Professional Documents
Culture Documents
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o. można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł, począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.
Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w następujących wariantach:
• prenumerata roczna, półroczna i kwartalna czasopism w wersji papierowej — wartość wg cennika na br.,
• prenumerata roczna w pakiecie (czasopisma w wersji papierowej + rocznik zamawianego tytułu na płycie CD) — wartość
wg cennika na br.,
• prenumerata ulgowa — rabat wg cennika (przysługuje osobom fizycznym, należącym do stowarzyszeń naukowo-technicznych
oraz studentom i uczniom szkół zawodowych — pod warunkiem przesłania do Wydawnictwa formularza zamówienia lub
kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły),
• prenumerata ciągła (przedłużana automatycznie do odwołania) — 10 % rabatu,
• prenumerata zagraniczna — do ceny prenumeraty krajowej dodatkowo dopłata 100 %.
NOWOŚĆ!!! Prenumeratorom czasopism w wersji papierowej i w pakiecie oferujemy od 1 stycznia 2007 r. bezpłatny
dostęp do PORTALU INFORMACJI TECHNICZNEJ (www.sigma-not.pl)
• prenumerator otrzymuje indywidualny login do Portalu,
• login uprawnia prenumeratora do bezpłatnego korzystania z archiwalnych zasobów Portalu w obrębie zaprenumerowanego
tytułu.
Portal umożliwi ponadto każdemu odpłatne przeglądanie treści dowolnego spośród 34 tytułów i zakup pojedynczych artykułów
czy zeszytów czasopism (płatność: SMS-em, kartą płatniczą, przelewem on-line lub przelewem zwykłym).
Prenumeratę w Wydawnictwie można zamówić:
faksem: (022) 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
na stronach: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (022) 840 30 86 lub 840 35 89 oraz
dokonując wpłaty na konto Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o.: ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012
Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu).
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego. Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.
Dla prenumeratorów PAKIETU na rok 2007 oferujemy roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism z lat 2004÷2006 na CD
w cenie 20 pln netto każdy.
Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne w wersji papierowej i elektronicznej (wersja elektroniczna od 2004 r.) cena 1 egz. netto wg
aktualnego cennika na br.
Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:
— Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
— Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (022) 827 43 65
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
R • 51
2006 CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I E S I Ę C Z N I K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale
Strona
Woch M.: 574 Naukowiec i menedżer. W 50-lecie działalności naukowej i zawodowej Prof. dr.
inż. Zbigniewa Śmieszka
Strumiński A., Madeja-Strumińska B.: 577 Wrażliwość prądów powietrznych na zmianę kierunków przepływu w czasie
pożaru podziemnego
Hadasik E., Schindler I., Kuc D., 581 Model siłowy procesu walcowania blach cynkowo-tytanowych
Spyra M., Woźniak D.:
Opiekun Z. A., Orłowicz W. A.: 585 Przebieg procesu pękania śrub kabłąkowych
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Smyrak B., Knych T., Mamala A.: 590 Nieaktywność reologiczna przewodowych stopów AlMgSi w trendzie ujemnych
gradientów naprężenia
METALURGIA PROSZKÓW
Leżański J., Wiencek K., Koźlik M.: 597 Proces spiekania w stanie stałym sprasowanych mieszanek proszków żelaza
i miedzi
METALE SZLACHETNE
Szczepanik M.: 601 Kształtowanie własności metali szlachetnych mających zastosowanie
w jubilerstwie
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
Woch M.: 607 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
RECENZJE 613
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 614 Światowy rynek metali nieżelaznych
ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2006 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Redakcja czasopisma: redaktor naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca redaktora naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki, red.
działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena
Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax 032 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca Przewodniczącego:
prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Jasiński, prof. zw. dr hab. inż.
Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.:
022 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl, sekretariat@sigma-not.pl. Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12,
00-950 Warszawa, skr. 1004, tel./fax: 022 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 6,75 ark. druk. Druk ukończono w październiku 2006 r.
Rudy Metale: R51, nr 10, s. 573÷622, październik 2006 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
Rudy Metale R51 2006 nr 10
UKD 061.75(438):001.896(061).75:
061.6(438):669.2/.8
NAUKOWIEC I MENEDŻER
W 50-lecie
50 lat działalności naukowej i zawodowej profesora Zbigniewa Śmieszka wpisuje się istotnym
wkładem do historii krajowego przemysłu metali nieżelaznych. Profesor Śmieszek, wadowiczanin
z urodzenia, rozpoczął swą karierę zawodową we wczesnych latach pięćdziesiątych, podejmując studia
na Wydziale Metalurgicznym Akademii Górniczo-Hutniczej. Obrona z wyróżnieniem pracy dyplo-
mowej nt. odcynkowania piany srebronośnej oraz działalność podczas studiów w kole naukowym me-
574
talurgii i fizyki świadczy o aktywności ówczesnego studenta i o zainteresowaniu kierunkiem, który
wybrał. Nie bez znaczenia dla tego zainteresowania i zdobytej wiedzy jest też znakomita kadra profe-
sorów-wykładowców, u których tę wiedzę zdobywał i rozwijał. Wymienić tu należy takie znane posta-
cie, jak prof. Emilian Iwanciw, prof. Aleksander Krupkowski, prof. Henryk Fik, prof. Roman Dawi-
dowski czy prof. Władysław Ptak, a z młodszych wówczas naukowców — prof. Tadeusz Karwan,
prof. Jerzy Sędzimir, prof. Zdzisław Zembura.
Jego samodzielną pracę zawodową datuje rok 1956, rok ukończenia studiów i wejścia na długą,
50-letnią i niełatwą drogę związaną z przemysłem metali nieżelaznych, drogę, która doprowadziła go
do osiągnięcia dzisiaj znaczącej pozycji w gronie najbardziej zasłużonych ludzi w naszym przemyśle
oraz w gronie znanych w kraju i zagranicą naukowców-metalurgów. Początek tej drogi stanowiła pra-
ca w Zakładach Hutniczo-Przetwórczych Metali Nieżelaznych HUTMEN w charakterze mistrza, a na-
stępnie technologa. Późniejsza, bogata kariera zawodowa dzisiejszego Jubilata wiąże się z pracą
w wielu jednostkach naszego przemysłu: od 6-letniej pracy (1959÷1965) w ZGHMN METALE na sta-
nowiskach Starszego Inżyniera ds. ochrony środowiska i Głównego Inżyniera ds. przeróbki rud i ochro-
ny środowiska, do pracy na stanowisku dyrektora ds. Strategii i Rozwoju w KGHM POLSKA MIEDŹ
(1991÷1992), Dyrektora ds. Badawczych, a następnie Prezesa CBPM CUPRUM (1993÷1995). Dowo-
dem uznania dla Jego doświadczenia zawodowego, zdolności naukowych i menedżerskich była, z na-
dania Ministerstwa, koordynacja w latach 1973÷1997 szeregu programów i projektów rządowych, do-
tyczących wykorzystania krajowych zasobów surowcowych, szczególnie w zakresie przemysłu mie-
dziowego, a także rozwoju produkcji i zastosowań metali nieżelaznych.
Działalność w obszarze przemysłu łączy dzisiejszy Jubilat spójnie i nierozerwalnie z działalno-
ścią naukową, poczynając od pracy doktorskiej nt. wypalania węgla organicznego z koncentratów
miedziowych, którą obronił na Wydziale Metalurgii AGH w 1972 roku. Pomogły mu w jej realizacji
niewątpliwie zajęcia i wykłady z zakresu odpylania gazów, które prowadził ze studentami na Wydziale
Metali Nieżelaznych AGH w latach 1963÷1965. W pracy doktorskiej wykorzystał badania i doświad-
czenia ze swoich dwóch staży naukowych we Francji. Od 1963 roku mógł nasz Jubilat liczyć na nie-
wątpliwą — cenną, chociaż niemerytoryczną pomoc — ze strony małżonki Ireny — lekarza stomato-
loga. Efektem jego dalszej działalności naukowo-badawczej jest uzyskanie w 1977 roku stanowiska
docenta w IMN, a w roku 1987 roku tytułu profesora.
Bogaty dorobek naukowy i zawodowy Profesora obejmuje dzisiaj ponad 80 znaczących publika-
cji w czasopismach krajowych i zagranicznych, ponad 140 prac naukowo-badawczych, 95 patentów,
promotorstwa prac doktorskich, wiele nagród z dziedziny nauki i techniki. Dowodem uznania za Jego
zasługi dla nauki i przemysłu są liczne odznaczenia państwowe, łącznie z Krzyżem Komandorskim
Orderu Odrodzenia Polski.
Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte to okres szczególnie intensywnej, szerokiej działalności
Profesora na polu naukowym i w przemyśle, a także uczestnictwa w pracy licznych organizacji i gre-
miów, także na szczeblu centralnym. Od 1982 roku, przez 10 lat jest członkiem Komitetu Nauki i Po-
stępu Technicznego przy Radzie Ministrów. Pełni także funkcje członka Komitetu Nagród Państwo-
wych, zostaje członkiem Komitetu Metalurgii PAN, pozostaje członkiem Komitetu Nauki o Materia-
łach, Komisji Hutnictwa Oddziału PAN w Katowicach, Akademii Inżynierskiej w Polsce, AIME TMS
(USA). Jest też członkiem rad naukowych wielu instytutów PAN i instytutów branżowych. Wymie-
nione gremia, stowarzyszenia i instytucje nie wyczerpują wszystkich, w których Profesor uczestniczy,
stąd wymieniając je należałoby użyć określenia „między innymi”.
Instytutem szczególnym dla Profesora, z którym związany jest od 1965 roku tak zawodowo, jak
też — śmiem twierdzić — uczuciowo, jest Instytut Metali Nieżelaznych. Rozpoczął w nim pracę jako
575
kierownik Zakładu Naukowo-Badawczego Gospodarki Cieplnej i Pyłów Przemysłowych, a następnie
zastępca kierownika Oddziału Badawczo-Doświadczalnego IMN w Bytomiu, a od 1972 roku jako Se-
kretarz Naukowy Instytutu. W 1973 roku Profesor Śmieszek został powołany na stanowisko zastępcy
dyrektora ds. przeróbki rud i metalurgii metali nieżelaznych, a od 1975 roku — na stanowisko dyrek-
tora Instytutu. Od tego czasu, z pominięciem okresu 1990÷1995, kieruje Instytutem do chwili obecnej.
Instytut Metali Nieżelaznych pod Jego kierownictwem przeszedł w ostatnich latach wyraźną metamor-
fozę przekształcając się w nowoczesny, na miarę czasu, ośrodek badawczo-rozwojowy, efektywnie
działający w warunkach gospodarki rynkowej, o międzynarodowej renomie, prowadzący komplekso-
wą działalność w obszarze metali nieżelaznych. Jest to zasługa kadry Instytutu, lecz jest to przede
wszystkim zasługa dyrektora — jego aktywności, kreatywności i zdolności tak naukowych, jak też
menedżerskich. Odczuwa to Instytut, utrzymując od lat bardzo dobrą sytuację, uzyskując i utrzymując
I kategorię w rankingu jednostek nauki. Odczuwa i docenia to także załoga Instytutu w postaci do-
brych warunków pracy i wynagrodzeń.
Uznanie i podziw może też budzić fakt, że obowiązki służbowe i zaangażowanie zawodowe
dzieli On z równie aktywną działalnością społeczną na rzecz społeczności inżynierskiej i sektora jed-
nostek badawczo-rozwojowych. Od lat znany jest jako aktywny działacz SITPH (obecnie: Stowarzy-
szenia Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych, w którym pełni funkcję Wiceprezesa Zarządu).
Od kilku lat włączył się też z zaangażowaniem w działalność Rady Głównej Jednostek Badawczo-
-Rozwojowych — przedstawicielskiego organu sektora JBR. Rada, wykonując swoją ustawową funkcję
konsultacyjną i opiniodawczą, jest istotnym partnerem dla organów rządowych w działaniach dotyczących
restrukturyzacji i rozwiązywania aktualnych problemów jednostek badawczo-rozwojowych. Profesor
Śmieszek pełni już przez trzecią kadencję funkcję przewodniczącego Rady Głównej JBR, co jest miarą
uznania środowiska JBR dla Jego zaangażowania i skuteczność działania na rzecz tego środowiska.
Krótkie i „suche” wyszczególnienie zebranych tu faktów, stwarza dalece niepełny obraz zawo-
dowej działalności Profesora, nie odzwierciedla całej Jego bogatej osobowości i dokonań. Jest jedynie
skromnym i symbolicznym wyrazem wdzięczności, szacunku i podziękowania, które to wyrazy
w imieniu społeczności branży metali nieżelaznych oraz pracowników Instytutu Metali Nieżelaznych
składam na ręce Szanownego Przełożonego i Jubilata.
Mieczysław Woch
dyrektor ds. Przetwórstwa
i Inżynierii Materiałowej w IMN
576
ANDRZEJ STRUMIŃSKI Rudy Metale R51 2006 nr 10
UKD 519.2:622.865:622.012.22:622.451:622.822
BARBARA MADEJA-STRUMIŃSKA
Przedstawiono koncepcję metody wyznaczania wrażliwości prądów powietrznych na zmianę kierunków przepływu w czasie
pożaru podziemnego. Metoda jest oparta na badaniach statystycznych i rachunku prawdopodobieństwa. W szczególności
wyznacza się prawdopodobieństwo odwrócenia lub nieodwrócenia prądów powietrznych na podstawie analizy dyssypacji
mocy użytecznej. Wyznacza się również prawdopodobieństwa zadymienia bezpośredniego bocznic sieci oraz zadymienia
generowanego przez odwrócenie się prądów bocznych. Ostatecznie wrażliwość bocznic na zadymienie związane z zaburze-
niami wentylacji w czasie pożaru ocenia się opierając się na wzorze Bayesa.
Słowa kluczowe: pożary podziemne, zadymienie, drogi ucieczkowe
The paper presents the results of probabilistic evaluation of air currents sensitivity to flow direction changes during under-
ground fire. The evaluation method is based on statistical and probabilistic analysis. In particular, the probability of rever-
sal or no reversal of the air currents is determined based on the analysis of the effective power dissipation. The probability
of direct smokiness in the air splits and smokiness generated by the reversal of side currents (splits) is also determined. The
sensitivity of air splits to smokiness resulting from the disturbances of ventilation during fire is evaluated using the Bayes’
formula.
Keywords: underground fire, smoke, escape routes
Prof. dr hab. inż. Andrzej Strumiński — KGHM CUPRUM Sp. z o.o., Wrocław, dr Barbara Madeja-Strumińska — Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa, Wrocław.
577
a b Prawdopodobieństwo zadymienia Pβ(Z|A1) poszczególnych
bocznic β sieci wentylacyjnej wskutek odwrócenia prądów bocz-
nych wyznacza się ze wzoru
N β (Z )
Pβ ( Z | A1 =
B (1)
(β = 1, 2,..., B)
w którym
Nβ(Z) — oznacza liczbę możliwych zadymień bocznicy β wskutek
odwrócenia prądów powietrza,
B — liczbę wszystkich bocznic badanej sieci wentylacyjnej.
Prąd główny PG, który przy danej lokalizacji pożaru nie ulega
odwróceniu, zapisujemy w postaci
578
Tablica 1
Zadymienie sieci wentylacyjnej kopalni B wskutek odwrócenia prądów powietrznych
(0 — bocznica nie zadymiona, 1 — bocznica zadymiona)
Table 1
Smokiness of ventilation network in B mine as a result of air flows reverse (0 — air split without smoke, 1 — smoky air split)
Lokali- Zadymienie wskutek odwrócenia prądu powietrznego
Prąd główny zacja
Bocznica sieci wentylacyjnej β{d, w}
PG = D[βw{d, w}, ..., βs{d, w}] pożaru
β{d, w} 1{1,2} 2{2,3} 3{2,4} 4{3,4} 5{4,6} 6{3,6} 7{3,5} 8{5,6} 9{6,7} 10{5,7} 11{7,8}
1{1,2}, 2{2,3}, 7{3,5}, 10{5,7}, 11{7,8} 1{1,2} 0 0 1 1 1 1 0 1 1 0 0
1{1,2}, 2{2,3}, 7{3,5}, 10{5,7}, 11{7,8} 2{2,3} 0 0 1 1 1 1 0 1 1 0 0
1{1,2}, 3{2,4}, 5{4,6}, 9{6,7}, 11{7,8} 3{2,4} 0 1 0 1 0 1 1 1 0 1 0
1{1,2}, 2{2,3}, 4{3,4}, 5{4,6}, 9{6,7}, 11{7,8} 4{3,4} 0 0 1 0 0 1 1 1 0 1 0
1{1,2}, 3{2,4}, 5{4,6}, 9{6,7}, 11{7,8} 5{4,6} 0 1 0 1 0 1 1 1 0 1 0
1{1,2}, 2{2,3}, 6{3,6}, 9{6,7}, 11{7,8} 6{3,6} 0 0 1 1 1 0 1 1 0 1 0
1{1,2}, 2{2,3}, 7{3,5}, 10{5,7}, 11{7,8} 7{3,5} 0 0 1 1 1 1 0 1 1 0 0
1{1,2}, 2{2,3}, 7{3,5}, 8{5,6}, 9{6,7}, 11{7,8} 8{5,6} 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 0
1{1,2}, 2{2,3}, 6{3,6}, 9{6,7}, 11{7,8} 9{6,7} 0 0 1 1 1 0 1 1 0 1 0
1{1,2}, 2{2,3}, 7{3,5}, 10{5, 7}, 11{7,8} 10{5,7} 0 0 1 1 1 1 0 1 1 0 0
1{1,2}, 2{2,3}, 7{3,5}, 10{5, 7}, 11{7,8} 11{7,8} 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Nβ(Z) 0 2 8 9 7 8 5 9 4 6 0
Pβ(Z|A1) 0 0,182 0,727 0,818 0,636 0,727 0,455 0,818 0,364 0,545 0
Wyboru wyrobisk, którymi powietrze dopływa i odpływa z ogni- rymi płynie prąd główny.
ska pożaru w prądzie głównym, należy dokonywać przestrzegając W praktyce kopalń podziemnych ocenę stabilności prądów
zasady, że powinny to być wyrobiska najkrótsze o możliwie naj- powietrznych najczęściej przeprowadza się w oparciu o dyssypa-
większych strumieniach powietrza płynącego w kierunku ogniska cję mocy użytecznej zdefiniowanej wzorem
lub odpływającego z ogniska pożarowego. Jeśli np. założy się lo-
kalizację ogniska pożaru w bocznicy 7{3, 5}, to prąd główny może
oczywiście przebiegać drogami (rys. 3): PG1 = D1[1{1,2}, 2{2, 3}, N uβ = RβV&β3 = l fvβV&β
(3)
7{3, 5}, 10{5, 7}, 11{7, 8}] lub PG2 = D2[1{1,2}, 2{2, 3}, 7{3, 5}, (β = 1,2,..., B)
8{5, 6}, 9{6,7}, 11{7, 8}]. Jednak, jeśli w drodze D1 strumień
objętości powietrza w bocznicy 10{5, 7} jest większy niż w 8{5, 6}
i droga ta jest krótsza od D2, to jako prąd główny do dalszych gdzie
rozważań przyjmujemy prąd PG1 w drodze D1. Nuβ — dyssypacja mocy użytecznej w bocznicy β sieci wentyla-
Analizując tablicę 1 dochodzi się do wniosku, że w przypadku cyjnej, W,
pożaru w sieci wentylacyjnej kopalni B (rys. 3), największym Rβ — opór aerodynamiczny bocznicy β, kg/m7,
prawdopodobieństwem odwrócenia charakteryzują się bocznice: V&β — strumień objętości powietrza w tej bocznicy, m3/s,
4{3, 4}, 8{5, 6} oraz 3{2, 4} i 6{3, 6}, co wskazuje na dużą moż- lfvβ — dyssypacja energii użytecznej w tejże bocznicy, J/m3.
liwość zmiany kierunków przepływu powietrza w tych bocznicach Jak wykazały badania [2, 5, 9], zagrożenie od danego prądu
sieci wentylacyjnej niezależnie od miejsca lokalizacji ogniska po- powietrznego zależy od dyssypacji mocy użytecznej — wzór (3),
żarowego. Naszym zdaniem należy to brać pod uwagę przy wy- przy czym im mniejsza jest ta dyssypacja, tym większe jest zagro-
znaczaniu dróg ucieczkowych w czasie tworzenia kopalnianych żenie odwrócenia się prądu powietrznego. Wychodzi się przy tym
planów akcji przeciwpożarowych. z klasyfikacji prądów powietrznych na bardzo mocne, mocne,
Jeśli znana jest lokalizacja pożaru, to opierając się na tablicy 1 średnie, słabe i bardzo słabe [2, 9]. Za bardzo mocne uważane są
można określić bocznice sieci, w których mogą ewentualnie ulec prądy powietrzne, w których dyssypacje mocy użytecznej są nie
odwróceniu prądy powietrzne powodujące zadymienie tej sieci. mniejsze niż 6000W w kopalniach węgla i 4800W w kopalniach
Przykładowo, gdyby pożar powstał w bocznicy sieci 6{3, 6} (rys. 3), rud miedzi. O mocnym prądzie powietrza w kopalni węgla mówi
to zadymieniu w zależności od wartości generowanych w prądzie się wówczas, gdy dyssypacja mocy w tym prądzie jest zawarta
głównym 1{1, 2}, 2{2, 3}, 6{3, 6}, 9{6, 7}, 11{7, 8} lokalnych w przedziale od 1200 W do 6000 W. Dla kopalń rud miedzi przedział
depresji pożaru mogłyby ulec odwróceniu prądy powietrzne ten wynosi 1200 W do 4800 W. Prąd powietrzny jest traktowany
w bocznicach 3{2, 4}, 4{3, 4}, 5{4, 6}, 7{3, 5}, 8{5, 6}, 10{5, 7}. jako średnio mocny, gdy dyssypacja mocy w tym prądzie w ko-
W celu niedopuszczenia do takiego zadymienia należałoby prze- palni węgla jest mniejsza od 1200 W, ale nie mniejsza niż 240 W.
prowadzić odpowiednią stabilizację kierunków prądów powietrza Dla kopalń rud miedzi przedział ten wynosi od 1200 W do 300 W.
w tej sieci wentylacyjnej [4, 8]. Prąd powietrzny uważany jest za słaby, gdy dyssypacje mocy wy-
noszą od 240 W do 50 W w kopalniach węgla i od 300 W do 50 W
Wrażliwość prądów powietrznych na zmianę kierunków w kopalniach rud miedzi.
Ze względu na łatwość odwracania się bardzo słabych prądów
Określone wartości prawdopodobieństw odwracania się prą- powietrznych, nie należy ich tolerować w praktyce górniczej za-
dów powietrznych w czasie pożaru wyznaczone według zasad równo kopalń węgla kamiennego, jak również kopalń rud miedzi.
podanych w powyższym rozdziale wskazują tylko na możliwość Występowanie dostatecznie dużych dyssypacji mocy użytecz-
występowania tego zaburzenia wentylacji w kopalnianej sieci nej w poszczególnych bocznicach kopalnianych sieci wentylacyj-
wentylacyjnej. Jednak w przypadku dużych stabilności określo- nych jest jednym z podstawowych warunków zapewnienia bez-
nych prądów może w ogóle nie dojść do ich odwrócenia, nawet pieczeństwa tych sieci w aspekcie prewencji zaburzeń kierunków
przy znacznych lokalnych depresjach pożaru w wyrobiskach, któ- prądów powietrznych.
579
Dalej przyjmujemy, że prąd powietrzny, dla którego dyssypa- Tablica 2
cja mocy użytecznej wynosi Nu min = 50 W może ulec odwróceniu Wrażliwość prądów powietrznych w sieci wentylacyjnej
nawet przy małej lokalnej depresji pożaru w prądzie głównym. kopalni B na zmianę kierunku przepływu powietrza
W związku z tym możliwość (prawdopodobieństwo) odwrócenia w czasie pożaru
się prądów powietrznych charakteryzujemy zależnością
Table 2
N u min 50 Sensitivity of air flows in ventilation network of B mine
Pβ ( A1 ) = = (4) on air flow change during fire
N uβ N uβ
Bocznica Dyssypacja
sieci mocy
Prawdopodobieństwo
Biorąc pod uwagę wymienioną wyżej klasyfikację, opierając
(rys. 3) użytecznej
się na wzorze (4) można stwierdzić, że im mniejsza jest wartość P(A1) P(A2) P(Z|A1) P(Z|A2) W(A1|Z)
β{d, w} Nuβ, W
Pβ(A1), tym mniejsze jest prawdopodobieństwo odwrócenia okre-
ślonego prądu powietrznego. Jeśli Pβ(A1) jest bliskie jeden, to 1{1,2} 4258 0,012 0,988 0 0,091 0
można mówić o dużym prawdopodobieństwie odwrócenia tego 2{2,3} 3430 0,015 0,985 0,182 0,182 0,015
prądu powietrza, przy czym zakłada się, że gdy Pβ(A1) = 1, to doj- 3{2,4} 1280 0,039 0,961 0,727 0,182 0,139
dzie do odwrócenia tego prądu, jeśli tylko w prądzie głównym 4{3,4} 240 0,208 0,792 0,818 0,273 0,440
będzie generowana jakakolwiek lokalna depresja pożaru. 5{4,6} 648 0,077 0,923 0,636 0,455 0,104
Zdarzeniem przeciwnym do zdarzenia A1, tj. odwrócenia okre- 6{3,6} 380 0,132 0,868 0,727 0,273 0,288
ślonego prądu powietrznego, jest nieodwrócenie tego prądu A2, 7{3,5} 569 0,088 0,912 0,455 0,273 0,139
przy czym między prawdopodobieństwem tych zdarzeń zachodzi 8{5,6} 180 0,278 0,722 0,818 0,364 0,463
zależność 9{6,7} 1750 0,029 0,971 0,364 0,818 0,013
10{5,7} 430 0,116 0,884 0,545 0,364 0,163
Pβ ( A2 ) = 1 − Pβ ( A1 ) (5) 11{7,8} 5240 0,009 0,991 0 1 0
Dla wyznaczenia prawdopodobieństw wymienionej hipotezy, Dla zwiększenia bezpieczeństwa pracy załóg górniczych
tj. wrażliwości na zmianę kierunku przepływu powietrza w po- w kopalniach podziemnych, wszystkie prądy powietrzne, a w
szczególnych bocznicach β, konieczna jest znajomość wielkości: szczególności przekątne, powinny charakteryzować się małymi, a
Pβ(A1), Pβ(A2), Pβ(Z|A1) oraz Pβ(Z|A2). nawet bardzo małymi wrażliwościami na zmianę kierunku prze-
Dla przykładu rozważa się sieć wentylacyjną odwzorowaną pływu powietrza w czasie pożaru podziemnego.
schematem kanonicznym przedstawionym na rysunku 3. Korzy- W celu zapewnienia bezpieczeństwa ewakuowanych załóg
stając z tablicy 1, pracy [10] oraz obliczonych wartości dyssypacji górniczych w czasie pożaru podziemnego, drogi ucieczkowe po-
mocy użytecznej dla każdej bocznicy sieci (rys. 3) wyznaczono winny być tak projektowane, aby nie tylko możliwość ich zady-
wymienione prawdopodobieństwa. Wartości odpowiednich wielko- mienia bezpośredniego [10], ale także zadymienia spowodowane-
ści i wyznaczonych prawdopodobieństw zestawiono w tablicy 2. go odwróceniem się prądów powietrznych była możliwie naj-
Analizując tę tabelę dochodzi się do wniosku, że największą wraż- mniejsza. W skład drogi ewakuacyjnej nie powinny wchodzić te
liwością na zmianę kierunku przepływu powietrza charakteryzuje
bocznice sieci wentylacyjnej, które charakteryzują się dużą wraż-
się bocznica 8{5, 6}, dla której W8(A1|Z) = 0,463. Wskazuje to na
liwością na odwrócenie się w czasie pożaru, gdyż może łatwo
większą od 46 % możliwość zmiany kierunku przepływu powie-
trza w tej bocznicy w przypadku pożaru. Na drugim miejscu nale- dojść do ich zadymienia. Jeśli ze względu na strukturę sieci wen-
ży wymienić bocznicę 4{3, 4}, dla której W4(A1|Z) = 0,440. Wy- tylacyjnej w skład drogi ewakuacyjnej muszą wchodzić bocznice
mienione bocznice są bocznicami sieci, w których najłatwiej mogą o dużej wrażliwości na odwrócenie, to stabilność prądów po-
ulec odwróceniu prądy powietrzne, co w czasie pożaru może wietrznych w tych bocznicach powinna być odpowiednio duża,
przyczynić się do zadymienia całej sieci wentylacyjnej. Należy przy czym, naszym zdaniem, dyssypacja mocy użytecznej prądów
podkreślić, że badanie wrażliwości prądów powietrznych na zmianę powietrznych w takich bocznicach nie powinna być mniejsza od
ich kierunków przepływu w czasie pożaru, w pełni potwierdzają 400÷500 W. Jeśli są one mniejsze od tych wartości, konieczne jest
znaną zasadę głoszącą, iż wszystkie prądy przekątne o małej sta- ich zwiększanie jedną ze znanych metod [4].
580
Literatura nych w sieciach wentylacyjnych. Cuprum, Wrocław 1977, nr 4.
8. Strumiński A.: Zwalczanie pożarów w kopalniach głębinowych.
1. Badura H., Biernacki K., Sułkowski J., Żurek K.: Czynniki decydu- Wydaw. Śląsk, Katowice 1996, s. 101÷115.
jące o prędkości wycofywania się załogi zadymionymi wyrobiskami
9. Strumiński A., Madeja-Strumińska B.: Opracowanie nowych kryte-
w czasie pożaru w kopalni. Przegląd Górniczy 1996, nr 6, s. 1÷7.
riów oceny bezpieczeństwa sieci wentylacyjnych i ekonomiki przewie-
2. Bystroń H.: Stabilność prądów powietrznych w kopalnianej sieci trzania kopalń KGHM Polska Miedź S.A. w aspekcie wydzielania nieza-
wentylacyjnej. Międzynarodowa Konferencja Bezpieczeństwa Kopalń, leżnych podsieci wentylacyjnych. Raport Instytutu Górnictwa PWr., Wro-
Waszyngton 1975. cław 1996, [niepublik.].
3. Gmurman W. J.: Rachunek prawdopodobieństwa i statystyka ma-
10. Strumiński A., Madeja-Strumińska B.: Ocena możliwości zady-
tematyczna, WNT, Warszawa, 1975, s. 53÷57.
mienia dróg ewakuacyjnych w czasie pożaru podziemnego w oparciu
4. Maciejasz Z., Kruk F.: Pożary podziemne w kopalniach. Wydaw. o tabelę strukturalną J. Litwiniszyna. Archives of Mining Sciences 50,
Śląsk, Katowice, 1977, s. 14÷24, 229÷239. Special Issue, Kraków 2005, s. 97÷108.
5. Madeja-Strumińska B., Strumiński A.: Optymalizacja wymuszonych 11. Sułkowski J.: Niektóre problemy związane z wyznaczaniem dróg
rozpływów powietrza w warunkach skrępowanych oraz ocena wybranych ucieczkowych na wypadek pożaru w kopalniach rud miedzi. Materiały
zagrożeń w kopalniach podziemnych. Wydaw. Politechniki Wrocławskiej, Konferencji nt.: „Wybieranie złóż na dużych głębokościach oraz w trud-
Wrocław 2004, s. 13÷27. nych warunkach geotermicznych, Świeradów Zdrój, 1996, s. 185÷192.
6. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28.06.2002 r. w spra-
wie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz prowadzenia ruchu i specjali-
stycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach Artykuł został opracowany na podstawie częściowych wyników
górniczych, Dz.U. Nr 139, poz. 1169. badań przeprowadzonych w ramach projektu Ministerstwa Edu-
7. Strumiński A.: Sposoby zwiększenia stabilności prądów powietrz- kacji i Nauki nr 4 T12A 031 29.
Zaprezentowano model zmian średniego naprężenia uplastyczniającego przydatny do projektowania parametrów siłowych
procesu walcowania taśm ze stopu cynku z dodatkami 0,08 % tytanu i 0,09 % miedzi. Wartość oporu odkształcenia wyzna-
czono poprzez pomiar parametrów siłowych podczas walcowania na laboratoryjnej walcarce Tandem próbek płaskowni-
ków w zakresie temperatury 23÷280 °C z prędkością odkształcania 9÷116 1/s. Ponadto w artykule przedstawiono badania
wpływu parametrów walcowania na strukturę stopu Zn-Ti-Cu. Badania struktury wykonano na próbkach po walcowaniu
z wykorzystaniem mikroskopu świetlnego. Wskazują one, że podczas walcowania do temperatury 150 °C zachodzi jedynie
zdrowienie dynamicznie. Podwyższenie temperatury powyżej 200 °C intensyfikuje procesy dynamicznej odbudowy struktury.
Wyznaczony model będzie wykorzystany do określenia parametrów procesu walcowania w systemie sterowania walcarką.
Słowa kluczowe: stop cynkowo-tytanowy, walcowanie, model siłowy
The aim of works consisted in development of a simple model of mean equivalent stress, suitable for the prediction of roll-
ing forces during the production of sheet from a Zn-based alloy with ca 0.08 % Ti and 0.09 % Cu. Deformation resistance
values were obtained from the measured rolling forces when the flat samples had been rolled at temperatures 23÷280 °C
and strain rates 9÷116 1/s in laboratory mill Tandem. In the article, results of the investigations have been provided refer-
Dr hab. inż. Eugeniusz Hadasik, prof. nzw. — Politechnika Śląska, Katedra Modelowania Procesów i Inżynierii Medycznej, Katowice, prof. dr hab. inż. Ivo Schindler — VSB
— Uniwersytet Techniczny, Instytut Modelowania i Sterowania Procesami Przeróbki Plastycznej, Ostrawa, Republika Czeska, dr inż. Dariusz Kuc — Politechnika Śląska, Katedra
Nauki o Materiałach, Katowice, mgr inż. Marek Spyra — Zakłady Metalurgiczne SILESIA S.A., Katowice, dr inż. Dariusz Woźniak — Instytut Metalurgii Żelaza, Gliwice.
Artykuł oparty na referacie wygłoszonym na konferencji międzynarodowej „Przetwórstwo Metali Nieżelaznych”, Zakopane 17÷19.05.2006.
581
ring to the influence of the rolling process on the microstructure of a Zn-T-Cu alloy. The structure investigations were
carried out on the samples after rolling using a light microscope. The developed model is welcome in practice because it
enables a very fast prediction of rolling forces by the rolling mill steering system.
Keywords: zinc-titanium alloy, rolling process, force model
Blacha cynkowo-tytanowa metodą walcowania na ciepło pro- 80 obroty siła nacisku 150
dukowana jest w Zakładach Metalurgicznych SILESIA S.A. od walców (prawa śruba)
1992 roku. Istniejąca walcarka kwarto oparta jest na projekcie po- 60 130
-1
chodzącym z firmy ACHENBACH z lat siedemdziesiątych ubiegłe- F
F, kN
N, min
kN N -1
go wieku. Walcarka jest ciągle modernizowana, ostatnia moderni- 40
siła nacisku min
110
(lewa śruba)
zacja z lat 2004÷2005 doprowadziła do zastosowania komputero-
wego systemu rejestracji parametrów, jednak nadal stosowany jest
20 90
manualny system sterowania, co powoduje nierównomierne rozło-
żenie gniotów w poszczególnych przepustach i przekraczanie do-
0 70
puszczalnych sił nacisku i momentów walcowania. Ma to wpływ 10.9 11.0 11.0 11.0 11.1 11.1
na kształt i dokładność oraz powtarzalność właściwości gotowego t,t s[s]
wyrobu. Duże odchylenia od zalecanych przez technologię warto-
ści gniotów, szczególnie w przepustach wstępnych, realizowane Rys. 1. Przykład przebiegu w czasie mierzonych wielkości
podczas walcowania próbki w temperaturze 150 °C gniotem 27 %
przez operatorów walcarki, są przyczyną przekraczania nacisków
dopuszczalnych. Zadawanie optymalnych gniotów oraz progno- Fig. 1. Example of time course of measure sizes during rolling
zowanie sił nacisku, momentów walcowania i mocy walcowania of the sample at 150 °C, rolling reduction 27 %
w poszczególnych przepustach bez obawy przeciążenia walcarki
można uzyskać przez komputerowy system sterowania, zawierający a prędkość odkształcenia z równania
między innymi model siłowo-energetycznego procesu walcowa-
nia. Podstawą do jego opracowania są badania modelowe w celu 2 vw
ε& = ⋅ ⋅ εh (2)
wyznaczenia oporów kształtowania w zależności od parametrów 3 R ⋅ ( H 0 − H1 )
walcowania. Można je wykonać w próbach ściskania, skręcania
jak i modelowych próbach walcowania. W niniejszym opracowa-
niu przedstawiono badania realizowane na laboratoryjnej linii wal- gdzie
H0, i H1 — wyjściowa i końcowa wysokość próbki mm,
cowniczej VSB-TU w Ostrawie, zmierzające do opracowania mo-
vw — rzeczywista prędkość obwodowa walców, mm/s o promieniu
delu średniego naprężenia uplastyczniającego od temperatury,
R, mm,
gniotu i prędkości odkształcenia dla stopu cynkowo-tytanowego.
ld = R ⋅ ( H 0 − H 1 ) — długość rzutu łuku styku, mm.
Dla zadanych gniotów i prędkości skręcania wyliczona z równania
Modelowe próby walcowania (2) prędkość odkształcenia wynosiła 9 do 116 s–1.
Średnie naprężenie uplastyczniające σps, MPa obliczono jako
Walcowanie realizowano w walcarce doświadczalnej A o średnicy
walców 159,3 mm linii Tandem VSB-TU w Ostrawie [1, 2]. Za- FΣ
stosowano próbki wycięte ze środka odlewanych wsadów o grubo- σ ps = (3)
ści 8,5 mm i składzie chemicznym podanym w tablicy 1. Szerokość QFv ⋅ R( H 0 − H 1 ) ⋅ Bs
próbek wynosiła 34 mm, a długość 110 mm. Próbki walcowano
w temperaturze otoczenia oraz w temperaturach podwyższonych gdzie
50÷250 °C, odpowiadających zakresowi temperatur walcowania QFv — parametr określony dla zastosowanej walcarki,
blach w przemyśle. Prędkość obrotowa walców wynosiła od 70 do Bs — średnia szerokość próbki, mm (średnia szerokości przed i po
300 obr./min, zastosowane gnioty rzeczywiste εh od 0,18 do 0,8. walcowaniu).
Podczas walcowania mierzono siłę nacisku na walce F, N, oraz Na podstawie wcześniej przeprowadzanych badań określono
obroty walców N, obr./min, co przykładowo pokazano na rysunku 1. wartości QFv dla walcarki A linii tandem w zależności od czynnika
Rejestrowane siły nacisku, chwilowe prędkości obrotowe wal- geometrycznego ld/Hs równaniami typu
ców oraz wymiary próbki posłużyły do obliczeń wartości rzeczy-
wistego odkształcenia εh w kierunku grubości, średniej prędkości ⎛ l ⎞ ⎛ H ⎞
odkształcenia i średniego naprężenia uplastyczniającego. QFv = A − B ⋅ exp⎜⎜ − C ⋅ d ⎟ + exp⎜ D ⋅ s
⎟ ⎜
⎟
⎟ (4)
⎝ H s ⎠ ⎝ ld ⎠
Gniot rzeczywisty wyliczono z zależności
H0 gdzie
ε h = ln (1) A, B, C, D — stałe dla danego urządzenia, sprawdzone np. przez
H1
Tablica 1
Skład chemiczny stopu Zn-Ti
Table 1
Chemical composition of the Zn-Ti alloy
Zn Ti Cu Al Fe Cd Pb
99,7988÷99,8414 0,0645÷0,0922 0,0826÷0,1055 0,0022÷0,0045 0,0017÷0,0022 0,0011÷0,0017 0,0003÷0,0006
582
Rys. 4. Mikrostruktura stopu po walcowaniu
w temperaturze 50 °C
Fig. 4. Microstructure of the alloy after rolling at 50 °C
583
cynkowo-tytanowego w zależności od warunków odkształcania.
Wykorzystanie metody regresji krzywoliniowej wielu zmiennych
niezależnych umożliwiło opracowanie zależności obowiązującej
w temperaturach od otoczenia do temperatury 280 °C
gdzie
T — temperatura, °C.
Powyższe równanie zawiera człon zwiększania i człon spadku
naprężenia związanego z rekrystalizacją dynamiczną i stąd może
być stosowane w szerokim zakresie odkształceń. Z praktycznego
punktu widzenia, zakres temperatur walcowania nie obejmuje
temperatur, w których zachodzi rekrystalizacja, a wymagane dla
obliczenia średniego naprężenia uplastyczniającego wartości od-
Rys. 7. Mikrostruktura stopu po walcowaniu kształceń nie przekraczają odpowiadających gniotowi 50 %. To
w temperaturze 200 °C prowadzi do uproszczenia równania (5) do postaci
Fig. 7. Microstructure of the alloy after rolling at 200 °C
σ s = 352 ⋅ ε& 0,05 ⋅ exp(−0,0042 ⋅ T ) (6)
584
Po walcowaniu w temperaturze otoczenia w mikrostrukturze poprzednie prace [3]. Podwyższenie temperatury do powyżej 200 °C
ujawniono pasma poślizgu charakterystyczne dla niskotemperatu- intensyfikuje procesy dynamicznej odbudowy struktury. W dal-
rowego odkształcenia (rys. 3). Mikrostruktura próbek po walco- szych pracach zmierzających do opracowania kompleksowego
waniu, w zakresie temperatury 50÷150 °C, wskazuje na procesy modelu procesu przeróbki plastycznej stopu Zn-Ti-Cu metodą
zdrowienia w strukturze (rys. 4, 5). Substruktura charakteryzuje „zmiennych wewnętrznych”, niezbędna będzie ilościowa ocena
się dobrze ukształtowanymi podziarnami o zróżnicowanej gęstości zmian struktury. Ocena ilościowa zmian struktury podczas od-
defektów (rys. 9), co świadczy o zaawansowaniu procesu odbu- kształcenia powinna uwzględniać zmiany wielkości i kształtu
dowy struktury. Podwyższenie temperatury walcowania do 200 °C ziarn, gęstości dyslokacji i wielkości podziarn.
prowadzi do rozdrobnienia ziarn wskutek rekrystalizacji dyna-
micznej (rys. 6, 7). Dalszy wzrost temperatury odkształcania in- Literatura
tensyfikuje rozrost wydłużonych ziarn zrekrystalizowanych dy-
namicznie (rys. 8). 1. Schindler I., Danemark J., Sarovsky J.: Stale niskostopowe. Prze-
twórstwo metali. Plastyczność a struktura. Praca zbiorowa pod redakcją
Eugeniusza Hadasika. Wydaw. Polit. Śl., Gliwice 2006, s.71÷92.
Podsumowanie 2. Schindler I., Spyra M., Hadasik E., Rusz S., Janošec M.: Models of
mean equivalent stress aplicable in warm strip rolling of a zinc alloy. 15th
W artykule zaprezentowano opracowany prosty model siłowy International Metallurgical & Material Conference, Metal 2006, 23÷25.
procesu walcowania blach ze stopu Zn-Ti-Cu uwzględniający .5.2006, Hradec nad Moravici /CD/.
wpływ parametrów odkształcenia. Podana uproszczona zależność 3. Woźniak D., Marczak Z., Spyra M., Lejkowski J., Hadasik E.:
(6) jest właściwa dla realizowanego praktycznie zakresu temperatur, Examinations of technological parameters constituting database for MM of
w którym nie występuje rekrystalizacja dynamiczna. Przeprowa- Zn-Ti strip rolling process. Acta Metallurgica Slovaca, 2005, nr 2, s. 238÷242.
dzone badania wpływu odkształcenia na strukturę stopu Zn-Ti-Cu
wskazują, że podczas walcowania do temperatury 150 °C zacho- Próby walcowania realizowano w ramach projektu MSM6198910015
dzi jedynie zdrowienie dynamiczne, co potwierdzają również (czeskie ministerstwo szkolnictwa).
Ustalono przyczyny zrywania się śrub kabłąkowych instalowanych w łańcuchach odciągowych elektroenergetycznej linii
napowietrznej. Śruby kabłąkowe zrywające się podczas eksploatacji posiadały na powierzchni charakterystyczne poprzecz-
ne wgniecenia, w narożach których występowały mikropęknięcia. W trakcie długotrwałych zmiennych obciążeń mikropęk-
nięcia osiągały rozmiary krytyczne prowadzące do nagłego zrywania się śrub.
Słowa kluczowe: śruba kabłąkowa, mikropęknięcia, kruche pękanie
Bow-screws tearing off causes installated in single-stand antipollution tension unit aerial electroenergetistic conductors
has been settled. The bow-screws tearing off in short time of exploitation had on their surfaces characteristical transversal
dents in corners where microcracks were seen. During long time of variable stresses microcracks were growing to their
critical size provoking rupture.
Keywords: bow-screw, microcracks, fragile-fracture
Dr inż. Zenon A. Opiekun, prof. dr hab. inż. Władysław A. Orłowicz — Katedra Odlewnictwa i Spawalnictwa, Politechnika Rzeszowska, Rzeszów.
585
Tablica 1
Skład chemiczny stali użytej na śruby kabłąkowe
Table 1
Chemical composition bow-screw steel
Zawartość pierwiastków, %
C Si Mn Ni Cr Mo Cu Sn Al P S N Fe
0,13 0,091 0,42 0,02 0,04 0,002 0,14 0,004 0,001 0,007 0,018 0,005 reszta
586
Rys. 3. Mikropęknięcia w narożach wgnieceń. B — obszar punktowej mikroanalizy rentgenowskiej. SEM
Fig. 3. Microcracks in dents corners. B — X-ray microanalysis point area. SEM
587
skłonna do starzenia. Starzenie wywołane oddziaływaniem ciepła Rysunek 5 obrazuje przełom zerwanej śruby. W przełomie tym
podczas cynkowania śrub, prowadzi do wydzielania się w ferrycie można wyróżnić trzy charakterystyczne strefy.
azotków (α", γ'), znacznego wzrostu twardości i wywołuje kru- Strefa I — obszar mikropęknięć powstałych u podstawy
chość ferrytu (rys. 4). wgniecenia. Obszar ten jest pokryty warstwą bogatą w cynk, który
Mikrotwardość odkształconego plastycznie na zimno i starzo- wniknął w szczeliny w procesie nakładania powłoki ochronnej.
nego ferrytu w warstwach, w których występują mikropęknięcia, Obecność cynku potwierdzają wyniki mikroanalizy rentgenow-
jest do 4 razy większa w porównaniu do mikrotwardości ferrytu skiej (rys. 6).
(średnio ok. 83) w obszarach środkowych przekroju poprzecznego Strefa II — obszar pęknięć kruchych transkrystalicznych
śruby kabłąkowej. z „wzorem dorzeczy”, występujący na prawie całej powierzchni
Rys. 5. Przełom zerwanej śruby kabłąkowej. Strefa I obejmuje powierzchnię mikropęknięcia utworzonego w procesie gięcia.
Strefa II obejmuje obszar pęknięć kruchych. Strefa III obejmuje obszar dorwania z charakterystycznym przełomem transkrystalicznym
o postaci ciągliwej. A — obszar punktowej mikroanalizy rentgenowskiej
Fig. 5. Fractures of torn-off bow-screw. I — zone, fracture of microcracks surface to generate after bend. II — zone, fragile-fracture.
III — zone, transcrystalline — ductile fractures of seize layer. A — X-ray microanalysis point area. SEM
Rys. 6. Widma charakterystycznego promieniowania rentgenowskiego z obszarów: A (rys. 5a), B (rys. 3d).
Fig. 6. X-ray characteristic spectrum from areas: A (fig. 5a), B (fig. 3d)
588
przełomu. nie daje jednoznacznej odpowiedzi o sposobie pękania tego same-
Strefa III — wąski obszar dorwania śruby z charakterystycz- go materiału w warunkach obciążeń zmiennych przy złożonym
nym przełomem transkrystalicznym o postaci ciągliwej. stanie naprężeń. Materiały uznane powszechnie za ciągliwe mogą
ulec pękaniu kruchemu pod wpływem złożonych stanów naprężeń.
Podsumowanie Zmiana sposobu pękania materiału z ciągliwego na kruchy jest
wynikiem oddziaływania czynników konstrukcyjnych, sposobu
Śruby kabłąkowe pracują w warunkach długotrwałych, zmien- obciążenia, stanu metalurgicznego materiału oraz warunków pracy.
nych w czasie obciążeń, w różnych warunkach atmosferycznych. W przypadku śruby, jej konstrukcja i sposób obciążenia są
Na ich trwałość ma wpływ wielkość i nasilenie wad zewnętrznych ustalone, jednakże zastosowany proces technologiczny ich wytwa-
i wewnętrznych. W przypadku tego elementu nośnego, który zerwał rzania wprowadził silne wgniecenia, u podstaw których pojawiły się
się po krótkim okresie pracy, na jego powierzchni występowały mikropęknięcia prowadzące do rozwoju pękania kruchego i zerwania
wgniecenia. U podstawy tych wgnieceń stwierdzono obecność śruby.
mikropęknięć wypełnionych cynkiem. Silne utwardzenie warstwy
wierzchniej, spowodowane gięciem na zimno oraz starzeniem
Literatura
ferrytu i mikropęknięcia, rozwijające się od podstawy wgnieceń
w głąb materiału, spowodowały znaczne obniżenie nośności
1. Samolczyk J., Barbacki A.: Wpływ temperatury odkształcania na
śruby. W trakcie długotrwałych, zmiennych obciążeń i niskiej mikrostrukturę stali niestopowych kształtowanych na ciepło. Inżynieria
temperatury pracy (poniżej –20 °C), niektóre z uprzywilejowa- Materiałowa, 2006, nr 1, s. 28÷32.
nych mikropęknięć osiągnęły rozmiary krytyczne. W tej sytuacji 2. Nakonieczny L., Niechajowicz A., Tobota A.: Badania własności
obciążenie eksploatacyjne spowodowało niekontrolowany wzrost stali węglowych na plastomerze skręcającym. Obróbka Plastyczna Metali,
mikropęknięć, prowadząc do nagłego zniszczenia elementu. Nawet 2000, nr 4, s 15÷20.
dla stali o dużej ciągliwości przełom powstały w takich warun- 3. Mc Queen H. J.: The production and utility of recovered dislocation
kach przypomina przełom charakterystyczny dla materiałów kru- substructures. Metall. Trans. 1977, A8, s. 807÷824.
chych. Taki charakter przełomu obserwowano w przypadku ze- 4. Cetlin P. R., Yue S., Jonas J. J.: Influence warm rolling interstitial-
rwanej śruby. Kruche pękanie charakteryzuje się tym, że rozwija -free steels. Metall. Trans. 1993, A, t.24A, s. 1249÷1257.
się w materiale bez odkształcenia plastycznego i przebiega z du- 5. Tsuji N., Natsubara Y., Saiti T.: Dynamic recrystallization of ferrite
żymi szybkościami. Stal w próbach rozciągania jednoosiowego in interstitial-free steel. Scr. Metall., 1997, nr 4, s. 447÷484.
589
ALUMINIUM PROCESSING
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r h a b . i n ż . W O J C I E C H L I B U R A , p r o f . n z w.
NIEAKTYWNOŚĆ REOLOGICZNA
PRZEWODOWYCH STOPÓW AlMgSi
W TRENDZIE UJEMNYCH GRADIENTÓW NAPRĘŻENIA
Omówiono proces pełzania nowej generacji bezrdzeniowych przewodów ze stopu AlMgSi, przeznaczonych do napowietrz-
nych linii elektroenergetycznych. Na podstawie badań doświadczalnych stwierdzono możliwość wystąpienia zjawiska cza-
sowej utraty aktywności reologicznej drutów ze stopu AlMgSi. Efekt ten może się ujawnić bezpośrednio po wystąpieniu
ujemnego gradientu naprężenia, bądź temperatury, przy czym o przejściu w stan hibernacji decyduje wielkość i szybkość
gradientu oraz historia reologiczna materiału. Powyższa obserwacja posiada istotne znaczenie w analizie procesu reolo-
gicznego przewodu rozpiętego w przęśle napowietrznej linii elektroenergetycznej, który pozostaje w warunkach permanent-
nie zmieniającego się naprężenia i temperatury. Każdy cykl temperaturowy prowadzi bowiem do sekwencyjnego wzrostu
i spadku naprężenia wzdłużnego w przewodzie, co — w świetle przeprowadzonych badań — może wywoływać różne jego
zachowania reologiczne. Szczególnie istotny, głównie ze względu na ograniczenie niekorzystnego zjawiska pełzania, jest
stan nieaktywności reologicznej, który może się ujawnić bezpośrednio po spadku naprężenia lub temperatury przewodu.
Zamieszczono dodatkowo badania mające na celu odpowiedź na pytanie: na ile długość trwania nieaktywnej reologicznie
fazy jest funkcją materiałową, a na ile funkcją sposobu zmiany jego obciążenia. Powyższy fenomen wykorzystano do symu-
lacji zmian naprężeń i zwisów samonośnych przewodów napowietrznych linii elektroenergetycznych, co z kolei pozwoliło
na opracowanie algorytmu sterowania i symulację obciążalności prądowej linii oraz na optymalizację własności materiału
w obrębie technologii wytwarzania walcówki w linii ciągłego odlewania i walcowania metodą Continuus Properzi i jej
przetwarzania na druty oraz warunków montażu przewodu.
Słowa kluczowe: nieaktywna reologicznie faza, czas martwy, pełzanie niskotemperaturowe, AlMgSi, druty przewodowe, na-
powietrzne linie elektroenergetyczne, pełzanie pod zmiennym naprężeniem i temperaturą
The article is about alloy conductor (AlMgSi) creep process in overhead power lines. Based on theoretical analysis it was
proved that rheological state of an overhead conductor depends on the instantaneous relation between its stress-temperature
rheological equivalent (creep function) and stress-temperature equivalent of the span (conductor sag state equation). Based
Mgr inż. Beata Smyrak, dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof. nzw., dr inż. Andrzej Mamala — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Katedra Przeróbki
Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych, Kraków.
590
on experimental analysis it was found out that negative stress and temperature gradients may cause temporary inactivity
of a creep process. Going into hibernation state depends on the value and the speed of the gradient and rheological history
of the material. This phenomenon was used to simulate stress and sag changes in AAAC conductors, which enables per-
forming simulation of current-carrying capacity of a line and determining the optimal materials and assembly conditions of
the conductor. In practice this problem is solved using sophisticated measuring techniques, including the CAT-1 monitoring
system, which enables determining the instantaneous conductor temperature based on the knowledge of the tension forces
in a conductor and weather conditions. This approach is meant to utilize the temperature margin of operation regime of a
conductor, which is established based on the thermal resistance condition of the conductor material.
Keywords: low temperature creep, stress negative gradients, overhead lines, dead time, AlMgSi wires
1/
EDS jest to średnie naprężenie codzienne, obliczane jako wartość średnia napręże- Rys. 2. Charakterystyki pełzania drutów stopowych w warunkach
nia w przewodzie rozpiętym w przęśle o długości a nad terenem o średniej tempe- ujemnego gradientu naprężenia dla różnych wielkości Δσ [6]
raturze rocznej Tśr. Wartość ta jest przyjmowana do oceny wytrzymałości zmęcze-
niowej przewodów poddanych drganiom symulującym drgania eolskie. Fig. 2. Wire creep characteristic in trend of varying stress
591
PEŁZANIE PIERWOTNE PEŁZANIE WTÓRNE PEŁZANIE PIERWOTNE PEŁZANIE WTÓRNE
2
σ σ1 T=const
σ σ1
σ1a σ1a T=const
σ2
τ
τ
logεp
logεp
?? ??
CZAS MARTWY
CZAS MARTWY
logτ logτ
τ(σ1) τ (σ1) τ (σ1a)
Warunkiem koniecznym wystąpienia wspomnianych nieak- dla skoku 136÷102 MPa, do poziomu 85 MPa. Uzyskane charak-
tywnych faz jest istnienie wcześniejszej historii reologicznej mate- terystyki pełzania dla obu przypadków zostały przedstawione na
riału, odpowiedniej szybkości i wielkości spadku naprężenia rysunkach 4 i 5. Zauważamy, iż po zsumowaniu cząstkowych cza-
(temperatury). Powyższe czynniki decydują również o długości sów martwych otrzymujemy identyczny czas, jak w przypadku
trwania nieaktywnej reologicznie fazy i to w taki sposób, że im jednorazowego spadku z poziomu 136 MPa/102 MPa, tj. 23 h.
większa prędkość oraz większy spadek naprężenia, tym czas martwy Podobną obserwację stwierdza się dla innych przypadków hi-
trwa dłużej, zgodnie z wykresem przedstawionym na rysunku 2. storii odciążania. Można przyjąć, że powyższa zasada nie zależy
Wykresy przedstawione na rysunku 2 reprezentują wyniki do- od długości trwania czasu martwego, co potwierdzają charaktery-
świadczalnych badań procesu pełzania drutów stopowych AlMgSi styki pełzania przedstawione na rysunkach 6 i 7. W tym przypad-
o średnicy ∅ 2,9 mm w warunkach jednorazowego spadku naprę- ku wygenerowany odpowiednim jednorazowym spadkiem naprę-
żenia. Wobec powyższego, nasuwa się pytanie o możliwość wy- żenia czas martwy o długości 168 h potwierdził się w teście dwu-
generowania określonej długości czasu martwego realizując spa- stopniowego spadku realizowanego po zakończeniu cząstkowych
dek naprężenia na różne sposoby. Inaczej mówiąc, interesująca czasów martwych.
wydaje się być odpowiedź na pytanie, czy jeśli w wyniku jedno- Zarówno charakterystyki pełzania przedstawione na rys. 4 i 5,
krotnego spadku naprężenia o wielkość Δσ = σ1 – σ2 zostanie wy- jak i na rysunkach 6 i 7, pozwalają na stwierdzenie, iż długości
generowana nieaktywna reologicznie faza o danej długości τM1, to trwania czasów martwych podlegają prawu addytywności bez
realizacja spadku naprężenia na sposób cząstkowych odciążeń względu na wielkość gradientów naprężenia. Przy czym należy
Δσ = Δσ1 – Δσ2 = (σ1 – σ1a) + (σ1a – σ2), zgodnie ze schematem podkreślić fakt, iż czas ekspozycji pod daną wartością naprężenia
przedstawionym na rysunku 3, również w efekcie prowadzić bę- jest identyczny z długością czasu martwego, wynikającego ze
dzie do ujawnienia się nieaktywnej reologicznie fazy o długości spadku naprężenia do danej wartości.
τM1 [7].
W tym celu przeprowadzono testy polegające na realizacji Teoretyczny model opisu pełzania drutu stopowego
procesu pełzania drutu stopowego w warunkach spadku napręże- w warunkach zmiennego obciążenia
nia z poziomu 136 MPa po 0,4 h pełzania pierwotnego do pozio-
mu 85 MPa oraz spadku naprężenia realizowanego na sposób Dotychczasowa analiza wyników badań wykazała jedno-
spadków pośrednich w następujący sposób: spadek do poziomu znaczny wpływ wielkości ujemnego gradientu naprężenia na cha-
102 MPa i następnie po zakończeniu czasu martwego właściwego rakter i długość trwania nieaktywnej reologicznie fazy. Warto
Rys. 4. Charakterystyka pełzania drutu stopowego o ∅ 2,9 mm Rys. 5. Charakterystyka pełzania drutu stopowego o ∅ 2,9 mm
w warunkach spadku naprężenia z poziomu 136 MPa przez 0,4 h w warunkach spadku naprężenia z poziomu 136 MPa/ 0,4 h —
do poziomu 85 MPa (układ logarytmiczny) [7] 102 MPa/4,7 h — 85MPa (układ logarytmiczny) [7]
Fig. 4. Wire creep characteristics in trend of leap stress decrease. Fig. 5. Wire creep characteristics in trend of leap stress
Primary creep: 136MPa/0.4 h, secondary creep: 85 MPa decrease. Primary creep: 136MPa/0.4 h, secondary creep:
(log–log configuration) [7] 102MPa/4.7 h — 85 MPa (log–log configuration) [7]
592
odkształceniem, naprężeniem i czasem. Teoria ta dobrze opisuje
pełzanie w zmiennych warunkach naprężenia, jednak tylko dla
stanów już ustalonych. Nie ujmuje ona efektów przejściowych
występujących przy skokowych i dużych zmianach obciążenia.
W tablicy 1 zamieszczono wyniki obliczeń długości czasów mar-
twych na podstawie hipotezy starzenia oraz dla porównania na
podstawie wyników badań eksperymentalnych (rys. 4÷7).
Zauważamy, iż eksperymentalnie wyznaczone długości czasów
martwych są z reguły krótsze od wyznaczonych teoretycznie (tabl. 1).
Wynika to z faktu, iż hipoteza starzenia zakłada koniec nieaktyw-
nej reologicznie fazy dokładnie w momencie osiągnięcia przez
wtórną charakterystykę pełzania wartości odkształcenia, właściwego
dla charakterystyki pierwotnej pod niższym naprężeniem. W rzeczy-
wistości tak ostra granica nie istnieje i nieaktywna reologicznie
faza jest krótsza, po czym następuje przejściowy okres dopasowa-
Rys. 6. Charakterystyka pełzania drutu stopowego o ∅ 2,9 mm nia się wtórnej charakterystyki pełzania do charakterystyki pier-
w warunkach spadku naprężenia z poziomu wotnej właściwej dla niższego naprężenia. Ideę hipotezy starzenia
136 MPa/ 0,4 h — 68MPa (układ logarytmiczny) [7] ilustruje rysunek 8.
Fig. 6. Wire creep characteristics in trend of leap stress decrease. Jeśli założymy, iż historia reologiczna realizowana była w na-
Primary creep: 136 MPa/0.4 h, secondary creep: 68 MPa stępujący sposób: pełzanie pierwotne pod naprężeniem 136 MPa
(log–log configuration) (40 % Rm) w czasie 24 min, a następnie spadek naprężenia kolejno
na 102 (30 % Rm) i 68 MPa (20 % Rm), wówczas zgodnie z hipote-
zą starzenia musi dojść do ustania pełzania na czas o określonej
długości, która z kolei zależy od wielkości gradientu naprężenia.
I tak, np. spadek naprężenia z poziomu 136 MPa po 24 min pełza-
nia do poziomu 102 MPa generuje czas martwy o długości 4,7 h.
Z kolei w przypadku spadku naprężenia po ok. 5 h pełzania pod
naprężeniem 102 MPa do poziomu 68 MPa uzyskuje się czas mar-
twy o długości ok. 179 h (rys. 9). Jeśli zsumujemy długości po-
wyższych czasów, uzyskujemy wartość 184 h, która jest właściwa
dla spadku naprężenia z poziomu 136 do 68 MPa po 24 min trwa-
nia pełzania pierwotnego (pod naprężeniem 136 MPa).
Szczegółowa analiza postaci uogólnionej funkcji pełzania (1)
z punktu widzenia hipotezy starzenia pozwoliła na wyznaczenie
zależności długości trwania nieaktywnej reologicznie fazy dla
σ
danej temperatury jako potęgowej funkcji stosunku naprężeń 1
σ2
Rys. 7 Charakterystyka pełzania drutu stopowego o ∅ 2,9 mm w postaci [7]
w warunkach spadku naprężenia z poziomu 136 MPa/ 0,4 h —
102 MPa/4,7 h — 68MPa (układ logarytmiczny) [7]
⎛ n ⎞
Fig. 7. Wire creep characteristics in trend of leap stress decrease. ⎜ ⎛ σ1 ⎞ β ⎟
τM = τ2 − τ1 = τ2 ⎜ ⎜⎜ ⎟⎟ − 1⎟ (2)
Primary creep: 136MPa/0.4 h, secondary creep: ⎜ ⎝ σ2 ⎠ ⎟
102MPa/4.7 h — 68 MPa (log–log configuration) [7] ⎝ ⎠
Tablica 1
Wartości długości czasów martwych eksperymentalnych i obliczonych na podstawie hipotezy starzenia
Table 1
The of the length of dead times experimental values and counted on the basis of the hypothesis of aging
593
— const) jest funkcją stałych materiałowych n i β oraz czasu peł- Zauważamy zatem, iż stosunek naprężeniowych współczynników
zania materiału pod naprężeniem σ2 właściwym dla uzyskania ⎡ ⎛⎜⎜ n ⎞⎟⎟ ⎤
8,85
wartości εp1 pod naprężeniem pierwotnym σ1. Nietrudno się do- potęgowych funkcji pełzania (A) i (B) (tabl. 2) ⎢⎢ ⎝⎛ ⎠⎞ A ⎥⎥ =
β
= 1,44
n n
⎜⎜ ⎟⎟ 6,14
myśleć, że im wartość będzie wyższa, tym długość trwania ⎢⎣ ⎝ β ⎠ B ⎥⎦
β
przekłada się na wygenerowany, w wyniku dwukrotnego spadku
nieaktywnej reologicznie fazy również będzie dłuższa. W tablicy 2
naprężenia z tego samego poziomu oraz w tej samej temperaturze
zamieszczono wartości współczynników oraz między innymi sto-
(20 °C) stosunek długości czasu martwego, który wynosi
n
sunku dla różnych postaci funkcji pełzania drutów o średnicy τMA 184
β = = 6,7 .
τMB 27,4
2,9 mm wykonanych ze stopu AlMgSi.
Na podstawie danych zamieszczonych w tablicy 2 wykonano Na osobną uwagę zasługuje dodatkowo problem polegający na
obliczenia długości czasów martwych wygenerowanych w warunkach jednoznacznym rozstrzygnięciu następującej kwestii: czy nieak-
dwukrotnego spadku naprężenia oraz cząstkowych spadków na pod- tywna reologicznie faza będąca skutkiem wymuszonych ujemnych
stawie założonej hipotezy starzenia dla funkcji pełzania (B) (tabl. 2). gradientów jest cechą materiału, czy też jedynie cechą układu
Zauważamy, iż w zależności od postaci funkcji pełzania, a do- obciążenia? Powyższe pytanie nabiera szczególnego znaczenia,
kładniej mówiąc od wartości współczynników potęgowych jeśli weźmiemy pod uwagę aplikacyjny aspekt reologicznego za-
i ekwipotencjalnych uzyskuje się różne długości trwania nieak- chowania się przewodów rozpiętych w przęsłach napowietrznych
tywnych reologicznie faz. Na podstawie wykresów przedstawio- linii elektroenergetycznych, jak również możliwości wygenero-
nych na rysunkach 8 i 9 można stwierdzić, iż w przypadku funkcji wania nieaktywności reologicznej w materiale jeszcze na etapie
technologii produkcji przewodu.
n
pełzania charakteryzującej się wartością stosunku = 8,85 uzysku- W tym celu przeprowadzono testy procesu pełzania w warun-
β kach ujemnego gradientu naprężenia, przy czym realizację proce-
je się w warunkach dwukrotnego spadku naprężenia czasy martwe su odciążania do zera przeprowadzono w różnych etapach trwania
n nieaktywnej reologicznie fazy, a następnie po pewnym czasie ma-
o długości 184 h. Natomiast mniejsze wartości = 6,14 powodują, teriał ponownie obciążano. Jeśli czas martwy byłby cechą materia-
β
łu, to należy się spodziewać, iż po ponownym obciążeniu materiał
iż wygenerowane długości czasów martwych są znacznie krótsze i
nie będzie się odkształcał, w przeciwnym wypadku będzie to do-
dla takich samych warunków odciążenia wynoszą jedynie 27,4 h.
wód na wyłącznie mechaniczny stan materiału.
Tablica 2
Wartości współczynników i ich stosunków dla różnych funkcji pełzania
Table 2
Value of coefficients and their relations for the various functions of the creep
n n ϕ n
Wariant α0 n φ β ϕ β β ⎛σ ⎞β
τ 2 = τ1 ⎜⎜ 1 ⎟
⎟
K - 1/K ⎝ σ2 ⎠
8,85
⎛σ ⎞
(A) 0,00000717 1,85 0,021 0,209 88 8,85 0,10 τ 2 = τ1 ⎜⎜ 1 ⎟
⎟
⎝ σ2 ⎠
6,12
⎛σ ⎞
(B) 0,000115 1,26 0,02 0,206 63 6,12 0,10 τ 2 = τ1 ⎜⎜ 1 ⎟
⎟
⎝ σ2 ⎠
594
nieaktywności reologicznej materiału na drodze np. zabiegów prze-
prężania przewodów podczas procesu technologii ich wytwarzania.
Aplikacja
W odniesieniu do przeprowadzonych rozważań teoretycznych
oraz wyników badań eksperymentalnych, z których wynika, że
ujemne gradienty naprężenia przeprowadzają druty oraz przewody
stopowe w stan nieaktywności reologicznej, metoda przeprężania
wydaje się tutaj być skuteczna z punktu widzenia ograniczenia
pełzania. Symulacja z przeprężaniem ma na celu pokazanie ekstra
korzyści, jakie wynikają z faktu wymuszenia zamierzonego spadku
naprężenia w przewodzie z poziomu wyższego od tego, który jest
właściwy dla rzeczywistej temperatury montażu. Zadanie dużego
spadku naprężenia po wstępnym pełzaniu wymusi długi czas mar-
Rys.10. Charakterystyka procesu pełzania drutu stopowego twy, co pozwoli na ograniczenie trwałych przyrostów długości
w warunkach 136 MPa/0,8 h — 102 MPa/2 h — 136 MPa/20 h, przewodu i wykorzystanie tego efektu na zwiększenie obciążalno-
odciążenie całkowite po 0,8 h oraz 2 h trwania procesu, ści prądowej linii [12].
temperatura procesu 20 °C [7] W symulacji przyjęto, że przeprężanie nastąpi z poziomu na-
prężenia 136 MPa, tj. 40 % Rm po 8 i 24 h czasu jego trwania, przy
Fig. 10. Wire creep characteristics in trend of leap stress czym wygenerowane w ten sposób czasy martwe są zależne od
decrease. Primary creep: 136MPa/0.8 h, secondary creep: temperatury montażu i rozkładu temperatury w okresie oblicze-
0 MPa/0.1 h — 102 MPa/2 h — 0 MPa/0.1 h — 136 MPa/20 h, niowym. Załóżmy, iż przewód AAL400 jest rozpięty w przęśle
temperature — 20 °C [7] o długości 400 m, przy czym przyjęto przewody o różnych własno-
ściach reologicznych zgodnie z danymi zamieszczonymi w tablicy 2.
Do symulacji procesu pełzania wykorzystano hipotezę starze-
nia, zgodnie z którą przyjęto, iż odkształcenie pełzania po zmianie
naprężenia i temperatury z wartości σ1, T1 przyjmuje wartości
właściwe dla parametrów w nowym stanie σ2, T2, przy jednocze-
snym założeniu stałości powyższych parametrów w danym kroku
czasowym. Szczegółowe parametry przeprężania oraz uzyskane
wartości pełzania zamieszczono w tablicy 3.
W wyniku zabiegu przeprężania polegającego na dwukrotnej re-
dukcji naprężenia uzyskujemy dla zadanego rozkładu temperatury
czas martwy o długości odpowiednio dla przewodu o własno-
ściach reologicznych reprezentowanych przez funkcje typu (A)
(tabl. 2) — τm = 696 h, a dla przewodu o funkcji pełzania (B) —
τm = 216 h. Wydłużenie trwania czasu pełzania pierwotnego do
24 h w obu przypadkach prowadzi do wydłużenia trwania czasu
Rys.11. Charakterystyka procesu pełzania drutu stopowego n
martwego do wartości odpowiednio dla przewodu o = 8,85 —
w warunkach: 136 MPa/0,5 h — 80 MPa/0,5 h — 0 MPa/80 h — β
80 MPa/400 h, temperatura procesu 20 °C [7] n
Fig. 11. Wire creep characteristics in trend of leap stress τm = 1344 h, a dla przewodu o = 6,14 — τm = 264 h. Zauwa-
β
decrease. Primary creep: 136 MPa/0.5 h, secondary creep:
żamy zatem, iż tylko w wyniku zastosowanego zabiegu przeprę-
80 MPa/0.5 h — 0 MPa/80 h — 80 MPa/400 h
temperature — 20 °C [7]
595
Tablica 3
Parametry przeprężania przewodu AAL400 rozpiętego w przęśle o długości 400 m
Table 3
Parameters stress decrease of the line AAL400 in span 400 m
596
POWDER METALLURGY
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z
Zamieszczono wyniki badań procesu spiekania w stanie stałym sprasowanych mieszanek proszków żelaza i miedzi. Stwier-
dzono, że zależność zmian objętości, gęstości i porowatości spieków od zawartości miedzi jest określona przez kinetykę
spiekania miedzi i tworzenie się roztworów stałych γ i ε oraz, że występuje wyraźna zależność twardości spieków od zawar-
tości miedzi.
Słowa kluczowe: spiekanie, dwufazowe roztwory stałe, skurcz, mikrostruktura, gęstość, porowatość, twardość
Results from a study of solid-state sintering of iron and copper powder mixtures have been presented. It was found that
dependence of the volume, density and porosity of the sinters on the copper content is conditioned by the kinetics of copper
sintering and by the formation of the γ and ε solid solutions, and that hardness of the sinters clearly depends on the copper
content.
Keywords: sintering, two-phase solid solutions, shrinkage, microstructure, density, porosity, hardness
Dr hab. inż. Jan Leżański, prof. nzw., dr hab. inż. Kurt Wiencek, prof. nzw., mgr inż. Michał Koźlik — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii
Materiałowej, Kraków.
597
jętości kształtek, takie jak: penetracja miedzi po granicach kontak- Celem niniejszej pracy jest kontynuacja badań Pinesa i Suchi-
towych i strukturalnych cząstek żelaza, dyfuzja miedzi do żelaza nina w zakresie zależności kinetyki spiekania od składu chemicz-
i żelaza do miedzi oraz zjawiska powodujące skurcz, takie jak: nego z uwzględnieniem badań metalograficznych.
przegrupowanie cząstek lub ziarn żelaza, koalescencja i spiekanie
w stanie stałym. Pęcznienie lub skurcz spieków, a zatem zwięk- Badania doświadczalne
szenie lub zmniejszenie gęstości, jest wypadkową tych zjawisk.
Zjawiska te mogą także występować i wywierać wpływ na zmiany Do badań zastosowano proszek żelaza Höganäs NC 100.24 o
wymiarów kształtek w czasie infiltracji. rozmiarze cząstek poniżej 100 μm oraz proszek miedzi elektroli-
Zaletą spieków Fe-Cu jest możliwość podwyższenia ich wła- tycznej o rozmiarze cząstek poniżej 63 μm. Mieszanki proszków
sności wytrzymałościowych przez zastosowanie obróbki cieplnej.
Spieki Fe-Cu można wytwarzać różnymi sposobami:
9,0
1 — przez prasowanie i spiekanie mieszanek proszków metali Fe
8,5
i Cu,
3
g/cm
teoretyczna gęstość miesz. Cu i Fe
7,0
3 — przez prasowanie i spiekanie proszku żelaza pokrytego war- I II III
6,5
stwą miedzi,
4 — przez infiltrację szkieletów żelaznych stopem Cu-Fe. 6,0
20 20
Porowatość, %
15 15
20,00
Zmianę objętości przy wygrzewaniu sprasowanej mieszanki
10,00
proszków (Fe, Cu) można w pierwszym przybliżeniu traktować 0,00
jako sumę zmian objętości (zasada addytywności) spowodowa- Fe 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
nych: 1 — spiekaniem Cu oraz 2 — tworzeniem roztworów γ i ε. Cu 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
598
miedzi i żelaza, o zawartości Cu (w % objętościowych [2]): 0, 10, a
20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100 %, zostały sporządzone sposo-
bem mieszania w ucieraku moździerzowym przez 10 minut. Wy- 1100 Fe Fe
praski o założonej porowatości (26÷29 % [6]) w postaci walca
o średnicy 15 mm i wysokości 6 mm zostały wytworzone przez
Liczba zliczeń
prasowanie odpowiednio przygotowanych porcji mieszanek prosz-
ków, w jednostronnie działającej matrycy na stałą wysokość. Dla
każdego składu zostały wykonane trzy wypraski. Wypraski poddano 500
spiekaniu w piecu laboratoryjnym (temperatura 1000 °C, czas 4 godz.,
Cu Fe
C Cu
0
0.000 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000
keV
b
4000 Cu
Liczba zliczeń
2000
599
że wszystkie trzy zależności (dla gęstości, porowatości i skurczu) a najmniejszą spieki z samej miedzi i z samego żelaza. Przy za-
zawierają takie same informacje o procesie spiekania. Omówienie wartości w spiekach Fe-Cu 10÷80 % miedzi twardość spieków
wyników może więc być oparte na zależności gęstości od składu jest dość zbliżona do największej wartości, a przy zawartości
chemicznego (rys. 1). Na wykresie gęstości (rys. 1) można wyróż- 90 % miedzi twardość spieków zmniejsza się wyraźnie. Taki prze-
nić trzy zakresy składów: I (od 0÷30 % Cu), II (od 30÷90 % Cu) bieg zmian twardości świadczy o dominującym wpływie na nią
i III (od 90÷100 % Cu). procesów dyfuzyjnych, prowadzących do tworzenia się stopów
W zakresie I różnica między gęstością spieku i wypraski jest Fe-Cu, a wpływ porowatości, w zakresie jej udziału w spiekach
mała (porowatość spieku jest porównywalna z porowatością wy- jest drugorzędny.
praski, rys. 2), można jednak zauważyć (rys. 1), że krzywa dla
spieków jest wklęsła, a gęstości są nieznacznie, ale systematycz- Wnioski
nie, mniejsze od gęstości wyprasek (spęcznienie). W zakresie I,
w spieku jest niewiele polikrystalicznych obszarów Cu (dokład- Badanie procesu spiekania dwufazowych próbek z układu Fe-
niej — bogatych w Cu) i są one od siebie oddzielone osnową że- Cu w temperaturze 1000 °C przez 4 godz. wykazało, że:
laza (szkielet żelaza) (rys. 4). Jakościowa mikroanaliza rentge- 1. empiryczna zależność skurczu (a w konsekwencji gęstości
nowska wskazuje (rys. 7), że w warunkach spiekania Cu rozpusz- i porowatości) spieków od zawartości Cu jest określona: 1 —
cza się w Fe oraz Fe rozpuszcza się w Cu w sposób mierzalny, przez kinetykę spiekania Cu i 2 — przez tworzenie się roztwo-
a zatem tworzą się roztwory γ i ε. rów stałych γ i ε;
Ponieważ w temperaturze 1000 °C zdolność Fe do spiekania jest 2. twardość spieków dwufazowych jest większa od twardości
mała, to zmiana gęstości w procesie spiekania jest określona przez jednofazowych spieków Fe i Cu. Zależność twardości od za-
kinetykę spiekania Cu i tworzenie się roztworów γ i ε. Wykres wartości Cu wykazuje maksimum przy ok. 50 % Cu.
gęstości (rys. 1) wskazuje, że efekt od tworzenia roztworu γ jest
dominujący. Ponieważ w warunkach spiekania szybkość samody-
Literatura
fuzji Cu jest większa niż Fe, to na gęstość spieku może mieć
wpływ efekt Kirkendalla (wtórna porowatość w Cu).
1. Rutkowski W., Leżański J., Grobelny K.: PAN Prace Komisji Nauk
W zakresie II gęstość spieków jest już wyraźnie większa od
Technicznych, Metalurgia 12, Metalurgia Proszków, Kraków 1980, s. 57.
gęstości wyprasek (rys. 1), a różnica między gęstością spieku
2. Naidyč V. Ju.: Kontaktnyje javlenija v metalličeskich rasplavach. Izd.
i wypraski (rys. 1) zwiększa się progresywnie ze wzrostem zawar- Naukova Dumka, Kiev, 1972, s. 28.
tości Cu. Jest to przede wszystkim związane z intensywnym spie-
3. Leżański J.: Miedź jako pierwiastek stopowy w spiekach żelaza.
kaniem Cu. W konsekwencji, ze zwiększeniem zawartości Cu po- Rudy Metale t. 35, nr 12, 1990, s. 304÷313.
rowatość maleje (rys. 2 i 5, 6), a gęstość spieku rośnie.
4. Leżański J., Grobelny K.: Przegląd literatury z zakresu spiekania
W przedziale składów 40÷90 % Cu krzywa gęstości jest wypukła i obróbki cieplnej materiałów Fe-Cu. Metalurgia Proszków, 1986, nr 2,
(rys. 1), co oznacza, że ze zwiększeniem zawartości Cu szybkość s. 35÷46.
wzrostu gęstości maleje. Prawdopodobnie jest to związane z two- 5. Pines B., Suchinin: Zagadnienia wytrzymałości mechanicznej
rzeniem się roztworu γ (rys. 7). w spiekach metali. Żurnal technicznej fizyki (ros.), 1956, t. 26, nr 9,
W zakresie III (na ogół oddzielone od siebie polikrystaliczne s. 2076÷2085.
obszary żelaza są rozmieszczone w ciągłej osnowie miedzi, rys. 6) 6. Pines B., Suchinin: O spiekaniu ciał wielofazowych II. Spiekanie
objętościowe efekty tworzenia się roztworów γ i ε można zanie- sprasowanych mieszanin proszków. Skurcz w zależności od składu. Żurnal
dbać a wzrost gęstości określa kinetyka spiekania Cu. technicznej fizyki (ros.), 1956, t. 26, nr 9, s. 2100÷2107.
Bardzo interesująco przedstawia się przebieg zmian twardości 7. Massalski T. B.: Binary Alloy Phase Diagrams, 1990, t. 2; ASM
spieków w zależności od zawartości żelaza i miedzi (rys. 3). International, USA; 1990.
W miarę wzrostu zawartości miedzi do 50 % twardość spieków
Fe-Cu zwiększa się, a po przekroczeniu tej zawartości maleje. Praca wykonana w ramach działalności statutowej, finansowa-
Największą twardość mają spieki o składzie 50 % Fe + 50 % Cu, nej przez MEiN, umowa nr 11.11.110.491.
Szanowni Czytelnicy
ZAPRASZAMY DO ZAPRENUMEROWANIA NASZEGO CZASOPISMA,
w którym znajdziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny
przemysłu metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2007 r. znajdują się na II stronie okładki.
Redakcja
600
NOBLE METALS
R e d a k t o r o dp o w ie d z i a l n y: d r h a b . i nż. Z B I G N I E W R D Z AW S K I , p r of . nzw.
Omówiono metale i stopy metali, które znalazły zastosowanie w jubilerstwie oraz omówiono i porównano ich własności.
Przedstawiono podstawowe terminy dotyczące jubilerstwa i metali szlachetnych, technologie wytwarzania biżuterii oraz
sposoby naprawy i pielęgnacji wyrobów jubilerskich. Zamieszczono wykresy kształtowania się cen metali szlachetnych
w różnych okresach.
Słowa kluczowe: karat, uncja, troy uncja, złoto, srebro, platyna, rod, cena, biżuteria
The metals and alloys used in the production of jewellery have been presented, and comparative description of their prop-
erties has been outlined. The basic terminology related to jewellery and precious metals is given. Technologies for jewellery
production and methods of jewellery repairing and maintenance have been described. The diagrams illustrating fluctuation
of the prices of precious metals over different periods of time are included.
Keywords: carat, ounce, troy ounce, gold, silver, platinum, rhodium, price, jewellery
601
składające się z naszyjnika, dwu bransolet, kolczyków, diademu pirargiryt, prustyt i inne. Oprócz tego srebro w ilości 0,01÷0,03 %,
i broszki. a nieraz nawet 0,1 % stale towarzyszy rudom ołowiu i miedzi.
Na początku XX w. popularna stała się platyna, która wcze- Srebro jest metalem białym, o pięknym metalicznym połysku
śniej z powodu bardzo wysokiej temperatury topnienia nie cieszyła i niezwykłej łatwości polerowania. Jest bardzo miękkie, do wy-
się uznaniem jubilerów. Jest cenniejsza niż złoto, a jej srebrzysty twarzania przedmiotów jubilerskich używa się go łącznie z mie-
kolor sprawia, że doskonale nadaje się do łączenia z brylantami. dzią. Oznacza się dużą kowalnością i klepalnością. Jego po-
W ostatnim stuleciu biżuterię renomowanych firm starano się wierzchnia na powietrzu zmienia się bardzo nieznacznie; pod
naśladować w taniej masowej produkcji. Szkło zastępowało dia- wpływem związków siarki szybko brunatnieje lub czernieje, co
menty, tanie metale platynę, a tworzywo sztuczne emalię. Nosze- spowodowane jest tworzeniem się siarczku srebrowego.
nie sztucznej biżuterii przestało być rzeczą wstydliwą. Liczyły się Starożytni Egipcjanie posiadali kopalnie srebra w Nubii i Etio-
przede wszystkim modne wzory i chwilowy efekt. Obserwując pii, a Grecy w Attyce. Rzymianie wydobywali srebro w Hiszpanii.
współczesne wyroby, widać jednak, że sytuacja ta się zmienia. Po odkryciu Ameryki konkwistadorzy hiszpańscy z początkiem
Najnowsze trendy wskazują na powrót do piękna i tradycyjnych XVI w. zrabowali tam olbrzymie ilości srebra i przywieźli do
szlachetnych materiałów. Europy. W połowie XIX w. odkryto niezwykle bogate złoża srebra
Najstarsza biżuteria ze złota i srebra liczy ok. 6 tys. lat. w Ameryce, co spowodowało olbrzymie obniżenie jego wartości.
Oprócz funkcji użytkowej i dekoracyjnej miała ona większe zna- Wtedy też srebro przestało być stosowane jako podkład kruszco-
czenie. Służyła potrzebom kultu religijnego, magii, była oznaką wy dla pieniądza. W dzisiejszych czasach prawie całkowicie
władzy oraz godności świeckiej i religijnej. Świadczyła także zaprzestano wydobywania srebra z rudy srebronośnej. Okazało się
o bogactwie. to zbyt kosztowne w stosunku do wartości kruszcu. Ponadto po-
Omawiając zagadnienia związane z metalami szlachetnymi stęp techniki wydobywania i oczyszczania metali o dużym zna-
w jubilerstwie warto przybliżyć przynajmniej dwa pojęcia. czeniu przemysłowym, jak miedź, cynk i ołów, pozwolił na odzy-
Cecha probiercza jest znakiem urzędowym, potwierdzającym skiwanie srebra jako produktu ubocznego, bez dodatkowych
wykonanie przez Urząd Probierczy badań określających zawartość nakładów finansowych.
metalu szlachetnego w wyrobie, informującym o wynikach tych Srebro jest stosunkowo tanim metalem i jako takie chętnie
badań (par. 20.1, rozdz. 5 — Prawo probiercze, Dz.U. Nr 55, poz. używane do oprawy bursztynu. Ze względu na świetne właściwo-
249, z późniejszymi zmianami). Wszystkie wyroby z metali szla- ści plastyczne i umiarkowaną cenę jest jednym z najczęściej uży-
chetnych wyprodukowane w kraju lub za granicą mogą być do- wanych metali szlachetnych do wytwarzania biżuterii.
puszczone do obrotu handlowego na terenie kraju po uprzednim Obowiązujące prawo pozwala na dopuszczenie do obrotu wy-
ich zbadaniu przez organy administracji probierczej i oznakowa- łącznie wyrobów oznaczonych Cechami Probierczymi. W związku
niu, właściwą dla zawartości metalu szlachetnego w stopie cechą z tym wszystkie wyroby o masie pow. 5 g, powinny mieć przybite
probierczą. Zwolnienie od obowiązku zgłaszania do badania cechy probiercze określające „próbę” srebra (rys. 1).
i cechowania określa Art. 8.1 (Dz.U. z dn. 28.06.1993 r.). Technologia produkcji wyrobów jubilerskich ze „srebra”,
Uncja złotnicza [1]. Na światowych giełdach notowania metali w rzeczywistości z jego stopów, różni się dziś tylko nieznacznie
szlachetnych są podawane w uncjach (oz). Uncja ta jest 1/12 od sposobów stosowanych przez dawnych mistrzów i rzemieślni-
częścią tzw. funta Troy — starej angielskiej jednostki ciężaru, ków [3]. Dotyczy to w szczególności wyrobów produkowanych
używanej powszechnie przez kraje anglosaskie, na oznaczenie jednostkowo dla celów dekoracyjnych. Srebro w jubilerstwie jest
ciężaru metali szlachetnych. 1 uncja (oz) metalu szlachetnego jest ogólnie przyjętą nazwą dla stopów srebra, głównie z miedzią. Dla
równa 31,1035 gramom (g). Uncji złotniczej nie należy mylić większej ilości produkcji stosuje się nowsze metody wytwarzania,
z uncją handlową (oz. av), która jest 1/16 części funta angielskie- jak: wyoblanie, tłoczenie, wykrawanie i walcowanie.
go i równa się 28,35 g. Ręczne metody produkcji naczyń srebrnych obejmują następujące
podstawowe operacje:
Metale stosowane do wyrobu biżuterii ⎯ wyklepywanie,
⎯ odlewanie elementów ozdobnych,
Metale szlachetne, które znalazły zastosowanie w jubilerstwie, ⎯ lutowanie,
to: złoto, srebro, platyna a zwłaszcza ich stopy bowiem w wyro- ⎯ polerowanie.
bach jubilerskich nie stosuje się metali szlachetnych w czystej Biżuterię srebrną produkuje się zwykle ze srebra w postaci
postaci (są bardzo miękkie). drutu i wstępnie pociętych lub wykrawanych odcinków blachy.
Srebro jest miękkie, ciągliwe i kowalne co umożliwia łatwe Nadanie tego rodzaju wyrobom ostatecznego kształtu odbywa się
formowanie go w różne kształty oraz wyciąganie w cienkie druty zwykle ręcznie przez wykwalifikowany personel artystyczno-
i folie, dlatego już od starożytności używane jest do wyrobu biżu- -rzemieślniczy.
terii i ozdób. Srebro jest to pierwiastek chemiczny, należący do Wśród wyrobów biżuteryjnych najbardziej zmechanizowana
grupy I B w układzie okresowym, liczba atomowa 47, masa jest produkcja wszelkiego rodzaju łańcuszków. Wykonuje się je na
atomowa 107,9. Znanych jest 29 izotopów srebra, w tym 2 trwałe. automatach, które kształtują i łączą w sposób mechaniczny po-
W przyrodzie bardzo rzadko spotyka się srebro w stanie rodzi- szczególne ogniwa. Zlutowanie poszczególnych ogniw zachodzi
mym. Najczęściej srebro występuje w związkach z innymi pier- przez zanurzenie ich w zawiesinie sproszkowanego lutowia w ole-
wiastkami, jak siarka, arsen, antymon, tworząc minerały: argentyt,
Cecha podst. Cecha podst. Cecha podst. Cecha podst. Cecha dodatkowa
dla próby 925 dla próby 875 dla próby 830 dla próby 800 dla srebra
602
ju rycynowym. Zawiesina ta pod wpływem sił kapilarnych wnika
w szczeliny ogniw i następnie przez podgrzanie następuje ich
połączenie.
Złoto jest to pierwiastek chemiczny należący do grupy I B
w układzie okresowym, liczba atomowa 79, masa atomowa 197,0.
Znane są jego 32 izotopy, w tym 1 trwały: 197Au. W przyrodzie
złoto występuje w stanie rodzimym oraz w minerałach. Towarzy-
szy także rudom niektórych metali, głównie miedzi i platynow-
ców.
Czy istnieje czyste złoto? Ilu karatowe powinno być złoto, aby
można je było nazwać „czystym złotem”? Próbę metalu szlachet-
nego określa się powszechnie za pomocą układu metrycznego.
Czyste złoto posiada próbę 1000/1000, czyli 1,0000; w oznacze-
niu starym (karatach) jest to oznaczenie 24-karat. Jednakże ze
względu na niemożliwość idealnej rafinacji (oczyszczania złota),
w praktyce najwyższą próbą złota jest próba 0,9999 (4N), którą
przyjmuje się jako czyste złoto (24-karat), najczęściej stosowane
na sztabkach bankowych. W jubilerstwie ze względu na potrzebne
właściwości metaloplastyczne (zwiększona twardość i trwałość)
najczęściej stosuje się złoto o próbie 0,585 (czyli 14-karat).
Złoto uważane za najcenniejsze z metali, jest symbolem tego,
co ma najwyższą wartość lub tego, co jest najtrudniejsze do zdo-
bycia. Zwycięzcom zawodów sportowych wręcza się złote meda- Rys. 2. Wpływ składu chemicznego trójskładnikowych
le, idealna epoka w dziejach świata zwana jest złotym wiekiem, stopów Au-Ag-Cu na ich kolor (wg A. R. Robertsona) [2]
klejnoty zaś ceni się na wagę złota. W większości kultur złoto jest Fig. 2. An effect of the chemical composition of three-component
kojarzone ze słońcem, dawcą światła, ognia i życia. Bóg słońca Au-Ag-Cu alloys on their colour (acc. to A. R. Robertson [2])
Apollo, symbol blasku i piękna, jechał po niebie złotym rydwa-
nem.
Obok renu złoto jest najrzadszym metalem, stanowi tylko Złoto jako czysty pierwiastek (24 karaty) w zasadzie nie jest
0,0000006 procent lito- i hydrosfery i zajmuje wśród pierwiast- stosowane w biżuterii, zawsze zawiera dodatek innych metali.
ków pod względem rozpowszechnienia dopiero 78 miejsce. Prawo probiercze ściśle określa, jakie metale można dodawać do
Złoto swoje znaczenie i wartość zawdzięcza wyjątkowym za- złota. Przedmioty jubilerskie mogą być: 24-, 22-, 18-, 14-, 12-, 10-,
letom: jest całkowicie odporne na korozję, nie zmienia wyglądu 9-, 8-karatowe. Biżuteria 18-karatowa zawiera 75 procent złota
ani na powietrzu, ani w innym środowisku, nie ulega działaniu oraz 25 procent srebra, miedzi albo innych metali, a 14-karatowa
kwasów (azotowego), z wyjątkiem wody królewskiej (rozpuszcza ma 58,5 procent złota. W 8-karatowym wyrobie jest zaledwie 33,3
się w mieszaninie kwasu solnego i azotowego) i kwasu selenowe- procent czystego złota.
go, odznacza się niezwykłą ciągliwością. Złoto jest metalem mało Obowiązujące prawo pozwala na dopuszczenie do obrotu wy-
aktywnym chemicznie w temperaturze pokojowej. Wszystkie łącznie wyrobów oznaczonych Cechami Probierczymi. W związku
związki złota są nietrwałe, w podwyższonej temperaturze rozpada- z tym wszystkie wyroby o masie pow. 1 g powinny mieć przybite
ją się uwalniając metal. Złoto nie reaguje z fluorowcami. Tlenek cechy probiercze określające „próbę” złota.
złota(III) Au2O3 wykazuje charakter amfoteryczny. Złoto jest Umownie za samorodek złota uważa się już grudkę, która jest
metalem o pięknej żółtej barwie i jest kowalnym. większa od główki zapałek. Największy samorodek świata znale-
Ze złota można utworzyć drucik tak cienki, że 146 m takiego ziono w brazylijskim Gongo Soco. Ważył aż 193 kg. Bryła z Chile
drucika będzie ważyć zaledwie 0,06 g. Ze złota można formować miała 153 kg, a samorodki z Australii (stan Wiktoria): 96, 84, 69
listki tak cienkie, że dopiero 10 000 nałożonych na siebie utworzy i 68 kg.
warstewkę grubości 1 mm. Białe złoto w biżuterii. Co to jest białe złoto oraz w jaki spo-
Niemal do końca XIX w. próbę złota wyrażano w karatach: sób powstaje? Stop białego złota uzyskuje się przez dodanie do
8 karat — próba 0,333, złota oprócz miedzi i srebra dodatkowo palladu lub niklu nadają-
9 karat — próba 0,375, cego złotu odpowiednie zabarwienie. Wszystko oczywiście stosu-
10 karat — próba 0,417, je się w odpowiednich proporcjach, aby uzyskać pożądaną próbę
12 karat — próba 0,500, złota. Tego typu stop jest jednorodny i w całym swym przekroju
14 karat — próba 0,585, posiada jednolitą barwę. Białe złoto jest nazwą handlową. W rze-
18 karat — próba 0,750, czywistości ma kolor metaliczno-szary z żółtym zabarwieniem.
22 karat — próba 0,916, Stopy białego złota są odporne na korozję, a barwa ich zbliżona
24 karat — próba 1,000. jest do barwy platyny. Stopy białego złota są stosowane do oprawy
Cecha podst. Cecha podst. Cecha podst. Cecha podst. Cecha podst. Cecha podst.
Cecha dodatkowa
dla próby 960 dla próby 750 dla próby 585 dla próby 500 dla próby 375 dla próby 333
603
brylantów, głównie dlatego, aby nie dawały poświaty kamieniom,
którą dawałoby żółte złoto, co może wpływać na obniżenie wyce-
ny wyrobu z brylantami. Ponadto, białe złoto może być stosowane
w wyrobach złotych wielobarwnych jako jeden z elementów
dekoracyjno-konstrukcyjnych. W celu wyjaśnienia, jaki metal
został użyty, stosuje się nazwy białe złoto niklowe lub białe złoto
palladowe.
Białe złoto niklowe. Złoto z niklem tworzą roztwór stały cią-
gły, czyli obydwa metale rozpuszczają się w sobie w ilościach Cecha podst. dla próby 950 Cecha dodatkowa dla platyny
nieograniczonych. W jubilerstwie mają zastosowanie stopy białe-
go złota niklowego trzy- lub czteroskładnikowe typu Au-Cu-Ni
Rys. 4. Urzędowe cechy probiercze
lub Au-Cu-Ag-Ni albo Au-Cu-Ni-Zn. Nikiel w tych stopach pod-
nosi ich własności mechaniczne, ale jednocześnie podnosi ich Fig. 4. Official hallmarks
temperaturę topnienia. Nikiel do stopów złota jest wprowadzany
w postaci stopów typu Cu-Ni, a w przypadku stopów zawierają-
cych cynk może być wprowadzany w postaci stopów Cu-Ni-Zn,
czyli mosiądzów wysoko niklowych, jakim jest popularne Tablica 1
w złotnictwie tzw. nowe srebro. Wprowadzanie cynku do białego Porównanie wybranych własności metali szlachetnych
złota ma na celu głównie obniżenie jego temperatury topnienia, a stosowanych w jubilerstwie (wg A. R. Robertsona) [2]
ponadto cynk spełnia również funkcje odbarwiające, czyli pozwa-
Table 1
la obniżyć dodatek niklu. Białe złoto niklowe jest częściej stoso-
wane ze względu na łatwiejszą dostępność niklu, a przede wszyst- Comparison of selected properties of precious metals used
kim na jego niższą cenę od palladu. in jewellery production (acc. to A. R. Robertson [2])
Białe złoto palladowe. Stopy złota z palladem tworzą roztwór
stały ciągły, czyli rozpuszczają się w sobie bez ograniczeń. Stopy Właściwości Ag Au Pt
złota z palladem są plastyczne i łatwo dają się obrabiać. Pallad
dodany do złota w ilości powyżej 16 % całkowicie odbarwia kolor Liczba atomowa 47 79 78
złota. Białe złoto palladowe ma kolor biały o bardziej zdecydowa- Masa atomowa 107,868 196,967 195,078
nym odcieniu i często bywa nazywane białym złotem szlachet- Struktura krystaliczna A1 A1 A1
nym. Jest to odpowiednia nazwa, gdyż niektóre kraje (np. Niem-
3
cy) traktują pallad na równi ze złotem. Jeżeli w stopie złotym Gęstość, g/cm 10,49 19,32 21,45
dodatek palladu wynosi 0,135 Pd, to złota może być tylko 0,450 Temperatura topnienia, °C 961,9 1064,4 1769
Au i stop zostanie ocechowany jako stop złoty o próbie Au 0,585.
Jednak „nie wszystko złoto co się świeci”. Temperatura wrzenia, °C 2210 2808 3800
Tombak (z sanskrytu) jest to mosiądz czerwony, stop miedzi Rezystywność w °C, μΩ·cm 1,59 2,06 9,85
z cynkiem, zawierający powyżej 80 % miedzi. Cechuje się żółtą
Wytrzymałość na rozciąganie, MPa
barwą przypominającą złoto. Jest stosowany głównie jako imitacja
złota do wyrobów artystycznych i jubilerskich oraz instrumentów druty odkształcone 290 210÷220 207÷214
muzycznych, a także na wężownice i rurki manometryczne. druty wyżarzone 125÷185 125÷185 124÷165
Platyna jest w stanie czystym metalem szarobiałym, miękkim, Wydłużenie A, %
ciągliwym i kowalnym, topi się w temperaturze 1775 °C, tempera-
druty odkształcone 3÷5 4 1÷3
tura wrzenia 3827 °C. Jej ciężar właściwy wynosi 21,5 g/cm3.
Platyna jest metalem szlachetnym, pierwiastkiem chemicznym druty wyżarzone 40-50 40÷45 30÷40
o liczbie atomowej 78, masie atomowej 195,08; odpornym na Twardość, HV
działanie czynników chemicznych; rozpuszcza się w wodzie
druty odkształcone 25÷30 55÷60 90÷95
królewskiej, jest silnym katalizatorem wielu reakcji chemicznych,
pochłania znaczne ilości gazów, np. wodoru, tlenu, szczególnie druty wyżarzone 25÷30 25÷27 37÷42
w trakcie topienia i przygotowywania stopów; w przyrodzie wy- w stanie lanym 33-35 43
stępuje rzadko, głównie w stanie rodzimym, w postaci stopów Moduł sprężystości wzdłużnej, GPa
naturalnych z innymi platynowcami i żelazem. Ze wzbogaconych
rud poddanych odpowiedniej przeróbce wydziela się pierwiastek statyczny 74 77 171
w postaci gąbki, z której otrzymuje się platynę metaliczną o du- dynamiczny 169
żym stopniu czystości; platynę uzyskuje się jako produkt uboczny
podczas przeróbki rud miedzi lub niklu.
Platyna ma właściwości fizyczne i chemiczne unikatowe wśród i dużo twardsza niż inne jubilerskie metale. Nawet po latach no-
wszystkich stosowanych w jubilerstwie metali. Jej cechy szlachet- szenia wyrobów, prawie w ogóle nie ubywa jej z powodu wytar-
ności i ekskluzywności nieomylnie odróżniają platynę od złota cia. Jako dodatki do platyny stosuje się: pallad, złoto, srebro,
i srebra. miedź i iryd.
Platyna jest zwykle stapiana do próby 950/1000, co oznacza, W tablicy 1 zestawiono podstawowe własności srebra, złota
że każde 1000 gramów jubilerskiego stopu zawiera 950 gramów i platyny.
czystej platyny (95 %). Pokazują to urzędowe cechy probiercze Pt
950 nabijane na wyrobach przez Urzędy Probiercze (rys. 4).
Taki stopień czystości używanego do wyrobów jubilerskich stopu Sposoby naprawy i pielęgnacji biżuterii
kontrastuje ze stopami złota, których próba wynosi zwykle od
333/1000 do 750/1000. Rodowanie. Pokrywanie biżuterii srebrnej rodem na trwale
Ponieważ jest tak czysta, platyna nigdy nie blaknie ani nie weszło do praktyki warsztatów i firm złotniczych. I mimo wyso-
zmienia swego koloru. To odróżnia ją od białego złota — dla kiej ceny samego rodu, wyroby wykonane ze srebra i pokryte
uzyskania czystości białej barwy ma ono często nakładaną warstwą rodu, są coraz powszechniejsze na rynku. Rod z racji
warstewkę rodu, metalu z grupy platynowców, pokrywającą nie swoich unikatowych właściwości, barwy zbliżonej do barwy srebra,
do końca odbarwiony stop złota. Platyna jest odporniejsza, cięższa jak również wysokiej odporności na korozyjne działanie wielu
604
substancji, okazał się jednym z najlepszych materiałów do zabez- w naturalny sposób. Wyrób traci srebrzysty połysk, pozostaje
pieczenia wypolerowanej powierzchni srebra przed ciemnieniem. jednak naturalny kolor białego złota.
Biżuteria pokryta warstwą rodu w użytkowaniu zachowuje swoje Zupełnie inaczej przedstawia się sprawa z wyrobami wykona-
walory dekoracyjne przez bardzo długi czas. Nie obserwuje się nymi z żółtego złota z rodowanymi elementami. W przypadku
matowienia powierzchni, czy nieregularnych przebarwień, tak takich wyrobów rodowanie powinno się stosować wyłącznie
charakterystycznych dla wyrobów wykonanych ze srebra. w specjalnie przygotowanych do tego płaszczyznach, dzięki temu
Często w celu podniesienia walorów estetycznych białe złoto jest ono o wiele trwalsze. Niestety, jeżeli rodem zostanie pokryta
dodatkowo się roduje. Wyrób wtedy uzyskuje jasny srebrzysty gładka płaszczyzna, w bardzo krótkim czasie nastąpi ścieranie się
połysk. Zużycie i wycieranie w takim wypadku również następuje rodu i pojawią się „plamy” żółtego złota. Dlatego jeżeli kupujemy
605
wyroby należy dowiedzieć się dokładnie, w jaki sposób została wprowadzanie dodatków stopowych, wysunięto wnioski, które
wykonana biała powierzchnia. Jeżeli jest wykonana w całości wyszczególniono poniżej.
z białego złota i dodatkowo rodowana, nie będzie problemu, ⎯ Metale szlachetne bardzo rzadko występują w postaci rodzi-
z czasem straci połysk (co jest naturalnym zjawiskiem w użytko- mej a więc istnieje konieczność rafinacji tych metali.
wanej biżuterii) i delikatnie zmieni barwę na stalowo-szarą (natu- ⎯ Metale szlachetne wykazują unikatowe własności fizyczne
ralna barwa białego złota). i chemiczne wśród innych metali, przede wszystkim wykazu-
Spoiwa złote (luty złote). Zgodnie z wymogami prawa pro- ją dużą odporność na korozję w atmosferze powietrza, nawet
bierczego do lutowania wyrobów złotych spoiwa powinny być tej przy dużej wilgotności i nie utleniają się.
samej próby co łączone części. Z punktu wyglądu estetycznego ⎯ Dodatki stopowe wprowadzane do wyrobów z metali szla-
lutowanego wyrobu spoiwo powinno być również tego samego chetnych poprawiają własności wytrzymałościowe (podnoszą
koloru jak łączone części. Ze względów technologicznych spoiwo twardość, bowiem metale szlachetne w naturalnej postaci są
powinno posiadać znacznie niższą temperaturę niż łączone części. bardzo miękkie) oraz w przypadku białego złota niklowego
W przypadku niemożności spełnienia wymogów wynikających czy palladowego wprowadzenie dodatków stopowych powo-
z przepisów prawa probierczego, w uzgodnieniu z urzędem pro- duje odbarwianie się koloru złota, a także obniżenie tempera-
bierczym można zastosować lut niższej próby, natomiast łączone tury topnienia.
części powinny być wyższej próby, tak aby średnia próba zużytego ⎯ Wyroby z metali szlachetnych, głównie srebra i białego złota,
lutu i łączonych części nie obniżała deklarowanej próby wyrobu. pokrywane są innym metalem szlachetnym, a mianowicie ro-
Oto kilka sposobów i rad jak we własnym zakresie można dem, gdyż metal ten zabezpiecza powierzchnię wyrobu przed
poddać czyszczeniu każdą biżuterię: ciemnieniem oraz nadaje jej jasny srebrzysty połysk.
⎯ Biżuterię wymywamy w ciepłej wodzie z dodatkiem płynu ⎯ Rozpatrując aspekty ekonomiczne należy stwierdzić, iż
do mycia naczyń miękką szczoteczką do mycia zębów; pa- metale szlachetne nie tracą na swej wartości a wręcz prze-
miętać należy, aby wyrobów nie gotować, a woda nie była ciwnie ich wartość wciąż wzrasta.
bardzo gorąca.
⎯ Prace takie wykonywać należy nad kuwetą lub naczyniem,
tak aby nie zgubić kamieni szlachetnych i innych drobnych Literatura
elementów poluzowanych lub słabiej oprawionych.
⎯ Suszyć np. suszarką do włosów z zachowaniem odpowied- 1. Zastawniak F.: Złotnictwo i Probiernictwo. Wydaw. Kraków 1995.
niej odległości ( nie przegrzewać ). 2. Dobrzański L. A.: Podstawy nauki o materiałach i metaloznawstwo.
⎯ Przecierać delikatnie flanelą biżuterię po jej zdjęciu w celu Wydaw. Nauk.-Techn., Warszawa 2002.
usunięcia kremu, perfum, lakieru do włosów i drobinek potu; 3. Babiński W.: Srebro jego własności i zastosowanie. Wydaw. Polit.
czynniki te działają szkodliwie zwłaszcza na perły, korale, Śl., Gliwice 1986.
turkusy i kość słoniową, mogą spowodować plamy i odbar- 4. www.węc-twój jubiler
wienia. 5. www.silverinstitute.org/home/jewelery
⎯ Do czyszczenia nie używać rozpuszczalników, proszków, 6. www.goldinstitute.org/home/jewelery
denaturatu i innych żrących środków. 7. www.sunabras.com
Na rysunkach 5÷7 zamieszczono na wykresach rozkład cen 8. www.platinumhta.com
(PLN) 1 grama srebra , złota i platyny w okresie jednego miesiąca, wg 9. www.kalevalakoru.com
notowań giełdy N. York z dnia 12 lipca 2006 r. Jak można zauwa- 10. www.adamh.com.pl
żyć ceny metali szlachetnych wciąż mają tendencje wzrostowe.
11. http://pl.wikipedia.org/wiki/złotnictwo
12. www.profilex.net
Wnioski
13. www.antique-art.com.pl/
Na podstawie materiałów, jakie zebrano na temat metali szla- 14. http://www.srebroonline.pl
chetnych oraz możliwości kształtowania ich własności poprzez 15. www.kitko.com
606
BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
DO 2011 ROKU AMUR MINERALS ROZPOCZNIE WY- wymagające przeprowadzenia szczegółowych badań geologicz-
DOBYCIE MIEDZI I NIKLU W ROSJI nych.
KASSAKOVICH N.: AMUR MINERALS TO START MINING Cu AND Ni Przez następne pięć lat Amur ma zamiar uzyskać dostęp do jesz-
IN RUSSIA BY 2011. MET. BULL. 2006, nr 8954, s. 13, BŁ cze większych zasobów niklu i miedzi, gdyż jak podkreślił zarząd
Po pięciu latach przygotowań Amur Minerals (Amur), firma firmy potencjał jest olbrzymi, a jak dotąd przebadano tylko 20 %
zarejestrowana na brytyjskich Wyspach Dziewiczych, może roz- obszaru objętego licencją.
począć budowę kopalni miedzi i niklu w Rosji. Firma Amur Firma swoje plany ujawniła w czasie, gdy na rynku metali pano-
otrzymała propozycje współpracy od partnerów zachęconych wy- wała hossa. Cena niklu w lipcu br. osiągnęła najwyższy poziom
soką jakością rud i ma nadzieję na zyski, szczególnie ze względu 26 900 $/t, a miedź niewiele mniej niż 8000 $/t. Prognozy w dal-
na kurczący się rynek dostaw koncentratów. szym ciągu przewidują utrzymanie się wysokich cen metali. David
„Głównym naszym atutem jest wytwarzanie bardzo wysokiej ja- Wood z firmy Amur uważa, że sytuacja na rynku niklu będzie do-
kości produktu, z 85 % współczynnikiem odzysku.” powiedział bra i jeśli nawet uwzględni się wszystkie projekty będące w trak-
David Wood z Amur w wywiadzie dla MB. Z kolei Robin Young cie realizacji, to należy się spodziewać rocznego wzrostu dostaw
poinformował, że: „Hutnicy nie mogą się już doczekać wyników o ok. 2÷3 %, podczas gdy przewidywany wzrost popytu szacuje
analiz chemicznych i jeśli potwierdzą one wcześniej przewidywa- się na ok. 4 %.
ną wysoką jakość rudy możliwa będzie redukcja kosztów prze- Licencja na wydobycie w rejonie Kun-Maine obejmuje obszar
róbki do 150 $/t.” o powierzchni ok. 950 km2, położony ok. 700 km na północny-
Firma Amur rozważa budowę w tym regionie także huty, chociaż -wschód od stolicy regionu Blagoveschjenska i 750 km na północ
zwiększyłoby to wysokość wymaganych funduszy inwestycyj- od chińskiej granicy.
nych. Najważniejszym obecnie zadaniem firmy jest zgromadzenie Prace trwają już trzeci rok, a pierwsze wiercenia rozpoczęły się
potrzebnych funduszy na kolejne etapy projektu poprzez wypusz- w maju 2004 r., kilka miesięcy po przyznaniu licencji. Rywaliza-
czenie nowych akcji lub znalezienie inwestora. cja jest zacięta, ale na szczęście współpraca z władzami regionu
Jak poinformował Wood: „Istnieje wielka luka [pieniężna] pomię- jest bardzo dobra. Kluczowym problemem przy realizacji planów
dzy tym czym dysponujemy obecnie, a tym czego będziemy firmy jest znalezienie dobrej i kwalifikowanej siły roboczej dla
w końcu potrzebować.” Amur Minerals znalazło się na liście projektu położonego w tak odległym regionie.
London's Alternative Investment Market (AIM) w celu zebrania
funduszy na początkowe prace w Kun-Maine.
KONIEC DEFICYTU MIEDZI
„Obecnie kapitał wynosi 21 mln funtów (38 mln $), a projekt o tej
skali wymaga funduszy rzędu 3 mld $. Dzięki IPO, zgromadzili- COPPER DEFICIT DIVERGENCE. MIN. J. 2006, 21.07, s. 4, BŁ
śmy fundusze wystarczające na prowadzenie działalności przez Dane statystyczne dotyczące popytu i dostaw dostarczyły
dwa lata. Pozwoli to nam m.in. pokryć koszty licencji, wstępnych ostatnio o wiele więcej pytań niż odpowiedzi odnośnie do rynku
badań, opracowywania nowych projektów. Jesteśmy jednak cały miedzi, gdy okazało się, że analizy przeprowadzone przez różne
czas świadomi, że będziemy musieli powrócić do zbierania fundu- organizacje różnią się zasadniczo.
szy.” — powiedział Young. Najnowsze opracowanie przygotowane przez International Copper
Uruchomienie kolejnych inwestycji nie powinno być problemem, Study Group (ICSG) pokazuje, że wskaźnik nadwyżki popytu
gdyż od opublikowania wiadomości o rosyjskim projekcie firmy przez cztery miesiące do 30 kwietnia br. wyniósł 77 tys. t w po-
Amur Minerals zainteresowanie, zarówno ze strony firm jak i in- równaniu do 126 tys. t w analogicznym okresie poprzedniego roku.
westorów prywatnych, jest bardzo duże. ICSG zaznaczyło, że w obliczeniach nie uwzględniono zmian na
Główne złoże znajduje się w Kun-Maine, a uzyskana licencja po- rynku miedzi, które nastąpiły na skutek podjętych działań przez
zwala na eksploatację, w prowincji Amur na dalekim wschodzie chińskie biuro rezerw (Chinese State Reserves Bureau — SRB).
Rosji, złóż takich metali, jak: nikiel, miedź, platyna. Jak dotąd zi- Obliczenia ICSG wskazują na deficyt zidentyfikowanych zapasów
dentyfikowano cztery złoża: Vodorazdelny, Ikenskoe, Falcon oraz rafinowanej miedzi w wysokości 25 tys. t w okresie czteromie-
Maly Krumkon. W trakcie wierceń są też Chronir Ispelene i Atta, sięcznym. W międzyczasie wydobycie wyniosło niewiele ponad
607
4,7 Mt a produkcja rafinowanej miedzi 4,9 Mt, powodując znacz- SILVER STREAM
ny spadek w poziomie zapasów koncentratów miedziowych. STRUMIEŃ SREBRA. MIN. J. 2006, 21.07, s. 20÷24, BŁ
World Bureau of Metal Statistics (WBMS) obliczyło wskaźnik
Przez ostatnich parę lat srebro jest u szczytu fali, produkcja
dostaw-popytu na 81 tys. t na pierwsze pięć miesięcy, do 31 maja br.
wzrosła, w szczególności w Peru i Rosji, i jest z roku na rok coraz
oraz wzrost zapasów na 14 tys. t. WBMS zaznaczyło, że w obli-
większa. Nadzwyczajna koniunktura na srebro trwa od ponad
czeniach nie uwzględniono nie raportowanych zapasów.
dwóch lat, a jego cena wzrosła ponad trzykrotnie. Spowodował to
Firma konsultacyjna Bloomsbury Minerals Economics (BME)
głównie rosnący popyt inwestycyjny.
zgadza się z tym, że rynek miedzi był w okresie deficytu, gdy
Wydobycie. W 2005 r. globalny poziom wydobycia srebra konty-
przygotowywane były prognozy SBR. Według BME po uwzględ-
nuował wzrost z 2004 r., z dalszym 3 % wzrostem produkcji prze-
nieniu wydarzeń po 30 kwietnia br. wielkość nadwyżki obliczonej
kraczającym oczekiwania rynku, powodując osiągnięcie kolejnego
przez ICSG musi zostać zmniejszona o 85 tys. t. Biorąc pod uwagę
rekordu w wysokości 641,6 Muncji (19 954 t). Odnotowano wzrost
te czynniki BME obliczyło, że deficyt w ciągu czterech miesięcy
produkcji pierwotnego srebra o 8 %, a srebra będącego pochodną
wyniesie 43 tys. t, a zapasy miedzi spadną o 110 tys. t. Podobnie z
produkcji miedzi i ołowiu o 3 %.
danymi przygotowanymi przez WBMS. Obliczono deficyt na po-
Na podstawie danych z National Statistics Office podano, że wy-
ziomie 19 tys. t do 31 maja br., a spadek zapasów na 100 tys. t
dobycie srebra w meksykańskich kopalniach wzrosło w 2005 r.
po uwzględnieniu, podanej przez SRB, prędkości wyzbywania się
o 12 %, osiągając poziom 92,3 Muncji (2870 t). Największy udział
zapasów.
w tym wzroście ma kopalnia Penoles SA de CV, gdzie produkcja
Barclays Capital uważa, że raport ICSG, nie uwzględniający skut-
srebra wzrastała z roku na rok o 7 %, osiągając poziom 47,4 Mun-
ków działań podjętych przez chińskie biuro rezerw, stał się „bar-
cji (1475 t). Odnotowano również wzrost wydobycia w kopalni
dzo mało wiarygodny”. Bowiem jeśli poziom zapasów spadł tak
Fresnillo, w związku z modernizacją przeprowadzoną we wrze-
jak Barclays przypuszcza, a chińska gospodarka będzie rozwijać
śniu 2004 r., a także w kopalniach Tizapa i Sabinas, w których
się w tempie podobnym do obecnego, to prawdopodobnym jest, że
łączne wydobycie z roku na rok wynosi ok. 0,82 Muncji (25 t).
w Chinach, w drugiej połowie 2006 r., nastąpi duży wzrost popytu
Kopalnia La Colorada, należąca do Pan American Silver Corp.,
na importowaną miedź.
zanotowała w porównaniu do 2005 r. gwałtowny 52 % wzrost wy-
Według BME: „Produkcja rafinatów jest obecnie mocno wspiera-
dobycia, osiągając w br. wynik na poziomie 3,1 Muncji (96,2 t).
na przez spadek już wcześniej zgromadzonych zapasów koncen-
W USA, w 2005 r. nastąpił spadek wydobycia srebra i osiągnął
tratów, a dostawy rafinatów są tymczasowo wspierane przez zapa-
najniższy od osiemnastu lat poziom 39,2 Muncji (1220 t). Średni
sy ze składów SRB, co chroni podwójnie rynek przez skutkami
spadek produkcji w ostatnich latach był stosunkowo niski (2 %)
drastycznie niskiego wydobycia w kopalniach.”
i był kombinacją wielu różnych czynników, w tym m.in. wzrostu
wydobycia w kopalniach Bingham Galena i Montana Tunnels oraz
ALUMINIUM PODKOPANE PRZEZ CHIŃSKIE DOSTA- w kopalni Lucky Friday, należącej do Helca Mining Co., gdzie
WY wyższe wydobycie było związane głównie z uruchomieniem
ALUMINIUM UNDERMINED BY CHINESE SUPPLY. MIN. J. 2006, 21.07, w niej nowego poziomu. Pełną moc produkcyjną kopalnia osią-
s. 8, BŁ gnie w drugiej połowie 2006 r., co pozwoli na zwiększenie rocz-
Macquaire Bank przedstawił prognozę, z której wynika, że nego wydobycia z 3,0 Muncji w br. do 4,0 Muncji (124 t) w roku
ceny aluminium w br. będą na poziomie 1,17 $/funt, tzn. o 2,4 % przyszłym.
niższe w porównaniu do wcześniejszych prognoz. W 2005 r. Kanada odczuła nagłe zmniejszenie wydobycia srebra,
z rocznym spadkiem produkcji na poziomie 7,5 Muncji (234 t),
Zapasy aluminium obecnie szacowane są na poziomie 6,5-tygodnio-
uzyskując najgorszy od 11 lat wynik, czyli poziom 34,1 Muncji
wego światowego popytu i dalej się kurczą. Jednak specjaliści
(1061 t). Głównymi przyczynami tej sytuacji są zamknięcia ko-
z Macquaire twierdzą, że tylko jeden czynnik powstrzymuje ceny
palń oraz spadek wydobycia w kopalni Eskay Creek, będącej naj-
aluminium przed wzrostem — „brak obaw”, że zapasy się wy-
większym krajowym producentem srebra. Nastąpiła postępująca
czerpią, dodając że: „w związku z masowym wzrostem produkcji
redukcja wydobycia w kopalniach La Ronde, należących do Agni-
aluminium w Chinach oraz związanym z tym zwiększonym wydo-
co Eagle Miners Ltd i 30 % spadek wydobycia w kopalni Eskay
byciem brak obaw o ciągłość dostaw nie wydaje się zaskakująca.”
Na początku lipca br. trzymiesięczny indeks cenowy dla alumi- Creek, aż do poziomu 10 Muncji (311 t). Przewiduje się zamknię-
nium ustalił się na 2500÷2600 $/t i prawdopodobnie utrzyma się cie kopalni Eskay Creek w 2008 r.
Peru, światowy lider produkcji srebra, odnotował czwarty co do
na tym poziomie przez kilka najbliższych tygodni. W przeciwień-
wielkości wzrost poziomu wydobycia na świecie, który wyniósł
stwie do rynku innych metali, na rynku aluminium nie nastąpi wy-
4,2 Muncji (132 t), co pozwoliło osiągnąć całkowitą produkcję na
ścig cenowy. Pod koniec lipca trzymiesięczny indeks dla alumi-
poziomie ok. 102,6 Muncji (3192 t). Odnotowano również duży
nium wyniósł 2505 $/t.
wzrost wydobycia w kopalniach Uchucchacua i Julcani, a naj-
Według Adama Rowleya, analityka z Macquarie: „Rynek alumi-
większy — o 6 % w kopalni Cia de Minera de Minas Buenaventu-
nium nie reaguje tak jak rynki miedzi, cynku czy niklu, na których
ra S.A.
ich uczestnicy mogą łatwo przewidywać braki dostaw. W przy- Chile zanotowało trzeci rok umiarkowanego przyrostu wielkości
padku aluminium nie ma żadnych obaw, że to nastąpi. Ma to wydobycia w wysokości 1 %, co dało około 44,3 Muncji (1379 t).
głównie związek ze wzrostem produkcji oraz zwiększającym się W kopalni złota i srebra El Penon, należącej do Meridian Gold
importem z Chin.” Inc., odnotowano 15% wzrost produkcji srebra. Znaczący wzrost
Indeks trzymiesięczny dla aluminium gwałtownie wzrósł 11 maja wydobycia nastąpił także w należącej do BHP Billiton kopalni
br. do poziomu 3310 $/t. Analitycy z banku Societe Generale, miedzi Escondida oraz w kopalni złota Kinross Gold Crap, nale-
uważają, że: „po raz kolejny rynek aluminium zareagował z opóź- żącej do Berma Gold Corp. Refugio.
nieniem.” W Argentynie odnotowano 7 % wzrost wydobycia, co dało 5,2
Według prognozy Societe Generale aluminium jest w deficycie, Muncji (162 t). Kopalnia srebra Martha, należąca do Coeur de
w wysokości 350 tys. t, a zgromadzone zapasy pozwolą zaspokoić Alene Mines Corp., zwiększyła wydobycie aż o 22 %. Produkcja
światowy popyt przez około 4,2-tygodnia. srebra w Argentynie została dodatkowo wsparta przez kopalnię
John Kemp, specjalista z Sempra Metals, zaznaczył, że według Veladreo, należącą do Barrick Gold Corp.
niego: „zasadniczy wpływ na rozwój sytuacji, na rynku ma przede Wydobycie w Chinach zwiększyło się o 2 %, co pozwoliło na
wszystkim to czy metal jest produkowany w Chinach. W przypad- osiągnięcie poziomu 64,7 Muncji (2011 t). Produkcja pierwotnego
ku aluminium Chiny zareagowały na sytuację na rynku i zwięk- srebra uważana jest za upadającą branżę, głównie ze względu na
szyły produkcję.” dużą liczbę zamykanych kopalń, np. Fengningi Pengjiagou, a tak-
608
że gwałtownego zmniejszenia wydobycia w kopalni Wanquiansi. Chociaż ogólne koszty zwiększyły się, ze względu na wyższą cenę
Srebro jako produkt powiązany z produkcją ołowiu i cynku paliwa i kosztów wydobycia, wzrost ten był stopniowo utrzymy-
utrzymuje silną pozycję na rynku, tak jak silna jest pozycja kopal- wany przez znaczny wzrost ceny metali towarzyszących. W nie-
ni Mengzi, Fankou i Huangshaping. Niższe wyniki uzyskano których przypadkach w skali roku koszty zmalały. Jednak całko-
w zakładach metali nieżelaznych Chenzhou Quiaokou i Baiyin. wite koszty produkcji wzrosły średnio o 0,65 $/uncję do poziomu
W 2005 r. produkcja w Indonezji wyniosła 9,9 Muncji (308 t), co 4,32 $/uncję.
oznacza 16 % wzrost w porównaniu do 2004 r., spowodowany
głównie wysokim wzrostem wydobycia w kopalni Grasberg. REKORDOWE WYNIKI PRODUCENTÓW PLATYNY
W 2005 r. Australia wyprodukowała 77,4 Muncji (2407 t) srebra, FIRMAN C.: PLATINUM PRODUCERS SET RECORDS. MIN. J. 2006,
co oznaczało w ciągu roku wzrost o 5,9 Muncji (184 t.), spowo- 4.08., s. 3, BŁ
dowany m.in. 6 % wzrostem wydobycia w kopalni Cannington, Południowo afrykańscy producenci platyny ustanowili indy-
należącej do BHP Billiton, w kopalniach Mt Isa i McArthur River, widualne rekordy: Aquarius Platinum Ltd rekord produkcji kwar-
należących do Xstrata plc oraz w Ant Minerals Pty Ltd, w której talnej, Anglo American Platinum Ltd — rekord sześciomiesięczny,
wydobycie wzrosło o 40 % co dało 1,8 Muncji (57 t). W tym sa- a Lonmin plc – rekord dziewięciomiesięczny.
mym czasie w kopalni Broken Hill, należącej do Perilya Ltd, wy- Poziom produkcji platynowców w Aquarius Platinum osiągnął
dobycie było na stałym poziomie 1,9 Muncji (59 t). rekordową wielkość 129 162 uncji w czerwcu br., w tym 73 755
W krajach WNP już ósmy rok obserwuje się konsekwentny wzrost uncji palladu i 41 620 uncji rodu. Dla porównania wielkość pro-
wydobycia srebra. Osiągnięto produkcję na poziomie 71,7 Muncji dukcji w analogicznym okresie roku poprzedniego wynosiła —
(2229 t), z czego 59 % pochodziło z Rosji, dalsze 36 % z Kazach- 31 176 uncji palladu i 9504 uncji rodu.
stanu, a 5 % z Uzbekistanu i Armenii. W ostatnim roku w rosyj- W ciągu roku do 30 czerwca 2006 r. wydobycie PGM osiągnęło
skich kopalniach srebra obserwowano silny wzrost wydobycia wielkość 447 693 uncji, w tym 251 643 uncji platyny, 136 547
na poziomie 13 % w skali roku, co dało w wyniku 42,2 Muncji uncji palladu i 38 474 uncji rodu czyli o 37 % więcej, w porówna-
(1314 t). niu do maja 2004 r.
Wydobycie w Kazachstanie wzrosło o imponującą wielkość 3,3 Roczna produkcja PGM w Kroondal, głównej kopalni Aquarius
Muncji (103 t), osiągając najlepszy wynik w ciągu ostatnich Platinum, była na poziomie 434 444 uncji, czyli o ponad 35 %
trzech lat — 25,9 Muncji (805 t). W tym sukcesie duży udział wyższa niż rok wcześniej.
miały Kazakhmys plc i Kazzinc. Inne należące do Aquarius Platinum zakłady, w tym: Marikana —
Polski koncern KGHM Polska Miedź, największy europejski pro- kopalnia odkrywkowa w Bushveld Complex, Mimosa w Zimbab-
ducent srebra, zanotował 7 % spadek wydobycia w skali roku we i zakłady przeróbki Chromite Tailingd Retretment Plant, nale-
i osiągnął wyniki na poziomie 40,0 Muncji (1244 t), będące efek- żące do Kroondal i Marikana, osiągały znacznie lepsze wyniki,
tem ubocznej przeróbki rud miedzi w kopalniach: Lubin, Rudna zarówno w tym kwartale, jak i w całym roku.
i Polkowice-Sieroszowice. W 2005 r. zawartość miedzi w rudzie Uruchomienie pod koniec bieżącego roku wydobycia w Everest
zmniejszyła się o 4 %, ale ze względu na lepsze współczynniki powinno przynieść 225 000 uncji PGM.
odzysku oraz niższe straty w końcowym procesie produkcji, pro-
Wśród notowanych w ciągu ostatnich dziewięciu miesięcy na li-
dukcja koncentratu miedziowego pozostała na stałym poziomie.
ście w Londynie kopalni, rekord produkcji wyniósł 751 759 uncji
Jedyny producent w Szwecji zanotował 2 % spadek, osiągając po-
ziom 9,1 Muncji (284 t). platyny, przy całkowitym wydobyciu 1,48 Muncji PGM, czyli od-
W Afryce zaobserwowano 15 % wzrost produkcji i osiągnięto naj- powiednio o 8,8 % i 11,0 % więcej w porównaniu do analogiczne-
wyższy od czterech lat poziom — 14,1 Muncji (439 t). Trzech go okresu w 2005 r.
największych producentów na kontynencie to: Maroko, RPA oraz Kopalnia Marikana, należąca do Lomin, wyprodukowała 545 443
Republika Kongo, które odnotowały duży wzrost produkcji. uncji platyny (rafinowanej i formie koncentratu), 234 238 uncji
W Maroku nastąpił 10 % wzrost wydobycia, co dało 7,4 Muncji palladu i 81 496 uncji rodu. W Lonmin Lompopo wyprodukowano
(231 t) i związane było głównie z wyższym wydobyciem w ko- 39 994 uncje platyny, 30 251 uncji palladu oraz 5068 uncji rodu.
palni Imiter, należącej do Societe Metallurgique d'Imiter. Anglo Platinum dodatkowo oprócz rekordowego poziomu wydo-
Wzrost w RPA związany był z ogólnym zwiększeniem wydobycia bycia platyny zwiększyło wydobycie i „wypuści na rynek metal
metali podstawowych, natomiast w Kongo nastąpił niesamowity z zapasów”. Wyprodukowano 1,2 Muncje rafinowanej platyny
wzrost wydobycia w wysokości 61 %, dzięki zwiększeniu wydaj- z surowców pochodzących z własnych kopalni oraz dodatkowo
ności w kopalni odkrywkowej, należącej do Anvil Mining. 145 300 uncji rafinowanej platyny z zakupionych koncentratów
Koszty produkcji. Średnie koszty produkcji wzrosły o znaczące PGM. W 2006 r. firma przewiduje wyprodukowanie 2,7÷2,8
24 % lub o 0,67 $/uncję do poziomu 3,28 $/uncję. Zaobserwowa- Muncji platyny. Całkowita produkcja platyny w ciągu ostatnich
no stały wzrost kosztów produkcji u większości producentów do sześciu miesięcy, w tym również z zewnętrznych źródeł, wyniosła
poziomu 4,03 $/uncję. 731 400 uncji oraz 147 200 uncji rodu.
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
SEPARACJA MAŁYCH CZĄSTEK METALI NIEŻELA- magnetycznym wyrażają się w siłach odpychających cząstki me-
ZNYCH Z ZASTOSOWANIEM KĄTOWEGO OBROTO- taliczne i ich oddzielenie od cząstek nieprzewodzących lub od sie-
WEGO BĘBNOWEGO SEPARATORA PRĄDÓW WIRO- bie wzajemnie. Zależna od czasu zmiana pola magnetycznego
WYCH Z MAGNESAMI STAŁYMI może być uzyskana za pomocą różnych urządzeń. Dynamiczne
LUNGU M.: SEPARATION OF SMALL NONFERROUS PARTICLES US- separatory prądów wirowych z magnesami stałymi reprezentują
ING AN ANGULAR ROTARY DRUM EDDY-CURRENT SEPARATOR klasę separatorów, znacząco udoskonalonych w ciągu ostatnich
WITH PERMANENT MAGNETS. INTERNATIONAL JOURNAL OF MI- paru lat, gdzie pole magnetyczne generowane jest przez urządze-
NERALS PROCESSING, 2005, t. 78, nr 1, s. 22÷30, AG
nie z będącymi w ruchu magnesami stałymi. Użycie magnesów
W separatorze prądy wirowe są indukowane w cząstkach metali stałych umożliwia wytwarzanie silnego pola magnetycznego, zna-
nieżelaznych dzięki zmianom pola magnetycznego w aktywnej cząco obniża koszty procesu i upraszcza konstrukcję urządzenia.
strefie separatora. Oddziaływania pomiędzy tymi prądami i polem Separatory prądów wirowych wykorzystuje się do odzysku metali
609
nieżelaznych z różnego rodzaju odpadów, np. rozdrobnionego złomu zawartości siarki. Tego rodzaju paliwo będzie dostępne do 2008 r.
samochodowego, granulowanych kabli energetycznych i stałych Systemy filtrów dieslowskich to połączenie zastosowania odpo-
odpadów komunalnych. wiednich materiałów filtracyjnych z metodami regeneracji.
Opisano nowy typ separatora prądów wirowych z magnesami stałymi W większości regeneracyjnych systemów filtrów dieslowskich
(ang.: ADECS), zaprojektowanego dla wysoko wydajnej separacji stosowana jest regeneracja cieplna. Ponieważ temperatura gazu
mieszanin przewodzących cząstek metali nieżelaznych i cząstek wylotowego w systemie dieslowskim jest za niska, aby utrzymać
nieprzewodzących lub silnie przewodzących i słabo przewodzą- autoregenerację filtra, systemy pasywne obniżają wymaganą tem-
cych cząstek metali nieżelaznych, mniejszych niż 5 mm. peraturę utleniania sadzy, zaś systemy aktywne podwyższają tem-
Separator składa się z poziomego wyoblonego bębna, pokrytego peraturę w filtrze do punktu, w którym wyłapywana sadza zaczy-
szeregiem magnesów trwałych, zorientowanych alternatywnie N-S na się utleniać. Możliwa jest również kombinacja regeneracji pa-
i S-N, umieszczonych skośnie pod przenośnikiem poziomym, sywnej i aktywnej, gdzie filtr z katalizatorem wyposażony jest
współpłaszczyznowo z jego powierzchnią. Osie bębna tworzą kąt rodzaj aktywnego systemu regulacji.
alfa z kierunkiem ruchu taśmy, który zależy od kształtu i wymia- Zadaniem filtrów dieslowskich jest wyłapywanie cząstek stałych
rów cząstek podawanych separacji, ich udziału w odpadach oraz i zatrzymywanie ich do czasu, aż filtr będzie zregenerowany, raczej
od własności fizycznych, np. przewodności elektrycznej. nieregularnie, niż w sposób ciągły. Materiałami na filtry są: mono-
Materiał zasilający wprowadzany jest do aktywnej strefy pola lity ceramiczne, np. kordieryt (2MgO · 2Al2O3 · 5SiO2); włókna
przez przenośnik ponad obrotowym bębnem. Funkcjonowanie se- ceramiczne; filtry ceramiczne, podobne do filtrów papierowych,
paratora opiera się na tzw. zjawisku skokowym silnie przewodzą- formowane w cienkie blachy; ceramiczne pianki filtrujące; filtry
cych cząstek, które odpowiada za ich separację w separatorze z włókien metalowych; filtry ze spiekanych proszków; filtry pa-
AECS. Połączone wzajemne oddziaływanie sił elektromagnetycz- pierowe.
nych, grawitacyjnych i tarcia powoduje, że cząstki materiału zasi- Bardzo dobrym nowym materiałem do filtracji gorących gazów są
lającego opisują różne trajektorie nad powierzchnią taśmy przeno- nanowłókna ceramiczne, wytwarzane w procesie elektroprzędzenia,
śnika w zależności od ich własności fizycznych i opuszczają prze- które mogą pracować w temperaturach 1200÷1800 °C. Włókna te
nośnik po różnych drogach, co prowadzi do ich separacji. Bęben o wymiarach w zakresie od 10 do 1000 nm mogą wyłapywać na-
i przenośnik tworzą kąt alfa w płaszczyźnie poziomej, który jest nocząstki zarówno poprzez dyfuzję elektrostatyczną, jak i w pro-
kątem padania cząstek, zabezpieczając w ten sposób maksymalną cesie bezpośredniego przechwytywania. Nanowłókna mogą pra-
sprawność procesu. Próby doświadczalne przeprowadzono dla cować w „środowiskach agresywnych”, tzn. przy niskim pH, wy-
dwóch mieszanin. Pierwsza z nich obejmowała rozdrobnione od- sokim ciśnieniu i w wysokich temperaturach.
pady kabli elektrycznych. Zawierała 64 % miedzi i 36 % ołowiu, W prace nad systemami dieslowskiego wyłapywania cząstek
o nieregularnych kształtach cząstek i wymiarach od 2,5 do 4 mm. (ang.: DTP — diesel particulate trap) zaangażowane są liczne fir-
Druga zawierała 40 % miedzi i 60 % aluminium o nieregularnych my, zarówno w USA jak i w Europie. Regulacje prawne dotyczące
kształtach cząstek i wymiarach od 2 do 5 mm. Z przeprowa- tego zagadnienia wejdą w życie w USA w 2007 r., a w Europie
dzonych badań i rozważań teoretycznych wynika, że separator w 2010 r.
ADECS pomyślnie oddziela odpady zawierające przewodzące
cząstki metali nieżelaznych i cząstki nie przewodzące oraz silnie
PODSTAWY NOWOCZESNEJ PRZERÓBKI METALI
i słabo przewodzące cząstki metali nieżelaznych. Zaletą separatora
W STANIE PÓŁSTAŁYM
jest jego stosunkowo prosta konstrukcja, niskie koszty i małe stra-
ty w procesie separacji. CZERWINSKI F.: THE BASICS OF MODERN SEMI-SOLID METAL
PROCESSING. JOM 2006, t. 58, nr 6, s. 17÷20, AG
Obecnie istnieje możliwość wyboru technik wytwarzania czę-
FILTRACJA GORĄCYCH GAZÓW: DIESEL — JAK JEST ści o kształtach bliskich końcowym z metali i stopów. Większość
PRZYGOTOWYWANY PRZEMYSŁ FILTRACYJNY? z nich obejmuje przeróbkę metali w stanie stałym (homogenizacja,
FINLEY J.: HOT GAS FILTRATION: DIESEL – HOW PREPARED IS THE przeróbka plastyczna na gorąco i na zimno, kształtowanie, obrób-
FILTRATION INDUSTRY? FILTRATION & SEPARATION 2006, nr 5, ka mechaniczna) lub ciekłym (różne metody odlewania). Liczba
s. 16÷20, AG
i złożoność etapów w procesach prowadzi do wyższych kosztów
W ciągu poprzedniej dekady widoczne spaliny z układów wy- wytwarzania produktu końcowego. W związku z tym prowadzone
dechowych stały się rzadkością, dzięki elektronicznie kontrolowa- są ciągłe poszukiwania technologii, która zredukuje koszty i rów-
nemu wtryskiwaniu i niższej zawartości siarki w paliwach. Śred- nocześnie udoskonali własności produktu.
nia wielkość cząstek wynosi obecnie 10÷1000 nm (0,01÷1 μm), Ostatecznym celem tych poszukiwań jest wytwarzanie w jednym
ale właśnie te mniejsze cząstki stwarzają największe niebezpie- etapie części o różnych kształtach, korzystnej integralności struk-
czeństwo dla zdrowia. turalnej i własnościach porównywalnych do stanu po przeróbce
Ważnym zagadnieniem jest kontrola w spalinach ilości tlenków plastycznej oraz kosztach podobnych do kosztów odlewania.
azotu (NO i NO2 lub NOx). Dieslowskie filtry wydechowe (filtry Przypuszcza się, że wymagania te spełni proces przeróbki metali
wyłapujące cząstki) muszą zredukować całkowite emisje cząstek w stanie półstałym (ang.: SSP).
do bardzo niskich poziomów. Bardzo ważny jest również skład Z procesem SSP związane jest pojęcie tiksotropii. Układ opisywa-
paliwa. Sukcesem „czystej dieslowskiej” technologii w Europie ny jest jako tiksotropowy, gdy redukcja jego własności reologicz-
jest paliwo o niskiej zawartości siarki, zapewniające niskie emisje nych, takich jak: moduł sprężystości, granica plastyczności i lep-
szkodliwych cząstek i mniejsze „spaliny”. W USA, prawdopodob- kość, występuje odwracalnie i izotermicznie w różnym czasie,
nie do 2007 r., będzie szeroko dostępne paliwo o zawartości siarki w zależności od naprężenia ścinającego.
na poziomie 15 ppm. Najczęściej obserwowane zmiany strukturalne, w wyniku których
Nowy rodzaj paliwa dieslowskiego produkowany jest z syngazu zachodzi tiksotropia to te, przy których struktura załamuje się pod
(CO + H2) i zawiera nie tylko bardzo małe ilości siarki oraz wpływem wysokiej prędkości odkształcenia, lecz wraca do po-
związków aromatycznych, ale jako dodatek do konwencjonalnego przedniego stanu przy niskiej prędkości odkształcenia lub w spo-
paliwa efektywnie kontroluje emisje, szczególnie efektywnie re- czynku.
dukując ilość cząstek. Proces SSP jest jednym z wielu technicznych zastosowań tikso-
Technologia „czysty diesel” obejmuje wtryskiwanie paliwa pod tropii. Należy zaznaczyć, że chociaż stopy metali, ścinane w tem-
wysokim ciśnieniem (1500÷2100 bar) bezpośrednio do komory peraturach niższych niż ich temperatury topnienia, są opisywane
spalania. Zapewniono dokładną regulację zawartości NOx oraz jako tiksotropowe, faktycznie wykazują one głównie zachowanie
kontrolę emisji cząstek. Zabezpieczenie wysokiej redukcji cząstek ścinająco-ścieniające, nazywane też pseudoplastycznością, opisu-
będzie wymagało zastosowania paliwa dieslowskiego o ultraniskiej jące obniżenie lepkości ze wzrostem prędkości ścinania. Obydwa
610
terminy są często mylone tak, że w systemach rzeczywistych VIP-12 ALU charakteryzuje się wyjątkową odpornością na od-
trudno oddzielić zależne i niezależne od czasu zachowanie cieczy działywanie kriolitu w wannach do elektrolizy aluminium, a VIP-12
nieniutonowskich. Zachowanie pseudoplastyczne wyjaśnione jest HS o wysokiej wytrzymałości jest szczególnie polecany do zasto-
przez tworzenie aglomeratów/klusterów pozytywnie zorientowanych sowań w wysokich temperaturach.
cząstek stałych przy niskich prędkościach ścinania, gdy wzrasta VIP-12 jest zwartą płytą, składającą się z odwarstwionego wermi-
lepkość. Przypuszcza się, że zmiany są odwracalne, wysokie kulitu, dodatków i krzemianu potasu jako lepiszcza. W uproszczeniu
prędkości ścinania przełamują aglomeraty, redukując lepkość. proces produkcji VIP-12 obejmuje cztery główne operacje: odwar-
Zalety procesu SSP są następujące: niższe zużycie energii, brak stwianie, mieszanie, prasowanie i suszenie. Wermikulit obejmuje
konieczności przenoszenia ciekłego metalu, dłuższa żywotność warstwy krzemianu magnezowo-glinowego położone jedna na
kokili, lepsza wydajność surowców, dzięki słabszemu utlenianiu drugiej, które podczas nagrzewania do temperatury 800÷900 °C
i parowaniu. Szybsza redukcja temperatury poniżej likwidusu rozszerzają się i oddzielają. W wyniku tego procesu zwanego od-
zmienia stosunek ciało stałe/ciecz i własności szlamów, co wpły- warstwianiem, tworzą się bardzo delikatne, małe, podobne do
wa na produkt końcowy, nie tylko na jego wewnętrzną spójność, „broszurek” warstwy wermikulitu o istotnie większej objętości,
ale też na mikrostrukturę. Szlamy mają wpływ na spójność pro- których połączenie powoduje powstanie struktury porowatej,
duktu poprzez redukcję porowatości. Wyższa spójność składników a otrzymane produkty wermikulitowe charakteryzują się niską
pozytywnie wpływa na wszystkie stopy. Udoskonalenie spójności przewodnością cieplną. Wszystkie następne etapy procesu muszą
składników nie tylko podwyższa własności materiału i pozwala na być starannie przeprowadzone tak, aby nie naruszyć struktury wy-
uzyskanie kształtu bliskiego końcowemu, ale też czyni go podat- tworzonych „broszurek”. Odwarstwiony wermikulit, krzemian
nym na obróbkę cieplną. potasu i dodatki mieszane są w specjalnej konstrukcji mikserze,
Zrozumienie różnicy pomiędzy spójnością i mikrostrukturą jest następnie prasowane na płyty, suszone w suszarce kanałowej
nie tylko ważne dla właściwego doboru parametrów przeróbki i utwardzane.
w celu uzyskania maksimum własności już znanych stopów, ale VIP-12 ALU stosowany jest jako warstwa zaporowa w elektroli-
też dla rozwoju nowych stopów do technik półstałych. zerach aluminium. Jest on odporny na wysoką temperaturę i cha-
Przy przemysłowym zastosowaniu procesu SSP wszystkie techno- rakteryzuje się dobrymi własnościami izolacyjnymi, m.in. takimi
logie mogą być podzielone na procesy reo- i tiksoprzeróbki. Znane jak: odporność na działanie kąpieli kriolitowej i stopionego alu-
są również połączenia obu procesów, np. formowanie wtryskowe, minium. VIP-12 ALU nie jest zwilżalny przez stopione alumi-
będące obecnie wiodącą przemysłową techniką dla półstałej ob- nium, a jego odporność na oddziaływanie kriolitu jest wyższa niż
róbki stopów magnezu. Półstałe reo-odlewanie jest efektywnym odporność VIP-12 HS. Z kolei VIP-12 HS charakteryzuje się dwa
środkiem uzyskania szlamów o rozdrobnionej strukturze na po- razy większą wytrzymałością na ściskanie na zimno niż VIP-12
czątku krzepnięcia. Ciągła reokonwersja odbywa się techniką cie- ALU.
kłego mieszania w specjalnie zaprojektowanym reaktorze, który W związku z powyższym producent proponuje stosowanie VIP-12
zapewnia obfite zarodkowanie i wymuszoną konwersję w począt- ALU w przemyśle aluminiowym, szczególnie ze względu na jego
kowych stadiach krzepnięcia. Podczas odlewania sublikwiduso- większą odporność na działanie kriolitu, zaś VIP-12 HS o więk-
wego materiał o wstępnie rozdrobnionym ziarnie zalewany jest do szej wytrzymałości — w innych aplikacjach wysokotemperaturo-
tulei wtryskowej w temperaturach powyżej likwidusa i chłodzony wych np. w przemyśle stalowniczym.
do stanu półstałego przed przeniesieniem do wlewnicy.
Metoda tikso-przeróbki obejmuje dwa etapy: przygotowanie i po- KINETYKA ROZPUSZCZANIA PIERWOTNEJ RUDY
nowne nagrzanie wlewka oraz kształtowanie części. Jeżeli proces CHALKOPIRYTOWEJ W ROZTWORZE PODCHLORYNU
kształtowania prowadzony jest w zamkniętej matrycy nosi nazwę
IKIZ D., GULFEN M., AYDIN A. O.: DISSOLUTION KINETICS OF
odlewania tiksotropowego. Jeżeli wlewnica podczas tej operacji PRIMARY CHALCOPYRITE ORE IN HYPOCHLORITE SOLUTION.
jest otwarta, proces nosi nazwę kucia tiksotropowego. Jakkolwiek MINERALS ENGINEERING 2006, t. 19, nr 9, s. 972÷974, AG
reo-odlewanie zostało odkryte wcześniej, metody tiksotropowe Badano kinetykę rozpuszczania rudy chalkopirytowej po okre-
zostały wcześniej wprowadzone do przemysłu i dominują nad me- śleniu optymalnych warunków ługowania. Ruda pochodziła ze
todami reo-odlewania dzięki swym niższym kosztom. złoża Artvin-Murgul (Turcja) i składała się z kwarcu, chalkopiry-
tu, pirytu i innych minerałów. Zawierała m.in.: 69,85 % SiO2,
NOWA GENERACJA IZOLACJI VIP-12 DO ELEKTROLI- 3,00 % Cu, 11,5 % Fe, 11,67 % S.
ZERÓW ALUMINIUM Jako środek czyszczący i dezynfekujący w eksperymentach zasto-
WEIBEL R., FELDSTEDT M.: NEW GENERATION OF VIP-12 INSULA- sowano roztwór podchlorynu o czystości technicznej. Aktywny
TION FOR ALUMINIUM REDUCTION CELLS. ALUMINIUM 2006, t. 82, chlor oznaczono w roztworze metodą miareczkowania jodome-
nr 5, s. 430÷432, AG
trycznego. Roztwór rozcieńczano do różnych stężeń, a pH regu-
Firma Skamol A/S produkuje wysokotemperaturowe materiały lowano dodatkiem roztworu kwasu solnego.
izolacyjne, których największym odbiorcą jest przemysł alumi- Ługowanie prowadzono przy ciśnieniu atmosferycznym, w zlewce
niowy, w tym m.in. cegły typu Moler (z ziemi okrzemkowej), ce- lub balonie, w kąpieli o stałej temperaturze z wykorzystaniem
gły z perlitu, płyty z krzemianu wapnia, wermikulitu i węglika mieszadła magnetycznego. Zawartości Cu2+ i Fe3+ w roztworze
krzemu. Od ponad dwudziestu lat produkowany w firmie materiał
ługowniczym analizowano metodą atomowej spektrometrii ab-
izolacyjny typu VIP-12 jest z powodzeniem stosowany w przemy-
sorpcyjnej. Na podstawie uzyskanych wyników badań procesu
śle aluminiowym do izolacji dna elektrolizerów. Opracowano zło-
żone płyty, składające się z warstw VIP-12 sklejonych razem określono optymalną wielkość pH na 5. Podczas rozpuszczania
z płytami z krzemianu wapnia lub lekkimi płytami z wermikulitu. pH obniżało się, stężenie podchlorynu wynosiło 0,2 M dla stosun-
VIP-12 początkowo dostarczano w postaci standardowo przycię- ku substancja stała/ciecz 4 g/L, tworzyło się 53,5 % siarczanu
tych płyt. Dopiero w późniejszym okresie rozpoczęto dostarczanie i rozpuszczało od 40 do 80 % miedzi w czasie od 1 do 15 minut.
płyt spełniających indywidualne wymagania odbiorców. Cały czas Możliwe reakcje rozpuszczania to:
prowadzono prace nad ulepszeniem wytwarzanych produktów. (1) HClO(aq) + HCl(aq) ↔ Cl2(aq) + H2O(c) oraz
Badano osiągi VIP-12 z dodatkami różnych substancji, analizując (2) Cu2S·Fe2S3(s) + 17Cl2(aq) + 16 H2O(c) → 2CuCl2(aq) + 2FeCl3(aq)
m.in. takie parametry, jak: odporność na działanie kąpieli krioli- + 4H2SO4(aq) + 24HCl(aq).
towej i stopionego aluminium, skurcz liniowy po ponownym na- Stwierdzono, że prędkość rozpuszczania kontrolowana jest proce-
grzewaniu, wytrzymałość na ściskanie na zimno itd. sem dyfuzji przez warstwę produktu. Obliczona energia aktywacji
W wyniku przeprowadzonych badań opracowano dwa produkty wynosi 19,88 kJ/mol. Duża zawartość krzemionki w chalkopirycie
nowej generacji: VIP-12 ALU i VIP-12 HS. i pośredni produkt siarkowy kontrolują proces rozpuszczania.
611
ZASTOSOWANIE MATERIAŁÓW Z GRADIENTEM Utleniony stop Zr-Nb, w porównaniu ze stopami obecnie stoso-
FUNKCJONALNYM W MEDYCYNIE wanymi w medycynie, charakteryzuje szereg zalet, w tym m.in.:
NARAYAN R. J., HOBBS L. W., CHUNMING JIN, AFSANEH RABIEI: niski moduł sprężystości materiału, wysoka twardość, niski współ-
THE USE OF FUNCTIONALLY GRADIENT MATERIALS IN MEDICINE. czynnik tarcia i wysoka odporność na zużycie warstwy tlenkowej.
JOM 2006, nr 7, s. 52÷56, AG Badania twardości wykazały, że twardość utlenionej warstwy Zr-Nb
Materiały z gradientem funkcjonalnym wytwarzane są głów- jest ponad dwa razy wyższa niż twardość odlewniczego stopu Co-Cr
nie poprzez ciągłą zmianę: morfologii substancji rozproszonej, oraz poddanego przeróbce plastycznej stopu Ti-Al-V.
stopnia zagęszczenia materiału, struktury krystalicznej poszcze- Współczynnik tarcia utlenionego stopu Zr-2,5%Nb w porównaniu
gólnych składników materiału, bądź składu chemicznego materia- do bydlęcej chrząstki stawowej jest 30 % niższy niż stopu Co-Cr.
łu, co może zapewniać unikalną funkcjonalność biologiczną, che- Z kolei badania odporności na zużycie utlenionego stopu Zr-Nb
miczną lub mechaniczną i osiągi w urządzeniach medycznych na- i odlewniczego stopu Co-Cr w stosunku do polietylenu wykazały,
stępnej generacji. że współczynnik tarcia utlenionego Zr-Nb jest 50 % niższy niż
Struktury z gradientem funkcjonalnym występują w naturze. Są to stopu Co-Cr. Badania zużycia polimetylometakrylanu w stosunku
np. kości posiadające strukturę nanokompozytu typu polimer-nieorga- do utlenionego stopu Zr-Nb i odlewniczego stopu Co-Cr wykazały,
niczny materiał ceramiczny z gradientem funkcjonalnym. że zużycie utlenionego stopu Zr-Nb stanowiło 1/5000 zużycia stopu
Metale i stopy oraz materiały ceramiczne z gradientem funkcjo- Co-Cr. Inne materiały, stosowane do zastępowania kości to cienkie
nalnym znajdują coraz większe zastosowanie w medycynie, np.: warstwy hydroksyapatytu — Ca10(PO4)6(OH)2 oraz kompozyty me-
stop Co-Cr-Mo, który zużywa się ze średnią prędkością 0,02÷0,06 tali z węglem diamentopodobnym (ang.: diamond like carbon DLC).
mm w ciągu 10 lat czy też stop Ti-Al-V bardziej podatny na zuży- DLC posiada wysoką twardość, odporność na korozję i zużycie,
cie mechaniczne, szczególnie na granicy faz z polietylenem. niskie tarcie i dobrą odporność na zadrapanie. Wykazano m.in., że
Przyczyną uszkodzeń protez np. biodra, sporządzonych z materia- stop Co-Cr-Mo pokryty DLC charakteryzuje się prędkością koro-
łu typu metal-polietylen jest toksyczność materiałów, z których zji 105 niższą niż stop Co-Cr-Mo bez takiej powłoki. W celu zmo-
zostały one wykonane. Na podstawie przeprowadzonych badań dyfikowania własności cienkich warstw DLC wprowadzano różne
wykazano, że cząstki stopu Co-Cr-Mo są bardziej toksyczne dla pierwiastki, w tym m.in. : Au, Cr, Cu, Si, O, W, Ti, Fe, Pt, Nb, Ni,
tkanek niż cząstki polietylenu czy też stopu Ti-Al-V. Si, Sn i Ta.
Moduł sprężystości stopu Co-Cr-Mo wynosi 220 GPa, zaś stopu Opracowano kompozyty srebro-cienkie warstwy DLC i tytan-
Ti-Al-V — 110 GPa. Ten ostatni stop wykazuje korozję szczeli- -cienkie warstwy DLC z gradientem funkcjonalnym. Materiały te
nową przy mocowaniu cementem polimetylometakrylanowym. charakteryzują się redukcją zawartości atomów metalu z granicy
Najtwardszym materiałem zastępczym dla kości jest tlenek cyrko- faz podłoże-warstwa do powierzchni warstwy. Względnie wysoka
nu. Odporna na zużycie warstwa powierzchniowa tlenku cyrkonu zawartość atomów metalu przy granicy faz warstwa-podłoże za-
może być tworzona na względnie ciągliwych stopach Zr-Nb z za- pewnia udoskonaloną adhezję i odporność na zużycie, a względnie
stosowaniem procesu utleniania termicznego. Stop Zr-2,5%Nb jest niska zawartość atomów metalu przy powierzchni warstwy zapewnia
maksymalną twardość i moduł Younga. Srebro w kompozycie sre-
biokompatybilny, charakteryzuje go wysoka wytrzymałość oraz
bro-DLC może zapewniać własności antybakteryjne w zastosowa-
moduł sprężystości 100 GPa. Proces utleniania, podczas którego
niach medycznych. Obecność srebra wpływa na transport elektro-
na powierzchni stopu Zr-Nb tworzy się warstwa ZrO2, zwykle nów w komórkach i niszczy enzymy bakteryjne.
prowadzony jest w obecności suchego tlenu, w przedziale tempe- Kompozyty DLC-srebro-platyna wykazują znaczną sprawność
ratur od 590 do 700 °C. antymikrobiologiczną w stosunku do bakterii Staphylococcus bac-
Zjawisko dyfuzji tlenu kontroluje mechanizm utleniania. We- teria. Warstwy DLC-srebro o grubości 1,0÷1,2 mikrom nakładano
wnętrzny wzrost warstw ZrO2 kontrolowany jest poprzez prędkość na stop Ti-Al-V i oznaczano ich mikrostrukturę atomową. Uzy-
dyfuzji tlenu w warstwy najbliższe granicy faz tlenek/stop. War- skane własności porównywano z własnościami kompozytów wę-
stwa ZrO2 o grubości ok. 5 mikrom zawiera ziarna o szerokości glik wolframu/DLC i węglik tytanu/DLC oraz DLC-miedź. War-
40 nm i długości 200 nm i posiada strukturę gwarantującą dosko- stwy kompozytowe DLC-srebro wykazują wyjątkową odporność
nałe własności mechaniczne. na zużycie przy prędkościach zużycia ok. 10–7 do 10–8/N/m.
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi
światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2006÷2008
27 lutego÷1 marca 2007, Wiesbaden, Niemcy 12÷16 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
Filtech 2007 International Conference and Exhibition GIFA, METEC, Thermprocess, NEWCAST
612
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122 www.ceramics.org
Tel.0211/4560-01
24÷28 lutego 2008, Cape Town (RPA)
25÷30 sierpnia 2007, Toronto, Kanada Lead and Zinc 2020
Copper 2007/Cobre 2007 Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122 www.saimm.co.za
Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik —AW
REWIEV
Druty ze stali i stopów specjalnych (Łuksza J., Skołyszewski A., i specjalne, jak również podstawy konstrukcji i produkcji ciągadeł
Witek F., Zachariasz W. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, oraz istotne w eksploatacji zasady i metody ich regeneracji.
Warszawa 2006). Rozdział szósty poświęcony jest mało znanej, a z uwagi na istotne
znaczenie tribologiczne i eksploatacyjne roli smarów i podkładów
W książce omówiono zagadnienia związane z podstawami ciągarskich wraz z opisem metod badań ich jakości oraz oceny
teoretycznymi oraz technologii produkcji i głębokiego przetwór- technologicznej efektywności działania.
stwa drutów. Mając na uwadze obserwowany w ostatnich latach W rozdziale siódmym przedstawili Autorzy przejrzyście opisane
szybki i szeroki rozwój postępu technicznego w światowej pro- charakterystyki drutów ze stali i stopów specjalnych, zaś w rozdziale
dukcji i gospodarce przemysłowej wyrobów hutniczych, a szcze- ósmym podstawowe dane technologii procesów ich wytwarzania.
gólnie w zakresie materiałów high-tech, ukazanie się tej książki na Interesujące i niestety mało eksponowane dotychczas w publikato-
krajowym rynku wydawniczym przyjąć należy z uznaniem i za- rach dane o przetwórstwie drutów stosowanych w różnych gałę-
dowoleniem. Wysoką rangę książki podnosi fakt, że jej autorami ziach produkcji, jak również drutach bardzo cienkich i supercien-
są nauczyciele akademiccy i pracownicy naukowi Zakładu Prze- kich zawierają obszerne rozdziały 9 i 10.
róbki Plastycznej na Wydziale Inżynierii Metali i Informatyki Duże znaczenie zwłaszcza dla PT. Czytelników przemysłu metali
Przemysłowej Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie o uzna- nieżelaznych mają te rozdziały, w których Autorzy na wysokim
nym autorytecie naukowym i wieloletniej, twórczej współpracy poziomie i w sposób wyczerpujący przedstawiają interesujące da-
z przemysłem. W oparciu o wieloletnie doświadczenie i szeroką ne o przetwórstwie drutów do produkcji: elementów giętych,
oraz owocną współpracę Autorów książki z przemysłem przed- gwoździ, wkrętów, nitów, zawleczek, skobli, sprężyn, lin i łańcu-
stawiono na wysokim poziomie merytorycznym i edytorskim, chów oraz innych wyrobów z drutów.
w sposób wyczerpujący, wiadomości związane z teorią procesów Ostatnią część obu tych rozdziałów obejmują interesujące oraz
ciągnienia drutów oraz technologią ich wytwarzania i dalszym nowe dane o technologii i właściwościach drutów cienkich i su-
głębokim ich przetwórstwem. Poza teorią i technologią ciągarstwa percienkich
w książce omówiono ponadto maszyny ciągarskie i osprzęt techno- Książkę zamyka wartościowy wykaz literatury obejmujący 130
logiczny, narzędzia oraz smary ciągarskie i podkłady podsmarowe. pozycji z lat 1955÷2003, w tym 41 zagranicznych.
Książka zawiera 618 stron tekstu, 368 rysunków i fotografii W imieniu PT. Czytelników naszego czasopisma oraz pracow-
oraz 128 tablic. W przedmowie oraz rozdziale pierwszym przed- ników przemysłu metali nieżelaznych pozwalam sobie podkreślić
stawiono wprowadzenie w tematykę ciągarstwa drutów oraz krót- przydatność przedmiotowej książki dla pracowników tego prze-
ką charakterystykę przemysłu ciągarskiego, jak również interesu- mysłu oraz, jak sądzę, również przemysłu wyrobów metalowych
jące kryteria podziału i klasyfikacji drutów oraz materiałów wsa- i kablowego.
dowych do ich produkcji wraz z naświetleniem ich przeznaczenia Książka wypełnia lukę istniejącą w piśmiennictwie krajowym
i zastosowania. z tego zakresu, przy czym na podkreślenie zasługuje fakt ujęcia
Rozdział drugi zawiera zwięzły i przejrzysty zarys teorii pro- w tekście najnowszych osiągnięć krajowej i światowej nauki
cesów ciągnienia drutów. W rozdziale 3 Autorzy przedstawiają w przedmiotowym zakresie.
podstawy konwencjonalnych i niekonwencjonalnych procesów Dane zawarte w tekście mogą i powinny znaleźć wykorzystanie
ciągnienia drutów, zaś rozdział czwarty obejmuje interesujące w praktyce inżynierskiej.
i szerokie omówienie maszyn i osprzętu technologicznego tej ga- Książka przeznaczona jest zarówno dla pracowników nauki jak
łęzi produkcji. i inżynierów pracujących w produkcji przemysłowej oraz w jed-
Tematyka rozdziału piątego zawiera wyczerpujący opis narzędzi nostkach zaplecza naukowo-badawczego oraz projektowo-kon-
ciągarskich, a więc ciągadła monolityczne, składane rolkowe strukcyjnego.
ZBIGNIEW MISIOŁEK
613
Światowy rynek metali
nieżelaznych
WYDARZENIA GOSPODARCZE
PODWOJENIE ŻYWOTNOŚCI KOPALNI LUMWANA Phelps Dodge Corp. rozpoczyna od sierpnia 2006 r. prace budow-
Equinox doubles Lumwana life, raises costs, Mining Journal, 7 July 2006, p. 9; lane w kopalni miedzi Safford w Arizonie. Safford ma być pierw-
Metal Bulletin, 17 July 2006, p. 10 szą nową kopalnią miedzi w Stanach Zjednoczonych od ponad
Equinox Minerals Ltd otrzymało uaktualnienie zasobów geo- 30 lat. Produkcja zakładu ma wynieść 110÷120 tys. Mg miedzi/r.,
logicznych i przemysłowych projektu miedzi Lumwana w Zambii, a nakłady na realizację inwestycji są szacowane na 550 mln $.
obejmującego złoże Malundwe i Chimiwungo. Zasoby pewne
i prawdopodobne złoża Malundwe wynoszą obecnie 121,1 mln ŁUGOWANIE RUDY Z PROJEKTU KAPULO
Mg rudy o średniej zawartości 0,95 % Cu, a złoża Chimiwungo Kapulo’s copper oxide leachable, Mining Journal, 14 July 2006, p. 11
200,2 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,64 % Cu (przy zawar-
Mawson West Ltd podczas próbnego ługowania tlenkowej ru-
tości brzeżnej 0,2 % Cu). Zasoby tych złóż wzrosły o odpowied-
dy z projektu miedzi Kapulo w Demokratycznej Republice Kongo
nio 28 i 70 %, w wyniku czego okres funkcjonowania projekto-
uzyskało odzysk metalu na poziomie 90 %. Mawson realizuje
wanej kopalni podwoił się i wynosi obecnie 37 lat, a nakłady in-
opcję na nabycie od Anvil Mining Ltd 65 % udziałów w projekcie
westycyjne wzrosły z 483 do 762 mln $. Średnioroczna produkcja
poprzez wydatkowanie 4 mln $ w latach 2006÷2010. Zawartość
z projektu ma wynieść 150 tys. Mg Cu.
metalu w rudzie waha się od 3,8 do 11,0 %.
KONGIJSKIE PROJEKTY ANVIL
Anvil moves ahead on its DRC projects, Mining Journal, 7 July 2006, p. 10; SYTUACJA NA RYNKU MIEDZI
Mining Engineering, July 2006, p. 14 Copper deficit divergence, Mining Journal, 21 July 2006, p. 4
Anvil Mining Ltd rozpoczęło realizację trzyetapowego projek- Według International Copper Study Group (ICSG) nadwyżka
tu rozbudowy kopalni miedzi Dikulushi w Demokratycznej Repu- podaży miedzi nad popytem na ten metal wyniosła w okresie
blice Kongo (DRC). Projekt polega na pogłębianiu istniejącej ko- styczeń÷kwiecień 2006 r. 77 tys. Mg w porównaniu z deficytem
palni odkrywkowej, eksploatowanej od 2002 r. Spółka realizuje 126 tys. Mg w analogicznym okresie 2005 r. Z kolei Bloomsbury
obecnie w DRC również projekt zagospodarowania odpadów Minerals Economics (BME) oszacowało, że nadwyżka ta wynio-
miedzi Kulu oraz projekt miedzi i kobaltu Kinsevere, dla którego sła 85 tys. Mg.
studium wykonalności zostanie ukończone w III kwartale 2006 r.
Produkcja z tego projektu ma wynieść 30 tys. Mg, a docelowo PLAN ROZBUDOWY HUTY NKANA
60 tys. Mg miedzi katodowej/r.
Nkana smelter ok, Mining Journal, 21 July 2006, p. 7
BUDOWA ZAKŁADU PRZERÓBCZEGO KINSENDA Projekt rozbudowy huty Nkana, należącej do Konkola Copper
Mines plc, uzyskał poparcie zambijskiego rządu. Spółka zakłada
Kinsenda construction, Mining Journal, 7 July 2006, p. 11; Metal Bulletin, 10
July 2006, p. 10 podwojenie wydajności zakładu do 300 tys. Mg rudy/r. do połowy
2008 r. Problemem do rozwiązania pozostaje ustalenie nowej lo-
Copper Resources Corp. (CRC) rozpoczęło budowę nowego kalizacji zakładu.
zakładu przeróbczego na projekcie miedzi Kinsenda w Demokra-
tycznej Republice Kongo, w którym posiada 75 % udziałów. Za-
kład będzie przerabiać 1,2 mln Mg rudy/r. o średniej zawartości ROZBUDOWA KOPALNI HUCKLEBERRY
5,1 % Cu i produkować koncentrat miedziowy o zawartości mie- Huckleberry green, Mining Journal, 21 July 2006, p. 8
dzi 45 % (54 tys. Mg Cu/r.). Nakłady inwestycyjne mają wynieść Huckleberry Mines Ltd rozpoczęło realizację planowanej roz-
23 mln $. budowy kopalni miedzi o tej samej nazwie w Kolumbii Brytyj-
skiej. Spółka będzie eksploatować bogato okruszcowaną strefę
BUDOWA KOPALNI SAFFORD Main Pit projektu, dzięki czemu okres funkcjonowania zakładu
Safford work to start, Mining Journal, 14 July 2006, p. 1; Metal Bulletin, wydłuży się o 2 lata i potrwa do 2010 r. Zasoby projektu wzrosną
17 July 2006, p. 10 o 16 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,37 % Cu.
614
WZNOWIENIE PRACY KOPALNI CANANEA wartych kontraktów o charakterze długookresowym (ponad 5 lat).
Cananea resumes, Mining Journal, 21 July 2006, p. 8; Metal Bulletin, 17 July
2006, p. 11, 24 July 2006, p. 10, 31 July 2006, p. 9 SPADEK PRODUKCJI CHIŃSKICH HUT
Grupo México SA de CV wznowiło pracę kopalni miedzi Cana- Chinese cuts smelters, Mining Journal, 28 July 2006, p. 8; Metal Bulletin, 24
nea w meksykańskim Sonora State po zakończeniu 7-tygodniowego July 2006, p. 10
strajku jej pracowników. Załoga zakładu powróciła do pracy po Osiem chińskich hut miedzi zmniejszyło produkcję z powodu
tym, jak Grupo México zwolniło ok. 2 tys. strajkujących pracow- niskich opłat za przeróbkę i rafinację (TC/RC) importowanego
ników sąsiedniej kopalni La Caridad. Akcja protestacyjna trwała koncentratu miedziowego od zagranicznych dostawców. Huty te
w tym zakładzie od marca 2006 r. Straty produkcyjne La Caridad wymagają opłat TC/RC na poziomie 100 $/Mg i 0,10 $/lb dla im-
oszacowano na 35 tys. Mg miedzi w koncentracie i 6 tys. Mg ka- portowanego koncentratu, podczas gdy oferenci proponują odpo-
tod miedziowych. wiednio 80÷90 $/Mg i 0,08÷0,09 $/lb.
615
do 7 mln Mg/r. Kazachstanie. Spółka planuje wyprodukować w 2006 r. 230÷250
tys. oz złota przy kosztach operacyjnych niższych niż 210 $/oz.
PLANY ROZWOJU EASTERN COPPER W I połowie 2006 r. trzy kazachstańskie kopalnie spółki, Aksu,
China’s Eastern Copper Co. to push up output by 40,000 tpy over next year, Bestobe i Zholymbet, wyprodukowały łącznie 95 160 oz Au.
Metal Bulletin, 17 July 2006, p. 11
Eastern Copper Co., spółka zależna Huludao Nonferrous Me- GLENCAIRN NABYWA KOPALNIĘ LA LIBERTAD
tals Group, planuje zwiększyć w przeciągu 12 miesięcy produkcję La Libertad acquired, Mining Journal, 14 July 2006, p. 7
miedzi z 60 tys. Mg do 100 tys. Mg/r. Spółka podpisała z Ausmelt Glencairn Gold Corp. zakończyło proces nabycia od Yamana
umowę dotyczącą wykorzystania nowej technologii hutniczej. Gold Inc. kopalni złota La Libertad w Nikaragui oraz 60 % udzia-
Projekt zwiększenia produkcji będzie kosztował Eastern Copper łów w złożu złota Cerro Quema w Panamie. Spółka posiada od-
420 mln juanów (52,5 mln $). krywkową kopalnię Bellavista na Kostaryce, produkującą 60 tys.
oz Au/r., oraz 95 % udziałów w podziemnej kopalni Limon w Ni-
METODY REDUKCJI CZĄSTEK PYLASTYCH PRZY karagui, wytwarzającej 40 tys. oz Au/r. Kopalnia La Libertad wy-
PRODUKCJI KAMIENIA MIEDZIOWEGO produkowała w 2005 r. 34 tys. oz złota.
Study of substantial dust composition in converting of copper matte, Cwietnyje
Mietałły, 6.2006, p. 13-17 MERIDIAN INWESTUJE W CHILE
Artykuł szeroko opisuje metodykę redukcji cząstek pylastych Meridian investment, Mining Journal, 21 July 2006, p. 3
powstających w procesie wytwarzania miedzi konwektorowej, na Meridian Gold Inc. zainwestuje 100 mln $ w rozbudowę ko-
etapie produkcji kamienia miedziowego. Zaprezentowano również palni złota Pedro Valencia w Chile, którą planuje przejąć w ra-
cykl odpylania w zakładach przeróbki niklu Severonickel. mach nabycia Minera Florida S.A., jej operatora. W 2005 r. kopal-
nia wyprodukowała 70 tys. oz złota przy kosztach operacyjnych
DOBRE WYNIKI KOPALNI CODELCO na poziomie 200 $/oz.
Chilean copper duo, Mining Magazine, July 2006, p. 12-13
Zaprezentowano działalność dwóch z trzech najproduktywniej- SPADEK PRODUKCJI KOPALNI KUMTOR
szych kopalni Codelco — El Teniente i Andina w rejonie Santiago Less from Kumtor after slide, Mining Journal, 21 July 2006, p. 4
w Chile. W 2005 r. Andina wyprodukowała 248 tys. Mg miedzi, Centerra Gold Inc. zmodyfikowało swoje prognozy dotyczące
a El Teniente, największa podziemna kopalnia tego metalu na świe- produkcji kopalni odkrywkowej Kumtor w Kirgistanie na skutek
cie, 438 tys. Mg Cu. Na koniec 2006 r. Codelco planuje rozpocząć osunięcia mas ziemnych. Produkcja kopalni ma wynieść w 2006 r.
pilotażowe ługowanie na hałdzie ubogiej, siarczkowej rudy wydo- 300 tys. oz Au przy kosztach operacyjnych na poziomie 530 $/oz
bywanej w Andina. w porównaniu z 410÷420 tys. oz Au przy kosztach rzędu 370÷380
$/oz w poprzednim oszacowaniu.
PLANY WOBEC PROJEKTU FABOLIDEN
Faboliden study, Mining Journal, 7 July 2006, p. 9 POLYUS NABYWA UDZIAŁY W MATROSOV MINE
Lappland Goldminers AB otrzymało niezależne studium moż- Polyus ups stake, Mining Journal, 21 July 2006, p. 7
liwości dla realizacji projektu Faboliden w Szwecji. Opracowanie Rosyjski producent złota OJSC Polyus Gold zwiększył swoje
przewiduje podziemną eksploatację złoża o zasobach wynoszą- udziały w OJSC Matrosov Mine do 93,3 % za kwotę 1,35 mld Rb
cych 15 mln Mg rudy o średniej zawartości złota 1,5 g/Mg, zale- (14 mln $). Matrosov posiada koncesje na eksplorację i eksploata-
gającego na głębokości między 200 a 350 m (docelowo 500 m). cję złoża złota Natalka w regionie Magadan w Rosji.
Przy wydobyciu na poziomie 5 mln Mg rudy/r. odzysk metalu ma
sięgnąć 87 %.
ZAGOSPODAROWANIE ZŁOŻA JEROOY
EKSPLOATACJA ZŁOŻA BLAGODATNOYE Jerooy licence awarded, Mining Journal, 21 July 2006, p. 9
Blagodatnoye approved, Mining Journal, 7 July 2006, p. 9 Jerooyaltyn, kirgiska spółka należąca w 40 % do Kyrgyzaltyn
i w 60 % do Global Gold GmbH, otrzymała od Krajowej Agencji
OJSC Polyus Gold podjęło decyzję o eksploatacji złoża Bla-
Geologii i Zasobów Mineralnych koncesję na zagospodarowanie
godatnoye w Krasnojarsku. Zasoby złota w złożu są szacowane na
złoża złota Jerooy. Walka o koncesję trwała pomiędzy Global
8,1 mln oz. Wydobycie ma wynieść 6 mln Mg rudy/r., począwszy
Gold i Oxus Gold od maja 2006 r.
od 2010 r., a planowana produkcja złota 385 tys. oz/r.
616
z projektu ma wzrosnąć do 200 tys. oz złota/r., a docelowo do 600 i potoku Barney Creek. Przekształcenie kopalni będzie kosztować
tys. oz Au/r. 66 mln $ i wydłuży okres jej funkcjonowania o 25 lat.
617
INWESTYCJE LIONORE Jubilee-Inco off-take, Mining Journal, 28 July 2006, p. 8
LionOre completes expansion, Mining Journal, 7 July 2006, p. 7 Jubilee Mine NL zawarło z Inco Ltd porozumienie dotyczące
LionOre Mining International Ltd zrealizowało swój plan sprzedaży spółce koncentratu niklu z projektu Cosmos w Zachod-
rozwoju „Project 5 Million” wobec zakładu Tati Nickel w Botswanie, niej Australii. Umowa obejmuje okres od 1 października 2006 r.
w którym posiada 85 % udziałów. Dzięki unowocześnieniu parku do 30 września 2007 r. W okresie lipiec 2005÷czerwiec 2006 ko-
maszynowego w kopalni odkrywkowej Phoenix i wyeliminowaniu palnia Cosmos wyprodukowała 11 400 Mg niklu w koncentracie.
wąskich gardeł zwiększono wydobycie z 3,6 do 5 mln Mg rudy/r.,
a Tati Nickel podniosło produkcję z 12 500 Mg do 14 500 Mg ni- CITIC BUDUJE NAJWIĘKSZĄ KOPALNIĘ KOBALTU
klu/r. W CHINACH
Citic starts construction of China’s largest cobalt mine, Metal Bulletin, 24 July
ZAWIESZENIE PRACY HUTY FENI III 2006, p. 12
FeNi III suspended, Mining Journal, 7 July 2006, p. 7; Metal Bulletin, 10 July China Anhua Group, spółka zależna Citic Group, rozpoczęła
2006, p. 8 budowę kopalni na projekcie kobaltu i miedzi Dahenglu w chiń-
PT Antam Tbk z powodu wycieku z pieca zawiesiło pracę nie- skiej prowincji Jilin. Zakład ma przerabiać 10 tys. Mg rudy/dobę
dawno oddanej do eksploatacji huty żelazoniklu FeNi III na wy- i stać się największym producentem kobaltu w Chinach. Dahenglu
spie Sulawezi. W związku z tym spółka zmniejszyła planowaną będzie produkować 1600 Mg kobaltu, 5000 Mg miedzi, ok. 900
produkcję niklu w 2006 r. z 19 tys. Mg do 13÷16 tys. Mg. Mg niklu i 900 Mg cynku/r. w 15÷20-letnim okresie funkcjono-
wania zakładu.
LIONORE NABYWA NIKKELVERK
Nikkelverk loan, Mining Journal, 7 July 2006, p. 16 ZAWIESZENIE PRACY KOPALNI VOISEY’S BAY
LionOre Mining International Ltd otrzymało od BNP Paribas Inco shuts down Voisey’s Bay, Metal Bulletin, 31 July 2006, p. 9
pożyczkę w kwocie 410 mln $ celem sfinansowania nabycia od Inco Ltd zawiesiło dnia 27 lipca 2006 r. działalność kopalni
Falconbridge Ltd rafinerii niklu Nikkelverk. Transakcja ma objąć niklu Voisey’s Bay na półwyspie Labrador po rozpoczęciu akcji
400 mln $ w gotówce i 49,1 mln akcji LionOre o wartości 250 mln $. strajkowej pracowników spółki (25 % załogi). Nie wiadomo, jakie
kopalnia zanotuje straty produkcyjne w wyniku strajku, ale zakład
WSTĘPNE STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU miał planowo wytworzyć w 2006 r. 110÷120 mln lb Ni.
KEIVITSA
Keivitsa study positive for SML, Mining Journal, 21 July 2006, p. 11 PROBLEMY PRODUKCYJNE BHPB
Scandinavian Minerals Ltd (SML) otrzymało wstępne studium BHP finally admits nickel production problems, Metal Bulletin, 31 July 2006,
wykonalności dla projektu niklu, miedzi i metali z grupy platy- p. 14
nowców Keivitsa w Finlandii. Opracowanie przewiduje odkryw- BHP Billiton potwierdziło, że spółkę dotknęły problemy pro-
kową eksploatację 4,5 mln Mg rudy/r. i produkcję koncentratów dukcyjne w rafinerii niklu Queensland Nickel w Yabulu w Austra-
niklu oraz miedzi. Zasoby pewne Keivitsa wynoszą 56,2 mln Mg lii. W II kwartale 2006 r. zakład wyprodukował 4300 Mg niklu
rudy o średniej zawartości 0,295 % Ni, 0,415 % Cu, 0,014 % Co, w porównaniu z 8900 Mg w analogicznym okresie 2005 r. i 7000
0,14 g/Mg Au, 0,20 g/Mg Pd i 0,31 g/Mg Pt. Mg w I kwartale 2006 r. Redukcja produkcji rafinerii jest spowo-
dowana problemami technicznymi zakładu i mniejszymi zawarto-
POROZUMIENIE JUBILEE I INCO ściami metalu w rudzie.
INFORMACJE GIEŁDOWE
FINANSOWANIE PROJEKTÓW W DRC Xstrata raises the stakes, Mining Journal, 14 July 2006, p. 1, 21 July 2006, p. 1,
28 July 2006, p. 1; Metal Bulletin, 17 July 2006, p. 8, 24 July 2006, p. 8; Min-
Steinmetz to raise US$500m for DRC, Mining Journal, 7 July 2006, p. 15;
ing Engineering, July 2006, p. 18
Metal Bulletin, 10 July 2006, p. 8
Nikanor plc zaplanowało na 17 lipca 2006 r. emisję akcji na Xstrata plc podniosła wartość swojej gotówkowej oferty prze-
londyńskim rynku AIM. Dochód brutto z emisji ma wynieść 500 jęcia Falconbridge Ltd z 52,50 C$/akcję na 59,00 C$/akcję spółki.
mln $ i posłuży finansowaniu rozwoju projektów miedzi i kobaltu Przedłużono również termin ważności oferty z 7 do 21 lipca.
w Demokratycznej Republice Kongo. Należą do nich odkrywkowe Konkurencyjną ofertę złożyło spółce Inco Ltd i tuż przed nową
projekty Kamoto East, Oliveira i Vilgule o wspólnej nazwie KOV propozycją Xstrata była ona wyceniana na 59,01 C$/akcję Falcon-
w rejonie Kolwezi oraz pobliskie Tilwezembe i Kananga w prowincji bridge. Wartość oferty Inco jest zależna od ceny jej akcji, od-
Katanga. Całkowite zasoby tych projektów szacowane są na zwierciedlającej wartość oferty złożonej spółce przez Phelps Dodge
185 mln Mg rudy o średniej zawartości 4,85 % Cu i 0,54 % Co. Corp., oraz od giełdowej ceny niklu. W odpowiedzi na posunięcie
Falconbridge, Inco Ltd dnia 16 lipca podniosło wartość swojej
GOLDEN CHINA PRZEJMUJE MICHELAGO oferty, proponując 18,50 C$ w gotówce i 0,55676 swojej akcji za
Takeover approved, Mining Journal, 7 July 2006, p. 17 każdą akcję spółki. Spowodowało to kolejne przesunięcie terminu
Oferta przejęcia Michelago Ltd przez Golden China Resources wygaśnięcia oferty do 27 lipca. Łącznie ze specjalnymi dywiden-
Corp. została jednomyślnie przyjęta przez akcjonariuszy spółki. dami oferowanymi akcjonariuszom spółki (0,75 C$/akcję), war-
Golden China zaproponowało jedną akcję za każde 27,75 akcji tość nowej oferty Inco wyceniono na 60,95 C$/akcję Falconbridge.
Michelago. Nabycie spółki nastąpi w wyniku przejęcia odwrotne- To wpłynęło na natychmiastową zmianę warunków przejęcia Inco
go i obejmie 99,8 % akcji wyemitowanych przez spółkę. przez Phelps Dodge (80,73 C$/akcję). Dnia 19 lipca Xstrata od-
powiedziała kolejną zmianą oferty – oferując wraz z dywidendą
ZMIANA WARUNKÓW OFERTY PRZEJĘCIA FALCON- 63,25 C$/akcję Falconbridge. Aktualnym terminem ważności
BRIDGE oferty jest 14 sierpnia.
618
GOLD FIELDS NABYWA UDZIAŁY W WESTERN AREAS ofertę przejęcia spółki za kwotę 462 mln A$ (9,26 A$/akcję).
Western Areas stake, Mining Journal, 14 July 2006, p. 15 Quadra chce wejść w posiadanie 39% udziałów w kopalni miedzi
El Tesoro w Chile, należącej do Equatorial. Kopalnia ma wypro-
Gold Fields Ltd zwiększyło swoje udziały w Western Areas
dukować w 2006 r. 91 618 Mg miedzi katodowej.
Ltd do 18,9 %, nabywając 3 mln nowych akcji spółki. W maju
2006 r. Gold Fields zwiększyło udziały w tym południowo-afry-
kańskim producencie złota z 2,73 do 15,47 %. Według analityków EMISJA AKCJI TANAMI
spółka planuje połączyć swoją kopalnię złota Kloof z pobliską Coyote raising, Mining Journal, 21 July 2006, p. 16
kopalnią South Deep, w której 50 % udziałów posiada Western Areas. W wyniku emisji 60 mln swoich akcji po cenie 0,25 A$/każdą
Tanami Gold NL uzyskało dochód w kwocie 15 mln A$. Posłuży
FUZJA OCEANA Z CLIMAX on sfinansowaniu rozbudowy kopalni złota Coyote w Zachodniej
Australii, uruchomionej w maju 2006 r. Według nowego planu roczna
Oceana to merge with Climax, Mining Journal, 14 July 2006, p. 16
produkcja zakładu wzrośnie z 60 tys. oz do 70 tys. oz Au.
Zarządy Oceana Gold Ltd oraz Climax Mining Ltd podjęły
decyzję o fuzji obu spółek poprzez przejęcie przez Oceana wszyst- FINANSOWANIE ZAKUPU KOPALNI SAN MARTIN
kich akcji Climax o wartości 231 mln A$. Wartość kapitalizacji
San Martin loan, Mining Journal, 21 July 2006, p. 17
rynkowej obu firm szacowana jest na 523 mln A$. Udziałowcy
Climax uzyskają za każdą akcję spółki 0,62 akcji Oceana oraz Starcore International Ventures Ltd negocjuje z CPM Group
opcję na nabycie 0,31 jej akcji po cenie 0,925 A$/każdą w okresie pożyczkę w kwocie 13 mln C$ na częściowe pokrycie kosztów
30 miesięcy. zakupu kopalni srebra San Martin w Meksyku. Przeprowadzona
w maju 2006 r. emisja akcji spółki nie przyniosła spodziewanego
dochodu w kwocie 30 mln C$. Starcore planuje dokonać kolejnej
OFERTA PRZEJĘCIA EQUATORIAL PRZEZ QUADRA prywatnej emisji swoich akcji i zebrać w jej wyniku 16 mln C$.
Quadra bids for Equatorial, Mining Journal, 21 July 2006, p. 1 Spółka ma nabyć San Martin od Goldcorp Inc. za 24 mln C$
Quadra Mining Ltd złożyło Equatorial Mining Ltd gotówkową w gotówce i 2 mln C$ w akcjach.
WYNIKI FINANSOWE
WYNIKI FINANSOWE AVOCET (w porównaniu z analogicznym okresem 2005 r.). Spółka wypro-
Avocet changes, Mining Journal, 14 July 2006, p. 1 dukowała w tym okresie 8 tys. Mg Cu w swoich zakładach w In-
diach i Australii oraz 18 tys. Mg Cu w Zambii (spadek o odpo-
Azjatycki producent złota, Avocet Mining plc, ogłosił swoje
wiednio 20 i 28 %), 57 tys. Mg miedzi katodowej w Indiach i Au-
wyniki finansowe za rok bilansowy kwiecień 2005÷marzec 2006.
stralii (wzrost o 1,8 %), a 39 tys. Mg w Zambii (spadek o 9 %)
Zysk netto spółki wyniósł w tym okresie 11,2 mln $ i był niewiele
oraz 40 tys. Mg walcówki w Australii (wzrost o 2,6 %). Dochody
niższy niż w roku poprzednim, podczas gdy obroty wzrosły o 27 %
ze sprzedaży miedzi w Indiach i Australii wzrosły o 102 % do
do wielkości 90,5 mln $. Łączna produkcja złota trzech kopalni
472,7 mln $, a w Zambii wzrosły o 64% do 253,1 mln $. Z kolei
Avocet była większa o 21 % i wyniosła 208 530 oz.
dochody ze sprzedaży cynku wyniosły 353,6 mln $ w porównaniu
z 120,9 mln $ w II kwartale 2005 r.
PODWOJENIE DOCHODU FREEPORT
Higher prices boost Freeport, Mining Journal, 21 July 2006, p. 15; Mining WYNIKI FINANSOWE FALCONBRIDGE
Engineering, July 2006, p. 32
Falconbridge flies high, Mining Journal, 28 July 2006, p. 15
Pomimo spadku produkcji kopalni Grasberg w Indonezji,
Freeport-McMoRan Copper & Gold Inc. podwoiło w II kwartale Dzięki wysokim cenom metali i zwiększeniu wolumenu
2006 r. swój dochód netto dzięki wysokim cenom miedzi i złota. sprzedaży miedzi, cynku oraz produktów ubocznych produkcji
Wyniósł on 367 mln $ w porównaniu z 175 mln $ w II kwartale molibdenu Falconbridge Ltd zanotowało w II kwartale 2006 r.
2005 r. Kopalnia Grasberg wyprodukowała w tym okresie o 22 % 260 % wzrost zysku netto. Wyniósł on 728 mln $ w porównaniu
mniej miedzi (237 mln lb) i o 48 % mniej złota (307 300 oz). z 202 mln $ w II kwartale 2005 roku. Dochód ze sprzedaży pro-
Sprzedaż miedzi przez spółkę wyniosła 220 mln lb (spadek o 30 %), duktów spółki zanotował wielkość 2,48 mld $ (wzrost o 137 %)
złota 278 tys. oz (spadek o ponad 50 %), a srebra 835 200 oz i największy udział miała w nim miedź — sprzedano 247 tys. Mg
(spadek o 21 %). Wskutek zmniejszenia wolumenu sprzedaży oraz Cu po średniej cenie 3,39 $/lb (wzrost ceny o 116 % w porówna-
wzrostu opłat za przeróbkę i kosztów energii jednostkowe koszty niu z II kwartałem 2005 r).
operacyjne spółki uległy zwiększeniu z 0,11 $/lb do 0,98 $/lb Cu.
REKORDOWY ZYSK TECK COMINCO
REKORDOWE ZYSKI VEDANTA Record profits for Teck Cominco, Mining Journal, 28 July 2006, p. 17
Vedanta rides high, Mining Journal, 21 July 2006, p. 15; Metal Bulletin, 24 July Teck Cominco Ltd zanotowało w II kwartale 2006 r. rekordo-
2006, p. 10 wy zysk netto w kwocie 613 mln C$, o 173 % wyższy w porów-
Rekordowa produkcja aluminium i cynku oraz wysokie ceny naniu z II kwartałem 2005 r. Dochody spółki wzrosły w tym okre-
metali wpłynęły na 280 % wzrost zysku EBITDA spółki Vedanta sie o 56 % do kwoty 1,55 mld C$, a wydatki operacyjne zwięk-
Resources plc w II kwartale 2006 r. do wielkości 589,1 mln $ szyły się o 14 % do wielkości 595 mln $.
CENY METALI
WZROST CENY NIKLU zapasów tego metalu w magazynach LME wzrosła i dnia 6 lipca
Nickel hits high as metals consolidate, Mining Journal, 7 July 2006, p. 3 zanotowała nowy rekord, osiągając wielkość 23 600 $/Mg. Pro-
W pierwszym tygodniu lipca 2006 roku ceny metali pozosta- gnozy cen metali na lata 2006 i 2007 według Reuters przedstawia
wały na stałym poziomie, tylko cena niklu na skutek spadających poniższa tabela:
619
POWOLNY WZROST CENY KOBALTU
Miedź Ołów Nikiel Cynk Złoto Srebro
Metal Bulletin, 24 July 2006, p. 12
Prognoza cen metali na rok 2006 (c/lb, $/oz) W połowie lipca 2006 roku cena niskojakościowego kobaltu
Cena średnia 285,3 51,2 780,5 134,6 626,52 11,71 była stabilna i mimo spekulacji nie spadła poniżej 13 $/lb. Metal
o zawartości 99,3 % Co dnia 19 lipca 2006 r. sprzedawany był po
Cena najwyższa 329,0 59,0 905,0 165,0 742,50 15,20
cenie 13,20÷13,60 $/lb, a metal wysokojakościowy (99,8 % Co)
Cena najniższa 214,1 43,1 621,7 84,5 580,00 10,00 po cenie 13,80÷14 $/lb.
Prognoza cen metali na rok 2007 (c/lb, $/oz)
Cena średnia 250,9 44,3 698,9 131,8 695,33 12,00 Średnie miesięczne ceny metali
Cena najwyższa 364,6 60,0 952,5 200,0 1000,00 20,00
Cena najniższa 164,5 34,0 544,0 78,2 510,00 8,00
Styczeń÷lipiec Lipiec
2006 2006
Metal
REKORDOWA CENA NIKLU cena cena cena
Nickel sets record as metals gain, Mining Journal, 14 July 2006, p. 3 najniższa najwyższa średnia
Dnia 12 lipca 2006 r. trzymiesięczna cena niklu zanotowała na
Miedź Grade A ($/Mg)
LME rekordową wielkość 26 600 $/Mg, gdy giełdowe zapasy tego
metalu spadły do krytycznego poziomu 7674 Mg. Zapasy niklu transakcje natychmiastowe 4536,50 8785,50 7710,45
zmniejszyły się od początku roku prawie o 80 %. Z kolei trzymie- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 4397,00 8590,00 7631,69
sięczna cena miedzi przełamała tego dnia po raz pierwszy od mie-
Ołów ($/Mg)
siąca granicę 8000 $/Mg i wyniosła 8210 $/Mg. Na wzrost ceny
miała wpływ zapowiedź strajku w kopalni Escondida, której ope- transakcje natychmiastowe 941,25 1447,00 1051,74
ratorem jest BHP Billiton. Zapasy miedzi pozostały jednak wyso- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 940,00 1411,00 1069,88
kie i zanotowały tego dnia poziom 93 575 Mg.
Cynk ($/Mg)
STABILNE CENY METALI transakcje natychmiastowe 1911,75 3985,00 3338,80
Metals hold steady after highs, Mining Journal, 21 July 2006, p. 7 transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1919,00 3830,00 3329,07
W trzecim tygodniu lipca 2006 r. ceny metali podstawowych Nikiel ($/Mg)
i szlachetnych poza niklem były stabilne. Trzymiesięczna cena
transakcje natychmiastowe 13502,50 29847,50 26568,57
tego metalu zanotowała 17 lipca nowy rekord — 26 850 $/Mg,
a do 20 lipca spadła do 23 400 $/Mg. transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 13650,00 26755,00 24396,67
Cena Cena
WZROST CENY MIEDZI Kobalt ($/lb) najniższa najwyższa
lipiec 2006 lipiec 2006
Chilean supply fears fuel prices, Mining Journal, 28 July 2006, p. 3
min. 99,8% 13,950 14,363
W ostatnim tygodniu lipca 2006 r. ceny miedzi wzrosły na
min. 99,3% 13,400 13,988
skutek doniesień o potencjalnym strajku pracowników Escondida
w Chile, największej kopalni tego metalu na świecie. Dnia 27 lip- Złoto ($/oz)
ca trzymiesięczna cena miedzi wyniosła 7520 $/Mg i była o 7 % poranna 633,09286
wyższa niż 21 lipca. Załoga Escondida domaga się 13 % podwy-
żek płac, a BHP Billiton, operator zakładu, oferuje tylko 1,5 % popołudniowa 633,70952
wzrost wynagrodzeń. Wpływ na wzrost cen miała też informacja Srebro (c/oz)
Codelco o konieczności zmniejszenia produkcji chilijskiej kopalni spot 1123,23810
Chuquicamata o 960 Mg Cu/dobę. Codelco Norte, operator kopal-
ni, wytwarzał dotąd 2700 Mg Cu/dobę. July Averages, Metal Bulletin, 7 August 2006, No. 8956, p. 23
620
ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU
Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM Sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie:
Jan Kudełko,
Malwina Kobylańska,
Stefan Karst,
Wojciech Korzekwa.
ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH
621
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE
Czasopismo naukowo-techniczne Rudy i Metale Nieżelaz- (8,5 cm) lub kolumnie (17,5 cm), powinny być wyraźne
ne publikuje artykuły z dziedziny geologii złóż oraz górnictwa i kontrastowe,
metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ogniowe- ⎯ podpisy pod rysunkami w języku polskim i angielskim.
go, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji, 3. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opracowa-
ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemy- nia:
słu metali nieżelaznych, które dzielą się na: a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać pełny
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne niekom- tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko autora (auto-
pletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstępne), rów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca pracy;
artykuły przeglądowe (omówienia informacji już opublikowa- b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy, poda-
nych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego stanu nauki, ny w języku polskim i języku angielskim;
techniki i organizacji, sprawozdania ze zjazdów, kongresów), c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu w języ-
artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika, sprostowania, odpo- ku polskim, w którym należy podać najważniejsze tezy i wnio-
wiedzi wyjaśniające). ski. Streszczenie artykułu w języku angielskim powinno
Prosimy Autorów nadsyłanych prac o dołączenie być obszerniejsze do 1 strony maszynopisu.
oświadczenia, że artykuł jest oryginalny, a treści w nim Należy podać słowa kluczowe w języku polskim i angielskim
zawarte są zgodne z prawem autorskim o własności inte- (max. 6 wyrazów).
lektualnej i przemysłowej, a także, że nie był wcześniej d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowadzenie,
publikowany w innych czasopismach krajowych i zagra- a na końcu wnioski;
nicznych oraz w materiałach konferencyjnych posiadają- e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac na
cych sygnaturę ISBN. dany temat i przepisów o własności autorskiej (powoływanie
1. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym się w bibliografii);
wymaganiom: f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powinien być
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego, ograniczony tylko do pozycji najniezbędniejszych. W tekście
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe defini- powołanie na pozycję literatury zaznacza się w nawiasach
cje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania; kwadratowych np.: [10].
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach tekstu. Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak
Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi o cyfrę czy E.: Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na marginesie z po- 1991, t. 36, nr 3, s. 97÷99, dla pozycji książkowej Nowak M.:
daniem brzmienia fonetycznego, np. α = alfa; Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog. s. 504.
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie 4. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek terminolo-
międzynarodowym SI. gicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania artykułów.
2. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne będą uzgadniane
prosimy nadsyłać w postaci wydruku i pliku sporządzone- z autorem.
go w edytorze Word (*.doc lub *.rtf). Dyskietkę lub dysk 5. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu, liczbę
CD zawierające pełny tekst artykułu, tablice i rysunki stron maszynopisu, tablic, rysunków, w tym fotografii oraz
umieszczone w odpowiednim miejscu należy opisać nazwą imię i nazwisko autora (autorów), dokładny adres zamieszka-
pliku i nazwiskiem autora. Nośnik powinien zawierać: nia i pracy z podaniem kodów pocztowych i nr telefonów, fax
⎯ tekst artykułu ze streszczeniem w języku polskim i angiel- i e-mail.
skim,
⎯ słowa kluczowe w języku polskim i angielskim, 6. Za publikację artykułów redakcja nie płaci honorariów.
⎯ tablice z tytułami w języku polskim i angielskim należy 7. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
zestawić na osobnych stronach wpisując numery (cyfry redakcji: Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o., Redakcja
arabskie) tablic, Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice, ul. Krasińskie-
⎯ rysunki, każdy w osobnym pliku (w formatach *.gif, *.jpg, go 13, skr. poczt. 221, tel. (032) 256-17-77. Nadsyłanych mate-
*.tif, *.bmp, itp.). riałów redakcja nie zwraca. We wszystkich innych sprawach
Ilustracje, wykresy i fotografie noszą umownie nazwę ry- nie objętych niniejszymi wskazówkami prosimy się bezpo-
sunków. Rysunki powinny się mieścić na jednej szpalcie średnio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja
622
KONFERENCJE NAUKOWO-TECHNICZNE
rok 2006/2007 w branży metali nieżelaznych
1 Seminarium — Szkolenie dla Zarządów Kół SITMN 10÷11 marca SITMN Katowice
(zagadnienia finansowo-księgowe w Kołach, sprawy organizacyjne). „Hotel Leśny”
Posiedzenie Zarządu SITMN — zatwierdzenie bilansu za 2005 r. Gliwice
4 VIII Konferencja Naukowa „Teoretyczne i praktyczne problemy 17÷19 maja Fundacja „Metale Nieżelazne
zagospodarowania odpadów hutniczych i przemysłowych” Zakopane Tradycja i Rozwój” — AGH
„Górski Pałacyk” Wydz. Metali Nieżel. AGH
SITMN Katowice
5 160 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 22÷23 czerwca Huta Miedzi Głogów
35 lat produkcji HM GŁOGÓW — Nowa technologia produkcji Szklarska Poręba Koło SITMN przy HM Głogów
w HMG I Hotel „Bornit”
6 161 Kwartalna Konferencja N-T SITMN „Nowe technologie TARGI KIELCE 2006 IMN Gliwice
w przemyśle metali nieżelaznych — Surowce i ochrona środowiska” 27÷28 września Koło SITMN przy IMN Gliwice
7 VII Krajowa Konferencja „Metale szlachetne” 27÷29 września Fundacja „Metale Nieżelazne
Tradycja i Rozwój” — AGH
9 XIV Konferencja N-T „Technologie produkcji rur w przemyśle metali 23÷24 listopada WMN AGH — Katedra
nieżelaznych” (RURY 2006) Zakopane Przeróbki Plastycznej
i Metaloznawstwa,
Koło SITMN przy WMN AGH,
Fundacja „MN T i R” — AGH
10 IV „Forum Gospodarcze Przemysłu Metali Nieżelaznych” 25÷26 stycznia 2007 Izba Gospodarcza MN
Kraków IMN Gliwice
Hotel „Witek” SITMN Katowice
11 163 Kwartalna Konferencja N-T SITMN I kwartał 2007 Koło SITMN przy WMN AGH
Jubileusz 30-lecia Koła SITMN przy Wydziale Metali Nieżelaznych (I połowa marca) SIMN Katowice
AGH
Zaprenumeruj wiedzę fachową
128,40 zł 90,00 zł
J
N O
L NE
AC IA Ć!
192,00 zł 180,00 zł
W O C
P
S
ÓW
G
AL 1
i Owocowo-Warzywny 276,00 zł
UM D Y
BE .SI
TN
OR
192,00 zł
ŁA
AT
PO UŻ
ZP
EN
tel. (22) 840 35 89, 840 30 86, faks (22) 891 13 74, e-mail: kolportaz@sigma-not.pl
PR