Bi2S3, Ag and Se served as standards. JEOL 733 with the on-line and
drift-correction programmes was used (Uniyersity of Copenhagen).
To energy-dispersive analysis (EDS) 'Tracor' was used, at 20 kV
(Aarhus University).
Description
The Re-bearing phase occurs in the same manner as galena does
(Fig. 1) and, especially, as emulsion in bornite, blebs in chalcopyrite
or as a droplet in Cd-bearing sphalerite metacryst (this analysed). It
is difficult or not possible to tell the grains of the phase from those
of galena. However, ablack tarnish (as kuroko galena) or coffee-milk
hue may betray its presence. Galenas of the association (of the
assemblage) are of high isomorphic capacity, e.g. the cadmic and
cuproan gałenas were encountered there. The Re-bearing phase was
found in, at least, 4 of 30 samples of the association. The analysis of
the phase (Tab. 1) along with those of gałena and cuproan galena of
the same assemblage have led to the following formulae of the three:
Re-Pb phase, Pb085Cu007Fe004Re003S1 01Se001 D;
galena, Pb0 95Cu003Fe00,S1 and
cuproan galena, Pb0 89Cu0 j iFe0o2S097Se 001,
as based on the assumption, Z = 2 atoms per formuła unit (p.f.u.).
Iron was not subtracted in order not to worsen the formulae. The
problem of Cu and, especially, Fe in diverse gałenas, or simply , Pb-S
minerals is morę complicated [ l ], but being beyond the scope of this
work. The analysed grains of gałenas were not smali, e.g. of 20
microm. Cd-sphalerite surrounding the Re-Pb phase might only have
yilded the iron radiation, if whatsoever (6.89 wt.% Cd and 0.69 wt.%
Fe according to standardless EDS analysis) — cf. (Tab. 1).

M.Sc., cand. scient. Rudolf Krzyżak — Dept. of Unique Engines. Faculty of Mechanical Eng. The Technical University of Cracow. formerly: Dept. of Mineralogy. Geological
Institute. University of Copenhagen. Copenhagen.

398
 Conclusion

It is to notę that the other formulae of dzhezkazganite are known

as well, e.g. Re(Mo)S9, where Pb is a tracę in łattice of the minerał,
vis. [13]. As regards the phase from Hovin, its origin is seen, by
analogy to galena, being in harmony with that of the metamorphosed
ore assemblage. This assemblage, i.e. chalcopyrite, bornite, galena,
sphalerite, hawleyite along with Fe-Ti oxides and amphiboles survived
metamorphism of about 500 °C as 'compounds' and re-appeared
with the changed composition [1]. Hence, the pre-metamorphic
assemblage must have been 'saturated' with Re (high-temperature
isomorphic capacity).
The minerals of the association are generally rich in Fe.
In substance, the phase under in vestigation is deemed Re-bearing
galena, albeit it need not to be so. Morę grains are needed to establish
the yirtual amount of Re in the phase. In spite of the difference
between the peaks of Re and Pb on spectra, the phase should be
re-analy sed according to the present author' s opinion. Unfortunately,
without new samples from prospective drillings the-above goals
cannot be attained. It may also happen that the true formuła of the
phase is much morę complicated, e.g. based on many atoms p.f.u. —
a feature which cannot be recognised by common microprobe. In
spite of the existence of some hints, no comments on crystal chem-
istry of the phase will be given here. Owing, however, the peculiar
features of the galena structure and the yarious affinities of Re-ion,
there are several ways of incorporating of Re into it (upon reąuest).
This study is tentative in character, and, a Pb-Re sulphide,
Fig. l. Re-Pb phase in Cd-sphalerite: white (centre) — the phase, (Re,Pb,Mo)S2, with Pb and Re amounts eąual, is already known, vis.
light gray (plain, centre) — Cd-sphalerite, łight gray (craąuelure) [4]. Rhenium is freąuently believed to be confined to basie magmas.
— bornite, gray — chalcopyrite. Sarnple from adit E-15. Such an opinion seems to hołd in Hovin, metals of which are
Microprobe analyser. The bar 100 microm supposedly of the basic-magma provenance [1].
Rys. l. Faza Pb-Re w kadmonośnym sfalerycie: faza Pb-Re
(biała, w środku); kadmonośny sfaleryt (jasnoszary, gładki, References
środek); bornit (jasnoszary, spękany); chalkopiryt (szary).
Próbka ze sztolni E-15. Mikroanalizator rentgenowski. 1. Krzyżak R.: Ore mineralogy of the Hovin-Deposit, Telemark, Norway.
Copenhagen 1995. Univ. of Copenhagen. p. 578. Unpubl. (English with a
Wzorzec skali: 100 |im Danish synopsis).
2. Korzhinskiy M. A., Tkachenko S. L, Romanenko f. M., Shteynberg G.
Table l S., Shmulovich K. L: Geokhimiya i renieyaya mineralizatsia yysokotempera-
tumykh gazoyykh struy yulkana Kudryayyy, ostrov Iturap, Kuril'skie Ostro-
Microprobe analysis of the Re-Pb phase and galenas (wt. %) va. Doklady RAN 1993, v. 330, No. 5, p. 627-629.
3. Korzhinsky M. A., Tkachenko S. /., Shmulovich K. L, Taran Y. A.,
Tablica l Steinberg G. S.: Discoyery of a pure rhenium minerał at Kudriayy yolcano.
Analiza chemiczna fazy Pb-Re i galen, % wag. Naturę 1994, v. 369, No. 5 MAY, p. 51-52.
Mikroanalizator rentgenowski 4. GenkinA.D., Poplavko E. M., Gorshkov A. L, TsepinA. /., Sivtsov A.
V.: Novye dannye o dzhezkazganite — sulfide reniya, molibdena, medi
Grain Re-Pb Galena Cu-galena Cu-galena Theor. i svtntsa — iż mestorozhdeniya Dzhezkazgan (Kazakhstan). Geol. Rudn.
phase galena Mestorozh. 1994, v. 36, No. 6, p. 536-544.
No of analyses 1 1 1 1 5. Peltonen P., Pakkanen L., Johanson B.: Re-Mo-Cu-Os sulphide from
the Ekojoki Ni-Cu deposit, ŚW Finland. Minerał Petrol 1995, v. 52,
Fe 0.94 0.32 0.94 0.54 _ p. 257-264.
Cu 1.96 0.75 5.98 3.09 — 6. Solodov N. A., Semenov E. J.: Ob Usloyiyakh nakhozhdeniya reniya v
prirode. Geol. Rudn. Mestorozh. 1997, v. 39, No. l, p. 106-108.
S 14.47 13.49 13.35 13.84 13.40
— 7. Bykova E. Yu., Znamenskiy V. S., Kovalenker V. A., Marciy I. M.,
Ag 0.06 0.11 0.06 0.01
Baturin S. V.: Assotsiatsii i usloyiya otlozheniya minerałov molibdena v
Pb 79.15 82.82 81.54 81.42 86.60 eksgalyatsionnykh produktakh yulkana Kudryayyy, Iturap, Kuril'skie O-va.
Bi 0.01 0.01 0.01 0.01 — Geol. Rudn. Mestorozh. 1995, v. 37, No. 3, p. 265-273.
Se 0.40 0.07 0.01 0.26 — 8. Znamenskiy V. S., Laputina I. P., Taran Yu. A., Yakushev A. 1:
First total27 97.68 98.31 102.61 99.89 — Rudootlozhenie iż yysokotemperaturnykh gazoyykh stray yulkana Kudry-
Total 96.99 97.57 102.88 99.17 100.00 ayyy, o. Iturup, Kuril'skie Ostroya. Doklady RAN 1993, v. 333, No. 2,
Re
3/
3.01 — — — — p. 227^-230.
9. Badalin' S. T.: Geokhemicheskie svoystva glayheyshikh porodo-
\ — a grain from the other, hydrothermally, invaded, metasomatic association in i rudoobrazuyushchikh elementoy. Tashkent 1987, Fan. p. 168.
gneissose rocks, dominated by epidote, chalcocite-bornite and bornite-chalcocite 10. Salamon W.: Ag i Mo w cechsztyńskich osadach monokliny przed-
type ore. A part of the grains of it is anisotropic (ziarno z innej asocjacji, sudeckiej. Prace Miner. 1979, v. 62, p. 59.
hydrotermalnie zmienionej, metasomatycznej w gnejsach epidot, rudy chal- \\.SarpH., BertrandJ., DeferneJ., LiebichB. W.: A complex rhenium-
kozynowo-bomitowe i bornitowo-chalkozynowe. Część tego ziarna jest
anizotropowa rich titanium and iron oxide of the crichtonite-senaite group. Neu. Jb. Miner.
2 — total before drift correction (suma przed korekcją obliczeń) Mh. 1981, No. 10, p. 433-442.
3 — by difference. No other elements were detected. Conditions of analyses 12. Birks B.: Electron próbę microanalysis. N.Y. 1971, Wiley-Intersci.
— see Methods (udział Re obliczono poprzez odjecie sumy Total od 100 %. p. 190.
Żadnych innych pierwiastków nie stwierdzono. Warunki analizy — patrz Me- 13. Afanas 'evaE,L., Isaenko M. P.: Tekhnologicheskaya mineragrafiy a.
tody) Moskva 1988, Nedra. p. 226.

399
 ALUMINIUM PROCESSING
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. W O J C I E C H LIBURA, prof. nzw.

TADEUSZ KNYCH Rudy Metale R 49 2004 nr 8

ANDRZEJ MAMALA UKD669.716:669-I2:669.715'721'782
BEATA SMYRAK
ANNA TARASEK

WPŁYW CZASU STARZENIA NATURALNEGO WALCÓWKI

ZE STOPU AIMgSi (SERIA 6000) NA JEJ WŁASNOŚCI MECHANICZNE
ORAZ PODATNOŚĆ DO PROCESU CIĄGNIENIA
Przedstawiono zagadnienie wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki z przewodowego stopu AIMgSi gat. 6201 (wg
PN-En 515 stan T4) na zmianę własności wytrzymałościowych walcówki i drutów oraz na poziom parametrów siłowych
procesu ciągnienia. Program obejmuje czternaście akcji badawczych prowadzonych systematycznie po każdym miesiącu
starzenia naturalnego walcówki. Stwierdzono wysokie przyrosty własności wytrzymałościowych drutów ciągnionych z wal-
cówki po różnym czasie starzenia naturalnego pomimo stabilizacji własności walcówki oraz stabilizację własności elektrycz-
nych drutów ciągnionych z walcówki po długim czasie starzenia. Wpływa to korzystnie na parametr Rn/p drutu, co może być
wykorzystane przy projektowaniu technologii montażu i obciążalności prądowej samonośnych przewodów stopowych prze-
znaczonych do napowietrznych Unii elektroenergetycznych.

THE INFLUENCE OF A NATURAL AGING PROCESS OF A AIMgSi (SERIES 6000) ROD

ON ITS MECHANIC PROPERTIES AND SUPPLENESS TO DRAWING PROCESS

The aniele describes the investigations on a naturał aging process of a AIMgSi ełectric rod (type 620 J). A rod was created
during a classicalprocess ofcontinuous casting and rolling by the Properzi methodandwas subjected to homogenization and
repeated supersaturation (state T4). h's a batching material to a drawingprocess ofwires assignedforconductors to overhead
electro-energetic lines. The essence of the problem considered in the article concerns stating admissible time interval of natura!
aging process, during which a rod stabilizes its properties on a level enabling it to gain reguired wire 's properties (underhead
estimation) on one hand, and doesn 't lose its drawing properties (overhead estimation) on the other. The article shows the
results ofinvestigations on the influence of rod's natural aging process on a change of rod's and wire's mechanical properties
and on a level of drawing 'sforce parameters. The program consists offourteen examinations carried out systematically after
each month ofrod's natural aging. It states a big growth of mechanical properties ofwires drawnfrom a rod after various
time intervals of natural aging, despite stabiiization of rod's properties and stabiłization of electric properties ofwires drawn
from a rod after a long time of aging. It influences wire 's R „/p parameterprofitably, what may be used when designing montage
technologies and the amount ofcurrent ofself-supporting alloyed conductors assignedfor overhead electro-energetic lines.

Postawienie problemu nych własności przewodów stopowych można w dość szerokim

Zainteresowanie elektroenergetyki napowietrznej samonośnymi
przewodami na bazie stopów aluminium (tzw. przewodami stopo-
wymi) jest podyktowane szeregiem walorów użytkowych tej grupy
przewodów, niemożliwych do uzyskania w innych konstrukcjach
przewodowych. Cały zespół mechaniczno-elektryczno-reologicz-
zakresie kształtować na drodze odpowiedniego doboru gatunku i sta-
nu początkowego materiału, technologii jego przetwarzania na druty
oraz parametrów obróbki cieplno-mechanicznej, uzyskując w efe-
kcie niekonwencjonalne zestawienie najkorzystniejszych dla użyt-
kownika parametrów wyrobu.

Dr hab. inż. Tadeusz Kn\ch, dr inż. Andr-ej Mamala. mgr inż. Beata Sniyrak, mr inż. Anna Tarasek— Akadmia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

400
 Wrażliwość własności wyrobu (przewody), a także półwyrobów
(walcówka. druty) przekłada się jednakże na bardzo wysoki reżim
technologiczny wytwarzania przewodów stopowych. W praktyce,
chociaż znane się różne technologiczne sposoby przetwarzania ma-
teriału na druty, to w przypadku przewodów wysokiego napięcia,
gdzie wymaga się nie tylko odpowiedniej wytrzymałości mechani-
cznej i przewodności elektrycznej, lecz również wysokiej odporno-
ści Teologicznej, zmęczeniowej, cieplnej i korozyjnej stosuje się
najczęściej technologię obejmującą: obróbkę cieplną wsadu (którym
jest wałcówka po linii COiW), ciągnienie na drut o wymiarze goto-
wym i końcową obróbkę cieplną tego drutu. Procesy obróbki cieplnej
walcówki obejmują homogenizację materiału oraz właściwe jego
przesycenie, po czym następuje proces starzenia naturalnego mate-
riału, w celu ustabilizowania struktury przed ciągnieniem. Jak łatwo
zauważyć, to właśnie zabiegi obróbki cieplnej na walcówce są klu-
czowe z punktu widzenia uzyskania właściwych parametrów drutu,
decydują one bowiem o odkształcalności i zachowaniu się materiału
podczas dalszego procesu ciągnienia z jednej strony, z drugiej zaś
0 charakterystyce starzenia sztucznego drutu i jego własnościach
użytkowych. Przeprowadzenie wymienionych procesów, a w szcze-
gólności starzenie naturalne walcówki wymaga istotnie dłuższego
odcinka czasu w porównaniu z innymi zabiegami technologicznymi.
Z powyższego powodu oczywistą wydaje się konieczność komplekso-
wego przebadania, analizy i w efekcie optymalizacji tych zabiegów.
W warunkach przemysłowych istnieje statystyczna zmienność
szeregu parametrów materiału wsadowego mająca wpływ na jego
stan po obróbce cieplnej. Chodzi tu w szczególności o niewielkie
wahania składu chemicznego stopu od wytopu do wytopu oraz
niestabilność i niepowtarzalność warunków nagrzewania, wygrze-
wania i chłodzenia materiału poddawanego zabiegom obróbki cieplnej.
Jednakże nadrzędnym, do dzisiaj niejednoznacznie nierozwiązanym
problemem technicznym, jest określenie i optymalizacja czasu sta-
rzenia naturalnego walcówki poprzedzającego proces ciągnienia.
Na tym właśnie zagadnieniu koncentruje się niniejsza praca
1 obejmuje analizę zmian własności mechanicznych w czasie wal-
cówki po przesycaniu oraz analizę zachowania się takiego materiału
w procesie ciągnienia.
Walcówka nie powinna być bowiem przetwarzana w krótkim
czasie po przesyceniu. Stan takiego materiału jest metastabilny i cha-
rakteryzuje się dużą aktywnością procesów wydzielania, co wobec
zróżnicowania temperatury podczas procesu ciągnienia w warun-
kach przemysłowych wpływa na zmienność mechanicznych i ele-
ktrycznych własności drutu o średnicy finalnej, co przekłada się
w dalszym ciągu na niejednoznaczność efektów procesu starzenia
sztucznego drutu po ciągnieniu. Niestabilna po przesycaniu struktura
walcówki reaguje na odkształcenie i temperaturę procesu ciągnienia
oraz jej zmienność od ciągadła do ciągadła na skutek cykliczności
poszczególnych aktów odkształcania na kolejnych stopniach wielo-
ciągu i schładzania drutu po opuszczeniu ciągadła. Dodatkowo duża
masa przesycanego materiału skutkuje różnymi prędkościami chło-
dzenia warstw wierzchnich i wewnętrznych, co powoduje zróżnico-
wanie własności walcówki, a także i drutu na jego długości. Ponadto,
w realnych warunkach przemysłowych, kręgi walcówki przesycone
równocześnie poddawane są sukcesywnie przetwarzaniu na drut,
cechują się więc różnymi czasami leżakowania przed ciągnieniem,
co wobec dużego tempa procesów starzenia w początkowym okresie
po przesycaniu, oznaczać może rozrzut własności walcówki, a więc
i rozrzut własności drutów pochodzących z poszczególnych kręgów.
Dodatkowym przeciwwskazaniem dla ciągnienia walcówki w krót-
kim czasie po jej przesycaniu jest fakt, że własności mechaniczne
materiału przed odkształceniem są na zbyt niskim poziomie, co
przekłada się z kolei na niski poziom własności drutów po ciągnieniu
i w efekcie znaczne utrudnienia uzyskania wymaganego poziomu
końcowych elektromechanicznych własności drutu po końcowej
obróbce cieplnej.
Jak wynika z przedstawionego powyżej rozumowania koniecz-
na jest odpowiednia minimalna długość okresu starzenia naturalnego
walcówki przed ciągnieniem, gwarantująca stabilizację, wyrówna-
nie i zwiększenie powtarzalności własności mechanicznych wal-
cówki i drutów na długości i pomiędzy kręgami.
Równocześnie jednak, przy dłuższych okresach starzenia wal-
cówki, pojawia się spadek odkształcalności materiału, który prakty-
cznie uniemożliwia jego przetwarzanie na druty zwłaszcza o niskich
średnicach. Ciągniony drut ulega często zerwaniom i posiada lokal-
ne wady powierzchniowe.
Istota problemu leży w określeniu zakresu czasów starzenia
naturalnego walcówki (tj. czasu minimalnego i maksymalnego), któ-
ry umożliwia uzyskanie wyrobu o założonych parametrach.
Niezależnym zagadnieniem jest określenie wpływu czasu starze-
nia naturalnego walcówki przed ciągnieniem na zespół charaktery-
styk użytkowych drutu, a w szczególności na jego odporność reolo-
giczną i cieplną.
Rozważany problem wpływu czasu starzenia naturalnego mate-
riału na następne etapy jego przetwarzania jest ogólnie znany w li-
teraturze, jednakże dotyczy on przede wszystkim konstrukcyjnych,
a nie przewodowych stopów aluminium. W szczególności istnieje
dość bogata literatura dotycząca wyrobów wyciskanych. Walcówka
jako produkt uzyskiwany metodą ciągłąznalazłazastosowaniegłów-
nie dla miękkich stopów AlMgSi, które charakteryzują się niższą
zawartością składników stopowych oraz ich oryginalną kompozycją
(stosunek krzemu do magnezu), co gwarantuje możliwość uzyskania
wysokich własności wytrzymałościowych, dobrych własności ele-
ktrycznych i pozwalana szerokie stosowanie walcówki uzyskiwanej
metodą ciągłego odlewania i walcowania techniką Properzi na cele
przewodowe. Uzasadnieniem zainteresowania podejmowaną w pra-
cy tematyką jest brak publikowanej systematycznej wiedzy na temat
technologii przetwarzania takich materiałów na druty, przeznaczone
do produkcji napowietrznych przewodów elektroenergetycznych.
Do wczesnych prac w tym względzie należy praca grupy Pechiney
[1] obejmująca badania nad kształtowaniem struktury walcówki
uzyskiwanej w procesie ciągłego odlewania i walcowania metoda
Properzi. W pracy [2] zamieszczono wyniki badań dotyczących
wpływu wstępnego starzenia i wielkości odkształcenia na końcowe
własności mechaniczne wyrobów gat. 6201. Mikrostrukturalnymi
zagadnieniami związanymi z procesami starzenia naturalnego i sztu-
cznego zajmowali się autorzy prac [3-H5], przy czym dotyczyły one
stopów o wyższej zawartości dodatków stopowych. Pewne aspekty
przetwarzania walcówki stopowej na druty i przewody znajdują
miejsce w pracach [6^-9].
Badania wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki
na zmiany jej własności wytrzymałościowych
Przedmiotem badań była walcówka gat. 6201 o składzie che-
micznym jak w tablicy l, wyprodukowana i przesycona w warun-
kach przemysłowych w NPA Skawina. Homogenizację prowadzono
w piecu przemysłowym w temperaturze +530 °C przez 10 godzin,
po czym przesycono materiał poprzez szybkie chłodzenie w wodzie
o temperaturze wyjściowej ok. +15 °C.
Na rysunku l przedstawiono charakterystyki starzenia natural-
nego walcówki w temperaturze +20 °C w czasie do l roku. Jak
wynika z zamieszczonych na tym wykresie przebiegów, wartości
wytrzymałości na rozciąganie oraz umowna granica plastyczności
materiału zmieniają się zgodnie z potęgową funkcją czasu starzenia
naturalnego. Prędkość przyrostu własności mechanicznych maleje,
co oczywiste, wraz ze wzrostem czasu starzenia naturalnego, co
Tablica l
Skład chemiczny walcówki gat. 6201
Table l
Chemical composition of a rod (series 6201)
~]
Skład chemiczny wacówki gat. 6201. %
Si Mg Fe j Cu Ti Zn Mn Cr V Al
1 •
0,58 0,57 0.19 0,001 0.002 0.002 0.002 0,001 0.004 98.66 0.009
401
 R!
B.

b
l 150
.-
D
•N

Q, : 00

l •* wytrzymałość na rozciąganie l
[•umowiiiignniica plaslyczności j

Czas starzenia - T, h

Rys. l. Zależności wytrzymałości na rozciąganie Rm oraz umownej granicy plastyczności R0 2 walcówki

w funkcji czasu starzenia naturalnego T w temperaturze +20 °C
Fig. 1. Dependencies of UTS and stipulated borders of rod's plasticity in a function of rod's natural aging time at a temperaturę +20

prowadzi do ich stabilizacji w zakresie czasów interesujących nas AAL 400 zbudowane są z drutów o średnicy 2,89 mm i taki właśnie
z praktycznego punktu widzenia. Po dwóch tygodniach starzenia drut wytypowano do badań. Na rysunku 2 przedstawiono parametry
naturalnego walcówka osiąga wytrzymałość na rozciąganie na po- siłowe procesu ciągnienia. Pionowa oś z tego wykresu reprezentuje
ziomie 200 MPa, a dalszy przyrost wytrzymałości w okresie nastę- naprężenie ciągnienia w kolejnych ciągach, które zależą od odkształ-
pnych 50 tygodni wynosi zaledwie 2,5 %. Z ciągarniczego punktu cenia przedstawionego na osi x (tabl. 2). Oś y to czas starzenia
widzenia można mówić o wystarczającej stabilizacji własności me- naturalnego wałcówki. Jak nie trudno zauważyć naprężenie ciągnie-
chanicznych materiału wsadowego w tym okresie czasu. Warto nia rośnie w poszczególnych ciągach, co wynika oczywiście z umoc-
w tym miejscu zauważyć, że przyrost umownej granicy plastyczno-
nienia odkształceniowego materiału oraz wzrostu czasu starzenia
ści jest istotnie wyższy niż analogiczny przyrost wytrzymałości na
naturalnego walcówki. Na rysunku 3 przedstawiono własności wy-
rozciąganie materiału w funkcji czasu starzenia naturalnego.
trzymałościowe drutów po poszczególnych stopniach ciągnienia. Oś
Świadczy o tym ponad dwukrotnie wyższa wartość wykładnika
z wykresu reprezentuje wytrzymałość na rozciąganie Rm, oś x, podo-
potęgowego funkcji opisującej zależność granicy plastyczności od
czasu starzenia naturalnego w porównaniu z taką samą zależnością bnie jak na rysunku 2, to wielkość odkształcenia zadanego podczas
dla wytrzymałości na rozciąganie (rys. 1). Już w oparciu o powyższą ciągnienia, zaś osy to czas starzenia naturalnego walcówki. Pierwsza
. relację sugerować można pewne trudności ciągarnicze w odniesieniu po prawej stronie wykresu kolumna reprezentuje więc wytrzymało-
do silnie wystarzonych materiałów. Jak bowiem ogólnie wiadomo ści na rozciąganie walcówki po różnych czasach starzenia i jest
o poziomie naprężenia ciągnienia oc. obok innych parametrów takich tożsama z górną charakterystyką zamieszczoną na z rysunku l.
jak wielkość odkształcenia, współczynnik tarcia, temperatura, kąt
Tablica 2
otwarcia stożka roboczego ciągadła decyduje poziom naprężenia
uplastyczniającego reprezentowanego przez bieżącą granicę plasty- Rozkład średnicy materisłu podczas ciągnienia
czności, zaś o bezpieczeństwie procesu współczynnik zapasu wy- i wynikające stąd wartości odkształceń
trzymałości y = RM/GC' będący również funkcją wytrzymałości na
rozciąganie materiału. Tak więc zmniejszenie odstępu pomiędzy Table 2
wytrzymałością na rozciąganie, a granicą plastyczności przekładać Yalues of deformation caused by a distribution
się będzie na wzrost wytężenia materiału w procesie ciągnienia of material's diameter during the process of drawing
(wzrost wytężenia drutu na wyjściu z ciągadła). Analizując chara-
kterystyki przedstawione na rysunku l rodzi się pytanie, w jakim Średnica Przekrój Odkształce- Logarytmi-
stopniu zmiany własności walcówki w czasie przekładają się na Numer drutu drutu nie umowne czne od-
zmianę parametrów siłowych procesu ciągnienia oraz ewolucję ciągu kształcenie
własności drutów spowodowanych procesem odkształcenia. Rozwa- mm mm2 % rzeczywiste
żania na ten temat są przedmiotem następnego rozdziału niniejszego
artykułu. 9,50 70,8 0 0
1 8,45 56,1 20,9 0,23
Badania wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki 2 7,49 44,0 37,8 0.48
na jej zachowanie podczas procesu ciągnienia 3 6,65 34,7 51.0 0,71
4 5,95 27,8 60,8 0,94
W tablicy 2 przedstawiono rozkład średnic drutów i wielkości 5 5,25 21,6 69,5 1,19
odkształcenia podczas procesu ciągnienia. Badania prowadzono 6 4,68 17,2 75,7 1,42
w warunkach laboratoryjnych. Zakres średnic końcowych drutów 1 4,19 13,8 80,5 1,64
interesujący z praktycznego punktu widzenia wynika z zaleceń norm 8 3,48 9,51 86,6 2,01
dotyczących budowy geometrycznej przewodów i mieści się w prze- 9 2,97 6,92 90,2 2,33
dziale (4,8-^1,7) mm. Najbardziej popularne przewody stopowe typu

402
 a
EL, 260-!
240-

6JD
£T
'u
.-
'c
K naturalnego
•N 1
S
O.
walcówki, h
6C -f
2,33 2,01 1,64 1,42 1,19 0,94 0,71 0,48 0,23

Odkształcenie rzeczywiste

Rys. 2. Zależność naprężenia ciągnienia drutów

w funkcji wielkości odkształcenia materiału oraz czasu starzenia naturalnego walcówki
Fig. 2. Dependence of drawing stress of wires in a function of materiaPs deformation size and rod's natural aging time

Czas starzenia
naturalnego
walcówki, h

2,33 2,01 1,64 1,42 1,19 0,94 0,71 0,48 0,23 O

Odkształcenie rzeczywiste
Rys. 3. Zależność wytrzymałości na rozciąganie drutów
w funkcji wielkości odkształcenia materiału oraz czasu starzenia naturalnego walcówki
Fig. 3. Dependence of UTS of wires in a function of materiaFs deformation size and rod's natural aging time

Jak wynika z analizy charakterystyk przedstawionych na rysun-
ku 2 wzrost naprężenia ciągnienia od pierwszego do ostatniego ciągu
jest stały i wynosi ok. 140 MPa i praktycznie nie zależy od czasu
starzenia naturalnego walcówki. W warunkach przemysłowych war-
tości tych naprężeń będą zapewne wyższe z uwagi na obecność
przeciwciągu oraz istotnie wyższe prędkości odkształcenia. Równo-
cześnie z zamieszczonych na rysunku 3 charakterystyk wynika,
że przyrost wytrzymałości na rozciąganie materiału skutkiem umoc-
nienia jest wyższy niż przyrost naprężenia ciągnienia i wynosi śre-
dnio ok. 160 MPa, przy czym jest on tym większy, im dłuższy jest
czas starzenia naturalnego walcówki. Oznacza to, że umocnienie
materiału zachodzące podczas procesu ciągnienia jest funkcją czasu
starzenia walcówki, pomimo tego, że wytrzymałość na rozciąganie
samej walcówki stabilizuje się już po 14 dniach. Przebieg zmian
wytrzymałości na rozciąganie drutów w funkcji odkształcenia jest
dla różnych czasów starzenia naturalnego walcówki zbliżony i można
przedstawić go funkcją potęgową postaci: Rm = Rm0 + k(\nk)n, przy
czym współczynnik k zmienia się od wartości 90 do 120, zaś współ-
czynnik n od 0,7 do 0,4 w zależności od czasu starzenia naturalnego
walcówki. Przebieg zmian wytrzymałości na rozciąganie drutów
ciągnionych w warunkach przemysłowych będzie podobny, z tym,
że przy dużych prędkościach ciągnienia obserwuje się niewielki
spadek umocnienia materiału w stosunku do warunków laboratoryj-
nych. Porównanie wartości przedstawionych na rysunkach 2 i 3
pozwala oszacować zmianę wytężenia materiału podczas ciągnienia.
Jak to sugerowano podczas analizy zmian własności mechanicznych
walcówki w funkcji czasu jej starzenia naturalnego, zauważa się
istotny, bo ponad 10 % wzrost wytężenia materiału w pierwszym

403

Rys. 4. Zależność szacowanych przyrostów temperatury materiału podczas ciągnienia
w funkcji numeru ciągu oraz czasu starzenia naturalnego walcówki
Fig. 4. Dependence of materiał's estimated temperaturę raise during the process of drawing
in a function of sequence's number and rod's natural aging time
ciągu, podczas ciągnienia materiałów o czasie starzenia naturalnego
walcówki dłuższym niż 2 tygodnie w odniesieniu do pierwszego
ciągu realizowanego na materiale w pierwszych godzinach po prze-
syceniu. Jednakże w następnych ciągach tak istotnego wzrostu wy-
tężenia już się nie obserwuje. Co ciekawe, w przypadku materiałów
ciągnionych z walcówki po długich czasach starzenia naturalnego,
wobec wspomnianej wcześniej tendencji do wzrostu wytrzymałości
na rozciąganie drutu finalnego w miarę wzrostu czasu starzenia
walcówki mamy do czynienia ze zmniejszeniem się wytężenia ma-
teriału w ostatnich ciągach w stosunku do materiału ciągnionego
w krótkim czasie po jej przesyceniu. Jest to zjawisko ze wszech miar
korzystne, pozostaję jednak pytanie co do źródła ograniczonej od-
kształcalności takich materiałów. Próbę wyjaśnienia tego zjawiska
opierać można m.in. o dane przedstawione na rysunku 4, na którym
przedstawiono prostą symulację przyrostów temperatury odkształ-
canego materiału (oś z) w poszczególnych ciągach (oś x) — (tabl. 2),
realizowanych po różnych czasach starzenia naturalnego walcówki
(oś >•). Wartości temperatur oszacowano przy założeniu, że cała
praca sił zewnętrznych zamienia się na ciepło, a odkształcenie w cią-
gadle zachodzi w warunkach adiabatycznych; po wyjściu z ciągadła
odkształcony materiał chłodzony jest do temperatury początkowej.
Pomimo dużego uproszczenia, rozumowanie powyższe prowadzi do
oczywistego wniosku, że temperatura w ciągadle silnie zależy od
własności ciągnionego materiału i jest tym wyższa, im wyższe są
własności mechaniczne drutu, te z kolei są funkcją czasu starzenia
naturalnego walcówki. Zagadnienie powyższe nabiera szczególnego
znaczenia zwłaszcza w odniesieniu do końcowego etapu procesu
ciągnienia, gdzie panują wysokie temperatury, a przekrój ciągnionego
materiału jest mały. Ponieważ założenia o adiabatyczności procesu
i pełnej zamianie pracy w ciepło nie są prawdziwe, więc oszacowane
przyrosty temperatur posiadają charakter górnej oceny. Niemniej
jednak w praktyce całkowity czas przebywania materiału w obrębie
maszyny wynosi na ogół kilkanaście sekund, co prowadzi do uzasa-
dnionej kumulacji temperatury w ciągnionym drucie i może skutko-
wać różnymi efektami jego starzenia już w ciągadle odbywającego
się w warunkach dynamicznego odkształcenia.
Niezależnie od powyższego, opisywane przyrosty temperatury
w zestawieniu z własnościami typowych środków smarnych stoso-
wanych przy ciągnieniu stopów aluminium (tabl. 3) prowadzić mogą
404
Czas starzenia
naturalnego
walcówki, h
Tablica 3
Parametry smaru Alumol 145 Metalube stosowanego
do ciągnienia stopów aluminium wg danych producenta
Table 3
Parameters of Alumol 145 Metalube grease used for drawing
Aluminium alloys according to producer's information
Parametr smaru Wartość
Ciężar właściwy w 293 K, kg/nr1 896-903
Lepkość w 3 1 3 K, St 1,38-5-1,53
Lepkość w 373 K, St 0,134-0.167
Ciepło właściwe w 273 K, J/kgK 100,2
Ciepło właściwe w 323 K, J/kgK 109,8
Ciepło właściwe w 373 K, J/kgK 121,7
Temperatura zapłonu, K >460
do losowych przypadków przerwania mikrowarstwy smarnej, zatar-
cia i zrywania materiału. Wraz ze wzrostem temperatury zauważa się
istotny spadek lepkości smaru, ponadto wzrost ciepła właściwego
smaru z temperaturą o ponad 10 % przekłada się na mniejszą efe-
ktywność odprowadzania ciepła, która jest proporcjonalna do różni-
cy temperatur powierzchni metalu i mikrowarstwy smaru na tej
powierzchni. Dodatkową przyczynę zrywania drutów podczas pro-
cesu ciągnienia może stanowić dynamika pracy wielociągu. Ciąg-
nione druty o niższych średnicach posiadają niską plastyczność, co
przejawia się wydłużeniem w próbie rozciągania wynoszącym poni-
żej 2 %, przy czym wydłużenie równomierne materiału jest o wiele
mniejsze. Istotny wpływ na stabilność procesu ciągnienia mogą mieć
również naprężenia własne obecne w ciągnionym materiale. Są one
naturalną konsekwencją niejednorodność; odkształcenia poszcze-
gólnych warstw materiału w kotlinie ciągarniczej. Naprężenia takie
mają również źródło w zróżnicowaniu temperatury drutu na przekro-
ju, które to zróżnicowanie jest dodatkowo potęgowane nagrzewa-
niem warstw przypowierzchniowych skutkiem tarcia metalu o ścia-
nę ciągadła. Ponadto podczas długotrwałej homogenizacji materiału
pojawia się charakterystyczny nalot na powierzchni walcówki. Jest
 .

-C
y m .
73
• • G

J
M
* * * '" s
.9"
'u
N t,m
• * 0 *
O -'4U
• wytrzymałość na rozciąganie [3
a ,,n . * oporność właściwa
£ " "

1 o
>>
"*•* ?in
•ŚW Q

^nn -
^
51 167 333 6-0 150" 2350 -4<F6 8~(X)

C/as starzenia naturalnego walcówki, h

Rys. 5. Zależność wytrzymałości na rozciąganie oraz oporności elektrycznej drutów o średnicy 2,89 mm
w stanie po ciągnieniu w funkcji czasu starzenia naturalnego walcówki przed ciągnieniem
Fig. 5. Dependence of UTS and electric resistance of wires
with diameters 2.89 mm at a state after drawing in a function rod's natural aging time before drawmg

to efekt dyfuzji atomów magnezu w warstwie przypowierzchniowej.
Na skutek tego zjawiska mamy do czynienia z innym składem che-
micznym materiału przy powierzchni, a innym we wnętrzu walców-
ki — tak więc i procesy starzenia w obu warstwach przebiegają
odmiennie. Wynikiem tego może być pewne zróżnicowanie własno-
ści materiału na przekroju generujące w efekcie naprężenia własne.
W opisanych powyżej przypadkach stan naprężeń własnych mate-
riału nakłada się na stan naprężenia panujący w ciągadle i prowadzić
może do zmniejszenia współczynnika zapasu wytrzymałości.
Na rysunku 5 przedstawiono sumaryczne efekty procesu obróbki
cieplnej walcówki oraz procesu ciągnienia w postaci wytrzymałości
na rozciąganie i oporności właściwej drutów o średnicy 2,89 mm
w funkcji czasu starzenia naturalnego walcówki. Łatwo zauważyć,
że przedstawiona na rysunku zależność wytrzymałości na rozciąga-
nie drutu od czasu starzenia naturalnego walcówki jest identyczna
z pierwszą z lewej strony kolumną wartości przedstawionych na
rysunku 3. Rysunek 4 przedstawia jednakże własności mechaniczne
drutu w zestawieniu z jego własnościami elektrycznymi. Jak wynika
z przedstawionych charakterystyk oporność właściwa drutu jest ros-
nącą funkcją czasu starzenia naturalnego walcówki tylko w począt-
kowym okresie starzenia (tj. przez pierwszy miesiąc), po czym
następuje stabilizacja własności elektrycznych. Dzięki temu wraz
z wydłużeniem czasu starzenia naturalnego walcówki uzyskujemy
drut końcowy o coraz bardziej korzystnym stosunku wytrzymałości
na rozciąganie do oporności elektrycznej. Warto podkreślić, że uzy-
skane wyniki stoją w opozycji z intuicyjnym podejściem do efektów
procesów starzenia. Otóż ogólnie wiadomo, że wraz ze wzrostem
czasu starzenia oporność elektryczna materiału maleje. Na przykła-
dzie drutów finalnych zauważamy początkowo wzrost rezystancji
wraz ze wzrostem czasu starzenia, po czym własności elektryczne
stabilizują się na najwyższym poziomie, pomimo faktu, że ciągnie-
niu drutów dłużej starzonych towarzyszy nieco wyższa temperatura,
która winna aktywować procesy wydzielania i prowadzić do spadku
rezystancji. W omawianym przypadku mamy jednak do czynienia
z superpozycją dwóch przeciwstawnych procesów: wzrostem ilości
defektów skutkiem odkształcenia powodującym kilkuprocentowy
wzrost rezystancji oraz procesami wydzielania, znamiennymi dla
starzenia, powodującymi spadek rezystancji. Materiał krótko po
przesyceniu jest podatny na działanie temperatury, zwłaszcza w połą-
czeniu z odkształceniem, aktywując procesy starzenia sztucznego.
Materiał po długim okresie starzenia naturalnego jest bardziej przy-
bliżony do stanu równowagi i słabiej reaguje na temperaturę pochodzącą
od odkształcenia. Swoją rolę w zmianie rezystancji odgrywać też
mogą procesy rozbijania wydzieleń do wymiarów podkrytycznych przez
odkształcenie oraz zjawiska nawrotu. Dokładne wyjaśnienie tego
zjawiska wymaga jednak specjalistycznych badań metaloznawczych.
Podsumowanie
Własności wytrzymałościowe walcówki przewodowej gatunku
6201 w stanie T4 (homogenizacja, przesycanie z pieca i starzenie
naturalne) po czasie ok. 2 tygodni od przesycenia ulegają stabilizacji
w stopniu umożliwiającym jej bezpieczne przetwarzanie na druty.
Z walcówki o czasie starzenia naturalnego dłuższym niż miesiąc
uzyskuje się druty o ustalonych własnościach elektrycznych i szcze-
gólnie wysokich własnościach wytrzymałościowych, przy czym im
dłuższy jest czas starzenia naturalnego walcówki, tym wyższe osiąga
się własności mechaniczne drutu. Trudno w warunkach laboratoryj-
nych określić maksymalny czas starzenia naturalnego walcówki
umożliwiający prowadzenie bezawaryjnego procesu ciągnienia. Ba-
zując na uzyskanych wynikach nie zauważa się istotnych różnic
w zachowaniu się podczas ciągnienia materiału starzonego przez 6,
a nawet 12 miesięcy. Ponieważ podczas procesu ciągnienia materia-
łu dochodzi do znacznych przyrostów temperatury sugeruje się, aby
tak długo starzona walcówka ciągniona była z mniejszymi prędko-
ściami. Również obserwowany wzrost wytężenia materiału podczas
pierwszego ciągu, wskutek długiego starzenia walcówki, może być
przyczyną zerwań zwłaszcza, że jakość powierzchni i tolerancja wy-
miarów walcówki jest gorsza niż wyrobów ciągnionych.
Literatura
1. NicoudJ. C.. GaschignardPh.: Development du fil Almelec. Revue
de I'aluminium, Jan. 1983, s. 47-5-57.
2. Min-ten Jahn: TAHA processing of a 6201 aluminum alloy. Int. Journ.
of Prod. Res.. oct. 1988. s. 1651-5-1656.
3. Zeń L., Kang S. B.: DSC analyses of the precipitation behavior of two
AlMgSi alloys naturally aged. Mat. Lett., dec. 1998, s. 349-353.
4. Istnail Z. H.: Microstructure and mechanical properties developed by
thermo-mechanical treatment in AlMgSi alloy. Scnpta Met. mar. 1995,
s.457*462.

405
 5. Zeń L.. Kang S. B.: The effect of pre-aging on microstructure and
tensile properties of AlMgSi alloys. Scripta Met., oct. 1997, s. 1089*1094.
6. Knych T.. Mamala A.. Nowak S., Zasadziński J.: Samonośne przewody
z aluminium stopowego dla energetyki. Cz. I. Charakterystyka problemu.
Rudy Metale 2001, L 46, nr 5-6, s. 277*284.
7. Knych T., MamalaA., NowakS., Zasadziński J.: Samonośne przewody
z aluminium stopowego dla energetyki. Cz. II. Procedury i stanowiska ba-
dawcze. Rudy Metale 2001, t. 46, nr 7, s. 319-326.
8. Knych T.. MamalaA., NowakS., Zasadziński J.: Samonośne przewody
z aluminium stopowego dla energetyki. Cz. III. Charakterystyki reologiczne
drutów i przewodów. Rudy Metale 2001, t. 46, nr 8, s. 373*379.
Wskazówki dla Autorów
1. Rudy i Metale Nieżelazne zamieszczają artykuły
naukowo-techniczne z dziedziny geologii złóż oraz gór-
nictwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego
i ogniowego, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaz-
nych, organizacji, ekonomii, chemii analitycznej, ochro-
ny środowiska i przemysłu metali nieżelaznych, które
dzielą się na:
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne nie-
kompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstę-
pne), artykuły przeglądowe (omówienia informacji już
opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualne-
go stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania
ze zjazdów, kongresów), artykuły dyskusyjne (krytyka,
polemika, sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające).
2. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
a. używać jednoznacznego słownictwa nauko wo-technicznego,
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania;
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. ot = alfa;
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
międzynarodowym SI.
3. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i
pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97,
2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć
w etykietę z nazwą pliku i nazwiskiem autora.
4. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i foto-
grafie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich
miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie
noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe)
powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie
(17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy
pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie
w języku polskim i angielskim.
5. Tablice należy zestawić na osobnych stronach
wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. Tytuł tablicy
należy podać również w języku angielskim.
6. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
406
9. Knych T., MamalaA., NowakS., Zasadziński J.: Samonośne przewody
z aluminium stopowego dla energetyki. Cz. VI. Sterowanie potencjałem
Teologicznym—wytyczne do technologii montażu przewodów. Rudy Metale
2001, t. 46, nr 10, s. 471-480.
Praca została wykonana w ramach projektu badawczego pt.:
„ Wpływ starzenia naturalnego walcówki na podatność do ciągnie-
nia i kształtowania własności drutów z przewodowych stopów
AlMgSi" finansowanego przez Ministerstwo Nauki I Informatyza-
cji (nr 3 T08B 051 26).
cowania:
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko
autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca
pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
podany w języku polskim i języku angielskim;
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu
w języku polskim, w którym należy podać najważniejsze
tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w języku angiel-
skim powinno być obszerniejsze do l strony maszy-
nopisu.
d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowa-
dzenie a na końcu wnioski;
e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac
na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
woływanie się w bibliografii);
f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
nien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniej-
szych. W tekście powołanie na pozycję literatury zazna-
cza się w nawiasach kwadratowych np.: [10].
Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma—Nowak E.:
Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
1991, t. 36, nr 3, s. 97-99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504.
7. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
będą uzgadniane z autorem.
8. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu,
ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym foto-
grafii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny
adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych
i nr telefonów, fax i e-mail.
9. Za publikację artykułów redakcja nie płaci hono-
rariów
10. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja
 i
8
- * m •»»«»"
E iALU

POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. zw. dr inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

JAN LEZANSKI Rudy Metale R 49 2004 nr 8

UKD 621.762:536.42 i

STOPIEŃ WYPEŁNIENIA KAPILAR

PODCZAS INFILTRACJI SAMORZUTNEJ W ATMOSFERZE GAZOWEJ

Przedstawiono od strony teoretycznej i doświadczalnej wybrane zagadnienia dotyczące wpływu wielkości i morfologii
kapilar na stopień wypelnienia kapilar cieczą podczas infiltracji w atmosferze gazowej. Przedstawiono równania opisujące
wysokość wzniesienia i stopień wypelnienia w prostych kapilarach nieprzelotowych oraz hydrodynamiczny warunek infiltracji
cieczy do kapilar o zlożonej morfologii. Wyniki rozważań teoretycznych zweryfikowano z wynikami badań doświadczalnych
na przykładzie infiltracji wody i miedzi do kapilar z proszku i wlókien wolframu.

SPACE FILLING OF THE CAPILLARIES

DURING SPONTANEOUS INFILTRATION IN A GAŚ ATMOSPHERE

The paper presents, from theoretical and experimental point of view, selected issues related to an effect of a size and
morphology of capillaries on their space filling with a liquid during inflltration in a gaś atmosphere. Equations describing
height of a rise and the degree offilling of simple closed capillaries and hydrodynamic condition of a liąuid inflltration into
capillaries of a complex morphology have been presented. Results oftheoretical considerations were verified with experimental
data taking inflltration ofwater and copper to capillaries from tungsten powder andfibres as an example.

Wstęp skrajny kąt zwilżania powierzchni kapilar infiltrującą cieczą oraz

sposób infiltracji. Poznaniu wpływu tych czynników poświęcono
Infiltracja samorzutna polega na wnikaniu cieczy do kapilar niniejsze opracowanie.
materiału porowatego i wypełnianiu ich w wyniku działania sił ka-
pilarnych. Wpływ promienia kapilar i zamkniętego w nich gazu
Miarą skuteczności infiltracji w procesie wytwarzania kompo- na wysokość wzniesienia cieczy i stopień wypełnienia kapilar
zytów jest stopień wypełnienia kapilar w porowatych kształtkach
uformowanych z proszku lub włókien. Stopień wypełnienia kapilar Równanie stosowane do opisu kinetyki infiltracji w cylindrycz-
wk jest określony wyrażonym w procentach ilorazem objętości cie- nej kapilarze ma postać [1]
czy Vc, która wniknęła do kapilar i objętości kapilar Vk
d*h l f dli s . 2vcos6 „
,= -rr- 100% - + g • sma - —'—— = O (2)
v (D dtl+hdt
k
r fl
m P

Porowatość kompozytu może składać się z porowatości pierwot- gdzie

nej, spowodowanej niecałkowitym wypełnieniem kapilar infiltrują- /? — odległość przebyta przez front infiltrującej cieczy,
cą cieczą oraz porowatości wtórnej, pozostałej po procesie infiltracji. t — czas infiltracji,
Na możliwość powstania porowatości pierwotnej lub jej elimi- rk — promień kapilary,
nację w procesie infiltracji wpływa szereg czynników, a w szczegól- rm — promień krzywizny menisku,
ności: udział porów zamkniętych, wielkość i morfologia kapilar p — gęstość cieczy,
otwartych w materiale porowatym, rodzaj stosowanej atmosfery, T] — lepkość dynamiczna cieczy,

Dr hab. ini Jan Leżański, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

407
 •Gaz b Po przekształceniu i przyjęciu a = 90° otrzymuje się

(7)
rpg Pg P g(( ~

Rozwiązując to równanie uzyskuje się wyrażenie na obliczenie

równowagowej wysokości wzniesienia cieczy h'0 w rurce kapilarnej,
Gaz zamkniętej na jednym końcu

—"Ciecz— - ycos9 | P- l {cosQ P; J_ l _ 2y cosG

+ + (8)
rpg 2pg 2 rpg
2
pg 2

Jeżeli pominięty zostanie ciężar słupa cieczy w kapilarze, to równa-

Rys. 1. nie (5) po przekształceniu przyjmie postać
a — wysokość wzniesienia zwilżającej cieczy w kapilarze nieprzelotowej,
b — przemieszczenie frontu cieczy w kapilarze otwartej zanurzonej
w cieczy w pozycji poziomej: h — wysokość wzniesienia, / — długość (9)
kapilary nieprzelotowej

Fig. 1. Rozwiązując to równanie względem h otrzymuje się

a — height of a rise of a wetting liąuid in a closed capillary, b — shift
of a liąuid front in open capillary immersed in a liąuid in horizontal
position: h — height of a rise. / — length of a closed capillary (10)

a — kąt nachylenia kapilar do poziomu.
6 — skrajny kąt zwilżania fazy stałej cieczą,
y— napięcie powierzchniowe na granicy ciecz-gaz.
Gdy promień kapilary rk jest mały, można przyjąć, że menisk
cieczy ma kształt sferyczny, a jego promień ''„Jest równy promie-
niowi kapilar rk = rm = r.
W stanie równowagi — = O stąd h = /zmax. Przyjmując, że a =
90° otrzymuje się znane prawo określające równowagową wysokość
wzniesienia cieczy h0
h'Q w tym przypadku jest równowagową wysokością wzniesienia
cieczy w kapilarze zamkniętej na jednym końcu (rys. la) lub prze-
sunięciem frontu cieczy w kapilarze otwartej, zanurzonej w cieczy
w pozycji poziomej (rys. \b).
W przypadku, gdy infiltracja zachodzi pod ciśnieniem atmosfe-
rycznym, a można pominąć ciśnienie hydrostatyczne, to pa = p,.
Obliczone na podstawie wyrażeń (8) i (10) wysokości wzniesienia
i stopnie wypełnienia wodą według wzoru (11)
(11)

- sina = -
P-g
Równanie (2) można wykorzystać do opisu kinetyki infiltracji
w nieprzelotowych (zamkniętych na jednym końcu) cylindrycznych
kapilarach, po uwzględnieniu ciśnienia gazu sprężanego w kapilarze
przez infiltrującą ciecz, według schematu przedstawionego na rysun-
ku l.
Przyjmując płaski menisk cieczy oraz, że gaz nie ulega w czasie
infiltracji rozpuszczaniu, otrzymuje się równanie określające wiel-
kość ciśnienia sprężonego gazu, oddziałującego na front infiltrującej
cieczy
P,'
Uwzględniając ten fakt, w równaniu (2) otrzymuje się
(3)
w kapilarach całkowicie przez nią zwilżanych i miedzi w kapilarach
wolframowych przedstawiono na rysunkach 2 i 3.
Jak wynika z przedstawionych danych, gdy wysokość słupa
cieczy nie jest duża, można posłużyć się uproszczonym wzorem (10),
zwłaszcza w przypadku kapilar o małym promieniu.
Z innych opracowań [2] wynika, że istnieje prawdopodobień-
stwo wypełnienia cieczą pewnych kapilar nieprzelotowych. Przy-
padki takie przedstawiono schematycznie na rysunku 4. Kapilary na
rysunku 4b nie można jednak uważać za nieprzelotową, natomiast
rysunek 4c ilustruje prawdopodobny sposób wypełniania cieczą
kapilary nieprzelotowej, o niekołowym przekroju. Ciecz może
wspiąć się węższą częścią kapilary do jej górnej części i następnie,
z góry, wypełniać część szerszą.
(4)
Wpływ morfologii kapilar na możliwość infiltracji cieczy
w atmosferze gazowej

8r| dh Jeżeli gaz znajdujący się w kapilarze nie ma swobodnej drogi

2 T
dt " h\dt j ,.2 p dt ujścia, to stanowi przeszkodę dla wnikającej cieczy. Zamknięty
w kapilarach gaz w czasie infiltracji jest sprężany przez ciecz i może
2ycos6 Pj (5) całkowicie uniemożliwić przebieg procesu w sytuacji, gdy ciśnienie
- g • sina + • i —
(l-h) p h rp h p h gazu w kapilarach osiągnie wartość sumy ciśnień: kapilarnego i ze-
wnętrznego. Ciśnienie to jest określone następującym równaniem
gdzie
p — ciśnienie gazu w kapilarze (porze), 2ycos6
pa — ciśnienie atmosferyczne, +P, (12)
pz — ciśnienie zewnętrzne, według równania (13)
gdzie
W stanie równowagi — = O, stąd hQ = /zmax, wobec tego pw — ciśnienie gazu w porach,
pz — ciśnienie zewnętrzne.
Ciśnienie zewnętrzne p_ jest sumą ciśnienia atmosferycznego pa
Pal
g • sina + (6) i ciśnienia hydrostatycznego ph, czyli
(l - h) p h rph ph

408
 39,84 39,84 8 38 38 39
3 100
wartości obliczone wg równań (8) i (111
wartości obliczone wg równań (10) i (11][-

100
Promień kapilar, p/n
Rys. 2. Wysokość wzniesienia i stopień wypełnienia wodą całkowicie zwilżanych kapilar nieprzelotowych o długości 40 mm
Fig. 2. Height of a rise and the degree of filling with water of fully wetted closed capillaries 40 mm in length

40
39,84 39,84 38,38 3839 100
wartości obliczone wg równań (8) i (11 ][
90
wartości obliczone wg równań (10) i (11)[
80 f.
.2
70 'S.
ro

50 100

Promień kapilar, pm
Rys. 3. Wysokos'ć wzniesienia i stopień wypełnienia miedzią wolframowych kapilar nieprzelotowych o długości 40 mm
Fig. 3. Height of a rise and the degree of filling with copper of the closed tungsten capillaries 40 mm in length

(13)

i%
przekrój
Y/V//:////Z//&

poprzeczny
kapilary c
1 infiltracji będzie uwarunkowana nie tylko dążeniem do zmniejszenia
~*m
Rys. 4. Model kapilar zamkniętych, według Adamsona
a — kapilara o przekroju kołowym, stałym na długości,
b — kapilara o przekroju kołowym zmieniającym się na długości,
c — kapilara o przekroju niekołowym [2]
Fig. 4. Model of closed capillaries, acc. to Adamson
a — capillary with circular cross-section, the same over the whole
length, b — capillary with circular cross-section yarying over
the length, capillary with non-circular cross-section [2]
Rys. 5. Model ilustrujący wnikanie cieczy w kapilary
a — o stałym promieniu, b — o niejednakowym promieniu
Fig. 5. Model illustrating infiltration of a liąuid into capillary
a — of a constant radius, b — of a yarying radius
W przypadku obecności gazu w kapilarach możliwość samodzielnej
energii swobodnej układu, ale również budową kapilar w infiltrowa-
nym materiale, od której to budowy zależeć będzie, czy w danych
warunkach gaz będzie zamykany w kapilarach lub czy będzie wy-
party przez infiltrującą ciecz.
Z tego punktu widzenia szczególnie niekorzystna jest sytuacja,
gdy kapilary materiału infiltrowanego na całej swej długości mają
jednakowy promień. Gaz znajdujący się w kapilarach, podobnie jak
w przypadku rurki kapilarnej zanurzonej w cieczy (rys. 5), nie ma
możliwości wyjścia z kapilar ze względu na jednakowe ciśnienie
panujące na obu ich końcach. W takiej sytuacji ciecz może wnikać
w kapilary, dopóki gaz w nich zamknięty nie zostanie sprężony do
ciśnienia określonego równaniem (12). Gdy gaz osiągnie to ciśnie-
nie, dalszy proces infiltracji będzie możliwy jedynie w przypadku
rozpuszczania się sprężonego gazu w cieczy lub materiale szkieletu.
W większości przypadków materiałów porowatych średnice kapilar
nie są jednakowe na całej długości, co w określonych warunkach
umożliwia penetrację w nich cieczy, mimo obecności gazu. Sytu-
acja taka zostanie rozpatrzona na podstawie modelu (rys. 5b) przed-
stawiającego rurkę kapilarną o różnych promieniach na obu jej koń-
cach, zanurzoną w cieczy, w pozycji poziomej.
Jeżeli w materiale porowatym kapilary są różnych wymiarów, to
ciecz wnika do materiału porowatego przez węższą część kapilary,
natomiast gaz zamknięty w kapilarach jest wypychany przez część
szerszą, ponieważ ciśnienie w tej części kapilary jest mniejsze.
Siła wciągająca ciecz do kapilary Fc jest opisana równaniem
Fc = p • nr + p. • nr = 2j cosGw + p. • nr" (14)

409
gdzie 100-j : r

Stopień wypełnienia kapilar, %

r— promień węższej części kapilary.
Ciśnienie w pęcherzu gazowym na końcu kapilary przeciwdziała 80

swobodnemu uchodzeniu gazu z kapilary i powoduje, że jest on 70

sprężany. W ten sposób zwalnia się ruch cieczy w węższej części Szkielety z włókien wolframu
* porowatość 30 %
kapilary. Ciśnienie to zmienia się w czasie, ponieważ promień pę- • porowatość 4U %
cherza nie jest stały. Przed rozpoczęciem infiltracji, w momencie
kontaktu kapilary z cieczą, promień pęcherza jest nieskończenie
duży. W czasie infiltracji promień pęcherza zmniejsza się do czasu,
kiedy osiągnie wartość minimalną. Ten minimalny promień pęche- 10
rza jest tak duży, jak promień wylotu kapilary, przy którym on rośnie. n
Później promień zwiększa się aż do momentu oderwania się pęcherza 100 120 140
rp 1/2
Vt, s
od kapilary Jeżeli jest spełniony warunek, że ciecz wnika do kapilary
przy węższym jej końcu. Następnie będą się tworzyć kolejne pęche- Rys. 7. Stopień wypełnienia kapilar miedzią w wypraskach
rze, jeżeli gaz będzie jeszcze obecny w kapilarze. Ciśnienie w pę- z włókien wolframu o porowatości 30 i 40 %, w zależności
cherzu osiąga maksimum, gdy promień pęcherza ma wartość mini- od pierwiastka z czasu infiltracji, przy infiltracji
malną, równą promieniowi szerszej części kapilary, i wynosi przez całkowite zanurzenie
2Y Fig. 7. Degree of capillary filling with copper in the compacts
(15) from tungsten fibres with a porosity of 30 and 40 %,
in dependence on a sąuare root of infiltration time,
gdzie during infiltration through fuli immersion
p,, — ciśnienie w pęcherzu gazowym,
rm — promień maksymalny kapilary.
Ciśnienie to powoduje sprężenie gazu, który oddziałuje na front
cieczy wnikającej do kapilary siłą Fm wynoszącą

F =- (16)

Warunkiem koniecznym do wystąpienia procesu infiltracji jest, aby

siła wciągająca ciecz do węższej części kapilary Fc była większa od
siły przeciwnie skierowanej wywołanej sprężeniem gazu F m w
2ycos9 2 9 2yL
— nr + n Kr >— + p nr2 (17)
r
'
-• r' <łj Rys. 8. Stopnie wypełnienia kapilar miedzią w spiekach wolframu
o porowatości 40 %, przy infiltracji metodą całkowitego
czyli i częściowego zanurzenia kształtek
Fig. 8. Degree of capillary filling with copper in tungsten sinters
2y cos0 • nt > —*- nr2 (18) with a porosity of 40 % , during infiltration with fuli and partial
immersion of the pro f ileś
lub
rystyki kapilar w infiltrowanym materiale. Aby dany obszar prze-
cos9 . — (19)
strzeni kapilar mógł ulec wypełnieniu cieczą musi spełniać nierów-
ność (19), która stanowi hydrodynamiczny warunek samorzutnej
Z powyższych rozważań wynika, że możliwość infiltracji cieczy do infiltracji i jest uzupełnieniem warunków termodynamicznych [3].
kapiłary jest uzależniona nie tylko od wielkości skrajnego kąta
zwilżania powierzchni kapilar przez ciecz, ale również od charakte- Badania doświadczalne procesu infiltracji

,~iuo- Badania doświadczalne procesu infiltracji przeprowadzono przy

*• 90- zastosowaniu porowatych materiałów z proszku i włókien wolframu
o: /-"
E

'o. BU~ oraz infiltracji przez częściowe i całkowite zanurzenie porowatego

ro 7n
^
materiału w cieczy infiltrującej. Wyniki tych badań przedstawiono
.«J sn
60 na rysunkach 6, 7 i 8.
c
(U ,„
Jak wynika z przeprowadzonych badań doświadczalnych, sto-
śM 1
Szkielety z proszku wolframu
A
pień wypełnienia kapilar zwiększa się ze zwiększeniem porowatości
CL 40- •' " porowatość 23 %
» porowatość 30 %
* porowatość 40 %
kształtek oraz przy zastosowaniu porowatych kształtek z włókien
<D 20
i w przypadku infiltracji przez częściowe zanurzenie porowatego
'o. -n materiału w infiltrancie.
3
in n.
20 80 100 120 1<«0 Schemat krzywej infiltracji

Na podstawie rozważań teoretycznych oraz wyników badań

Rys. 6. Stopień wypełnienia kapilar miedzią w spiekach wolframu
o porowatości 23, 30 i 40 %, w zależności od pierwiastka z czasu
infiltracji, przy infiltracji przez całkowite zanurzenie
Fig. 6. Degree of capillary filling with copper in tungsten sinters
with the porosity of 23, 30 and 40 % in dependence on a sąuare
root of infiltration time. during infiltration through fuli immersion
doświadczalnych można stwierdzić, że proces infiltracji w najbar-
dziej ogólnej postaci może przebiegać w trzech stadiach, jak to
ilustruje schematyczna krzywa infiltracji przedstawiona na rysun-
ku 9:
— w stadium l zachodzi kapilarna wędrówka cieczy w kapilarach
materiału,

410

•Q.
O wpływa na zwiększenie stopnia wypełnienia kapilar. Jest ono tym
W
Czas infiltracji
Rys. 9. Schemat krzywej infiltracji zwilżającej cieczy w materiale
porowatym, w atmosferze gazowej
l — kapilarna wędrówka cieczy, 2 — eliminacja pęcherzy gazowych
głownię w wyniku przepływów cieczy między kapilarami o niewielkich
różnicach promieni oraz wskutek wnikania cieczy w kapilary nieprzelotowe,
3 — eliminacja pęcherzy gazowych głównie w wyniku procesu dyfuzji
Fig. 9. Wetting liąuid infiltration curve in a porous materiał,
in a gaś atmosphere
/ — capillary migration of a liąuid, 2 — elimination of gaś bubblęs
mainly during flow of a liąuid between capillaries slightly differing
in a radius and due to liąuid infiltration into closed capillaries,
3 — elimination of gaś bubblęs mainly due to diffusion process
— w stadium 2 następuje dalsze lecz wolniejsze wnikanie cieczy
w kapilary nieprzelotowe oraz w zamknięte pory gazowe, ich
sprężenie i eliminacja w wyniku przepływu cieczy pomiędzy
kapilarami o małej różnicy wielkości promieni,
— w stadium 3 infiltracji zachodzi jeszcze wolniejsze wnikanie
cieczy, limitowane szybkością rozpuszczania się sprężonego
gazu lub szybkością dyfuzji.
Poszczególne stadia infiltracji mogą w większym łub mniej-
szym stopniu na siebie zachodzić, możliwy jest także brak występo-
wania niektórych z nich.
Występowanie poszczególnych stadiów infiltracji i czas ich
trwania zależy od sposobu infiltracji, budowy kapilar w porowatym
materiale, własności i zachowania się względem siebie poszczegól-
nych składników układu: fazy stałej, ciekłej i gazowej. Czynniki te
mają decydujący wpływ na ilość gazu zamkniętego w kapilarach, na
możliwość wyparcia tego gazu w pierwszym i ewentualnie drugim
stadium infiltracji oraz na szybkość jego rozpuszczania się lub dyfu-
zji w cieczy i w materiale porowatym szkieletu.
Szybkość wypełniania kapilar cieczą zmniejsza się w miarę
przechodzenia od stadium pierwszego do dalszych. Należy więc tak
przygotować porowate materiały i prowadzić proces infiltracji, aby
w pierwszym (krótkim) okresie uzyskać wypełnienie kapilar. W len
sposób możliwe będzie skrócenie czasu infiltracji do minimum.
Podsumowanie
1. Ciśnienie kapilarne, które powoduje sprężenie zamkniętego w ka-
piłarach gazu do objętości tym mniejszej, im większe ciśnienie
większe, im mniejszy promień kapilar i skrajny kąt zwilżania oraz
im większe napięcie powierzchniowe cieczy.
2. W przypadku dużego ciśnienia kapilarnego i małych kształtek, do
opisu równowagowej wysokości wzniesienia cieczy w nieprzeloto-
wej kapilarze można stosować wzór (8) uwzględniający ciężar cie-
czy lub wzór (10) ciężaru cieczy nie uwzględniający, szczególnie,
gdy kapilary są wąskie.
3. W przypadku kapilar o złożonej morfologii może nastąpić wypar-
cie gazu z kapilar i wypełnienie ich infiltrującą cieczą, pod warun-
kiem spełnienia hydrodynamicznego warunku samorzutnej infiltra-
cji.
4. W warunkach doświadczalnych uzyskano tym większy stopień
wypełnienia kapilar, im większa porowatość infiltrowanych kształ-
tek, im mniej złożona ich morfologia (w kształtkach z włókien
w porównaniu do kształtek z proszku wolframu) oraz w przypadku
infiltracji przez częściowe zanurzenie w porównaniu do infiltracji
przez całkowite zanurzenie.
5. Nakinetycznej krzywej infiltracji, czyli zależności stopnia wypeł-
nienia kapilar od czasu infiltracji, można wyróżnić trzy stadia. Na-
leży dążyć do projektowania w ten sposób procesu infiltracji, aby
w pierwszym stadium uzyskać całkowite wypełnienie kapilar.
Literatura
1. Porczajew A. P.: Kolloidnyj Żurnał 1949, nr 5, s. 346.
2. Adamson A. W.: Chemia fizyczna powierzchni. PWN, Warszawa
1965.
3. Leżański /.: Conditions for Spontanous Infiltration. Metallurgy and
Foundry Practice, Cracow 1988, nr l, s. 29-56.
Praca wykonana w ramach badań statutowych, finansowa-
nych przez Komitet Badań Naukowych w Warszawie, umowa nr
11.11.110.491.
411
 ;
V = :.;••

Miif Mieżelaznych
THE ECONOMIC CHAMBER OF NON-FERROUS METALS

ROLAND STASIAK Rudy Metale R 49 2004 nr 8

UKD669.2/.7(438)(091):65.011.

POLSKI PRZEMYSŁ METALI NIEŻELAZNYCH

W PIERWSZYCH MIESIĄCACH 2004 R.

POLISH NON-FERROUS METALS INDUSTRY IN THE FIRST MONTHS OF 2004

Zgrupowany w Izbie Gospodarczej polski przemysł metali nie- Tablica l

żelaznych pozytywnie wykorzystuje poprawę koniunktury gospo-
darczej w kraju i świecie. Wskazują na to jednoznacznie trendy Wskaźniki zmian (I kw. 2004 do:)
wzrostu rzeczowych rozmiarów produkcji, wartości sprzedaży liczo- Podstawowe metale
nej w cenach bieżących, a także końcowe wyniki finansowe Spółek I kw. 2003 roku 2003 roku 2000
— uzyskane w I kwartale 2004 r.
Dynamika zmian w rzeczowych rozmiarach produkcji podsta- Akuminium hutnicze 103,7 25,5 25,7
wowych metali (aluminium, cynk, miedź, ołów) jest niewielka i wy- Cynk 103,7 25,9 23,1
nika z wysokiego wykorzystywania, w ostatnich latach, zdolności Miedź 100,6 24,9 27,2
produkcyjnych poszczególnych jednostek i kompleksów wytwór- Ołów rafinowany 88,9 23,8 30,8
czych.
W przypadku ołowiu rafinowanego, produkowanego na bazie zło- Wskaźniki zmian (I kw. 2004 do:)
mów, wielkość produkcji finalnej determinowana jest ilością surow- Wyroby przetwórstwa
ców wtórnych (złomów). I kw. 2003 roku 2003 roku 2000
Na podkreślenie zasługują natomiast wyraźne zmiany rzeczowych
rozmiarów produkcji przetwórczej w grupie wyrobów z aluminium Wyroby z aluminium 134,5 26,9 29,6
oraz miedzi, a także ołowiu i cynku — w asortymencie tlenków tych Wyroby z cynku — tlenki 107,5 27,2 47,4
Wyroby z miedzi i mosiądzu 114,8 27,3 26,5
metali.
W grupie wyrobów z aluminium wzrosty rzeczowych rozmiarów Wyroby z ołowiu — tlenki 111,6 26,5 42,9
produkcji następują systematycznie od 2002 r., a I kwartał 2004 r. je
kontynuuje i umacnia.
Wielkość tych przychodów rzędu 3 mld zł, osiągnięta w I kwartale
Podobne tendencje wykazuje przetwórstwo cynku i ołowiu —
2004 r., ze wskaźnikiem dynamiki 146 % w stosunku do I kwartału
w asortymencie tlenków — których produkcja rośnie systematyczne
2003 r. wskazuje na możliwość istotnych zmian w skali całego
od 2001 r. W wyrobach z miedzi i mosiądzu jednoznaczne wzrosty
2004 r. Dla 2004 r. można prognozować poziom przychodów
rzeczowych rozmiarów produkcji wystąpiły dopiero w I kw. 2004 r.
Zrealizowane w I kw. 2004 r. fizyczne rozmiary produkcji prze- ze sprzedaży przekraczający znacznie jej wielkość zarówno w sto-
mysłu metali nieżelaznych pozwalają przewidywać roczną jej wiel- sunku do 2003 r. (9 mld zł), jak również w stosunku do dobrego
kość w wysokości przekraczającej poziom nie tylko 2003 r., ale 2000 r., w którym wyniosła ona 10,6 mld.
także koniunkturalnie dobrego 2000 r. Przemysł metali nieżelaznych konsekwentnie realizuje progra-
Dynamikę zmian w rzeczowych rozmiarach produkcji, na bazie wyni- my restrukturyzacji wewnętrznej. W wyniku realizacji tych progra-
ków I kwartału 2004 r., obrazują wskaźniki przedstawione w tablicy 1. mów osiągnięto istotne zmiany w poziomie zatrudnienia a zatem
Rzeczowe wielkości produkcji całego przemysłu oraz korzystny i poziomie kosztów pracy.
poziom cen światowych na metale nieżelazne skumulowały się Zmiany poziomu zatrudnienia, w jednostkach zgrupowanych produ-
w wysokiej dynamice przychodów ze sprzedaży. ktowo, w stosunku do 2000 r. wynoszą:

Mgr inż- Roland Slasiak — Prezes Zarządu Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych. Katowice.

412
— w grupie producentów aluminium i wyrobów z Al — obniżenie
o 14,3 %,
— w grupie producentów cynku i wyrobów z Zn — obniżenie
o 20 %,
— w grupie przetwórców miedzi i jej stopów — obniżenie o 50 %.
Prognozowany dla 2004 r., poziom rzeczowych rozmiarów produkcji
przewyższający jej wielkość z 2000 r., przy aktualnym poziomie
zatrudnienia, oznacza istotną poprawę w stopniu organizacji i wy-
korzystania czasu pracy, jak również korzystne tendencje w techni-
cznym dozbrajaniu procesów wytwórczych.
Przyrosty w rzeczowych rozmiarach produkcji i wartości sprze-
daży poszczególnych grup produktowych przemysłu, zrealizowane
w ostatnich latach przedsięwzięcia z zakresu restrukturyzacji we-
wnętrznej oraz zmiany w strukturach organizacyjnych i kapitało-
wych, przy wysokim poziomie cen światowych na metale nieżela-
zne, znajdują swój pozytywny rezultat w końcowych wynikach fi-
nansowych przemysłu. Osiągnięty w I kwartale 2004 r. zysk na
działalności operacyjnej w kwocie 576 min, to więcej od uzyskanego
w całym 2003 r. (485 min) oraz połowa wyniku uzyskanego w ca-
łym 2000 r. (1034 min). W kategorii zysku netto wielkość 492 min
— osiągnięta w I kwartale 2004 r. — jest również większa od
uzyskanego w całym 2003 r. (452 min) i stanowi 73 % zysku netto
całego 2000 r.
Dominujący udział w wielkości sprzedaży i masie zysku prze-
mysłu metali nieżelaznych posiada KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
(dynamika zmian w I kwartale 2004 r. wynosi: w sprzedaży 136 %;
w zysku netto 310 %).
Pozytywne wyniki produkcyjne i finansowe osiągnęła w I kwartale
2004 r. zdecydowana większość pozostałych jednostek organizacyj-
nych. Ugruntowują swoją pozycję rynkową i finansową producenci
wyrobów z aluminium (Grupa KĘTY S.A., oraz ALUMINIUM
KONIN — IMPEXMETAL S.A.). Znacznie poprawiła się sytuacja
producentów cynku i ołowiu (Huta Cynku MIASTECZKO Śl S.A.,
ZGH BOLESŁAW S.A., ZG TRZEBIONKA S.A., BATERPOL Sp.
z o.o. oraz ORZEŁ BIAŁY S.A.). Konsekwentnie zwiększa produkcję
tlenków oraz końcowe wyniki finansowe Huta OŁAWA S.A.
Z trudności, mających swe źródła w kosztach kompleksowych re-
strukturyzacji i wzrastającej konkurencji, wychodzą producenci wyro-
bów z miedzi i jej stopów. Wskaźniki dynamiki I kwartału 2004 r. do
I kwartału 2003 r.: rzeczowej produkcji 130 %, przychodów ze sprze-
daży 156 % — stanowiących 36 % wielkości całorocznej sprzedaży
2003 r. — przy zatrudnieniu niższym o 7,5 % od ubiegłorocznego
oraz o 50 % niższym od 2000 r. — wskazują wyraźnie na korzystne
procesy zmian w spółkach Grupy Impexmetal S.A. (HUTMEN S.A.,
HMN SZOPIENICE S. A., Walcownia DZIEDZICE S.A.) oraz Wal-
cowni ŁABĘDY S.A. i Hucie BĘDZIN S.A.
Dobre wyniki uzyskały (w I kwartale bieżącego roku) także
pozostałe spółki i organizacje gospodarcze przemysłu (Bolesław
Recyclmg Sp. z o.o.; Zakłady Metalurgiczne SILESIA S.A.; ZAMĘT
S. A.; BIPROMET S.A. oraz Odlewnia Metali SZOPIENICE Sp. z o.o.).
Potwierdza to dynamika przychodów ze sprzedaży (135 %) oraz
zysku netto (318 %) mierzona stosunkiem do wielkości I kwartału
2003 r.
Pozytywnym kierunkom zmian gospodarczych, mających swój
wyraz w syntetycznie zaprezentowanych wynikach przemysłu me-
tali nieżelaznych, sprzyjała w I kwartale bieżącego roku dobra ko-
niunktura cenowa na światowych giełdach metali, a także prowadzo-
na w tym czasie wewnętrzna polityka monetarna, stymulująca eks-
port do Unii Europejskiej.
Ostatnie decyzje Rady Polityki Pieniężnej oraz zapowiadane
dalsze zmiany kierunkowe, umacniające polski pieniądz poprzez
wzrost bankowych stóp procentowych, będą zapewne ograniczały
popyt wewnętrzny i pogarszały efektywność eksportu. Tańsze EU-
RO będzie korzystniejsze dla unijnych eksporterów i krajowych
importerów, co może powodować dalszy wzrost zewnętrznej kon-
kurencji dla produktów krajowego przemysłu metali.
Potrzebne stają się zatem odpowiednie przeciwdziałania Spółek
na rynku, jak również lobbystyczne oddziaływania przemysłu na
„Krajowe Centrum Zarządzania", wskazujące na globalne skutki
polityki monetarnej. Jej ukierunkowywanie — głównie na ograni-
czanie inflacji — wpływa negatywnie na dynamikę wzrostu produ-
kcji przemysłowej i produktu globalnego brutto. W konsekwencji
pogarsza także warunki dla obniżania skali bezrobocia w kraju.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia

i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

413
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor odpowiedzialny: dr MIECZYSŁAW WOCH
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
STAN I PERSPEKTYWY ROZWOJU PRODUKCJI TRUDNOTO-
PLIWYCH METALI RZADKICH WE WSPÓLNOCIE NIEPODLE-
GŁYCH PAŃSTW
TARASOY A., STATUS AND PROSPECTS FOR DEYELOPMENT OF
REFRACTORY RARE METALS PRODUCTION IN C.I.S. COUNTRIES.
ERZMETALL 2004, t. 57, nr 1. s. 8-13, póz. 75703 — AG
Przed upadkiem ZSRR cala produkcja trudnotopliwych metali
rzadkich (W, Mo, Re) przeznaczona była do konsumpcji krajowej.
Podczas „pieriestrojki" istniejący system ekonomiczny uległ całko-
witemu rozpadowi w wyniku zerwania tradycyjnych powiązań eko-
nomicznych. Obecnie, podczas rozwoju przemysłowego Rosji, czy-
nione są wysiłki przywrócenia zerwanych więzi pomiędzy przed-
siębiorstwami. Coraz częściej na rynek światowy oferowane są
produkty krajowe, z których część posiada konkurencyjną jakość.
Jednak jak do tej pory większość wytwarzanych produktów chara-
kteryzuje się wysokimi kosztami produkcji i niewystarczającą jako-
ścią. Aby mogły one konkurować na rynku światowym z produktami
zagranicznymi zalecane jest m.in.:
— wprowadzenie na skalę przemysłową autoklawowego procesu
roztwarzania sodowego do rozkładu termicznego koncentratów
wolframitu,
— kontynuowanie badań naukowych, mających na celu rozwój
sprawnego procesu odzysku molibdenu z roztworów wolframia-
nów, a w szczególności badania nad wyborem i syntezą stałych,
przemysłowych żywic stosowanych w procesie wymiany jono-
wej celem sorpcji wolframu;
— stosowanie procesów plazmowo-chemicznych do produkcji
ultradrobnych proszków wolframu;
— poszerzenie zakresu wytwarzanych produktów przemysłowych
poprzez rozwój zunifikowanych schematów technologicznych
do produkcji nie tylko molibdenianu amonowego, lecz również
odmiedziowanych i odsiarczonych prażonek do późniejszej pro-
dukcji żelazomolibdenu, dwumolibdenianu amonowego i poli-
molibdenianu, tlenku molibdenu itd.,
— wprowadzenie na pełną skalę procesów wymiany jonowej,
ekstrakcji rozpuszczalnikowej i dializy w celu udoskonalenia
jakości i redukcji kosztów wytwarzania produktów przemysło-
wych.
TECHNOLOGIA I EKONOMIKA PRODUKCJI SIATEK AKUMULA-
TORÓW POPRZEZ CIĄGŁE KSZTAŁTOWANIE ELEKTROLITY-
CZNE
WARLIMONT H., HOFM ANN T., TECHNOLOGY AND ECONOMY OF
414
Rudy Metale R 49 2004 nr 8
UKD 06L6(OS2):669.2/.8(100)
PRODUCING BATTERY GRIDS BY CONTINUOUS ELECTRO-
FORMING. ERZMETALL 2004, t. 57, nr l, s. 14-19, póz. 75704 — AG
Opracowano nowy proces wytwarzania siatek z ołowiu do aku-
mulatorów samochodowych i przemysłowych. Taśmy na siatki wy-
twarza się w procesie ciągłego osadzania z wykorzystaniem elektro-
litów zawierających czterofluoroboran (TBF) i kwas metanosul-
fonowy (MSA). Skład kąpieli jest stabilny, może być odnawialny
w sposób ciągły ze źródła zewnętrznego lub z rozpuszczalnej anody
ołowiowej. Katoda, na której osadza się ołów, wykonana jest ze spe-
cjalnie wyselekcjonowanego materiału przewodzącego, pozwalają-
cego na uzyskanie specyficznej struktury siatki.
Instalacja pilotażowa obejmuje m.in.: urządzenia do kształtowania
elektrolitycznego z cylindrycznym trzpieniem o średnicy Im, które-
go szerokość może być dostosowana do wymaganej wydajności linii,
np. od 0,3 do l ,2 m. Na trzpieniu produkuje się po dwie pojedyncze
lub wielokrotne taśmy na siatki. Zwinięta taśma podawana jest bez-
pośrednio do maszyny do nakładania pasty. Wymagane są cztery
kolejne procesy powlekania w kąpieli. Celem jest osiągnięcie doce-
lowej prędkości procesu około 50 do 100 siatek/min oraz wysokiej
jakości produktu. Analiza kosztów produkcji wykazała wysoką
konkurencyjność i ekonomiczność zarówno zaproponowanego
procesu jak i produktu. Dodatkową redukcję kosztów osiągnięto
poprzez bezpośredni elektrochemiczny recykling złomu ołowio-
wego.
METALURGIA EKSTRAKCYJNA TYTANU PIERWOTNEGO
GINATTA M. V., EXTRACT1VE METALLURGY OF PR1MARY T1TA-
NIUM. LIGHT MET. AGĘ 2004, t. 62. nr 1-2, s. 48-51, póz. 75707 — AG
W przemyśle tytanowym duże znaczenie ma opracowanie no-
wych technologii, charakteryzujących się niższymi kosztami i sprzy-
jających szerszemu komercyjnemu zastosowaniu tytanu. W procesie
produkcji tytanu wykorzystano wszystkie zalety procesu elektrolizy
aluminium i zastosowano je w elektrolizerze do produkcji tytanu,
uwzględniając szczególne właściwości tytanu. Nowe podejście
w procesie elektrolizy tytanu obejmuje m.in. zastosowanie modelu
trójwymiarowej powierzchni międzyfazowej do przedstawienia me-
chanizmu reakcji elektrolit-elektroda w wielowarstwowej międzyfa-
zowej powierzchni katodowej. W temperaturze ponad 1700 °C tytan
tworzy ciekłą katodę przy zachowaniu zalet procesu elektrolizy
aluminium, w tym m.in. takich, jak:
— całkowity rozdział fizyczny pomiędzy produkowanym metalem
a elektrolitem, tak że nie wymagany jest etap separacji produktu
na drodze destylacji próżniowej lub ługowania,
— stała powierzchnia elektrody, co pozwala na utrzymywanie naj-
lepszych wartości stanu ustalonego dla parametrów procesu
elektrochemicznego,
— mniejsze odległości międzyelektrodowe i wynikające stąd niż-
sze napięcie operacyjne bez potrzeby przeznaczenia przestrzeni
dla nieregularnego wzrostu kryształów,
— łatwiejsza koalescencja mikrokropelek i mgły metalu.
Ponadto proces elektrolizy tytanu posiada szczególne zalety w po-
równaniu do procesu elektrolizy aluminium, w tym m.in.:
— łatwiejsze podawanie surowca ze względu na ciekłą postać
TiCU, mającego o wiele większą prędkość utylizacji jako para,
w porównaniu z tlenkiem glinu, występującym w stanie stałym,
który w związku z tym wymaga dodatkowego wyposażenia
w specjalne urządzenia ze względu na jego niską prędkość roz-
puszczania i tworzenie się twardej skorupy,
— ze względu na wyższą temperaturę topnienia tytanu niż elektro-
litu nie ma problemów z materiałem katody (w procesie elektro-
lizy aluminium problem ten niestety występuje),
— w temperaturach roboczych większa różnica w gęstości pomię-
dzy metalem i elektrolitem,
— przy zasilaniu TiCU wykorzystuje się nierozpuszczalne anody
grafitowe o stabilnych wymiarach, co zabezpiecza przed zuży-
ciem anody i zmniejsza koszty jej wytwarzania,
— wyższa czystość produkowanego tytanu niż aluminium dzięki
wyższej czystos'ci TiCU niż tlenku glinu i brak zanieczyszczenia
anody.
Firma GTT (Turyn, Włochy) po wielu latach pracy nad badaniem
różnych procesów metalurgicznych wykorzystywanych do otrzymy-
wania tytanu, jest przeświadczona, że opracowany przez nią proces
elektrolitycznego otrzymywania tytanu jest jedyną drogą do zmniej-
szenia kosztów produkcji tytanu i jednoczesnego podniesienia jako-
ści produkowanego metalu, która pozwoliłaby na zabezpieczenie
wymagań potencjalnych odbiorców i rozszerzenie możliwości prze-
mysłowych zastosowań.
RECYKLING WIÓRÓW STOPU METALU CIĘŻKIEGO DO PRO-
SZKU W PROCESIE UTLENIANIA-REDUKCJI
HĘ YUEHUI, CHEN L1BAO. HUANG BAIYUN, LIAW P. K.. RECYC-
LING OF HEAYY METAL ALLOY TURNINGS TO POWDER BY OXI-
DATION REDUCTION PROCESS. INT. J. REFRACT. MET. HARD MA-
TER. 2003, t. 21, nr 5*6. s. 227*231. póz. 75705 — AG
Stopy wolframu W-Ni-Fe i W-Ni-Cu charakteryzują się wysoką
gęstością i doskonałym połączeniem wytrzymałości i ciągliwości.
Mają one nie tylko wysoką wytrzymałość, dobrą plastyczność, ob-
rabialność i spawalność, ale też dobrą odporność na korozję, odpor-
ność na utlenianie, przewodność cieplną i elektryczną oraz dobrą
zdolność do nakładania powłok i absorpcję promieni radioaktywnych.
W ostatnich latach w związku z polityką ochrony środowiska i za-
sobów naturalnych rozwijają się techniki recyklingu. Szacuje się,
że około 1/3 całkowitego zapotrzebowania na wolfram może być
zaspokojona poprzez recykling złomu wolframowego. Okazuje się,
że recykling złomu jest bardzo ważnym czynnikiem podaży surow-
ców wolframowych. Wśród wielu opracowanych procesów recy-
klingu wiórów wolframowych, proces utleniania-redukcji pozwala
na bezpośrednie przeprowadzenie wiórów metalu w proszek, który
może być ponownie wprowadzony do produkcji stopów metali
ciężkich. Bezpośredni recykling — to proces łączący wiele zalet,
w tym minimalne zużycie energii, minimum odpadów chemicznych
i najniższe koszty produkcji.
Materiałem pierwotnym stosowanym w przeprowadzonych bada-
niach eksperymentalnych są wióry stopów W-Ni-Fe otrzymane z li-
nii produkcyjnej, których skład chemiczny został sprawdzony. Pro-
ces przygotowania wiórów do przeróbki obejmował przemywanie
złomu stopu w 5 % roztworze NaOH i HC1, a następnie trzykrotne
przemywanie czystą wodą. Następnie, po ich osuszeniu, wióry mie-
szano celem ujednorodnienia w mikserze śrubowym. Proces utlenia-
nia powietrzem prowadzono w piecu, w temperaturach 850, 900
1 950 °C przez 2 h. Redukcja zachodzi w piecu przepychowym
w temperaturze 850, 900 i 950 °C, w strumieniu wodoru, w czasie
2 h. Przeprowadzono analizę fazową proszków utlenianych i redu-
kowanych.
Tworzone tlenki zawierają WO-, i (Ni, Fe)WO4. Zredukowane czą-
stki proszków zawierają W, Ni i Fe. Po redukcji Fe, Ni i Co tworzą
fazę roztworu stałego Fe-Ni-Co, która jednorodnie rozkłada się na
granicy ziarn wolframu. Kształt powierzchni cząstek zredukowane-
go proszku jest nieregularny i w wysokiej temperaturze bardzo zło-
żony. Gdy temperatura redukcji wzrasta, cząstki proszku stają się
większe. Powstające wiskery stają się grubsze, rozrastając się kie-
runkowo, co w rezultacie daje bardziej skomplikowany kształt po-
wierzchni cząstek proszku. Obniżając temperaturę redukcji można
otrzymać drobne i regularne cząstki proszku stopu.
SYNTEZA NANOSTRUKTURALNYCH MATERIAŁÓW Z ZASTO-
SOWANIEM ELEKTROOSADZANIA WSPOMAGANEGO SZAB-
LONAMI
BERA D., KUIRY S. C., SEAL S.. SYNTHESIS OFNANOSTRUCTURED
MATERIALS USING TEMPLATE-ASSISTED ELECTRODEPOSITION.
J. MINER. MET. MATER. SOC. 2004, t. 56, nr l, s. 49*53, póz. 75702 —
AG
Metale w skali nanometrycznej wykazują niezwykłe właściwo-
ści i zachowanie w porównaniu z ich odpowiednikami w postaci
zwartej, co powoduje, że materiały nanostrukturalne znajdują zasto-
sowanie w wielu różnych dziedzinach, w tym m.in.: w biomedycy-
nie, elektronice, optyce itd. Materiały te mogą być wytwarzane
z pomocą różnych procesów, np.: kondensacji w gazie obojętnym,
plazmowym, fizycznego i chemicznego osadzania z pary, krzepnięcia
gwałtownego, stopowaniamechanicznego, mikroerozji, erozji iskro-
wej i odkształcenia plastycznego. Takie metody, jak na przykład:
kondensacja w gazie obojętnym, stopowanie mechaniczne i osadza-
nie elektrolityczne są stosowane na skalę przemysłową.
W artykule dokonano przeglądu procesu syntezy nanomateriałów
z zastosowaniem osadzania elektrolitycznego. Omówiono przebieg
procesu zarodkowania na podłożu elektrody podczas osadzania ele-
ktrolitycznego, który zależy m.in. od struktury krystalicznej podłoża,
energii właściwej powierzchni swobodnej, energii adhezji, orientacji
sieciowej powierzchni elektrody oraz niedopasowania sieci krysta-
licznej przy granicy faz zarodek-podłoże. Końcowy rozkład wielko-
ści ziarn osadów z procesu osadzania elektrolitycznego zależny jest
w dużym stopniu od kinetyki zarodkowania i wzrostu. Osadzanie
elektrolityczne może obejmować procesy natychmiastowego lub
postępującego zarodkowania. W pierwszym przypadku wszystkie
zarodki na podłożu elektrody tworzą się natychmiast i kolejno wzra-
stają w czasie procesu osadzania elektrolitycznego. Przy zarodkowa-
niu postępującym zarodki wzrastają stopniowo i nachodzą na siebie,
ukazując dookoła rosnących stabilnie zarodków strefy zredukowanej
prędkości zarodkowania. W procesie wykorzystuje się specjalnie
zaprojektowany elektrolizer, wyposażony w elektrodę odniesienia,
odpowiednio zaprojektowaną katodę i anodę lub przeciwelektrodę
wraz z wyposażeniem dodatkowym do kontroli natężenia prądu.
Podłoże katody może być wykonane zarówno z niemetalu jak i me-
talu. Przy zastosowaniu powierzchni katody jako szablonu, można
syntezować wymagane nanostruktury dla różnych zastosowań spe-
cjalnych. Tak wspomagany proces osadzania elektrolitycznego dzie-
li się na proces aktywnego i restrykcyjnego osadzania elektrolity-
cznego wspomaganego szablonami. Synteza materiałów nanostru-
kturalnych ww. metodą jest wynurzającym się obszarem nauki
i technologii, dającym możliwości wielu zastosowań w mikro- i na-
nourządzeniach. Prowadzenie badań dotyczących podstaw zarodko-
wania i wzrostu nanocząstek jest warunkiem koniecznym do jego
dalszego rozwoju.
MŁOTKOWANIE LASEROWE I KSZTAŁTOWANIE PRZEZ
MŁOTKOWANIE LASEROWE: NOWE NARZĘDZIA DO WZBU-
DZANIA NAPRĘŻENIA POWIERZCHNIOWEGO
HACKEL L., LASER PEENING AND LASER PEENFORMING:NEW
TOOLS FOR INDUSTRY SURFACE STRESS. LIGHT MET. AGĘ 2003,
t. 61. nr 11*12, s. 30*31, póz. 75706 — AG
Młotkowanie laserowe wyłania się jako ważna technologia prze-
mysłowa do precyzyjnego wzbudzania głębokich resztkowych na-
prężeń szczątkowych na dużych obszarach powierzchni metalo-
wych. Dzięki tej technice obróbki produkowane części posiadają
415
udoskonaloną odporność na zmęczenie lub odporność na pękanie
pod wpływem korozji naprężeniowej.
Kształtowanie przez młotkowanie laserowe, to nowa i ważna tech-
nologia, wykorzystująca głęboko przyłożone naprężenie ściskające
do wydłużania obrabianej powierzchni, uzyskania dużych krzywizn
i dokładnego kształtu. W bieżącej praktyce śrutowania i innych me-
tod obróbki wykorzystuje się szczątkowe naprężenia ściskające
w warstwie powierzchniowej do zwiększenia trwałości i żywotności
części podatnych na zmęczenie i korozję. Procesy takie, jak: młot-
kowanie, walcowanie na zimno i śrutowanie są od już dawna szeroko
stosowane. Nowa technologia laserowego młotkowania likwiduje
ograniczenia ww. procesów, dysponując możliwością niezawodne-
go i dokładnego wprowadzenia bardzo głębokich naprężeń szcząt-
kowych z jednoczesnym zabezpieczeniem bardzo dobrej jakości
powierzchni po młotkowaniu. Prowadzi to do wydłużenia czasu
użytkowania i trwałości wyrobów. Obecnie ww. technologia stoso-
wana jest zakładach w USA i Wielkiej Brytanii m.in. do obróbki
podzespołów silników odrzutowych, których trwałości czas eksplo-
atacji zwiększyły wielokrotnie.
NANOTECHNOLOGIA: CO BĘDZIE UŻYWANE PRZEZ WOJSKA
NASTĘPNEJ GENERACJI
RONCONE K., NANOTECHNOLOGY: WHAT NEXT GENERATION
WARR1ORS WILL WEAR. J. MINER. MET. MATER. SOC. 2004. t. 56.
nr 1. s. 31-33, póz. 75700 — AG
Armia USA inwestuje duże kwoty w rozwój nanomaterialów,
wykorzystywanych przy produkcji wyposażenia dla wojska. Prace
prowadzone przez instytut ISN (Institute for Soldier Nanotechnolo-
gy), MIT (Massachusetts Institute of Technology) będą kluczem do
rozwoju wyposażenia dla „Wojownika Nowej Generacji".
Odpowiedni program rozwoju armii USA przewiduje, że od 2010 r.
będą używane bardzo szybkie i lekkie w pełni skomputeryzowane
pojazdy oraz lekkie mundury wyposażone w czujniki i komputery
w celu dania możliwości obserwacji pola bitwy poszczególnym
żołnierzom.
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
CENA INDU ZBLIŻA SIĘ DO 600 $ USA
GRAY P. F.: INDIUM APPROACHES $ 600. MET. BULL. 2004. nr 8834,
s. 18. póz. 75698 —BŁ
Cena indu rośnie oscylując w granicach 600 S USA za kilogram.
Obecnie waha się w granicach od 530 do 570 $ USA za kilogram.
Niektórzy kupcy ze Stanów Zjednoczonych i Europy twierdzą,
że granica 600 $ USA została już przekroczona przy transakcjach
sprzedaży małych ilości indu.
Uważa się, że popyt ciągle ma tendencję zwyżkową i nie ma żadnych
przesłanek wskazujących na to, że będzie on malał. Na rynku kupna
z natychmiastową dostawą ind będzie wkrótce sprzedawany bez
żadnych ograniczeń za 600 $ USA. Handlowcy twierdzą, że popyt
na ind rośnie, głównie ze względu na rozkwit rynku płaskich moni-
torów LCD. W dalszym ciągu jednak podaż nie jest w stanie nadążyć
z zaspokojeniem popytu. Jeśli w tej kwestii nic się nie zmieni, to
możemy być świadkami wzrostu ceny nawet do 1000 $ USA za
kilogram.
Firma Nippon Mining & Metals podniosła cenę indu i obecnie
sprzedaje go za 65 tyś. jenów za kilogram czyli za ok. 587,5 $ USA.
Obecnie na rynku jest ogromny popyt na ind. ale jednocześnie
wydaje się, że nie ma też żadnych oznak braków w zaopatrzeniu. Po
prostu producenci próbują sprzedać ind po jak najwyżej cenie.
W firmie Nikko Materials, oddziale firmy Nippon Mining, oświad-
czono, że z powodu rosnącego popytu planuje się do marca w 2005 r.
podwojenie produkcji ITO i osiągnięcie poziomu równego 30 t/mie-
siąc. Krok ten będzie wymagać inwestycji w wysokości 2 mldjenów.
Mówi się także o zamiarach podwojenia produkcji przez firmę Umi-
416
Przewiduje się, że tego rodzaju nowoczesne umundurowanie (zwane
OFW — Objective Force Warrior) będzie szeroko stosowane w la-
tach 2015-5-2020. Jednym z najważniejszych celów ISNjest stworze-
nie mocnej i dobrze dostosowanej do ciała „zbroi", chroniącej ramio-
na i nogi żołnierzy. Z kolei tors będzie chronić specjalnie wykonana
płyta ceramiczna. Długoterminowe prace prowadzone przez ISN
będą zmierzały do otrzymania specjalnego nanomaterialu, spełnia-
jącego rolę materiału ochronnego.
W ISN pracuje zespół, badający materiały absorbujące energię,
składający się z 11 członków MIT z wydziałów materiałoznawstwa
i techniki, inżynierii chemicznej, mechaniki oraz chemii. Trwają
prace nad 10 projektami badawczymi. W nowoopracowywanych
mundurach wojskowych naukowcy zamierzają zastosować „nano-
mięśnie" z włókien impregnowanych nanocząstkami, tkane tak, aby
przypominały mięśnie człowieka. Innym bardzo ciekawym elemen-
tem nowego munduru będzie tzw. „egzoszkielet", pozostający na
jego zewnątrz, na który m będzie montowany system do przenoszenia
naboi, pozwalający przeciętnemu żołnierzowi unieść ciężkie naboje,
których bez takiego wspomagania nie zdołałby udźwignąć. Stan
prowadzonych prac jest na tyle zaawansowany, że wydaje się wielce
prawdopodobna możliwość stosunkowo szybkiej produkcji mundu-
rów powlekanych specjalnymi wodoodpornymi nanopowłokami,
posiadającymi zdolność niszczenia bakterii.
ISN, utworzony w maju 2003 r., prowadzi prace badawcze w nastę-
pujących dziedzinach: materiały absorbujące energię, aktywne
materiały i urządzenia mechanicznie, czujniki i ochrona chemiczno-
-biologiczna, biomateriały i urządzenia medyczne dla wojska, prze-
twórstwo i właściwości materiałów, w tym m.in. prace dotyczące:
nanoodlewania, modelowania i symulacji materiałów i procesów,
projektowania systemów itd. W ramach tak szerokich zainteresowań
rozwiązywane są wąskie zagadnienia specjalistyczne, takie jak na
przykład wodoodporne powłoki na mundury. Do tej pory w projekty
zaangażowanych jest około 150 osób z MIT.
ALUMINIUM W 2003 ROKU — ŚPIĄCY OLBRZYM BUDZI SIĘ
MACM1LAN A.: ALUMINIUM IN 2003: A SLEEPING GIANT AWAK-
ENS. MIN. J. 2004. nr 7. May s. 16*20, póz. 75696 — BŁ
Po długim okresie zastoju na rynku aluminium w ostatnim kwar-
tale 2003 roku nastąpiło znaczne ożywienie. Praktycznie przez cały
2003 r. ceny aluminium rosły. 31 grudnia 2003 r. tona aluminium
w transakcjach z dostawą za trzy miesiące wzrosła na Londyńskiej
Giełdzie Metali do 1605 $ USA i była prawie o 300 $ USA wyższa
niż najniższa cena odnotowana w kwietniu 2003 r„ na poziomie
1320$ USA.
Według analityków ten gwałtowny wzrost cen z całą pewnością
napędziły zakupy spekulacyjne, związane ze zwiększonym zaintere-
sowaniem metalami podstawowymi ze strony funduszy. Pod koniec
grudnia 2003 r. zapasy na Londyńskiej Giełdzie Metali powiększyły
się o 51 tyś. t. Rok 2003 zakończył się wzrostem zapasów w sumie
o 185 tyś. t.
Zużycie aluminium w niektórych regionach wzrosło o ponad 5 %.
Nie zapobiegło to jednak znacznej akumulacji zapasów na rynkach
giełdowym i pozagiełdowym. Nastąpiła poprawa sytuacji i wzrost
produkcji nie tylko w krajach zachodnich. Odnotowano również
wzrost importu z krajów byłego Związku Radzieckiego i z Chin.
International Aluminium Institute (IAI) podał, że zapasy zgroma-
dzone przez producentów na rynku giełdowym uległy w przeciągu
2003 r. niewielkiej zmianie i utrzymywały się na poziomie wynoszą-
cym w przybliżeniu 3 min t. Podobna sytuacja była na rynku poza-
giełdowym, na którym zapasy wynosiły ok. 1.6 min t i w ciągu
2003 r. uległy nieznacznym zmianom.
Z kolei na Londyńskiej Giełdzie Metali w pierwszej połowie 2003 r.
zapasy ulegały ciągłym fluktuacjom. Najpierw w połowie lutego
2003 r. spadły z początkowego poziomu 1,24 min t do 1,19 min t,
a następnie w połowie marca wzrosły do 1.27 min t. Potem znowu
spadały i w połowie czerwca były na wyjątkowo niskim poziomie
równym l, 12 min t. Spadek ten jednakże okazał się być jednorazowy
i pod koniec roku zapasy wzrosły do poziomu 1,42 min t, czyli
w porównaniu z początkiem 2003 r. wzrosły o 185 tyś. t.
Pod koniec 2003 r. łączne zapasy metali podstawowych na Londyń-
skiej Giełdzie Metali i IAI pozostały na wysokim poziomie, naj-
wyższym od 1995 r. Zapasy zgromadzone na rynku giełdowym to
tylko część wszystkich zapasów i w rzeczywistości ich nadwyżka
w 2003 r. wyniosła prawie 500 tyś. t. Dokładna wielkość zapasów
zgromadzonych na rynku pozagiełdowym jest różnie oceniana, ale
bez wątpienia w 2003 r. miała miejsce stała ich akumulacja.
Boksyt i tlenek glinu. Produkcja boksytu ma miejsce w stosunkowo
niewielu krajach. W 2003 r. produkcja świata zachodniego wyniosła
w sumie 131,4 min t, z czego 89 % obejmowało sześć krajów tzw.
producentów. Do tej pory największym producentem była Australia
z produkcją na poziomie 53 min t, co stanowi 40 % całej produkcji.
Na kolejnych miejscach plasują się: Brazylia (13,5 %), Gwinea
(12,5 %), Jamajka (10,0 %), Indie (7,2 %) i Wenezuela (4,1 %).
Od połowy lat siedemdziesiątych zaobserwowano tendencję do geo-
graficznego pokrywania się obszarów produkcji tlenku glinu z naj-
większymi producentami boksytu, a także oddalania się od rejonów,
gdzie ulokowani są najwięksi nabywcy surowców i gdzie położone
są huty. Produkcja tlenku glinu tak samo jak produkcja boksytu
stawała się coraz bardziej skoncentrowana. W 2003 r. sześć najwię-
kszych krajów tzw. producentów, obejmowało 76 % zachodniej
produkcji, dla porównania w 1980 r. było to 65 %, a w 1990 r. —
70 %.
Nie jest przypadkiem, że Australia okazała się być największym
światowym producentem tlenku glinu. Wystarczy zwrócić uwagę na
jej dominację w sektorze produkcji boksytu. W 2003 r. wyproduko-
wano tam 46,3 min t tlenku glinu, co stanowi 36 % całej produkcji
zachodniej. Drugim największym producentem w 2003 r. były Stany
Zjednoczone z produkcją na poziomie 10,4 °/c oraz kolejno Brazylia
(10,2 %), Jamajka (8,2 %), Indie (6,3 %) i Surinam (4,3 %).
Rynek tlenku glinu znacznie się skurczył, pomimo że w 2003 r. jego
produkcja wzrosła o 5,9 %, a wykorzystywanego w metalurgii,
o 6, l % (43,9 min t). Zaobserwowano również znaczny wzrost chiń-
skiego importu tlenku glinu, co spowodowało gwałtowny wzrost cen
na rynku bieżącym. W grudniu 2003 r. firma Fob Western Australia
na rynku transakcji natychmiastowych osiągnęła cenę od 360*380 $
USA/t. Dla porównania w styczniu 2003 r. cena sprzedaży była na
poziomie od 170-180 $ USA/t.
Produkcja aluminium. Dane IAI pokazują, że w 2003 r. zachodnia
produkcja aluminium pierwotnego wzrosła o 3,2 % do poziomu
17,94 min t w porównaniu z 17,37 min t w 2002 r. Średnie dzienne
tempo produkcji w 2003 r. wzrosło do 49 100 t, dla porównania
w 2002 r. wynosiło ono 47 6001. W ostatnich kilku latach występują
znaczne wahania wielkości produkcji, jednak od połowy 2001 r.
zaobserwowano występowanie tendencji zwyżkowej. W 2003 r. od-
notowano wzrost produkcji we wszystkich obszarach, potwierdzony
przez liczne wznowienia produkcji i powrót do pełnego wykorzysty-
wania zdolności produkcyjnych.
— Afryka. W 2003 r. produkcja w Afryce wzrosła o 3.9 %. i wy-
niosła prawie 1,43 min t. Dla porównania w 2002 r. wynosiła
ona 1,37 min t. Skok ten odzwierciedlał zarówno wzrost produ-
kcji w Mozambiku i Afryce Południowej, który co najmniej
zrównoważył spadek produkcji w Ghanie. Na kilka miesięcy
przed planowanym terminem zakończono proces zwiększania
zdolności produkcyjnej zarówno w hucie Mozal (Mozambik),
jak i w hucie Hillside (RPA). W tym samym okresie w nękanej
trudnościami hucie Tema (Yalco, Ghana) narastały problemy
z dostawą energii, w wyniku których zamknięto ostatnią linię
pieców.
— Europa. W 2003 r. produkcja w Europie Zachodniej zwiększyła
się do poziomu 4,07 min t. Był to wzrost o 3,6 %,gdyż w 2002 r.
wynosiła ona 3,93 min t. Duża część krajów odnotowała niewiel-
kie wzrosty produkcji. Jedyny znaczny skok miał miejsce w Nor-
wegii w wyniku stałego rozwoju huty Sundalsora, należącej do
Norsk Hydro. We Francji produkcja spadła w związku z za-
mknięciem zakładu Auzat, który był własnością firmy Pechiney,
a obecnie należy do Alcan Inc.
— Azja. Kraje azjatyckie w 2003 r. odnotowały najwyższy wzrost
produkcji we wszystkich obszarach. Produkcja na poziomie pra-
wie 2,48 min t była o 9,5 % wyższa od produkcji w 2002 r.,
wynoszącej 2,26 min t. Odzwierciedliło to znaczny wzrost pro-
dukcji w Indiach i marginalne wzrosty w innych krajach. W naj-
bliższych latach spodziewany jest wzrost produkcji w Azji,
głównie w związku z ambitnym planem rozwoju Dubaju i Ba-
hrainu.
— Ameryka Łacińska. Kraje Ameryki Łacińskiej w 2003 r. wy-
produkowały 2,28 min t. W porównaniu z 2002 r., w którym
produkcja wynosiła 2,26 min t, był to skok o 2.0 %. Produkcja
wraca do dawnego poziomu po spadku w 2001 r., który spowo-
dowały przerwy w dostawie energii w Brazylii i problemy tech-
niczne w Wenezueli. Jej wzrost nieco zahamowało ograniczanie
produkcji i ostateczne zamknięcie w sierpniu 2003 r. meksykań-
skiej huty Vera Gruz.
— Ameryka Północna. W 2003 r. w Ameryce Północnej produ-
kcja nadal powracała do poprzedniego poziomu po zastoju z lat
2000-5-2001. Poprawa ta nastąpiła pomimo tego, że nadal ogra-
niczano znaczną część wydajności w US Pacific Northwest. Tak
naprawdę większa część skromnego wzrostu o ok. 1,5 % z pro-
dukcją na poziomie 5,50 min t była wynikiem wyższej produkcji
w Kanadzie.
— Oceania. Oceania w 2003 r. odnotowała niewielki wzrost pro-
dukcji o l ,3 % do poziomu 2,20 min t, co odzwierciedliło ślado-
we wzrosty w wielu australijskich hutach, które tylko zrówno-
ważyły niższą produkcję w nowozelandzkiej hucie Tiwai Point,
mającej na początku tego roku problemy z dostawami energii.
Zużycie aluminium. Aluminium ze względu na swoje własności
jest wyjątkowo wszechstronnym metalem, mającym wiele zastoso-
wań w ogromnej liczbie gałęzi przemysłowych. W 2003 r. zużycie
aluminium pierwotnego na Zachodzie wzrosło o 5,4 % osiągając
poziom 20,8 min t. Był to duży skok w porównaniu z 2002 r.
W 2003 r. zużycie aluminium w Ameryce Północnej wzrosło zdecy-
dowanie tj. o 3,4 %, i wyniosło 6,7 min t. Było jednak niższe od
historycznego maksimum osiągniętego w 2000 r. na poziomie 7,1
min t. Również w Europie Zachodniej w 2003 r. odnotowano wzrost
zużycia aluminium o 5,6 % do poziomu 6,4 min t. Wzrost zużycia
aluminium na Zachodzie, mający miejsce przez ostatnie d wadzieści a
lat, był uzależniony w znacznym stopniu od rozwijających się kra-
jów azjatyckich. Pomimo że azjatycki kryzys finansowy z 1998 r.
spowodował wiele trudności, to i tak obserwowano tendencję zwyż-
kującą. W latach siedemdziesiątych i wczesnych osiemdziesiątych
Korea Południowa i Tajwan dyktowały tempo. W 2003 r. pierwszy
z tych krajów zajmował czołowe miejsce wśród największych na-
bywców. W ostatnich latach wzrosło zużycie również w takich kra-
jach, jak: Tajlandia, Indonezja i Malezja. Jednak w 2003 r. czołowe
miejsce zajęły Indie, gdzie zużycie gwałtownie skoczyło o 38 %.
W rezultacie Indie przesunęły się w rankingu największych nabyw-
ców z siódmej pozycji na piątą, wyprzedzając jednocześnie Kanadę
i Francję.
Kraje byłego Związku Radzieckiego. Następstwem rozpadu
Związku Radzieckiego była powszechna zgoda na zamknięcie prze-
starzałych (wg standardów zachodnich) hut. Co więcej na początku
lat dziewięćdziesiątych wydawało się, że tak się istotnie stanie, gdyż
fala problemów finansowych i logistycznych spowodowała stały
spadek produkcji. W 1994 r. roczna produkcja spadła do poziomu
3,0 min t, gdy na przykład w 1988 r. jej poziom wynosił 3,5 min t.
Jednakże 1994 r. okazał się być ostatnim, w którym odnotowano
spadek produkcji i od tej pory produkcja stale rosła przewyższając
w 2000 r. po raz pierwszy radzieckie osiągnięcia. Na początku lat
dziewięćdziesiątych obserwowano nie tylko szybki spadek produ-
kcji, ale jeszcze szybszy spadek konsumpcji, w wyniku którego dla
eksportu dostępna była ogromna nadwyżka produkcji. Pod koniec
lat osiemdziesiątych Związek Radziecki dysponował rocznie 750
tyś. t dostępnych dla eksportu, a w połowie kolejnej dekady w by-
łym ZSRR ilość ta wzrosła do ok. 2,5 min t. W 2003 r. produkcja
417
wzrosła o 4.4 % i wyniosła 3,93 min t, dla porównania w 2002 r.
była ona równa 3.76 min t. Głównym producentem w rejonie była
Rosja, która wyprodukowała 3,84 min t. tj. o 4,0 % więcej niż w 2002 r..
w którym produkcja wynosiła 3,35 min t. W większości istniejących
hut odnotowano wzrost produkcji. Wzrost produkcji prognozuje się
również na kolejne lata, co w głównej mierze będzie odzwierciedle-
niem rozwoju, który nastąpi w większości hut postradzieckich.
Wydaje się, że postradzieckie huty są gotowe do wdrożenia w życie
ambitnych planów modernizacji i rozbudowy. Dla przykładu OAO
Rusal wydaje około 350 min $ USA na prace modernizacyjne w hu-
tach Krasnoyarsk i Sayansk, dzięki którym w latach 2006-5-2007
będą one mogły zwiększyć produkcję. Prace w hucie Sayansk mają
się zakończyć do 2006 r. i dzięki nim zdolność produkcyjna zakładu
ma wzrosnąć o 5,5 % do poziomu 480 tyś. t/r. W przyszłości planuje
się jeszcze rozbudowę huty Sayansk w celu zwiększenia mocy pro-
dukcyjnej o kolejne 300 tyś. t. Do 2007 r. ma wzrosnąć, o 9 % do
poziomu 989 tyś. t/r., zdolność produkcyjna huty Krasnoyarsk.
Firma OAO Sual Holding planuje zwiększyć roczną moc produkcyj-
ną huty Kandalaksha z 70 tyś do 318 tyś t Pierwsza faza zwiększa-
nia zdolności produkcyjnej o 30 tyś. t/r. zakończyła się pod koniec
2003 r. Teraz planuje się rozpocząć budowę zakładu KAZ-2 o wy-
dajności równej 218 tyś. t/r. Kolejnym krokiem rozwoju przedsię-
biorstwa jest zamiar budowy w rejonie Komi zakładu wydobywczego.
Do tego przedsięwzięcia firma poszukuje partnera strategicznego,
ale zapowiada, że gotowa jest również, jeśli zajdzie taka potrzeba,
sama kontynuować realizację projektu. Zamierzenia obejmują wy-
budowanie rafinerii aluminium o wydajności 1.4 min t/r., a także
huty o zdolności produkcyjnej równej 500 tyś. t/r.
Chiny. Chiny to drugi największy nabywca aluminium. Niedawno
prześcignęły pod tym względem Japonię, która przeżywa okres
stagnacji. Ponadto zajęły miejsce Stanów Zjednoczonych, jeśli cho-
dzi o wielkość produkcji. W odróżnieniu od krajów byłego Związku
Radzieckiego, chińskie zużycie przez ostatnie dziesięciolecie wzros-
ło w ogromnym stopniu. Chiny w 1990 r. zużywały 860 tyś. t. czyli
dwie trzecie tego co Niemcy. Wynik ten wystarczył, by zająć czwarte
miejsce w rankingu największych nabywców. Niestety jednak, po
przeliczeniu zużycia aluminium na jednego mieszkańca okazało się.
że jest ono w Chinach bardzo niskie. Obecnie sytuacja wygląda
podobnie, chociaż zużycie wzrosło w latach dziewięćdziesiątych do tego
stopnia, że do 2000 r. przekroczyło poziom 3,3 min t, a w 2003 r.
wzrosło do 5.1 min t. W latach dziewięćdziesiątych zaobserwowano
również wysoki wzrost produkcji z trudem starającej się zaspokoić
popyt. W rezultacie Chiny przez całe dziesięciolecie były per saldo
importerem aluminium. Sytuacja zmieniła się diametralnie w 2001 r..
kiedy stały się one eksporterem per saldo. W 2003 r. wyeksporto-
wano prawie 1.04 min t. co w porównaniu do 2001 r. stanowiło
wzrost o 67.2 %. Import osiągnął poziom 545 tyś. t (wzrost o 101.4 %).
w wyniku którego Chiny stały się eksporterem per saldo 493 tyś. t
aluminium. Oczekuje się, że popyt będzie nadal szybko wzrastał,
ogromna ilość realizowanych obecnie od podstaw projektów budo-
wy hut. jak również rozbudowa już istniejących zakładów, powinna
w najbliższym czasie zapewnić ciągłość produkcji przewyższającej
potrzeby rynku krajowego.
W odróżnieniu od byłego Związku Radzieckiego, w którym produ-
kcja skupiona jest w niewielkiej ilości bardzo dużych hut. chiński
przemysł charakteryzuje wysoki stopień dekoncentracji. Według
standardów zachodnich (bądź byłego Związku Radzieckiego) obec-
nie w Chinach nie ma dużych hut, a większość produkcji wytwarza-
na jest w małych i bardzo małych zakładach rozrzuconych po całym
kraju. W 2003 r. jedynie sześć hut produkowało powyżej 200 tyś. t.
a dziesięć innych powyżej 100 tyś. t.
Jeszcze całkiem niedawno w Chinach trudno było uzyskać informa-
cje dotyczące sytuacji większości chińskich hut, czy też mieć prze-
konanie o ich wiarygodności. Jednakże ostatnio napływ informacji
znacząco wzrósł i analitycy są w stanie stworzyć bardziej precyzyjny
obraz tego, co się dzieje w tym sektorze. Śledzenie rozwoju sytuacji
jest jednak dalej zadaniem bardzo żmudnym.
Zaobserwowano również na podstawie danych organizacji rządowej
— Antaike. że problemy z dostawą energii prawdopodobnie zaowo-
cują częstszymi wspólnymi przedsięwzięciami hut aluminium i za-
418
kładów energetycznych. Wielu producentów już ma powiązania
z przedsiębiorstwami energetycznymi albo ma swoje własne zakłady
dostarczające energię. Oczekuje się, że coraz więcej przedsiębiorstw
będzie szukało podobnych rozwiązań.
Pomimo tego że wiele chińskich projektów zostało opóźnionych
w związku z problemami energetycznymi i finansowymi oraz wyso-
kimi cenami tlenku glinu, to jednak nie ma wątpliwości, że wydaj-
ność chińskiego przemysłu hutniczego w najbliższych latach będzie
nadal szybko rosła. Nawet w sytuacji, gdy wiele projektów nie
będzie ukończonych ze względu na zbyt ambitnie ustalone terminy,
pozostanie jednak ich wystarczająca ilość, gwarantująca znaczący
wzrost produkcji przez kolejnych kilka lat.
PERSPEKTYWY DLA RYNKU CYNY
FUNDAMENTAL OUTLOOK FOR TIN. MIN. J. 2004. nr 16. April, s. 4.
póz. 75697 — BŁ
Jak dotąd, w 2004 r. najjaśniejszą gwiazdą na firmamencie me-
tali podstawowych bez wątpienia jest cyna. Stopniowa poprawa cen
w drugiej połowie 2003 r. doprowadziła do dobrej sytuacji na po-
czątku 2004 r. Uwieńczeniem była cena uzyskana w transakcjach
terminowych z dostawą za trzy miesiące odnotowana na LME. która
2 kwietnia 2004 r. osiągnęła maksimum na poziomie 9200 $ USA/t.
Niezaprzeczalnie ożywczo na rynek cyny podziałał olbrzymi napływ
rezerw i funduszy spekulacyjnych, które zostały zainwestowane
w rynek metali podstawowych. Na wzrost cen miały wpływ przede
wszystkim zapasy zgromadzone przez LME, które zmniejszyły się
0 11 135 t w 2003 r. i pod koniec marca 2004 r. osiągnęły poziom
6840 t. Dlatego nic dziwnego, że okres poprawy cen przedłużył się
1 że ceny gwałtownie skoczyły.
Perspektywa średnioterminowa dla rynku cyny jest obiecująca. Oce-
nia się. że w 2003 r. światowy popyt wzrósł o około 9.5 % w związ-
ku z rosnącym popytem ze strony Chin i że w 2004 r. wzrośnie
0 kolejne 5 %. Zużycie w Chinach będzie nadal zwiększało się. ale
w porównaniu z zeszłym rokiem w znacznie wolniejszym tempie,
a popyt z Zachodu będzie rósł z powodu gwałtownego rozkwitu
sektora elektronicznego.
Wyjątkowo istotnym czynnikiem, który globalnie wpłynie na wiel-
kość popytu ze strony sektora elektronicznego, będzie przejście na
bezołowiowy stop lutowniczy. Mówi się, że wielu producentów
sprzętu elektronicznego musi przejść na bezołowiowy stop lutowni-
czy w najbliższej przyszłości, bowiem w czerwcu 2006 r. w Europie
wchodzi w życie dyrektywa Unii Europejskiej o ograniczaniu stoso-
wania niektórych substancji niebezpiecznych (Restriction of Haz-
ardous Substances — RoHS).
Światowa produkcja cyny rafinowanej spadła gwałtownie w 2001 r.,
a następnie wzrosła w kolejnych dwóch latach i już drugi rok z rzędu
stara się zaspokoić popyt. Jednak wzrost produkcji w krótkim/śred-
nim terminie w znacznej mierze jest ograniczony i ogromnie uzależ-
niony od sytuacji na rynku chińskim. Podsumowując należy zwrócić
uwagę, że sytuacja zmierza ku temu, że rynek już drugi rok z rzędu
będzie pod znakiem znacznego deficytu.
Szybkość i rozmiar ożywienia na rynku cyny spowodował jego
przejście z tzw. rynku neutralnego do rynku, na którym ceny są zbyt
wysokie. Nic dziwnego zatem, że rynek dąży do skorygowania zbyt
wysokich cen. Faktem pozostaje jednak panująca na rynku tendencja
zwyżkowa, którą pozostaje bez zmian i będzie nadal rosła.
ISRI TWIERDZI, ŻE MIEDŹ CZEKA BURZLIWY OKRES BOOMÓW
1 KRACHÓW
MARLEY M.: COPPER FACING BOOM-AND-BUST CYCLES. ISRI
TOLD. MET. BUI.L. 2004. nr 8840. s. 12. póz. 75699 — BŁ
Zgodnie z opinią Davida Hightowera — autora biuletynu na
tematy rynkowe — właśnie z powodu trwającego boomu na tynku
towarowym ceny miedzi pierwotnej mogą pod koniec 2004 r. wzros-
nąć do poziomu 1,50 $ USA/funt.
David Hightower swoją opinię potwierdził na corocznej konferencji
organizowanej przez Institute of Scrap Recycling Industries, progno-
zując jednocześnie rozpoczęcie się etapu boomów i krachów dla
niektórych sektorów towarowych. Uważa on, że boom na rynku
miedzi wywołało przede wszystkim ograniczanie dostaw, będące
rezultatem cięć w wydobyciu i produkcji miedzi.
David Hightower uważa, że fundusze zarabiające na bardzo małych
różnicach kursów nie mają obecnie większego wpływu na sytuację
na rynku. Ich rola wzros'nie w momencie, gdy wzrosną ceny miedzi.
Ostrzegł on, że tendencja do niestabilności cen miedzi nie osłabnie.
Stwierdził, że rynek powinien spodziewać się dyktowania wysokich
cen przez okres trwający od czterech do pięciu miesięcy i dodał,
że jego prognozy mogą być zdezaktualizowane przez jakieś nieprze-
widziane wydarzenia, takie jak np. akcje terrorystyczne albo przez
cięcia w produkcji miedzi w kraju, będącym jednym z głównych
producentów.
Z kolei Gerd Hoffman, dyrektor naczelny Norddeutsche Affinerie
AG Recycling (Hamburg, RFN), uważa, że wzrost produkcji rafino-
wanej miedzi pierwotnej został zrównoważony przez stałe spadającą
produkcję miedzi wtórnej. Stwierdził on, że na podstawie danych
z raportu International Copper Study Group (ICSG) w latach
1995-^-2003 spadał światowy udział miedzi wtórnej w produkcji.
W tym właśnie czasie produkcja miedzi pierwotnej wzrosła o 29 %,
a produkcja miedzi wtórnej spadła o 25 %.
Gerd Hoffman stwierdził, że wysokie ceny mogą spowodować wy-
puszczenie na rynek większej ilości miedzi. Zniekształcić rynek
mogą również takie czynniki, jak siła popytu ze strony Chin i Indii,
czy też brak eksportu złomu miedzianego z Rosji, która była wcześ-
niej kluczowym dostawca dla Europy Zachodniej.
Zauważył on również, że wzrost gospodarczy w najważniejszych
gospodarkach, takich jak Stany Zjednoczone czy Europa Zachodnia,
nie opiera się już na rozwoju budownictwa, które zużywało duże
ilości miedzi i przynosiło ogromne ilości złomu miedzianego. Gerd
Hoffman uważa, że w obecnej sytuacji wyzwanie tkwi w odzyski-
waniu miedzi z miniaturowych i złożonych części pochodzących
ze sprzętu elektronicznego czy telekomunikacyjnego.
WPŁYW GEOLOGII I POLITYKI NA KLIMAT INWESTYCYJNY
W PRZEMYŚLE WYDOBYWCZYM SUROWCÓW MINERALNYCH
MC MAHOŃ: GEOLOG Y AND POLITICS DETERMINE MINERAŁ
1NYESTMENT CLIMATE. MIN. ENG. 2004, t. 56, nr 3, s. 28*30, póz.
75667 — BŁ
Zgodnie z wynikami zorganizowanego przez Instytut Frasera
siódmego corocznego sondażu, przeprowadzonego w przedsiębior-
stwach wydobywczych (tzw. Annual Survey of Mining Companies),
bogate złoża minerałów wcale nie gwarantują sukcesu, jeśli w rejo-
nie nie jest prowadzona dobra polityka inwestycyjna.
Przedsiębiorstwa, które w 2002 r. wydały 642,4 min $ USA na
międzynarodową eksplorację, oceniały atrakcyjność warunków po-
litycznych i bogactwo różnych złóż mineralnych położonych na
całym świecie.
W raporcie stwierdzono, że kraje, takie jak Chile, Australia czy
rejony np. Cmebec (Kanada) i Newada (USA) zwiększają atrakcyjność
swoich złóż poprzez zapewnianie firmom wydobywczym sprzyjających
warunków działania. Obszary te mają znakomity Ogólny Wskaźnik
Atrakcyjności Inwestowania. Z drugiej strony np. Kolumbia Brytyj-
ska czy Indonezja, mając bogate złoża mineralne obniżyły swoje
notowania ze względu na nieatrakcyjne warunki polityczne.
Przy opracowaniu wyników sondażu wykorzystano następujące
wskaźniki, takie jak:
— Minerał Potential Index (Wskaźnik Potencjału Mineralnego)
uwzględniający przy ocenie intratności nowej inwestycji jedynie
bogactwo złóż mineralnych,
— Policy Potential Index (Wskaźnik Potencjału Politycznego) do-
starczający przy ocenie inwestycji informacje o wpływie prowa-
dzonej polityki rządowej, m.in. w takich kwestiach jak regulacja
i użytkowanie terenów.
— Overall Investment Attractiveness Index (Ogólny Wskaźnik
Atrakcyjności Inwestowania), biorący pod uwagę oba ww. czyn-
niki.
W czołówce przeprowadzonego sondażu znalazły się:
— Chile, które osiągnęło najwyższą lokatę dla tzw. Ogólnego
Wskaźnika Atrakcyjności Inwestowania (Overall Investment
Attractiveness Index) zdobywając 92 punkty na 100 możliwych.
Tak wysoka pozycja była wynikiem wysokich, pozostałych
wskaźników: Potencjału Mineralnego (Minerał Potential Index)
(96 punktów) i Potencjału Politycznego (Policy Potentiał Index)
(86 punktów).
— Stan Newada (USA), który objął najwyższą lokatę wśród wszy-
stkich obszarów północnoamerykańskich, a w klasyfikacji ge-
neralnej — drugą pozycję. Ogólny Wskaźnik Atrakcyjności
Inwestowania wynosił dla tego stanu 91 punktów. Odnotowano
również wysoki Wskaźnik Potencjału Mineralnego (92 punkty)
i najwyższy Wskaźnik Potencjału Politycznego (89 punktów).
— Australia Zachodnia uplasowała się generalnie na trzecim miejscu
osiągając wynik 88 punktów. Zajęła drugą pozycję we Wskaźniku
Potencjału Mineralnego (98 punktów) i dopiero 14 miejsce we
Wskaźniku Potencjału Politycznego (73 punkty).
— Quebec, najwyżej notowany obszar kanadyjski, w generalnej
klasyfikacji zajmuje czwarte miejsce. Jego Ogólny Wskaźnik
Atrakcyjności Inwestowania wynosi 85 punktów. Prowincja ta
osiągnęła znakomite wyniki dla Wskaźnika Potencjału Politycz-
nego (80 punktów) i Wskaźnika Potencjału Mineralnego (89
punktów).
— Wśród dziesięciu najwyżej notowanych obszarów o wysokim
Ogólnym Wskaźniku Atrakcyjności znalazły się: Brazylia i Peru
(po 82 punkty każdy), Ontario (81 punktów), Północne Teryto-
rium Australii (76 punktów), Rosja (74 punkty) i Meksyk (72
punkty).
Przegrani to:
— Waszyngton (l l punktów). Kalifornia (l 2 punktów), Wisconsin
(16 punktów), Południowa Dakota (23 punkty) i Kolorado (24
punkty). Powyższe obszary należą do rejonów o najniższej atra-
kcyjności dlainwestycji. Wszystkie wypadły bardzo słabo. Uwa-
ża się na przykład, że Kolumbia Brytyjska prowadzi politykę
najmniej sprzyjającą inwestycjom wydobywczym ze wszy-
stkich prowincji kanadyjskich. Jej Wskaźnik Potencjału Polity-
cznego wynosi tylko 30 punktów. Kolumbia Brytyjska wprowa-
dziła wprawdzie ostatnio pozytywne zmiany w swojej polityce,
ale pomimo tego ma ciągle niskie notowania. Świadczy to o tym,
że sama opinia o klimacie politycznym na danym obszarze jest
równie ważna, jak i rzeczywiście prowadzona polityka.
We wszystkich zakątkach świata coraz chętnej przeznacza się środki
na inwestycje związane z poszukiwaniem złóż. Raport potwierdza,
że decyzję o inwestowaniu podejmuje się biorąc pod uwagę wiele
różnych czynników. Bogate złoża są czynnikiem niezbędnym, ale
nie wystarczającym. Rządy, które pragną mieć na swoich obszarach
rentowny przemysł wydobywczy, muszą przede wszystkim prowa-
dzić politykę przyjazną inwestycjom.
Sondaż przeprowadzono wśród 159 przedsiębiorstw wydobyw-
czych, z czego 27 istnieje na rynku od dawna, a 132 dopiero się na
nim pojawiło. Tegoroczny sondaż obejmuje swym zakresem wszy-
stkie prowincje i terytoria Kanady (oprócz Wyspy Księcia Edwarda).
Po raz pierwszy także podzielono Australię na stany. W sondażu
wzięto pod uwagę też wybrane stany w USA, Argentynę, Boliwię,
Brazylię, Chile, Chiny, DRK (Kongo), Ghanę, Indie, Indonezję,
Irlandię, Kazachstan, Meksyk, NowąZelandię, Peru, Filipiny, Rosję,
Afrykę Południową, Turcję, Wenezuelę i Zimbabwe.
Przy określaniu ogólnego Wskaźnika Atrakcyjności Inwestowania
ustalono, że Wskaźnik Potencjału Politycznego będzie miał 40 %
wpływu na wynik ogólny, a Wskaźnik Potencjału Mineralnego —
60 %. Taki podział zasugerowały firmy wydobywcze, określając
w jaki sposób podejmują decyzję o poszukiwaniu złóż na danym
terenie.
Więcej informacji na temat wyników sondażu można uzyskać kon-
taktując się pod adresem: Fred McMahon — Centrum Studiów
Handlu i Globalizacji — Instytut Frasera. Telefon: 604-688-0221,
e-mail: fredm@fraserinstitute.ca strona internetowa: www.fraserin-
stitute.ca
419
 WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2004-2006

22-24 września 2004, Essen, RFN Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
Aluminium 2004 e-mail: bwills@min-eng.com
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1-2, s. 80 17-19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie
www.aluminium2004.com International Conference on Recent Advances in Composites Mate-
26-29 września 2004, Madryt, Hiszpania rials
REWAS 2004: Global Symposium on Recycling, Waste Treat- Źródło: Z.Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942
ment and Clean Technology 13-17 luty, 2005, San Francisco, USA
Źródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5. s. 311 TMS Meeting@Exhibition
www.inasmet.es/rewas04 Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 887
17-21 października 2004, Wiedeń, Austria e-mail: mtgserv@tms.org
PM 2004 Powder Metallurgy 14-15 marca, 2005, Cape Town, RPA
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr l J, s. 43 Pyrometallurgy 05
www.epma.com Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16. nr 9, s. 892
26-30 października 2004, Hannover, RFN e-mail: bwills@min-eng.com
Euro Blech 2004 16-18 marca, 2005, Cape Town, RPA
Źródło: Light Metal Agę 2003. t. 62, nr 1-5-2, s. 80 Bio-& Hydrometallurgy 05
www.euroblech.com Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
27-30 października 2004, Las Yegas, USA e-mail: bwills@min-eng.com
MINExpo International 2004 17-19 października 2005, Kyoto, Japonia
Źródło: Min. Eng. 2002, t. 15. nr 9, s. 704 International Lead-Zinc Processing Symposium
8-9 listopada, 2004, Cape Town, RPA Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
Solid-Liąuid Separation 04 e-mail: akiofuwa@waseda.jp
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9. s. 892 12-16 marca, 2006, San Antonio, USA
e-mail: bwills@min-eng.com TMS Meeting & £xhibition
10-12 listopada, 2004, Cape Town, RPA Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
Precious Metals 04 e-mail: mgtserv@tms.org

Dział Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach

tworzy jedyną w kraju polskojęzyczną Zintegrowaną Bazę Danych Metale Nieżelazne
dostępną w sieci INTERNET pod adresem:
www.imn.gliwice.pl.

Zintegrowana Baza Danych Metale Nieżelazne obejmuje trzy bazy danych:

Baza Metale Nieżelazne (BMN)

Baza danych Metale Nieżelazne jest informacyjną bazą bibliograficzną. Podstawowa tematyka to: wzbogacanie, otrzymywanie,
przetwórstwo, metaloznawstwo i zastosowania metali nieżelaznych, jak też dziedziny interdyscyplinarne, takiejak: ochrona środowiska,
automatyzacja, zagadnienia gospodarcze, metody badań własności, chemia analityczna. Rekordy w bazie zawierają: dane biblio-
graficzne, opis deskryptoro wy dokumentu oraz analizę dokumentacyjną. Baza danych Metale Nieżelazne jest jedyną w kraju bazą danych
obejmującą całość zagadnień metali nieżelaznych. Obecnie baza danych Metale Nieżelazne liczy ok. 75 000 rekordów.

Biblioteczna (BZB)
Zakres tematyczny bazy danych BZB jest identyczny jak bazy Metale Nieżelazne. Do bazy wprowadzane są informacje o wszystkich
typach dokumentów wpływających do Biblioteki Naukowo-Technicznej Instytutu Metali Nieżelaznych. Rekordy zawierają opis
bibliograficzny dokumentu i opis deskryptorowy. Obecnie baza danych BZB liczy ponad 10 400 rekordów

420
 Opracowania Własne (ÓW)
Zadaniem bazy danych ÓW jest informowanie o dorobku naukowym Instytutu Metali Nieżelaznych, o różnorodnych opracowaniach
pracowników IMN takich jak: książki, artykuły, broszury, sprawozdania z prac badawczych, rozprawy doktorskie i habilitacyjne,
patenty, referaty na sympozjach, zjazdach i konferencjach. Baza ta liczy obecnie ponad 5500 rekordów.

Możliwość przeszukiwania baz danych uzyskacie Państwo po wypełnieniu Formularza Rejestracyjnego, który znajduje się na stronie
domowej Działu Informacji i Marketingu. Oferujemy również usługi przeszukiwania baz danych na miejscu za pośrednictwem sieci
LAN.

Zamówienia na nasze usługi przyjmujemy na bieżąco.

Nasz adres:
Instytut Metali Nieżelaznych
Dział Informacji i Marketingu
44-101 Gliwice
ul. Sowińskiego 5
Dział Informacji i Marketingu
Kierownik Działu Informacji i Marketingu
rngr Alicja Skotnicka
tel.(0-32) 2380-263
fax (0-32) 2316933; 2380350
e-mail: AIicjaS@imn.gIiwice.pl

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK,
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ,
mgr inż. Anna Gorol — AG,
Alicja Wójcik — AW.

STANDARDIZATION

Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych.
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą
uznania:
— PN-EN 12258-3:2004 (U), Aluminium i stopy aluminium —
Terminy i definicje — Złom
— PN-EN 13957:2004 (U), Aluminium i stopy aluminium—Rury
okrągłe wyciskane ogólnego stosowania w kręgach — Specyfi-
kacja
— PN-EN 13958:2004 (U), Aluminium i stopy aluminium — Rury
okrągłe ciągnione ogólnego stosowania w kręgach — Specyfi-
kacja
— PN-EN 13981-1:2004 (U), Aluminium i stopy aluminium —
Wyroby stosowane w konstrukcjach kolejowych — Warunki
techniczne kontroli i dostawy — Część l: Wyroby wyciskane
Projekty norm europejskich
Polski Komitet Normalizacyjny informuje o rozpoczęciu ankie-
ty powszechnej i adresowanej projektu normy europejskiej:
— prEN 13981-3, Aluminium and aluminium alloys — Products
for structural railway applications — Technical conditions for
inspection and delivery — P;irt 3: Castings 3 Aluminium i stopy
aluminium — Wyroby stosowane w konstrukcjach kolejowych
— Warunki techniczne kontroli i dostawy — Część 3: Odlewy
Z uwagi na obowiązek implementacji do PN wszystkich norm euro-
pejskich, ankietę projektu EN należy traktować jednocześnie jako
ankietę projektu przyszłej PN-EN. PKN informuje, że po zatwier-
dzeniu norm europejskich będą one wprowadzane do zbioru PN
metodą uznania.
Przypominamy, że tekst projektu normy europejskiej można uzyskać
zgłaszając zapotrzebowanie pod adresem: ewelina.reterska@pkn.pl
lub woisekr@pkn.pl. Projekt zostanie przesłany na wskazany adres
elektroniczny.
Uwagi do projektu można zgłaszać w terminie do l O września 2004 r.
do:
Polski Komitet Normalizacyjny
Zespół Hutnictwa i Górnictwa
ul. Dąbrowskiego 22
40-032 Katowice
tel/fax: (032) 256 33 73
e-mail: zhgsekr@pkn.pl

421
 m; 1
^ 1
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab, inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
TASEKO WZNAWIA DZIAŁALNOŚĆ W KOPALNI GIBRALTAR
TASEKO TO RESTART GIBRALTAR, Mining Journal, 2 April 2004, p. 10
Taseko Mines Ltd planuje ponowne otwarcie kopalni miedzi
Gibraltar zlokalizowanej niedaleko jeziora Williams w Kolumbii
Brytyjskiej (Kanada). Przedsiębiorstwo zamierza eksploatować 35 tyś.
t/d rudy miedzi. Wysyłkę pierwszych koncentratów zaplanowano na
wrzesień tego roku. Kopalnia posiada zasoby pewne i prawdopodobne
na poziomie 149 min t o średniej zawartości 0,31 % Cu, 0.01 % Mo.
ZGODA NA BUDOWĘ ZAKŁADU BIOŁUGOWANIA W KOPALNI
ESCONDIDA
B1O-ASSISTED LEACHING GO-AHEAD FOR ESCONDIDA, Mining
Journal, 8 April 2004, p. l
Właściciele kopalni miedzi Escondida w Chile wydali zgodę na
budowę zakładu bioługowania siarczków. BHP Billiton (57,5 %
udziałów), Rio Tinto group (30 % udziałów), inwestorzy z Japonii
(10 % udziałów) i IFC (2,5 % udziałów) wydadzą w sumie 870 min $
na projekt zakładu o zdolnościach produkcyjnych na poziomie 180 tyś.
t/r. miedzi katodowej, który będzie funkcjonował przynajmniej 25
lat. Uruchomienie produkcji zaplanowano na drugą połowę 2006 r.
Zakład bioługowania umożliwi przeróbkę materiału sklasyfikowa-
nego jako odpad. Kopalnie Escondida i Escondida Norte posiadają
zasoby rudy siarczkowej, przeznaczonej do bio-ługowania, o wiel-
kości ponad 1,1 mld t i średniej zawartości 0,52 % Cu, w tym zasoby
pewne stanowią 249 min t o średniej zawartości 0,52 % Cu, a zasoby
prawdopodobne wynoszą 884 min t o średniej zawartości 0,52 %.
Dodatkowo kopalnia odkrywkowa Escondida Norte posiada zasoby
prawdopodobne rudy tlenkowej o wielkości 117 min t i średniej
zawartości 0,77 % Cu. W 2003 roku Escondida wyprodukowała 965
min t miedzi katodowej i miedzi w koncentratach. Przedsiębiorstwo
prognozuje produkcję miedzi do 2008 r. na poziomie 1,2 min t/r.
Według BHP Billiton zasoby wystarczą na 40 lat działalności.
CHILE PROPONUJE NOWĄ OPŁATĘ GÓRNICZĄ
CHILE PROPOSES MINING ROYALTY, Mining Journal, 23 April 2004, p. l
' Chile,' największy producent miedzi na świecie, zaproponował
nową 3 % opłatę dla przedsiębiorstw górniczych wykazujących dużą
sprzedaż. Państwo zamierza w ten sposób zwiększyć dochód z gór-
nictwa wykorzystując moment wysokich cen miedzi. Według mini-
stra finansów Nicolasa Eyzaguirre przedsiębiorstwa z eksploatacją
5 % poniżej limitu zostałyby zwolnione z opłaty. Jednakże przedsię-
biorstwa uiszczające opłatę mogłyby ją odliczać od podatku przez
trzy lata. Rząd spodziewa się uzyskania z opłat ok. 100 min S rocznie
422
Światowy rynek metali
nieżelaznych
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
Rudy Metale R 49 2004 nr 8
UKD669.2/.8(100):338:5(100)339.4(100)
przy założeniu, że średnia cena miedzi wyniesie 0,90 $/łb. Obecna
cena miedzi na LME to 1,24 $/lb. Minister twierdzi, że zebrane
środki zostaną przeznaczone na sfinansowanie badań technologicz-
nych. Kopalnie chilijskie produkują rocznie ponad 60 tyś. t miedzi
rafinowanej.
KOPALNIA SOSSEGO ROZPOCZNIE PRODUKCJĘ W TYM ROKU
SOSSEGO OPERATIONAL, Mining Journal, 30 April 2004. p. l
Producent koncentratów miedzi CVRD zapowiedział urucho-
mienie produkcji na projekcie Sossego zlokalizowanym w brazylij-
skim stanie Para. Koszt przedsięwzięcia oszacowano na 430 min $.
Kopalnia będzie przerabiała 15 min t rudy i produkowała rocznie
465 tyś. t koncentratów miedzi.
PAN PACIFIC COPPER FINANSUJE DZIAŁALNOŚĆ PHILEX
PAN PACIFIC COPPER FUNDS FLOW TO PHILEX, Metal Bulletin, 19
April 2004, No. 8838, p. 15
Japońska firma Pan Pacific Copper (PPC) podpisała końcową
umowę z filipińską firmą Philex Mining Corp., dotyczącą finanso-
wania rozbudowy kopalni miedzi i złota Padcal położonej na połud-
niu okręgu Luzon (prowincja Benguet). PPC jest spółką joint ventu-
re, w której 64 % udziałów należy do Nippon Mining & Metals (NMM),
a pozostałe 34 % udziałów jest własnością Mitsui Mining & Smel-
ting. Spółka PPC udzieliła Philex pożyczki w wysokości 15 min S,
która umożliwi przedłużenie życia kopalni Padcal do 2011 r. i po-
zwoli zwiększyć roczną produkcję metali do poziomu 50^-70 tyś. t.
W bieżącym roku Philex rozpocznie prace udostępniające, których
zakończenie przewidziane jest na 2005 r. Poziom produkcji kopalni
Padcal powinien w tym roku wzrosnąć do poziomu 72 tyś. t, z czego
50 tyś. t będzie pobierane przez PPC. Dla NMM — największej
japońskiej huty miedzi — umowa z Philex otwiera nowe, długoter-
minowe możliwości dostaw koncentratów miedziowych.
RUSZA KOPALNIA FROG'S LEG
FROG'S LEG START, Mining Journal, 8 April 2004. p. 10
Dioro Exploration NL rozpoczął eksploatację w kopalni od-
krywkowej złota Frog's Leg położonej 25 km na zachód od Kalgoorlie
w zachodniej Australii. Wydobyta ruda będzie przerabiana w zakła-
dzie Greenfileds. Pierwsza sztaba zostanie wylana w lipcu tego roku.
Eksploatacja odkrywkowa potrwa 14 miesięcy. Przedsiębiorstwo prze-
widuje, że w fazie eksploatacji podziemnej wyprodukuje ok. 55 tyś. oz
złota. Projekt jest częścią Mungari East, które stanowi joint venture
z Mines and Resources Australia Pty Ltd (część Cogema — Francja).
RESOLUTE NABYWA PROJEKT SYAMA I KONCESJĘ FINKOLO
RESOLUTE EXERCISES SYAMA AND FINKOLO OPTIONS, Mining
Journal, 8 April 2004, p. 10
Resołute Mining Ltd nabywa od Randgold Resources Ltd 80 %
udziałów w projekcie Syama w Mali, co umożliwi przedłużenie
działalności kopalni, zwiększenie zasobów do poziomu ponad 3 min
oz i zapewni wzrost produkcji złota do ponad 500 tyś. oz/r. Przed-
siębiorstwo zapłaci Randgold w sumie 7 min $. Ponadto Randgold
otrzyma po 10 $/oz z pierwszego wyprodukowanego l min oz i po
5 $/oz z następnych 3 min oz. Według oszacowania projekt Syama
posiada zasoby pewne i prawdopodobne o wielkości 12,87 min t
i średniej zawartości 3,93 g/t Au. Zgodnie z prefeasibility study
kopalnia rocznie będzie przerabiała 2,0^2,6 min t rudy i produkowa-
ła 220-^250 tyś. oz przy koszcie operacyjnym 270-^250 S/oz. Jedno-
cześnie przedsiębiorstwo wykorzystało prawo opcji do nabycia
wstępnie 50 % udziałów w koncesji Finkolo położonej 15 km na
południowy-zachód od projektu Syama.
POZWOLENIE NA EKSPLOATACJĘ DLA PROJEKTU CHOCO 10
CHOCO 10 APPROYAL AND PERMITTING, Mining Journal. 8 April
2004, p. 10
Bolivar Gold Corp., mając dla projektu Choco 10 zatwierdzone
przez Corporacion Yenezolana de Guayana feasibility study oraz
zatwierdzenie środowiskowe z Ministerstwa Środowiska i Bogactw
Naturalnych, będzie się starał o uzyskanie koncesji na eksploatację.
Aktualny plan rozbudowy projektu, w którym Bolivar ma 70 %
udziałów, przewiduje produkcję złota na poziomie 125 tyś. oz/r.
przez 6,5 roku działalności. Zasoby Choco 10 oszacowano na 880
tyś. oz, a całkowite bogactwa wynoszą l ,6 rnln oz.
KONCESJA DLA PROJEKTU CHIRANO
CHIRANO CLEARED. Mining Journal. 16 April 2004, p. l
Red Back Mining NL otrzymał od Ministerstwa Górnictwa
w Ghanie 15-letnią koncesję na eksploatację na projekcie złota Chi-
rano, w którym ma 95 % udziałów. Koncesja obejmuje obszar o po-
wierzchni 36 km biegnący wzdłuż stref Chirano i Bibiani. Ponadto
koncesja umożliwi przedsiębiorstwu uzyskanie pozwolenia śro-
dowiskowego od Agencji Ochrony Środowiska w Ghanie oraz zwe-
ryfikowanie feasibility study projektu przez ministra górnictwa. Red
Back zamierza produkować w Chirano początkowo 130 tyś. oz/r.
CENA ZŁOŻA SUKHOI LOG USTALONA
SUKHOI LOG PRICE, Mining Journal. 16 April 2004. p. 10
Rząd Rosji ustalił minimalną cenę aukcyjną dla złoża złota
Sukhoi Log, znajdującego się w regionie Irkutska na Syberii, która
według Interfaxu jest równoważna sumie lO-s-15 min $. Przedstawi-
ciel Ministra Gospodarki, Mukhamed Tsikanov, potwierdził, że zło-
że zawiera ponad l tyś. t złota. W aukcji udział wezmą dwa przed-
siębiorstwa zainteresowane złożem — MMC Norylsk Nickel z Rosji
oraz Baniek Gold Corp. z Kanady. Data aukcji nie została podana.
Tymczasem termin aukcji złoża miedzi Udokan, zlokalizowanego
na Syberii zostanie ogłoszony w lipcu. Cena zasobów złoża Udokan
została ustalona na 38 min S.
ZATWIERDZENIE OCENY ŚRODOWISKOWEJ DLA PROJEKTU
ALTO CHICAMA
ALTO CHICAMA. Mining Journal, 23 April 2004, p. 8
Peruwiańskie Ministerstwo Energii i Górnictwa zatwierdziło
ocenę wpływu na środowisko dla projektu złota Alto Chicama
będącego własnością Barrick Gold Corp. Przedsiębiorstwo zamierza
w tym roku zainwestować 110 min $ w budowę kopalni, która
rozpocznie produkcję w drugiej połowie 2005 r. Projekt posiada
zasoby o wielkości 7,2 min oz, stąd Barrick prognozuje średnią
produkcję na poziomie 540 tyś. oz/r. przez 10 lat działalności, przy
koszcie operacyjnym 135 $/oz.
ZAWIESZENIE DZIAŁALNOŚCI W KOPALNI ZŁOTA MATROSOY
MATROSOY SUSPENSION, Mining Journal, 23 April 2004, p. 10
MMC Norylsk Nickel tymczasowo zawiesił działalność w ko-
palni złota Matrosov na Dalekim Wschodzie Rosji, w celu lepszego
rozpoznania złoża i zwiększenia zasobów złoża Natalkinskoye (7,8
min oz). W ubiegłym roku Norilsk wygrał przetarg na 38 % udzia-
łów w OAO Matrosov, uzyskując w sumie 50,7 % udziałów kontrol-
nych w przedsiębiorstwie posiadającym koncesję na złoże Natalkin-
skoye. Według prezesa przedsiębiorstwa Polyus, Yalerego Rudakova,
kopalnia Matrosov, produkująca mniej niż 31 tyś. oz złota rocznie,
zostanie zamknięta na początku czerwca br. Norylsk zamierza wy-
budować zakład wzbogacania o wartości 500 min S i zwiększyć
roczną produkcję do ponad 930 tyś. oz. Według Rudakova udostę-
pnienie nowych złóż złota umożliwi firmie Norylsk zwiększenie
produkcji do 100 t/r.
MINMET TWORZY NOWE PRZEDSIĘBIORSTWO
MINMET OFFSHOOT, Mining Journal. 30 April 2004. p. I
Minmet plc planuje połączenie aktywów w Brazylii i Peru
z południowoamerykańskim przedsiębiorstwem górniczym MVR,
w celu utworzenia nowego latynoamerykańskiego przedsiębiorstwa
eksploracyjnego. Nowe przedsiębiorstwo będzie nosiło tymczasową
nazwę OuroQuest Americas. 70 % udziałów w nowym przedsiębior-
stwie otrzyma Minmet, a 30 % udziałów firma MVR prowadzona
przez Nicka Winera, byłego dyrektora ds. eksploracji w AngloGold
Ltd i BHP Ltd w Brazylii oraz brazylijskiego geologa Antonio Va-
lerio. Przedsiębiorstwo MVR wniesie do nowej firmy projekty: złota
Tangara, złota i PGM Lobo oraz złota i miedzi Falcao znajdujące się
w pasie zieleńców w regionie Carajas (Brazylia). Wkład Minmet
obejmuje projekty: złota Goias Yelho, cynku Sungem i diamentów
Coromandel — zlokalizowane w brazylijskim stanie Minas Gerais,
oraz obszar srebra El Aguila w Peru.
NIE MA KUPCA DLA ERGO
NO BUYER FOR ERGO, Mining Journal, 30 Aprił 2004. p. 7
AngloGold Ashanti Ltd nie znalazł kupca na zakład przeróbki
odpadów Ergo. W konsekwencji zakład zostanie zamknięty. Ergo,
położony na wschód od Johannesburga, wyprodukował w pier-
wszym kwartale tego roku 62 tyś. oz złota, przy całkowitym koszcie
operacyjnym 372 $/oz.
USTALONO OPŁATY ZA PRZERÓBKĘ KONCENTRATÓW CYN-
KU
ZINC CONCENTRATE TREATMENT CHARGES SETTLEMENT, Mi-
ning Journal. 2 April 2004, p. 5
Producent koncentratów cynku Teck Cominco Ltd ustalił opłaty
za przeróbkę dla rocznych kontraktów na 2004 r. Przedsiębiorstwo
odmówiło podania wielkości opłat. Wiadomo jedynie, że są one
niższe w stosunku do roku ubiegłego. Wcześniej przedstawiciel
Korea Zinc, największego producenta i rafinera cynku na świecie,
powiedział Reutersowi, że przedsiębiorstwo uzgodniło warunki
z Teck Cominco na rok finansowy 2004, który rozpoczął się l
kwietnia. Przedsiębiorstwo KZ także odmówiło podania wielkości
uzgodnionych opłat. Jednak dobrze poinformowane źródła rynku
podają, że opłata za przeróbkę została uzgodniona między dwoma
przedsiębiorstwami na około 140 $/t. Aktualnie stawki w trans-
akcjach natychmiastowych wynoszą 105^110 S/t.
UMOWA DOTYCZĄCA KONCENTRATÓW CYNKU
ZINC CONCENTRATE DEAL, Mining Journal. 23 April 2004. p. 4
Falconbridge Ltd i Agnico-Eagle Ltd podpisali porozumienie
odnośnie do dostaw i przeróbki koncentratów cynku. Zgodnie z wa-
runkami umowy kopalnia Kidd Creek (własność Falconbridge) będzie
przerabiała dostarczane z kopalni LaRonde (własność Agnico-Ea-
gle) koncentraty cynku zawierające 60-^75 % metalu (maksymalnie
125 tyś. t/r.). Według Falconbridge krajowa przeróbka koncentratów
z kopalni LaRonde oraz wzrost wydajności utylizacji i odzysku me-
talu w kopalni Kidd Creek zmniejszy koszty operacyjne obu kopalń.
OPTYMIZM BREAKWATER ODNOŚNIE DO OKRĘGU EL TOQUI
BREAKWATER OPTIMISM AT MINERAL-RICH EL TOQUI, Mining
Journal, 23 April 2004, p. 8
Z uwagi na ostatnie ożywienie cen cynku, Breakwater Resources
Ltd wznowił poszukiwania w bogatym mineralnie okręgu Toqui
w południowej części Chile, gdzie aktualnie prowadzone są prace
nad zwiększeniem wydajności produkcyjnej zakładu El Toąui do
423
poziomu 550 tyś. t/r. Przedsiębiorstwo nabyło kopalnie w 1997 r.
i od tego czasu systematycznie prowadziło poszukiwania w regionie
i rozpoznawało nowe złoża. Obszar Concordia, zlokalizowany 3 km
na północny-zachód od El Toqui, zawiera polimetaliczną strefę
mineralizacji o wysokiej zawartości cynku (średnio 9 %). Z kolei
obszar Aserradero, położony 250 m na południe od kopalni, posiada
zasoby o wielkości 0,5 min t i średniej zawartości 5,7 % Zn i 8,6 g/t
Au. Tymczasem poszukiwania prowadzone na obszarach Cerro Co-
lorado i La Leona, zlokalizowanych 20 km na południe od El Toąui,
wskazały na występowanie zespołu anomalii o kierunku NW-SE
biegnących równolegle.
JOINT YENTURE ODNOŚNIE DO AKTYWÓW LENNARD SHELF
LENNARD SHELF JO1NT YENTURE. Mining Journal. 30 April 2004, p. l
Noranda Inc podpisała porozumienie joint venture z kanadyj-
skim producentem metali Teck Cominco Ltd, dotyczące nabycia
50 % udziałów w aktywach cynku Lennard Shelf w Zachodniej Au-
stralii. Przedsiębiorstwo zainwestuje 260 min $A w poszukiwania,
eksploatację, kapitał i inne wydatki. Oba przedsiębiorstwa planują
opracowanie planu modernizacji Lennard Shelf, który obejmie
szczegółowy przegląd zasobów i bogactw, rozszerzenie poszukiwań
i zdefiniowanie dodatkowych zasobów i bogactw oraz przegląd pro-
jektu kopalni i optymalizację produkcji. Kopalnia Lennard Shelf
posiada kilka złóż siarczkowych Mississippi Yalley Type i zakład
przetwórczy o wydajności 3,1 min t/r. W roku finansowym, zakoń-
czonym 30 czerwca 2003 r., kopalnia wyprodukowała 176 tyś. t
cynku i 70 tyś. t ołowiu. Zasoby wynoszą 10.42 min t o średniej
zawartości 6,5 % Zn i 1,7 % Pb. Natomiast całkowite bogactwa
oszacowano na 22,18 min t o średniej zawartości 6,9 % Zn i 2,8 % Pb.
INFORMACJE GIEŁDOWE
FUZJA WHEATON RIYERIIAMGOLD
WHEATON RIYER AND IAMGOLD TO MERGE. Mining Journal. 2 April
2004. p. 12
lamgold Corp. i Wheaton River Minerals Ltd uzgodnili fuzję
udziałów, której wynikiem będzie przedsiębiorstwo produkujące l
min oz złota i będące w 68 % własnością akcjonariuszy Wheaton
River, a w 32 % własnością akcjonariuszy lamgold. Nowe przedsię-
biorstwo będzie notowane na giełdzie w Toronto pod nową nazwą
i będzie zarządzane przez Josepha Conwaya z lamgold i lana Telfera
z Wheaton River. Kapitał rynkowy nowego przedsiębiorstwa wynie-
sie 3,7 mld $C. co ustanowi go trzecim największym producentem
złota w Kanadzie zaraz po Baniek Gold Corp. i Placer Dome Inc.
Przedsiębiorstwo będzie właścicielem udziałów w siedmiu kopal-
niach złota zlokalizowanych w Ameryce, zachodniej Afryce i Au-
stralii. Główne aktywa lamgold obejmują: 38 % udziałów w kopalni
złota Sadiola i 40 % udziałów w kopalni złota Yatela w Mali oraz
18,9 % udziałów w projekcie złota Tarkwa-Damang w Ghanie.
W ubiegłym roku lamgold wyprodukował 421 tyś. oz złota. Whe-
aton River podał, że w 2003 r. sprzedał 450, l tyś. oz złota i zamierza
wyprodukować w tym roku 540 tyś. oz. Przedsiębiorstwo planuje
zwiększenie produkcji do poziomu 900 tyś. oz do 2006 r. Głównym
aktywem Wheaton jest kopalnia złota i srebra Luismin w Meksyku.
Ponadto przedsiębiorstwo posiada 37,5 % udziałów w kopalni mie-
dzi i złota w Bajo de la Alumbrera w Argentynie, 100 % udziałów
w kopalni złota Peak w Nowej Południowej Walii oraz 100 % udzia-
łów w projekcie złota Los Filos 121,1 % udziałów w projekcie złota
El Limón w meksykańskim stanie Guerrero, a także 100 % udziałów
w projekcie złota Ampari w Brazylii. Zakończenie fuzji zaplanowa-
no na 30 kwietnia tego roku.
HARMONY OSTRZEGA PRZED ZAMKNIĘCIEM SZYBÓW
W AFRYCE POŁUDNIOWEJ
HARMONY WARNS ON SOUTH AFRICAN CLOSURES, Mining Jour-
424
SPRZEDAŻ ZINKGRUYAN
ZINKGRUYAN SALE AGREED, Mining Magazine. April 2004. p. 7
Rio Tinto podpisał list intencyjny z South Atlantic Yentures Ltd,
dotyczący sprzedaży Zinkgruvan Mining AB w Szwecji. Według
wstępnych ustaleń South Atlantic zapłaci 100 min $, przekaże złoże
o wartości l min $ i wpłaci dodatkową sumę na pokrycie kapitału
obrotowego. W rezultacie cena transakcji może wzrosnąć do 5
min $. Zinkgruvan w 2003 r. przerobił 774 tyś. t rudy o średniej
zawartości 9.3 % Zn, 4,7 % Pb i 103 g/Mg Ag i wyprodukował 65,7
tyś. t koncentratów cynku, 31,7 tyś. t koncentratów ołowiu i l ,8 min
oz koncentratów srebra.
ZAMIESZANIE NA RYNKU NIKLU Z POWODU NORILSKA
NORILSK N1CKEL CONFUSION, Mining Journal, 23 April 2004, p. 4
Doniesienia z Rosji spowodowały zamieszanie na rynku niklu.
Według raportu największy światowy producent niklu MMC No-
rylsk Nickel obniży w tym roku swoją sprzedaż niklu o ponad 20 %
do poziomu 250 tyś. t, na skutek wzrostu cen na LME. Ubiegłorocz-
na sprzedaż 309 tyś. t objęła 60 tyś. t metalu, które Norilsk wyko-
rzystał jako zastaw pod pożyczkę i późniejszą sprzedaż 5 tyś. t niklu
z magazynów. Przedsiębiorstwo potwierdziło możliwość sprzedaży
w tym roku 15 tyś. t niklu z magazynów. Analitycy sugerują, że No-
rilsk może posiadać ok. 20^-30 tyś. t niklu stanowiącego strategiczny
zapas do wykorzystania w momencie problemów z produkcją. Jed-
nocześnie przedsiębiorstwo ogłosiło, że sprzedaż i produkcja miedzi
w 2004 r. będzie taka jak w 2003 r., kiedy to sprzedano 467 tyś. t
miedzi.
nal. 8 April 2004. p. 15
Harmony Gold Mining Co Ltd ostrzegła o możliwości zamknię-
cia przez swoje południowoafrykańskie kopalnie złota sześciu szy-
bów, co stanowi część procesu restrukturyzacji przeprowadzanego
na skutek niekorzystnie silnej waluty — randa. Bernard Swanepoel,
prezes zarządu Harmony podał, że zamknięciem zagrożone są szyby
Welkom nr l, Orkney nr 6, Eland i Merriespruit nr 3, Masimong nr
4 oraz Nyala. Szyby te produkują łącznie 230 tyś. oz/r., co stanowi
6 % całkowitej produkcji przedsiębiorstwa (3,8 min oz).
HARMONY GOLD ZBLIŻA SIĘ DO AYGOLD
HARMONY CLOSES IN ON AYGOLD, Mining Journal, 16 April 2004,
p. 12
Południowoafrykański Competition Tribunal wydał zgodę na
kontynuację serii transakcji ogłoszonych wcześniej przez Harmony
Gold Mining Co Ltd, Anglovaal Mining Ltd (Avmin) i African
Rainbows Minerals & Exploration Investments Ltd (ARM). W wy-
niku transakcji Harmony nabędzie wszystkie akcje w Avgold Ltd,
które są obecnie w posiadaniu Avmin, a ARM przejmie kontrolę nad
Avmin. Akcjonariusze Avmin w dniu 15 kwietnia 2004 r. zgodzili
się na zakup przez Harmony 42, l % udziałów w Avgold. W wyniku
tej transakcji przedsiębiorstwo zwiększy swoje udziały w Avgold do
53,7%.
NOWE PRZEDSIĘBIORSTWO NA AIM
NEW FSU AIM — LISTING. Mining Journal. 30 April 2004. p. 16
Sean Finley, były dyrektor Celtic Resources plc, planuje umie-
szczenie na londyńskim Alternative Investment Market (AIM) no-
wego przedsiębiorstwa eksploracyjnego złota, którego działalność
skupiona będzie na obszarach byłego Związku Radzieckiego. Nowe
przedsiębiorstwo Aurum Gold plc zamierza zebrać ok. 1,5 min £
poprzez wstępną ofertę publiczną zaplanowaną na maj 2004 r.
 WYNIKI FINANSOWE

WZROST ZYSKÓW INCOIFALCONBRIDGE NA SKUTEK WYSO- SPADEK ZYSKÓW U PRODUCENTÓW ZŁOTA

KICH CEN NIKLU DOWNTURN IN FORTUNES FOR GOLD PRODUCERS, Mining Journal,
INCO AND FALCONBRIDGE SOAR ON NICKEL PRICE. Mining Jour- 30 April 2004, p. 11
nal, 23 April 2004. p. 12 Pomimo 16 % wzrostu średniej ceny złota w transakcjach naty-
Rosnące ceny metalu spowodowały wzrost dochodów netto za chmiastowych do 408 $/oz, zyski netto największych producentów
pierwszy kwartał 2004 r. dwóch największych kanadyjskich produ- złota zmniejszyły się. Newmont Mining Corp., największy producent
centów niklu — Inco Ltd i Falconbridge, w stosunku do ubiegłorocz- złota w Stanach Zjednoczonych, zanotował spadek dochodu netto
nego okresu. Średnia cena niklu na LME wynosiła w tym okresie w pierwszym kwartale tego roku do 87 min $ w porównaniu do 117
6.68 $/lb, co stanowi 76 % wzrost w porównaniu do pierwszego min $ w 2003 r. Dochód wzrósł do 1.14 mld $ w stosunku do 749
kwartału 2003 r. Jednocześnie cena miedzi na LME wzrosła o 65 % min $ w roku ubiegłym. Średnia zrealizowana cena złota wzrosła
do 1,24 $/lb. Inco, drugi największy producent niklu na świecie, 0 18 % do 4,13 S/oz. Koszty operacyjne wzrosły o 15 % do 231 $/oz.
zanotował wzrost dochodu netto do 255 min $ w stosunku do 33 min Tymczasem Barrick Gold Corp., największy kanadyjski producent,
S w tym samym okresie 2003 r. Sprzedaż wzrosła prawie dwukrotnie zanotował 10 % spadek dochodu netto do 26 min $ w porównaniu
do l ,09 mld S przy średniej cenie niklu 6,65 $/lb i cenie miedzi l ,27 do 36 min $ zysku w pierwszym kwartale ubiegłego roku. Dochód
$/lb, co daje odpowiednio wzrost o 71 i 63 %. Produkcja niklu wzrósł o 4 % do 477 min $. Przedsiębiorstwo zmniejszyło transakcje
wzrosła o około 15%do57,67tys.t(127 min Ib), a dostawy o 13 % hedgingowe o 800 tyś. oz w pierwszym kwartale br. do 14,7 min oz,
do 60,8 tyś. t. Dostawy miedzi spadły o 18 % do poziomu 29,74 tyś. po sprzedaniu prawie 2/3 swojej produkcji po stałej cenie z kontra-
t. Przedsiębiorstwo zamierza zwiększyć produkcję niklu o ok. 50 % któw. Barrick uzyskał średnią cenę sprzedaży na poziomie 382 $/oz.
za pomocą budowanej właśnie kopalni Voisey's Bay w Nowej Przedsiębiorstwo zainwestuje 211 min $ w kopalnię Alto Chicama
Fundlandii, o zdolnościach produkcyjnych na poziomie 50 tyś. t/r. w północnym Peru i planuje uruchomienie produkcji w trzecim
oraz kopalni Góro w Nowej Kaledonii, której zdolności produkcyjne kwartale 2005 r. Przewidywana produkcja wyniesie 540 tyś. oz/r.
wynoszą 55 tyś. t/r. Tymczasem Falconbridge, trzeci największy przy koszcie operacyjnym 135 $/oz. Z kolei Placer Dome wskazuje,
producent niklu na świecie podał, że łączny zysk za pierwszy kwartał że przyczyną spadku zysków i wzrostu kosztów operacyjnych jest
tego roku wyniósł 184 min $. Dochód wzrósł o 56 % do 743 min $ niska wartość dolara względem waluty kanadyjskiej, australijskiej
wskutek wyższej produkcji i wyższych cen metalu. Produkcja niklu 1 południowoafrykańskiej. Dochód netto wyniósł 60 min $ w porów-
rafinowanego wyniosła 26,85 tyś. t, tj. prawie o 2 % mniej w stosun- naniu do 63 min $ w roku ubiegłym. Koszty operacyjne wzrosły
ku do pierwszego kwartału 2003 r. Przedsiębiorstwo oszacowało, o 13 % do 233 $/oz. Natomiast dochód wzrósł o 24 % do 508 min $
że koszt strajku w kopalni Sudbury to ok. 13 min $. Dochód opera- na skutek 3 % wzrostu produkcji w East African Gold Mines Ltd,
cyjny z niklu wzrósł do 186 min S w porównaniu do 48 min $ którego jest właścicielem i 11 % skoku średniej ceny złota. Drugi
w 2003 r. Produkcja miedzi osiągnęła poziom 65,93 tyś. t w pier- największy producent złota na świecie AngloGold Ashanti Ltd za-
wszym kwartale br. w stosunku do 78,56 tyś. t w koresponden- notował spadek zysku netto w pierwszym kwartale br. do 248 min R,
cyjnym okresie 2002 r. Dochód operacyjny z miedzi wzrósł do w porównaniu do 611 min R w czwartym kwartale ubiegłego roku.
72 min $. Produkcja spadła o 11 % do l ,2 min oz. Koszty operacyjne wzrosły
o 10 % do 259 $/oz. Natomiast Harmony Gold Mining Co Ltd
WZROST DOCHODU PHELPS DODGE NA SKUTEK WYŻSZYCH zanotował stratę netto w wysokości 81 min R w stosunku do 236 min
CEN MIEDZI R w czwartym kwartale 2003 roku. Przedsiębiorstwo uzyskało cenę
złota na poziomie 407 $/oz, a koszty operacyjne wzrosły o 9 % do
PHELPS DODGE RISES ON COPPER PRICE. Mining Journal. 30 ApnI 382 $/oz.
2004. p. l
Producent miedzi Phelps Dodge Corp. uzyskał za pierwszy Wyniki finansowe w pierwszym kwartale 2004 r.
kwartał 2004 r. dochód netto w wysokości 186 min $, w porównaniu
Produkcja Cena Koszt Zysk
do straty netto w wysokości 15 min $ w odpowiadającym okresie
przyjęta eksploata- netto
ubiegłego roku. Natomiast dochód ze sprzedaży wzrósł o 63 % do cyjny
1,6 mld $. Przyczyną jest wyższa średnia cena miedzi na LME, tyś. oz S/oz $/oz min $
wynosząca w tym okresie 1,24 $/lb, co stanowi 64 % wzrost w sto-
sunku do odpowiadającego okresu 2003 r. Popyt na metal nadal AngloGold Ashanti 1235 405 259 38
rośnie w Chinach i Stanach Zjednoczonych, które są największymi Barrick 1278 382 187 26
odbiorcami metalu. Phelps Dodge spodziewa się, że popyt na miedź DRD 241 406 318 10
w Stanach Zjednoczonych w tym roku wzrośnie o 7 %, a w Chinach Goldcorp 159 411 100 17
o 12%. Dochód operacyjny przedsiębiorstwa ze sprzedaży o warto- Harmony 795 407 382 (12)
ści 1,2 mld $ wyniósł 330 min $, w porównaniu do 36 min $ ze sprze- Newcrest* 165 443 161 17
Newmont 1813a 413 231 87
daży o wartości 655 min $ w pierwszym kwartale 2003 r. Produkcja
Placer Dome 929 398 233 60
miedzi wzrosła o 16 % do 302,2 tyś. t, a molibdenu o 17 % do 13,5
min Ib. Całkowity koszt produkcji miedzi to 0,703 $/lb w porówna- * — przy przeliczaniu na S zastosowano średni kurs wymiany w tym okresie
niu do 0,687 $/lb w odpowiadającym okresie ubiegłego roku. a — obliczone na podstawie sprzedaży złota

CENY METALI

WZROST CENY SREBRA PO 16 LATACH
16-YEAR HIGH FOR SLIYER, Mining Journal. 2 April 2004, p. l
Cena srebra po 16 latach przełamała psychologiczną granicę 8 $/oz
i wzrosła do poziomu 8.10 $/oz. To najwyższa cena od lutego
1998 r., kiedy to rynek zareagował na zakup 130 min oz srebra przez
wpływowego amerykańskiego inwestora Warrena Buffetta. Obecnie
cena metalu wzrosła na skutek słabego $ względem euro. Z kolei
cena złota wynosi 428,45 $/oz w porównaniu do poziomu 430,50
$/oz zanotowanego na początku tego roku.

425
CENA ZŁOTA NADAL SPADA Średnie miesięczne ceny metali
GOLD PRICE CONTINUES TO SLIDE, Mining Journal, 23 April 2004, p. 7
Styczeń-kwiecień Kwiecień
Cena złota zatrzymała się w tym tygodniu na poziomie 390 $/oz.
2004 2004
Z niskich cen złota niezadowoleni są producenci, natomiast zadowo- Metal
leni są konsumenci, zwłaszcza producenci biżuterii. W rocznym
cena cena cena
przeglądzie Gold 2004 doradcy ds. metali GFMS Ltd podali, że w najniższa najwyższa średnia
2003 r. popyt na złoto spadł o 3,6 % do poziomu 3049 t, tj. najniż-
szego poziomu od 12 lat. Wielkość spadku można przypisać zapo- Miedź Grade A (S/Mg)
trzebowaniu sektora jubilerskiego, które zmalało o 12 % na skutek transakcje natychmiastowe 2336.75 3165,00 2947,45
wtórnego wykorzystania złomu. Według GFMS krajami, gdzie za- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2326,00 3029,00 2828,85
notowano duży spadek popytu są kraje wschodniej Azji (Indonezja,
Korea Pd.) i Środkowego Wschodu (Egipt, Arabia Saudyjska) oraz Ołów ($/Mg)
Stany Zjednoczone. Największy spadek odnotowano we Włoszech. transakcje natychmiastowe 696,00 933,00 749,83
Jednak pomimo zmiennych cen złota, popyt w Indiach, będących transakcje trzymiesięczne-sprzed aż 698,50 933,00 749,83
największym odbiorcą złota, wzrósł o 13 t do 571,3 t w 2003 r.
w porównaniu do rekordowego poziomu z 1998 r. — 719,6 t. We- Cynk (S/Mg)
transakcje natychmiastowe 1000,50 1155,00 1032,28
dług obliczeń GMFS w 2003 r., ogólnoświatowe zapasy złota wy-
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1016,00 1168,50 1047,53
niosły 2593 t. Największy producent złota na świecie. Afryka Połu-
dniowa, wyprodukowała w 2003 r. 376 t złota w porównaniu do Nikiel (S/Mg)
395 t w 2002 r. Spadek produkcji złota zanotowano także w Mali, transakcje natychmiastowe 10 937,50 17760,00 12848,13
Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, co stanowi wraz z Afryką Pd. transakcje trzymiesięczne-sprzed aż 10925,00 17660,00 12 857,75
o około 50 t złota mniej. Jednakże rekordowa produkcja w kopalni
cena cena
Yanacocha w Peru i wzrost produkcji w kopalni Grasberg pomogły Kobalt (S/Mg) micsiec/na micsiec/jia
utrzymać światową produkcję. GMFS szacuje, że 17 % wzrost ceny na]nj/s/ii najwy/.s/a
kwiecień 2004 kwiecień 2004
metalu spowodował wzrost podatku o 2 $/oz.
min. 99,8 % 26 450 27 188
CENY METALI W KWIETNIU 2004 R. min. 99,3% 25 100 25 788
MINOR METALS IN APRIL 2004, Mining Journal, 30 April 2004, p. 4
Rynek kobaltu po ostatnich skokach cen jest obecnie względnie Ztoto (S/oz)
poranna 404,85000
spokojny. Ceny zaczęły spadać, kiedy DLA ogłosił plany sprzedaży
popołudniowa 403,26000
około 500 tyś. Ib. Cena kobaltu o niskiej zawartości spadła poniżej
25,00 $/lb. Sprzedaż kobaltu w transakcjach internetowych poprzez Srebro (doz)
WMC Resources Ltd osiągnęła poziom 10 t surowca o wysokiej Spot 705,50000
zawartości metalu za cenę poniżej 26,00 $/lb. Kongres upoważnił
DLA do sprzedaży kobaltu o wartości 235 min $ w latach 2002-^-2006. April Averages, Metal Bulletin, 10 May 2004, No. 8841, p. 29

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU

83279-

78446

73613

68779

04^3/10 04/D4/06 04/D5/11 0*B2/12 04/05/11

Data sesji Data sesji

ZAPASY CYNKU ZAPASY NIKLU

792025 173324
*-—~_ !

/ -VsJ
i \
_ 765213 m 16254}

l HIV
Wartość |

738400
/ V / l
/ t

711688

684775
D4j02/12 04/03/10 04154/06 04/05/ 04/02/12 04/03/10 0404*6 04/05/11

Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM CUPRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie:
dr inż. Jan Kudelko. mgr Aneta Barańska. mgr Aleksandra Mońka. mgr Wojciech Korzekwa.

426
 CHRONICLE
Izba Gospodarcza Metali Nieżelaznych w I półroczu 2004 r.
W pierwszych miesiącach 2004r. dobiegła końca kolejna IV
kadencja Władz Izby. Z konieczności zatem, obok prac związanych
z merytoryczną działalnością Izby, zakres prac organizacyjnych
i sprawozdawczych stanowił również ważny rozdział w jej bieżą-
cym funkcjonowaniu.
W dniu 29.04.2004 r., w siedzibie Instytutu Metali Nieżelaznych
w Gliwicach, obradowało X Walne Zgromadzenie Członków Izby
Gospodarczej Metali Nieżelaznych.
Walne Zgromadzenie dokonało oceny pracy Izby i jej Władz Statu-
towych za okres sprawozdawczy 2003 r., zatwierdziło sprawozdanie
finansowe za ten okres oraz przyjęło plan pracy i budżet na 2004 r.
Ustępująca Rada Izby oraz Zarząd uzyskali absolutorium za okres
IV — 2 letniej kadencji.
W skład Rady Izby na V kadencje powołani zostali:
1. Tadeusz Baj — Prezes — BIPROMET S.A.
2. Marek Kacprowicz — Prezes — Aluminium KONIN-IMPEXME-
TAL S.A.
3. Janusz Mrowieć — SITPH — Oddział Metali Nieżelaznych
4. Wacław Muzykiewicz — Prodziekan — Akademia Górniczo-
-Hutnicza
5. Bogusław Ochab — Prezes — Zakłady Górniczo-Hutnicze BO-
LESŁAW S.A.
6. Seweryn Pluciński — Dyrektor —KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
Oddział Huta Miedzi LEGNICA
7. Zbigniew Śmieszek — Dyrektor — Instytut Metali Nieżelaznych
8. Kazimierz Śmigielski — Prezes — HUTMEN S.A.
9. Tadeusz Wenecki — Prezes — Huta Metali Nieżelaznych SZO-
PIENICE S.A.
Prezesem Zarządu wybrany został ponownie Roland Stasiak.
Na pierwszym posiedzeniu, odbytym w dniu 20 maja 2004 r.,
Rada wybrała ze swojego składu Prezesa i Wiceprezesa Rady. Pre-
zesem Rady wybrany został p. Marek Kacprowicz (Prezes Zarządu
Aluminium KONIN-IMPEXMETAL S.A. Wiceprezesem Rady zo-
stał wybrany p. Janusz Mrowieć reprezentujący SITPH/Oddział
Metali Nieżelaznych.
Podstawowe zadania w działalności Rady Izby V kadencji
ukierunkowane zostały na sprawy związane z integracją europejską
i jej skutkami dla funkcjonowania przemysłu metali nieżelaznych.
Stałymi, jak zawsze, pozostają w pracach Rady sprawy związane
z jej funkcjami nadzorczo-kontrolnymi.
Merytoryczna działalność Izby w I półroczu 2004 r. koncentro-
wała się wokół trzech istotnych grup tematycznych, a mianowicie:
— opiniowaniu prawa gospodarczego szybko dostosowywanego,
konkretnymi zapisami, do rozwiązań obowiązujących w Unii
Europejskiej,
— organizowaniu i prowadzeniu szkoleń z zakresu zmian w prawie
gospodarczym,
— rozszerzaniu wewnętrznej i zewnętrznej (medialnej) informacji
o sytuacji w przemyśle i jego bieżących problemach.
Dla prawodawstwa polskiego I półrocze bieżącego roku to okres
intensywnych prac nad dostosowywaniem przepisów do rozwiązań
obowiązujących w Unii Europejskiej, szczególnie istotnych w od-
niesieniu do prawa gospodarczego. Finalizowane były i trwają nadal
prace nad zmianami tych rozwiązań prawnych, które nie uzyskały
akceptacji do 30 kwietnia 2004 r. Konkretyzowaniu podlegają zapi-
sy dotyczące spraw ochrony środowiska naturalnego, pomocy pub-
licznej dla przedsiębiorców i przedsiębiorstw, obrotu towarowego
oraz podatków. Wnoszone są poprawki do zmienionych wcześniej
Ustaw: Prawo ochrony środowiska, Prawo wodne, Ustawy o odpa-
dach, Ustawy o wolności gospodarczej, Ustawy o VAT i innych.
Szczegółowe rozwiązania znajdują swój wyraz w aktach wykonaw-
czych o charakterze rozporządzeń Rady Ministrów oraz rozporzą-
dzeń poszczególnych resortów gospodarczych.
Otrzymywane projekty zmian, bądź informacje o nich, zamieszcza-
ne na stronach internetowych Sejmu RP oraz poszczególnych resor-
tów gospodarczych, przekazywano bieżąco Członkom Izby z prośbą
o wyrażenie swoich stanowisk w formie uwag i propozycji popra-
wek. W układzie zbiorczym Izba przedkładała je właściwym mini-
sterstwom.
Trafne tematycznie i efektywne w realizacji okazały się zorgani-
zowane i przeprowadzone szkolenia z zakresu nowelizacji prawa
gospodarczego:
— 22.04.2004 r. z tematem: „Obrót towarowy po wejściu Polski do
Unii Europejskiej",
— 27.04.2004 r. z tematem: „Środki pomocowe Funduszy Struktu-
ralnych i Funduszy Spójności dla małych i dużych przedsię-
biorstw",
— 28.06.2004 r. z tematem: „Nowe zasady podatku VAT i jego
zmiany wynikające z wejścia w struktury UE",
Szkolenia prowadzone przez specjalistów z Ministerstwa Gospodar-
ki oraz Naczelnika Urzędu Skarbowego zostały dobrze przyjęte
przez uczestników — pracowników spółek i organizacji będących
członkami naszej Izby, a także innych organizacji gospodarczych
z Katowic i okolicznych miejscowości. Wyrażamy przekonanie, że speł-
niły one oczekiwania słuchaczy zebranych w gremiach 20^25-oso-
bowych.
Problemy integracji wewnętrznej oraz informacji o przemyśle,
jego wewnętrznych problemach oraz osiągnięciach artykułowano
poprzez formę konferencji, spotkań i prezentacji biuletynowo-pra-
sowych. Na uwagę zasługują:
— III Forum Przemysłu Metali Nieżelaznych, które w dniach 15^-16
kwietnia 2004 r. zgromadziło niemal komplet przedstawicieli —
głównie w osobach Prezesów (Dyrektorów) Spółek i Organizacji
— zarówno Członków Izby jak również innych jednostek gospo-
darczych współpracujących z przemysłem metali.
Forum zorganizowane pod przewodnictwem merytorycznym
Instytutu Metali Nieżelaznych, przy współpracy Izby oraz SITPH
OMN, dokonało oceny aktualnej sytuacji polskiego przemysłu
427
 metali nieżelaznych i jego perspektyw w kontekście pełnej inte-
gracji gospodarczej z Unią Europejską. Udział Kierownictwa
Europejskiego Stowarzyszenia Metali „Eurometaux" oraz wy-
głoszone przez tych przedstawicieli referaty pozwoliły uczestni-
kom konferencji na poznanie sytuacji europejskiego przemysłu
metali oraz pozycji polskiego przemysłu metali w gospodarce
europejskiej.
Konferencja (Forum) pozwoliła na poznanie samej organizacji
„Eurometaux", jej zadań i roli, jaką pełni w reprezentowaniu
interesów przemysłu metali wobec władz administracyjnych
Unii Europejskiej. Dyskutowano o potrzebie i zasadności zbio-
rowego członkostwa naszego przemysłu w tym Ogólnoeuropej-
skim Zrzeszeniu Producentów i Użytkowników Metali,
15.03.2004 r. zorganizowano w Izbie spotkanie Seniorów prze-
mysłu metali nieżelaznych w osobach byłych Dyrektorów (Pre-
zesów) przedsiębiorstw (spółek). Uczestnicy w liczbie 18 osób
wysłuchali wystąpienia Prezesa Zarządu Izby, który zaprezento-
wał ocenę bieżącej sytuacji przemysłu. W dyskusji i rozmowach
indywidualnych wracano niekiedy do historii, uważając, iż na-
leży brać z niej dobre przykłady rozwiązań dotyczących rozwoju
poszczególnych grup produktowych. Wskazywano również na
przykłady nieefektywnych rozwiązań, które przyczyniają się
nadal do trudności w bieżącym funkcjonowaniu niektórych spó-
łek. Spotkanie miało, w swym założeniu, także charakter inte-
gracyjny i taką rolę zapewne spełniło.
Na dzień 22.06.2004 r. zaproszono do Izby Dyrektorów ds.
Finansowych i Handlowych. Zaproszenie przyjęło, potwierdza-
jąc je obecnością, 20 osób. Przy kawie zaprezentowano sytuację
Spotkanie analityków metali nieżelaznych
Analityka metali nieżelaznych u progu Unii Europejskiej
(Ustroń-Zawodzie, 3-^4 czerwiec 2004 r.)
W dniach 3 i 4 czerwca 2004 r. w Ośrodku Wypoczynkowo-
-Szkoleniowym „Orlik" w Ustroniu-Zawodziu odbyło się spotkanie
analityków metali nieżelaznych pt. „Analityka metali nieżelaznych
u progu Unii Europejskiej".
Organizatorami spotkania byli: Zakład Chemii Analitycznej Instytu-
tu Metali Nieżelaznych w Gliwicach i Oddział Metali Lekkich IMN
w Skawinie.
W obradach wzięło udział 40 uczestników reprezentujących branżowe
instytuty naukowo-badawcze, ośrodki badawczo-rozwojowe oraz
przemysł metali nieżelaznych. Ponadto w konwersatoriach uczestniczy-
li przedstawiciele firm produkujących aparaturę analityczną, sprzęt
kontrolno-pomiarowy, a także urządzenia pomocnicze do przygoto-
wania próbek do analiz.
W imieniu organizatorów uczestników konferencji powitali i otwar-
cia obrad dokonali dr inż. Ewa Szmyd — kierownik Zakładu Chemii
Analitycznej Instytutu Metali Nieżelaznych oraz dr inż. Andrzej
Kłyszewski Kierownik Zakładu Inżynierii Materiałowej OML
w Skawinie.
Program obrad obejmował prezentację 13 referatów oraz dyskusje
plenarne. Referaty wygłoszone przez uczestników obejmowały na-
stępującą tematykę:
— Czym jest Najlepsza Dostępna Technika (BAT)? — Andrzej
Chmielarz (IMN, Gliwice),
428
przemysłu na podstawie wyników 2003 r. oraz I kwartału 2004 r.
Jej sentencja prezentowana jest w części artykułowej niniejsze-
go numeru Rud i Metali Nieżelaznych (patrz. s. 412 i 413)
Zebrani wymienili poglądy i doświadczenia, wynikające z bie-
żącej pracy, wzajemnej współpracy oraz dalszych zadań stawia-
nych przez rynek po integracji z Unią Europejską. Uznano za
pożyteczne realizowanie tego typu spotkań w układzie okreso-
wym.
W oparciu o otrzymywane, z poszczególnych jednostek (spó-
łek), materiały statystyczne kompletowano bazę danych ekono-
micznych o przemyśle zgrupowanym w Izbie. Zagregowane
wielkości danych przesyłane są Członkom Izby do wiadomości
i ewentualnego wykorzystania. Dają one pogląd na bieżącą sy-
tuację przemysłu, dynamikę zmian zachodzących w poszczegól-
nych wielkościach rzeczowych i wskaźnikach ekonomicznych.
Stwarzają możliwość oceny sytuacji ogólnej i strukturalnej oraz
jej zmian w dłuższym okresie. Gromadzone materiały statysty-
czne pozwalają Izbie na uzasadnianie wystąpień w sprawach
ogólnych przemysłu a także na medialne prezentowanie jego
sytuacji w periodykach. Stosowne tematycznie artykuły bądź
informacje zamieszczono w: miesięczniku Rudy i Metale Nieże-
lazne, tygodniku Magazyn Hutniczy oraz miesięczniku Nowy
Przemysł.
Prezentując powyższą informację Zarząd Izby dziękuje Wszy-
stkim Członkom za dobrą bieżącą współpracę. Wnosząc o dalszą
przychylność dołączamy życzenia pozytywnych tegorocznych
wyników gospodarczych.
Roland Stasiak
Prezes Zarządu
— Zanieczyszczenia organiczne emitowane z przemysłów metalur-
gicznych — Marianna Czaplicka (IMN, Gliwice),
— Zadania i przywileje przy opracowywaniu europejskich doku-
mentów normalizacyjnych w warunkach pełnoprawnego człon-
kostwa PKN w CEN — Mieczysław Gąsior (IMN, Gliwice),
— Rola akredytowanych i notyfikowanych laboratoriów badaw-
czych w systemie certyfikacji wyrobów i oznakowania CEN —
Józef Izydorczyk (Prolab, Gliwice),
— Programy Komitetów Technicznych CEN w zakresie analityki
materiałów z przemysłu metali nieżelaznych — Jolanta Stefa-
niak (Polski Komitet Normalizacyjny, Zespół Hutnictwa i Gór-
nictwa, Katowice),
— Certyfikowane materiały odniesienia wytwarzane w Instytucie
Metali Nieżelaznych — ich rola w procesie kształtowania pozio-
mu jakości i konkurencyjności na rynku europejskim — Ewa
Muller, Barbara Bolibrzuch (IMN, Gliwice),
— Działalność laboratorium metaloznawstwa i analiz chemicznych
IMN OML Skawina — Maria Morito, Andrzej Kłyszewski
(OML, Skawina),
— Wybrane problemy analizy zwiórowanych próbek metalicznych
metodą XRF — Zofia Mzyk, Jan Mzyk (IMN, Gliwice).
Pierwszy dzień konferencji zakończyła dyskusja plenarna nt.
zapewniania spójności pomiarowej w laboratorium badawczym,
którą poprowadził dr inż. Józef Izydorczyk z firmy Prolab w Gliwi-
cach.
Tematem wystąpień przedstawicieli firm obecnych w Ustroniu,
mających miejsce w drugim dniu obrad, były najnowsze rozwiązania
konstrukcyjne zastosowane w aparaturze analitycznej i wyposaże-
niu:
— Optymalizacja parametrów pomiaru w spektrometrach 1CP-OES
Optima — Andrzej Lechotycki (Perkin-Elmer, Warszawa),
— Wykrywanie i pomiar skażeń radioaktywnych w procesach pro-
dukcji i przetwórstwa metali — Zygmunt Hepek (Spekom, Ka-
towice),
— Emisyjne spektrometry iskrowe z detektorami półprzewodnikowy-
mi w analizie metali — Dariusz Sojka (Spekom, Katowice),
— Urządzenia mikrofalowe w laboratorium chemicznym — Ed-
ward Reszke (Ertec, Wrocław),
— Oznaczanie różnych form rtęci — Tadeusz Glenc (ZPU Test-
chem, Pszów)
— Skróty wszystkich wystąpień prezentowanych na konferencji
zostały wydane w przejrzyście opracowanych materiałach kon-
ferencyjnych.
Celem organizatorów było przybliżenie uczestnikom konferencji
uwarunkowań natury prawno-ekonomicznej, wynikających z przy-
stąpienia Polski do UE, bezpośrednio dotyczących laboratoriów
analitycznych, priorytetów Unii Europejskiej a także polityki pol-
skich władz i polskich doświadczeń w tej dziedzinie. Stąd obecność
referatów omawiających niezwykle istotne dla przemysłu metali
nieżelaznych zagadnienia jak: „Najlepsza Dostępna Technika" —
NDT („Best Available Technique" — BAT) i rola NDT w procesie
udzielania pozwoleń zintegrowanych, harmonizacja norm europej-
skich z polskimi normami, funkcja normy i zasady działalności nor-
malizacyjnej w gospodarce rynkowej na tle jednolitego rynku euro-
pejskiego, warunki udziału w pracach organów roboczych CEN,
procedury udziału w opracowywaniu norm EN oraz zadania i przy-
wileje wynikające z tego faktu, zagadnienia ochrony polskich norm
oraz praw autorskich, rola akredytowanych i notyfikowanych labo-
ratoriów badawczych w systemie certyfikacji wyrobów i oznakowa-
nia CEN. c/\ i LV. określenie stanu zaawansowania prac komitetów
technicznych CEN (zajmujących się normalizacją poszczególnych
dziedzin nauki i techniki) w zakresie analityki materiałów z przemy-
słu metali nieżelaznych.
Oczywiście nie zabrakło w programie konferencji referatów obej-
Wyniki Konkursu im. Profesora Antoniego Rodziewicza-Bielewicza
Jury Konkursu, któremu przewodniczył Profesor Janusz Łuksza
przyznało nagrodę oraz wyróżnienie.
Nagrodę uzyskał dr hab. inż. Jan Kusiak, prof. AGH za osiąg-
nięcia w zastosowaniu sztucznej inteligencji w metalurgii i inżynie-
rii materiałowej. Wyróżnienie w Konkursie przyznano zespołowi
pracowników Wydziału Metalurgii i Inżynierii Materiałowej AGH
mujących zagadnienia typowo analityczne, dotyczących procesu
opracowywania certyfikowanych materiałów odniesienia w Instytucie
Metali Nieżelaznych, charakterystyki jakościowej i ilościowej za-
nieczyszczeń organicznych emitowanych w procesach metalurgicz-
nych do poszczególnych komponentów środowiska, optymalizacji
parametrów pomiaru w spektrometrach ICP-OES Optima, charakte-
rystyki urządzeń do wykrywania i pomiaru skażeń radioaktywnych,
zastosowania emisyjnych spektrometrów iskrowych z detektorami
półprzewodnikowymi CCD w analizie metali, nowoczesnych spo-
sobów pobierania i przygotowania prób do pomiaru techniką A AS,
ICP-OES, XRF (urządzenia mikrofalowe, przygotowanie do analizy
metodą XRF zwiórowanych próbek metalicznych), oznaczania róż-
nych form rtęci w próbkach gazowych, korygowania występujących
interferrencji matrycowych.
Szeroki zakres działalności swojego laboratorium metaloznawstwa
i analiz chemicznych przedstawił Oddział Metali Lekkich 1MN
w Skawinie.
Wielka różnorodność tematyki prezentowanych referatów oraz
wysoki poziom merytoryczny wystąpień stanowiły podstawę do
ożywionych dyskusji, zarówno podczas sesji plenarnych, jak i poza
nimi. Sesjom naukowym towarzyszyła wystawa zorganizowana
przez przedstawicieli firm uczestniczących w konferencji, na której
uczestnicy mieli możliwość przeprowadzenia indywidualnych roz-
mów z wystawcami oraz zapoznania się z dostarczonymi materiała-
mi informacyjnymi.
Podsumowania wyników dwudniowych obrad dokonała dr inż.
Ewa Szmyd. Podziękowała autorom referatów i komunikatów za
trud włożony w ich przygotowanie, zaś osobom biorącym udział
w dyskusji za cenne uwagi wzbogacające wystąpienia.
Doskonale przygotowana przez organizatorów konferencja, na
pewno mile wspominana będzie przez wszystkich uczestników,
którzy jeszcze przed jej zakończeniem snuli plany dotyczące kolej-
nych spotkań. Jeden ze współorganizatorów konferencji, dr inż.
Andrzej Kłyszewski, żegnając gości bardzo żałował, że następne
spotkanie odbędzie się dopiero za dwa lata. Równocześnie żywi!
jednak nadzieję, że będzie ono co najmniej tak udane jak tegoroczne.
Czy tak będzie? Jedno jest pewne, że za dwa lata nie zabraknie
tematów do dyskusji. Będziemy bowiem bogatsi o doświadczenia
nabyte podczas pracy w nowych warunkach związanych z naszą
obecnością w Unii Europejskiej, a czasy kiedy staliśmy u jej progu
pozostaną już tylko wspomnieniem.
Andrzej Hryniszyn
w składzie: Prof. dr hab. inż. Marek Błicharski, dr inż. Stanisław
Dymek, dr inż. Mirosław Wróbel za 33 prace opublikowane w latach
2001^-2003, związane z kształtowaniem się mikrostruktury metałi
i faz międzymetalicznych oraz wpływem mikrostruktury na własno-
ści mechaniczne.
Przewodniczący Jury
Prof. dr hab. inż. Jan Łuksza
429
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
k o l p o r t o w a n y c h przez W y d a w n i c t w o SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2004 r.

Zamówienia na prenumeratę czasopism w y d a w a n y c h przez w y d a w n i c t w o SIGMA-NOT można składać w d o w o l n y m

terminie. Mogą one obejmować dowolny okres. tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia j e s t otrzymanie z b a n k u potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument w p ł a t y jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.

^
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa PL Gen. Halłera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje włącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT.

^
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz w ł a s n y adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
(tel. (022) 840-30-86, tel./fax (022) 840-35-89, (022) 840-59-49) w y s y ł a specjalne b l a n k i e t y zamówień wraz z aktualną
l i s t ą t y t u ł ó w i c e n n i k i e m c z a s o p i s m . P r z y j m u j e m y z a m ó w i e n i a również przez I n t e r n e t : h t t p : / / w w w . s i g m a - n o t . p l .
Prenumerata e-mail: k o l p o r t a z @ s i g m a - n o t . p l . I n f o r m a c j e e-mail: i n f o r m a c j a @ s i g m a - n o t . p l . Sekretariat e-mail:
sekretąriat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.

^
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg c e n n i k a dewizowego z cenami p o d a n y m i w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę ( z a m a w i a j ą c y podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując r ó w n o c z e ś n i e w p ł a t y w wysokości d w u k r o t n i e wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
•S-

Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, ul. Mazowiecka 12, pok. 6, tel. (022)
827-43-65, (022) 828-27-31, fax (022) 826-80-16.
%>
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12,
tel. (022) 826-80-17.

^
W p r z y p a d k u z m i a n y cen w okresie objętym p r e n u m e r a t ą W y d a w n i c t w o zastrzega sobie prawo do w y s t ą p i e n i a
o dopłatę r ó ż n i c y cen oraz prawo do realizowania prenumeraty t y l k o w pełni opłaconej.

Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez i n d y w i d u a l n y c h członków

stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2004 ROKU

w p r z y p a d k u zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy z o b o w i ą z a n i są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

45.00 zł 22.50 zł 90.00 zł 45.00 zł 180.00 zł 90.00 zł

430
 Grupa

Ponad stuletnia tradycja oraz

DZIEDZICE doświadczony, zespół pracowników,

W
posiadających bardzo duże umiejętności
i wysokie kwalifikacje w połączeniu
z nowoczesną techniką i technologią
gwarantuje produkcję wyrobów o
najwyższej jakości i pełną satysfakcję dla
naszych klientów.
Walcownia Metali „Dziedzice" S.A. Obok zaspokajania potrzeb rynku
ul. Hutnicza 13 krajowego, wyroby nasze eksportujemy
43-502 Czechowice-Dziedzice między innymi do USA, Niemiec, Holandii,
tel (032) 215 23 51 do 7, Francji, Czech, Słowacji, Szwecji, Finlandii,
fax (032) 215 40 05; 215 29 83 Wielkiej Brytanii.

Firma specjalizuje się w produkcji:

=> prętów mosiężnych

^ ciągnionych
^ wyciskanych
=> rur mosiężnych
^ kondensatorowych
> ogólnego zastosowania
> z mosiądzów ołowiowych
=> taśm mosiężnych
taśm specjalnych
mosiężnych z dodatkiem niklu
mosiężnych z dodatkiem niklu i ołowiu
- miedzioniklowych
=> taśm z brązu
=> krążków monetarnych
=> kształtowników ze stopów aluminium PA38
=> kształtowników mosiężnych

Pełna oferta produkcyjna dostępna w serwisie internetowym naszej firmy

www.walcownia.com.pl

ZAPRASZAMY

Walcownia Metali
KONTAKTY HANDLOWE „DZIEDZICE" S.A.
Pręty, druty, kształtowniki (kraj - eksport) - Piotr Duda tel wew. 356 prowadzi skup złomu metali
Rury Ms - Krzysztof Duda tel wew. 251 nieżelaznych:
Wyroby walcowane kraj - Aleksandra Kaganiec tel wew. 278 • złomu miedzi
Wyroby walcowane eksport - Katarzyna Duda tel wew. 358 • złomu mosiężnego
Zespół Złomów - Robert Bereta tel wew. 453
• złomu aluminiowego
;

Walcownia Metali Nieżelaznych Sp. z o.o.

Ul. Metalowców 6
44-109 Gliwice
Tel. (O 32) 33 06 340, 356, 358,360
Fax. (O 32) 234 24 49, 330 63 42
Email:
www.wmn.com.pl