ISSN 0035-9696

Cena 15,00 zł (w tym „O" VAT)

_ rudy
Nakład do 500 egz.

i m tal
n
R-49
2004 12
:p. z o. o.

170 lat
Huty Metali Nieżelaznych Szopienice
Spółka Akcyjna
Grupa
50 lat Koła SITPH impexme
 Z okazji
nadchodzących

życzenia
wszelkiej pomyślności

Czytelnikom
Prenumeratorom
Autorom
i Instytucjom wspierającym
składa
Kolegium Redakcyjne i Rada Programowa
czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
 rudy
i metale
SIGMA-NOT'SP..

R.49
nieżelazne
12
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE

2004
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I E S I Ę C Z N I K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona

MisiolekZ.: 606 Wywiad z mgr. inż. ZBIGNIEWEM PRZEBINDOWSKIM Prezesem Zarządu,

Dyrektorem Naczelnym Huty Metali Nieżelaznych SZOPIENICE S.A.
Sobota J., BoczarskiS., DąbkowskiR., 609 Hydrotransport koncentratu miedziowego w Legnicko-Głogowskim Okręgu Mie-
Szczap J.: dziowym

AvramovićL., StankovićD.: 613 Otrzymywanie selenu ze szlamu anodowego

Rutecki P., Turczyn S.: 616 Wpływ magnezu na własności mechaniczne taśm walcowanych na zimno ze stopu
aluminium 5251
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
DybiecH.: 621 Wykład inaugurujący rok akademicki 2004/2005 na Wydziale Metali Nieżelaznych
Akademii Górniczo-Hutniczej. Aluminium — materiał przyszłości
METALURGIA PROSZKÓW
Sulowski M. : 627 Warunki wytwarzania spiekanych konstrukcyjnych stali manganwych. Część I:
Zagadnienia teoretyczne dotyczące produkcji spiekanych stali manganowych
METALE SZLACHETNE
Stobrawa J., Rdzawski Z.: 633 Szansę dla rozwoju przetwórstwa srebra i jego stopów
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 637 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
ButraJ.: 645 Światowy rynek metali nieżelaznych
NORMALIZACJA 648
PRACE DOKTORSKIE
I HABILITACYJNE 649
KRONIKA 652

ROCZNY SPIS TREŚCI ln-18

Redakcja czasopisma naukowo-technicznego Rudy i Metale Nieżelazne

składa serdeczne podziękowanie Ministerstwu Nauki i Informatyzacji
za dofinansowanie działalności wydawniczej w 2004 roku.
Dzięki życzliwości Ministerstwa Nauki i Informatyzacji jedyne
czasopismo naukowo-techniczne z branży metali nieżelaznych,
może kontynuować swą działalność wydawniczą.
ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2004 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki,
red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak.
Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel7fax (0-prefix-32) 256-17-77.
Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax:619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl.sekretariat@sigma-not.pl
Internet: http://www.sigma-npt.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekajmy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Waszawa, skr. 1004, tel./faks: (O 22) 827-43-66, 826-80-16, e-mail:
reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 9,0 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. m 61x 88/80. Druk ukończono w grudniu 2004 T.
Rudy Metale: R 49, nr 12, s. 603*652, Roczny Spis Treści 1+18, grudzień 2004 r.
Drak: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikolowska lOOa

Redakcja
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2005 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa PL Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT
Spółka z o.o.
*
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
tel. (022) 840-30-86, fax: (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 wysyła specjalne blankiety zamówień wraz
z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism Przyjmujemy zamówienia również przez Internet http//www sigma-not pl
Prenumerata e-mail kolportaz@sigma-not pl Informacje e-mail informacja®sigma-not pl Sekretariat e-mail
sekretanat@sigma-not pl Dział Reklamy i Marketmgu e-mail sigma-reklama@poczta wp pl
*
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej)
*
Ogłoszenia przyjmuje Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, skr. 1004, ul. Mazowiecka 12, pok. 6,
tel./fax (022) 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl
*
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres Wydawnictwo SIGMA-NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, fax. (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie
Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12, tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej

Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2005 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

48,00 zł 24,00 zł 96.00 zł 48,00 zł 192,00 zł 96,00 zł

605
 Rudy Metale R 49 2004 m 12
UKD 669.013(438).23:669.2/.8(479.5)

Wywiad
z mgr. inż. ZBIGNIEWEM PRZEBINDOWSKIM
Prezesem Zarządu, Dyrektorem Naczelnym

Huty Metali Nieżelaznych SZOPIENICE S.A.

lnterview with Mr ZBIGNIEW PRZEBINDOWSKI,

President of the Management Board,
General Director of the SZOPIENICE Non-Ferrous Metals Works S.A.

Pan Zbigniew Przebindowski urodził się 29 stycznia 1955 r. w Olkuszu. Ukończył studia na Wydziale Automa-
tyki i Informatyki Politechniki Śląskiej w 1980 r. Pracę rozpoczął w 1980 r. na stanowisku mistrza Służby Utrzy-
mania Ruchu na Wydziale Automatyki Huty Metali Nieżelaznych SZOPIENICE. W latach 1989+1990 pracował
w Iraku w zakładzie przetwórstwa miedzi i stopów miedzi AL Shaheed Factory Falluja jako doradca techniczny.
W 1990 roku został awansowany na kierownika Wydziału Automatyki, a w 1997 r. na kierownika Wydziału
Elektro-Automatyki Huty Metali Nieżelaznych SZOPIENICE. W tym okresie swojej pracy zawodowej brał udział
w wielu pracach modernizacyjnych związanych z nowymi rozwiązaniami technicznymi i przyczynił się do zmian
w organizacji służb utrzymania ruchu huty.
Współuczestniczył w procesach restrukturyzacyjnych Huty Metali Nieżelaznych SZOPIENICE S.A. organizu-
jąc wydzielenie służb utrzymania ruchu ze struktur huty do spółki Zakład Elektro-Automatyki ZELA SZOPIENICE
Sp. z o.o., w której w lipcu 2001 r. został powołany na Prezesa Zarządu. W czerwcu 2002 r. powołany został na
stanowisko Dyrektora Zakładu Walcowni Miedzi Huty Metali Nieżelaznych SZOPIENICE S. A., w grudniu 2003 r.
został Dyrektorem Produkcji i następnie w sierpniu 2004 r. został powołany na stanowisko Prezesa Zarządu Huty
Metali Nieżelaznych SZOPIENICE S.A.
Pan Zbigniew Przebindowski dużą uwagę w swojej pracy zawodowej przykłada do pogłębiania swojego
wykształcenia w dziedzinie organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem, m.in. odbył studia podyplomowe w Ka-
towickiej Szkole Menedżerów i na Wydziale Zarządzania AGH w Krakowie.
Jest radnym Rady Miasta Katowice.

606
Licząca 170 lat działalności produkcyjnej Huta MN
SZOPIENICE, podobnie jak i inne przedmioty gospodarcze
krajowego przemysłu, boryka się z licznymi trudnościami
w zakresie produkcji i zbytu wyrobów z metali nieżela-
znych.
Program produkcji Huty sprzed kilku lat zawęził się w zasa-
dzie przede wszystkim do płaskich wyrobów walcowanych
Z miedzi i mosiądzów.
Proszę o omówienie aktualnej produkcji HMN SZOPIENI-
CE i perspektywy jej dalszej działalności i rozwoju.
Na przestrzeni ostatnich lat zmiany w Hucie SZOPIENICE
zmierzały do zamknięcia lub wydzielenia obszarów deficyto-
wych i uciążliwych dla środowiska. Przetwórstwo miedzi
i stopów stało się docelowym modelem firmy i dla rozwoju
tej działalności przewidziano przyszłe inwestycje.
Dzisiejsza Huta to praktycznie Zakład Walcowni Miedzi.
Wyspecjalizowaliśmy się w produkcji taśm i blach z kilku
gatunków miedzi oraz mosiądzów. Produkujemy także krążki
w szerokim zakresie średnic oraz rurki cienkościenne. Eksport
stanowi 70 % produkcji, więc ostatnie lata poświęciliśmy na
takie doskonalenie procesów technologicznych, aby w global-
nej rzeczywistości gospodarczej móc konkurować z wielkimi
firmami zagranicznymi. Zmiany polegały na stałym zawęża-
niu tolerancji wymiarowych oraz końcowych własności. Takie
wymagania stawiają dzisiejsi klienci związani z przemysłem
komputerowym, elektrotechnicznym, motoryzacyjnym i budo-
wlanym.
Jakie działania techniczne oraz ekonomiczno-organizacyjne
w przedsiębiorstwie pozwalają konkurować na rynku krajo-
wym i w eksporcie i jakie dalsze widzi kierownictwo Huty?
W ostatnich kilku latach działalność inwestycyjna była ogra-
niczona. Ostatnim przedsięwzięciem technicznym był zakup
odtłuszczarki, gdyż takie było zapotrzebowanie rynku.
Współpraca z Instytutem Metali Nieżelaznych w Gliwicach
oraz Wydziałem Metali Nieżelaznych AGH w zakresie mod-
ernizacji technologii sprawiła, że osiągane własności naszych
wyrobów pozwalają zrealizować każde zamówienie krajowe
i eksportowe.
Od 1998 roku posiadaliśmy certyfikat stosowania systemu
zapewnienia jakości zgodnego z ISO 9001, a od jesieni ubie-
głego roku mamy certyfikat na System Zarządzania Jakością
zgodny z ISO 9001/2000. W ramach Systemu podjęliśmy
szereg działań doskonalących procesy produkcyjne, w tym
ciągłe szkolenie pracowników, co już dało efekty w postaci
wzrostu uzysku, produkcji, produktywności, obniżki kosztów,
zmniejszenia ilości błędów w procesach i to w tempie prze-
rastającym czasami nasze oczekiwania.
Jak ocenia Pan Prezes aktualny stan organizacyjny Huty
i jakie zmiany należałoby przeprowadzić w najbliższym
okresie, mając na uwadze warunki ekonomiczne huty oraz
sytuację rynkową?
Aktualny stan organizacyjny Huty praktycznie dostosowany
jest do obsługi Zakładu Walcowni Miedzi.
Dalsze zmiany organizacyjne powinny dążyć do dalszej elimi-
nacji składników kosztów związanych z ograniczeniem zbędnych
powierzchni, wykorzystaniem budowli, rozmiarem admini-
stracji itp. Kolejne zmiany organizacyjne powinny iść w kie-
runku dostosowania się do organizowanej konsolidacji firm
miedziowych wokół HUTMENU.
Proszę o naświetlenie współpracy Huty z jednostkami za-
plecza naukowo-badawczego ijaka jest ocena dotychczaso-
wej działalności w tym zakresie?
W zakresie przetwórstwa posiadamy bardzo dobre doświad-
czenia ze współpracy z IMN oraz AGH.
W ramach projektów dofinansowanych przez KBN, wspólnie
z IMN zmodernizowaliśmy technologie produkcji taśm tak,
że pozwoliły na rozszerzenie eksportu w miejsce kurczącego
się systematycznie rynku krajowego. Uzyskaliśmy także po-
moc w rozwiązywaniu bieżących problemów jakościowych.
Przy współpracy z AGH wdrożyliśmy technologię produkcji rur
płasko-owałnych. Chcemy kontynuować współpracę w za-
kresie modernizacji technologii w kierunku poprawy ich efe-
ktywności ekonomicznej oraz w zakresie szkolenia kadry
technologów. Chcemy, by stanowiły zaplecze badawcze dla
Huty, służące stałemu rozwojowi produktów.
O poziomie produkcji oraz jej efektywności decydują obec-
nie —jak wiadomo, w dużej mierze — kadry.
Jaka jest aktualna sytuacja w Hucie w tym zakresie i jakie
przewiduje się działania?
Prowadzony jest stały proces inwestowania w wiedzę i umie-
jętności pracowników poprzez systematyczne szkolenia obej-
mujące większość załogi. Szkolenia szczegółowo planujemy
uwzględniając zgłaszane potrzeby. Trwają prace zmierzające
do poprawy organizacji stanowisk pracy i zwiększania wydaj-
ności osób zatrudnionych. Pracujemy nad wdrożeniem syste-
mów 5S, SMED i elementów TPM. W procesach zarządzania
personelem stawiamy na wielofunkcyjność pracowników. Pro-
wadzona jest restrukturyzacja zatrudnienia, głównie na stanowi-
skach w administracji i na stanowiskach pomocniczych.
O możliwościach zbytu wyrobów na rynku krajowym oraz
eksporcie decyduje obecnie wysoka ich jakość. Proszę
0 przedstawienie tego zagadnienia, mając na uwadze bardzo
interesujące i oryginalne opracowanie technologiczno-mar-
ketingowe wyrobów walcowanych oraz ich certyfikację wg
norm ISO oraz EN.
Dzisiejsze pojęcie jakości nie sprowadza się wyłącznie do
deklaracji spełnienia krajowych i zagranicznych norm jako-
ściowych. Jakość traktujemy jako szeroko rozumiane spełnie-
nie oczekiwań klientów pod względem walorów użytkowych
produkowanych przez nas taśm, blach, rur, krążków i usług
laboratoryjnych, jak również terminowości dostaw, kosztów
produkcji, wielkości partii, czasu realizacji zamówienia
1 współpracy z klientem na etapie optymalizacji własności.
Certyfikat na System Zarządzania Jakością dowodzi także,
że zgodnie z normą stosujemy metody ciągłego doskonalenia
wszystkich aspektów działalności produkcyjnej. To wszystko
sprawia, że jesteśmy równorzędnym partnerem w walce
o rynek.
Znane byty duże trudności Huty oraz związane z tym duże
koszty z zakresu ochrony środowiska. Co w tym zakresie
udało się osiągnąć w ostatnich latach i jakie są planowane
dalsze prace w tym kierunku?
W roku 2000 opłaty z tytułu korzystania ze środowiska wy-
607
niosły prawie 1,5 min zł. W wyniku likwidacji linii cynku
oraz przeprowadzonej restrukturyzacji (m.in. wyodrębnienie
Elektrociepłowni, powstanie Spółki Rewital) opłaty HMN
SZOPIENICE S.A. z tego tytułu wyniosą w 2004 r. około
50 tyś. zł.
Nie należy jednak zapominać, że w dalszym ciągu musimy
się uporać (i w związku z tym ponieść znaczne koszty)
z unieszkodliwieniem odpadów poprodukcyjnych ze zlikwi-
dowanej linii cynku. W wyniku akcji ofertowej, w uzgodnie-
niu z Urzędem Miasta Katowice, wybrano koncepcję unie-
szkodliwienia odpadów poprzez ich umieszczenie w wyrobi-
skach górniczych. Aktualnie oczekujemy na przedłożenie
projektu technicznego, łącznie ze wszystkimi niezbędnymi
uzgodnieniami administracyjnymi.
Wymogi ochrony środowiska powodują również, że do
2010 r. będziemy musieli usunąć z Huty wszystkie urządze-
nia zawierające PCB. Aktualnie w pracujących instalacjach
znajdują się transformatory i kondensatory zawierające PCB
0 masie około 60 ton. Łączny koszt zakupu nowych urządzeń
1 unieszkodliwienia urządzeń zawierających PCB szacuje się
na około 2,1 min zł.
Co mógłby Pan Prezes powiedzieć na temat dyskutowanej
restrukturyzacji przetwórstwa metali nieżelaznych, mając
na uwadze np. konkurencję, występującą w kilku przedsię-
biorstwach przetwórstwa metali nieżelaznych.
Od kilku lat nasz właściciel — IMPEXMETAL właśnie
z miedzią wiąże przyszłość grupy i prowadzi działania w kie-
runku rozwoju przetwórstwa miedzi. W ramach tego projektu
powiązano kapitałowo trzy firmy zajmujące się przetwór-
stwem miedzi i jej stopów: HUTMEN, SZOPIENICE i Wal-
cownię Metali DZIEDZICE. Grupie przewodzi HUTMEN
S.A. Oczywiście oczekuje się efektu synergii w najbliższym
608
okresie i możliwości zrównoważonego rozwoju grupy. Oczeku-
ję korzyści w myśl zasady „duży może więcej" i niewyklu-
czone, że grupa powiększy się w przyszłości. Operując
w wielu działach gospodarki grupa będzie bardziej odporna
na działania koniunktury.
Czy prowadzona jest jeszcze w Hucie produkcja: odlewa-
nych ciągłą metodą poziomą wałków, tulei i kształtowników
z brązu i mosiądzu, odlewanych stopów cynku, typu ZnAl-
Cu, mając na uwadze zamknięcie Wydziału Elektrolizy Cyn-
ku, cienkościennych zgrzewanych rurek z miedzi, mosiądzu
i brązu, azotowanych wyrobów (tygli) z węglika krzemu oraz
jaka jest perspektywa dalszej ich produkcji?
Produkcja wałków i tulei oraz stopów cynku jest kontynuo-
wana, jednak w ramach firmy nie powiązanej kapitałowo
z HMN. Produkcja wyrobów azotkowanych jest prowadzona
w ramach działalności spółki ZELA wydzielonej i zależnej
od HMN.
Produkcja rur cienkościennych jest kontynuowana w ramach
Zakładu Walcowni Miedzi. Nie wykorzystujemy zdolności
produkcyjnych w tym zakresie pomimo wysokich parametrów
jakościowych produkowanych rurek. Próbujemy rozwinąć
eksport rur cienkościennych, gdyż zapotrzebowanie krajowe
ciągle spada. Mamy już pierwsze pozytywne doświadczenia
w handlu ze wschodnimi sąsiadami.
Kończąc interesującą rozmowę w imieniu redakcji składam
Panu Prezesowi, a na Jego race Zarządowi i całej zaanga-
żowanej, doświadczonej i wysoko kwalifikowanej Załodze
szczere jubileuszowe gratulacje oraz życzenia dalszych
sukcesów.
Dziękuję za rozmowę
Redaktor Naczelny
ZBIGNIEW MISIOŁEK
JERZY SOBOTA Rudy Metale R 49 2004 nr 12
STANISŁAW BOCZARSKI UKD 669.34:669.053:669.013.5(438)
RAFAŁ DĘBKOWSKI
JÓZEFSZCZAP

HYDROTRANSPORT KONCENTRATU MIEDZIOWEGO

W LEGNICKO-GŁOGOWSKIM OKRĘGU MIEDZIOWYM
Przedstawiono pomiary parametrów hydrotransportu koncentratu miedziowego wykonane na malej instalacji przemysło-
wej w zakladzie wzbogacania rud oraz badania charakterystyki koncentratu miedziowego i transportowanej mieszaniny.
W oparciu o wyniki pomiarów i badań wskazano sposób określania jednostkowych strat ciśnienia dla projektowania instalacji
przemysłowej.

HYDRO-TRANSPORT OF COPPER CONCENTRATE

IN THE LEGNICA-GŁOGÓW COPPER DISTRICT

Measurements of the copper concentrate hydro-transport parameters madę on a smali industrial installation in the ores
enrichment plant have been described. Results of the examination of characteristic s of the copper concentrate and of
a transported mixture have also been presented. Based on the results of measurements and concentrate examination, an
approach to the determination of elementary pressure losses in designing ofan industrial installation has been shown.

Wstęp stąpił transport kolejowy. KGHM POLSKA MIEDŹ SA, jeden

Procesy przekształceń gospodarczych w Polsce, zmienione wa-
runki ekonomiczne, a także wzrost wymagań ochrony środowiska
w coraz większym stopniu skłaniają przedsiębiorstwa przemysłowe
do poszukiwania tanich i ekologicznych technik produkcji i translo-
kacji. Jedną z istotniejszych potrzeb związanych z procesami produ-
kcji jest wybór optymalnego rodzaju transportu. Obok klasycznych
sposobów transportu służących do przewozu ładunków masowych
i jednorodnych, takich zwłaszcza, jak transport kolejowy i samocho-
dowy, stosuje się w coraz szerszym zakresie inne rodzaje transportu,
do których zalicza się hydrotransport rurociągowy. Hydrotransport
rurociągiem, jako tani, dogodny i ekologiczny, w wielu krajach za-
z największych producentów miedzi elektrolitycznej na świecie
również planuje zastąpienie transportukolejowego koncentratu mie-
dziowego, z zakładów wzbogacania rud do huty, hydrotransportem
rurociągowym.
Działania w tym kierunku były podejmowane ponad dwadzie-
ścia lat wcześniej [1-^-3], lecz recesja gospodarcza w tym okresie nie
pozwoliła na wdrożenie tego zamierzenia. Niemniej w ramach dzia-
łań nad zastosowaniem hydrotransportu koncentratu przeprowadzo-
no badania parametrów przepływu na instalacjach doświadczalnych
[1] i na instalacji przemysłowej w zakładzie wzbogacania rud przy
kopalni RUDNA [3], których wyniki mogą być wykorzystane do
projektowania obiektów hydrotransportu.

Punkt pomiaru ciśnienia

Nr 1 (7,25; 7,77)
Punkt pomiaru ciśnienia
Nr 2 (60,00; 10,36)

Przepływomierz Rurociąg o średnicy Gęstościomierz

indukcyjny wewnętrznej 150 mm izotopowy

30 40 50 60
Odległość od osi króćca tłocznego pompy, m

Rys. 1. Profil instalacji przemysłowej hydrotransportu koncentratu miedziowego

Fig. l. View of the industrial installation for copper concentrate hydro-transport

Prof. dr hab. inż Jerzy Sobota, dr inż. Stanisław Boczarski — Akademia Rolnicza, Wrocław, mgr inż. Rafał Debkowski. inż. Józef Szczap — CBPM CUPRUM — OBR, Wrocław.

609
 Charakterystyka instalacji przemysłowej ny i gęstościomierz izotopowy, które zabudowane były poza odcin-
kiem badawczym (rys. 1). Wskaźniki przepływomierza i gęstościo-
Do badań parametrów hydrotransportu koncentratu wybrano, mierza znajdowały się w dyspozytorni. Natężenie przepływu i gę-
w Zakładzie Wzbogacania Rud RUDNA, instalację z najdłuższym stość mieszaniny były rejestrowane graficznie. Niezależnie od reje-
rurociągiem. Instalacją tą transportowano koncentrat miedziowy stru wyniki można było odczytywać ze wskaźników. Podziałka
ze zgęszczaczy Dorr'a do filtrowni. Koncentrat po zagęszczeniu wskaźnika natężenia przepływu wyskalowana była w procentach,
przepływał grawitacyjnie do rząpia, które znajdowało się obok z dokładnością do 5 %. Sto procent na podziałce przepływomierza
pompowni. Układ ten charakteryzował się naporowym poborem
medium przez pompę. Pompy wyposażone były w urządzenia steru- Tablica l
jące, sprzężone z sąsiednimi węzłami technologicznymi, regulujące
Średnie parametry przepływu mieszaniny koncentratu i wody
natężenie przepływu, które wynosiło od 85 do 230 m /h mieszaniny
rurociągiem stalowym o średnicy wewnętrznej 149 mm
koncentratu miedziowego. Rurociąg tłoczny wykonany był z rur
stalowych. W oparciu o pomiary średnicy zewnętrznej i pomiary Tabłe l
grubości ścianki rurociągu ustalono jego średnicę wewnętrzną, któ-
Average parameters of a flow of the concentrate mixture
rej wartość średnia wynosiła 149 mm. Powierzchnia wewnętrzna
with water through a steel pipeline 149 mm in inner diameter.
rurociągu była gładka. Pomiarami niwelacyjnymi ustalono profil
rurociągu (rys. 1).
Gęstość Natęże- ^ędkość Ciśnienie Ciśnienie Całkowi- Jedno-
miesza- nie prze- prze- w punk- w punk- te straty stkowe
Metodyka i przebieg pomiarów Lp. niny pływu pływu cie nr 1 cie m 2 ciśnienia straty
ciśnienia
kg/m3 m3/h m/s kPa kPa kPa Pa/mb
W celu oznaczenia parametrów hydrotransportu koncentratu
miedziowego wykonano, w czasie przepływu, pomiary następują- 1 86 1,37 54,76 10,90 8,29 156
cych wielkości: 2 97 1,54 53,90 9,50 8,83 166
— ciśnienia roboczego w dwóch punktach rurociągu, 3 108 1,72 56,31 9,60 10,98 206
— gęstości przepływu mieszaniny, 4 119 1,90 58,35 9,80 12,98 244
— natężenia przepływu. 5 130 2,07 62,10 11,34 15,19 285
Na końcówkach najdłuższego, prostego odcinka rurociągu zlo- 6 iituu
Ar\r\ 140 2,23 66,06 12,50 17,99 336
kalizowano punkty pomiaru ciśnienia (nr l i 2), w których zamonto- 7 151 2,41 70,55 13,96 21,02 394
8 162 2,58 74,76 15,26 23,93 449
wano króćce, wyposażone w zawory odcinające, umożliwiające
9 173 2,76 78,10 16,00 26,53 498
podłączenie ciśnieniomierzy. Odcinek ten przebiegał ze wzniosem
10 184 2,93 83,77 17,75 30,45 571
4,9 %, a odległość między punktami pomiaru ciśnienia wynosiła 11 194 3,10 91,08 21,45 34,06 639
53,3 m. Do pomiaru ciśnienia w każdym punkcie pomiarowym za- 12 205 3,27 95,74 22,50 39,87 748
montowano dwa ciśnieniomierze: ciśnieniomierz tarczowy klasy 5,
o najmniejszej działce 0,01 bar (l kPa) i ciśnieniomierz z rejestrato- 13 86 1,37 56,20 11,43 7,93 149
rem graficznym, o najmniejszej działce 0,05 bar (5 kPa). Pomiędzy 14 97 1,54 57,62 11,45 9,33 175
rurociągiem i ciśnieniomierzami zamontowany był zbiornik stalo- 15 108 1,72 60,80 11,97 12,03 226
wy, w którym umieszczono przeponę gumową wypełnioną olejem. 16 119 1,90 62,80 12,40 13,56 254
17 130 2,07 66,68 13,26 16,58 311
Kombinacja ta miała na celu wyeliminowanie dopływu mieszaniny
18 140 2,23 70,10 14,63 18,63 350
do ciśnieniomierzy. Schemat stanowiska pomiaru ciśnienia przed- 1450
19 151 2,41 74,43 15,44 22,15 416
stawiono na rysunku 2. 20 162 2,58 81,47 16,81 24,78 465
Ponadto rurociąg wyposażony był w przepływomierz indukcyj- 21 173 2,76 82,70 18,05 27,81 522
22 184 2,93 88,32 19,37 31,82 597
23 194 3,10 93,46 21,74 34,88 654
24 205 3,27 100,10 23,07 40,19 754

25 86 1,37 60,37 13,08 9,18 172

26 97 1,54 63,33 14,27 10,95 205
27 108 1,72 66,63 15,95 12,57 236
28 119 1,90 68,68 16,40 14,17 266
Zbiornik stalowy 29 130 2,07 72,23 17,22 16,90 317
z przeponą wypełnioną
30 140 2,23 76,63 18,77 19,75 371
olejem 1500
31 151 2,41 81,04 19,86 23,07 433
32 162 2,58 82,04 18,20 25,73 483
33 173 2,76 88,22 21,39 28,72 539
34 184 2,93 92,60 22,10 32,39 608
35 194 3,10 96,72 22,42 36,19 679
36 205 3,27 105,10 23,90 43,09 808

37 86 1,37 63,10 13,20 10,52 197

38 97 1,54 64,62 13,41 11,83 222
39 108 1,72 67,38 14,20 13,80 259
40 119 1,90 70,40 15,40 15,62 293
41 130 2,07 73,95 16,98 17,59 330
42 i1 ^*\n 140 2,23 77,62 17,85 20,39 383
J JU
43 151 2,41 80,83 18,23 23,22 436
44 162 2,58 85,94 20,07 26,49 497
45 173 2,76 91,88 22,79 29,71 557
46 184 2,93 95,63 23,20 33,05 620
47 194 3,10 100,36 24,10 36,88 692
Rys. 2 Schemat stanowiska pomiaru ciśnienia 48 205 3,27 109,32 26,14 43,79 822

Fig. 2. Diagram of a pressure measurement station Uwaga: Odległość między punktami pomiaru ciśnienia wynosiła 53,3 m

610
odpowiadało natężeniu przepływu 216 m /h. Podziałka wskaźnika
3
gęstości wyskalowana była w kg/m , z dokładnością do 50 kg/m .
3
Wyniki pomiarów niezależnie od rejestrów odczytywali obser-
watorzy. Jeden z obserwatorów odczytywał gęstość mieszaniny
i natężenie przepływu. Z uwagi na dużą zmienność tych parametrów
i brak możliwości ingerencji w pracę rurociągu obserwator oczeki-
wał na wskazanie gęstości, kiedy wskazówka pokrywała się z kreską
na podziałce. Przy takiej gęstości notował również wskazanie prze-
pływomierza i równocześnie sygnalizował ten fakt obserwatorom na
stanowiskach pomiaru ciśnienia, którzy w tym momencie odczyty-
wali jego wartości. Obok rejestrowanych wartości obserwatorzy
notowali dokładny czas, co pozwoliło na identyfikację i kojarzenie
wyników. Sygnalizatorem był układ elektryczny z włącznikiem
w dyspozytorni i punktami świetlnymi oraz dźwiękowymi na stano-
wiskach pomiaru ciśnienia. W czasie sesji pomiarowej zanotowano
ponad czterysta kompletnych zestawów wyników. Dla określenia
charakterystyki transportowanego materiału, jak i dlakontroli gęsto-
ści mieszaniny pobierano próbki do badań laboratoryjnych.
Analiza wyników pomiarów
Uzyskane zestawy wyników pomiarów segregowano według
gęstości i natężenia przepływu (prędkości). Dla tych parametrów
obliczono średnie wartości ciśnienia dla punktów nr l i 2, a następnie
obliczono całkowite i jednostkowe straty ciśnienia (tabl. 1). W opar-
ciu o wyznaczone wyniki wykreślono krzywe zależności jednostko-
wych strat ciśnienia od prędkości przepływu, dla mieszanin o czte-
rech gęstościach, tj. 1400, 1450, 1500 i 1550 kg/m3 (rys. 3).
Skład granulometryczny określono dla sześciu próbek koncen-
tratu, metodą przesiewania „na mokro". Do przesiewu zastosowano
sita o oczkach kwadratowych, o wymiarach tworzących ciąg geome-
tryczny ze współczynnikiem 1,25. Analiza poszczególnych klas
ziarnowych, badanych próbek (tabl. 2), wykazała nie wielkie różnice.
W tej sytuacji koncentrat opróbowany podczas sesji pomiarowej
uznano za materiał jednorodny i w oparciu o wyniki badań sześciu
próbek opracowano średnią krzywą granulometryczną (rys. 4).
W celu oznaczenia współczynnika oporu czołowego przeprowadzo-
no pomiary opadania ziaren klasy 0,032+0,04 mm, która zawiera
ziarno dso = 0,036 mm. Pomiary opadania przeprowadzono w wo-
dzie wodociągowej po ponad dwudziestoczterogodzinnym czasie
oczekiwania od momentu zalania cylindra szklanego. Okres oczeki-
wania miał na celu odgazowanie wody. Średnica cylindra wynosiła
80 mm, a wysokość słupa wody — 1,05 m. Obserwacyjny dystans
pomiarowy wynosił l m. Pod lustro wody na głębokość 50 mm
wprowadzano, za pomocą przyrządu dozującego ok. 3 mm" ziaren,
po czym uwalniano je i mierzono czas opadania stoperem. Gęstość
szkieletu ziarnowego koncentratu miedziowego oznaczono za po-
mocą kolby Le Chatelliere'a i wagi laboratoryjnej do 2 kg z dokład-
900 T

Charakterystyka mieszaniny i koncentratu miedziowego

Badania laboratoryjne próbek pobranych podczas sesji pomiaro-

wej miały na celu sprawdzenie wskazań gęstościomierza izotopowe-
go, a przede wszystkim opracowanie charakterystyki transportowa-
nego koncentratu miedziowego. Gęstość mieszaniny oznaczono za
pomocą skalibrowanych pojemników o objętości l dm3 i wagi do
10 kg, z dokładnością l g. Porównanie wyników badań gęstości
oznaczonej w laboratorium ze wskazaniami gęstościomierza izoto- 1,6 2 2,5 3,5
powego wykazało, że jest zbieżność, a odchyłki wyników mieszczą Prędkość przepływu, m/s
się w granicach dokładności wskazań gęstościomierza.
W celu scharakteryzowania koncentratu miedziowego przepro- Rys. 3. Jednostkowe straty ciśnienia w zależności
wadzono badania pozwalające na: od prędkości przepływu i gęstości
— oznaczenie składu granulometrycznego,
Fig. 3. Dependence of elementary pressure losses
— oznaczenie współczynnika oporu czołowego,
on flow ratę and density
— oznaczenie gęstości szkieletu.
Tablica
Skład granulometryczny koncentratu miedziowego

Table 2
Granulometric composition of the copper concentrate

Wychód, % Wielkość Przesiew

Klasa ziarnowa
ziarn
mm
Pi. 1 Pr. 2 Pr. 3 Pr. 4 Pr. 5 Pr. 6 średnio mm %

>0,25 3,68 3,95 3,60 5,84 2,98 5,35 4,2 0,25 95,8
0,16+0,25 1,33 1,67 1,73 1,15 1,08 1,02 1,3 0,16 94,5
0,1-0,16 3,78 4,25 3,52 3,09 3,42 4,34 3,7 0,1 90,8
0,08+0,1 4,48 5,18 4,21 4,17 4,70 4,15 4,5 0,08 86,3
0,063+0,08 7,70 8,01 7,59 7,02 7,85 8,08 7,7 0,063 78.6
0,05+0,063 8,54 9,62 8,67 7,59 8,08 8,26 8,5 0,05 70,1
0,04+0,05 12,96 12,81 13,11 13,16 12,81 12,15 12,9 0,04 57,2
0,032+0,04 17,88 17,88 17,55 18,19 17,85 17,33 17,8 0,032 39,4
0,025+0,032 17,02 15,74 16,48 18,63 17,62 16,10 16,9 0,025 22,5
<0,25 22,63 20,98 23,54 21,16 23,61 23,22 22,5
Ziarnośrednie
Suma 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,0 dso = 0,036 mm

611
 Koncentracja objętościowa
ł^Ft
100
90
80
(5)
70 P. - PC
60
50 w którym
40 pc —- gęstość wody, pc = 1000 kg/m3,
B
Q. 30
20
Ą pm — gęstość mieszaniny, pm = 1500 kg/m3,
ps — gęstość szkieletu koncentratu miedziowego, p( = 3060 kg/m3.
10 Dla podanych gęstości koncentracja objętościowa c = 0,243.
Współczynnik oporu czołowego
0,025 0,032 0,04 0,05 0,063 0,08 0,1 0,125 0,16 0,2 0,25
Wielkość ziaren, mm
(6)
Rys. 4. Krzywa granulometryczna koncentratu miedziowego
Tablica 3
Fig. 4. Granulometric curve for the copper concentrate
Jednostkowe straty ciśnienia dla przepływu mieszaniny
(koncentrat i woda) o gęstości 1500 kg/m3, rurociągiem
nościądo 0,1 g. Średnia gęstość szkieletu koncentratu miedziowego o średnicy wewnętrznej D = 0,149 m
wynosiła 3060 kg/m3.
Table 3
Analiza porównawcza wyników pomiarów Elementary pressure losses for a concentrate-water mixture
(1500 kg/m3 in density) flowing through a pipeline
Z krzywej granulometrycznej wyznaczono średnie ziarno dso = of an inner diameter D = 0,149 m
0,036 mm. Zatem ziarno nominalne dn = 0,041 mm. Koncentrat
miedziowy zawiera niewielką ilość ziaren o średnicy powyżej 0,05 mm. Dla przepływu Dla przepływu mieszaniny:
v
wody lm, Pa/mb
Podstawowym zagadnieniem było określenie rodzaju przepływu di
Y
(jednorodny czy niejednorodny) koncentratu miedziowego podczas
m/s 1, wg wg z pomia-
hydrotransportu. K
Pa/mb Duranda F.-O'B. rów
Jedną z metod obliczania jednostkowych strat ciśnienia dla nie-
jednorodnego przepływu mieszanin, jest metoda opracowana przez 1,37 0,0160 103 13,08 430 154 172
Duranda [5]. Jednostkowe straty ciśnienia oblicza się wg wzoru 1,54 0,0158 128 9,21 414 192 205
Pa/m 1,72 0,0156 160 6,61 416 240 236
(D
1,90 0,0154 190 4,90 416 285 266
w którym 2,07 0,0152 223 3,79 428 334 317
7C—jednostkowe straty ciśnienia dla cieczy nośnej (tutaj wody), Pa/m , 2,23 0,0151 257 3,03 446 386 371
cp — współczynnik zależny od uziarnienia i liczby Froude'a doty- 2,41 0,0150 298 2,40 472 447 433
czącej przepływu, 2,58 0,0149 339 1,96 500 508 483
c — koncentracja objętościowa części stałych w mieszaninie. 2,76 0,0148 386 1,60 536 579 539
Jednostkowe straty ciśnienia dla wody 2,93 0,0147 432 1,34 572 648 608
Jednostkowe straty ciśnienia dla wody oblicza się wg wzoru 3,10 0,0146 479 1,13 610 718 679
Darcy'a-Weisbacha 3,27 0,0146 534 0,96 658 801 808

7 = l O4, Pa/m (2)

2-D-g
w którym
X c —współczynnik szorstkości powierzchni wewnętrznej rurociągu,
_|
z=t—1~ —„
D — średnica wewnętrzna rurociągu, D = 0,149 m, 800
• -v

—S
law ody

i —vgOuranda ttd—
i
tti
ii
v — prędkość przepływu; m/s, -g
Ir— vgF -O'B
~J
s straty ciśnienia, Pa

g — przyśpieszenie ziemskie, -H(— por rtrarc w ^7^

5 2_
o
o

=
104 — liczba korygująca jednostki. — £_ -^r^
OT

Współczynnik cp —

-^
o o
o o

* T*
» ^
—
(n

~fl
180 —- 1
^s-^
^ — —
cp = (3) I ^ ag: = f.
1,5
§

jĄ,
-^
—
^
—
0 300
-<JCL
*—
t
S***
w którym i 200 & rz
0) ~W
•^ ^
cx — współczynnik oporu czołowego. -3 -^—

100
Współczynnik szorstkości powierzchni wewnętrznej rurociągu, |
wg Langa [6] 0
\~
1,5 2 2,5 3,5
0,0018 Prędkość przepływu, mis
X= a + (4) ..

Rys. 5. Jednostkowe straty ciśnienia w zależności

w którym
od prędkości przepływu
cc — współczynnik gładkości, a = 0,012 — dla rurociągów stalo-
wych, wygładzonych. Fig. 5. Dependence of elementary pressure losses on the flow ratę

612
w którym
dn — średnica nominalna ziaren koncentratu miedziowego dn =
0,041 mm,
w — prędkość opadania ziaren w wodzie, w = 9,24 mm/s.
Dla podanych wielkości współczynnik oporu czołowego cx = 4,41.
Jako drugą metodę kontrolną, przyjęto metodę Folsona-O'Brie-
na na obliczanie jednostkowych strat ciśnienia przy przepływie
jednorodnym, której wzór ma postać
przepływ koncentratu miedziowego w rurociągu o średnicy we-
wnętrznej 0,149 m ma charakter przepływu jednorodnego,
gęstość koncentratu miedziowego w przedziale 1400-^1550 kg/m
ma niewielki wpływ na opory przepływu w rurociągu o średnicy
wewnętrznej 0,149 m,
dla prędkości przepływu w przedziale od 1,4 do 3,3 m/s i gęsto-
3
ści mieszaniny od 1400 do 1550 kg/m jednostkowe straty
ciśnienia należy oznaczać według wzoru Folsona-O'Briena (7).

(7) Literatura

1. Sobota J. i in.: Wstępne badania hydrotransportu koncentratu miedzi

Obliczone wielkości, obok wyników oznaczeń z pomiarów ze-
stawiono w tablicy 3, a krzywe zależności jednostkowych strat ciś-
nienia od prędkości przepływu przedstawiono na rysunku 5. Krzywa
zależności jednostkowych strat ciśnienia uzyskana z pomiarów
najbardziej jest zbliżona do krzywej obliczonej wg teorii Folso-
na-O'Briena, tj. dla przepływu jednorodnego.
Wnioski
Na podstawie wyników przeprowadzonych pomiarów parame-
trów hydrotransportu koncentratu miedziowego i wyników badań
laboratoryjnych stwierdzono:
— krzywa składu granulometrycznego koncentratu miedziowego
ma charakter rozdrobnionego ciała zawieszonego w wodzie i stano-
wi mieszaninę homogeniczną,
stanowiącego podstawę do projektowania instalacji. Praca Akademii Rolni-
czej we Wrocławiu 1980.
2. Szczap J. i in.: Transport hydrauliczny koncentratu z kopalń do hut —
analiza techniczna. Praca ZBiPM CUPRUM we Wrocławiu 1979.
3. Szczap J. i in.: Pomiary parametrów hydrotransportu koncentratu
miedzi w ZWR — ZG Rudna. Praca ZBiPM CUPRUM we Wrocławiu 1981.
4. GhoseA. K., Yenban V. S., Bagchi S.: Hydraulic Stowing in Mines —
Some Theoretical Design Considerations. Jornal of Mines Metals & Fules.
Marzec 1961.
5. Durand K., Gibert E.: Transport hydraulique et refoulement des
mixtures enconduites. Annales des Ponts et Chausees 1960.
6. TroskolańskiA. T.: Hydromechanika. Wydaw. Nauk.-Techn. Warsza-
wa 1971.
7. Bednarski S.: Podział i klasyfikacja zawiesin oraz obliczenie ich
efektywnej (pozornej) lepkości. Rudy Metale 1973, nr 11.

LJILJANA AYRAMOYIC Rudy Metale R 49 2004 nr 12

DANA STANKOYIĆ UKD 669.347.035.7:669.776

OBTAINING OF SELENIUM FROM ANODĘ SLIME

Recent years there is a trend of use the new roasting method (deselenization) use ofcopper anodę slime in the controlled
gaś atmosphere in the large word companies for anodę slime treatment. The aim of this work is a possibility of complete
selenium removalfrom anodę slime by the use of new deselenization method, and production selenium powder of commercial
ąuality, in the Anodę Slime Treatment Plant Bór. The results of experimental investigations in the laboratory conditions give
the optimum parameters of the analyzedofthe deselenization method. Selenium dioxidegas is emitted during roasting process,
which is reduced in the sulfuric acid solution, and as a result, the commercial ąuality selenium is obtained. The produced
selenium has a form oftechnical ąuality powder, used in metallurgy.

OTRZYMYWANIE SELENU ZE SZLAMU ANODOWEGO

W ostatnich latach występuje tendencja stosowania nowej metody prażenia szlamów anodowych w kontrolowanej
atmosferze w wielu zakładach przerabiających ten materiał. Wyniki eksperymentalnych badań w warunkach laboratoryjnych
pozwoliły określić optymalne parametry metody eliminacji selenu ze szlamów. Gazowy dwutlenek selenu emitowany w czasie
procesu prażenia jest redukowany w roztworze kwasu siarkowego, w wyniku czego jest produkowany selen. Wytworzony
proszek selenu spełnia warunki jakościowe i może być stosowany w metalurgii.

. Sc. Eng. Ljiljana Avramović. B. Sc. Eng. Dana Stanković— Copper Institute Bór. Yugos]avia.

613
 Introduction
In recent years, a new process of anodę slime deselenization,
where oxygen and sulphur dioxide are used as reagents, is applied in
large world companies as well as Outocumpu Oy. (Finland), BOLI-
DEN (Sweden), Kyshtym Copper Ref. (Russia) and others.
By this procedurę [1,2], roasting of decopperized slime is carried
out in the electric furnaces at temperaturę of 600 °C.
Selenie compounds react at this temperaturę forming gaseous
selenium dioxide. Liberated selenium dioxide is injected into aqueo-
us solution by the ejector, where it is reduced to the elementary
selenium with sulphur dioxide at temperaturę of 80 °C.
Process in furnace could be described by the reaction (1) and (2)
2 = SeO2
Ag2Se + SO2 + 2 O2 = Ag2SO4 + SeO2
Reaction (3) is developed in aąueous solution
SeO2 + 2 SO2 + 2 H2O = Se + 2 H2SO4
Due to a fact that roasting furnace is eąuipped with devices for
circulation, a homogeneous atmosphere provided in furnace, what
results in nearly complete selenium separation during process. Sele-
nium content in roasted slime is about 0.5 % Se, what points out the
high degree of deselenization [l, 3, 4],
The obtained selenium is commercial ąuality, 99.5 % Se. Sele-
nium is widely used in production of semi-conductor elements (over
of 50 % of produced selenium). Selenium usage is mainly based on
its photoelectric and semi-conductive features.
Esperimental
Main source for selenium production (morę than 90 % of world
production) is anodę slime from electrolytic copper refining what is
first subjected to the decopperization process, and then deseleniza-
tion process [5, 6].
Decopperized anodę slime from the Bór' s Plant for Anodę Slime
Treatment was used for all laboratory experiments. Chemical analy-
sis of decopperized anodę slime is given in Table l .
Physical characteristics decopperized anodę slime used in labo-
ratory experiments are:
— Mineralogical composition: Ag2Se, Ag 3 AuSe 2 , CuSe, AuAgSe
and elementary Se.
— Upparent density: 0.813 g/cm3.
— Density: 4.33 g/cm3.
— Specific surface: 6580 cm2/g.
— Maximal mass content of particle in slime: 0+5 |-tm.
The same slime mass was used in all experiments: 37.5 g of wet
slime, i. e. 31.83 g of dry slime. Slime sample was put into dish of
rectangular form, size 17 x 5 x 1.5 cm.
Stationary electric-neat furnace was used for roasting process
with a possibility of temperaturę control up to 900 °C. Flow of every
involved gaś is controlled by flow meter and such defined flow is
precisely maintained during whole process. Before introduction into
Table l
Chemical analyses of decopperized anodę slime
used in labortory experiments
Tablica I
Analiza chemiczna odmiedziowanego szlamu anodowego
użytego w doświadczeniach laboratoryjnych
Ele- H2O Ag Au Cu Se Te Pt Pd
ments
% 15.12 19.19 2.16 0.87 37.32 1.55 0.0068 0.066 7.87
614
(1)
(2)
Fig. l. View of laboratory used apparatus for deselenization
procedurę in controlled gaś atmosphere
(3)
Basic parts of apparatus are: l — bottle with sulphur-dioxide, 2 — bottle
with oxygen, 3 — Flow meter for sulphur-dioxide, 4 — Flow meter
for oxygen, 5 — Washing bottle for sulphur-dioxide, 6 — Washing bottle
for oxygen, 7 — Giass chamber for sulphur-dioxide and oxygen,
8 — Roasting furnace, 9 — Device for automatic temperaturę control
in furnace, 10 — Device for absorption solution heating,
11 — Washing bottle filled with absorption liąuid
Rys. l. Widok aparatury laboratoryjnej stosowanej w procedurze
odselenowania w atmosferze gazu kontrolnego
Główne części aparatury to: / — butla z dwutlenkiem siarki, 2 — butla
z tlenem, 3 — przepływomierz dwutlenku siarki, 4 — przepływomierz
tlenu, 5 — butla do płukania dwutlenkiem siarki, 6 — butla do płukania
tlenem, 7 — komora szklana na dwutlenek siarki i tlen, 8 — piec
prażalniczy, 9 — przyrząd do automatycznego sterowania temperatury
pieca, 10 — urządzenia do podgrzewania roztworu absorpcyjnego,
11 —butla do płukania wypełniona płynem absorpcyjnym
furnace, the all gases are mixed in glass chamber. View of used
apparatus in figurę l.
Results and Discussion
The aim of experimental investigations was the following: esti-
mation of optimum parameters for anodę slime roasting (temperatu-
rę, time, content of gaś stage in furnace, flow of gases), optimum
parameters of liberated SeO7 reduction to elementary selenium and
analysis of obtained selenium powder as finał product [7, 8].
The main experiments results are given in figures 2 and 3.
Maximum degree of selenium removal from slime (99.94 %)
was realized at temperaturę of 600 °C (fig. 2). It is important to point
out that silver sulphate, Ag2SO4, melting is carried out at temperaturę
of over 650 °C, what results in compact deselenized slime what does
not permeable gases and slows down the roasting reaction.
If slime roasting is carried out in furnace atmosphere (without
gases introduction) or only with air introduction, the satisfied results
will not be attained (fig. 3), and after mineralogical analysis of the
obtained deselenized slime content, the presence of selenides (Cu2Se
and Ag2Se) was proved, what points out the incomplete selenium
removal from slime.
The best results were obtained by introduction of SO2 and O2
gases mixture, where deselenization degree was 99.64 %. It was
proyed, in laboratory conditions, that the highest degree of selenium
removal from slime is realized in gases flow ratio of SO2 : O2 = l : 10.
Upon testing of deselenization process regime under controlled
gaś atmosphere, in laboratory conditions, and estimated optimum
Pb
process parameters (temperaturę: 600 °C, roasting time: l h, gaś
atmosphere in furnace: mixture of SO2 and O2, optimum ratio of
gases flow SO2 : O2 = l : 10), an experiment was carried out, under
those given parameters, and deselenized slime was obtained with
 N miś uW
*K

80
450 560 600 650 Fig. 4. Difractograme of deselenized slime obtained by application
Temperature,°C of optimal laboratory arameters in deselenization process
Rys. 4. Dyfraktogram odselenowanego szlamu otrzymanego przy
Fig. 2. Deselenization degree of decopperized slime dependinj zastosowaniu optymalnych parametrów laboratoryjnych
on temperaturę of deselenization process w procesie odselenowania
Rys. 2. Stopień odselenowania szlamu odmiedziowanego
w zależności od temperatury procesu deselenizacji Mixture of gases formed during roasting (SeO2, H2O, SO2) is
removed from furnace by the use of absorption system and absorbed
__99r64.. into sulphur acid solution. It was established during experimental
work that H2S04 concentration over 250 g/dm3 is unfavorable
100
because it could result in a possible dissolution of already reduced
selenium, and insufficient temperaturę of absorption liquid results in
incompłete selenium absorption what causes Iow degree of selenium
recovery. Optimum temperaturę of absorption liquid is 75*80 °C,
and concentration of H2SO4 is max. 250 g/dm3.
By effect of SO2, formed in roasting process, the reduction of
SeO2 is developed and elementary selenium is obtained. The obtained
selenium is of gray modification and in a form of crystalline powder. It was
estimated that min. 95 % of particles has — 200 mesh size by the use of
granulometric analysis. The obtained selenium purity is min. 99.5 % Se.

Conclusion
Laboratory analyses have shown that selenium could be quantitati-
vely removed from decopperized anodę slime in controlled gaś atmosphere.
Characteristics of new investigated deselenization method (ba-
vazduh vaz. +• SO2 atm. peći O2 SO2 + 02
sed on laboratory analyses) are the following:
Gaś atmosphere in furnace 1 — Roasting is carried out with introduction of SO2 and O2 gases.
2 — Optimum ratio of gases flow: SO2 : O2 = l : 10.
Fig. 3. Influence of gaś atmosphere in furnace on deselenization degree 3 — Roasting temperaturę: max 600 °C.
of slime (conditions of experiment development: T = l h,; = 600 °C) 4 — Gases flow at furnace outlet is controlled by gradually tempe-
Rys. 3. Wpływ atmosfery gazu w piecu na stopień odselenowania raturę increase during roasting process.
szlamu (warunki eksperymentu: t = l h, t - 600 °C) 5 — Max. desełenization degree of anodę slime is 99.64 %.
6 — Ań adequate temperaturę regime (80 °C) of circulating solution
Table 2 has to be supplied in absorption SeO2 during whole deselenization
Chemical analyses of obtained deselenized process with permanent control of concentration the present H2SO4
3
slime under optimal laboratory operation (max 250 g/dm ).
7 — The obtained selenium has a form of technical quality powder,
Tablica 2 min 99.5 % Se.
Analiza chemiczna odselenowanego szlamu otrzymanego The obtained laboratory results point out ajustification of use
w optymalnych warunkach laboratoryjnych the new deselenization method, what is morę and morę present in the
renowned world companies.
Ele- Ag Au Cu Pb Se Te Pt Pd SiO2
ments References
1. Jovanović L., Avramović Lj. i dr.: Modernization of deselenization
% 28.18 3.75 2.00 14.46 0.21 2.23 0.014 0.14 13.20
process in the Anodę Slime Treatment Plant Bór, Study, Bór, Yugoslavia,
1999, p. 39+54.
chemical content, given in Table 2. 2. Hyvarinen O., Lindroos L, F/to E.: JOM, My 1989, p. 42*43.
During this experiment, gradually temperaturę increase in furna- 3. Epifakov V., Moskova V.: ŻPH, 10,1985, p. 2350+2351.
ce was applied with the aim to supply the controlled gases liberation 4. Epifakov V., ŻukovaA., Mośkova V.: ŻPP, 1977, vol. 5, p. 986+990.
at furnace outlet (primarily SO2 and SeO2) and by this an effective 5. Hoffmam J.: JOM, July 1989, p. 32.
absorption of SeO2 in absorption liquid and its reduction to the 6. HoffinannJ.: JOM, July 1989, p. 33+38.
elementary selenium in presence of liberated SO2. 7. Avramović Lj., Jovanović L., Jonović R.: Copper, 2000, vol. 251,
Based on mineralogical content of deselenized slime the presence No. l, p. 67+74.
Ag2SO4, PbSO4, SiO2 and elementary silver was recorded (fig. 4), which 8. Avramović Lj., Jovanović L., Jonavić R., Stanković D.: European
proves that selenium is completely removed during roasting process. Congress and Exhibition on Powder Metallurgy, Nice, France, 2001.

615
PAWEŁ RUTECKI Rudy Metale R 49 2004 nr 12
UKD620.17:669.715'721:669/622:669/418
STANISŁAW TURCZYN

WPŁYW MAGNEZU NA WŁASNOŚCI MECHANICZNE

TAŚM WALCOWANYCH NA ZIMNO ZE STOPU ALUMINIUM 5251
Określono wpływ głównego pierwiastka stopowego, jakim jest magnez na własności mechaniczne i strukturą taśm ze stopu
aluminium 5251 (AIM§2). Badaniom poddano próbki o różnej zawartości magnezu, pobrane z taśm podczas walcowania na
zimno i wyżarzania rekrystalizującego. Na podstawie analizy krzywych rozciągania, badań twardości i tłoczności oraz
obserwacji struktury materiału określono wpływ zawartości magnezu na własności mechaniczne gotowych taśm. Uzyskane
wyniki pozwoliły na podanie parametrów obróbki cieplnej taśm dla osiągnięcia własności w zadanym zakresie, niezależnie od
zawartości magnezu. Stwierdzono, że dopuszczalny przez normą zakres zawartości magnezu dla stopu aluminium 5251 jest
zbyt szeroki, aby można było otrzymać własności mechaniczne gotowych taśm, odpowiadające jednemu stanowi umocnienia
przy stosowaniu identycznej technologii.

THE INFLUENCE OF MAGNESIUM ON MECHANICAL PROPERTIES

OF COLD ROLLED STRIPS FROM ALUMINIUM ALLOY 5251

The influence ofchetnical composition of aluminium alloy 5251 (AlMg2) on mechanical properties and structure ofcold
rolled strips was determined. Especially the alloy s with different contents ofmagnesium were tested. On the base ofhardness
and tensile strength measurements, tensile test curves analysing andmaterial structure observation, the influence ofmagnesium
content in aluminium alloy 5251 on mechanical properties was carried out. Based on obtained results, the suitable heat
treatment process was establishedfor alloys with different chemical composition, allowingfor obtaining mechanical properties
in given rangę. It wasfound, that the rangę ofmagnesium content in aluminium alloy 5251 is too wide to achieve mechanical
properties, belonging to the same strengthening state, performing identical technological process.

Wprowadzenie chemicznym powodują konieczność zmiany parametrów walcowa-

Walcowanie jest jednym z podstawowych procesów przeróbki
plastycznej, zarówno dla wyrobów stalowych, jak i metali nieżela-
znych, np. stopów aluminium, cynku, miedzi, itp. Projektowanie
własności materiałów po walcowaniu polega na takim dobraniu
parametrów przeróbki plastycznej i obróbki cieplnej, aby otrzymać
materiał o żądanej strukturze (wielkości ziarna) i własnościach me-
chanicznych. Przewidywanie struktury materiału jest zadaniem dość
trudnym, wymagającym znajomości wielu czynników wpływają-
cych na końcową wielkość ziarna, a przez to na końcowe własności
danego materiału [4, 9]. W procesie walcowania należy zwrócić
szczególną uwagę na dobór odkształceń, temperatury walcowania,
czasów przerw pomiędzy odkształceniami, itp. Przy ustalaniu planu
przepustów należy również uwzględnić podatność materiału do od-
kształcenia, jego granicę plastyczności, a także skład chemiczny [2].
Wszystkie te czynniki wpływają na przebieg procesu technologicz-
nego i na końcowe własności mechaniczne taśmy po walcowaniu.
Skład chemiczny danego materiału w znaczny sposób determi-
nuje własności mechaniczne wyrobu gotowego. Różnice w składzie
Skład chemiczny stopu aluminium 5251 wg PN-EN 573-3 [1]
Chemical composition of aluminium alloy 5251 according to PN-EN 573-3 [1]
nia i późniejszej obróbki cieplnej taśmy w celu uzyskania wyrobu
o tych samych, powtarzalnych poziomach własności.
Wszystkie stopy aluminium posiadają pewien zakres głównego
pierwiastka stopowego. Im szerszy jest ten zakres, tym większe jest
prawdopodobieństwo uzyskania zróżnicowanych własności goto-
wych taśm. Stop aluminium oznaczony jako 5251 jest to stop serii
aluminium-magnez, często nazywany hydronalium. Cechuje się bar-
dzo dobrą odpornością na korozję, jest plastyczny, spawalny, od-
porny na zmęczenie i daje się łatwo polerować [3]. Skład chemiczny
stopu aluminium 5251 wg normy PN-EN 573-3 [1] przedstawiono
w tablicy l. Dość dodatku stopowego w stopach aluminium znacznie
wpływa na ich własności. Ogólny wpływ magnezu na niektóre
własności stopów aluminium przedstawiono w tablicy 2.
Stopy aluminium z magnezem zawierają też dodatki krzemu,
manganu, chromu i innych metali. Niewielkie ilości manganu
(0,2*0,6 %) lub chromu (0,1*0,2 %) zwiększają wytrzymałość na
rozciąganie o 20*25 MPa, nie zmieniając zasadniczo struktury stopu
[5]. Dodatki tytanu lub wanadu nawet w niewielkich ilościach roz-
drabniają ziarno w odlewach z tych stopów. Natomiast głównym
Tablica l
Table l

Oznaczenie stopu Mg Fe Cu Mn Si Cr Zn Ti Inne

Alumi-
symbolami oddziel- nium
numeryczne max % razem
chemicznymi nie

EN-AW-5251 EN AW-AlMg2 0,10*0,50 0,50 0,15 0,10*0,50 0,40 0,15 0,15 0,15 0,05 0,15 reszta

Mgr inż. Paweł Rutecki — Aluminium Konin — Impexmetal S. A., Konin, dr hab. inż. Stanisław Turczyn, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

616
pierwiastkiem w sterowaniu własnościami mechanicznymi jest mag- cową 1,0 mm. Po zakończeniu walcowania taśma poddawana jest
nez, co przedstawiono na rysunku l [7]. procesowi wyżarzania rekrystalizującego w celu całkowitego lub
Głównym celem niniej szej pracy była próba oceny zmiany włas- częściowego usunięcia umocnienia. Taśma dostarczana jest odbior-
ności mechanicznych taśm walcowanych na zimno ze stopu alumi- cy w różnych stanach umocnienia np.: „O", „H22" lub „H24", chara-
nium 5251 w zależności od zawartości magnezu. Wyniki tych badań kteryzującymi się różnymi własnościami mechanicznymi, tablica 3.
posłużyły do opracowania zaleceń technologicznych produkcji taśm W prowadzonych badaniach postawiono za cel określenie parame-
o żądanych własnościach mechanicznych. trów wyżarzania, które pozwolą na uzyskanie gotowej taśmy, odpo-
wiadającej tylko jednemu stanowi umocnienia.
Opis badań Do badań użyto dwóch rodzajów stopu aluminium 5251, różnią-
cych się zawartością głównego pierwiastka stopowego, jakim jest
Rodzaj i zakres badań podyktowany został koniecznością uzy- magnez (tabl. 4). Wybrano stopy posiadające zawartości magnezu
skania żądanych własności mechanicznych gotowych taśm ze stopu w pobliżu wartości granicznych, tj. 1,8 i 2,2 %. W dalszej części
aluminium 5251. Końcowym etapem produkcji tych taśmjest proces pracy przyjęto oznaczać stop o zawartości magnezu 1,8 % jako
walcowania na zimno z wsadu o grubości 4,5 mm na grubość koń- 5251/Mg^, natomiast stop o zawartości magnezu 2,2 % jako
5251/Mgmax. Ilość pozostałych pierwiastków stopowych pozosta-
Tablica 2 wała na tym samym lub zbliżonym poziomie. W celu porównania
Wpływ magnezu ta niektóre własności stopów aluminium [6] końcowych własności dla obu rodzajów stopów, wszystkie badania
wykonywane były na identycznych próbkach, pobranych z tego
Table 2
samego etapu procesu walcowania na zimno i wyżarzania rekrystali-
Influence of magnesium content on some properties zującego. Próbki do badań pobrano z taśmy przed walcowaniem i po
of aluminium alloys [6] każdym przepuście walcowania na zimno oraz z taśmy po procesie
wyżarzaniarekrystalizującego. Proces obróbki cieplnej prowadzony
Symbol Przewodność Odporność Wielkość Własności wy-
był w trzech odpowiednio dobranych temperaturach 240, 250
pierwiastka elektryczna na korozję ziarna trzymałościowe
i 260 °C, które pozwalały na uzyskanie taśmy w wymienionych
w tablicy 3 zakresach własności. Próbki wyjmowane były z pieca co
Mg - + 0 +
godzinę, a maksymalny czas wyżarzania wynosił 6 godzin.
Objaśnienie znaków: + działanie powiększające, - działanie zmniejszające, W związku z tym, że początek procesu wyżarzania (pierwsza godzi-
O działanie obojętne na) powodował znaczny spadek własności mechanicznych materia-
łu, pierwsza próbka wyjmowana była już po półgodzinnym okresie.
Na pobranych i odpowiednio przygotowanych próbkach prze-
28 r prowadzono badania wytrzymałościowe, pomiary twardości i próby
tłoczności. Uzyskane wyniki badań posłużyły do ustalenia zmian
własności w zależności od parametrów procesu walcowania i wyża-
rzania rekrystalizującego, tj, wielkości odkształcenia podczas wal-
cowania oraz czasu i temperatury wyżarzania.
Wykonano również badania makrostruktury, których wynikiem
jest określenie wielkości ziarna w taśmie poddanej zmiennym wa-
runkom wyżarzania (czas i temperatura). Badania te miały za zada-
nie potwierdzenie faktu, że zawartość magnezu nie ma większego
wpływu na wielkość ziarna.

Wyniki badań i ich analiza

Głównym celem prowadzonych badań była ocena wpływu zwar-

tości magnezu na własności mechaniczne taśm ze stopu aluminium
5251 walcowanych na zimno i poddawanych procesowi wyżarzania
rekrystalizującego. Jak wcześniej podano, niewielka zmiana zawar-
tości magnezu w stopach AlMg powoduje wyraźne zwiększenie
twardości materiału, a także podwyższenie jego własności wytrzy-
Rys. 1. Wpływ zawartości magnezu na niektóre własności małościowych i spadek własności plastycznych (rys. 2-5-4). Obrazują
mechaniczne stopów Al-Mg w stanie wyżarzonym [7] to otrzymane wykresy zależności wytrzymałości na rozciąganie Rm
Fig. 1. Influence of magnesium content on some i umownej granicy plastyczności R0 2 od wielkości gniotu zadanego
mechanical properties of annealed Al-Mg alloys [7] podczas walcowania na zimno. Na rysunkach 2 i 3 daje się zaobser-
Tablica 3
Własności mechaniczne stopu aluminium 5251 (AlMg2) w zależności od stanu umocnienia materiału [8]
Table 3
Mechanical properties of alloy 5251 (AlMg2) depending on the state of dtrain hardening [8]

Grubość Wydłużenie
Stan ^02, min Promień zginania* Twardość*
mm MPa
umocnienia MPa ^50'
HBS
min, %
powyżej do min max 180° 90°

0 0,5 1,5 160 200 60 14 Of 0; 44

H22 0,5 1,5 190 230 120 6 1,5; 1,0 1 56
H24 0,5 1,5 210 250 140 5 2,0; 1,5 t 62
* tylko dla informacji

617
 Tablica 4
—HB- 5251/Mg min
Skład chemiczny stopów aluminium 5251 użytych do badań — HB- 5251/Mg max

Table 4 —A50-S251/Mgmin
—A50 -5251/Mg max
Chemical composition of alloy 5251 used in experiment

5251/Mg^ 5251/Mgraax
Pierwiastek
zawartość, % zawartość, %

Al 97,193 96,685
Mg 1,805 2,2
Si 0,178 0,202
60 70
Cu 0,056 0,126
Odkształcenie s,
Zn 0,034 0,077
Ti 0,015 0,016
Fe 0,451 0,459 Rys. 4. Zmiany twardości oraz wydłużenia w funkcji
Mn 0,221 0,176 odkształcenia podczas walcowania na zimno
Cr 0,018 0,027 stopów aluminium 5251
V 0,004 0,004 Fig. 4. Hardness and elongation vs. reduction during
Ni 0,004 0,008 cold rolling of strips from aluminium alloy 5251
Sn 0,000 0,001
Pb 0,008 0,016 czas całego procesu walcowania na zimno. Bardzo podobna sytuacja
Be 0,001 0,001 występowała w przypadku twardości HB (rys. 4). Stop o wyższej
zawartości magnezu posiada większą twardość o ok. 5 HB, zarówno
przed walcowaniem na zimno, jak i po jego zakończeniu. Natomiast
wydłużenie A50 gwałtownie spadało podczas walcowania do pozio-
E j mu ok. 4 % dla obu badanych stopów (rys. 4).
J 290
^^*- •^ Zróżnicowanie własności mechanicznych taśm po walcowaniu
^
s* na zimno powoduje konieczność indywidualnego dobierania i sto-
"ź--- *- sowania odpowiednich parametrów obróbki cieplnej. Stąd kolejnym
250
230
! ^b-' ^
etapem badań była ocena własności mechanicznych próbek taśmy
<m*L ^,^^ poddawanej wyżarzaniu rekrystalizującemu. Analizując otrzymane
210
,-*• —** — 5251/Mg min
wykresy zmian własności mechanicznych w funkcji czasu i tempe-
190
170 .—
—•— 5251/Mg max ratury wyżarzania zauważamy, że zgodnie z oczekiwaniem, ze wzro-
150
stem czasu wyżarzania własności wytrzymałościowe maleją, nato-
D^10 20 30 40 50 60 70 8 miast rosną własności plastyczne (rys. 5-5-8). Jednakże zmiany te
Odkształcenie e, przebiegają różnie w zależności od stosowanych temperatur wyża-
rzania. Najszybszy spadek własności wytrzymałościowych i wzrost
Rys. 2. Wpływ odkształcenia podczas walcowania na zimno własności plastycznych zaobserwowano dla temperatury 260 °C,
na wytrzymałość na rozciąganie taśm ze stopów aluminium 5251 najwolniejszy zaś dla 240 °C. Temperatury procesu wyżarzania nie
Fig. 2. Influence of rolling reduction on tensile strength tylko wpływają na szybkość spadku własności mechanicznych, ale
of strips from aluminium alloy 5251 również na końcowe wartości tych własności. Warto zauważyć,
że im wyższa była temperatura przy tym samym czasie wyżarzania,
tym niższe były wartości własności wytrzymałościowych, a także
tym większe było wydłużenie materiału. Wartości te są jednak inne
280
^~-i dla stopu 5251/Mgmin, a inne dla stopu 5251/Mgmax. Analizując
I 26
° wykresy przedstawione na rysunkach 5 i 6, daje się zauważyć
^•^ 1
\^^~'*'~ ^^ć
^^
różnicę w wytrzymałości na rozciąganie Rm dla obu stopów. Stop
| 220 *""
5251/Mgmax niezależnie od czasu wyżarzania posiada wyższą wy-
sS "*s~ l
trzymałość na rozciąganie Rm o 15-^20 MPa w stosunku do stopu
ł 18° ^/y 5251/Mg^. Odmiennie natomiast zachowuje się granica plasty-
a
/ / czności R02- Proces wyżarzania powoduje zacieranie się różnicy
1 120 —t— 5251/Mg min h
w wartościach RQt, jaka miała miejsce przed obróbką cieplną. Po
O wyżarzaniu w czasie 6 godzin różnica ta staje się bardzo mała.
—•—5251/Mg max l Poziom zawartości magnezu w stopach aluminium 5251 nie
[ powoduje natomiast większej różnicy w wydłużeniu A50 (rys. 5).
0 10 20 30 40 50 60 70 8 Praktycznie dla wszystkich przebadanych przypadków wyżarzania
Odkształcenie s, °/ różnica między wydłużeniem obydwu stopów jest niewielka.
Wyżarzanie rekrystalizujące powoduje również duży spadek
Rys. 3. Wpływ odkształcenia podczas walcowania na zimno twardości badanych stopów. Niezależnie od zadanej temperatury,
na granicę plastyczności taśm ze stopów aluminium 5251 różnica między twardością stopu 5251/Mgmin i stopu 5251/Mgmax
Fig. 3. Influence of rolling reduction on yield strength jest widoczna przez cały czas trwania obróbki cieplnej (rys. 7).
of strips from aluminium alloy 5251 Temperatury procesu 250 i 260 °C powodują niewielkie zmniejsze-
nie tej różnicy w czasie, natomiast przy temperaturze 240 °C począt-
kowa różnica utrzymuje się niemal na takim samym poziomie,
wować różnicę wartości Rm i RQ 2 rzędu 20 MPa, spowodowaną niezależnie od czasu wyżarzania. Porównując z kolei zmiany tłocz-
zawartością magnezu w stopie. W przypadku wytrzymałości na roz- ności (IE) dla obu stopów (rys. 8), można zauważyć niewielki jej
ciąganie różnica ta utrzymywała się na tym samym poziomie pod- wzrost ze wzrostem temperatury wyżarzania.

618
 Badano również wpływ zawartości magnezu na wielkość ziarna
w próbkach po wyżarzaniu rekrystalizującym. Nie stwierdzono
istotnych różnic w wielkości ziarna pomiędzy stopem 5251/Mgmin
a stopem 5251/Mgmax dla każdego wariantu wyżarzania rekrystali-
zującego, niezależnie od temperatury i czasu procesu. Potwierdziły
się więc przypuszczenia, że w badanych stopach magnez nie wpływa
na szybkość powstawania i wielkość ziarna.
Zalecenia technologiczne
Na podstawie uzyskanych wyników badań dobrano najlepsze
warianty procesu wyżarzania, które pozwolą na uzyskanie taśm
ze stopów aluminium 5251 o własnościach mechanicznych odpowiada-
325
150+-
0 0,5 1 2 3 4 5 6 O 0,5 1 2 3
Rys. 5. Zmiana wytrzymałości na rozciąganie i wydłużenia
próbek ze stopów 5251 w zależności od czasu i temperatury
wyżarzania rekrystalizującego
Fig. 5. Tensile strength and elongation vs. time and temperaturę
of annealing of strips from aluminium alloy 5251
300
S. 275
O 0,5 1 2 3 4 5 O 0,5 1
Rys. 6. Zmiana granicy plastyczności próbek z stopów 5251
w zależności od temperatury i czasu wyżarzania rekrystalizującego
Fig. 6. Yield strength vs. time and temperaturę
of annealing of strips from aluminium alloy 5251
O 0,5 1 2 3 4 5
Rys. 7. Zmiana twardości próbek ze stopów 5251 poddanych
wyżarzaniu rekrystalizującemu po walcowaniu na zimno
Fig. 7. Hardness vs. time and temperaturę of annealing
of cold rolled strips from aluminium alloy 5251
O 0,5 1 2 3 4 5 6 O 0,5 1 2 3 4 5 6 O 0,5 1 2 3 4 5 6
Czas, h
Rys. 8. Zmiana tłoczności próbek ze stopów 5251 poddanych
wyżarzaniu rekrystalizującemu po walcowaniu na zimno
Fig. 8. Drawability vs. time and temperaturę of annealing
of cold rolled strips from aluminium alloy 5251
Tablica 5
Proponowane na podstawie badań warianty czasowo-tempera-
turowe obróbki cieplnej taśm ze stopu aluminium 5251
Table 5
Proposed annealing parameters for cold rolled strips
from aluminium alloy 5251
. ,
Stan Czas, h Temperatura, °C
6 240
H24
2,5+3 250
4,5+5 250
H22
2 260
0 4+6 260
jących wymaganym stanom umocnienia „O" „H22" lub „H24". Na
przykładzie wyników badań stopu 5251/Mgmjn i 5251/Mgmax daje
się zauważyć, że istnieje wiele wariantów czasowo-temperaturo-
O 0,5 1 2 3 4 5
2 3 4 5 6
wych procesu, dzięki którym można uzyskać taśmę o żądanych
Czas, h
własnościach mechanicznych. Praktycznie dla każdego stopu 5251
0 różnej zawartości magnezu istnieje kilka możliwości obróbki cie-
plnej, prowadzącej do uzyskania danego stanu umocnienia. Jak
wynika z badań każdy z tych stopów będzie posiadał inne własności
mechaniczne po walcowaniu na zimno, co z kolei prowadzi do
zastosowania innych parametrów procesu wyżarzania. Wykonanie
badań dla każdego stopu 5251 o różnej zawartościach magnezu,
który według normy [1] ma bardzo szeroki zakres (od 1,7 do 2,4 %),
byłoby bardzo czasochłonne i kosztowne. Z kolei dotrzymanie do-
kładnie założonego składu chemicznego stopu podczas wytopu i od-
lewania wlewków jest w warunkach przemysłowych niemożliwe.
Dlatego w pracy prowadzone były badania na stopie 5251 posiada-
jącym zawartości magnezu w pobliżu wartości granicznych.
Na podstawie przeprowadzonych badań, zaproponowano odpo-
wiednie parametry procesu wyżarzania, tj. czasu i temperatury, które
pozwolą na otrzymanie taśmy zarówno ze stopu 5251/Mgmin, jak
1 5251/Mgmax w zakładanym stanie umocnienia (tabl. 5). Norma [8]
pozwala na produkcję taśm, których własności mogą odpowiadać
wymogom jednego lub dwóch stanów umocnienia. Przy uwzględ-
nieniu tego faktu, można dobrać o wiele więcej wariantów procesu
wyżarzania, aniżeli przedstawiono w tablicy 5. Jednakże w pracy
wyznaczono warunki prowadzenia procesu wyżarzania, które po-
zwolą na osiągnięcie tylko jednego stanu umocnienia. Powodem jest
granica plastyczności RQ 2, dla której nie podano w normach ograni-
619
czenia wartości od góry. Taśma o zbyt wysokiej granicy plastyczno- dla której norma nie podaje dopuszczalnej wartości maksymalnej.
ści może nie spełniać innych wymagań, np. promienia gięcia. Taśma o zbyt wysokiej granicy plastyczności może nie spełniać
innych wymagań, np. promienia gięcia.
Podsumowanie

1. Wyraźne zróżnicowanie własności wytrzymałościowych (Rm, Literatura

R02, HB) taśm ze stopu aluminium 5251 po walcowaniu na zimno
jest spowodowane różną zawartością magnezu w stopie. Powoduje
to konieczność niemal indywidualnego doboru czasu i temperatury
procesu wyżarzania rekrystalizującego, tak aby gotowy wyrób po-
siadał określone własności mechaniczne.
2. Wpływ magnezu w stopie aluminium 5251 na własności plasty-
czne (wydłużenie, tłoczność) jest niewielki. Również wielkość ziar-
na w gotowej taśmie nie zależy od zawartości magnezu w stopie.
3. W praktyce przemysłowej należy dążyć do zawężenia dopuszcza-
nego przez normę przedziału zawartości magnezu w stopie alumi-
nium 5251. Mniejsze zróżnicowanie wsadu pod względem zawarto-
ści magnezu pozwoli na łatwiejszy dobór parametrów obróbki cie-
plnej, gdyż wyboru tego dokonuje się z większego zbioru wariantów
czasowo-temperaturowych procesu.
4. Parametry obróbki cieplnej taśm powinny zapewniać otrzymanie
taśm o własnościach mechanicznych, odpowiadających tylko jedne-
mu stanowi umocnienia. Powodem jest granica plastyczności RQ^,
1. European Standard PN-EN 573-3: Aluminium und Aluminiumlegie-
rungen Chemische Zusammensetzung und Form von Halbzeug, August 1994.
2. Jaglarz Z., Leskiewicz W., Morawiecki M.: Technologia i urządzenia
walcowni wyrobów płaskich. Wydaw. Śląsk, Katowice 1979.
3. PrzybylowiczK.: Metaloznawstwo. Wydaw. Nauk.-Techn. Warszawa
1996.
4. KorbelA., DobrzańskiF., RichertM.: Strain hardening of aluminium
at high strains. Acta Mettal., 1983, t. 31, nr 2, s. 293+298.
5. Liu Y. L., Kang S. B.: Wptyw Mn na mikrostrukturę i krystalizację
stopów AlMg. Materials Science and Technology, 1996, t. 12, nr 1.
6. Praca zbiorowa: Aluminium — poradnik. Wydaw. Nauk.-Techn.
Warszawa 1967.
1. Tokarski M.: Metaloznawstwo metali i stopów nieżelaznych w zary-
sie. Wydaw. Śląsk, Katowice 1985.
8. Norma PN-EN 485-2:1994.
9.ZaidiM.A., SheppardT.: Mechanizmy rekrystalizacji w technicznych
stopach Al-2Mg. Metal Science, 1983, t. 17, nr 5.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH
Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia
i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

620

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. W O J C I E C H LIBURA, prof. nzw.
HENRYK DYBIEC
Wykład inaugurujący rok akademicki 2004/2005
na Wydziale Metali Nieżelaznych Akademii Górniczo-Hutniczej
ALUMINIUM — MATERIAŁ PRZYSZŁOŚCI
The lecture opening academic year 2004/2005
at the Faculty of Non-Ferrous Metals of the AGH University of Science and Technology
ALUMINIUM — MATERIAŁ OF THE FUTURE
Panie Rektorze, Panie Dziekanie, Wysoka Rado Wydziału, Szanowni Państwo.
Inaugurując rok akademicki na Wydziale Metali Nieżelaznych
nie sposób jest pominąć to, co stanowi główny przedmiot kształcenia
oraz samą istotę badań podejmowanych na szacownym Wydziale.
Rozpoznawcze hasło zawarte w nazwie Wydziału, jakim są metale
nieżelazne, skłania do refleksji nad perspektywami tych znanych od
wieków tworzyw, zwłaszcza w dobie burzliwie postępującej rewolucji
naukowo-technicznej, w której rola nowinek materiałowych jest klu-
czowa i w wielu przypadkach decyduje o powodzeniu rozwiązań
zaproponowanych przez wynalazców i konstruktorów. Oczywiście
fałszywą tezą jest głoszone od czasu do czasu przez niektóre ośrodki
twierdzenie o „schyłkowości metalurgii i inżynierii metali" zwłasz-
cza w odniesieniu do metali nieżelaznych, które w dziejach cywili-
zacji zapoczątkowały erę metali, stanowiąc przez cały okres historii
grupę materiałów decydujących o postępie technicznym i cywiliza-
cyjnym. Czy istniej ą zatem jakieś obiektywne przesłanki wskazujące
na osłabienie roli metali we współczesnym świecie? Generalna
odpowiedź na tak sformułowane pytania poparta dowodem, choć
możliwa, przekracza czasowe ramy wykładu. Możliwe jest jednak
przedstawienie w tak ograniczonym czasie przykładu materiałów
bazujących na jednym metalu, który pozwalałby odnieść się do
wyżej postawionych pytań.
Materiałem, który dał początek ery metali była miedź, a właści-
wie stop miedzi — brąz. Przy drugim końcu osi czasu można
Dr hab. inż. Henryk Dybiec, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.
J.Sfe
Ajb.uMINRJM
ALUMINIUM PROCESSING
Rudy Metale R 49 2004 nr 12
UKD 669.71"313(042):378.662
postawić aluminium, które bardzo późno odkryte wdarło się w życie
codzienne współczesnego człowieka i przyczyniło się do przełama-
nia wielu barier technicznych współczesnej cywilizacji. Przeanali-
zujmy zatem niektóre procesy rozwoju obu tych metali, bo o ile nie
sposób przecenić roli miedzi dla rozwoju kultury materialnej ludz-
kości, o tyle rola aluminium na tym tle wydaje się szczególnie
ciekawa. Porównajmy pewne kluczowe fakty z dziejów obu tych metali
(tabl. 1).
Rzucają się w oczy pewne podobieństwa i różnice. Ludzie po-
trzebowali prawie 1700 lat, aby nauczyć się wykorzystywać na swój
pożytek znajdowaną w przyrodzie miedź, ale w przypadku alumi-
nium, które odkryto już w dobie ugruntowanych zasad nauki i tech-
niki potrzeba było tylko niespełna trzydziestu lat do spożytkowania
na własne, ludzkie cele tego metalu. Widać tu rolę zbiorowego
i zapisanego wysiłku intelektualnego, jakim jest działalność naukowa,
dla postępu cywilizacji. Innym charakterystycznym rysem dziejów
obu materiałów jest zadziwiająca zbieżność, pomimo olbrzymiego
upływu czasu, pierwszych zastosowań. Pierwsze porcje obu metali
przeznaczano na przedmioty zbytku mające świadczyć o szczególnej
roli ich właścicieli w społeczeństwie. Bransolety i naszyjniki z brązu
wykonywane przez najdawniejszych mistrzów rzemiosła służyły
piękniejszej połowie ludzkości do bycia jeszcze piękniejszą i wyróż-
nioną spośród innych pięknych tamtych czasów. Tak samo jak
621
 Tablica l nologii doprowadziły do produkcji ok. 15 ton aluminium w 1885 r.
Niektóre fakty z dziejów miedzi i aluminium przy drastycznie obniżającej się cenie. Opatentowanie niezależnie
od siebie we Francji i USA metody elektrolizy tlenku aluminiowego
Table l w stopionych solach przy jednoczesnym opatentowaniu przez Baye-
Some development phases from the history ra (tego od aspiryny) metody masowej produkcji tlenku aluminium
of copper and aluminium z boksytów, stanowiło przełom technologiczny prowadzący do sko-
kowego spadku ceny aluminium do tego stopnia, że stało się ono
Wyszczególnienie Miedź, Cu Aluminium, Al konkurencyjne w zastosowaniach na skalę masową. I rzeczywiście
na przestrzeni łat dziewięćdziesiątych dziewiętnastego stulecia pro-
ok. 4000 p.n.e. 1825 r. dukcja początkowo liczona w tonach po kilku latach była już liczona
Odkrycie
(Cypryjczycy) (Oersted) w tysiącach ton na rok. Takie olbrzymie tempo wzrostu utrzymuje
się do lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Potem tempo przy-
ok. 2300 p.n.e. 1854 r. rostu produkcji i zużycia słabnie, ale i tak przyrosty produkcji tego
Zastosowanie
(Minojczycy) (S. C. Deville) metalu pozostają większe niż innych metali, a średnioroczne przyro-
sty produkcji aluminium istotnie przekraczają średnioroczne tempo
precjoza, miecze, precjoza, łodzie wzrostu gospodarczego. Jest to bardzo ważna przesłanka przema-
Pierwsze wyroby
groty włóczni wojskowe, samoloty wiająca za tezą, że aluminium jest materiałem przyszłości. Na prze-
łomie XX i XXI wieku zużycie przekroczyło 31 min t, a produkcja
Zużycie w 2000 r. 14,1 min t 31,0 min t aluminium pierwotnego wahała się około 24 min t. Różnicę pokrywa
recykling stanowiący, jak widać, prawie 1/4 zużycia tego metalu.
Warto przypomnieć powszechnie znane cechy aluminium, które
Tablica 2
zadecydowały o tak spektakularnym sukcesie tego tworzywa.
Ważniejsze fakty z historii stosowania aluminium W pierwszej kolejności to lekkość aluminium. Od momentu określe-
Table 2 nia gęstości aluminium przez Woehlera w 1845 r., cecha ta zawład-
nęła wyobraźnią zarówno inżynierów, jak i szerokiej publiczności.
Important facts from the history of using aluminium
Aluminium, do pewnego stopnia, stało się bohaterem utworów lite-
rackich Verne'a, Dickensa, a i w polskiej literaturze tamtych czasów
1825 Pierwsze drobiny proszku
znajdujemy ślad inspirowany lekkością aluminium w marzeniach
1845 Pierwsza sztabka
Ochockiego — bohatera „Lalki" Prusa — poszukującego metalu
1854 Pierwszy kilogram
lżejszego od powietrza niezbędnego, wg ówczesnych wyobrażeń, do
1855 Produkcja —0,006 t
zbudowania maszyny latającej. Pomijając marzenia, materiał ponad
1885 Produkcja— 15 t
trzykroć lżejszy od stali, miedzi, cynku i jeszcze bardziej od cyny,
1886-1888 Opatentowanie i wdrożenie elektrolizy
srebra, złota przy niewiele mniejszych od tych metali właściwo-
1900 Produkcja —8000 t
ściach wytrzymałościowych musiał fascynować. Do tego posiadał
1920 Produkcja—128 000 t
znakomitą odporność na korozję atmosferyczną, porównywalną
1946 Produkcja —681 000 t
z metalami szlachetnymi (dzięki zjawisku pasywacji aluminium —
1999 Produkcja — 24 000 000 t
jeden z pośród najbardziej aktywnych chemicznie pierwiastków —
zachowuje się jak jego przeciwieństwo) i świetną przewodność wła-
aluminiowa, podobno przecudnej urody, grzechotka wykonana dla ściwą ustępującą jedynie srebru i miedzi, a w odniesieniu do masy
małego synka Napoleona III i zastawa stołowa wykonana z alumi- nawet przewyższając te metale. Przy znakomitej zdolności do prze-
nium dla tegoż władcy i użyta w 1855 r. w czasie oficjalnego przy- róbki plastycznej (możliwość uzyskiwania bardzo cienkich folii)
jęcia na cześć króla Syjamu w Paryżu, miały wyróżniać ich posiada- pozwala na tyle łatwo modyfikować strukturę, że osiąga właściwości
cza. Na marginesie warto dodać, że w czasie tegoż przyjęcia alumi- mechaniczne relatywnie lepsze od stali zachowując wysoką zdol-
niowa zastawa zarezerwowana była dla cesarza, króla i ich małżonek ność akumulacji energii odkształcenia, co okazało się niezwykle
— mniej znaczący goście spożywali posiłki ze szczerozłotej zastawy ważną cechą w konstrukcjach środków transportu, wpływając zasad-
stołowej. Drugim przeznaczeniem obu metali było tworzenie narzę- niczo na poprawę bezpieczeństwa biernego pasażerów i towarów.
dzi do prowadzenia wojny z potrzeby niewątpliwie tej drugiej, mniej Dokładając do tego umiarkowaną cenę, olbrzymie potencjalne zaso-
pięknej połowy ludzkości. Dopiero za tymi dwoma przeznaczeniami by (aluminium stanowi 7,43 % skorupy ziemskiej i pod tym wzglę-
poszły potrzeby cywilne, które w końcu zdominowały zużycie obu dem zajmuje trzecie miejsce po tlenie i krzemie) i dużą skuteczność
metali. procesów recyklingu widać oczywiste przyczyny tej zawrotnej ka-
I jeszcze jedna warta zastanowienia rzecz, to ilość zużywanego riery aluminium.
metalu w chwili obecnej. Aluminium, które pojawiło się jako ostat- Ważną cechą aluminium jest możliwość stosowania go w bardzo
nie z powszechnie użytkowanych metali, w przeciągu niespełna 180 różnych dziedzinach techniki i gospodarki. Rysunek l przedstawia
lat istnienia w świadomości ludzi, zdominowało w dwójnasób, pod najważniejsze obszary zastosowań aluminium na początku XXI
względem ilości, swoich zasłużonych poprzedników stając się nie- wieku. Charakterystyczną cechą jest w miarę równomierne zapotrze-
kwestionowanym liderem wśród metali nieżelaznych. bowanie na ten materiał zgłaszane przez kilka dziedzin gospodarki,
Jak rozwijała się ta zawrotna kariera aluminium na przestrzeni co wyklucza ten materiał z grupy materiałów niszowych, gdzie
lat? (tabl. 2). W 1825 roku duński fizyk i chemik Oersted w wyniku powodzenie materiału zależy od sukcesu komercyjnego niszy
potraktowania amalgamatem potasowym chlorku aluminiowego i zawsze grozi poważnymi wahnięciami koniunkturalnymi na rynku
uzyskanego z ałunu (ałun — po łacinie ałum -— od tego minerału takich materiałów. Aluminium pod tym względem jest bardzo uni-
aluminium wzięło swoją nazwę nadaną mu przez sir Humphrey'a wersalnym materiałem poszerzającym swe zastosowania równo-
Davy w 1808 r., który postulował, że ałun jest solą nieznanego pier- miernie w wielu obszarach. Co istotne to przy stałym wzroście
wiastka — alumium) otrzymał pierwsze drobiny proszku metalicz- produkcji i zużycia rozkład zużycia aluminium w różnych obszarach
nego aluminium. Dwadzieścia lat później Woehler podobną metodą zastosowań jest w miarę stabilny i na przestrzeni ostatnich trzydzie-
uzyskał pierwszą porcję litego aluminium, na której był w stanie stu lat zmiany w udziałach procentowych głównych odbiorców alu-
określić podstawowe właściwości fizyczne nowego metalu. Okazały minium są niewielkie. Ta uniwersalność i równomierna ekspansja
się one na tyle fascynujące, że od 1854 r. S.C. Deville po ulepszeniu w różne obszary życia jest kolejną liczącą się przesłanką świadczącą
metody Woehlera rozpoczął produkcję materiału, którego ówczesna o tym, że aluminium jest materiałem przyszłości.
cena kilkaset razy przekraczała cenę złota. Dalsze ulepszenia tech- Największym obszarem zastosowań aluminium jest dziedzina

622

ENERGETYKA
OPAKOWANIA
9% BUDOWNICTWO
20%
20%
Rys. 1. Główne dziedziny zużywające aluminium w 2000 r.
wg International Aluminium Institute (www.world-aluminium.org/)
Fig. 1. The main aluminium consuming sectors in 2000 acc. to
International Aluminium Institute (www.world-aluminium.org/)
Tablica 3
Przebieg i niektóre skutki „aluminizacji" samochodów osobowych
— wg „Processing through dialogue" — Raport EAA 2003 r.
Table 3
The history and conseąuences of the „aluminisation" of cars
— acc. to „Progressing through dialoque„ — EAA 2003 Report
Wyszczególnienie 1995 2000 2003 2005
Ilość kilogramów aluminium
71 100 130 150
w samochodzie referencyjnym
Masa samochodu
1085 1026 966 926
referencyjnego, kg
Zmniejszenie zużycia paliwa
0,85 1,20 1,56 1,80
w 1/100 km wskutek „aluminizacji"
budowy środków transportu. Szczególna rola przypada tu na lotnic-
two, któremu aluminium towarzyszy od pierwszego lotu samolotu
„Kittyhawk" braci Wright w 1903 r. Powodzenie tego pierwszego
lotu maszyny cięższej od powietrza było możliwe, między innymi,
dzięki wprowadzeniu w miejsce tradycyjnego żeliwnego bloku sil-
nika znacznie lżejszego bloku wykonanego ze stopu aluminium.
Dalszy rozwój lotnictwa potoczył się przy wzrastającym udziale
stopów aluminium. We współczesnych samolotach 80 % masy sta-
nowią stopy aluminium. Mimo tak wysokiego stopnia „aluminizacji"
przemysł budowy samolotów zużywa jedynie nikły ułamek procenta
globalnej produkcji aluminium i nie stanowi, z punktu widzenia
ekonomicznego, znaczącej pozycji kształtującej koniunkturę
w przemyśle aluminiowym. Stanowi jednak ciągle wyzwanie dla
inżynierii materiałowej i stymuluje w poważnym stopniu rozwój
wiedzy o tych materiałach i umiejętności przełożenia tej wiedzy na
praktyczne działania wzbogacające ofertę materiałową dla innych
dziedzin. Znacznie większe znaczenie ekonomiczne posiadają apli-
kacje aluminium w przemyśle budowy środków transportu drogo-
wego, kolejowego i wodnego. Szerokie wprowadzenie aluminium
do tych branż w istotny sposób poprawia ładowność użyteczną,
odciąża środowisko naturalne, daje oszczędność paliwa, poprawia
komfort poprzez wytłumienie hałasu i wibracji, podnosi bezpieczeń-
stwo bierne przewożonych pasażerów i towarów. Aluminium od
dawna stosowano w budowie samochodów osobowych, dopiero jed-
nak w ostatnich latach najpoważniejsi producenci tych pojazdów
przystąpili do programów „aluminizacji" swoich pojazdów widząc
w tym wielką szansę unowocześnienia swoich produktów. Przebieg
tego procesu w czasie w odniesieniu do tzw „samochodu refe-
rencyjnego" przedstawiono w tablicy 3.
Wprowadzanie aluminium do konstrukcji samochodów osobo-
wych daje wymierne korzyści pokazane w tablicy 3, dodatkowo
odbywa się to przy poprawie komfortu i bezpieczeństwa użytkow-
ników. Szczególnie duże korzyści można w wyniku masowego sto-
sowania aluminium uzyskać w różnego typu samochodach ciężaro-
wych, gdzie średnia masa aluminium w pojeździe może osiągnąć
nawet 2000 kg. Na te ostatnie pojazdy jako pojazdy stricte komer-
cyjne należy patrzeć przez pryzmat ciągnionych kosztów eksploata-
cji oraz obciążenia środowiska naturalnego produktami eksploatacji.
Zagadnienia te ilustrują rysunki 2 i 3. Zarówno początkowa cena
ciężarówki, w której zastosowano aluminiowe stopy na elementy
konstrukcji, jak i ciągnione obciążenie środowiska dwutlenkiem wę-
gla są wielkościami niekorzystnymi w porównaniu do tradycyjnych
pojazdów tego typu. Bierze się to ze stosunkowo dużej energochłon-
ności wytwarzania aluminium. Jednak już po 18 miesiącach eks-
ploatacji następuje zwrot nadwyżki nakładów, a po 16 miesiącach
bilansowe obciążenie środowiska jest identyczne, jak w pojazdach
tradycyjnych. Dalsza eksploatacja prowadzi do znacznych zysków
zarówno pod względem dochodów, jak i obciążenia środowiska
naturalnego gazem cieplarnianym.
Głównym powodem uzyskania tak dobrych rezultatów ekono-
micznych przy zwiększonym zaangażowaniu aluminium w konstru-
kcjach samochodowych jest obniżenie masy własnej pojazdu, a więc
2015
200
826
Rys. 2. Zależność zysku od czasu eksploatacji ciężarówek,
2,40
w których wprowadzono elementy konstrukcyjne z aluminium
zastępujące podobne z innych materiałów —
wg „Progressing through dialogue" — Raport EAA 2003
Fig. 2. The profit-service life dependence for trucks, in which
some structural components from aluminium have replaced those
from other materials — acc. to „Progressing through dialogue" —
EAA 2003 Report
'- Y:' v":": ••"•: iej :'""-•'' \ l
-i
-20 • "g
m
o
3
O
O
-60
Rys. 3. Zależność całkowitego obciążenia środowiska naturalnego
dwutlenkiem węgla od czasu eksploatacji ciężarówek,
w których wprowadzono elementy konstrukcyjne z aluminium
zastępujące podobne z innych materiałów —
wg „Progressing through dialogue" — Raport EAA 2003
Fig. 3. Dependence of the natural enyironment pollution by
carbon dioxide on the seryice life of trucks, in which some
structural components from aluminium replaced those madę from
other materials — acc. to „Progressing through dialogue" — EAA
2003 Report
623
tej masy, która z punktu widzenia zadań transportowych jest bezuży-
teczna. Ma to szczególne znaczenie w szybkim transporcie szyno-
wym, gdzie masy przemieszczane są duże. Wprowadzenie do eks-
ploatacji szybkiej kolei francuskiej modelu TGV Duplex, w którym
przez zwiększenie udziału aluminium obniżono masę całego zesta-
wu o 12 %, pozwoliło powiększyć liczbę przewożonych pasażerów
0 40 %, przy jednoczesnym zwiększeniu ich bezpieczeństwa i kom-
fortu podróżny. Wprowadzenie aluminium szerokim strumieniem do
współczesnych tramwajów miejskich przyniosło prawie dwukrotne
zmniejszenie zużycia energii przez te pojazdy przy jednoczesnej
poprawie innych parametrów eksploatacyjnych. Ten partykularny
sukces środków komunikacji miejskiej zawierających zwiększone
ilości aluminium wiąże się z charakterem pracy takich pojazdów,
gdzie cykle przyspieszania i hamowania prowadzące do rozprasza-
nia energii kinetycznej są częste i obniżenie masy własnej pojazdu
bezpośrednio wpływa na obniżenie zużycia energii.
Zastosowanie stopów aluminium do budowy dużych statków
morskich napotykało przez szereg lat na problemy technologiczne
(spawanie) oraz bezpieczeństwa przeciwpożarowego. Pokonanie
tych barier w ostatnich latach stwarza szansę masowego stosowania
stopów aluminium z magnezem w budownictwie okrętowym, zwła-
szcza przy budowie tzw. statków szybkich. Statki takie, rozwijając
prędkości powyżej 35 węzłów, korzystaj ą z efektu obniżenia oporów
ruchu po przekroczeniu pewnej progowej prędkości, stając się
ekonomicznym i szybkim środkiem transportu, konkurencyjnym
w pewnych obszarach zarówno dla transportu lądowego, jak i po-
wietrznego. Wprowadzenie w tych konstrukcjach napędu strumie-
niowego w połączeniu ze zmniejszeniem masy daje znakomite efekty,
zbliżające nas do przełomu technologicznego w tej dziedzinie. Bar-
dzo szybki wzrost liczby budowanych w tej technologii promów
1 statków w Hiszpanii i Skandynawii w ostatnich latach świadczy
dobrze o takiej tendencji.
Drugim dużym obszarem zastosowań aluminium jest budownic-
two. Powszechnie znanym zastosowaniem aluminiowych stopów
w budownictwie są systemy elewacyjne i stolarka aluminiowa po-
zwalające realizować dziewiętnastowieczne marzenia o szklanych
domach. Wykorzystywane tutaj cechy aluminium to jego znakomita
odporność na korozję, lekkość, trwałość i estetyka wyrobów z tego
tworzywa. Aluminium jest stosowane nie tylko w wielkich publicz-
nych budowlach, których architektoniczne walory podkreślają ele-
menty aluminiowe, ale również w budowlach małych, kameralnych.
Choć niewidoczne na pierwszy rzut oka, pełni aluminium w wielu
budowlach bardzo ważną rolę. Elementy konstrukcji nośnej, okucia
i galanteria budowlana, windy i inne elementy transportu wewnętrz-
nego, panele wykończeniowe, klimatyzatory i elementy izolacyjne
to zastosowania, stanowiące nieodłączne elementy współczesnego
budownictwa. Nie ominęło aluminium nawet budowli znacznie star-
szych niż wiedza ludzka o tym pierwiastku. Ze względu na lekkość,
wytrzymałość i odporność na korozję wykorzystuje się profile alu-
miniowe do wzmacniania zabytkowych obiektów w skuteczny
i dyskretny sposób.
Podobne pod względem ilości, jak budownictwo, zapotrzebowanie
na aluminium zgłasza przemysł opakowań. Co roku ponad 6 min t
produkowanego aluminium przeznaczane jest na te cele. Folia alu-
miniowa o różnej grubości znajduje zastosowanie do pakowania
wyrobów spożywczych, farmaceutyków, kosmetyków i chemika-
liów. Jednorazowe zastawy do ucztowania na wolnym powietrzu,
czyniące zadość wygodzie i wymogom higieny czy połączenia alu-
minium z innymi materiałami, jak papier i polimery, stosowane na
soki owocowe, mleko i inne produkty wymagające szczelnego i obo-
jętnego opakowania, stały się codziennymi elementami, z którymi
miliardy ludzi codziennie stykają się osobiście. Rocznie ponad 100 mld
aluminiowych puszek na napoje wypełnionych napojami gazowany-
mi od Coca-coli po Polo-coctę, od piwa do kwasu chlebowego, od
dezodorantów po lekarstwa trafia do rąk konsumentów na całym
świecie. Można zaryzykować, że dzięki tym produktom każdy czło-
wiek na ziemi trzymał w swoim ręku produkt aluminiowy. W świe-
cie kolorowych produktów współczesnego rynku nie można wyob-
razić sobie słodyczy nie pakowanych w aluminiową, bardzo często
624
barwiona na fantazyjne kolory, folię. Wreszcie jak poradziliby sobie
współcześni krakowscy szopkarze bez tego produktu? I pomimo
pojawiających się od czasu do czasu bałamutnych i nieudokumento-
wanych kampanii przeciwko aluminiowym wyrobom kontaktują-
cym się z żywnością, to zastosowanie aluminium w tym obszarze,
będzie ciągle zwiększać konsumpcję tego metalu.
Rok temu mieliśmy okazję wysłuchać w tej szacownej auli wy-
kładu inauguracyjnego poświęconego wytwarzaniu nowoczesnych
przewodów energetycznych. Ta dziedzina stanowi jeden z ważnych
obszarów techniki generujących zapotrzebowanie na wysoko prze-
tworzone stopy aluminium. Ostatnie lata przyniosły zapotrzebowa-
nie na monometaliczne przewody energetyczne drugiej generacji,
charaktery żujące się zwiększoną zdolnościąprzewodzenia. Postępu-
jąca urbanizacja wywołuje z jednej strony wzrost zapotrzebowania
na przesyłaną energię elektryczną, ale z drugiej strony w sposób
naturalny ogranicza przestrzeń, gdzie można zabudować dodatkowe
linie przesyłowe. Rozwiązaniem jest modernizacja już istniejących
linii poprzez zwiększenie ich zdolności przesyłowych. Stąd zaintere-
sowanie samonośnymi przewodami energetycznymi wykonanymi
ze stopów aluminium, w których zastąpienie stalowego elementu
nośnego materiałem jednorodnym o większym przekroju czynnym
podnosi obciążalność prądową, a jednocześnie poprawia warunki
pracy przewodu przez eliminację źródeł korozji i innych właściwych
dla bimetalowych materiałów zagrożeń. Wydaje się, że w tym ob-
szarze zastosowań będzie się nadal obserwować intensywne prace
badawcze zmierzające do poprawy parametrów eksploatacyjnych
przewodów na bazie aluminium, ponieważ kombinacja przewodno-
ści, masy właściwej oraz własności mechanicznych i ceny jednozna-
cznie wskazuje na ten materiał jako zdecydowanego lidera w tym
obszarze zastosowań.
Inne zastosowania aluminium to głównie części konstrukcji
i maszyn poczynając od przemysłu zbrojeniowego poprzez urządze-
nia służące rekreacji i wypoczynkowi aż po sprzęt gospodarstwa
domowego i przedmioty codziennego użytku. Nie sposób wymienić
wszystkie dziedziny, w których aluminium znalazło zastosowanie,
ale powszechność i codzienność naszych spotkań z wyrobami wy-
konanymi z tego materiały świadczą o kapitalnej roli, jaką odgrywa
ono we współczesnej nam cywilizacji i nic nie wskazuje na to, aby
ta rola miała ulec osłabieniu.
Tak wszechstronne i szerokie zastosowanie zawdzięcza alumi-
nium oprócz swoich przyrodzonych właściwości jeszcze jednej za-
lecie, jaką jest stosunkowo duża łatwość manipulacji strukturą tego
materiału przez niewielkie ilości dodatków stopowych oraz obróbkę
plastyczną, cieplną i cieplno-mechaniczną, które to obróbki pozwa-
lają kształtować w kontrolowany przez producenta sposób nie tylko
kształt, ale i właściwości wyrobów. Rzeczywiście poprzez odpo-
wiednie działania z obszaru inżynierii materiałowej jesteśmy w sta-
nie uzyskać w materiałach na bazie aluminium zarówno materiał
bardzo podatny na przeróbkę plastyczną przy granicy plastyczności
na poziomie 20-M-O MPa, ale jednocześnie udaje się uzyskać również
stabilny materiał o granicy plastyczności sięgającej 600 MPa i do-
brej odporności na zmęczenie, pękanie i pełzanie w temperaturach
zbliżonych do otoczenia. Rysunek 4 ilustruje przykładowe struktury
materiałów nabazie aluminium. Ich wielkie zróżnicowanie pokazuje
możliwości inżynierii materiałowej — świadomego wpływania na
budowę wewnętrzną tych materiałów, a przez to na właściwości
decydujące o przeznaczeniu danego materiału i jego sukcesie lub
porażce w zastosowaniach technicznych.
Oczywiście rola inżynierii materiałowej, w szczególności inży-
nierii stopów aluminium, nie ogranicza się jedynie do opisywania
i ulepszania już znanych materiałów, ale poszukiwania nowych roz-
wiązań strukturalnych dających możliwość uzyskania nowych cie-
kawszych materiałów o niespotykanych jeszcze zestawach właści-
wości. Sukces tych poszukiwań zależy od poznania natury i „ducha"
materiału. W laboratoriach prowadzi się już badania nad nowymi
sposobami kształtowania struktury i własności a przykłady struktur
pokazanych na rysunku 5 wskazują, że jesteśmy blisko opanowania
nowych sposobów kształtowania struktur naśladujących inne spoty-
kane w naturze struktury o właściwościach jeszcze niespotykanych
 tó'X; .>•'.U-:•" l ' "

• ;: ••••;• . •
•• V :.'; ' : ; ' . ' • : • • :
/ ; ' '
„j v .
' . . . . , .: ,
^ ^"
Rys. 4. Przykładowe struktury stopów aluminium uzyskiwane w wyniku stosowania różnych obróbek i dodatków stopowych
Fig. 4. Exemplary structures of the aluminium alloys obtained by various treatment methods and alloying additives

Rys. 5. Struktury materiałów na bazie aluminium i jego stopów uzyskane w wyniku zastosowania niekonwencjonalnych sposobów
kształtowania struktury
Fig. 5. The structure of aluminium-based and aluminium alloys based materials obtained by unconventional methods of structure-forming

w metalach. Intensywność prac inżynierów materiałowców nad
aluminium i jego stopami, przejawiająca się tysiącami publikacji
naukowych i technicznych, wskazuje jednoznacznie, że materiały te
ciągle podlegaj ąrozwojowi, a ajlepsze czasy dla nich stale są jeszcze
przednimi.
Przedstawione powyżej fakty wydają się jednoznacznie wskazy-
wać, że aluminium jest ciągle materiałem przyszłości i jego rola
w rozwoju ekonomicznym i cywilizacyjnym nadal wzrasta. Podob-
nie, jak rolainnych metali nieżelaznych, metalurgii i inżynierii metali
jako nauki i dziedziny techniki o kapitalnym dla współczesnych
i przyszłych pokoleń znaczeniu.
Na zakończenie niech mi wolno będzie przytoczyć pewną infor-
mację, na jaką natknąłem się poszukując danych do niniejszego
wykładu. Otóż rzymski historyk Pliniusz w swoim dziele „Historia
Naturalia" pomieścił taką oto informację. Razu pewnego do cesarza
Tyberiusza przyprowadzono na usilną prośbę zainteresowanego
złotnika rzymskiego, który obdarował cesarza piękną paterą z metalu
niezwykle lekkiego błyszczącego jasnym srebrzystym połyskiem.

625
Przed obliczem cezara złotnik ów, w nadziei otrzymania sowitej
nagrody oświadczył, że metal ten uzyskał ze zwykłej gliny, a taje-
mnicę jego otrzymywania zna tylko on i bogowie. Tyberiusz, które-
go miłość do złota, srebra i innych drogocennych przedmiotów była
powszechnie znana zainteresował się bardzo nowo odkrytym, prze-
pięknym metalem, ale po upewnieniu się, że tajemnicę jego otrzy-
mywania zna jedynie stojący przed nim złotnik i bogowie, kazał
nieszczęśnika natychmiast ściąć. Tym sposobem, świadomie pozbył
się konkurenta na rynku drogocenności, ale jednocześnie pozbawił
ludzkość dostępu do bardzo cennego, z punktu widzenia cywiliza-
cyjnego, materiału. Trzeba było 1800 lat, aby ponownie „niezwykle
lekki metal błyszczący jasnym srebrzystym połyskiem" został pozy-
skany ze zwykłej gliny przez odkrywców dziewiętnastowiecznych
z dobrodziejstwami dla ludzkości opisanymi powyżej.
Czy Pliniusz rzeczywiście opisał zdarzenie prawdziwe, co nie
zawsze mu się zdarzało, trudno ocenić. Jeśli nie. to należałoby mu
Wskazówki dla Autorów
współpracujących z czasopismem RUDY i METALE NIEŻELAZNE
1. Rudy i Metale Nieżelazne zamieszczają artykuły
naukowo-techniczne z dziedziny geologii złóż oraz gór-
nictwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego
i ogniowego, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych,
organizacji, ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środo-
wiska i przemysłu metali nieżelaznych, które dzielą się na:
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne nie-
kompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstę-
pne), artykuły przeglądowe (omówienia informacji już
opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualne-
go stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania
ze zjazdów, kongresów), artykuły dyskusyjne (krytyka,
polemika, sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające).
2. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
a. używać jednoznacznego słownictwanaukowo-technicznego,
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania;
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa;
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
międzynarodowym SI.
3. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i
pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97,
2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć
w etykietę z nazwą pliku i nazwiskiem autora.
4. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i foto-
grafie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich
miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie
noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe)
powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie
(17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy
pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie
w języku polskim i angielskim.
5. Tablice należy zestawić na osobnych stronach
wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. Tytuł tablicy
należy podać również w języku angielskim.
6. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
626
lub jego informatorom pogratulować niezwykłej intuicji wskazują-
cej, że zwykła glina zawiera skarb niezmiernie cenny nie dla jedno-
stki, ale całej ludzkości. Warto jedna zwrócić uwagę na pewne
przesłanie wynikające z tej opowieści. Otóż niezwykle łatwo jest
zabić i pogrzebać nawet najcenniejszą ideę, jeśli nie została zapisana
i przekazana w publiczny depozyt wiedzy i nauki. Inaugurując nowy
rok akademicki warto tę prostą prawdę powtórzyć zwracając się do
młodych adeptów metalurgii i inżynierii materiałowej jako do przy-
szłych depozytariuszy wiedzy, która wzbogacać będzie ich samych
na pożytek wszystkich istnień ludzkich.
Przy opracowaniu wykładu korzystano z Raportu opracowane-
go w ramach Projektu Badawczego Zamawianego „Technologie
wytwarzania metali i stopów o strukturze nanometrycznej" finan-
sowanego przez MNil.
cowania:
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko
autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca
pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
podany w języku polskim i języku angielskim;
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu
w języku polskim, w którym należy podać najważniejsze
tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w jęzvku angiel-
skim powinno być obszerniejsze do l strony maszy-
nopisu.
d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowa-
dzenie a na końcu wnioski;
e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac
na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
woływanie się w bibliografii);
f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
nien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniej-
szych. W tekście powołanie na pozycję literatury zazna-
cza się w nawiasach kwadratowych np.: [10].
Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma—Nowak E.:
Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
1991, t. 36, nr 3, s. 97+99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504.
7. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
będą uzgadniane z autorem.
8. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu,
ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym foto-
grafii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny
adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych
i nr telefonów, fax i e-mail.
9. Za publikację artykułów redakcja nie płaci honorariów
10. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja
 POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. z w . d r inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

Rudy Metale R 49 2004 nr 12

MACIEJ SULOWSKI UKD 621.762.5:669/138.001:669.14.018.29:669.15'79/194

WARUNKI WYTWARZANIA SPIEKANYCH

KONSTRUKCYJNYCH STALI MANGANOWYCH
Część I: ZAGADNIENIA TEORETYCZNE DOTYCZĄCE PRODUKCJI

SPIEKANYCH STALI MANGANOWYCH

W artykule zaprezentowano stan wiedzy dotyczący wytwarzania stali manganowych. Jest on również pierwszą częścią cyklu
artykułów dotyczących produkcji konstrukcyjnych spieków żelazo-mangan-węgiel. Autor zwraca w nim szczególną uwagę na
zagadnienia teoretyczne związane z układami równowagi fazowej metal-Mn oraz metal-Mn-C, opisując również przemiany
fazowe zachodzące w odlewanych, a także w spiekanych stalach manganowych.

CONDITIONS OF MANUFACTURING
OF THE SINTERED CONSTRUCTIONAL MANGANESE STEELS
Part l: THEORETICAL ISSUES RELATED TO THE PRODUCTION
OF SINTERED MANGANESE STEEL

The paperpresents state-of-the-art in thefield ofmanganese steels fabrication. It is the firstfrom a series ofpapers related
to the production ofconstructional sinters iron-manganese-carbon. Particular attention was drawn to theoretical issues related
to phase eąuilibrium in the metal-Mn and metal-Mn-C systems. Moreover, phase transformations taking place in manganese
steels, cast and sintered, have been described.

Wstęp laboratoryjnych. Głównym pierwiastkiem stopowym w większości

Technologiczne procesy metalurgii proszków pozwalają na pro-
dukcję wyrobów oraz półwyrobów ze sproszkowanych metali, mie-
szanek metali, mieszanek metali z niemetalami oraz proszków czę-
ściowo lub całkowicie stopowych [1]. Z uwagi na swoją energo-
i materiałooszczędność, metalurgia proszków wyraźnie góruje nad
innymi, tradycyjnymi sposobami produkcji materiałów konstrukcyj-
nych. Dotyczy to zwłaszcza elementów o małych rozmiarach produ-
kowanych wielkoseryjnie. W przypadku wytwarzania spiekanych
materiałów narzędziowych technologia ta jest bezkonkurencyjna
w stosunku do innych metod otrzymywania.
Spiekane stale manganowe są od ok. 40 lat przedmiotem badań
spiekanych stali jest nikiel [2]. Jednak z uwagi na jego rakotwórcze
działanie [3] oraz z powodu występowania niedoboru kosztownego
niklu podejmowano próby zastąpienia tego pierwiastka w spieka-
nych stalach manganem. Największe trudności, na jakie napotyka
się przy wytwarzaniu spiekanych stali manganowych technologią
metalurgii proszków, to przede wszystkim wysokie powinowactwo
manganu do tlenu oraz duża prężność par w temperaturze spiekania.
Z tego powodu mangan wprowadza się nie w postaci czystego pier-
wiastka, lecz zazwyczaj w postaci żelazostopu. Pozwala to obniżyć
koszt produkowanego wyrobu, j ednakże pój awiaj ą się kłopoty zwią-
zane z niską zgęszczalnością mieszanki proszków zawierających
żelazomangan.

Dr inż. Maciej Sulowski — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków.

627
 Równowaga fazowa w układzie żelazo-mangan
Zgodnie z wy kresem równowagi fazowej żelazo-mangan zamie-
szczonym na rysunku l, występująca w równowadze z fazą Y faza a
rozpuszcza poniżej 5 % masowych manganu, natomiast faza a',
powstająca w wyniku przemiany bezdyfuzyjnej może zawierać do
ok. 12 % masowych manganu [4], Charakterystycznym zjawiskiem
strukturalnym stopów żelazo-mangan o zawartości od ok. 7,5 %
masowych do ok. 30 % masowych manganu jest bezdyfuzyjna prze-
miana fazy y związana z małą energią błędu ułożenia w austenicie
manganowym. Z austenitu o strukturze regularnej ściennie centro-
wanej powstaje faza heksagonalna zwarta nazwana fazą e lub czasa-
mi również martenzytem e. Jej występowanie zależy w dużym sto-
pniu od warunków chłodzenia. Jeżeli chłodzenie jest powolne, w ce-
mentycie zostaje związane więcej manganu, a osnowa zawiera go
mniej [5].
W stopach o zawartości od 7,5 % atomowych do 13 % atomo-
wych manganu tworzy się struktura złożona z faz a' i e. Podczas
rz
nagrzewania zachodzi przemiana odwrotna e —> Y> P y czym histe-
reza tej przemiany jest znacznie mniejsza niż przemiany Y —» cc'.
Faza E powstaje również podczas odkształcenia plastycznego na
zimno. Istnieją pewne rozbieżności poglądów co do charakteru tej
fazy, a jej występowanie zaobserwowano również w niektórych sto-
pach bogatych w mangan, zawierających także inne pierwiastki sto-
powe, np. chrom.
Pomiędzy wykresami równowagi fazowej żelazo-mangan,
przedstawionym na rysunku l oraz żelazo-nikiel zamieszczonym na
rysunku 2, można zauważyć pewną analogię. Podobnie jak w sto-
pach żelazo-nikiel, w układzie żelazo-mangan występuje dużahiste-
reza pomiędzy przemianą podczas chłodzenia i podczas nagrzewa-
nia, a w wyniku przemiany bezdyfuzyjnej powstaje ferryt o struktu-
rze iglastej. Jest to tzw. faza cc' [5]. Możliwa jest także przemiana
pośrednia pomiędzy równowagową a martenzytyczną, zwana prze-
mianą masywną, która ma miejsce w stopach z manganem o małej
zawartości węgla. Efektem tej przemiany jest powstanie ferrytu
iglastego am, zwanego ferrytem masywnym. Naprężenia spowodo-
wane przez zmiany objętości, towarzyszące tej przemianie, przyczy-
niają się do zwiększenia gęstości dyslokacji w produkcie przemiany.
Nie przyczyniają się jednak do powstania gęstych splotów dysloka-
cji, jak w przypadku przemiany martenzytycznej. Rozróżnienie pro-
duktów przemiany masywnej i martenzytycznej jest trudne, gdyż
oba składniki struktury obserwowane pod mikroskopem optycznym
mają podobny wygląd. Dalsze trudności przy identyfikacji wynikają
stąd, że po przemianie mogą obok siebie występować produkty
przemiany masywnej i martenzytycznej [6].

Równowaga fazowa w układzie żelazo-mangan-węgiel

Stopy żelaza, z manganem nie zawierające węgla nie mają w me-

talurgii proszków znaczenia praktycznego. Odpowiednio duże włas-
ności wytrzymałościowe stopy te uzyskują poprzez wprowadzenie
węgla. Rysunek 3 ilustruje wpływ manganu na zakres istnienia
jednorodnego austenitu w podwyższonych temperaturach. Rysunki
4, 5 i 6 przedstawiają przekroje pionowe wykresów równowagi
fazowej żelazo-mangan-węgiel dla zawartości odpowiednio 2,5,13
i 75 % manganu. W układzie Fe-Mn-C, przy odpowiedniej zawarto-
ści manganu, austenit jest fazą stabilną. Wskutek tego, przy małym
stosunku węgła do manganu, istnieją już pola ferrytu i austenitu oraz
występującego samodzielnie austenitu [5].
Jak wynika z rysunków 4 i 5, wzrastająca zawartość manganu
powoduje tworzenie się szerszego zakresu trójfazowego, rozumia-
O 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 nego jako zakres zmian zawartości pierwiastków stopowych
Fe Zawartość manganu, % mas. Mn lub zmian temperatury, w którym współistnieją ferryt, austenit i ce-
mentyt manganowy (Fe, Mn)3C, zamiast istniejącej w układzie że-
lazo-cementyt temperatury przemiany eutektoidalnej.
Rys. 1. Wykres równowagi fazowej żelazo-mangan [4]
Fig. l. Phase equilibrium diagram for iron-manganese system [4]

1400
1300
1200
u
1100
u
1000
D. 900

l 800
700
600
500 i i i i i i i i
O 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8

Zawartość węgla, % mas.

O 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Fe Zawartość niklu, % mas. Ni
Rys. 3. Wpływ zawartości manganu na zakres istnienia
jednorodnego austenitu w podwyższonych temperaturach [7, 8]
Rys. 2. Wykres równowagi fazowej żelazo-nikiel [4] Fig. 3. Ań effect of manganese content on the rangę
Fig. 2. Phase eąuilibrium diagram for iron-nickel system [4] of homogeneous austenite presence at elevated temperatures [7, 8]

628
 1000
800
600-
400-
200-
0
O 0,4 0,8 1,2 1,6
Zawartość węgla , % mas.
Rys. 4. Przekrój pionowy przez wykres równowagi fazowej
Fe-Mn-C przy stałej zawartości 2,5 % masowych manganu [5]
Fig. 4. Yertical section through the phase eąuilibrium diagram for the
Fe-Mn-C system at constant manganese content of 2.5 mass % [5]
1000
800-
l
D,
i"
O 0,4 0,8 1,2 1,6
Zawartość węgla , % mas.
Rys. 5. Przekrój pionowy przez wykres równowagi fazowej
Fe-Mn-C przy stałej zawartości 13 % masowych manganu [5]
Fig. 5. Yertical section through the phase eąuilibrium diagram for the
Fe-Mn-C system at constant manganese content of 13 mass % [5]
Przemiany fazowe w konstrukcyjnych stalach manganowych
Mechanizm tworzenia się austenitu
podczas wygrzewania stali z dodatkiem manganu
W ostatnim okresie wiele z opublikowanych prac dotyczyło
zagadnienia tworzenia się austenitu w stalach dwufazowych [11+18]
oraz stabilizacji wydzielonego austenitu w stalach manganowych po
odpuszczaniu [19-5-22]. Obserwacje przeprowadzone przez Garcia
i DeArdo [18, 20] oraz Speich'ai Miller'a [13, 14] świadcząc tym,
że tworzenie się austenitu podczas wyżarzania w zakresie dwufazo-
wym stali z dodatkiem manganu, będących w stanie wyjściowym
lub po przeróbce plastycznej przez walcowanie, różni się w wielu
przypadkach od mechanizmu tworzenia się austenitu w zwykłych
stalach węglowych [15], który przy nagrzewaniu polegał na gwał-
townej przemianie perlitu w austenit i dalszym wzroście ziarn auste-
nitu.
Mangan jest pierwiastkiem, który rozszerza zakres istnienia
austenitu, przesuwa punkt eutektoidalny do niższych zawartości
węgla i obniża temperaturę przemiany eutektoidalnej . Garcia i De-
Ardo [l 1], badając procesy zachodzące w niskowęglowej stali o za-
wartości l ,5 % masowych manganu w temperaturze 725 °C zauwa-
żyli, że austenit tworzy się poprzez zarodkowanie na granicach ziarn
cementytu, czego rezultatem jest powstanie struktury austenityczno-
ferrytycznej, różniącej się znacząco od wyjściowej struktury zawie-
rającej cementyt i ferryt. Równocześnie, podstawowe badania kine-
tyki dowiodły [12], że austenit wzbogaca się w mangan.
Austenityzowanie w temperaturze 725 °C przez okres 60 m.in
1300
1200-
1100-
1000-
U
o
g
l
2u
Q.
l
600
500
400
0 1 2 3 4
Zawartość C, % mas
Rys 6 Przekrój pionowy przez wykres równowagi fazowej
Fe-Mn-C przy stałej zawartości 75 % masowych manganu [9, 10]
Fig 6 Yertical secuon through the phase eąuilibnum diagram for the
Fe-Mn-C system at constant manganese content of 75 mass % [9, 10]
oraz chłodzenie na powietrzu, a także austenityzowanie w tempera-
turze 725 °C przez okres 180 mm, powoduje pojawienie się w stru-
kturze oprócz ferrytu i perlitu także martenzytu Ziarna martenzytu
są oddalone lub graniczą z koloniami perlitu, albo tez występują na
granicach ziarn ferrytu Wydłużenie czasu wygrzewania powoduje
zwiększenie ilości martenzytu Ilość kolonu perlitu maleje ze wzro-
stem czasu wygrzewania Austenityzowanie w temperaturze 775 °C
przez okres 60 min, a następnie chłodzenie na powietrzu pozwala
otrzymać w strukturze tylko ferryt oraz perlit Wielkość ziarn perlitu
jest mniejsza, ale jego rozmieszczenie jest bardziej równomierne
Obniżenie temperatury austenityzowania do 700 °C powoduje po
ochłodzeniu pojawienie się w strukturze ferrytu i martenzytu, przy
czym ułamek objętościowy martenzytu wynosi 0,25 W wyniku tak
prowadzonej obróbki cieplnej, w stali me występuje perlit Wydłu-
żenie czasu wygrzewania do 120 mm, w tej samej temperaturze
austenityzowania, umożliwia po ochłodzeniu uzyskanie resztkowe-
go perlitu Dalsze obniżanie temperatury austenityzowania do
680 °C oraz wydłużenie czasu do 1440 min powoduje pojawienie się
jako składników struktury ferrytu, martenzytu i niewielkiej ilości
perlitu Przeprowadzona mikroanaliza EDM wykazała, ze zawartość
manganu w martenzycie zaleznajest od temperatury austenityzowa-
nia, co przedstawione zostało w tablicy l
Przeprowadzone w ramach prac [l 1-16] badania metalograficz-
ne wykazują zasadność wcześniejszych badań prowadzonych przez
Tanakę [17], który badał strukturę i własności stali dwufazowych
o zmiennej zawartości pierwiastków stopowych Na podstawie tych
prac uzyskano zależność (1), pozwalającą określić krytyczną szyb-
kość chłodzenia, konieczną do zajścia przemiany austenitu w mar-
tenzyt w stali zawierającej mangan
; vkr = 3,95- 1,73 • %Mn (1)
gdzie
vkr — krytyczna szybkość chłodzenia potrzebna do zajścia przemiany
629
 Tablica l dm — różniczka ilości manganu przechodzącego z ferrytu do au-
Mn
Zawartość manganu w martenzycie w zależności Steni tu,
od temperatury austenityzowania [16] 5 — powierzchnia cząstki,
T a b l e 1. r — promień cząstki,
The content of manganese in a martensite xlAn ułamek molowy manganu w austenicie,
in dependence on austenitising temperaturę [16] •"•Mn — ułamek molowy manganu na granicy rozdziału faz ferryt-au-
stenit,
Zawartość manganu Temperatura austenityzowania, V JJj — objętość molowa austenitu.
w martenzycie, % masowy °C
Zgodnie z pierwszym prawem Ficka otrzymuje się następującą za-
leżność
2 725
2,3 700 dx..a
DMn S Mn
2,8 680 (3)
dx y" dy

Tablica 2
Zawartość manganu w austenicie niezbędna do utworzenia
po ochłodzeniu martenzytu [16]
Table 2
The content of manganese in austenite necessary for the
formation of martensite after cooling [16]
Zawartość manganu Szybkość chłodzenia
w austenicie, % masowy °/s
1,7 10
2,28 1 ferrytu i austenitu są równe, otrzymuje się wyrażenie postaci
2,85 0,1
austenitu w martenzyt podczas chłodzenia z zakresu dwufazowego,
%Mn — ilość manganu w % masowych.
Koncentracja węgla nie jest zmienną w tym równaniu, ponieważ
oddziałuje jedynie na ułamek objętościowy martenzytu, a nie na
krytyczną szybkość chłodzenia.
W tablicy 2 podano zawartość manganu w austenicie, konieczną
do utworzenia się martenzytu [16]. W stali zawierającej mangan
poddanej austenityzowaniu w zakresie dwufazowym, austenit two-
rzy się poprzez niejednorodne zarodkowanie nowych ziarn, przypu-
szczalnie wspomagane przez węgliki trzeciorzędowe i późniejszy
wzrost ziarn austenitu poprzez równoczesną adsorpcję węgla i man-
ganu, dostarczonych do powierzchni rosnących ziarn w wyniku
dyfuzji po granicach ziarn i dyfuzji objętościowej w ferrycie. Pier-
wotne kolonie perlitu także przemieniają się w austenit, jeśli tempe-
ratura przekroczy temperaturę Acl, ale będąc termodynamicznie
mniej stabilnymi niż bogate w mangan zarodki austenitu, stopniowo
rozpuszczają się, stając się źródłem węgla i częściowo źródłem
manganu. Obniżenie temperatury austenityzowania do zakresu od
735°do 740 °C przeciwdziała tworzeniu się martenzytu przy chło-
dzeniu na powietrzu.
Siłą napędową tworzenia się austenitu jest różnica energii swo-
bodnej pomiędzy wzrastającym, bogatym w mangan, a zanikają-
cym, ubogim w mangan austenitem, lub alternatywnie cementytem
eutektoidalnym [12, 13]. Rozrost ziarn austenitu może być, w pier-
wszym przybliżeniu, traktowany podobnie do przypadku wydziela-
nia i wzrostu z roztworu przesyconego wydzielającej się fazy. Oz-
naczając ułamki molowe manganu w ferrycie a, austenicie y i na
granicy rozdziału ferryt-austenit a/y jako x^in, jc]^, x$n promień
cząstki austenitu przez r, a odległość od granicy cząstki przez można
zapisać [16]
S-dr
'Mn
V
r
1
m
gdzie
gdzie
£>Mn — współczynnik dyfuzji manganu w ferrycie,
5 powierzchnia cząstki,
x
Ma — ułamek molowy manganu w ferrycie,
Vj^ — objętość molowa ferrytu,
y — odległość od granicy cząstki.
Aproksymując gradient koncentracji
dx
(4)
dy
oraz eliminując powierzchnię i przyjmując, że objętości molowe
a
r-dr = "i
J
Un d-c (5)
,,%
x
Mn
a po całkowaniu w granicach od O do r
(6)
2
r-
r-
*Mn
17m2
Przykładowo, w temperaturze 700 °C D^n = 7,2 x 10"- /s,xMn =
C
0,015,4jn = 0,025, ^n = 0,01, czas'™ T™Cmium potrzebny do wzrostu
"6
ziarn austenitu do wielkości r = l O" m będzie wynosił 20 833 s.
Stabilizacja wydzielonego austenitu
w stalach manganowych po odpuszczaniu
Grujicic i współpracownicy [19] analizowali warunki uzyskania
austenitu o wysokiej stabilności w stalach ferrytyczno-martenzyty-
czno- austenitycznych typu trip. Stale te są stopami żelazo-mangan-
węgiel z mikrododatkami krzemu, chromu, molibdenu i muszą się
charakteryzować stabilnością austenitu podczas jego tworzenia. Grujicic
badał rolę niejednorodnego zarodkowania austenitu na powierzchni
rozdziału faz ferryt-cementyt podczas wyżarzania odpuszczającego
stali o strukturze ferrytu i drobnego, dyspersyjnego cementytu, które
prowadzone było w celu uzyskania optymalnej stabilności austenitu,
przy ograniczonej zawartości składników stopowych. Na podstawie
przeprowadzonych badań stwierdził, że w stali zawierającej tylko
mangan jako pierwiastek stopowy, austenit zarodkuje na powierzch-
ni międzyfazowej ferryt-cementyt. Gdy w stali obecny był chrom,
wraz z obniżaniem jego zawartości w cementycie większy był roz-
miar przemiany cementytu w austenit.
Z uwagi na fakt, że zarówno węgiel, jak i mangan przyczyniają
się do stabilizacji austenitu, równowagowy austenit w stalach nisko-
węglowych i niskomanganowych, zawierających poniżej 0,2 % ma-
sowych węgla i poniżej 2 % masowych manganu jest niezbyt stabilny.
Jego stabilność charakteryzuje temperatura Ms. Używając modelu
(2)
zaproponowanego przez Changai Hsu [20], temperatura Msokreślo-
na została jako funkcja ilości węgla i manganu w austenicie, co
przedstawione zostało na rysunku 7.

630
 900
800 800
700
600 600
500

400 . 400
300
O 2 3 4 5 200 119 HV
Stężenie manganu, % mas.
0,06 °C/s
Rys. 7. Wpływ węgla i manganu na temperaturę Ms 0,1 10 100 1000 10000
w stopach żelazo-rnangan-węgiel [20, 22]
Fig. 7. Ań effect of carbon and manganese on Ms temperaturę Rys. 8. Wykres CTPC dla spiekanej stali manganowej
in the iron-manganese-carbon alloys [20, 22] o składzie Fe-3%Mn-0,8%C [27-30]
Fig. 8. CTPC diagram for the sintered manganese steel
Rao w swej pracy [21] zaproponował zastosowanie odpuszczo- with composition Fe-3%Mn-0,8%C [27-30]
nej stali o wyjściowej strukturze ferrytu i dyspersyjnego cementytu
jako sposób na uzyskanie stabilnego austenitu. Zwykle cementyt jest
wzbogacony w mangan i węgiel jako pierwiastki silnie stabilizujące Tablica 3
austenit. Obliczenia dla określenia równowagi faz ferryt-cementyt Minimalnie czasy potrzebne do rozpoczęcia przemiany bainitycznej,
w tym modelu wykazują duży ułamek manganu na podpłaszczy- początku wydzielania ferrytu oraz przemiany perlitycznej [23,24]
znach obsadzonych przez atomy żelaza, które są zastępowane przez
atomy manganu. Zawartość manganu w cementycie manganowym Table 3
wzrasta z 24 % masowych do 27 % masowych wraz z obniżeniem The minimal times necessary for the commencement
temperatury odpuszczania z 923 do 773 K [22]. of bainitic transformation, start-up of ferrite separation,
and pearlite reaction [23, 24]
Wpływ manganu na przemiany zachodzące
w stalach manganowych Czas, s, potrzebny do rozpoczęcia
Zawartość pierwiastków
Wiele stali konstrukcyjnych o zwiększonej zawartości manganu stopowych, % masowy przemiany wydzielania przemiany
stosowanych jest w stanie normalizowanym. Mangan obrażając tempe- bainitycznej ferrytu perlitycznej
raturę przemiany eutektoidalnej i zmniejszając krytyczną szybkość
0,32%C; 0,76% Mn; 0,13% Si;
chłodzenia powoduje, że nawet podczas chłodzenia w powietrzu
0,15% Cr; 0,12% Ni; 0,04% Mo; 1,6 3,0 8,3
przemianaperlityczna zachodzi w niższych temperaturach, przyczy-
0,023% P; 0,023% S
niając się do zwiększenia wytrzymałości stali wskutek utworzenia
się drobnopłytkowej struktury perlitycznej [5]. 0,4%C;2%Mn;0,12%Si;
Pierwiastki nie tworzące węglików—krzem, nikiel, aluminium, 0, 1 3% Cr; 0, 1 % Ni; 0,04% Mo; 10,0 14,0 130,0
miedź — przesuwają krzywą przemiany austenitycznej w kierunku 0,022% P; 0,022% S
dłuższych czasów, nie zmieniając jej kształtu. Natomiast w tempe-
raturach najmniejszych trwałości austenitu, nakładać się mogą na 0,32%C; 0,76% Mn; 0,5% Si;
siebie w sposób ciągły zakresy przemiany perlitycznej i bainitycznej. 0,3% Cr; 0,31% Ni; 0,04% Mo; 1,9 2,7 28,0
Obecność manganu w stali również powoduje przesunięcie krzy- 0,025% P; 0,031% S
wych w prawo, w kierunku dłuższych czasów.
0,32%C; 2,04% Mn; 0,5% Si;
Węgieł również ma wpływ na położenie krzywych CTPC. Przy
0,31% Cr; 0,29% Ni; 0,05% Mo; 63,0 130,0 2300,0
niewielkich j ego zawartościach, w strukturze stali manganowej znajduje 0,025% P; 0,024% S
się ok. 90 % objętościowych ferrytu oraz 10 % objętościowych
perlitu. Ze wzrostem zawartości węgla, krzywe przesuwają się w prawo,
ku dłuższym czasom i sprzyjają tworzeniu się, w zależności od
szybkości chłodzenia, bainitu lub martenzytu. Wyniki prac [23+26] O % masowych do 0,75 % masowych krzemu przemiana bainityczna
świadczą o jednoczesnym wpływie węgla i manganu na przebieg rozpoczyna się pomiędzy szybkościami chłodzenia wynoszącymi
krzywych CTPC. Krzywe te przesuwają się w prawo i w zależności 6 °C/s i 10 °C/s. Krzem wpływa na obniżenie temperatury przemia-
od zawartości węgla i manganu następuje zmiana ich kształtu. Przy ny bainitycznej. W przypadku spieków zawierających l % masowy
szybkości chłodzenia ok. 50 °C/min, tj. ok. 0,83 °C/s, w strukturze krzemu, temperatura przemiany bainitycznej obniża się o 40 °C przy
stali istnieje ferryt, perlit, bainit oraz martenzyt. Na rysunku 8 chłodzeniu z szybkością 10 °C/s i o 67 °C przy chłodzeniu z szybkością
pokazano przykładowy wykres CTPC [27-30], sporządzony dla spie- 6 °C/s. W przypadku większych szybkości chłodzenia, w strukturze
kanej stali manganowej o składzie Fe-3%Mn-0,8%C. spieku zaczyna pojawiać się niskowęglowy martenzyt, a jego ilość
Jak wykazano w pracach [23,24], duże zawartości pierwiastków zwiększa się wraz ze wzrostem szybkości chłodzenia. Przy zawarto-
stopowych przy małej zawartości manganu przesuwają w czasie ści 3 % masowych manganu oraz 0,5 % masowych krzemu, w za-
przemianę perlityczna, nie wpływając prawie w ogóle na hartowność kresie szybkości chłodzenia od 6 °C/s do 10 °C/s, po zakończeniu
w zakresach przemiany bainitycznej i wydzielania ferrytu. Wpływ przemiany martenzytycznej istnieje ferryt oraz wysokowęglowy
dodatków stopowych na hartowność zaznacza się dopiero przy dużej martenzyt. Przemiana bainityczna, w wyniku której tworzy się bainit
zawartości manganu. Stwierdzono również, że krytyczna szybkość niskowęglowy, pojawia się również w spiekach zawierających 4,6 %
chłodzenia maleje wraz ze wzrostem zawartości manganu. W tablicy masowych manganu podczas chłodzenia w tym samym zakresie
3 przedstawiono minimalne czasy potrzebne do rozpoczęcia prze- szybkości, jak w przypadku spieków zawierających 3 % masowych
miany bainitycznej, początku wydzielania ferrytu oraz przemiany manganu oraz 0,5 % masowych krzemu [31]. Badania metalogra-
perlitycznej [23]. ficzne wykazały, że w strukturze spieku zawierającego 3 % maso-
W spiekach zawierających 3,8 % masowych manganu oraz od wych manganu, znajdują się obszary o dużej gęstości dyslokacji oraz

631
niewielka liczba bliźniaków. Listwy widoczne w strukturze są ty-
powymi listwami martenzytu wysokowęglowego. Ziarna ferrytu
charakteryzują się małą gęstością dyslokacji, w odróżnieniu od ob-
szarów bainitycznych, występujących w strukturze spieków o za-
wartości 3,8 % masowych manganu. Mechanizm przemiany przy
chłodzeniu ciągłym w spiekach zawierających 3 % masowych man-
ganu to zarodkowanie i wzrost wysokotemperaturowego ferrytu po-
łączony z dyfuzją węgla do austenitu, który przemienia się w niż-
szych temperaturach w bainit lub martenzyt. W strukturze spieku nie
obserwuje się perlitu [32].
Mangan obniża temperaturę początku przemiany martenzytycznej.
Obniżenie temperatury Mspowoduje wzrost ilości austenitu szcząt-
kowego po zahartowaniu. Zmniejszenie krytycznej szybkości chło-
dzenia powoduje zwiększenie hartowności, umożliwiając hartowa-
nie na wskroś wyrobów o większych przekrojach, przy zastosowaniu
jako ośrodka chłodzącego oleju lub powietrza. Przyczynia się to do
obniżenia naprężeń hartowniczych. Mangan ułatwia otrzymanie
struktury martenzytycznej podczas hartowania, ale do zawartości
2 % masowych prawie nie wpływa na obniżanie się twardości pod-
czas odpuszczania. Ponieważ jest on jednym z tańszych pierwia-
stków stopowych, znajduje szerokie zastosowanie w celu poprawy
hartowności stali konwencjonalnych.
Mangan, obniżając intensywnie temperaturę A3 o ok. 20 °C na
l % masowy manganu, rozszerza znacznie zakres stabilności auste-
nitu i sprzyja wystąpieniu bezdyfuzyjnej przemiany y—> a' przy
większych jego zawartościach [5].
Podsumowanie
Znane od kilkudziesięciu lat odlewane konstrukcyjne stale man-
ganowe zostały dogłębnie przebadane. W licznych publikacjach,
jakie pojawiły się w ostatnim czasie, wykazano wiele aspektów
dotyczących wytwarzania tych tworzyw metalicznych. Jednak z po-
wodu odmienności technologii metalurgii proszków, przejawiającej
się w różnym od tradycyjnego sposobie produkcji konstrukcyjnych
spieków żelazo-mangan-węgiel, spiekane stale manganowe nie zo-
stały jeszcze dokładnie poznane, przebadane i opisane w literaturze
polskiej.
Literatura
1. Cios A., Frydrych H., Pieczonka T.: Zarys metalurgii proszków.
Wydaw. Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1992.
2. ZapfG., Hoffmann G., Dalal K.: Powder Metallurgy, 1975, t. 18,
nr 35, s. 215+236.
3. EU Cancerogenic Directiyes 90/394/EEC and 91/322/EEC.
4. Massalski T. B.: Binary alloy phase diagrams. Praca zbiorowa pod red.
T. B. Massalskiego, American Society for Metals, Ohio, 1986.
5. Malkiewia T.: Metaloznawstwo stopów. PWN, Łódź, 1978.
6. Kędzierski Z.: Przemiany fazowe w metalach i stopach. Skrypt AGH
1120, Wydaw. AGH, Kraków, 1988.
7. Staub F.: Metaloznawstwo. Śląs. Wydaw. Techni., Katowice, 1994.
8. Desforges C. D., Duckworth W. E., Ryan T. F. J. N.: Manganese in
ferrous metallurgy. ed. by The Manganese Centre, ISBN 2 901 109 004.
632
9. SalakA.: The International Journal of Powder Metallurgy and Powder
Technology, 1980, t. 16, nr 4, s. 369*379.
10. Romański A.: Optymalizacja składu chemicznego i parametrów wy-
twarzania spiekanych stali Fe-Mn-Mo-C. AGH, Kraków, 1996 [pr. magister-
ska].
11. Grana l, DeArdoA. J.: Metal Trans., 1981, 12A, s. 521+530.
12. Gracia /., DeArdo A. J.: Materiały konferencyjne International
Conference on Solid-Solid Phase Transformations. MS AIME, 1982, s. 855.
13. Speich G. R., Demarest V. A., MillerR. L.: Metal Trans., 12A, 1981,
s. 1419+1428.
14. Speich G. R, Miller R. L.: Materiały konferencyjne International
Conference on Solid-Solid Phase Transformations. MS AIME, 1982, s. 843.
15. KarlssonB.: Metalkunde, 1972, t. 63, s. 160.
16. Navara E., Harrysson R.: Scripta Metalurgica, 1984, t. 18, nr 6,
s. 605+610.
17. Tanaka T., Nishida M., Hashiguci K., Kato T.: Structure and proper-
ties of dual-phase steels. MS AIME, 1979, s. 221.
18. Hillert M., Nilsson K., Torndahl L.-E.: Journal Iron Steel Institute,
1971, nr 209, s. 49+66.
19. Grujicic M., Bounanno M., Allen S. M., Olson G. B., Cohen M.:
Proceedings of the 34th Sagamore Army Materials Conference, ed.: G. B.
Olson, M. Azrin, 1989.
20. Chan H., Hsu T. Y.: Acta Metallurgica, 1988, t. 34, nr 2, s. 333+338.
2l.Rao V. N.: U. S. Patent 4, 544, 422, 1985.
22. Grujicic M..- Materials Science and Engineering, 127A, 1990,
s. 79+84.
23. Jędrzejewska-Strach A., Pacyna J.: Materiały konferencyjne XXIII
Ogólnopolskiej Konferencji Młodych Metaloznawców. Kraków — Szczaw-
nica, 1995, s. 111+116.
24. Pacyna J., Jędrzejewska-Strach A.: Materiały konferencyjne 14th
International Scientific Conference on „Advanced Materials and Technolo-
gies". Zakopane, maj 1995, Extended Abstract Yolume, s. 341+344.
25. Klein N., Oberacker R., Thummler F.: Powder Metallurgy Interna-
tional, 1985, t. 17, nr l, s. 13+16.
26. Caminha M. V., AssunĆao F. C. R.: Materiały konferencyjne Con-
ference on the „Advanced in PM and Particulate Materials". MPIF, S.
Francisco, 1992, t. 5 — P/M steels, s. 457+469.
27. Mitchell S. C, Wroński A. S., Ciaś A., Stoytchev M.: Materiały
konferencyjne PM TEC on the „Advances in Powder Metallurgy and parti-
culate materials". Vancouver, New Jersey, MPIF, 1999, t. 3, nr 7, s. 129+144.
28. Ciaś A., Sulowski M., Mitchell S. C, Wroński A. S.: Materiały
konferencyjne PM2001 Powder Metallurgy Congress and Exhibitions. EP-
MA, Nicea, Francja, Październik 2001, t. 4, s. 246.
29. Mitchell S. C, Wroński A. S., Ciaś A.: Inżynieria Materiałowa, t. 5
(124) Rok XXII, Wrzesień — Październik 2001, s. 633+646.
30. Wroński A. S., Ciaś A., Barczy P., Stoytchev M. i in.: Tough, fatigue
and wear resistance sintered gear wheels. Finał Report on EU Copernicus
Contract no ERB CIPA-CT94-0108, European Commission, 1998.
31. BrownriggA.: Metal Science Journal, 1975, t. 9, s. 313+318.
32. Hillert M.: Ań analysis of the effect of alloying elements on the
pearlite reaction. Technical Report ITA-MAC-01/91. Royal Institute of Te-
chnology. 1981.
Praca finansowana była przez KBN w ramach umowy nr
11.11.110.491.
 NOBLE METALS

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : doc. dr hab. inż. ZBIGNIEW R D Z A W S K I

Rudy Metale R 49 2004 nr 12

JERZY STOBRAWA UKD669.22"313"669.227:739.1"313"
ZBIGNIEW RDZAWSKI

SZANSĘ DLA ROZWOJU PRZETWÓRSTWA

SREBRA l JEGO STOPÓW
Polska jest znaczącym producentem srebra w świecie z roczną produkcją w ilości ponad 1400 t zajmuje piąte miejsce na
liście światowych producentów srebra. Równocześnie, prawie cala produkcja srebra, ze względu na bardzo słabo rozwinięte
przetwórstwo srebra i jego stopów w kraju, jest sprzedawana w niewielkim stopniu przetworzenia. Tymczasem światowe
zapotrzebowanie na znacznie przetworzone wyroby ze srebra i jego stopów stale rośnie zwiększając deficyt pomiędzy popytem
a podażą. Aktualnie notuje się, że zapotrzebowanie na srebro jest o ponad 9000 t wyższe niż jego podaż. Na tym tle
zaprezentowano glówne kierunki zastosowań srebra i stopów srebra w świecie.

PROSPECTS OF THE DEYELOPMENT SILYER PROCESSING SECTOR

Poland belongs to significant producers ofsiher in the world, and with an annual production volume ofover 1,400 tons
holds thefifth position on a list of world producers ofthis metal. However, almost all this silver is being sold in insufficiently
processed state sińce silver processing industry in Poland is poorly developed. At the same time, the world market demandfor
highly processed products from silver and its alloys is still growing, which increases deficit between the supply and demand.
According to recent estimates, the demandfor silver is by over 9000 tons higher than its supply. Taking into account the current
market trends, main anticipated areas of application ofsilver and silver alloys worldwide have been presented.

Wstęp wań przemysłowych. Mając te względy na uwadze w mniejszym

Produkcja srebra pierwotnego w świecie w 2003 r. wyniosła
18,5 tyś. t, natomiast łączne zużycie srebra wyniosło ponad 27 tyś. t.
W Polsce wytworzono w tym roku ponad 1400 t srebra a nasz kraj
zajmuje piąte miejsce wśród światowych producentów po Meksyku,
Peru, Australii i Chinach. Natomiast KGHM Polska Miedź zajmuje
drugie miejsce wśród światowych firm po Industrias Penoles z Me-
ksyku a przed BHP Minerale (Australia), Kazakhmys (Kazachstan)
i Grpuo Mejdco (Meksyk).
W warunkach krajowych prawie cała produkcja srebra (ze względu
na nierozwinięte przetwórstwo) jest sprzedawana w stanie o niewiel-
kim stopniu przetworzenia. Tymczasem światowe zapotrzebowanie
na przetworzone wyroby ze srebra i stopów srebra stale rośnie, zwię-
kszaj ąc deficyt pomiędzy podażą wyprodukowanego srebra a jego
popytem. Szacuje się, że aktualnie różnica pomiędzy wydobyciem
a zapotrzebowaniem srebra w świecie przekracza 9 tyś. t/r. Warto
zaznaczyć, że około połowa światowego zapotrzebowania na srebro
przypada na wysoko przetworzone półwyroby i wyroby do zastoso-
opracowaniu przedstawiono główne kierunki zastosowań srebra i sto-
pów srebra w świecie. Dane te mogą być wykorzystane do wytycze-
nia głównych kierunków rozwoju przetwórstwa srebra w kraju.
Zapotrzebowanie na srebro
Zapotrzebowanie na srebro jest wynikiem jego zastosowań prze-
mysłowych, w fotografii, w jubilerstwie, wyrobach dekoracyjno-
użytkowych oraz na monety i medale. Łącznie w ostatnich latach
wymienione kategorie wyrobów stanowiły ponad 95 % rocznego zużycia
srebra i kształtowały się na poziomie przedstawionym w tablicy l.
Z przedstawionego zestawienia wynika, że przemysłowe zuży-
cie jest największą składową zapotrzebowania w analizowanej gru-
pie zastosowań srebra. Silniejszy wzrost ekonomiczny w 2003 r.
spowodował wzrost zużycia srebra do 10,92 tyś. t, głównie w prze-
myśle elektrotechnicznym i elektronicznym (do 4,58 tyś. t) oraz do
zastosowań w stopach lutowniczych (do 1,17 tyś. t).
Ogólny wzrost zapotrzebowania na srebro w 2003 r. wynikał

Dr inż- Jerzy Stobrawa, doc. dr hab. inż. Zbigniew Rd~awski — Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice.
Artykuł opracowany na podstawie referatu wygłoszonego na V Konferencji „Metale Szlachetne" organizowanej przez Fundację Metali Nieżelaznych, która odbyła się w dniach
16-^18 września 2004 r. w Zakopanem.

633
również z ożywienia na rynku jubilerskim i dekoracyjno-użytko-
wym. Po 8 % spadku zużycia w 2002 r. nastąpił wzrost o ok. 4,1 %
w 2003 r. Zdaniem analityków rynku wzrost ten spowodowany zo-
stał ożywieniem gospodarczym w Chinach i Tajlandii połączonym
ze wzrostem zapotrzebowania na te wyroby w Europie i w Stanach
Zjednoczonych.
Zużycie srebra dla celów fotograficznych od 2000 r. systematy-
cznie maleje. Po osiągnięciu w 1999 r. wielkości 7,1 tyś. t zużycie
srebra w 2003 r. spadło w tej kategorii do 6,1 tyś. t. Na ten spadek
zużycia wpływ miała sytuacja międzynarodowa, niższy wzrost go-
spodarczy w pewnych regionach świata, rozwój fotografii cyfrowej,
decyzje korporacji i inne. W najbliższych latach nie przewiduje się
jednak dalszego wyraźnego spadku zużycia srebra w tej dziedzinie.
Wskazują na to wyniki sprzedaży filmów w 2003 r. Czołowe firmy
światowe zaobserwowały w 2003 r. wzrost sprzedaży filmów w Azji
i Wschodniej Europie. Na przykład firma Kodak sprzedała o 12, 17
i 26 % więcej filmów odpowiednio w Chinach, Indiach i Rosji.
Produkcja monet i medali względem 1994 r. spadła o ok. 22 %.
Jednakże już od 2000 r. utrzymuje się na poziomie bliskim l tyś. t.
Poziom ten zapewnił wyraźny wzrost produkcji monet w Niemczech,
który w znacznej mierze zrównoważył spadek produkcji monet
w Stanach Zjednoczonych. W 2003 r. z ogólnego światowego zuży-
cia srebra w tym asortymencie w wysokości 1,1 tyś. t na Stany
Zjednoczone przypadło ok. 0,39 tyś. t, a na Niemcy ok. 0,35 tyś. t.
Podaż srebra
Całkowita podaż srebra w ostatnim dziesięcioleciu równoważy-
ła zapotrzebowanie rynku na ten metal (tabl. 2). Należy jednak
zaznaczyć, że równowagi tej nie przywraca się wzrostem wydobycia
srebra. Od lat obserwuje się deficyt pomiędzy wydobyciem a ogól-
nym zapotrzebowaniem na srebro na poziomie bliskim 9,3 tyś. t
(rys. 1).
W najbliższych latach nie należy oczekiwać większych zmian
w tych relacjach. Jak wynika z rysunku 2 większość wydobywanego
srebra jest produktem ubocznym podczas wytwarzania innych me-
tali, głównie ołowiu i cynku, miedzi i złota i jego podaż jest uzależ-
niona od wielkości produkcji tych metali. Nie należy również ocze-
kiwać wyraźnego wzrostu wydobywanego srebra z jego złóż natu-
ralnych. Długoterminowe prognozy wskazują, że przy rosnącym
zapotrzebowaniu na srebro deficyt podaży wydobywanego srebra
będzie się pogłębiał. Ponadto wpływ na to będą miały również

Tablica l
Zapotrzebowanie na srebro w latach 1994^-2003, tyś. t

Table l
The demand for silver in the years 1994-^-2003, in thousands of tons

Rok
Potrzeby
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

1 . Przemysł 8,76 9,20 9,26 9,98 9,84 10,55 11,67 10,49 10,62 10,92

2. Fotografia 6,31 6,53 6,53 6,76 7,02 7,10 6,90 6,64 6,34 6,10

3. Wyroby jubilerskie
7,09 7,37 8,20 8,53 8,07 8,50 8,70 8,98 8,27 8,61
i dekoracyjno-użytkowe

4. Monety i medale 1,46 0,81 0,73 0,96 0,86 0,91 1,02 0,97 1,02 1,10

Razem 1 + 2 + 3 + 4 23,62 23,91 24,72 26,23 25,79 27,1 28,29 27,08 26,25 26,73

5. Inne* 1,08 — 0,44 0,03 — 0,48 0,86 0,47 0,83 0,64

Ogółem 24,66 23,91 25,20 26,26 25,79 27,58 29,15 27,55 27,08 27,37

— w tym potrzeby wynikająca z działań interwencyjnych rządów, producentów i niejawnych inwestorów

Tablica 2
Podaż srebra w latach 1994^2003, tyś. t

Table 2
Silver supply in the years 1994^-2003, in thousands of tons

Rok
Podaż
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

1. Produkcja (wydobycie) 14,88 14,90 15,19 16,30 16,88 16,88 18,10 18,62 18,55 18,52

2. Złomy 4,70 5,09 4,92 5,27 6,03 5,65 5,61 5,67 5,81 5,96

3. Inne* 5,12 3,92 5,09 4,69 2,85 5,05 5,44 3,26 2,72 2,89

Ogółem 24,70 23,91 25,22 26,26 25,79 27,58 29,15 27,55 27,08 27,37

* — w tym podaż wynikająca z działań interwencyjych rządów, producentów i niejawnych inwestorów

634
 chemicznych. Poza powszechnie znanym zastosowaniem srebra ja-
ko metalu szlachetnego na wyroby jubilerskie i dekoracyjno-użytko-
we oraz w postaci związków w przemyśle fotograficznym, srebro
stosuje się ponadto w elektronice, elektrotechnice, budownictwie,
medycynie, lotnictwie i w wielu innych gałęziach gospodarki.
Srebro i stopy srebra w elementach przemysłowych i domowych
urządzeń elektrycznych i elektronicznych najczęściej są stosowane
jako przewodniki prądu i materiały stykowe. Ich dodatkową zaletą
jest to, że nie utleniają się w trakcie eksploatacji, przez co unika się
przegrzewania połączeń przewodów oraz przełączników. Badania
wyłączników po dwudziestoletniej eksploatacji wykazały, że efekt
śniedzenia srebra nie wpływa ujemnie na własności elektryczne.
Warstwa zaśniedziała jest miękka i ściera się w trakcie eksploatacji.
Jako materiał stykowy srebro stosowane jest zarówno w wyłączni-
kach membranowych (w obwodach napięciowych do 5 V), jak też
w dużych wyłącznikach przesyłowych linii wysokiego napięcia.
Powszechne jest stosowanie przełączników srebrowych układach
Rys. 1. Deficyt wydobywanego srebra w latach 1994-^2003 sterujących pracą silników elektrycznych zarówno małej jak i dużej
określony względem całkowitego zapotrzebowania mocy. Znalazły zastosowanie między innymi w pralkach, suszar-
Fig. 1. Deficit of silver production in the years 1994-^2003 kach, zmywarkach, akcesoriach samochodowych, wiertarkach i in-
in relation to the overall demand nych narzędziach elektrycznych, podnośnikach, windach, schodach
ruchomych itp., a także w układach sterujących silnikami elektrycz-
nymi elektrycznych lokomotywach, statkach i okrętach. W tych za-
INNE (1%)
stosowaniach srebro jest najczęściej utwardzane dyspersyjnie (np.
| | J . _, , cząstkami faz tlenkowych lub węglikowych), których celem jest
ZŁOTO (14%)
podniesienie własności mechanicznych srebra oraz wygaszanie łuku
elektrycznego. Poza tym srebro stosowane jest w elektronice w ukła-
MIEDZ (25%) dach scalonych (lutowia i ścieżki przewodzące),w postaci żywic
i klejów przewodzących prąd, a także w ścieżkach srebrowo-cerami- '
cznych do rozmrażania szyb samochodowych.
Kolejnym zastosowaniem srebra są baterie zarówno zwykłe, jak
też do wielokrotnego ładowania. W bateriach tych srebro, najczę-
ściej w postaci tlenkowej, występuje jako katoda. Baterie srebrowe,
jakkolwiek droższe od innych posiadają korzystniejszą charaktery-
Rys. 2. Źródło pochodzenia i udział wytwarzanego srebra stykę mocy na jednostkę wagi baterii. Charakteryzują się również
przy produkcji danego metalu wyższym napięciem i dłuższą żywotnością. Rocznie na rynek dostarcza
Fig. 2. Origin and share of silver in the production się biliony baterii w układzie tlenek srebra-cynk i srebro-kadm od
ofparticularmetals małych baterii do zegarków, kamer, telefonów komórkowych i nie-
wielkich przyrządów elektronicznych do większych baterii stosowa-
nych w narzędziach elektrycznych lub komercyjnych przenośnych
kurczące się zapasy srebra oraz stosunkowo niski odzysk srebra kamerach telewizyjnych.
z wyeksploatowanych części urządzeń mechanicznych elektrycz- Szczególnie interesujące zastosowania znalazło srebro w łoży-
nych, elektrotechnicznych oraz innych wyrobów użytkowych. skach urządzeń o wysokich wymaganiach odnośnie do bezpieczeń-
Jak wynika z tablicy 2 zrównoważenie popytu i podaży na rynku stwa, pracujących w szczególnie trudnych warunkach oraz w urzą-
srebra w ostatnich latach było możliwe dzięki przyrostowi ilości dzeniach spełniających wymagania high-tech. W tym przypadku
złomu na rynku oraz przyrostowi ilości srebra pochodzącego stosowane są łożyska stalowe pokrywane warstwą srebra wysokiej
ze sprzedaży, głównie z interwencyjnej sprzedaży sektora oficjalnego. czystości. Wysoka odporność srebra na zmęczenie, dobre właściwo-
Zmiany wielkości produkcji wydobywanego srebra (spadek o 25 t ści smarne i przewodnictwo cieplne oraz wysoka odporność na
w ostatnim roku) nie miały na to większego wpływu. Spadek na tym korozję podwyższa niezawodność pracy łożysk, a tym samym nie-
poziomie, przy znacznym spadku wydobycia w Australii, był możli- zawodność pracy urządzeń i bezpieczeństwo obsługi. Przykładem
wy dzięki wzrostowi produkcji srebra w Rosji, Polsce i Chile. urządzeń, w których stosuje się łożyska pokrywane srebrem są tur-
Nienadążanie wydobycia srebra za popytem sprzyja destabiliza- biny i silniki odrzutowe. Wszystkie łożyska silników odrzutowych,
cji rynku srebra. Wszelkie zawirowania na tym rynku wywołane zgodnie z wymaganiami bezpieczeństwa w USA, poddawane są te-
czynnikami gospodarczymi, politycznymi i spekulacyjnymi powo- stowi w czterokrotnym, powtarzalnym cyklu pracy silnika: wyłącze-
dowały w przeszłości gwałtowny wzrost ceny tego metalu, często nie na 15 s olejowego systemu smarnego przy pełnej mocy pracy
nieproporcjonalnie wyższy od wzrostu cen innych metali szlachet- silnika a następnie włączenie systemu smarnego przy pełnej mocy
nych. Przykładowym obrazem tej sytuacji może być ruch cen metali silnika. Łożyska turbin silników odrzutowych pokrywane cienką
szlachetnych w 1980 r. Ruch ten wywołał dzienny 37-krotny wzrost warstwą srebra spełniają te wymagania.
ceny srebra, podczas gdy złoto podrożało „tylko" ok. 20-krotnie. Na Znaczny udział srebra obserwuje się w wytwarzanych stopach
ustabilizowanie się ceny srebra na poziomie 5+6 USD za troy uncję lutowniczych twardych i miękkich. Stopy lutownicze twarde na
srebra potrzeba było aż 10 lat. osnowie srebra charakteryzują się wysoką wytrzymałością, plasty-
cznością, przewodnością cieplną, zwilżalnością, a także cechami
Zastosowanie srebra bakteriobójczymi. Stąd ich szerokie zastosowanie w przemyśle ele-
ktrotechnicznym, elektronicznym i budownictwie. Stosowane są po-
Zastosowanie srebra wynika z jego właściwości, takich jak ko- wszechnie w urządzeniach dystrybucji mocy, urządzeniach chłodni-
lorystyka, dobra wytrzymałość przy wysokich własnościach plastycz- czych, klimatyzatorach oraz do łączenia rur w instalacjach wodnych.
nych, bardzo wysoka przewodność elektryczna i cieplna, odporność Stosowane mogą być również do łączenia ceramiki, metalu do
na utlenianie, wysoki współczynnik odbicia światła, własności ba- ceramiki oraz do montażu obwodów drukowanych we wszystkich
kteriobójcze i wiele unikalnych własności chemicznych i elektro- urządzeniach elektronicznych. Lutowia lite wytwarzane były przez

635
długi czas wyłącznie z dodatkiem kadmu. Zawierały najczęściej
20*50 % Ag, 15*39 % Cu, 16-29 % Zn i 12*19 % Cd. Ze względu
na szkodliwe działanie kadmu lutowia te systematycznie wypierane
są przez lutowia bezkadmowe. Aktualnie produkowane są stopy
lutownicze zawierające 25+61 % Ag, 29+41 % Zn, często z dodat-
kiem innych pierwiastków, najczęściej cyny. Powszechnie znane są
też stopy lutownicze o niższej zawartości srebra (2+18 %) zawiera-
jące 5+7 % fosforu, resztę stanowi miedź.
Lutowia proszkowe wytwarzane są najczęściej ze stopów
Ag-Cu-Zn, Ag-Cu-Sb, Ag-Cu-Zn-Cd-Ni, Ag-Cu-Sn-P-In, Ag-Cu-
-Sn-In-B.
Srebro znalazło też zastosowanie jako katalizator w reakcjach
utleniania. Stosowane jest powszechnie przy produkcji tlenku etyle-
nu oraz przy produkcji formaldehydu z metanolu. Szacuje się, że ok.
0,7 tyś. t srebra jest w ciągłym użyciu w światowym przemyśle
chemicznym.
Wysoka zdolność srebra do odbijania światła widzialnego, do-
chodząca w stanie polerowanym do 100 %, pozwala na jego stoso-
wanie w lustrach oraz w pokryciach szkła, metali lub celofanu. No-
wością jest zastosowanie cienkich, przepuszczających światło ater-
micznych warstw srebra w oknach budynków. Warstwy te nie tylko
chronią przed letnim gorącym promieniowaniem słonecznym, lecz
również zabezpieczają przed ucieczką na zewnątrz ciepła z pomie-
szczeń. Współcześnie rynek oferuje szyby odbijające prawie 95 %
ciepła od promieniowania słonecznego stwarzając nowe możliwości
oszczędności energii.
Jako środek bakteriobójczy srebro stosuje się w procesach uz-
datniania wody oraz w celach leczniczych. W procesach oczyszcza-
nia wody z bakterii, chloru, ołowiu, cząstek stałych i zapachów
zadaniem srebra jest zapobieganie odbudowy bakterii i alg w fil-
trach. Filtry z dodatkiem srebra stosuje się w instalacjach oczyszcza-
nia wody w basenach pływackich, szpitalach, w domach mieszkal-
nych a także przy oczyszczaniu ścieków komunalnych.
W medycynie bakteriobójcze działanie srebra wykorzystywane
jest głównie do leczenia poparzeń, przy czym silver sulfadiazine jest
najskuteczniejszym składnikiem leków. W ostatnim okresie, po kilku-
dziesięcioletniej przerwie powraca się do stosowania koloidalnego
srebra jako naturalnego antybiotyku przy wielu schorzeniach ludzi
i zwierząt. W technice dentystycznej w postaci stopów do wytwa-
rzania szkieletów protez oraz w postaci amalgamatów do wypełnie-
nia zębów.
W ostatnim okresie obserwuje się coraz szersze zastosowanie
srebra w bateriach słonecznych oraz kolektorach słonecznej energii
cieplnej. W tych pierwszych zastosowaniach srebro stosowane jest
w postaci cienkich warstw srebra lub past srebra (zawierających, co
najmniej 90 % srebra) jako elementy obwodów elektrycznych.
W kolektorach energii słonecznej srebro stosowane jest głównie do
pokrywania reflektorów promieni słonecznych.
Do wyżej wymienionych celów stosuje się srebro i jego stopy
w różnych postaciach oraz określonych własnościach i stosownie do
przyjętej nomenklatury wyroby z tych materiałów podzielić można
na materiały ogólnego przeznaczenia, materiały specjalnego prze-
znaczenia, materiały na przewodniki i styki elektryczne, lutowia
proszkowe, lutowia lite, wyroby jubilerskie, gąski ze srebra i jego
stopów, materiały stomatologiczne i wyroby bimetaliczne.
Materiały ogólnego przeznaczenia obejmują całą grupę stopów
srebra z miedzią w tym również wytwarzanych przy użyciu technik
próżniowych.
Grupa stopów srebra do specj abych zastosowań obej mię głównie stopy:
Ag-Al, Ag-Cu, Ag-Mn i Ag-Sm.
Na styki elektryczne i przewodniki stosowane są stopy: Ag-Cd,
Ag-Cu, Ag-Pd, Ag-Pt,Ag-Cd-Ni, Ag-Cd-In-Ni-B, Ag-Cu-Cd, Ag-
Cu-Ni, Ag-Cu-Ni-P, Ag-Cu-Ni-B, Ag-Cu-Ni-In, Ag-Pd-Mg,
Ag-Pd-In-Zn-Sn-Mn, Ag-Zr-Ni, Ag-Zr-Ni-Cu-B
oraz styki kompozytowe: Ag-Ni, Ag-Ni-Zr-Nb, Ag-Ni-Zr-B,
lAg-Cd-C-B.
636
Grupa wyrobów jubilerskich obejmuje stopy: AgCu960, Ag-
Cu925, AgCu916, AgCu900 i AgCu875.
W stomatologii, jako lutowia stosuje się najczęściej stopu
Ag-CuZn37 z dodatkami Mn, Ni, Cd i Mg natomiast na płytki
protetyczne stopy Ag-Pd-Au.
Grupa bimetali obejmuje srebro-ind, srebro-mosiądz, srebro-
miedź, srebro-german+srebro, srebro-brąz, utleniany wewnętrznie
stop srebra ze srebrem.
Typowymi wyrobami i półwyrobami ze srebra i jego stopów
w grupach materiałów ogólnego i specjalnego przeznaczenia, mate-
riałach na styki i przewodniki elektryczne, materiałach jubilerskich
i bimetalicznych są głównie płaskie wyroby walcowane, profile,
druty, rurki i pręty wyciskane oraz ciągnione a w stopy lutowni-
czych to taśmy, pasy, druty i pasty.
W Polsce, mimo że jesteśmy znaczącym producentem srebra
w świecie, przetwórstwo tego metalu nie zostało rozwinięte. Prawie
cała produkcja sprzedawana jest w postaci nieprzetworzonego me-
talu. Z grup wyrobów, poza jubilerskimi i dekoracyjno-użytkowymi.
przetwarza się jedynie niewielką ilość srebra z przeznaczeniem na
monety i medale, styki elektryczne i lutowia. Z danych szacunko-
wych wynika, że na styki elektryczne i lutowia przetwarza się obe-
cnie poniżej 20 t srebra, co stanowi zaledwie ok. 1,5 % krajowej
produkcji. W perspektywie do 2010 r. planuje się przetwarzać rocz-
nie do ok. 100 t, co podniesie ten wskaźnik do wartości 7,5 %.
Należy zaznaczyć, że w światowym przetwórstwie na cele przemy-
słowe przetwarza się ok. 50 % srebra.
Wnioski
Przedstawiona w opracowaniu analiza sytuacji na rynku srebra
w ostatnim dziesięcioleciu oraz analiza głównych kierunków jego
zastosowania prowadzą do następujących wniosków.
Zapotrzebowanie na srebro, szczególnie w krajach wysoko roz-
winiętych, ciągle rośnie. Wyraźny wzrost tego zapotrzebowania dał
się zauważyć głównie w sektorze przetwórczym, pracującym na
potrzeby: przemysłu energetycznego, elektrotechnicznego i elektro-
nicznego samochodowego i lotniczego, chemicznego, budownictwa
a także w ochronie środowiska i medycynie.
Rosnące zastosowanie srebra pogłębia deficyt pomiędzy zapo-
trzebowaniem a jego produkcją. Rynek jest równoważony złomami
srebra oraz zapasami interwencyjnymi. Należy zaznaczyć, że straty
srebra wynikające z niedostatecznego jego odzysku z elementów
elektrycznych i elektronicznych, filmów i roztworów fotograficz-
nych, łączonej armatury wodnej, powlekanego szkła i luster oraz
z innych wyrobów i półwyrobów powoduje systematyczne kurcze-
nie się zapasów interwencyjnych.
Polska jako znaczący producent srebra, nie wykorzystuje w pełni
korzyści z tego płynących. Nierozwinięte przetwórstwo powoduje,
że prawie cała produkcja jest sprzedawana w postaci nieprzetwo-
rzonego metalu. Na cele przemysłowe przetwarza się mniej niż 2 %
wytwarzanego srebra, podczas gdy średnia światowa wynosi w tym
sektorze produkcji ok. 50 %.
Mając na uwadze powyższe wnioski z inicjatywy Instytutu Me-
tali Nieżelaznych podjęto działania zmierzające do poprawy sytuacji
w krajowym sektorze przetwórstwa srebra. Wraz z jednostkami
uczelnianymi wystąpiono do Departamentu Badań Naukowych Mi-
nisterstwa Nauki i Informatyzacji z wnioskiem o ustanowienie Pro-
jektu Badawczego Zamawianego dotyczącego opracowania, a doce-
lowo uruchomienia krajowej produkcji nowych materiałów na osno-
wie srebra i z dodatkiem srebra do zastosowań w nowoczesnych
dziedzinach gospodarki. We wniosku tym sprecyzowano kierunki
rozwoju światowego przetwórstwa srebra oraz wskazano grupy ma-
teriałów, które powinny być opracowane w pierwszej kolejności.
Działania te spotkały się z pozytywnym odzewem i przyznane zo-
stały pewne środki finansowe na realizację tego projektu.
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr M I E C Z Y S Ł A W WOCH
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
ZAGADNIENIA I KONCEPCJA ROZWOJU PIERWOTNEJ PRZE-
RÓBKI SUROWCÓW MINERALNYCH
CAPTURIJA V. A., LABR1NENKO A. A.: PROBLEMY I KONCEPCIJA
ROZYITIJA PERYYCNOJ PERERABOTK1 MINERALNOGO SYRJA.
OBOGASC. RUD 2004, nr 2, s. 3+8, póz. 75898 — AG
Racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody i ochrona środo-
wiska w bardzo dużym stopniu zależą od stanu techniki i technologii
pierwotnej przeróbki surowców mineralnych. Na przestrzeni ostat-
nich 20+25 lat jakość bazy mineralogicznej większości metali po-
gorszyła się. Zawartość metali nieżelaznych w rudzie obniżyła się
1,3+1,5 razy, żelaza 1,25 razy, a złota 1,2 razy. Udział rud trudno
wzbogacalnych i węgla wzrósł z 15 do 40 % ogólnej ilości surow-
ców przeznaczonych do wzbogacania. Pojawiła się kategoria tzw.
rud trudno wzbogacalnych o złożonym składzie, charakteryzujących
się niską zawartością cennych składników. Wstępne obliczenia wy-
kazują, że przy klasyfikacji złóż różnego rodzaju kopalin użytecz-
nych do kategorii rud pozabilansowych można zaliczyć od 30 do
70 % ocenianych złóż, których przeróbka z zastosowaniem tradycyj-
nych technologii okazuj e się nieopłacalna. Na podstawie przeprowa-
dzonej analizy wykazano, że do kategorii rud pozabilansowych bę-
dzie zaliczać się 34 % rud ołowiu, 49 % cynowych, 34 % magnety-
towych, 15+30 % rud tytanowych, miedziowych, wolframowych,
apatytowych i węgla. W związku z powyższym istnieje konieczność
opracowania do ich przeróbki wysokoefektywnych i ekologicznie
bezpiecznych nowych technologii.
Działania powinny opierać się na intensyfikacji już istniejących
i opracowaniu nowych sposobów odzysku cennych składników z rud
i surowców trudno wzbogacalnych na bazie najnowszych osiągnięć
nauk podstawowych, na kombinacji procesów wzbogacania i che-
miczno-metalurgicznych z zastosowaniem nowoczesnych technolo-
gii piro- i hydrometalurgicznych i geotechnologii. Przejście nanową
strategię przeróbki pierwotnej jest możliwe tylko na podstawie no-
wej technologiczno-mineralogicznej oceny złóż. Obecnie technolo-
giczna mineralogia posiada w swoim arsenale szereg nowoczesnych
i dokładnych metod fizycznych i fizyko-chemicznych analizy sub-
stancji. Zastosowanie aparatury wspomaganej komputerami pozwa-
la na otrzymanie wiarygodnych informacji nie tylko o składzie che-
micznym i mineralogicznym surowców, ale i o własnościach tech-
nologicznych związków na każdym etapie procesu przeróbki.
Mineralogia technologiczna powinna stanowić fundament informa-
cyjny dla teoretycznego i jednolitego podejścia do procesów pier-
wotnej przeróbki minerałów i surowców, a także zabezpieczyć ob-
niżenie ryzyka inwestycyjnego przy przeróbce złóż.
W instytutach naukowo-badawczych Rosji opracowano ekspresową
Rudy Metale R 49 2004 nr 12
UKD 061.6(082):669.2/.8(100)
uniwersalną metodę oceny mineralogiczno-technologicznej surow-
ców mineralnych w oparciu o analizę komputerową obrazów i meto-
dologiczne podejście do prognozy własności technologicznych.
Okazuje się, że najbardziej perspektywicznymi metodami przygoto-
wania rudy są radiometryczne metody próbobrania, sortowania i se-
paracji. Separacja radiometryczna pozwala m.in.: na usunięcie 20 do
50% produktu idącego na zwały, który może być wykorzystany jako
materiał budowlany, podwyższenie od 1,3 do 1,9 razy zawartości
cennych surowców, obniżenie od l ,2 do l ,5 razy ilości skały płonnej
w produktach przeznaczonych do wzbogacania, a także na wprowa-
dzenie do przeróbki rud pozabilansowych. Straty w procesach pier-
wotnej przeróbki surowców można obniżyć poprzez zastąpienie
tradycyjnych procesów rozdrabniania i mielenia w urządzeniach
rozdrabniających oraz młynach kulowych — procesem selektywnej
dezintegracji. Najefektywniejszą metodą selektywnej dezintegracji
kompleksów minerałów okazała się metoda działania na rudę i pro-
dukty jej wzbogacania impulsami elektromagnetycznymi o dużej
mocy. Dozowane działania fizyczne i fizyko-chemiczne na powie-
rzchnię minerałów zmieniają ich własności i pozwalają na przepro-
wadzenie rud trudno wzbogacalnych do kategorii normalnie wzbo-
gacalnych. Nowe metody przygotowania rud i przeróbki surowców
mineralnych stwarzają możliwość doprowadzenia do minimalnej
ilości odpadów. Obecnie nagromadzono 12 mld t odpadów, w któ-
rych zawartość cennych składników niekiedy przewyższa ich zawar-
tość w złożach. Rosja dysponuje efektywnymi energooszczędnymi
technologiami przygotowania i pierwotnej przeróbki rud o złożo-
nym składzie, ale dalszy rozwój tych technologii należy opierać na
badaniach podstawowych procesów rozdziału składników mineral-
nych. W związku z tym główne kierunki rozwoju procesów pierwot-
nej przeróbki surowców obejmują m.in.: badanie wzajemnych zależ-
ności składów strukturalnego i fazowego z fizycznymi, fizyko-che-
micznymi i technologicznymi własnościami minerałów; łączenie
metod fizyko-chemicznego modelowania z doświadczalnymi bada-
niami podstawowych procesów rozdziału minerałów oraz opracowa-
nie teorii zniszczenia kompleksów mineralnych i opisu mechanizmu
intensywnego udostępnienia rud trudno wzbogacalnych.
PRODUKCJA MIEDZI, NIKLU I KOBALTU: KONTROLA I USU-
WANIE ZANIECZYSZCZEŃ
RAMACHANDRAN V.: COPPER, NICKEL AND COBALT PRODUC-
TION: IMPURITY CONTROL AND REMOYAL. J. MINER. MET. MA-
TER. SOC. 2004, t. 56, m 7, s. 29, póz. 76227 — AG
Wyzwaniem w procesach wytapiania i rafinacji miedzi, niklu
i kobaltu jest produkcja metali o wysokiej czystości ze zróżnicowa-
637
nych koncentratów zawierających zanieczyszczenia o różnym po-
ziomach zawartości. Do oczyszczania wykorzystywane są przy tym
metody piro-, hydro- i elektrometalurgiczne zarówno indywidualnie
jak i ich kombinacje.
W pirometalurgii usuwanie zanieczyszczeń do żużla jest ograniczo-
ne warunkami równowagi; z kolei w hydrometalurgii •— zanieczy-
szczenia są usuwane poprzez wydzielanie, wymianę jonową (IX)
i ekstrakcję rozpuszczalnikową (SX). Na etapie wydzielania wytwa-
rzane są pozostałości do likwidacji w sposób akceptowalny dla
środowiska, podczas gdy procesy wymiany jonowej i ekstrakcji
rozpuszczalnikowej umożliwiają odzysk zanieczyszczeń zarówno
w postaci metali jak i soli. W elektrometalurgii — zarówno podczas
rafinacji elektrolitycznej jak i osadzania elektrolitycznego — obrób-
ka strumieni przesączy powoduje usunięcie zanieczyszczeń zarówno
jako produktu, jak i pozostałości, zapewniając ich kontrolę w obiegu
głównym.
Artykuł jest wprowadzeniem do czterech kolejnych w tym samym
numerze czasopisma, w których przedstawiono zagadnienia usuwa-
nia zanieczyszczeń w procesie produkcji miedzi elektrolitycznej.
Pierwszy z nich zajmuje się problematyką takich zanieczyszczeń,
jak: As, Sb, Bi, Ni, Ca, amoniak i części organiczne (produkty
rozkładu). Opisano w nim procesy usuwania i kontroli As, Sb i Bi
przy zastosowaniu takich technik, jak wydzielanie, SX i IX oraz
procesy odzysku niklu jako siarczanu z elektrolitu po odmiedziowa-
niu, wydzielania wapnia na katodzie jako siarczanu wapnia oraz
współstrącania bizmutu jako siarczanu bizmutu razem z gipsem,
powodującego zanieczyszczanie katody.
W drugim artykule przedyskutowano ww. zagadnienia ze szczegól-
nym uwzględnieniem opisu specyfiki procesu, akcentując potrzebę
utrzymania wysokiego poziomu arsenu w elektrolicie (> 12 g/1) oraz
kontroli antymonu i bizmutu poprzez wytrącanie arsenianu antymo-
nowego i bizmutowego w szlamach. Omówiono również przeróbkę,
w jednej instalacji, odmiedziowanego elektrolitu za pomocą procesu
wymiany jonowej, usunięcia kwasu siarkowego i zawrócenia go do
elektrolizerni. Opisano przebieg procesu usuwania zanieczyszczeń
(As, Sb i Bi) oraz wytrącania węglanu niklu.
W kolejnym artykule na temat kontroli zanieczyszczeń w obiegach
elektrolizy miedzi opisano unikalny system kontroli żelaza — FE-
NIX. Omówiono również metodę pirometalurgicznej rafinacji mie-
dzi konwertorowej, w której do usuwania tlenu i siarki zastosowano
węglany alkaliczne. Badano wpływ na termodynamikę procesu m.in.
takich parametrów, jak: temperatura, skład atmosfery piecowej, skład
miedzi konwertorowej i stosunek węglanu do siarczanu.
PRZERÓBKA ODPADÓW DRUTÓW MIEDZIANYCH NA SIAR-
CZAN MIEDZI
SCETININ A. P., LYSENKO V. I., GURYIC F. N., SOSNOYSK1J M. G.:
PERERABOTKA OTCHODOY MEDNOJ PROYOLOKI NA MEDNYJ
KUPOROS. CYET. MET. 2004, nr 4, s. 46+47, póz. 76223 — AG
Odpady drutu miedzianego z uzwojeń zużytych silników ele-
ktrycznych, praktycznie nie zawierają domieszek i mogłyby być
doskonałym surowcem do produkcji siarczanu miedziowego.
W kombinacie Juzuralnikel (Rosja) postawiono sobie za zadanie
prowadzenie procesu przeróbki odpadów drutu miedzianego z mini-
malnymi stratami.
W rozcieńczonym kwasie siarkowym miedź praktycznie nie roztwa-
rza się. Jej roztwarzanie zachodzi dopiero w gorącym kwasie siarko-
wym o wysokim stężeniu. W procesie zużywane są bardzo duże
ilości kwasu siarkowego ze względu na redukcję kwasu siarkowego
do dwutlenku siarki według reakcji: Cu + 2 H2SO4 = CuSO4 + SO2.
Podczas topienia ww. odpadów na anody —• duża ilość miedzi
przechodzi do zgarów. W kombinacie opracowano technologię roz-
twarzania odpadów drutu miedzianego w oparciu o technologię sto-
sowaną w zakładach chemicznych im. Vojkova w Moskwie. Skon-
struowano urządzenia do mielenia drutu miedziowego, a także dwie
kolumny do trawienia z dnem tytanowym, zamknięte siatką polipro-
pylenową. Do dna kolumny doprowadzono przewód powietrzny,
w który wstawiono linię pary. Zmielony drut miedziany ładowany
jest na dno kolumny. Do agitatora wlewa się 5 m wody, rozpuszcza
się w niej 30+50 kg siarczanu miedziowego i zakwasza się do kwa-
638
sowości nadmiernej 120+150 g/1. Roztwory cyrkulują przez kolu-
mnę trawienną, jednocześnie przez warstwę miedzi od dołu przepu-
szcza się gorące powietrze. Tlen z po wietrzą roztwarza się w roztwo-
rze kwasu siarkowego, dyfunduje do powierzchni drutu miedzianego
1 utlenia miedź do podtlenku według reakcji:
4 Cu + O2 = 2 Cu2O
Podtlenek miedzi rozpuszcza się w kwasie siarkowym według reakcji:
Cu2O + H2SO4 = Cu2SO4 + H2O
Tworzący się siarczan miedziawy utlenia się tlenem z powietrza
w siarczan miedziowy według reakcji:
2 Cu2SO4 + 2 H2SO4 + O2 = 4 CuSO4 + 2 H2O
Najwolniejszym etapem procesu jest utlenianie miedzi do podtlenku
miedzi, ze względu na małą roztwarzalność tlenu i jego powolną
dyfuzję do powierzchni drutu miedzianego. Proces ten znacznie
+
przyspiesza się, gdy w roztworze sąjuż obecne jony Cu . W wyniku
+
depolaryzacji według schematu: Cu + Cu = 2 Cu siarczan mie-
dziowy redukuje się miedzią do siarczanu miedziawego, po czym
ten znów utlenia się tlenem do CuSO4.
Podwyższenie temperatury przyspiesza reakcje chemiczne, ale
zmniejsza roztwarzalność tlenu, co opóźnia utlenianie. Dlatego tem-
peratura w kolumnie trawiennej utrzymuje się na poziomie nie prze-
wyższającym 80 °C. Roztwarzalność tlenu zmniejsza się wraz
ze wzrostem zawartości miedzi w roztworze. W związku z tym, po
zwiększeniu zawartości miedzi w roztworze do 140 g/1 i obniżeniu
kwasowości do 5+10 g/1, roztwór z agitatora przepompowuje się do
parowania i krystalizacji siarczanu miedziowego, a operację w agi-
tatorze i kolumnie trawiennej powtarza się, doładowując do kolum-
ny trawiennej drut miedziany o masie równej masie roztworzonej
miedzi. Wydajność urządzenia wynosi 1300 kg siarczanu miedzio-
wego zim drutu miedziowego załadowanego do kolumny trawien-
nej. Na l t siarczanu miedzi zużywa się: 0,45 t kwasu siarkowego;
0,5 tyś. m kompresowanego powietrza, l Gcal pary; 0,1 tyś. m \ —
wody przemysłowej; 0,2 tyś. kW/h — energii elektrycznej.
UNIKANIE LUB KONTROLOWANIE KOROZJI KONSTRUKCJI
W LOTNICTWIE ZA POMOCĄ ZWIĄZKÓW INHIBITUJĄCYCH
KOROZJĘ
L1SSANDRELLO M.: AYOIDING OR CONTROLLING AIRFRAME
CORROSION WITH CORROSION INHIBITING COMPOUNDS. MET.
FINISH. 2004, t. 102, nr 3, s. 13+15, póz. 75897 — AG
Unikanie lub kontrolowanie korozji w lotnictwie jest zasadniczą
sprawą przy ocenie zdolności do lotu samolotów. Średni wiek samo-
lotów w lotnictwie pasażerskim i wojskowym wzrasta, a w związku
z tym wzrasta również prawdopodobieństwo korozji. Obecnie w lot-
nictwie pasażerskim wykorzystywanych jest ok. 5000 samolotów
w wieku ponad 20 lat. Średni wiek lekkich samolotów wojskowych
wynosi 12,5 lat, helikopterów wojskowych — 21 lat, a samolotów
typu desantowego — 25 lat. Dla zapewnienia zdolności do lotu
starzejącej się floty handlowej i wojskowej zasadniczą rolę odgry-
wają programy zapobiegania korozji oraz programy kontrolne.
Wszystkie samoloty, zarówno do celów militarnych jak i handlo-
wych, są bardzo złożonymi strukturami i prawie niemożliwym jest
wyeliminowanie korozji po długim okresie ich działania. Można
jednak zabezpieczyć właściwe warunki kontroli korozji i ochrony
przed korozją w krytycznych obszarach samolotu. Efektywna stra-
tegia ochrony przed korozją rozpoczyna się już na desce projektanta.
Inżynierowie muszą uwzględnić i zachować krytyczne normy pro-
jektowe, w tym m.in. dotyczące: odwadniania płynów korozyjnych;
unikania reakcji galwanicznych poprzez ograniczanie kontaktu od-
miennych metali; oddzielenia osłon izolacyjnych od struktury samo-
lotu. Zasadnicze decyzje dotyczące strategii ochrony przed korozją
sąbardzo ważne i dlatego musząbyć podjęte już przy projektowaniu.
W większości przypadków ochrona ta obejmuje połączenie różnych
opcji obróbki wykańczającej, w tym takie procesy, jak: anodowanie;
elektroplaterowanie; powłoki detonacyjne; zewnętrzne warstwy
ochronne; chemiczne powłoki konwersyjne; specjalistyczne zabez-
pieczenia powierzchni przylegających i łączników oraz zastosowanie
związków inhibitujących korozję w odniesieniu do wykorzystywa-
nych w lotnictwie materiałów konstrukcyjnych, takich jak: alumi-
nium, stal, tytan itd. Bardzo ważną rolę w procesie strategii ochrony
przed korozją odgrywają związki inhibitujące korozję (CIC). Związ-
ki CIC wykorzystywano w procesie budowy samolotów i powtórnie
podczas okresowych prac konserwacyjnych. Mają one za zadanie
m.in. wypieranie wilgoci i tworzenia barier ochronnych, co jest
szczególnie ważne w obszarach najwyższej podatności na korozję
czyli przy zapobieganiu wilgoci zbierającej się w szczelinach,
pęknięciach i na wszystkich powierzchniach międzyfazowych me-
tal-metal.
Cykl korozji definiuje reakcja opisana równaniem: 4 Al + 12 e~ +
3+
+ 6 H2O + 3 O2 -> 4 A1 + 12 OH~ -> 4 A1(OH)3, w którym woda
i tlen z atmosfery łączą się tworząc cząsteczki wodorotlenku, a na-
stępnie z jonami glinu — trwały produkt — wodorotlenek glinu. Do
zatrzymania korozji niezbędne jest zatrzymanie cyklu korozyjnego.
Każdy nowo oddany do eksploatacji samolot od samego początku
narażony jest na czynniki, które są przyczyną rozpoczęcia i przy spie-
szenia cyklu korozyjnego. Korozję inicjująnp. czynniki środowisko-
we, w tym m.in.: warunki brzegowe (wiatr, piasek i sól); warunki
tropikalne; wysoka wilgotność; zanieczyszczenia przemysłowe itd.
Przyspieszają jaz kolei np. zniszczenie czy też pogorszenie się
powierzchniowych warstw wykańczających czy też ochronnych,
takie jak odpryski i zadrapania farby oraz podkładu; tworzenie się
pęcherzyków i przełomu wokół łączników; różnego rodzaju szkod-
liwe osady; starzenie się powłok; kondensacja wilgoci i zanieczysz-
czeń w każdej postaci, z każdego źródła i w każdym miejscu. Efe-
ktywny program kontroli i ochrony przed korozją metali jest czyn-
nikiem decydującym i pozwalającym na redukcję wysokich kosztów
napraw uszkodzeń pokorozyjnych, a zastosowanie CIC, takich jak
np. Chemetall Oakite's Ardrox/Dinitrol zwiększa dokładność i efe-
ktywność prowadzonej ochrony korozyjnej.
SZYBKA JAKOŚCIOWA ANALIZA OBRAZÓW DO BADANIA
JAKOŚCI CZĄSTEK
SCHMID H. G.: RAPID QUANTITATIVE IMAGE ANALYSIS FOR
PARTICLE QUALITY INSPECTION. POWDER METALL. 2004, t. 47,
nr 2, s. 121+123, póz. 76226 — AG
Jakość prasowanych i spiekanych części lub warstw natryskiwa-
nych termicznie zależy od własności proszków składowych. Nowy
system Powdershape obejmuje analizator o wysokiej rozdzielczości
dogodnej do badania proszków i specjalistyczny zautomatyzowany
system analizy obrazów, oferując szybkie i tanie rozwiązanie do
badań jakości cząstek.
Wielkość cząstek jest zdefiniowana jako średnica kuli mającej włas-
ności fizyczne, najbardziej podobne do mierzonych własności rze-
czywistej cząstki. Wielkość cząstki, przy analizie obrazów, jest łatwa
do obliczenia poprzez pomiar pola powierzchni i ocenę średnicy
powierzchni równoważnej kołu. Do obliczeń wykorzystuje się m.in.
współczynnik kształtu eliptycznego f2, który zdefiniowano jako
minimalną średnicę obiektu podzieloną przez średnicę maksymalną.
Dla koła współczynnik ten wynosi 1. Z kolei współczynnik kształtu
kolistego/jest obliczony z równoważnej średnicy powierzchni koła
Uc i parametru kształtu cząstki rzeczywistej jako/= U/UC(F), gdzie
t/jest parametrem cząstki, UC(F) — parametrem powierzchni rów-
noważnej kołu i F — powierzchnią cząstki. Szczegółowe badania
przeprowadzono dla czterech proszków na bazie WC-Co, chara-
kteryzujących się różnym zakresem wielkości cząstek (5+25,20+45,
5+45, 45+106 p,m). W pełni zautomatyzowany system analizy obra-
zów pozwalana szybkie, powtarzalne oznaczenie rozkładu wielkości
cząstek i kształtu. Wyniki otrzymane tą metodą są porównywalne
z wynikami uzyskanymi metodami rozproszenia laserowego i klasy-
cznej analizy sitowej.
NOWO OPRACOWANE STOPY MAGNEZU DO ZASTOSOWAŃ
W PODWYŻSZONYCH TEMPERATURACH
LUO A. A.: REGENT MAGNESIUM ALLOY DEYELOPMENT FOR ELE-
YATED TEMPERATURĘ APPLICATIONS. INT. MATER. REV. 2004,
t. 49, nr l, s. 13+30, póz. 76225 — AG
Dokonano przeglądu nowych stopów magnezu oraz ich własno-
ści fizycznych, mechanicznych, odporności na pełzanie i mikrostru-
ktury, opracowanych w ostatnich latach do zastosowań w podwyż-
szonych temperaturach. Stopy te sklasyfikowane w następujące
podgrupy: Mg-Al-RE; Mg-Al-Ca; Mg-Zn-Al-Ca; Mg-Al-Ca-RE;
Mg-Al-Sr; Mg-Al-Si i Mg-Si; Mg-RE-Zn, gdzie RE - miszmetal
pierwiastków ziem rzadkich.
Przedstawiono mechanizmy pełzania w zależności od rodzaju stopu,
jego mikrostruktury oraz warunków naprężenia i temperatury, kon-
trolowane zjawiskami dyfuzji dyslokacji czy też poślizgu granic
ziarn.
Uzyskane wyniki badań wskazują m.in. na to, że niska trwałość
cieplna fazy Mg, 7 Al 19 i jej nieciągłe wydzielanie mogą skutkować
poślizgiem granic ziarn w podwyższonych temperaturach. Z kolei
przyspieszona dyfuzja aluminium rozpuszczonego w matrycy mag-
nezowej i samodyfuzja magnezu w podwyższonych temperaturach
mogą mieć wpływ na odkształcenie przez pełzanie stopów Mg-Al.
Wykazano, że możliwe drogi udoskonalenia odporności na pełzanie
stopów magnezu obejmują m.in. hamowanie tworzenia się fazy
Mg]7Al]2 i poślizgu granic ziarn oraz spowalnianie dyfuzji w ma-
trycy magnezowej. W oparciu o tę wiedzę opracowano odporne na
pełzanie stopy magnezu, których własności podczas rozciągania,
pełzania, lejność i mikrostrukturę porównano z odlewanym ciśnie-
niowo aluminiowym stopem typu A380.
W nowo opracowanych stopach magnezu jako dodatki stopowe
wykorzystano: wapń, stront, RE i krzem, co pozwoliło na uzyskanie
udoskonalonych własności lub ich kombinacji. Wykazano na przy-
kład, że wapń i stront mogą znacząco udoskonalić odporność na
pełzanie stopów magnezu, jednak przy ich dodawaniu wymagana
jest uważna kontrola, która pozwoli na uniknięcie problemów z lej-
nością, czy też np. z przywieraniem lub pękaniem matrycy. Przyszłe
badania obejmą m.in. zrównoważenie odporności na pełzanie i lej-
ności poprzez optymalizację zarówno składu chemicznego stopu jak
i parametrów procesu odlewania. Z kolei dodatki RE korzystnie
wpływają m.in. na poprawę odporności na pełzanie i korozję, lecz
ich dodatek powinien być kontrolowany ze względu na konieczność
zabezpieczenia jak najniższych kosztów. Wykazano również, że do-
datek krzemu poniżej punktu eutektycznego Mg-Mg2Si (1,34 % Si)
w bardzo ograniczonym zakresie wpływa na poprawę odporności na
pełzanie. Uzyskane wyniki badań potwierdziły możliwość zastoso-
wania nadeutektycznego stopu Mg-Si jako potencjalnego stopu do
zastosowań w podwyższonych temperaturach, który jednak
ze względu na jego temperaturę likwidusu charakteryzuje się niską
lejnością i jest go trudno odlewać ciśnieniowe, dlatego też w odnie-
sieniu do tego stopu powinno brać się pod uwagę procesy odlewania
grawitacyjnego oraz prasowania w stanie ciekłym. Wymagana jest
jednak konieczność przeprowadzenia dalszych badań celem mody-
fikacji pierwotnej fazy krzemowej i większego zrównoważeniajego
własności mechanicznych.
Opierając się na złożonym zestawie wymagań dotyczących własno-
ści podczas pełzania, rozciągania, własności zmęczeniowych, mini-
malnych kosztów i lejności przeprowadzono selekcję stopów mag-
nezu stosowanych w samochodowych mechanizmach zębatych. Na
podstawie uzyskanych wyników wykazano, że stop Mg-Al-Ca (typu
AXJ) opracowany przez firmę General Motors charakteryzuje się
najlepszą kombinacją wszystkich ww. własności i dzięki temu może
być wykorzystany jako materiał konstrukcyjny w samochodowych
mechanizmach zębatych z powodzeniem zastępując stosowany stop
aluminium typu A380.
NOWE KIERUNKI I PODSTAWY NANOTECHNOLOGII METALI
SYRKOY A. G.: NOYYE PUTI I FUNDAMENTALNYE OSNOYY NA-
NOTECHNOLOGII METALLOY. CYET. MET. 2004, nr 4, s. 67+71, póz.
76224 —AG
Ostatnie dziesięciolecie charakteryzuje się zwiększonym zain-
teresowaniem metalami o ultradrobnoziarnistej strukturze oraz cien-
kimi warstwami, których grubość lub wielkość ziaren mieszczą się
w zakresie nanometrycznym. Rozwój naukowych podstaw nano-
technologii metali stanowi aktualnie bardzo ważne zadanie
ze względu na coraz szersze zastosowania metalicznych nanostru-
kturalnychmateri ałów m.in. do zapisu informacji, jako mikronośniki
materiałów farmaceutycznych, katalizatory, napemiacze różnych
kompozytów itd. Metalochemia struktur mogłaby zostać jedną
z podstawowych dziedzin w nanotechnologii. Powinna być ona roz-
patrywana jako pełnoprawna dyscyplina współczesnej chemii ogól-
639
nej i nieorganicznej, poświęcona badaniu metalicznego składu sub-
stancji i zachodzących w nich procesów chemicznych. Szczególną
uwagę ostatnio poświęca się przede wszystkim wzorcom metalicz-
nym, budowie i własnościom roztworów stałych tworzonych na
bazie metali lub metali i niemetali, takich jak C, N, B itd. a przede
wszystkim głównemu zagadnieniu, jakim jest badanie i rozwiązanie
wzajemnych powiązań typu synteza — budowa — własności mate-
riałów.
W ciągu ostatnich 25-^-30 lat nastąpił rozwój nowych metod chemi-
cznej syntezy materiałów metalicznych, w tym m.in. w takich dzie-
dzinachjak:
— nanoszenie heterogenicznych ultradyspersyjnych katalizatorów
na powierzchnię podłoża, otrzymanych na drodze redukcji róż-
nych związków metali;
— pseudomatrycowe procesy otrzymywania nanostrukturowanych
kompozytów typu polimer-metal;
— chemiczne osadzanie w wodnych roztworach włóknistych struktur
na osnowie nanokrystalicznych materiałów ferromagnetycznych;
— procesy syntezy materiałów dyspersyjnych, modyfikowanych w
warstwie powierzchniowej reduktorem (NH3, CH4, SiH4,
CH3SiHCl2 i innymi) lub cząstkami (np. Si-C), łącznie z syntezą
na podłożu SiO2, w którym podstawowe schematy redukcji do
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
MINMETALS PROGNOZUJE WZROST PRODUKCJI MIEDZI DO
2005 ROKU
TEO V.: MINMETALS PREDICTS HIGHER 2005 CHINESE COPPER
OUTPUT. MET. BULL. 2004, nr 8859, s. 14, póz. 76216 — BŁ
Czołowa chińska firma Minmetals Corp. przewiduje, że w 2005 r.
krajowa produkcja miedzi wzrośnie aż o 500 tyś. t. Wzrost ten
nastąpi w związku z zakończeniem programów rozwojowych w wię-
kszości hut miedzi. Swoje moce produkcyjne powinny zwiększyć
m.in. huty Jinchuan Non Ferrous Co, Jiangxi Copper i Tongling
Non-Ferrous. Prognozowany jest łączny wzrost produkcji na pozio-
mie od 300 do 500 tyś. t.
Chińscy producenci miedzi wznowiąrównież produkcję i uruchomią
niewykorzystywane obecnie moce produkcyjne. Związane jest to
z obowiązującymi obecnie wysokimi stawkami za przeróbkę i rafi-
nację koncentratu. Według ostatnich notowań stawki za przeróbkę
i rafinację importowanych koncentratów na rynku transakcji natych-
miastowych w Chinach wynosiły odpowiednio 95 $ USA/t i 9,5
centów USA za funt. Do połowy 2005 r. na chińskim rynku trans-
akcji natychmiastowych prognozowany jest dalszy wzrost ww. sta-
wek.
Firma Jinchuan Non-Ferrous Co zwiększy produkcję w zakładzie
Gangsu, w ramach realizacji projektu mającego na celu podwyższe-
nia do 2006 r. rocznej produkcji do poziomu 250 tyś. t. Z kolei
Tongling Non-Ferrous, przodujący chiński producentmiedzi, ogłosił
że zamierza do końca tego roku zwiększyć produkcję miedzi co
najmniej o 10 %. Całkowita produkcja w trzech hutach miedzi nale-
żących do Tongling może wzrosnąć w tym roku do 380 tyś. t w po-
równaniu z 340 tyś. t w 2003 r.
ANTOFAGASTA MA CORAZ WIĘKSZE ZYSKI
ANTOFAGASTA PROFITS SURGE. MET. BULL. 2004, nr 8859, s. 14,
póz. 76217 —BŁ
Zyski Antofagasta—przedsiębiorstwa wy dobywającego miedź,
które najważniejsze swoje projekty wydobywcze realizuje w Chile,
wzrosły ponad trzykrotnie w pierwszej połowie 2004 r. Zyski te
przewyższą oczekiwania rynkowe w związku z prognozowanymi
wysokimi cenami miedzi i planowanym w przedsiębiorstwie wzro-
stem produkcji. Oczekuje się, że w 2004 r. spółka wyprodukuje
ponad 490 tyś. t. miedzi, a koszty utrzymają się w przedziale 30
centów USA za funt.
Gwałtowny wzrost zysków nastąpił w pierwszej połowie roku
640
metalu przebiegają według następujących reakcji:
3 MeCl2 + 2 NH3 -» 3 Me + N2 + 6 HC1, gdzie Me = Ni, Cu;
MeCl2 + CH4 -> Me + CH3C1 + HC1, gdzie Me = Ni, Cu, Zn;
MeCl2 + SiH4 -> Me + SiH3Cl + HC1, gdzie Me = Ni, Cu, Fe;
MeCl2 + CH3SiHCl2 -» Me + CH3Cl3Si + HC1;
2 MeO + 4 CH3Cl2SiH -> Me + (CH3ClSiH2)2O +
+ (CH3Cl2Si)2O + 2 HCł.
Celem prowadzonych prac było przeanalizowanie tendencji w roz-
woju metod otrzymywaniananostrukturalnych materiałów metalicz-
nych z pomocą metod bazujących na osiągnięciach m.in. takich
dziedzin, jak fizyka i chemia, które zależnie od stosowanej metody
syntezy pozwalają na uzyskanie wymiarów cząstek w przedziale od
jednego do setek nanometrów. Opieraj ąc się na obszernym materiale
eksperymentalnym szczegółowo zbadano wzajemne powiązanie meto-
dyki syntezy z morfologią, kształtem, rozmiarem, trwałością cząstek
itd. Doświadczenia badawcze wielu fizyków i chemików pozwoliły
na analizę m.in. takich zagadnień, jak np.: możliwości otrzymania
kondensatu Bosego, zjawisk występujących podczas katalizy hete-
rogenicznej, materiałoznawstwa i metalochemii nanostruktur i przy-
czyniły się do znaczącego postępu w nanotechnologii.
i osiągnął poziom 222,3 $ min USA, w porównaniu do 67,2 $ min
USA w tym samym okresie w 2003 r. Zyski spółki już w pierwszym
półroczu przekroczyły poziom 180,7 $ min USA osiągnięty w całym
2003 r. Wynik ten przerósł oczekiwania rynkowe. Obroty spółki
wzrosły z 471,9 $ min USA do 819,8 $ min USA. Do osiągnięcia tak
wysokich obrotów głównie przyczynił się zakład górniczy, który
zarobił 321,6 $ min USA. Wzrost obrotów odnotowały również
wszystkie trzy kopalnie: Los Pelambres, El Tesoro i Michilla.
Przedsiębiorstwo patrzy optymistycznie na drugą połowę roku, po-
nieważ ceny miedzi nadal utrzymują się na wysokim poziomie, a jej
zapasy kurczą się. Zapowiedź przekroczenia poziomu 490 tyś. t
rocznej produkcji staje się coraz bardziej realna w związku z rosną-
cym wydobyciem w kopalni Pelambres.
POWRÓT CHIŃSKICH KUPCÓW NA EUROPEJSKI RYNEK
MIEDZI
CHINESSE BUYERS RETUR TO EUROPEAN COPPER MARKET.
MET. BULL. 2004, nr 8857, s. 11, póz. 76214 — BŁ
Chińscy nabywcy miedzi katodowej powoli wracają na rynek
europejski, gdyż do importu zmuszają ich coraz wyższe ceny krajo-
we i zmniejszający się poziom zapasów. Dostawcy z Wielkiej Bry-
tanii nie mają wątpliwości, że: „Zainteresowanie ze strony Chin z
dnia na dzień zdecydowanie wzrasta. Chińczycy powracaj ą na rynek
europejski i to trochę wcześniej niż przypuszczaliśmy".
Gwałtowny spadek zakupów miedzi przez Chińczyków związany
był z kwietniową decyzją rządu o wprowadzeniu surowych regulacji
kontrolujących wydawanie kredytów, co miało na celu m.in. po-
wstrzymanie procesu przegrzania gospodarki. Przewiduje się,
że chińska aktywność na rynku wzrośnie pod koniec roku, gdy
zapasy wyczerpią się, a ceny na rynku krajowym będą dalej rosnąć.
Brytyjscy dostawcy nie spodziewają się osiągnięcia tak wysokiego
poziomu obrotów handlowych, jak na początku roku, ze względu
na niekorzystne limity kredytowe, które nadal będą obowiązywać.
W Europie, w lipcu 2004 r., w związku ze spadkiem zapasów, pre-
mie za miedź katodową gat. A przy transakcjach z dostawą natych-
miastową, wzrosły o 10 $ USA do poziomu 90^-110 $ USA/t. Pro-
gnozuje się ich utrzymanie na tym poziomie ze względu na niskie
obroty handlowe w wyniku letniego zamknięcia produkcji. Ponowny
wzrost premii przewidywany jest już we wrześniu, gdy po letniej
przerwie firmy znów zaczną działać na pełnych obrotach i zapasy
miedzi katodowej zaczną się wyczerpywać. Na wzrost wysokości
premii prawdopodobnie wpłynie również wzrost obrotów handlo-
wych z Chinami.
W Azji, a w szczególności w Singapurze i Korei Południowej, ob-
serwowano ostatnio zjawisko powiększenia się zapasów miedzi.
W sierpniu 2004 r. do Singapuru wwieziono 21 6001 miedzi z Chin
i fakt ten podobno sprawił, że poziom zapasów miedzi w magazy-
nach LME wzrósł do 25 200 t. Jeden z singapurskich dostawców
stwierdził, że 5 tyś. t miedzi to niewiele i uważa, że wkrótce do
Singapuru sprowadzone zostaną dużo większe ilości miedzi. Jednak
według oceny handlowców ostatnie dostawy chińskiej miedzi to
głównie towar bez odpowiednich certyfikatów jakości. Większość
zapasów miedzi zmagazynowanych w Singapurze jest zamrożona
przez umowy długoterminowe. Premie doliczane do ceny ustalonej
przez LME pozostają w Singapurze na niezmiennym poziomie 30-MO $
USA za tonę. Dostawcy jednak ostrzegają, że mogą one spaść po
sprowadzeniu do Singapuru jeszcze większej ilości miedzi katodo-
wej.
GWAŁTOWNIE ROSNĄCE KOSZTY ENERGII UDERZAJĄ W HU-
TY ALUMINIUM W WIELKIEJ BRYTANII
BARRY S.: SURGING ENERGY COSTS ROCK UK SECONDARY Al
SMELTERS. MET. BULL. 2004, nr 8859, s. 8, póz. 76215 — BŁ
Brytyjskie huty aluminium domagają się zbadania sprawy gwał-
townie rosnących cen za energię, gdyż ich rachunki za gaz i za
energię elektryczną są coraz wyższe. Huty poinformowały Metal
Bulletin, że ceny gazu i energii elektrycznej wzrosły o ok. 40 %.
„Właśnie przedłużyliśmy o rok umowę na dostawę gazu i zostaliśmy
niemiło zaskoczeni 30 % podwyżką. Nasze marże nie są wystarcza-
jąco wysokie, aby złagodzić te podwyżki, a niemożliwym jest prze-
niesienie tych kosztów na obecny rynek. Należy zbadać dlaczego
nastąpiły tak ogromne podwyżki" — powiedział Metal Bulletin
przedstawiciel jednej z hut.
Cast Metal Federation (CMF), która reprezentuje około 200 firm
z brytyjskiego przemysłu odlewniczego oświadczyła, że razem
z Energy Intensive Users Group (EIUG) będzie nalegała na Compe-
tition Commision, aby przeprowadziła dochodzenia w sprawie pod-
wyżek cen energii.
„Chcemy poznać uzasadnienie tak wysokich podwyżek. Rozumie-
my, że wysokie ceny ropy miały na to duży wpływ, ale ceny pody-
ktowane przez dostawców energii są dużo wyższe i dlatego uważa-
my, że na pewno są jeszcze inne przyczyny takiego stanu rzeczy.
Martwi nas głównie fakt, że firmy brytyjskie stracą swą przewagę
nad konkurencją, gdyż inne europejskie kraje nie muszą zmagać się
z tak gwałtownie rosnącymi opłatami za energię." — oświadczył
John Parker, dyrektor naczelny CMF.
Firma Npower, trzeci największy brytyjski dostawca energii, ogło-
siła, że zamierza podwyższyć ceny gazu dla klientów indywidual-
nych o 11,8 %, a ceny energii elektrycznej o 7,6 %. Dostawca prze-
widuje podwyżki o podobnej wysokości dla małych i średnich przed-
siębiorstw.
Również firma British Gaś zapowiedziała porównywalne podwyżki.
Obydwie firmy obwiniają za taki stan rzeczy podwyżki cen hurto-
wych, które są dyktowane przez producentów i przez firmy dystry-
bucyjne. Odbiorcy gazu i prądu elektrycznego z przemysłu przygo-
towują się na kolejne podwyżki, które w związku ze wzrostem cen
hurtowych energii będą miały miejsce na początku przyszłego roku.
Dla brytyjskich firm jest to ogromny problem, gdyż zmniejszy ich
konkurencyjność w porównaniu do europejskich rywali. Sytuacja ta
zmusi większość hut do ponownego przeanalizowania kosztów
i prawdopodobnie do większej oszczędności energii.
Huty od początku roku starały się utrzymać marże na korzystnym
poziomie. Przedsiębiorstwa muszą zmagać się z gwałtownymi pod-
wyżkami cen za energię i zadowalać się niskimi marżami, co może
doprowadzić do bankructwa firmy o słabszej kondycji. Może to
również oznaczać dla hut brak funduszy na inwestycje.
PRZEGLĄD RYNKU NIKLU
FUNDAMENT AL OUTLOOK FOR NICKEL. MIN. J. 2004, nr 20, August,
s. 6, póz. 76219 —BŁ
Po osiągnięciu ceny na nikiel na poziomie 17 725 $ USA/t indeks
LME przeżywał serię wahań i w końcu w połowie maja 2004 r.
ustabilizował się na poziomie 10 400 $ USA/t.
Prognozy specjalistów z Mining Journal mówią o tym, że rynek
niklu najprawdopodobniej odnotuje znaczący deficyt na przestrzeni
następnego roku, pomimo braku prognoz na duży wzrost konsumpcji
niklu. Główną przyczyną takiej sytuacji jest zwiększony popyt na
stał nierdzewną, przede wszystkim w Chinach i w mniejszym sto-
pniu w Indiach. W Chinach prognozowany jest dalszy wzrost kon-
sumpcji, ale nie aż tak szybki jak się wcześniej spodziewano. Prze-
widuje się wzrost konsumpcji na chińskim rynku niklu z 127 tyś. t
w 2003 r. do 130^-135 tyś. t w 2004 r., choć wcześniej prognozowa-
no wzrost konsumpcji do 144 tyś. t. Przewiduje się, że rosyjskie
zakłady Norilsk Nikiel, zwiększą ilość dostarczanego na rynek su-
rowca zarówno poprzez zwiększone wydobycie, jak i wyzbywanie
się zapasów.
Z kolei prognozy dla Zachodniej Europy mówią o wzroście zapo-
trzebowania na produkty niklowe, jednakże wzrost ten nie będzie w
stanie zrekompensować spadku na Wschodzie i nic nie zapowiada,
że zostanie zbilansowany poprzez wzrost produkcji. Do 2006 r. za-
powiadane są niewielkie projekty inwestycyjne, głównie w Austra-
lii, które jednak nie spowodują na rynku znaczącego wzrostu ilości
surowca. Taka sytuacja powinna się utrzymać do czasu, gdy udostę-
pnione zostaną zasoby z zatoki Inco Yoisey.
Firma Inco ogłosiła swoje plany odnośnie do zwiększenia wydoby-
cia w związku z projektem Góro, w Nowej Kaledonii. Wydajność
zakładów wzrosła do 60 tyś. t/r. niklu (wcześniej 55 tyś. t) i 5100 t/r.
kobaltu (wcześniej 4500 t). Wydaje się, że ostateczna decyzja
o zainwestowaniu 1,85 mld dolarów zostanie podjęta nie wcześniej
niż pod koniec 2004 r., czyli dopiero, gdy będą znane pełne wyniki
z roku bieżącego.
Istniejącą na rynku lukę może zapełnić projekt BHP Billiton Raven-
sthorpe w Australii. W marcu 2004 r. zaakceptowano projekt rozbu-
dowy kopalni i rafinerii Yabulu, który przewiduje rozwój kopalni,
zakładów przeróbki urobku i całej infrastruktury na powierzchni.
Uruchomienie całości inwestycji przewidywane jest na koniec 2006 r.
RYNEK CYNKU: STRACH PRZED OSŁABIENIEM CHIŃSKIEJ
GOSPODARKI
ZINC: FEARS OF A CHINESE SLOWDOWN. MIN. J. 2004, nr 3, Septem-
ber, s. 22+24, póz. 76221 — BŁ
W 2004 r. popyt na rynku cynku relatywnie zwiększył się. Jed-
nak producenci wciąż intensywnie poszukuj ą możliwości jego zwię-
kszenia, co wraz z systematycznymi cięciami produkcji w 2003 r. umo-
żliwiło osiągnięcie wy sokiego poziomu cen na giełdach światowych.
Czarne chmury nadciągają z Chin. Wszystko wskazuje na zagroże-
nie chińskiego rynku ekonomicznym oziębieniem. Należy jednak
pamiętać, że oziębienie w Chinach oznacza spadek do 15 % wzrostu
gospodarczego rocznie. Perspektywa ochłodzenia wzrostu gospo-
darczego w Chinach stanowi duży problem dla producentów cynku.
W 2003 r. popyt na cynk wzrósł o prawie 17 %, osiągając poziom
2,05 Mt. Zaowocowało to redukcją eksportu cynku o ok. 21 tyś. t do
451 tyś. t.
Obniżenie eksportu pomogło w niewielkim stopniu zredukować
nadwyżkę na rynkach zachodnich. Jednak pod koniec 2003 r. eks-
port znów gwałtownie wzrósł. Chińscy producenci zagrożeni plano-
wanym na styczeń 2004 r. zniesieniem rabatu na VAT eksportowy
(z 17 % na 11 %), rzucili na rynek swoje zapasy. Spowodowało to
wzrost eksportu do poziomu 116 tyś. t, co oznacza w skali rocznej
skok o ok. 30-35 %.
Mieszany popyt. International Lead and Zinc Study Group (ILZSG)
podała, że światowy popyt na cynk w 2003 r. wzrósł o 6,7 % czyli
do 7,31 Mt, ale popyt na Zachodzie wzrósł tylko o 0,1 %, czyli do
7,13 Mt. W 2003 r. odnotowano wzrost cen, spowodowany przede
wszystkim boomem w Chinach.
Prognozy dla rynku cynku są optymistyczne i mówią o przypusz-
czalnym wzroście na Dalekim Wschodzie o znaczące 9,2 %, czyli
do poziomu 4,53 Mt. Popyt na cynk na rynku galwanizowanej stali
w Chinach okazał się bardzo duży i był spowodowany przede wszy-
stkim fenomenalnym wzrostem zapotrzebowania na konstrukcje
stalowe, w przemyśle motoryzacyjnym oraz na urządzenia klimaty-
641
zacyjne. Przykładem, który podkreśla sytuację na rynku galwanizo-
wanej stali jest rynek japoński, gdzie wzrost osiągnął dwucyfrowy
wskaźnik eksportu dla galwanizowanych blach. Podobny rozwój
sytuacji zaobserwowano na Tajwanie. Należy jednak pamiętać,
że obydwa kraje mają bardzo silne powiązania gospodarcze z Chi-
nami.
Z kolei dla kontrastu w Stanach Zjednoczonych nastąpił spadek
konsumpcji i według danych zebranych przez ILZSG wynosił on
5,7 %, co oznacza obniżenie do poziomu 1,15 Mt. Spadek ten miał
głównie związek z nadprodukcją galwanizowanej blachy w Amery-
ce Północnej. Pod koniec 2003 r. zaobserwowano jednak pewne
ożywienie na tym rynku — popyt zaczął rosnąć a amerykańscy
producenci z sektora produktów galwanizowanych otrzymali więcej
zleceń.
W ciągu 2003 r. popyt w Europie odrobinę zwiększył się i według
ILZSG konsumpcja metalu rafinowanego wzrosła o 1,2 % czyli do
poziomu 2,8 Mt. Należy zaznaczyć jednak, że dane pochodzą zarów-
no z Europy Wschodniej jak i Zachodniej, a wzrost popytu w naj-
większych krajach Unii Europejskiej (Niemcy, Francja, Włochy,
Hiszpania, Wielka Brytania) wyniósł tylko 0,7 % czyli do 1,61 Mt.
Generalnie wzrost w Europie spowodowany był znacznym obniże-
niem zapasów uszczuplonych przez intensywny eksport do Chin,
Ameryki Północnej i Afryki.
Produkcja. Według ILZSG światowa produkcja cynku w 2003 r.
wzrosła o 1,5 %, czyli osiągnęła poziom 9,86 Mt. W Chinach pro-
dukcja wzrosła o 6,4 %, czyli do poziomu 2,29 Mt, a na Zachodzie
utrzymała się na tym samym poziomie co w roku poprzednim, czyli
na poziomie ok. 6,66 Mt.
Strach przed załamaniem się dostaw był głównym czynnikiem na-
kręcającym rynek, co w szczególności związane było z obawami o
przyszłość huty Noyelles-Godault we Francji. W innych hutach m.in.
takich, jak: Avonmouth, Cockle Creek lub Porto Yesme również
nastąpiły cięcia lub przestoje w produkcji. Na pewien czas zostały
również zamknięte zakłady w Balen. Wszystkie te przerwy w dosta-
wach spowodowały niedobór cynku na rynku w drugiej połowie
roku. Należy również zauważyć, że we wszystkich ww. zakładach
w procesie produkcji wykorzystuje się technologię Imperiał Smel-
ting Furnace (ISF), dość niewydajną w porównaniu z technologią
elektrolityczną.
Do końca drugiego kwartału nie zaobserwowano znacznego spadku
produkcji na rynku, czyli do czasu, kiedy zostały zamknięte zakłady
Glencore International AG Portovesme na Sardynii o wydajności
110 tyś. t/r. na liniach stosujących technologie elektrolityczne i 85
tyś. t/r. na liniach stosujących technologie ISF, które w tym czasie
zatrzymano. Przestoje były spowodowane stosunkowo słabą kondycją
rynku cynku w latach 2001-2002 oraz podjętą próbą stabilizacji
podaży i popytu przez producentów. Skutkiem tych działań było
znaczne skurczenie się rynku koncentratów w ciągu następnego roku.
Wydobycie w kanadyjskich kopalniach spadło o 13,9 % czyli do
poziomu 788 tyś. t, w Stanach Zjednoczonych spadło o 2 %, czyli
do poziomu 768 tyś. t, a w Australii utrzymało się na stałym pozio-
mie 1,44 Mt. Produkcja koncentratów na Zachodzie wzrosła tylko
o 3,9 % czyli do poziomu 6,73 Mt.
Zapasy i ceny. Pomimo spadku dostaw w 2003 r., zapasy na LME
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2004^2006
17-19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie
International Conference on Recent Advances in Composites
Materials
Źródło: Z. Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942
13-17 luty 2005, San Francisco, USA
TMS Meeting@Exhibition
642
wzrosły do poziomu 740 tyś. t. Wzrost ten był stały i zgodny z pro-
gnozami o nadwyżce na rynku. Prognozy jednak wskazywały na
możliwość wystąpienia znacznie większego popytu niż obserwowano
w rzeczywistości. W tej sytuacji stało się jasnym, że rynek cynku
potrzebuje korekty ze strony producentów i dostawców. Gdyby popyt
okazał się tak duży jak przewidywano, ceny byłby o wiele wyższe.
Prognozy ILZSG wyraźnie pokazują, że w 2001 r. nadwyżka na
Zachodzi wynosiła 261 tyś. t, a w 2002 r. 300 tyś. t. Na rynku taka
sytuacja nie mogła trwać dłużej. Konsekwencje przestojów w pro-
dukcji i zamknięć zakładów były już widoczne w 2003 r., co w po-
łączeniu z nagłym wysokim wzrostem zapotrzebowania pomogło
zmniejszyć nadwyżkę o 197 tyś. t.
Zapasy konsumenckie w Europie, Stanach Zjednoczonych i Japonii
zmniejszyły się o 114 tyś. t w ciągu roku. Zapasy producentów
zwiększyły się o 20 tyś. t, czyli osiągnęły poziom 334 tyś. t. Na
koniec 2003 r. ceny cynku wynosiły 1008 $/t, czyli 0,46 $/funt.
ZAAWANSOWANE TECHNOLOGIE FIRMY OUTOKUMPU DLA
AZJI
OUTOKUMPU'S ADYANCED TECHNOLOGIES FOR ASIA. MIN. MAG.
2004, nr 9, s. 36+37, póz. 76218 — BŁ
Outokumpu Technology oraz Erdenet Mining podpisały porozu-
mienie o współpracy przy budowie zakładu w Erdenet (Mongolia),
który będzie pracował w oparciu o technologię HydroCopper z pro-
jektowaną wydajnością na poziomie 35 tyś. ton rocznie. HydroCop-
per to nowa, zaawansowana technologia opracowana przez firmę
Outokumpu, pozwalająca na produkcję miedzi bezpośrednio z kon-
centratu miedziowego na miejscu w kopalni. Outokumpu Hydro-
Copper w tym przedsięwzięciu będzie posiadać pakiet udziałów
większościowych. Firma Outokumpu Technology będzie uczestniczyć
także w innych projektach w Erdnet oraz podpisała porozumienie
0 współpracy inżynieryjnej z korporacją Samsung. Erdenet Mining,
który do tej pory produkował tylko koncentraty miedziowe, posta-
nowił w ej ść na rynek bardziej zaawansowanych produktów miedzio-
wych np. katod i drutów. Zarówno firma, jak i Mongolia spodziewa-
ją się profitów z tego przedsięwzięcia.
Firma Outokumpu wykorzystuje również swoje technologie do pro-
dukcji cynku w zakładach należących do Iran Zinc Production Co.,
współpracując z firmami: Kahanroba (Iran), ABB (Szwajcaria)
1 TAIM (Hiszpania). Całkowita wartość kontraktu wynosi w przy-
bliżeniu 200 min euro, zgodnie z którym Outokumpu dostarczy
wyposażenie oraz zabezpieczy obsługę projektową i inżynieryjną.
Nowo wybudowane zakłady znajdują się w pobliżu kopalni cynku
i ołowiu Anguran, w prowincji Zanjan. W procesie produkcyjnym
planuje się wykorzystanie nowej technologii Outokumpu „Direct
Leaching". Zakłady po osiągnięciu pełnej zdolności staną się najwię-
kszym zakładem w Iranie i zabezpieczą 75 % zapotrzebowania kraju
na cynk i ołów.
Firma Outokumpu podpisała także kontrakt o wartości 20 min euro
z firmą Russkya Medanya Kompanya na nowy koncentrator
miedziowy, który po osiągnięciu wydajności produkcyjnej będzie
przerabiał 3 Mt rocznie miedzi pochodzącej z największych złóż
Kazachstanu zwanych „50. Rocznica Październikowa".
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16 nr 9, s. 887
e-mail: mtgserv@tms.org
14-15 marca 2005, Cape Town, RPA
Pyrometallurgy 05
Źródło: Minerals Engineering. 2004, t. 17, nr 3, s. 487
e-mail: bwills@min-eng.com
www.min-eng.com Eurocor 2005
16-18 marca 2005, Cape Town, RPA Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552
e mail:
Bio-& Hydrometallurgy 05 - mgferreira@cv.ua.pt
Źródło: Minerals Engineering. 2004, t. 17, nr 3, s. 487 17+19 października 2005, Kyoto, Japonia
e-mail: bwills @min-eng.com International Lead-Zinc Processing Symposium
www.min-eng.com Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
7*9 czerwca 2005, Nicea, Francja e-mail: akiofuwa@waseda.jp
th
ECCC 2005, 5 European Continuous Casting Conference 12+16 marca 2006, San Antonio, USA
Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552 TMSMeeting&Exhibition
fax: +33 l 41255858 Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
4+8 września 2005, Lizbona, Portugalia e-mail: mgtserv@tms.org

Dział Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach

tworzy jedyną w kraju polskojęzyczną Zintegrowaną Bazę Danych Metale Nieżelazne
dostępną w sieci INTERNET pod adresem:
www.imn.gliwice.pl.

Zintegrowana Baza Danych Metale Nieżelazne obejmuje trzy bazy danych:

• Baza Metale Nieżelazne (BMN)

Baza danych Metale Nieżelazne jest informacyjną bazą bibliograficzną. Podstawowa tematyka to: wzbogacanie, otrzymywanie,
przetwórstwo, metaloznawstwo i zastosowani a metal i nieżelaznych, jak też dziedziny interdyscyplinarne, takie jak: ochrona środowiska,
automatyzacja, zagadnienia gospodarcze, metody badań własności, chemia analityczna. Rekordy w bazie zawierają: dane biblio-
graficzne, opis deskryptorowy dokumentu oraz analizę dokumentacyjną. Baza danych Metale Nieżelazne jest jedyną w kraju bazą danych
obejmującą całość zagadnień metali nieżelaznych. Obecnie baza danych Metale Nieżelazne liczy ok. 75 000 rekordów.

• Biblioteczna (BZB)
Zakres tematyczny bazy danych BZB jest identyczny jak bazy Metale Nieżelazne. Do bazy wprowadzane są informacje o wszystkich
typach dokumentów wpływających do Biblioteki Naukowo-Technicznej Instytutu Metali Nieżelaznych. Rekordy zawierają opis
bibliograficzny dokumentu i opis deskryptorowy. Obecnie baza danych BZB liczy ponad 10 400 rekordów

• Opracowania Własne (ÓW)

Zadaniem bazy danych ÓW jest informowanie o dorobku naukowym Instytutu Metali Nieżelaznych, o różnorodnych opracowaniach
pracowników IMN, takich jak: książki, artykuły, broszury, sprawozdania z prac badawczych, rozprawy doktorskie i habilitacyjne,
patenty, referaty na sympozjach, zjazdach i konferencjach. Baza ta liczy obecnie ponad 5500 rekordów.

Możliwość przeszukiwania baz danych uzyskacie Państwo po wypełnieniu Formularza Rejestracyjnego, który znajduje się na stronie
domowej Działu Informacji i Marketingu. Oferujemy również usługi przeszukiwania baz danych na miejscu za pośrednictwem sieci
LAN.

Zamówienia na nasze usługi przyjmujemy na bieżąco.

Nasz adres:
Instytut Metali Nieżelaznych
Dział Informacji i Marketingu
44-101 Gliwice
ul. Sowińskiego 5
Dział Informacji i Marketingu
Kierownik Działu Informacji i Marketingu
mgr Alicja Skotnicka
tel.(0-32) 2380-263
fax (0-32) 2316933; 2380350
e-mail: AIicjaS@imn.gliwice.pl

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

643

GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : d r hab. inż. J A N B U T R A
WYDARZENIA GOSPODARCZE
AUR IINMET REZYGNUJĄ Z FUZJI
AUR AND INMET AB ANDON MERGER, Mining Journal, 2 July 2004, p. l
Dwaj kanadyjscy producenci miedzi Aur Resources i Inmet Mi-
ning Corp. odwołali ogłoszone w maju 2004 r. plany związane z fu-
zją firm. Wartość planowanej umowy to 614 min C$. Decyzja
o wstrzymaniu dalszych rozmów podjęta została wspólnie i dlatego
żadna ze stron nie jest zobowiązana do płacenia odszkodowań z ty-
tułu zerwania umowy. Firmy nie podały powodu podjętej decyzji.
Według rynkowych spekulacji powodem zerwania umowy były
nieporozumienia oraz odmienne wizje zarządzania.
ROZWÓJ SOSSEGO
SOSSEGO ACCELERATING, Mining Journal, 2 July 2004, p. 7
Proces przeróbki wdrożony przez CVRD w kopalni miedzi Sos-
sego (stan Para) nabiera tempa. Oczekuje się, że produkcja koncen-
tratu miedziowego osiągnie w 2004 r. poziom 90 tyś. t, a w kolejnym
roku 140 tyś. t. Około 85 % produkcji kopalni zostało sprzedanych
dzięki długoterminowym kontraktom zawartym z handlowcami.
MAIMON UZYSKAŁ POZWOLENIE DOTYCZĄCE OCHRONY
ŚRODOWISKA
MAIMON GETS ENYIRONMENTAL PERMIT, Mining Journal, 2 July
2004,p.8
Globestar Mining Corp. otrzymało pozwolenie od Dominikań-
skiego Departamentu ds. Ochrony Środowiska i Zasobów Natural-
nych na otwarcie kopalni miedzi Cerro de Maimon. Kopalnia zlo-
kalizowana jest pomiędzy kopalnią złota Pueblo Viejo należącą do
Placer Dome Inc, a kopalnią niklu Falcondo należącą do Falconbridge.
TAJSKI RZĄD AKCEPTUJE OTWARCIE PIERWSZEJ KOPALNI
MIEDZI
THAI GOYERNMENT APPROYES COUNTRY'S FIRST COPPER
MINĘ, Metal Bulletin, 5 July 2004, No. 8849, p. 10
Tajski rząd zaakceptował realizację projektu Pan Australian
Resource' s Puthep dotyczącego otwarcia kopalni miedzi na północy
Tajlandii. Pozytywna decyzja tajskiego establishmentu ma na celu
osiągnięcie maksymalnych korzyści dla rozwoju krajowego rynku
miedzi, a według zapewnień Pan Australian — roczna produkcj a ma
zostać podwojona i osiągnąć poziom 230 tyś. t. Pierwsza huta mie-
dzi, która jest w trakcie budowy, ma rocznie produkować 72 tyś. t
miedzi, natomiast w późniejszym okresie 165 tyś. t. W chwili obe-
cnej Pan Australian przygotowuje studium wykonalności dla złoża
PUT l, z którego będzie można wydobyć 44 min t rudy. Wstępne
studium wykonalności zakłada, że z 7 min t rudy miedzi wydobytej
w kopalni Puthep można wyprodukować ok. 25 tyś. t/r. miedzi
katodowej o wartości 70 min $ przy kosztach operacyjnych na po-
644
Światowy ry nek metali
nieżelaznych
Rudy Metale R 49 2004 nr 12
UKD669.2/.8(100):338.5(100).339.4(100)
ziomie 51 centów za funt. Przy takim poziomie wydobycia PUT l
może być eksploatowane jeszcze przez 7 lat, natomiast przyległe
złoże PUT 2 przez 20 lat. Przedstawiciele firmy twierdzą, że miną
dwa-Hrzy miesiące zanim program robót zostanie przystosowany do
studium wykonalności lokalnych partnerów, takich jak: Public Com-
pany Ltd i Thai Department of Primary Industry and Mining.
METOREX PLANUJE SIERPNIOWY WZROST PRODUKCJI
W KOPALNI CHIBULUMA
METOREX PLANS SEPTEMBER RAMP-UP AT CHIBULUMA MINĘ,
Metal Bulletin, 12 July 2004, No. 8850, p. 12
Północnoafrykański producent miedzi Metorex planuje rozpo-
częcie działań mających na celu wzrost produkcji w podziemnej
kopalni miedzi i kobaltu Zambian Chibuluma South. Oczekiwany
poziom rocznej produkcji miedzi rafinowanej, który ma być osiąg-
nięty do 2005 r., to 17 tyś. t. Przez kilka dekad kopalnia Chibuluma
South funkcjonowała jako kopalnia odkrywkowa. W 2001 r. po
długotrwałej przerwie produkcja w kopalni została wznowiona, jed-
nak już po kilku miesiącach ponownie ją zamknięto z powodu ni-
skich cen miedzi oraz problemów z licznymi klęskami żywiołowymi
(powodzie). Metorex wierzy, że podziemne operacje przyniosą
oczekiwane rezultaty zważywszy na wysoki poziom cen miedzi.
Podziemna kopalnia, której rozbudowa kosztować będzie Metorex i
jego partnera South Africa's Inustrial Development Corp (35 %
udziałów) l O min $, ma by ć eksploatowana przez 18-5-20 lat.
TONGLING ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ MIEDZI
TONGLING TO LIFT COPPER OUTPUT, Metal Bulletin, 19 July 2004,
No. 8851, p. 12
Przodujący na rynku chińskim producent miedzi Tongling Non
Ferrous Co planuje zwiększyć podstawową produkcję miedzi
o 10 %. W celu uzyskania jak największych korzyści firma ogłosiła,
że łączna produkcja z trzech hut: Jinlong Copper, Zhangjiagana
Copper (prowincja Jiangsu) i Jinchang — mogłaby wzrosnąć z 340
tyś. t w 2003 r. do 380 tyś. t w roku 2004. Jeszcze na początku roku
firma nosiła się z zamiarem cięć produkcji o 30 tyś. t ze względu na
niski poziom kosztów przeróbki i rafinacji. Tymczasem Tongling
wchodzi w drugą fazę budowy zakładu, w którym produkować się
będzie 100 tyś. t/r. walcówki i kabli miedzianych. Głównym odbior-
cą będzie krajowy przemysł telekomunikacyjny.
XSTRATA ZAPOWIADA INWESTYCJE W MOUNT ISA
XSTRATA COMMITS TO MOUNT ISA DEYELOPMENT, Mining Ma-
gazine July 2004, p. 4
Xstrata zapowiedziała, że zainwestuje prawie 50 min $ w trzech
zakładach Mount Isa zlokalizowanych w północno-zachodnim
Queensland. W udostępnienie złoża miedzi Northern 3500 przedsię-
biorstwo zainwestuje 24,5 min $. Zakład przeróbczy pochłonie
5 min $, a nowy piec elektryczny ok. 20 min $. Pierwsze wydobycie
rudy miedzi przewiduje się na 2006 r.
WYBRANY INMET
INMET PREFERRED, Mining Journal, 30 July 2004, p. l
Inmet Mining Corp. został wybrany przez turecki rząd najlep-
szym kontrahentem do współpracy przy eksploatacji rud miedzi
i produkcji koncentratów miedziowych w kopalni Cayeli należącej
do Cayeli Bakir Kletmeleri AS. W pierwszej połowie 2004 r. wydo-
byto 479 tyś. t rudy, z których uzyskano 17 6001 miedzi i 19 700 t
cynku. Koszty operacyjne wydobycia miedzi wyniosły 0,55 centa/lb.
Cayeli wypłaci Inmet 37,6 min $C za współpracę, a oprócz tych
pieniędzy Inmet zarobi w przeciągu sześciu miesięcy 89,9 min $C
na samych operacjach wydobywczych.
ANGLOGOLD ASHANTI ZAINTERESOWANE ROSJĄ
ANGLOGOLD ASHANTI MOYESINTO RUSSIA, Mining Journal, 2 July
2004. p. l
AngloGold Ashanti, drugi co do wielkości światowy producent
złota, zainteresowany jest złożami złota w Rosji i zamierza przezna-
czyć ponad 17,6 min £ na realizację projektu Tras — Siberian Gold
plc. Zawarta umowa nadaje AngloGold Ashanti prawo do 51 %
odsetek z każdego nowego przedsięwzięcia Trans — Siberian Gold.
Głosowanie udziałowców dotyczące warunków umowy oraz podpi-
sanie pożyczki finansowej od Standard Bank London, przeznaczonej
na rozwój projektu Asacha, odbyło się 27 lipca 2004 r.
ZAKUPY BARRICK W PERU
BARRICK BUYS IN PERU, Mining Journal. 2 July 2004, p. 8
Baniek Gold Corp. nabył od Pan American Silver Corp. pakiet
praw własności gruntów zlokalizowanych w Peru za sumę 3,65
min $. Nabyte ziemie znajdują się nieopodal kopalni srebra Quiru-
vilca, należącej do Pan American oraz Alto Chicama, której udzia-
łowcem jest Barrick.
STUDIUM WYKONALNOŚCI CHAPADA
CHAPADA FEASIBILITY, Mining Journal, 2 July 2004, p. 8
Yamana Gold Inc otrzymała od Hatch Associates Ltd studium
wykonalności opracowane dla kopalni złota i miedzi Chapada (re-
gion Goias, Brazylia). Studium przewiduje, że eksploatacja metodą
odkrywkową pozwoli na produkcję 876 200 t miedzi rocznie i 1,3
min oz złota rocznie w przeciągu 17 lat działalności. Przez pierwsze
pięć lat szacunkowy średni poziom rocznej produkcji miedzi wynie-
sie 61 4001 miedzi i 14 tyś. oz złota. Całkowite wydatki oceniane są
na 177,9 min $, natomiast kapitał roboczy niezbędny w pierwszym
roku działalności wyliczony został na 11 min $.
ORMONDE NABYWA ZŁOŻE ZARŻĄ
ORMONDE'S ZARŻĄ DEAL, Mining Journal, 2 July 2004, p. 9
Ormonde Mining plc zawarł porozumienie joint yenture i stał się
właścicielem 70 % udziałów w złożu złota i srebra La Zarżą wystę-
pującego w obrębie pasa pirytowego w Hiszpanii. Według anality-
ków giełdowych Ormonda, wydając 1,8 min euro na zakup 70 %
udziałów, w przeciągu trzech lat może sporo zyskać na tej inwestycji.
POŻYCZKA DLA IFC MARILIN
IFC'S MARILIN LOAN, Mining Journal, 2 July 2004, p. 10
Międzynarodowa Korporacja Finansowa, stanowiąca prywatny
sektor inwestycyjny Banku Światowego, ma zamiar udzielić pożyczki
Glamis Gold Ltd w wysokości 45 min $. Pieniądze przeznaczone
zostaną na finansowanie działań eksploatacyjnych w kopalni złota
Marilin w Gwatemali. Planowana wysokość rocznej produkcji złota
to 217 rys. oz i 3,3 min oz srebra.
HIGHLAND UZYSKAŁ POZWOLENIE NA PROWADZENIE DZIA-
ŁALNOŚCI NA SYBERII
HIGHLAND SECURES SIBERIAN LICENCES, Mining Journal, 2 July
2004, p. 10
Highland Gold Mining Ltd uzyskał 20-letnią licencję na prowa-
dzenie działań eksploatacyjnych na złożach złota Talatui i Novoshi-
rokinskoye w regionie Chita (Syberia). Zasoby złoża Talatui osza-
cowane zostały na około l ,2 min oz złota, natomiast studium wyko-
nalności opracowane dla złoża Novoshirokinskoy e wykazało zasoby
złota na poziomie 1,54 min oz, 31,5 min oz srebra, 177 tyś. t cynku
i 396 tyś. t ołowiu. Wszystkie prace modernizacyjne istniejącej in-
frastruktury mają zostać zakończone do końca 2004 r.
PÓŁNOCNOKOREAŃSKA SPÓŁKA PRODUKUJĄCA ZŁOTO
OTWIERA NOWY ZAKŁAD WZBOGACANIA RUD
NORTH KOREAN GOLD YENTURE SET TO COMMISSION NEW
PLANT, Metal Bulletin, 12 July 2004, No. 8850, p. 14
Północnokoreańska Kumsan JV Co w przeciągu dwóch tygodni
rozpocznie produkcję złota w nowo powstałych zakładach wzboga-
cania rud. Spółka przewiduje w 2004 r. produkcję na poziomie 7 tyś.
oz złota, natomiast w 2005 r. już 16 900 oz. Złoto produkowane
będzie w formie sztabek składających się w 75 % ze złota i 25%
ze srebra.
GROŹBA WSTRZYMANIA IMPORTU ZŁOTA DO INDII
INDIAN GOLD IMPORTS MAY FALL, Metal Bulletin, 26 July 2004,
No. 8852, p. 13
Indie — największy na świecie konsument złota, może zmniej-
szyć poziom importu złota z powodu szalejących monsunów, które
pustoszą gospodarkę rolną Indii. W ubiegłym roku wartość złota
importowanego przez Indie osiągnęła poziom 6 mld $, podczas gdy
w 2002 r. było to jedynie 3,7 mld $.
TRANSAKCJA MADAGASCAN
MADAGASCAN DEAL, Mining Journal, 30 July 2004, p. 9
Australijska firma Golden Deeps Ltd (GDL) nabyła od Kalgo-
orlie Minę Management Pty Ltd (KMM) złoża złota Kełimazina
(Madagaskar). Obszar o powierzchni 87,5 km2 zlokalizowany 260
km na północ od stolicy Antananarivo uważany jest za pierwotne
i rozsypiskowe złoże złota. GDL przekaże KMM 2 min udziałów
i 2 min opcji oraz 82 tyś. $A w gotówce.
TECK COMINCO KRYTYKUJE ZARZĄDZENIA EPA
TECK COMINCO TO FIGHT EPA ORDER, Metal Bulletin, 26 July 2004,
No. 8852, p. 13
Kanadyjska firma Teck Cominco jest rozczarowana decyzjami
podjętymi przez konfederację Native American w sprawie huty cyn-
ku i ołowiu należącej do przedsiębiorstwa (Kolumbia Brytyjska). Do
amerykańskiego sądu federalnego wpłynął pozew EPA (Environ-
mental Protection Agency) o odszkodowanie, jakie Teck Cominco
powinno wpłacić na rzecz rezerwatu Colville. Spór dotyczy rzeko-
mych zanieczyszczeń wydalanych przez hutę do rzeki Columbia
i jeziora Roosvelt w Ameryce. Teck oskarża EPA o próbę narzuce-
nia amerykańskiego prawa w Kanadzie. Należy przypomnieć, że w
przeszłości Teck Cominco złożył ofertę finansowania niezależnych
badań dotyczących ochrony środowiska jeziora Roosvelt na kwotę
13 min $, jednak EPA odrzucił ją. Według informacji przedstawicieli
Teck — firma wydała na ochronę środowiska około l min $ i rady-
kalnie zmniejszyła emisję szkodliwych substancji z huty.
WZROST WARTOŚCI CAPEX
NORILSK CAPEX BOOST, Mining Journal, 2 July 2004, p. 3
MMC Norilsk Nickel wydał w 2003 r. ponad 446 min $ na
modernizację działań wydobywczych i metalurgicznych, czyli
o 27 % więcej niż w 2002 r. Przedstawiciele firmy mówią, że inwes-
tycje skupione były głównie na rozwoju podstawowych aktywów
firmy.
PRAWO WŁASNOŚCI CALDAG
FULL CALDAG RIGHTS, Mining Journal, 2 July 2004, p. 9
European Nickel plc nabyło prawa własności do laterytowego
złoża niklu Caldag w Turcji. Kontrakt podpisany został w kwietniu
2004 r., a European Nickel zapłacił za ową transakcję 3,9 min $.
WMC ZAWIERA POROZUMIENIE JOINT YENTURE Z JINCHUAN
WMC SIGNS CHINISE EXPLORATION JV WITH JINCHUAN, Mining
Journal, 30 July 2004, p. l
645
 Australijski producent niklu WMC Resources Ltd podpisał z Jin- a kadra menedżerska i personel pracowniczy pochodzić będą z obu
chuan Group Ltd umowę dotyczącą eksploatacji złóż niklu w Chi- firm. Zadania spółki koncentrować się będą na eksploatacji siarczku
nach. Udziały w spółce joint venture podzielone zostaną 50 : 50, niklu i pierwiastków towarzyszących.

INFORMACJE GIEŁDOWE
OFERTA IYANHOE
IYANHOE OFFERING, Mining Journal, 2 Juiy 2004, p. 12
Ivanhoe Miners Ltd, główny inwestor kopalni miedzi i złota Oyu
Tolgoi (Mongolia) wraz ze swoimi maklerami giełdowymi podjęli
decyzję dotyczącą emisji 20 min nowych akcji po 7,00 $C/akcję.
Całkowita ilość wydanych do emisji akcji wynosi 9,29 min.
AKCJONARIUSZE BLOKUJĄ FUZJĘ
SHAREHOLDERS BŁOCK GOLD MERGER Y, Mining Journal, 9 July
2004, p. l
Udziałowcy lamgold Corp. odrzucili propozycję połączenia z
firmą Wheaton River Minerals Ltd z Kanady. Szefostwo obu firm
ogłosiło zamiar połączenia firm około trzy miesiące wcześniej, jed-
nak na ostatnim spotkaniu udziałowców lamgold tylko 42 % akcjo-
nariuszy (wymagana większość 50 %) opowiedziała się za fuzją stąd
proces został wstrzymany. Po takim wyniku głosowania w lamgold
wstrzymano głosowanie w Wheaton River.
YISTA EMITUJE JEDNOSTKI
YISTA PRIYATE PLACING, Mining Journal, 30 July 2004, p. 13
Yista Gold Corp. rozpoczęła prywatną emisję ponad 2 min
jednostek po 3,30 $/jednostkę w celu uzyskania dochodu brutto
w wysokości 6,5 min $. Dochód netto zostanie przeznaczony na
sfinansowanie posiadanych i nowo nabywanych projektów. Przed-
siębiorstwo posiada obszary mineralizacji złota w Newadzie, Kali-
fornii, Idaho, Meksyku i Boliwii.
UDZIAŁOWCY TSG ZATWIERDZILI INWESTYCJĘ
TSG APPROYAL. Mining Journal, 30 July 2004, p. 13
Udziałowcy Trans-Siberian Gold plc zatwierdzili inwestycję
o wartości 17,6 min £ w przedsiębiorstwo AngloGold Ashanti Ltd,
będące drugim co do wielkości producentem złota na świecie. Zgod-
nie z warunkami porozumienia AngloGold Ashanti otrzyma w su-
mie 6,13 min nowych akcji w Trans-Siberian, co stanowi 29,9 %
udziałów w przedsiębiorstwie.

WYNIKI FINANSOWE
STRATY PALBOA MINING SIĘGAJĄ 5,5 MLN $ Obecnie Rio Tinto świętuje sukces. Obroty brutto wzrosły o 19 %
PALBOA MINING REPORTS S5.5M LOSS, Metal Bulletin, 5 July 2004, do poziomu 6,62 min $, a wszystko dzięki wysokim notowaniom
No. 8849, p. 10 cenowym metali produkowanych przez Rio Tinto.
Południowoafrykański producent miedzi Palboa Mining zanoto-
wał w 2003 r. straty sięgające ok. 5,5 min $. W 2002 r. zyski firmy TRUDNY KWARTAŁ DLA PRODUCENTÓW ZŁOTA
wyniosły 256,8 min R. Palboa, której głównym udziałowcem jest TOUGH QUARTER FOR GOLD PRODUCERS, Mining Journal, 30 July
Rio Tinto, największy południowoafrykański producent miedzi, za- 2004, p. 16
notowała znaczny spadek sprzedaży miedzi z 84 3001 w 2002 r. do Poniższa tabela przedstawia dane pochodzące z raportów finanso-
poziomu 77 1001 w 2003 r., pomimo że wydobycie miedzi wzrosło wych za drugi kwartał 2004 r. udostępnionych przez producentów złota:
w roku 2004 do poziomu 6 min t w porównaniu z 3,3 min w 2003 r.
Produkcja Cena Koszt Zysk
REKORDOWE PÓŁROCZE DLA RIO spzedaży operacyjny netto/(strata)
RECORD HALF YEAR FOR RIO, Mining Journal, 30 July 2004, p. l oz $/oz $/oz mln$
Wyższe ceny metali, osiągnięcia operacyjne w eksploatacji oraz
wzrost produkcji surowców energetycznych, aluminium i diamen- Barrick 1 279 000 372 197 34
tów, pomogły Rio Tinto uzyskać lepsze wyniki finansowe. Dochody Buenaventura 77328 366 118 66
netto osiągnęły rekordowy poziom 1,44 mld $, podczas gdy rok Cambior 193 000 361 226 2
wcześniej w tym samym okresie zanotowano zysk na poziomie 641 Goldcorp 138617 393 116 9
min $. Ostatnio firma borykała się z wieloma problemami takimi, jak Gold Fields 1 042 000 395 312 (25)
ubiegłoroczna redukcja produkcji złota i miedzi w kopalni Grasberg Lihir 165 073 381 149 —
(Indonezja) z powodu obsunięcia ziemi w kopalni czy obniżenie Newmont 1 643 400 395 240 38
poziomu eksploatacji rud żelaza w zachodniej Australii z powodu Placer Dome 908 000 386 229 33
tropikalnego cyklonu, jaki nawiedził państwo na początku 2004 r.

CENY METALI
ZMIANY CEN METALI
PRICES OF BASE METALS DOMINATED BY STRIKE NEWS, Mining
Journal 9 July, 2004, p. 3
Ceny miedzi na giełdzie londyńskiej spadły o blisko 50 S/t po
informacji, że uzyskano porozumienie w sprawie płac w kopalni
Collahuasi w Chile. Niebezpieczeństwo strajku powodowało utrzy-
mywanie się wysokiego poziomu cen miedzi w okresie kilku tygodni.
WZROSTY CEN METALI SZLACHETNYCH
PRECIOUS METALS PRICES YOLATILE, Mining Journal 9 July, 2004, p. 3
Cena złota zanotowała znaczny wzrost nawet do poziomu po-
między 389 S/oz a 403 $/oz. Wzrost o 2,6 % to największy skok cen
w przeciągu ostatnich dwóch lat. Głównym czynnikiem wzrostu był
kurs dolara w stosunku do euro. Poziom cen srebra obniżył się nieco
i utrzymywał się na poziomie 6 $/oz.
SPORYDOSTAWCÓWINABYWCÓWKOBALTUODNOŚNIEDOCEN
COBALT PARTICIPANTS DISPUTE PRICES, Metal Bulletin, 5 July 2004,
No. 8849, p. 12
Kobalt niskiej jakości podlega nieustannym wahaniom ceno-
wym, na co niebywały wpływ ma niestabilny rynek. Według ostat-
nich obliczeń ceny kobaltu plasowały się w przedziale 23,5^-24,5
$/lb. Według niektórych uczestników rynku narastające napięcie
sytuacji rynkowej dotyczące rosyjskich metali jest przyczyną wzro-
stu cen. Pozostali uczestnicy nie widzą, żadnych niepokojących

646
oznak na rynku kobaltu, a wysokie ceny metalu rosyjskiego (cieszy ołów. Zaburzenia regularnych dostaw ołowiu na rynek są wynikiem
się on największym zainteresowaniem) nie stanowią problemu. zakłóceń produkcji w hucie ołowiu Ste dor Fonderies de Plomb
Zellidja (Monaco) produkującej rocznie 100 tyś. t ołowiu oraz
USTABILIZOWANIE SILNEJ POZYCJI PREMII ZA NIKIEL opóźnień produkcji w Porto Yestime.
NICKEL PREMIUMS FIRM BUT LOOK TO PUSH HIGHER, Metal
Bulletin, 5 July 2004, No. 8849, p. 14 Średnie miesięczne ceny metali
Silny i stabilny poziom amerykańskich premii za nikiel według
specjalistów może jeszcze ulec zmianie na lepsze. Premie za stopy Styczeń-lipiec Lipiec
plasują się w przedziale 25-^27 centów/lb, podczas gdy premie za 2004 r. 2004 r.
rudy wzbogacone pozostają w przedziale 35-5-37 centów/lb. Mimo Metal
utrzymującego się wysokiego poziomu premii, amerykańscy produ- cena cena cena
cenci szykują się na kolejne podwyżki w nadchodzących miesią- najniższa najwyższa średnia
cach. Popyt w sektorze stalowym jest w 2004 r. zdecydowanie wyż-
szy niż w tym samym okresie 2002 r. Zupełnie inną sytuację można Miedź Grade A ($/Mg)
transakcje natychmiastowe 2336,75 3165,00 2807,41
zaobserwować w Europie, gdzie na LME akcje niklu plasują się na
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2326,00 3029,00 2751,14
bardzo niskim poziomie (trzymiesięczne notowania na LME utrzy-
mują się na poziomie 14 725 $/t). Ołów ($/Mg)
CHIŃSKI SOJUSZ UDERZA W KOSZTY PRZERÓBKI I RAFINACJI transakcje natychmiastowe 696,00 1038,50 938,85
transakcje trzymiesięczne—sprzedaż 698,50 933,00 871,93
CHINESE ALLIANCE HITS TC/RC HIGH MARK, Metal Bulletin, 12 July
2004, No. 8850, p. 12
Cynk($/Mg)
Chińskie koszty przeróbki i rafinacji importowanych koncentra- transakcje natychmiastowe 961,75 1 155,00 987,94
tów miedzi wzrosły o ponad 30 %. Chiński sojusz zwany China transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 978,50 1168,50 1005,00
Smelters Purchase Team w ostatnim kontrakcie zaoszczędził na
kosztach przeróbki i rafinacji 67 $/t (6,7 centów/lb). Umowa na Nikiel ($/Mg)
dostawę 10 tyś. t koncentratów miedziowych do Chin jest kontynu- transakcje natychmiastowe 10527,50 17760,00 15023,30
acją zawartej na początku czerwca 2004 r. umowy na dostawę 20 transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 10495,00 17 660,00 14 805,68
tyś. t surowca przy kosztach przeróbki i rafinacji na poziomie 52 $/t. cena cena
Według obserwatorów chińskiego przemysłu wyższy poziom ko- Kobalt ($/Mg) miesięczna miesięczna
najniższa najwyższa
sztów przeróbki i rafinacji może być osiągnięty dzięki hutom sprze- lipiec 2004 lipiec 2004
dającym na rynku transakcji natychmiastowych, ze względu na
min. 99,8 % 24622 25356
utrzymujące się przerwy w produkcji chińskich hut miedzi, jakie
min. 99,3% 23250 24206
miały miejsce w czerwcu i lipcu 2004 r.

NIEDOBÓR DOSTAW EUROPEJSKIEGO OŁOWIU Złoto ($/oz)

poranna 398,44
SUPPLY SHORTAGE BOLSTERS EUROPEAN LEAD, Metal Bulletin, 19
July 2004, No. 8851, p. 14 popołudniowa 398,09
Zakłócenia produkcji ołowiu w Europie i nieregularne dostawy Srebro (c/oz)
są przyczyną wysokiego poziomu cen, które plasują się na poziomie Spot 631,40
120-5-140 $/t. Tymczasem producenci i handlowcy za tak niekorzy-
stną sytuację obwiniają nie dostawy, a wysoki poziom premii za July Averages, Metal Bulletin, 9 August 2004, No. 8854, p. 26

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU

140D78 62018

124389} S545S

108700

93011 42341

77323ł
04/05/26 0*08/24 04/07«3 04/06/26 04/06/24 04/07/23 04/08/23

Data sesji Data sesji

ZAPASY CYNKU ZAPASY NIKLU

62018

S545S

O 43900

* 42341

702104
04/05/26 04/08/24 04*7/23 04/06/24 04/07/23 04/08/23

Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM CUPRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie: dr inż. Jan Kudełko, mgr Aneta Barańska-Buslik, mgr Aleksandra Mońka, mgr Wojciech Korzekwa.

647
NORMALIZACJA
STANDARDIZAT10N
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych.
Nowe Polskie Normy:
— PN-EN 1780-1:2004 Aluminium i stopy aluminium — Ozna-
czenia gąsek do przetopienia z aluminium stopowego, stopów
wstępnych i odlewów — Część 1: System oznaczeń numerycz-
nych
zastępuje: PN-EN 1780-1:2003 (U)
— PN-EN 1780-2:2004 Aluminium i stopy aluminium — Ozna-
czenia gąsek do przetopienia z aluminium stopowego, stopów
wstępnych i odlewów — Część 2: System oznaczeń na podsta-
wie symboli chemicznych
zastępuje: PN-EN 1780-2:2003 (U)
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą
uznania:
— PN-EN 485-2 (U) Aluminium i stopy aluminium — Blachy,
taśmy i płyty — Część 2: Własności mechaniczne
zastępuje: PN-EN 485-2:1998
— PN-EN 601 (U) Aluminium i stopy aluminium — Odlewy —
Skład chemiczny odlewów przeznaczonych do kontaktu z arty-
kułami żywnościowymi
zastępuje: PN-EN 601:1999
— PN-EN 602 (U) Aluminium i stopy aluminium — Wyroby prze-
robione plastycznie — Skład chemiczny półwyrobów stosowa-
nych do produkcji artykułów przeznaczonych do kontaktu z ar-
tykułami żywnościowymi
zastępuje: PN-EN 602:1998
Ankieta powszechna projektów Polskich Norm:
— prPN-EN 573-4 Aluminium i stopy aluminium — Skład chemi-
czny i rodzaje wyrobów przerobionych plastycznie — Część 4:
Rodzaje wyrobów
zastępuje: PN-EN 573-4:2004 (U)
— prPN-EN 601 Aluminium i stopy aluminium — Odlewy —
Skład chemiczny odlewów przeznaczonych do kontaktu z arty-
kułami żywnościowymi
zastępuje: PN-EN 601:2004 (U)
— prPN-EN 602 Aluminium i stopy aluminium — Wyroby prze-
robione plastycznie — Skład chemiczny półwyrobów przezna-
czonych do kontaktu z artykułami żywnościowymi
zastępuje: PN-EN 602:2004 (U)
— prPN-EN 13604 Miedź i stopy miedzi — Wyroby z miedzi
0 wysokiej przewodności właściwej do lamp elektronowych,
przyrządów półprzewodnikowych i zastosowań próżniowych
zastępuje: PN-EN 13604:2003 (U)
— prPN-EN 13605 Miedź i stopy miedzi — Kształtowniki i druty
kształtowe miedziane do celów elektrycznych
zastępuje: PN-EN 13605:2003 (U)
— prPN-EN 14057 Ołów i stopy ołowiu — Złomy — Terminy
1 definicje
zastępuje: PN-EN 14057:2003 (U)
648
Normy europejskie przewidziane do uznania za Polskie Normy:
— EN 14436:2004 Copper and copper alloys — Electrolytically
tinned strip
Miedź i stopy miedzi — Taśma ocynowana elektrolitycznie
Informacja o projektach zmian do norm europejskich
— prPN-EN 12735-1:2002/prAl Copper and copper alloys —
Seamless, round copper tubes for air conditioning and refrigera-
tion — Part l: Tubes for piping systems — Miedź i stopy miedzi
— Rury miedziane okrągłe bez szwu stosowane w instalacjach
klimatyzacyjnych i chłodniczych — Część l: Rury do instalacji
rurowych
— prPN-EN 13348:2002/prAl Copper and copper alloys — Seam-
less, round copper tubes for medical gases or vacuum — Miedź
i stopy miedzi — Rury miedziane okrągłe bez szwu do gazów
medycznych lub próżni
Z uwagi na obowiązek implementacji do PN wszystkich norm euro-
pejskich, ankietę projektu EN należy traktować jednocześnie jako
ankietę projektu przyszłej PN-EN.
PKN informuje, że po zatwierdzeniu norm europejskich będą one
wprowadzane do zbioru PN metodą uznania. Uznanie normy euro-
pejskiej będzie skutkowało wycofaniem krajowych norm sprzecz-
nych.
Uwagi dotyczące treści merytorycznej projektu EN należy zgłaszać
w języku angielskim na formularzu CEN commenting form.
Pozostałe uwagi, dotyczące tłumaczenia tytułu projektu normy eu-
ropejskiej, wykazu PN sprzecznych, zgodności z przepisami pra-
wnymi, a także deklarację finansowania i uczestnictwa we wprowa-
dzaniu norm europejskich metodą tłumaczenia, należy zgłaszać w ję-
zyku polskim na formularzu Uwagi do części polskiej. Formularze
oraz Karty Krajowe zawierające: tytuł angielski, tytuł polski, abs-
trakt w języku polskim oraz wykaz norm sprzecznych są dostępne
na stronie internetowej PKN www.pkn.pl, podstrona Działalność,
zakładka Ankieta powszechna prPNprEN). Na stronie tej, w zakład-
ce Przegląd ankiety powszechnej prPN-prEN znajdują się aktualne
informacje dotyczące ankietowania projektów norm europejskich.
Projektami z zakresu metali nieżelaznych zajmują się: KT nr 219 ds.
Ciężkich Metali Nieżelaznych i KT nr 225 ds. Lekkich Metali Nie-
żelaznych.
Tekst projektu normy europejskiej można uzyskać zgłaszając
zapotrzebowanie pod adresem: ewelina.reterska@pkn.pl lub
woisekr@pkn.pl. Projekt zostanie przesłany na wskazany adres
elektroniczny.
Opinie prosimy przesłać na adres naszego Zespołu.
Polski Komitet Normalizacyjny,
Zespół Hutnictwa i Górnictwa,
ul. Dąbrowskiego 22,
40-032 Katowice,
tel/fax: (032) 256-33-73, e-mail: zhgsekr@pkn.pl.
 i

DOCTORS' AND ASSISTANT PROFESSORS' THESES

Mgr inż. MARLENA KRAKOWIAK

Politechnika Częstochowska, Wydział Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej, Czstochowa

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Optymalne warunki odkształcania w stanie półciekłym stopów aluminium

uzyskiwanych metodą magnetohydrodynamiczną

Promotor: prof. dr hab. inż. Henryk Dyja, Politechnika Częstochowska

Recenzenci: prof. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach
dr hab. inż. Jan W. Pilarczyk, prof. P. Cz., Politechnika Częstochowska

W dniu 7 września 2004 r. mgr inż. Marlena Krakowiak obroniła
pracę doktorską przed Radą Wydziału Inżynierii Procesowej, Mate-
riałowej i Fizyki Stosowanej Politechniki Częstochowskiej na temat:
„Optymalne warunki odkształcania w stanie półciekłym stopów alu-
minium uzyskiwanych metodą magnetohydrodynamiczną".
Celem pracy było znalezienie takich warunków procesu od-
kształcania stopów Al-Si w stanie półciekłym, które zapewnią uzy-
skanie wysokich własności mechanicznych gotowych wyrobów
przy najmniejszych wartościach potrzebnych nacisków, czyli takie
określenie optymalnego udziału fazy ciekłej i dobranie prędkości
odkształcania, aby uzyskany wyrób charakteryzował się równomier-
nym rozkładem własności mechanicznych.
Materiałem badanym był stop AlSiTMg, który dzięki dobrym
własnościom odlewniczym i antykorozyjnym stosowany jest na od-
lewy o dużej i średniej masie oraz skomplikowanych kształtach,
a także na odlewy części do samolotów, średnio obciążonych części
silników oraz części dla przemysłu zbrojeniowego. Duża zawartość
krzemu jest korzystna w procesach wytwarzania tłoków, gdyż poza
własnościami antykorozyjnymi krzem wpływa na zmniejszenie
współczynnika liniowej rozszerzalności cieplnej. Badano materiał
wytworzony metodą odlewania konwencjonalnego oraz metodą
magnetohydrodynamiczną.
W pracy przeprowadzono analizę termiczną badanego stopu
w celu wyznaczenia wartości temperatur krytycznych, co jest istot-
nym czynnikiem wpływającym na przydatność stopu do procesu
odkształcania thiksotropowego, gdyż ilość fazy ciekłej w optymal-
nych warunkach procesu powinna być stabilna, to znaczy nie zmie-
niać się gwałtownie pod wpływem nieuchronnych zmian temperatu-
ry zachodzących podczas procesu odkształcania. Zatem ważnym
czynnikiem było ustalenie udziału fazy ciekłej w materiale dla róż-
nych temperatur w zakresie krzepnięcia.
Przedstawiono matematyczny model wyciskania przeciwbież-
nego tulei, oparty na metodzie elementów skończonych z założe-
niem sprężysto-plastycznego modelu odkształcanego materiału. Ob-
liczenia prowadzono w pakiecie komercyjnym Forge2D® dla pła-
skiego osiowo symetrycznego stanu odkształcenia. Zaproponowane
rozwiązanie pozwala na określenie rozkładów intensywności od-
kształceń, prędkości odkształceń oraz naprężeń w badanym materia-
le. Uzyskane informacje pozwoliły na przeprowadzenie analizy pro-
cesu wyciskania przeciwbieżnego z uwzględnieniem różnych para-
metrów początkowych. Analiza składowych stanu odkształcenia
i naprężenia oraz ich zmian w trakcie procesu póz wala przewidywać
zachowanie się wyciskanego materiału w zależności od historii od-
kształcenia, co daje możliwość prognozowania jakości wewnętrznej
wyciskanej tulei. Ocenę badań teoretycznych przeprowadzono w
oparciu o wyniki badań eksperymentalnych.
Badania doświadczalne prowadzono w warunkach odkształca-
nia konwencjonalnego oraz z udziałem fazy ciekłej. W tym celu
zaprojektowano i zbudowano matrycę oraz stanowisko badawcze
służące do wyciskania przeciwbieżnego próbek w kształcie walca
0 wymiarach 0 30 x 30 mm w celu uzyskania tulei z dnem i ścianką
grubości 5 mm. Rejestrowano siły nacisku w funkcji czasu i drogi
stempla. Następnie wykonano badania strukturalne uzyskanych od-
kuwek. Badano również wybrane własności mechaniczne (RQ2. Rm,
HV) wytworzonych tulei zarówno przed, jak i po ich obróbce ciepl-
nej. Badania miały charakter porównawczy.
Efektem końcowym pracy było znalezienie takich parametrów
procesu odkształcania thiksotropowego stopów Al-Si, które zapew-
niły uzyskanie najlepszych własności mechanicznych wyrobów go-
towych i potwierdziły zasadność zastosowania mieszania magneto-
hydrodynamicznego w celu wyeliminowania etapu obróbki mecha-
nicznej materiału wsadowego w procesach kucia matrycowego
1 wyciskania przeciwbieżnego, co pozwoliło udowodnić postawioną
tezę pracy.

***

649
Mgr inż. MONIKA POSKART
Politechnika Częstochowska, Wydział Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej, Częstochowa

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Zmniejszanie stężenia tlenków azotu metodami pierwotnymi

z wykorzystaniem biopaliw
Promotor: dr hab. inż. Lech Szecówka, prof. P. Cz., Politechnika Częstochowska
Recenzenci: prof. dr hab. inż. Stanisław Słupek, Politechnika Częstochowska
prof. dr hab. inż. Ryszard Wilk, Politechnika Śląska w Gliwicach

W dniu 6 września 2004 r. mgr inż. Monika Poskart obroniła
pracę doktorską przed Radą Wydziału Inżynierii Procesowej, Mate-
riałowej i Fizyki Stosowanej Politechniki Częstochowskiej na temat:
„Zmniejszanie stężenia tlenków azotu metodami pierwotnymi z wy-
korzystaniem biopaliw".
Tlenki azotu, jako jedne z najbardziej uciążliwych zanieczysz-
czeń atmosfery, formowane są podczas spalania w kotłach energe-
tycznych, w piecach metalurgicznych i grzewczych oraz znaczna ich
ilość wydzielana jest z zakładów przemysłu azotowego. Udział po-
szczególnych sposobów powstawania NOX zależy od technologii
i warunków spalania.
W związku z obowiązującymi normami w krajach UE odnośnie
do dopuszczalnych ilości NOX emitowanych do atmosfery, koniecz-
nym jest nie tylko wdrożenie metod redukcji, które nie wymagają
wysokich nakładów inwestycyjnych, charakteryzując się jednocześ-
nie wysoką skutecznością, ale również zwiększenie udziału biomasy
w bilansie energetycznym.
Dotychczasowy stan wiedzy na temat wzrostu skuteczności re-
dukcji poprzez równoczesne stosowanie pierwotnych metod redu-
kcji stężenia tlenków azotu oraz wykorzystania biopaliw w procesie
reburningu nie odpowiada istniejącym w dzisiejszych czasach mo-
żliwościom numerycznym i technicznym.
Dlatego też zajęto się tym zagadnieniem, przeprowadzając nie
tylko badania eksperymentalne, obejmujące zastosowanie pierwot-
nych metod redukcji stężenia NOX oraz zastosowanie biopaliw
w procesie reburningu, ale również przeprowadzono numeryczne
modelowanie rozpatrywanych zagadnień.
Wyniki badań potwierdziły przyjętą w pracy tezę, że jednoczes-
ne zastosowanie pojedynczych metod redukcji stężenia NOX jak:
stopniowanie powietrza, stopniowanie paliwa, recyrkulacja spalin
oraz wprowadzenie biopaliw jako paliw reburningowych pozwala
zwiększyć skuteczność redukcji tlenków azotu w procesie spalania
gazu ziemnego, a tym samym osiągnąć „Czystszą Produkcję".
Z przeprowadzonych badań wynika, że równoczesne zastosowa-
nie metod pierwotnych powoduje w pewnych układach dodatkowy
wzrost skuteczności redukcji NOX. W warunkach prowadzonego
eksperymentu największą skuteczność uzyskano podczas stosowa-
nia stopniowania powietrza i reburningu wspomaganych pulsacyj-
nym zaburzeniem reagentów. Takie połączenie dało wzrost redukcji
NOX o 14 % w porównaniu ze stopniowaniem paliwa i aż o 44 %
w porównaniu z reburningiem. Tak znaczny efekt wynika ze specy-
fiki obu metod.
Skutecznym okazało się także równoczesne stosowanie recyrku-
lacji i reburningu, powodujące wzrost redukcji NOX o ok. 25 %
w porównaniu z pojedynczymi metodami.
Zastosowanie biopaliw w procesie redukcji stężenia tlenków
azotu wykazało ich przydatność w analizowanym procesie. Spośród
analizowanych biopaliw największą skuteczność otrzymano pod-
czas zastosowania biogazu syntetycznego wynoszącą 40 %, zado-
walające efekty otrzymano również w przypadku pyłu drzewnego
i mieszaniny oleju napędowego z rzepakowym. Ze względu na. wy-
soką zawartość części lotnych i niską zawartość azotu, biomasa
stanowi doskonałe paliwo, a otrzymane wyniki przemawiają za sto-
sowaniem biopaliw w procesie redukcji stężenia tlenków azotu i są
idealnym materiałem do dalszych badań.
Przeprowadzone badania eksperymentalne potwierdziły zgod-
ność wyników otrzymanych w przyjętym do obliczeń modelu, opar-
tym na mechanizmie Millera-Bowmana. Warunek idealnego miesza-
nia reagentów w komorze modelowej pozwolił zweryfikować otrzy-
mane w y n i k i p o m i a r ó w w s t ę p n y c h , a e k s p e r y m e n t y z
zastosowaniem zaburzeń pulsacyjnych potwierdziły występującą
w modelu intensyfikację, zbliżając wyniki otrzymane w procedurze
obliczeniowej do wyników eksperymentu z zaburzeniem pulsacyjnym.

Mgr inż. ŁUKASZ CIESLAK

Politechnika Częstochowska, Wydział Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej, Częstochowa

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Oddziaływanie wielokrotnego przeginania

na własności mechaniczne drutów stalowych na liny
Promotor: prof. dr hab. inż. Fryderyk Knap, Politechnika Częstochowska
Recenzenci: dr hab. inż. Jerzy Herian, Politechnika Śląska w Gliwicach
prof. dr inż. Bogdan Golis, Politechnika Częstochowska

W dniu 6 września 2004 r. mgr inż. Łukasz Cieślak obronił pracę czne drutów stalowych na liny".
doktorską przed Radą Wydziału Inżynierii Procesowej, Materiało- Celem pracy była analiza rozkładu wzdłużnych naprężeń pod-
wej i Fizyki Stosowanej Politechniki Częstochowskiej na temat: czas procesu wielokrotnego przeginania drutu w dwóch płaszczy-
„Oddziaływanie wielokrotnego przeginania na własności mechani- znach gięcia przy różnej liczbie odkształceń sprężysto-plastycznych

650
oraz rozkładu wzdłużnych naprężeń własnych pozostających w drucie
po tym procesie, a także zbadanie wpływu wielkości promieni gięcia
oraz liczby gięć na własności mechaniczne odkształcanych drutów.
W pracy dokonano analizy zmiany rozkładu wzdłużnych naprę-
żeń własnych pozostałych w drucie po procesie ciągnienia, jaka
dokonuje się pod wpływem przeginania drutu pomiędzy rolkami
deformatora. Określono kształtowanie się naprężeń podczas kolej-
nych przegięć drutu w dwóch płaszczyznach gięcia, pionowej i po-
ziomej, przy różnej liczbie odkształceń sprężysto-plastycznych (od
6 do 10). Wyprowadzono wzory opisujące rozkład wzdłużnych
naprężeń własnych na przekroju poprzecznym odkształcanego drutu.
Na podstawie wzorów wybrano parametry dla pięciu wariantów
deformacji drutu ze stali C72D o średnicy 2,72 mm, wykonano
obliczenia rozkładu wzdłużnych naprężeń własnych na przekroju
drutów, a następnie przeprowadzono proces wielokrotnego przegi-
nania drutu na deformatorze 14-rolkowym dwupłaszczyznowym.
Tak przygotowane druty poddano statycznej próbie rozciągania oraz
próbie obrotowego zginania w celu wykazania różnic we własno-
ściach mechanicznych pomiędzy drutami po ciągnieniu, po defor-
Mgr inż. JÓZEF RADECKI
Politechnika Częstochowska, Wydział Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej, Częstochowa
Tytuł rozprawy doktorskiej:
Wpływ parametrów walcowania
na zamykanie się wewnętrznych nieciągłości materiałowych
Promotor: prof. dr hab. inż. Henryk Dyja, Politechnika Częstochowska
Recenzenci: dr hab. inż. Zbigniew Pater, prof. Poi. Lub., Politechnika Lubelska
prof. dr hab. inż. Andriej Milenin, Politechnika Częstochowska
W dniu 7 września 2004 r. mgr inż. Józef Radecki obronił pracę
doktorską przed Radą Wydziału Inżynierii Procesowej, Materiało-
wej i Fizyki Stosowanej Politechniki Częstochowskiej na temat:
„Wpływ parametrów walcowania na zamykanie się wewnętrznych
nieciągłości materiałowych".
W pracy przedstawiono zasady zachowania się wewnętrznych
nieciągłości materiałowych o charakterze pustek gazowych podczas
procesu walcowania stalowych wlewków ciągłych na gorąco. Głów-
ną przesłanką podjęcia tego tematu była chęć uzyskania odpowiedzi
na pytanie, jakie czynniki wpływają w największym stopniu na
eliminację tych wad i czy można dobrać tak parametry procesu, aby
— przy możliwie najmniejszym zastosowanym stopniu przerobu —
uzyskać ich eliminację. Drugie ze wspomnianych zagadnień wiąże
się bezpośrednio z kosztami wytwarzania — najmniejszy (możliwy
ze względu na końcowe własności wyrobu) stopień przerobu ozna-
cza minimalizacj ę kosztów wytwarzani a. Rozwiązanie tak postawio-
nego zagadnienia było możliwe na drodze numerycznej. Szereg
symulacji komputerowych przeprowadzonych dla różnych wielko-
ści początkowej grubości pasma i średnic walców dał odpowiedź na
oba postawione wyżej pytania.
Numeryczne modelowanie zachowania się nieciągłości materia-
łowych podczas walcowania zostało przeprowadzone w oparciu
o własny program ROLL2D. Przyjęcie takiego toku postępowania
było związane z dostrzeżonymi podczas wstępnych badań proble-
mami z zastosowaniem dostępnych pakietów komercyjnych do sy-
mulacji zachowań wewnętrznych nieciągłości materiałowych pod-
czas walcowania. Dodatkowym atutem takiego podejścia była mo-
żliwość przystosowania interfejsu wyjściowego do potrzeb analizy
naprężeń i odkształceń w elementach okalaj ących nieciągłość. Opra-
cowany model numeryczny oparto na metodzie elementów skończo-
nych, stosując sztywno-plastyczny model odkształcanego ciała. Dla
macji oraz po usunięciu naprężeń własnych metodą rozciągania.
Wykonane na podstawie wyprowadzonych wzorów obliczenia po-
kazały, iż dodatkowe odkształcanie drutu należy wykonywać
w dwóch prostopadłych do siebie płaszczyznach, gdyż tylko w ten
sposób uzyskuje się obniżenie wzdłużnych naprężeń własnych na
obwodzie przekroju poprzecznego drutu. Przeprowadzone badania
doświadczalne wykazały, że optymalnym schematem odkształcenia
dla badanego gatunku drutu jest przeginanie dwupłaszczyznowe
przy udziale sześciu dodatkowych przegięć sprężysto-plastycznych.
Drut odkształcany w ten sposób charakteryzował się największym
przyrostem liczby cykli zmęczeniowych oraz wydłużenia równo-
miernego w stosunku do drutu po ciągnieniu, ajednocześnie uzyska-
no zadowalające obniżenie wzdłużnych naprężeń własnych.
Dokonana w pracy analiza teoretyczna procesu wielokrotnego
przeginania drutu pozwalana optymalizację ustawienia deformatora
dla różnych gatunków drutu, przy znajomości głównych parametrów
wytrzymałościowych drutu, a także przebiegu procesu jego wytwa-
rzania.
zweryfikowania narzędzia przeprowadzono szereg prób laboratoryj-
nych. W tym celu przewalcowano 12 próbek z zamodelowanymi
nieciągłościami. Po wykonaniu zgładów w płaszczyznach, w któ-
rych znajdowały się odkształcone nieciągłości i sfotografowaniu ich,
określono na podstawie komputerowej analizy obrazu stopień za-
mknięcia dla każdej z nich. Pozwoliło to na oszacowanie dokładno-
ści prognoz dokonywanych tym programem. Stwierdzono, że opra-
cowane narzędzie w sposób jakościowy opisuje zachowanie niecią-
głości podczas walcowania na gorąco.
Po zweryfikowaniu poprawności funkcjonowania programu
ROLL2D przystąpiono do symulacji walcowania materiałów z nie-
ciągłościami. Symulowano proces walcowania w jednym przepuście
oraz w wielu przepustach. Pozwoliło to na udowodnienie tezy, że za-
stosowanie większych wartości stosunku średnicy walców D do
początkowej grubości pasma h0 jest czynnikiem przyspieszającym
eliminację wady zarówno dla procesu walcowania jednoprzepusto-
wego, jak i dla procesu walcowania w wielu przepustach. Korzysta-
jąc z możliwości prezentacji wyników, jakie stwarza omawiany
program stwierdzono, iż w przypadkach szybszej eliminacji wady
występują znacznie większe naprężenia ściskające na końcach dłuż-
szej osi nieciągłości aniżeli naprężenia rozciągające na końcach osi
krótszej i różnica tych wartości rośnie dla większych gniotów zasto-
sowanych w przepuście.
Opracowane narzędzie może służyć do analizy nowo projektowa-
nych procesów walcowniczych, w zakresie przewidywania skutków
przetwarzania wsadu, w którym znajdują się nieciągłości materiało-
we o charakterze pustek. Dostępność kodów źródłowych sprawia, iż
jest możliwa rozbudowa programu ROLL2D zarówno w kierunku
symulowania większej ilości rodzajów wad (wtrącenia niemetalicz-
ne, wady powierzchniowe) jak i w kierunku zwiększenia funkcjonal-
ności interfejsu użytkownika.
Dr hab. inż. Jerzy Wysłocki, prof. nzw.
651
 CHRONICLE
Józef Morozewicz uczony i współorganizator Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie
Książka autorstwa Z. Wójcika wydana została przez Stowa-
rzyszenie Wychowanków AGH w 2004 r. z okazji zbliżających się
w najbliższych latach rocznic i Jubileuszy powołania Komitetu Orga-
nizacyjnego Akademii Górniczej (dziś Akademii Górniczo-Hutni-
czej im. St. Staszica w Krakowie) oraz uruchomienia Uczelni.
Inicjatorem opracowania jest prof. A. Manecki z AGH, wybitny
mineralog i polarnik naukowy „prawnuk" J. Morozewicza. Myśl
wydania książki poparł JM Rektor AGH prof. zw. dr h.c. inż. R.
Tadeusiewicz, zaś źródła bibliograficzne udostępnił prof. zw. dr hab.
inż. A. Kleczkowski, b. rektor Uczelni.
Książka poświęcona jest J. M. Morozewiczowi, wybitnemu
mineralogowi i petrografowi, profesorowi Uniwersytetu Jagielloń-
skiego (1904-5-1919) oraz wielce zasłużonemu przewodniczącemu
Komitetu Organizacyjnego Akademii Górniczej (1913-5-1921).
Profesor Morozewicz, twórca i wieloletni dyrektor Państwowe-
go Instytut Geodezyjnego, doktor honoris causa Uniwersytetu Ja-
giellońskiego, doktor nauk technicznych honoris causa Politechniki
Warszawskiej, członek zwyczajny PAU i Warszawskiego Towarzy-
stwa Naukowego, członek honorowy Rumuńskiej Akademii Nauk
oraz wielu towarzystw naukowych, za wybitne zasługi naukowe był
odznaczony licznymi odznaczeniami krajowymi i zagranicznymi.
Był jednym z grupy kilkudziesięciu uczonych oraz górników i hut-
ników, a także działaczy samorządowych i administracyjnych, któ-
rzy przyczynili się do powstania krakowskiej Akademii Górniczej.
Miał poprzedników, bowiem uniwersytet w Krakowie od zarania
swego istnienia wspierał administrację kopalń soli w Bochni i Wie-
liczce oraz rud ołowiu ze srebrem w Olkuszu w staraniach o powo-
łanie na ziemiach polskich wyższej Uczelni Technicznej o profilu
górniczo-hutniczym z polskim językiem wykładowym. Dopiero jed-
nak w drugiej połowie XVIII w. utworzono katedrę historii natural-
nej i chemii, która obejmowała także naukę elementów górnictwa
i hutnictwa. Próby zorganizowania przy Uniwersytecie Jagielloń-
skim instytutu górniczego (projekty m.in. H. Kołłątaja, F. Radwań-
skiego, S. Staszica) nie powiodły się.
W Królestwie Kongresowym zorganizowano w Kielcach, głównie
niemieckojęzyczną Akademię Górniczą (1816), która po przeniesie-
niu do Warszawy (1827) podzieliła los uczelni polskich i w 1831 r.
została przez Rosjan represyjnie zlikwidowana.
Z archiwaliów wynika, że w latach 1816-5-1827 funkcjonowała w
Kielcach Szkoła Akademiczno-Góraicza, której absolwenci praco-
wali jeszcze, gdy na początku lat sześćdziesiątych wszczęto starania
o organizację politechniki w Łodzi, a później w Puławach. Uczelnia
ta miała mieć wydział górniczo-hutniczy. Wybuch powstania stycz-
niowego w 1863 r. przekreślił zaawansowane już prace w tym kie-
runku. Podobny wydział zorganizowali Rosjanie w Warszawie na
652
początku XX w. przy Instytucie Politechnicznym im. Cara Mikoła-
ja II. W Królestwie Polskim nie kształcono górników na poziomie
wyższym przez wiele dziesięcioleci.
Z konieczności zatem młodzież chcąca w przyszłości pracować w
górnictwie i hutnictwie musiała się udawać do uczelni obcych. Ci z
Królestwa Kongresowego zwykle wybierali Instytut Górniczy w Pe-
tersburgu. Z Galicji — Akademię Górniczą w Schemnitz oraz zakła-
dy w Leoben i Przybramie, nieliczni zaś studiowali w krajach Euro-
py Zachodniej.
Książka zawiera 237 stron, 57 rysunków i fotografii oraz obszerną i
cenną bibliografię, obejmującą ogółem 230 propozycji i obejmuje
trzy części:
1. szkic biografii naukowej uczonego,
2. dzieje nauczania elementów górnictwa i hutnictwa w szkołach
polskich oraz starań o polską akademię górniczą w drugiej połowie
XIX i na początku XX w.,
3. wybór danych bibliograficznych o krakowskiej AGH.
W książce znajdzie Czytelnik interesujące i unikalne dane o wie-
loletnich, bardzo trudnych staraniach społeczeństwa polskiego
we wszystkich trzech zaborach o utworzenie na ziemiach polskich
wyższej uczelni technicznej o profilu górniczo-hutniczym z polskim
językiem wykładowym. Wypada w tym miejscu wspomnieć, że na
przełomie XIX i XX wieku czyniono starania o powołanie wyższej
Uczelni Technicznej o profilu górniczo-hutniczym na Politechnice
Warszawskiej lub Lwowskiej — ale nie zostały one pomyślnie dla
sprawy zakończone.
Ważny z punktu widzenia nauki oraz przemysłu i gospodarki prob-
lem uruchomienia w Polsce wyższej Uczelni Technicznej o tym
kierunku rozwiązano dopiero 20 października 1919 r. kiedy to Na-
czelnik Państwa Józef Piłsudski na uroczystym zebraniu w sali Co-
legium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego ogłosił Akademię
Górniczą w Krakowie za otwartą.
O Uczelni można w skrócie podać, że posiada obecnie 15 wy-
działów, na których studiuje 28 tysięcy studentów i zatrudnia ogó-
łem 1643 nauczycieli akademickich w tym 114 profesorów zwyczaj -
nych oraz 262 nadzwyczajnych a w roku 2004 wg rankingów zaj-
muje I miejsce w kraju wśród wyższych Uczelni Technicznych oraz
II — wśród wszystkich polskich Szkół Wyższych.
Niniej szą informację redakcj a przekazuje Szanownym Czytelni-
kom, mając na uwadze znaczący udział absolwentów krakowskiej
AGH, w kierownictwie oraz kadrze dozoru technicznego górniczo-
-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych w jego zapleczu nauko-
wo-badawczym i projektowo-konstrukcyjnym jak również ich licz-
ne, doniosłe osiągnięcia zarówno naukowe jak i techniczne.
Prof. dr hab. inż. ZBIGNIEW MISIOŁEK
 RUDY
I
METALE
NIEŻELAZNE

R O C Z N Y SPIS TREŚCI

A N N U A L CONTENTS

2004
 ALFABETYCZNY SPIS AUTORÓW
Nr

Anyszkiewicz K., ChamerR., Kali- Zagospodarowanie cynkonośnych odpadów przemysłowych w procesie wytwarza- 9 439
nowski R., Benke G., Kuleba B.: nią soli cynku

Anyszkiewicz K., ChamerR., Odzysk renu z kwasów odpadowych 9 441

Śmieszek Z, ChmielarzA., Benke G.,
Litwinionek K., KalinowskiR.:

AvramovićL, StankovićD.: Otrzymywanie selenu ze szlamu anodowego 12 613

BatorA., MajtaJ., Stefańska-Ką- Wpływ obróbki cieplno-plastycznej na właściwości mechaniczne stali TRIP 65
dzielą M. :

Benke G., ChamerR., Kalinowski Zagospodarowanie cynkonośnych odpadów przemysłowych w procesie wytwarza- 9 439
R., Anyszkiewicz K., Kuleba B.: nią soli cynku

Benke G., Chamer R., Śmieszek Z., Odzysk renu z kwasów odpadowych 9 441
ChmielarzA., Anyszkiewicz K.,
Litwinionek K., Kalinowski R.:

Blacha L, FornalczykA.: Badania szybkości usuwania bizmutu z ciekłych stopów Cu-Bi w warunkach obni- 3 105
żonego ciśnienia

Blaclm L, FornalczykA.: Wpływ tlenu rozpuszczonego w ciekłej miedzi na proces eliminacji z niej bizmutu 8 388
BoczarskiS., Sobota J., Dębkowski Hydrotransport koncentratu miedziowego w Legnicko-Głogowskim Okręgu Mie- 12 609
R., Szczap J.: dziowym

BotorJ., Onopiak K.: Napięcia powierzchniowe i międzyfazowe w układzie Al(c)—A12O3(S)—Ar(g) 2 53

BotorJ., PacholewskaM.:
BotorJ., SaternusM.:
BotorJ., Siwieć G.:
Bratek S., ChamerR., OrsMJ., Kurek
Z., Snieżewski M., Szydlowska E.:
Rozwój przemysłowych technologii bioługowania rud i koncentratów metali 4 159
Metody usuwania zanieczyszczeń z ciekłego aluminium i jego stopów 4 166
Zwilżalność w układzie ciekły stop-stały tlenek metalu 4 172
Technologia wytwarzania tlenku miedziowego z odpadowej zgorzeliny miedzianej 9 445

Bratek Ł., ChmielarzA., Kamiński Badania sorbentów do usuwania fluorowodoru z gazów przemysłowych 7 326
K.:

Bronicki M., Nowak S., Żaba K., Analiza przyczyn perforacji rur ze stopu Al z lutowniczą powłoką Al-Si 10-11 568
Kac S.:

Burzyńska L, Gumowska W., Odzysk miedzi ze stopu Cu-Co-Fe. Cz. II. Odzysk miedzi z roztworu po ługowaniu 2 69
Rudnik E., Ziomek E.: amoniakalnym

Burzyńska L., Gumowska W., Ługowanie kobaltu z odpadowych surowców kobaltonośnych 5 225
Rudnik E.:

Butra J.: Światowy rynek metali nieżelaznych l 37

ButraJ.: Światowy rynek metali nieżelaznych 2 92

Butra J. : Światowy rynek metali nieżelaznych 3 146

Butra J. : Światowy rynek metali nieżelaznych 4 211

Butra J. : Światowy rynek metali nieżelaznych 5 260

Butra J., Dębkowski R., Sposób wybierania złoża o małej miąższości w strefach ochronnych głównych 6 272
KosiorowskiA., Kosior A.: wyrobisk korytarzowych kopalń rud miedzi

Butra J.: Światowy rynek metali nieżelaznych 6 311

Butra J.: Światowy rynek metali nieżelaznych 7 367

Butra J. : Światowy rynek metali nieżelaznych 8 422

ButraJ.: Światowy rynek metali nieżelaznych 9 476

Butra J. : Światowy rynek metali nieżelaznych 10-11 597

Butra J.: Światowy rynek metali nieżelaznych 12 645

BzymekJ., Karwan T., Gierek A., Efektywność odmiedziowania żużla z produkcji miedzi blister w piecu zawiesino- 4 178
Rójek J.: wym

Chałupczak J., Milek T.: Rozkłady naprężeń uplastyczniających w czwórnikach rozpęczanych hydromecha- 10-11 529
nicznie z miedzi oraz badanie siły w procesie

Chałupczak J., Miłe k T,: Analiza numeryczna odkształceń zastępczych w czwórnikach rozpęczonych hy- 10-11 534
dtromechanicznie z miedzi

ChalupczakJ., ThomasP.: Badania doświadczalne wyciskania złożonego wyprasek z aluminium 10-11 540

ChamerR., Śmieszek Z., Kurek Z., Odzysk ołowiu z odpadów hutniczych metodą pirometalurgiczną 9 436
Prajsnar R., Czernecki J., Sobieraj-
ski S., OrskiJ., Snieżewski M.:
ChamerR., KalinowskiR., Anysz- Zagospodarowanie cynkonośnych odpadów przemysłowych w procesie wytwarza- 9 439
kiewicz K., Benke G., Kuleba B.: nią soli cynku

ChamerR., Śmieszek Z, Chmielarz Odzysk renu z kwasów odpadowych 441

A., Anyszkiewicz K., Benke G.,
Litwinionek K., Kalinowski R.:
ChamerR., OrskiJ., Kurek Z., Bra- Technologia wytwarzania tlenku miedziowego z odpadowej zgorzeliny miedzianej 445
tek S., Snieżewski M., Szydłowska E.:

Chmielarz A., Bratek Ł, Kamiński K.: Badania sorbentów do usuwania fluorowodoru z gazów przemysłowych 326

Chmielarz A., ChamerR., Śmieszek Odzysk renu z kwasów odpadowych 441

Z, Anyszkiewicz K., Benke G.,
Litwinionek K., Kalinowski R.:

Ciura L, Malec W., Marchewka Ł., Modernizacja technologii produkcji miedzianych rur instalacyjnych. Wybrane aspekty 10-11 487
Osika J., Sendal J., Perlega R., badawcze
Jarosiński W., Łatka J.:

Ciura L, Malec W., Marchewka Ł., Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
Osika J., SendalJ., Perlega R., Kry- w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
wult M., Kałuża E., Jarosiński W.,
Łatka J.:

CwolekB., Podsiadlo K., Mazur A.,
Malec W.:
Czernecki J., Chamer R., Śmieszek
Z, Kurek Z., Prajsnar R., Sobieraj-
skiS., OrskiJ., Snieżewski M.:
Czumaczenko E. N., KukurykB.:
Symulacja komputerowa krzepnięcia stopów miedzi w krystalizatorze ciągłego, 8 380
poziomego odlewu taśm o przekroju 16 x 408 mm
Odzysk ołowiu z odpadów hutniczych metodą pirometalurgiczną 9 436
Modelowanie procesu kucia matrycowego pierścieni łożyskowych na prasach 5 233

Czyżyk H., Kozłówski J.: Odzysk materiałów z odpadów sprzętu elektrycznego i elektronicznego z uwzględ- 10-11 580
nieniem metali szlachetnych

ĆwiklakD., Przondziono J.. Zastosowanie metody wektorowego pomiaru obrazu cyfrowego do pomiaru cech 4 192
geometrycznych płaszczonego drutu

D
Dąbkówski R., Butra J., Sposób wybierania złoża o małej miąższości w strefach ochronnych głównych 6 272
Kosiorowski A., KosiorA.: wyrobisk korytarzowych kopalń rud miedzi

Dębkowski R., Sobota J., Szczap J., Hydrotransport koncentratu miedziowego w Legnicko-Głogowskim Okręgu Mię- 12 609
Boczarski S. : dziowym
DybiecH.. Aluminium — materiał przyszłości 12 621

Falkowska M., Falkowski H., Wytwarzanie ceramicznych elementów kordierytowych 135

Szponder W.:

Falkowski H., Falkowska M., Wytwarzanie ceramicznych elementów kordierytowych 135

Szponder W.:

FomalczykA., Blacha L: Badania szybkości usuwania bizmutu z ciekłych stopów Cu-Bi w warunkach obni- 3 105
żonego ciśnienia

FornalczykA., Blacha L.. Wpływ tlenu rozpuszczonego w ciekłej miedzi na proces eliminacji z niej bizmutu 8 388

Gierek A., Karwan T., BzyniekJ., Efektywność odmiedziowania żużla z produkcji miedzi blister w piecu zawiesino- 4 178
Rójek J.: wym

Głuchowski W., Rdzawski Z.: Przegląd cen metali szlachetnych 7 355

Górecki W., Krochmal W., Kroch- Wpływ parametrów swobodnego ciągnienia grubościennych rur miedzianych na 10-11 508
mal K.: zachowanie się metali w kotlinie odkształcenia

Grosman F., Przondziono J.: Wyznaczanie naprężeń rzeczywistych w próbie rozciągania cienkich drutów mię- 9 447
dzianych

Gumowska W., Burzyńska L., Odzysk miedzi ze stopu Cu-Co-Fe. Cz. II. Odzysk miedzi z roztworu po ługowaniu 2 69
Rudnik E., Ziomek E.: amoniakalnym

Gumowska W., Burzyńska L., Ługowanie kobaltu z odpadowych surowców kobaltonośnych 5 225
Rudnik E.:

H
HatalakR., Świątkowski K.: Ciągnienie rur mosiężnych na trzpieniu stożkowo-cylindrycznym zamocowanym 10-11 505

Jamrozek J., Konstanty J., Azotowanie kobaltu i jego stopów l 29

Przybylowicz K.:

JaneczekR.: Historia restrukturyzacji Walcowni Metali w Łabędach oraz jej stan aktualny i per- 8 378
spektywy dalszego rozwoju

Janus-Michalska M., Kordzikowski Analiza wpływu wytrzymałości prętów sześciennej struktury komórkowej na roz- 3 114
P., PącherskiR.: kład granicznych energii

Jarosiński W., Ciura L, Malec W., Modernizacj a technologii produkcji miedzianych rur instalacyjnych. Wybrane aspe- 10-11 487
Marchewka Ł, Osika J., Sendal J., kty badawcze
Perlega R., Łatka J.:

Jarosiński W., Ciura L, Malec W., Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
Marchewka Ł., Osika J., Sendal J., w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
Perle ga R., Krywult M., Kałuża E.,
Łatka J.:
Jarosiński W., Osika J., Sendal J., Optymalizacja procesu pielgrzymowania na zimno rur z miedzi i jej stopów 10-11 500
Perlega R., PietrzakA.:

JuszczykB., Szkliniarz W., Wpływ zawartości aluminium i prędkości chłodzenia na strukturę i właściwości 4 196
Mikuszewski T.: stopów na osnowie fazy międzymetalicznej TiAl

K
Kalinowski R., ChamerR., Anysz- Zagospodarowanie cynkonośnych odpadów przemysłowych w procesie wytwarza- 9 439
kiewicz K., Benke G., Kuleba B.: nia soli cynku
Kalinowski R., ChamerR., Odzysk renu z kwasów odpadowych 9 441
Śmieszek Z., Chmielarz A., Anyszkie-
wicz K., Benke G., Litwinionek K.:
Kaluża E., Ciura L., Malec W., Mar-
chewka Ł., Osika J., SendalJ., Per-
lega R., Krywult M., Jarosiński W.,
Łatka J. :
Kamiński K., BratekŁ., ChmielarzA.:
Kania H., Liberski P., Lejkowski J.,
SpyraM., Podolski?.:
Karwan T., Gierek A., BzymekJ.,
Rójek J.:
Karwan-Baczewska J., RossoM.:
Kac S., Nowak S., Żaba K.,
Starzykowski S., Mazur R. :
Kac S., Nowak S., Żaba K.,
Bronicki M. :
Kluczowski R., Śliwa R., Pędzich Z.:
Kluczowski R., Śliwa R., Pądzich Z.:
Knych T., Nowak S., Żaba K., Sier-
pińskiZ., StarzykowskiS.:
Knych T., Mamala A., SmyrakB.:
Knych T., Mamala A., Smyrak B.:
Knych T., Mamala A., Smyrak B.,
TarasekA.:
Knych T., Mamala A., Smyrak B.,
TarasekA.:
Knych T., Nowak S., Sury A.,
Świątek B., MaciolA., SibielakM.,
Żaba K., Lis A.:
Konstanty J., JamrozekJ., Przybyto-
wiczK.:
Kordzikowski P., Janus-Michalska
M., PęcherskiR.:
Kosior A., ButraJ., DębkowskiR.,
KosiorowskiA.:
Kosiorowski A., ButraJ., Dębko-
wskiR., Kosior A.:
KozlowskiJ., Czyżyk H.:
Krochmal K., Górecki W.,
Krochmal W. :
Krochmal W., Górecki W.,
Krochmal K. :
Krywult M., Ciura L, Malec W.,
Marchewka Ł, Osika J., SendalJ.,
Perlega R., Kaluża E., Jarosiński
W., Łatka J.:
Krzyżak R.:
Krzyżak R.:
KukurykB., Czumaczenko E. N.:
KulebaB., ChamerR., Kalinowski
R., Anyszkiewicz K., Benke G.:
Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
Badania sorbentów do usuwania fluorowodoru z gazów przemysłowych 326
Wpływ dodatków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną 330
blach cynkowych
Efektywność odmiedziowania żużla z produkcji miedzi blister w piecu zawiesino- 178
wym
Wpływ obróbki cieplno-chemicznej na własności spiekanych części konstrukcyj- 247
nych produkowanych na bazie proszków żelaza, molibdenu, węgla i boru
Badania powłoki Al-Si na rurach przeznaczonych na układy wydechowe 10-11 551
Analiza przyczyn perforacji rur ze stopu Al z lutowniczą powłoką Al-Si 10-11 568
Wpływ wybranych technik wytwarzania na efekt dyspersji fazy metalicznej w nano- 393
kompozytach na osnowie tetragonalnych polikryształów tlenku cyrkonu
Wpływ cech metalicznych wtrąceń w nanokompozytach na osnowie TZP na ich 451
właściwości mechaniczne
Projektowanie i wdrażanie procesów wytwarzania rur z powłoką Al-Si, przeznaczo- 10-11 545
nych na elementy układów wydechowych
Przewodowe stopy na bazie aluminium 292
Odporne cieplnie niskozwisowe przewody elektroenergetyczne wysokiego napięcia 344
Wpływ czasu starzenia naturalnego walcówki ze stopu AlMgSi (seria 6000) na jej 400
własności mechaniczne oraz podatność do procesu ciągnienia
Badania wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki z przewodowego stopu 456
AlMgSi (seria 6xxx) na elektryczno-mechaniczne własności drutu osiągane w pro-
cesie końcowej obróbki cieplnej
Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa zarządzania syste- 10-11 572
mem produkcyjnym
Azotowanie kobaltu i jego stopów l 29
Analiza wpływu wytrzymałości prętów sześciennej struktury komórkowej na roz- 114
kład granicznych energii
Sposób wybierania złoża o małej miąższości w strefach ochronnych głównych 272
wyrobisk korytarzowych kopalń rud miedzi
Sposób wybierania złoża o małej miąższości w strefach ochronnych głównych 272
wyrobisk korytarzowych kopalń rud miedzi
Odzysk materiałów z odpadów sprzętu elektrycznego i elektronicznego z uwzględ- 10-11 580
nieniem metali szlachetnych
Wpływ parametrów swobodnego ciągnienia grubo ściennych rur miedzianych na 10-11 508
zachowanie się metali w kotlinie odkształcenia
Wpływ parametrów swobodnego ciągnienia grubościennych rur miedzianych na 10-11 508
zachowanie się metali w kotlinie odkształcenia
Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
w postaci tułei odlewanych metodą ciągłą
Tiotellurki i tellurki srebra oraz miedzi ze złoża Hovin (Telemark, Norwegia) 280
Przyczynek do mineralogii renu 398
Modelowanie procesu kucia matrycowego pierścieni łożyskowych na prasach 233
Zagospodarowanie cynkonośnych odpadów przemysłowych w procesie wytwarza- 439
nia soli cynku
Kulesza T., Siwkiewicz Z.. Zastosowanie energii fali ultradźwiękowej do nieniszczących badań strukturalnych 10-11 587
spieków
Kurek Z., Chamer R., Śmieszek Z., Odzysk ołowiu z odpadów hutniczych metodą pirometalurgiczną 436
PrajsnarR., CzerneckiJ., Sobieraj-
ski S., Orski J., Śnieżewski M.:
Kurek Z, Chamer R., Orski J., Bratek Technologia wytwarzania tlenku miedziowego z odpadowej zgorzeliny miedzianej 9 445
5., Śnieżewski M., Szydłowska E.:
KutS.. Sposób wykrawania ze wstępnym wygięciem półwyrobu 127

Liberski P., Lejkowski J., Spyra M., Wpływ dodatków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną 7 330
Kania H., Podolski P.: blach cynkowych
Lejkowski J., Liberski P., Spyra M., Wpływ dodatków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną 7 330
Kania H., Podolski P.: blach cynkowych
Leżański J. : Wpływ CaF2 na strukturę i własności kompozytów na osnowie stali szybkotnącej 4 202
Leżański J. : Struktura i własności spieków z mieszanek proszków żelaza, stali szybkotnącej 7 350
i grafitu
Leżański J.: Stopień wypełnienia kapilar podczas infiltracji samorzutnej w atmosferze gazowej 8 407
Libura W., RichertJ., ZasadzinskiJ.: Kontrolowanie warunków cieplnych w procesie wyciskania kształtowników ze sto- 2 74
pów AlMgSi
Libura W., ZasadzinskiJ., RichertJ.: Prognozowanie parametrów siłowych wyciskania na gorąco aluminium i jego sto- 3 131
pów

Libura W.: 40-lecie działalności naukowej i dydaktycznej Profesorów Antoniego Pasierba i Ka- 10-11 482
zimierza Świątkowskiego
Lis A., Nowak S., Rączka W., Sibie- Wytwarzanie rur ze szwem metodą laserowego spawania. Opis przedsięwzięcia 10-11 563
lak M., Żaba K., Starzykowski S.:

Lis A., Nowak S., Knych T., Sury A., Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa zarządzania syste- 10-11 572
Świątek B., MaciolA., SibielakM., mem produkcyjnym
Żaba K.:

Litwinionek K., Chamer R., Odzysk renu z kwasów odpadowych 441

Śmieszek Z., ChmielarzA., Anysz-
kiewicz K., Benke G., Kalinowski R..

Łatka J., Ciura L, Malec W., Modernizacjatechnologiiprodukcjimiedzianychrurinstalacyjnych. Wybraneaspe- 10-11 487

Marchewka Ł., Osika J., Sendal J., kty badawcze
Perlega R., Jarosiński W.:
Łatka J., Ciura L., Malec W., Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
Marchewka Ł, Osika J., Sendal J., w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
Perlega R., KrywultM., Kałuża E.,
Jarosiński W.:

M
MaciolA., Nowak S., Knych T., Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa zarządzania syste- 10-11 572
Sury A., Świątek B., SibielakM., mem produkcyjnym
Żaba K., Lis A.:
MajtaJ., BatorA., Stefańska-Ką- Wpływ obróbki cieplno-plastycznej na właściwości mechaniczne stali TRIP 65
dziela M.:
Malec W., Podsiadlo K., Mazur A., Symulacja komputerowa krzepnięcia stopów miedzi w krystalizatorze ciągłego, 8 380
CwolekB.: poziomego odlewu taśm o przekroju 16 x 408 mm

Malec W., Ciura L., Marchewka Ł, Modernizacja technologii produkcji miedzianych rur instalacyjnych. Wybraneaspe- 10-11 487
Osika J., Sendal J., Perlega R., Ja- kty badawcze
rosiński W., Łatka J.:
Malec W., Ciura L., Marchewka Ł., Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
Osika J., Sendal J., Perlega R., Kry- w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
wultM., Kałuża E., Jarosiński W.,
Łatka J.:

MalinowskaK.: Eliminacja jonów chlorkowych z roztworu siarczanu cynku 56

MamalaA., Knych T., SmyrakB.: Przewodowe stopy na bazie aluminium 292

MamalaA., Knych T., SmyrakB.: Odporne cieplnie niskozwisowe przewody elektroenergetyczne wysokiego napięcia 344

MamalaA., Knych T., SmyrakB., Wpływ czasu starzenia naturalnego walcówki ze stopu AlMgSi (seria 6000) na jej 400
TarasekA.: własności mechaniczne oraz podatność do procesu ciągnienia

MamalaA., Knych T., SmyrakB., Badania wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki z przewodowego stopu 456
Tarasek A.: AlMgSi (seria 6xxx) na elektryczno-mechaniczne własności drutu osiągane w pro-
cesie końcowej obróbki cieplnej

Mamala A., Nowak S., Re_kas A., Ewolucja własności w linii technologicznej formowania, zgrzewania oraz kalibro- 10-11 556
Żaba K., TumidajewiczM., Starzy- wania rur
kowski S.:

Marchewka Ł., Ciura L, Malec W., Modernizacja technologii produkcji miedzianych rur instalacyjnych. Wybrane aspe- 10-11 487
Osika J., Sendal J., Perlega R., Ja- kty badawcze
rosiński W., Łatka J.:

Marchewka Ł., Ciura L., Malec W., Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
Osika J., SendalJ., Perlega R., Kry- w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
wult M., Kałuża E., Jarosiński W.,
Łatka J.:

Mazur A., Podsiadło K., Malec W., Symulacja komputerowa krzepnięcia stopów miedzi w krystalizatorze ciągłego, 8 380
CwolekB.: poziomego odlewu taśm o przekroju 16 x 408 mm

Mazur R., Nowak S., Żaba K., Badania powłoki Al-Si na rurach przeznaczonych na układy wydechowe 10-11 551
Kac S., Slarzykowski S.:

Mikuszewski T., Szkliniarz W., Wpływ zawartości aluminium i prędkości chłodzenia na strukturę i właściwości 4 196
Juszczyk B. : stopów na osnowie fazy międzymetalicznej TiAl

M ile k T., ChałupczakJ.: Rozkłady naprężeń uplastyczniających w czwórnikach rozpęczanych hydromecha- 10-11 529
nicznie z miedzi oraz badanie siły w procesie

Milek T., Cha.lupcz.ak J.: Analiza numeryczna odkształceń zastępczych w czwórnikach rozpęczonych hy- 10-11 534
dtromechanicznie z miedzi

MisiolekZ.: Wywiad z Dziekanem Wydziału Inżynierii Materiałowej i Metalurgii Politechniki 4 156

Śląskiej dr. hab. inż. LESZKIEM BLACHĄ, prof. nzw. w Politechnice Śląskiej

Misiołek Z.: Wywiad z Prezesem Zakładów Metalurgicznych SILESIA Spółka Akcyjna BER- 5 265
NARDEM KUCZEM

MisiolekZ.: Wywiad z Dyrektorem Oddziału Instytutu Metali Nieżelaznych w Legnicy Doc. dr. 9 432
Ryszardem Chamerem

MisiolekZ.: Wywiad z Prezesem Huty Metali Nieżelaznych SZOPIENICE S.A. Zbigniewem 12 606
Przebindowskim
Miszuris G., Miszuris W., Śliwa R.. Asymptotyczne wzory obliczenia nacisków jednostkowych w ciągnieniu oraz wy- l 7
ciskaniu materiałów mono- i bimetalicznych z zastosowaniem matrycy stożkowej

Miszuris W., Miszuris G., Śliwa R.. Asymptotyczne wzory obliczenia nacisków jednostkowych w ciągnieniu oraz wy- l 7
ciskaniu materiałów mono- i bimetalicznych z zastosowaniem matrycy stożkowej

Mroczkowski M., Nowak S.: Ocena możliwości zmniejszenia różnościennych rur w procesach ciągnienia 10-11 517

Mucha J.: Wpływ wybranych parametrów na wykrawalność blachy EP 530-50A l 23

Muzykiewicz W. : Eurlng — Inżynier Europejski 7 342

Muzykiewicz. W., Rąkas A.: Analiza numeryczna odkształceń materiału i sił w procesie wyciskania przeciwbież- 10-11 542
nego cienkościennych elementów rurowych

N
Norwisz J.. Przeszłość i teraźniejszość Międzynarodowego Układu Jednostek SI 335
N owak S., Mroczkowski M.. Ocena możliwości zmniejszenia różnościennych rur w procesach ciągnienia 10-11 517
Nowak S., Knych T., Żaba K., Sier- Projektowanie i wdrażanie procesów wytwarzania rur z powłoką Al-Si, przeznaczo- 10-11 545
pińskiZ, Starzykowski S.: nych na elementy układów wydechowych

Nowak S., Kac S., Żaba K., Starzy- Badania powłoki Al-Si na rurach przeznaczonych na układy wydechowe 10-11 551
kowski S., Mazur R.:

Nowak S., Mamala A., Rękas A., Ewolucja własności w linii technologicznej formowania, zgrzewania oraz kalibro- 10-11 556
Żaba K., TumidajewiczM., Starzy- wania rur
kowski S.:
Nowak S., Rączka W., SibielakM., Wytwarzanie rur ze szwem metodą laserowego spawania. Opis przedsięwzięcia 10-11 563
Żaba K., Lis A., Starzykowski S.:

Nowak S., Żaba K., Bronicki M., Analiza przyczyn perforacji rur ze stopu Al z lutowniczą powłoką Al-Si 10-11 568
Kac S.:

Nowak S., Knych T., Sury A., Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa zarządzania syste- 10-11 572
Świątek B., MaciotA., SibielakM., mem produkcyjnym
Żaba K., Lis A.:
Nowotyńska /., Ryzińska G., Śliwa R.: Niejednorodność plastycznego odkształcenia warstwowych materiałów złożonych l 17
w próbie ściskania

Nowy s z M.. Ocena warunków klimatycznych na podstawie znowelizowanych przepisów doty- 2 50

czących bezpieczeństwa i higieny pracy w podziemnych zakładach górniczych

O
Oliferuk W., Raniecki B.. Energia zmagazynowana jako addytywny człon w wyrażeniu na potencjał termody- 3 110
namiczny

OnopiakK., BotorJ.: Napięcia powierzchniowe i międzyfazowe w układzie Al(c)—A12O3(S)—Ar^ 2 53

OrshiJ., ChamerR., Śmieszek Z., Odzysk ołowiu z odpadów hutniczych metodą pirometalurgiczną 9 436
Kurek Z., PrajsnarR., CzerneckiJ.,
Sobie rajski S., Śnieżewski M.:
OrskiJ., ChamerR., Kurek Z., Bra- Technologia wytwarzania tlenku miedziowego z odpadowej zgorzeliny miedzianej 9 445
tek S., Śnieżewski M., Szydłowska E.:

Osika J., Ciura L, Malec W., Modernizacja technologii produkcji miedzianych rur instalacyjnych. Wybrane aspe- 10-11 487
Marchewka Ł, SendalJ., Perle ga kty badawcze
R., Jarosiński W., Łatka J.:
Osika J., Ciura L, Malec W., Mar- Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
chewka Ł., Sendal J., Perlega R., w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
Krywult M., Kałuża E., Jarosiński
W., Łatka J.:
Osika J., Sendal J., Perlega R., Optymalizacja procesu pielgrzymowania na zimno rur z miedzi i jej stopów 10-11 500
Jarosiński W., PietrzakA.:

PacholewskaM., BotorJ.: Rozwój przemysłowych technologii bioługowania rud i koncentratów metali 4 159

ParuchZ.: Grupa KĘTY. Kolejne wielkie inwestycje 7 341

Pasierb A., Żaba K.: Analiza parametrów procesu ciągnienia rur na korku swobodnym ze stali 1H18N10T 10-11 514
pod kątem stanu i własności otrzymanych wyrobów

Pasierb A., Żaba K.: Wpływ parametrów procesu na stan i własności warstwy wierzchniej rur ze stali 6 287
chromowo-niklowej ciągnionych na korku swobodnym. Część I

Pasierb A., SchweitzerK. H.: Nowe rozwiązania rur obustronnie żebrowanych z wirowym przepływem medium 10-11 521
wewnątrz rury

Pasierb L: Badania przepływowe w rurach dwustronnie żebrowanych 10-11 525

Pawlicki J., Rodak K., Sobota J.: Charakterystyka strukturalna metali odkształcanych w warunkach ściskania oscyla- 4 184
cyjnego
Pawłowska B., Śliwa R.: Wpływ udziału objętościowego oraz sposobu aranżacji składników kompozytu na 121
wielkość siły w próbie ściskania
PerekM., Szczerba M., Tokarski T.: Wpływ transformacji bliźniaczej na własności mechaniczne umocnionych mono- l 14
kryształów Cu-8%at.Al

Perlega R., Ciura L, Malec W., Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
Marchewka Ł., Osika J., Sendal J., w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
Krywult M., Kałuża E., Jarosiński
W., Łatka J.:
Perlega R., Ciura L, Malec W., Modermzacjatechnologuprodukcjimiedzianychrurinstalacyjnych Wybraneaspe- 10-11 487
Marchewka Ł., Osika J., SendalJ., kty badawcze
Jarosiński W., Łatka J.:
Perlega R., Osika J., SendalJ., Optymahzacj a procesu pielgrzymowania na zimno rur z miedzi i jej stopów 10-11 500
Jarosiński W., PietrzakA.:

Pącherski R., KordzikowskiP., Analiza wpływu wytrzymałości prętów sześciennej struktury komórkowej na roz- 3 114
Janus-Michalska M. : kład granicznych energii

Pe.dz.ich Z., Kluczowski R., Śliwa R.. Wpływ wybranych technik wytwarzania na efekt dyspersji fazy metalicznej w nano- 8 393
kompozytach na osnowie tetragonalnych pohkryształów tlenku cyrkonu

PądzichZ., Kluczowski R., Śliwa R.. Wpływ cech metalicznych wtrąceń w nanokompozytach na osnowie TZP na ich 9 451
właściwości mechaniczne

Piątków'ski J.: Modyfikacja silummu AK9 dodatkami złożonymi 4 181

Pidvysotskyy V., ŻmudzkiA., Pie- Zastosowanie analizy odwrotnej do wyznaczania parametrów procesu tłoczenia l 2
trzykM., WoźniakH., PlewińskiA.: dających najmniejsze sprężynowanie powrotne

PietrzakA., Osika J., SendalJ., Optymalizacja procesu pielgrzymowania na zimno rur z miedzi i jej stopów 10-11 500
Perlega R., Jarosiński W.:
Pietrzyk M., Pidvysotskyy V., Żmudzki Zastosowanie analizy odwrotnej do wyznaczania parametrów procesu tłoczenia l 2
A., WoźniakH., PlewińskiA.: dających najmniejsze sprężynowanie powrotne

PlewińskiA., Pidvysotskyy V., Zastosowanie analizy odwrotnej do wyznaczania parametrów procesu tłoczenia l 2
ŻmudzkiA., PietrzykM., WoźniakH.: dających najmniejsze sprężynowanie powrotne

Podolski?., ŁiberskiP., Lejkowski Wpływ dodatków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną 7 330
J., Spyra M., Kania H.: blach cynkowych

Podsiadlo K., Mazur A., Malec W., Symulacja komputerowa krzepnięcia stopów miedzi w krystalizatorze ciągłego, 8 380
CwolekB.: poziomego odlewu taśm o przekroju 16 x 408 mm

Prajsnar R., Chamer R., Śmieszek Z,
Kurek Z, CzerneckiJ., Sobierajski
S., OrskiJ., SnieżewskiM.:
Przondziono J., CwiklakD.:
Odzysk ołowiu z odpadów hutniczych metodą pirometalurgiczną 9 436
Zastosowanie metody wektorowego pomiaru obrazu cyfrowego do pomiaru cech 4 192
geometrycznych płaszczonego drutu

Przondziono J., Grosman F.: Wyznaczanie naprężeń rzeczywistych w próbie rozciągania cienkich drutów mię- 9 447
dzianych

Przybylowicz K., JamrozekJ., Kon- Azotowanie kobaltu i j ego stopów l 29

stanty J.:

R
Raniecki B., Oliferuk W.: Energia zmagazynowana jako addytywny człon w wyrażeniu na potencja! termody- 3 110
namiczny
Rączka E.: Profesor Zbigniew Misiołek ma 80 lat 3 1 0 2

Rączka W., NowakS., SibielakM., Wytwarzanie rur ze szwem metodą laserowego spawania. Opis przedsięwzięcia 10-11 563
Żaba K., Lis A., Starzykowski S.:

Rdzawski Z., Śmieszek Z., Woch M., Wybrane materiały na osnowie miedzi o szczególnych własnościach 220
Stobrawa J.:
Rdzawski Z., Stobrawa J.: Szansę dla rozwoju przetwórstwa srebra i jego stopów 12 633
Rękas A., Muzykiewicz W.: Analiza numeryczna odkształceń materiału i sił w procesie wyciskania przeciwbież- 10-11 542
nego cienkościennych elementów rurowych
Rąkas A., NowakS., MamalaA., Ewolucja własności w linii technologicznej formowania, zgrzewania oraz kalibro- 10-11 556
Żaba K., Tumidajewicz M., wania rur
StarzykowskiS.:
RichertJ., Libura W., ZasadzińskiJ.: Kontrolowanie warunków cieplnych w procesie wyciskania kształtowników ze sto- 74
pów AlMgSi

RichertJ., ZasadzińskiJ., Libura W.: Prognozowanie parametrów siłowych wyciskania na gorąco aluminium i jego sto- 131
pów

Richert J., Woźnicki A. Optymalna szybkość chłodzenia po homogenizacji wlewków AlMgSi przeznaczo- 5 242
nych do wyciskania w stanie T5

Rodak K., Sobota J., Pawlicki J.: Charakterystyka strukturalna metali odkształcanych w warunkach ściskania oscyla- 4 184
cyjnego

Rójek J., Karwan T., Gierek A., Efektywność odmiedziowania żużla z produkcji miedzi blister w piecu zawiesino- 4 178
Bzymek J.: wym

Rosso M., Karwan-Baczewska J.. Wpływ obróbki cieplno-chemicznej na własności spiekanych części konstrukcyj- 5 247
nych produkowanych na bazie proszków żelaza, molibdenu, węgla i boru

Rudnik E., Burzyńska L, Odzysk miedzi ze stopu Cu-Co-Fe. Cz. II. Odzysk miedzi z roztworu po ługowaniu 2 69
Gumowska W., Ziomek E.. amoniakalnym

Rudnik E., Burzyńska L, Ługowanie kobaltu z odpadowych surowców kobaltonośnych 5 225

Gumowska W.:

RuteckiP., TurczynS.: Wpływ magnezu na własności mechaniczne taśm walcowanych na zimno ze stopu 12 616
aluminium 5251

Ryś J., WiencekK.: Statystyczny opis rozmieszczenia ziarn w polikryształach 6 282

Ryzińska G., Nowotyńska /., Śliwa R.. Niejednorodność plastycznego odkształcenia warstwowych materiałów złożonych l 17
w próbie ściskania

Satemus M., BotorJ.: Metody usuwania zanieczyszczeń z ciekłego aluminium i jego stopów 166
Schweitzer K. H., Pasierb A.: Nowe rozwiązania rur obustronnie żebrowanych z wirowym przepływem medium 10-11 521
wewnątrz rury

Sendal J., Ciura L, Malec W., Mar- Modernizacj a technologii produkcj i miedzianych rur instalacyjnych. Wybrane aspe- 10-11 487
chewka Ł, Osika J., Perlega R., kty badawcze
Jarosiński W., Łatka J.:

Sendal J., Ciura L., Malec W., Mar- Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
chewka Ł., Osika J., Perlega R., w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
Krywult M., Kałuża E., Jarosiński
W., Łatka J.:

Sendal J., Osika J., Perlega R., Optymalizacja procesu pielgrzymowania na zimno rur z miedzi i jej stopów 10-11 500
Jarosiński W., PietrzakA.:

Sędzimir J.: Hydrometalurgia 8 386

SibielakM., N owak S., Rączka W., Wytwarzanie rur ze szwem metodą laserowego spawania. Opis przedsięwzięcia 10-11 563
Żaba K., Lis A., Starzykowski S.:

Sibielak M., N owak S., Knych T., Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa zarządzania syste- 10-11 572
Sury A., Świątek B., MaciolA., mem produkcyjnym
Żaba K., Lis A.:
Sierpiński Z., Nowak S., Knych T., Projektowanie i wdrażanie procesów wytwarzania rur z powłoką Al-Si, przeznaczo- 10-11 545
Żaba K., Starzykowski S.: nych na elementy układów wydechowych

Sitek M., Stachowicz F.: Wpływ geometrii stempla na stopień wywinięcia obrzeża otworu 2 60

Siwieć G., BotorJ.: Zwilżalność w układzie ciekły stop-stały tlenek metalu 4 172

Siwkiewicz Z., Kulesza T.: Zastosowanie energii fali ultradźwiękowej do nieniszczących badań strukturalnych 10-11 587
spieków

SmyrakB., Knych T., Mamala A.: Przewodowe stopy na bazie aluminium 6 292

Smyrak B., Knych T., Mamala A.: Odporne cieplnie niskozwisowe przewody elektroenergetyczne wysokiego napięcia 7 344

Smyrak B., Knych T., Mamala A., Wpływ czasu starzenia naturalnego walcówki ze stopu AlMgSi (seria 6000) na jej 8 400
TarasekA.: własności mechaniczne oraz podatność do procesu ciągnienia

10
SmyrakB., Knych T., MamalaA., Badania wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki z przewodowego stopu 456
Taras ek A.: AlMgSi (seria 6xxx) na elektryczno-mechaniczne własności drutu osiągane w pro-
cesie końcowej obróbki cieplnej

SobierajskiS., Chatner R., Śmieszek Odzysk ołowiu z odpadów hutniczych metodą pirometalurgiczną 436
Z., Kurek Z., PrajsnarR., Czernecki
J., OrskiJ., SnieżewskiM.:
Sobota J., Rodak K., Pawlicki J.: Charakterystyka strukturalna metali odkształcanych w warunkach ściskania oscyla- 4 184
cyjnego

Sobota J.: Wydobycie i zastosowanie platyny w 2002 roku 6 301

Sobota J., Dąbkówski R., Szczap J., Hydrotransport koncentratu miedziowego w Legnicko-Głogowskim Okręgu Mię- 12 609
Boczarski S.: dziowym

Spyra M., Liberski P., Lejkowski J., Wpływ dodatków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną 7 330
Kania H., Podolski P.: blach cynkowych

Stachowicz F., Sitek M.: Wpływ geometrii stempla na stopień wywinięcia obrzeża otworu 60
Stalony-Dobrzański F.: Obrót informacjąjako źródło zysku 27
Stanković D., Avramović L.: Otrzymywanie selenu ze szlamu anodowego 12 613
Starzykowski S., Nowak S., Knych Projektowanie i wdrażanie procesów wytwarzania rur z powłoką Al-Si, przeznaczo- 10-11 545
T., Żaba K., Sierpiński Z.: nych na elementy układów wydechowych
Starzykowski S., Nowak S., Żaba K., Badania powłoki Al-Si na rurach przeznaczonych na układy wydechowe 10-11 551
Kac S., Maz.ur R.:
Starzykowski S., Nowak S., Mamala Ewolucja własności w linii technologicznej formowania, zgrzewania oraz kalibro- 10-11 556
A., Rąkas A., Żaba K., Tumidaje- wania rur
wicz M- •'
Starzykowski S., Nowak S., Rączka Wytwarzanie rur ze szwem metodą laserowego spawania. Opis przedsięwzięcia 10-11 563
W., SibielakM., Żaba K., Lis A.:
StasiakR.: Krótka synteza o działalności Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych w 2003 r. 216
Stasiak R. : Polski Przemysł Metali Nieżelaznych w pierwszych miesiącach 2004 r. 412
StasiakR.: Synteza wyników ekonomicznych Przemysłu Metali Nieżelaznych za I półrocze 455
2004 r.

Stefańska-Kadziela M., BatorA., Wpływ obróbki cieplno-plastycznej na właściwości mechaniczne stali TRIP 65
Maj ta J.:

Stobrawa J., Śmieszek Z., WochM., Wybrane materiały na osnowie miedzi o szczególnych własnościach 220
RdzawskiZ.:

Stobrawa J., Rdzawski Z.: Szansę dla rozwoju przetwórstwa srebra i jego stopów 12 633
Sutowski M.: Badania dylatometryczne procesu spiekania konstrukcyjnych stali manganowych 6 296
Sułowski M.: Warunki wytwarzania spiekanych konstrukcyjnych stali manganowych. Cz. I. Za- 12 627
gadnienia teoretyczne dotyczące produkcji spiekanych stali manganowych
Sury A., Nowak S., Knych T., Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa zarządzania, syste- 10-11 572
Świątek B., MaciolA., Sibielak M., mem produkcyjnym
Żaba K., Lis A.:

Szczap J., Sobota J., Dąbkówski R.,
Boczarski S.:
Szczepanik S., Wiśniewski B.:
Szczepanik S., Wiśniewski B.,
Wójtowicz T. :
Szczerba M., Tokarski T., P erek M..
Szczurek Z.:
Szczurek Z.:
Hydrotransport koncentratu miedziowego w Legnicko-Głogowskim Okręgu Mie- 12 609
dziowym
Wpływ dogniatania na zimno na własności spieku żelaza 2 78
Struktura i wybrane własności spiekanej stali niskostopowej o zawartości 0,25 % C 9 462
poddanej obróbce cieplno-plastycznej
Wpływ transformacji bliźniaczej na własności mechaniczne umocnionych mono- 14
kryształów Cu-8%at.Al
Rozwiązania dotyczące przemysłu metali nieżelaznych zgłoszone do opatentowania 42
w Urzędzie Patentowym RP
Rozwiązania dotyczące przemysłu metali nieżelaznych zgłoszone do opatentowania 97
w Urzędzie Patentowym RP

11
Szkliniarz W., Juszczyk B., Wpływ zawartości aluminium i prędkości chłodzenia na strukturę i właściwości 4 196
Mikuszewski T.: stopów na osnowie fazy międzymetalicznej TiAl

Szponder W., Falkowska M., Wytwarzanie ceramicznych elementów kordierytowych 3 135

Falkowski U.:

SzydlowskaE., ChamerR., OrskiJ., Technologia wytwarzania tlenku miedziowego z odpadowej zgorzeliny miedzianej 9 445
Kurek Z., Bratek S., Snieżewski M.:

Śliwa R., Miszuris G., Miszuris W.: Asymptotyczne wzory obliczenia nacisków jednostkowych w ciągnieniu oraz wy- l 7
ciskaniu materiałów mono- i bimetalicznych z zastosowaniem matrycy stożkowej
Śliwa R., Ryzińska G., Nowotyńska L: Niejednorodność plastycznego odkształcenia warstwowych materiałów złożonych l 17
w próbie ściskania

Śliwa R., PawłowskaB.: Wpływ udziału objętościowego oraz sposobu aranżacji składników kompozytu na 3 121
wielkość siły w próbie ściskania

Śliwa R., KluczowskiR., PądzichZ.: Wpływ wybranych technik wytwarzania na efekt dyspersji fazy metalicznej w nano- 8 393
kompozytach na osnowie tetragonalnych polikryształów tlenku cyrkonu
Śliwa R., KluczowskiR., PądzichZ.: Wpływ cech metalicznych wtrąceń w nanokompozytach na osnowie TZP na ich 9 451
właściwości mechaniczne

Śmieszek Z., Woch M., Stobrawa J., Wybrane materiały na osnowie miedzi o szczególnych własnościach 5 220
Rdzawski Z. :
Śmieszek Z., ChamerR., Kurek Z., Odzysk ołowiu z odpadów hutniczych metodą pirometalurgiczną 9 436
PajsiiarR., CzemeckiJ., Sobieraj-
ski S., Orski J., Snieżewski M.:

Śmieszek Z., Chamer R., Chmielarz Odzysk renu z kwasów odpadowych 9 441
A., Anyszkiewicz K., Benke G., Li-
twinionek K., KalinowskiR.:

Snieżewski M., ChamerR., Odzysk ołowiu z odpadów hutniczych metodą pirometalurgiczną 9 436
Śmieszek Z., Kurek Z., PrajsnarR.,
CzemeckiJ., SobierajskiS., OrskiJ.:
Snieżewski M., ChamerR., OrskiJ., Technologia wytwarzania tlenku miedziowego z odpadowej zgorzeliny miedzianej 9 445
Kurę k Z., B ratek S., SzydlowskaE.:

Świątek B., Nowak S., Knych T., Su- Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa zarządzania syste- 10-11 572
ry A., MaciolA., SibielakM., Żaba mem produkcyjnym
K., Lis A.:
Świątkówski K., HatalakR.: Ciągnienie rur mosiężnych na trzpieniu stożkowo-cylindrycznym zamocowanym 10-11 505

ŚwićJ.: Modelowanie procesu kucia wybranej odkuwki pod kątem parametrów termo- 5 237
mechanicznych narzędzi

TarasekA., Knych T., Mamala A., Wpływ czasu starzenia naturalnego walcówki ze stopu AlMgSi (seria 6000) na jej 8 400
Smyrak B.: własności mechaniczne oraz podatność do procesu ciągnienia

TarasekA., Knych T., Mamala A., Badania wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki z przewodowego stopu 9 456
Smyrak B.: AlMgSi (seria 6xxx) na elektryczno-mechaniczne własności drutu osiągane w pro-
. cesie końcowej obróbki cieplnej

Thomas P., ChalupczakJ.: Badania doświadczalne wyciskania złożonego wyprasek z aluminium 10-11 540
Tokarski T., Szczerba M., PerekM.: Wpływ transformacji bliźniaczej na własności mechaniczne umocnionych mono- l 14
kryształów Cu-8%at.Al

Tumidajewicz M., Nowak S., Ewolucja własności w linii technologicznej formowania, zgrzewania oraz kalibro- 10-11 556
Mamala A., Rękas A., Żaba K., wania rur
Starzy'kowski S.:

12
Turczyn S., RuteckiP.. Wpływ magnezu na własności mechaniczne taśm walcowanych na zimno ze stopu 12 616
aluminium 5251

WiencekK.,RyśJ.:
Wiśniewski B., Szczepanik S.:
Wiśniewski B., Szczepanik S.,
Wójtowicz T.:
W
Statystyczny opis rozmieszczenia ziarn w polikryształach 6 282
Wpływ dogniatania na zimno na własności spieku żelaza 2 78
Struktura i wybrane własności spiekanej stali niskostopowej o zawartości 0,25 % C 9 462
poddanej obróbce cieplno-plastycznej

Władyka J.: Wykorzystanie niklu z odpadowego katalizatora procesu utwardzania tłuszczów 5 230
WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 1 32
WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 2 82
WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 3 139
WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 4 206
Woch M., Śmieszek Z., Stobrawa J., Wybrane materiały na osnowie miedzi o szczególnych własnościach 5 220
Rdzawski Z. :

WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 5 253

WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 6 303
WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 7 361
WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 8 414
WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 9 468
WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 10-11 590
WochM.: Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych 12 637
WoźniakH., Żmudzki A., Pidvyso- Zastosowanie analizy odwrotnej do wyznaczania parametrów procesu tłoczenia 1 2
tskyy V., PietrzykM., PlewińsklA.: dających najmniejsze sprężynowanie powrotne

WoźnickiA., RichertJ.: Optymalna szybkość chłodzenia po homogenizacji wlewków AlMgSi przeznaczo- 242
nych do wyciskania w stanie T5

WyciślikA.: Sposób wzorcowania w płomieniowej metodzie absorpcji atomowej z wykorzysta- 189

niem jednego wzorca podstawowego na przykładzie stopu Ti-Al-V

ZasadzińskiJ., RichertJ., Libura W.: Kontrolowanie warunków cieplnych w procesie wyciskania kształtowników ze sto- 2 74
pów AlMgSi

ZasadzińskiJ., RichertJ., Libura W.: Prognozowanie parametrów siłowych wyciskania na gorąco aluminium i jego stopów 131
ZasadzińskiJ.: XIII Konferencja Naukowo-Techniczna „Technologie produkcji rur w przemyśle 10-11 486
metali nieżelaznych"

Ziomek E., BurzyńskaL., Gumo- Odzysk miedzi ze stopu Cu-Co-Fe. Cz. II. Odzysk miedzi z roztworu po ługowaniu 2 69
wska W., Rudnik E.: amoniakalnym

Żaba K., Pasierb A.
Żaba K., Pasierb A..
Żaba K., Nowak S., Knych T., Sier-
pińskiZ., Starzykowski S.:
Wpływ parametrów procesu na stan i własności warstwy wierzchniej rur ze stali 6 287
chromowo-niklowej ciągnionych na korku swobodnym. Część I
Analizaparametrówprocesuciągnieniarurnakorkuswobodnymzestali 1H18N10T 10-11 514
pod kątem stanu i własności otrzymanych wyrobów
Projektowanie i wdrażanie procesów wytwarzania rur z powłoką Al-Si, przeznaczo- 10-11 545
nych na elementy układów wydechowych

Żaba K., Nowak S., Kac S., Starzy- Badania powłoki Al-Si na rurach przeznaczonych na układy wydechowe 10-11 551
kowski S., Mazur R.:

13
Żaba K.., Nowak S., Mamala A., Rę- Ewolucja własności w linii technologicznej formowania, zgrzewania oraz kalibro- 10-11 556
kasA., TumidajewiczM., Starzyko- waniarur
wski S.:
Żaba K., Nowak S., Rączka W., Si- Wytwarzanie rur ze szwem metodą laserowego spawania. Opis przedsięwzięcia 10-11 563
bielakM., Lis A., Starzykowski S.:

Żaba K., Nowak S., Bronicki M., Analiza przyczyn perforacji rur ze stopu Al z lutowniczą powloką Al-Si 10-11 568
Kac S.:

Żaba K., Nowak S., Knych T., Sury Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa zarządzania syste- 10-11 572
A., Świątek B., MaciolA., Sibielak mem produkcyjnym
M., Lis A.:

ŻmudzkiA., Pidvysotskyy V., Pię- Zastosowanie analizy odwrotnej do wyznaczania parametrów procesu tłoczenia l 2
trzy k M., WoźniakH., PlewińskiA.: dających najmniejsze sprężynowanie powrotne

DZIAŁOWY SPIS TREŚCI

ARTYKUŁY WSTĘPNE, OKOLICZNOŚCIOWE, RÓŻNE

Nr S.
Janeczek R.: Historia restrukturyzacji Walcowni Metali w Łabędach oraz jej stan aktualny i per- 8 378
spektywy dalszego rozwoju

Libura W.: 40-lecie działalności naukowej i dydaktycznej Profesorów Antoniego Pasierba i Ka- 10-11 482
zimierza Świątkowskiego

Misiotek Z.: Wywiad z Dziekanem Wydziału Inżynierii Materiałowej i Metalurgii Politechniki 4 156
Śląskiej dr. hab. inż. LESZKIEM BLACHA, prof. nzw. w Politechnice Śląskiej

Misiolek ż.: Wywiad z Prezesem Zakładów Metalurgicznych SILESIA Spółka Akcyjna BER- 5 265
NARDEM KUCZEM

Misiołek Z.: Wywiad z Dyrektorem Oddziału Instytutu Metali Nieżelaznych w Legnicy Doc. dr. 9 432
Ryszardem Chamerem

Misiotek ż.: Wywiad z Prezesem Huty Metali Nieżelaznych SZOPIENICE S.A. Zbigniewem 12 606
Przebindowskim

Muzykiewicz W.: Eurlng — Inżynier Europejski 7 342

Norwisz J.: Przeszłość i teraźniejszość Międzynarodowego Układu Jednostek SI 7 335

Nowak S., Knych T., Sury A., Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa zarządzania syste- 10-11 572
Świątek B., MaciolA., Sibielak M., mem produkcyjnym
Żaba K., Lis A.:
Paruch ż. : Grupa KĘTY. Kolejne wielkie inwestycje 7 341

Rączka E.: Profesor Zbigniew Misiołek m a 8 0 l a t 31 02

Stalony-Dobrzański F.: Obrót informacją jako źródło zysku l 27

Stasiak R. : Krótka synteza o działalności Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych w 2003 r. 4 216

StasiakR.: Polski Przemysł Metali Nieżelaznych w pierwszych miesiącach 2004 r. 8 412

Stasiak R.: Synteza wyników ekonomicznych Przemysłu Metali Nieżelaznych za I półrocze 2004 r. 9 455

żasadziński J.: XIII Konferencja Naukowo-Techniczna „Technologie produkcji rur w przemyśle 10-11 486
metali nieżelaznych"

GEOLOGIA ZŁÓŻ, SUROWCE MINERALNE, MIERNICTWO

Butra J., Dębkowski R., Kosiorowski Sposób wybierania złoża o małej miąższości w strefach ochronnych głównych 6 272
A., KosiorA.: wyrobisk korytarzowych kopalń rud miedzi

Ćwiklak D., Przondziono J.: Zastosowanie metody wektorowego pomiaru obrazu cyfrowego do pomiaru cech 4 192
geometrycznych płaszczonego drutu

14
Krzyżak R.: Przyczynek do mineralogii renu 8 398

Nowysz M.. Ocena warunków klimatycznych na podstawie znowelizowanych przepisów doty- 2 50

czących bezpieczeństwa i higieny pracy w podziemnych zakładach górniczych

Sobota J., Dębkowski R., Szczap J., Hydrotransport koncentratu miedziowego w Legnicko-Głogowskim Okręgu Mię- 12 609
BoczarskiS.: dziowym

HUTNICTWO METALI
AvramovićL., StankovićD.: Otrzymywanie selenu ze szlamu anodowego 12 613

Burzyńska L., Gumowska W., Odzysk miedzi ze stopu Cu-Co-Fe. Cz. II. Odzysk miedzi z roztworu po ługowaniu 2 69
Rudnik E., Ziomek E.: amoniakalnym

Burzyńska L., Gumowska W., Ługowanie kobaltu z odpadowych surowców kobaltonośnych 225
Rudnik E.:

ChamerR., Śmieszek Z., Kurek Z., Odzysk ołowiu z odpadów hutniczych metodą pirometalurgiczną 436
PrajsnarR., CzerneckiJ., Sobieraj-
skiS., OrskiJ., Snieżewski M.:
Chanie r R., Kalinowski R., Anysz- Zagospodarowanie cynkonośnych odpadów przemysłowych w procesie wytwarza- 439
kiewicz K., Benke G., Kuleba B.: nią soli cynku

ChamerR., Śmieszek Z., Chmielarz Odzysk renu z kwasów odpadowych 441

A., Anyszkiewicz K., Benke G.,
Litwinionek K., Kalinowski R.:
ChamerR., OrskiJ., Kurek Z., Bra- Technologia wytwarzania tlenku miedziowego z odpadowej zgorzeliny miedzianej 445
tek S., ŚnieżewskiM., Szydlowska E.:

Czumaczenko E. N., Kukuryk B.: Modelowanie procesu kucia matrycowego pierścieni łożyskowych na prasach 5 233

FornalczykA., Blacha L: Badania szybkości usuwania bizmutu z ciekłych stopów Cu-Bi w warunkach obni- 3 105
żonego ciśnienia

FornalczykA., Blacha L.: Wpływ tlenu rozpuszczonego w ciekłej miedzi na proces eliminacji z niej bizmutu 8 388

Karwan T., Gierek A., BzymekJ., Efektywność odmiedziowania żużla z produkcji miedzi blister w piecu zawiesino- 4 178
Rójek J.: wym

KozlowskiJ., Czyżyk H.: Odzysk materiałów z odpadów sprzętu elektrycznego i elektronicznego z uwzględ- 10-11 580
nieniem metali szlachetnych

Malinowska K.: Eliminacja jonów chlorkowych z roztworu siarczanu cynku 2 56

Oliferuk W., Raniecki B.: Energia zmagazynowana jako addytywny człon w wyrażeniu na potencjał termody- 3 110
namiczny
OnopiakK., BotorJ.: Napięcia powierzchniowe i międzyfazowe w układzie Al(c) — A12O3(S)— Ar(g) 2 53
PacholewskaM., BotorJ.. Rozwój przemysłowych technologii bioługowania rud i koncentratów metali 4 159
SaternusM., BotorJ.: Metody usuwania zanieczyszczeń z ciekłego aluminium i jego stopów 4 166
Sejdzimir J.: Hydrometalurgia 8 386
Siwieć G., BotorJ.: Zwilżalność w układzie ciekły stop-stały tlenek metalu 4 172
Władyka J.: Wykorzystanie niklu z odpadowego katalizatora procesu utwardzania tłuszczów 5 230

PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
DybiecH.: Aluminium — materiał przyszłości 12 62!

Knych T., Mamala A., Smyrak B.: Przewodowe stopy na bazie aluminium 6 292

Knych T., Mamala A., Smyrak B.: Odporne cieplnie niskozwisowe przewody elektroenergetyczne wysokiego napięcia 344

Knych T., Mamala A., Smyrak B., Wpływ czasu starzenia naturalnego walcówki ze stopu AlMgSi (seria 6000) na jej 400
TarasekA.: własności mechaniczne oraz podatność do procesu ciągnienia

Knych T., Mamala A., Smyrak B., Badania wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki z przewodowego stopu 456
TarasekA.: AlMgSi (seria 6xxx) na elektryczno-mechaniczne własności drutu osiągane w pro-
cesie końcowej obróbki cieplnej

15
RichertJ., Libura W., Zasadz.ińskiJ.: Kontrolowanie warunków cieplnych w procesie wyciskania kształtowników ze sto- 74
pów AlMgSi

Szczerba M., Tokarski T., PerekM.: Wpływ transformacji bliźniaczej na własności mechaniczne umocnionych mono- 14
kryształów Cu-8%at. Al

Szkliniarz W., Mikuszewski T., Jusz- Wpływ zawartości aluminium i prędkości chłodzenia na strukturę i właściwości 196
czyk B.: stopów na osnowie fazy międzymetalicznej TiAl

Śmieszek Z., Woch M., Stobrawa J., Wybrane materiały na osnowie miedzi o szczególnych własnościach 220
Rdzawskl Z.:

WoźnickiA., RichertJ.: Optymalna szybkość chłodzenia po homogenizacji wlewków AlMgSi przeznaczo- 242
nych do wyciskania w stanie T5

ZasadzińskiJ., RichertJ., Libura W.: Prognozowanie parametrów siłowych wyciskania na gorąco aluminium i jego sto- 131
pów

METALURGIA PROSZKÓW

Falkowska M., Falkowski H., Wytwarzanie ceramicznych elementów kordierytowych 135

Szponder W.:

JamrozekJ., Konstanty J., Przybylo- Azotowanie kobaltu i jego stopów 29

wicz K.:

Karwan-Baczewska J., Rosso M.: Wpływ obróbki cieplno-chemicznej na własności spiekanych części konstrukcyj- 247
nych produkowanych na bazie proszków żelaza, molibdenu, węgla i boru

Krzyżak R.: Tiotellurki i tellurki srebra oraz miedzi ze złoża Hovin (Telemark, Norwegia) 280

Leżański J.: Wpływ CaF2 na strukturę i własności kompozytów na osnowie stali szybkotnącej 202

Leżański J.: Struktura i własności spieków z mieszanek proszków żelaza, stali szybkotnącej 350
i grafitu

Leżański J.: Stopień wypełnienia kapilar podczas infiltracji samorzutnej w atmosferze gazowej 8 407

Siwkiewicz Z., Kulesza T.: Zastosowanie energii fali ultradźwiękowej do nieniszczących badań strukturalnych 10-11 587
spieków

Sulowski M.: Badania dylatometryczne procesu spiekania konstrukcyjnych stali manganowych 6 296

Sulowski M. : Warunki wytwarzania spiekanych konstrukcyjnych stali manganowych. Cz. I. Za- 12 627
gadnienia teoretyczne dotyczące produkcji spiekanych stali manganowych

Szczepanik S., Wiśniewski B.: Wpływ dogniatania na zimno na własności spieku żelaza 2 78

SzczepanikS., Wiśniewski B., Struktura i wybrane własności spiekanej stali niskostopowej o zawartości 0,25 % C 9 462
Wójtowicz T. : poddanej obróbce cieplno-plastycznej

Żaba K., Pasierb A.: Wpływ parametrów procesu na stan i własności warstwy wierzchniej rur ze stali 6 287
chromowo-niklowej ciągnionych na korku swobodnym. Część I

PRZETWÓRSTWO METALI NIEŻELAZNYCH

BatorA., Majta J., Stefańska-Ką- Wpływ obróbki cieplno-plastycznej na właściwości mechaniczne stali TRIP 65
dzielą M.:

ChatupczakJ., Milek T.: Rozkłady naprężeń uplastyczniających w czwómikach rozpęczanych hydromecha- 10-11 529
nicznie z miedzi oraz badanie siły w procesie

ChałupczakJ., Miłe k T.: Analiza numeryczna odkształceń zastępczych w czwórnikach rozpęczonych hy- 10-11 534
dtromechanicznie z miedzi
Ciura L., Malec W., MarchewkaŁ., Modernizacjatechnologiiprodukcjimiedzianychrurinstalacyjnych. Wybraneaspe- 10-11 487
Osika J., Sendal J., Perlega R., kty badawcze
Jarosiński W., Łatka J.:

Ciura L., Malec W., Marchewka Ł, Próby badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu 10-11 494
Osika J., Sendal J., Perlega R., Kry- w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
wult M., Kałuża E., Jarosiński W.,
Łatka J. :

16
Górecki W., Krochmal W., Wpływ parametrów swobodnego ciągnienia grubościennych rur miedzianych na 10-11 508
Krochmal K. : zachowanie się metali w kotlinie odkształcenia

Grosman F., Przondziono J.: Wyznaczanie naprężeń rzeczywistych w próbie rozciągania cienkich drutów mię- 9 447
dzianych

HatalakR., SwiątkowskiK.: Ciągnienie rur mosiężnych na trzpieniu stożkowo-cylindrycznym zamocowanym 10-11 505

Kluczowski R., Śliwa R., Pądzich Z.: Wpływ wybranych technik wytwarzania na efekt dyspersji fazy metalicznej w nano- 8 393
kompozytach na osnowie tetragonalnych polikryształów tlenku cyrkonu

Kluczowski R., Śliwa R., Pędzich Z.: Wpływ cech metalicznych wtrąceń w nanokompozytach na osnowie TZP na ich 9 451
właściwości mechaniczne

Kordzikowski P., Janus-Michalska Analiza wpływu wytrzymałości prętów sześciennej struktury komórkowej na roz- 3 114
M., PęcherskiR.: kład granicznych energii

KutS.: Sposób wykrawania ze wstępnym wygięciem półwyrobu 3 127

Liberski P., Lejkowski J., Spyra M., Wpływ dodatków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną 7 330
Kania H., Podolski P.: blach cynkowych
Miszuris G., Miszuris W., Śliwa R.: Asymptotyczne wzory obliczenia nacisków jednostkowych w ciągnieniu oraz wy- l 7
ciskaniu materiałów mono- i bimetalicznych z zastosowaniem matrycy stożkowej

Mucha J. : Wpływ wybranych parametrów na wykrawalność blachy EP 530-50A l 23

Muzykiewicz W., Rąkas A.: Analiza numeryczna odkształceń materi ału i sił w procesie wyciskania przeciwbież- 10-11 542
nego cienkościennych elementów rurowych

N owak S., Mroczkowski M.: Ocena możliwości zmniejszenia różnościennych rur w procesach ciągnienia 10-11 517

Nowak S., Knych T., Żaba K., Projektowanie i wdrażanie procesów wytwarzania rur z powłoką Al-Si, przeznaczo- 10-11 545
Sierpiński Z., Starzykowski S.: nych na elementy układów wydechowych

Nowak S., Kac S., Żaba K., Badania powłoki Ał-Si na rurach przeznaczonych na układy wydechowe 10-11 551
Starzykowski S., Mazur R.:

Nowak S., MamalaA., Rękas A., Ewolucja własności w linii technologicznej formowania, zgrzewania oraz kalibro- 10-11 556
Żaba K., Tumidajewicz M., wania rur
Starzykowski S.:
Nowak S., Rączka W., SibielakM., Wytwarzanie rur ze szwem metodą laserowego spawania. Opis przedsięwzięcia 10-11 563
Żaba K., Lis A., Starzykowski S.:
Nowak S., Żaba K., Bronicki M., Analiza przyczyn perforacji rur ze stopu Al z lutowniczą powłoką Al-Si 10-11 568
Kac S.:

Osika J., Sendal J., Perlega R., Optymalizacja procesu pielgrzymowania na zimno rur z miedzi i jej stopów 10-11 500
Jarosiński W., PietrzakA.:

Pasierb A., Schweitzer K. H.: Nowe rozwiązania rur obustronnie żebrowanych z wirowym przepływem medium 10-11 521
wewnątrz rury

Pasierb L. : Badania przepływowe w rurach dwustronnie żebrowanych 10-11 525

Pawłowska B., Śliwa R.: Wpływ udziału objętościowego oraz sposobu aranżacji składników kompozytu na 3 121
wielkość siły w próbie ściskania

Piątkowski J. : Modyfikacja silurranu AK9 dodatkami złożonymi 4 181

Podsiadło K., Mazur A., Malec W., Symulacja komputerowa krzepnięcia stopów miedzi w krystahzatorze ciągłego, 8 380
CwolekB.: poziomego odlewu taśm o przekroju 16 x 408 mm

Rodak K., Sobota J., PawlickiJ.: Charakterystyka strukturalna metali odkształcanych w warunkach ściskania oscyla- 4 184
cyjnego
Rutecki P., Turczyn S.: Wpływ magnezu na własności mechaniczne taśm walcowanych na zimno ze stopu 12 616
aluminium 5251

Ryś J., WiencekK.: Statystyczny opis rozmieszczenia ziarn w polikryształach 6 282

Ryzińska G., Nowotyńska l, Śliwa R.: Niejednorodność plastycznego odkształcenia warstwowych materiałów złożonych l 17
w próbie ściskania

Sitek M., Stachowicz F.: Wpływ geometrii stempla na stopień wywinięcia obrzeża otworu 2 60
Swić J.: Modelowanie procesu kucia wybranej odkuwki pod kątem parametrów termo- 5 237
mechanicznych narzędzi

17
ThomasP., ChałupczakJ.: Badania doświadczalne wyciskania złożonego wyprasek z aluminium 10-11 540

WyciślikA.: Sposób wzorcowania w płomieniowej metodzie absorpcji atomowej z wykorzysta- 4 189

niem jednego wzorca podstawowego na przykładzie stopu Ti-Al-V

Żaba K., Pasierb A.: Analizaparametrówprocesuciągnieniarurnakorkuswobodnymzestali 1H18N10T 10-11 514

pod kątem stanu i własności otrzymanych wyrobów

ŻmudzkiA., Pidvysotskyy V., Zastosowanie analizy odwrotnej do wyznaczania parametrów procesu tłoczenia l 2
PietrzykM., WoźniakH., Plewiń- dających najmniejsze sprężynowanie powrotne
skiA.:

METALE SZLACHETNE
Gluchowski W., Rdzawski Z.: Przegląd cen metali szlachetnych 7 355
Sobota J.: Wydobycie i zastosowanie platyny w 2002 roku 6 301

Stobrawa J., Rdzawski Z.: Szansę dla rozwoju przetwórstwa srebra i jego stopów 12 633

OCHRONA ŚRODOWISKA
BratekŁ, ChmielarzA., Kamiński K.: Badania sorbentów do usuwania fluorowodoru z gazów przemysłowych 7 326

PATENTY

Szczurek Z.: Rozwiązania dotyczące przemysłu metali nieżelaznych zgłoszone do opatentowania l 42

w Urzędzie Patentowym RP

Szczurek Z.: Rozwiązania dotyczące przemysłu metali nieżelaznych zgłoszone do opatentowania 2 97

w Urzędzie Patentowym RP

BIULETYN INSTYTUTU METALI NIEŻELAZNYCH

WochM.: nr l, s. 32; nr 2, s. 82; nr 3, s. 139; nr 4, s. 206; nr 5, s. 253; nr 6, s. 303; nr 7, s. 361; nr 8, s. 414; nr 9, s. 468; nr 10-11, s. 590;
nr 12, s. 637

BIULETYN CUPRUM
Światowy rynek metali nieżelaznych
Butra J.: nr l, s. 37; nr 2, s. 92; nr 3, s. 146; nr 4, s. 221; nr 5, s. 260; nr 6, s. 311; nr 7, s. 367; nr 8, s. 422; nr 9, s. 476; nr 10-11, s. 597;
nr 12, s. 645

NORMALIZACJA
Nr l, s. 45; nr 2, s. 99; nr 3, s. 151; nr 4, s. 218; nr 5, s. 241; s. 6, nr 318; nr 7, s. 354; nr 8, s. 421, nr 10-11, s. 601; nr 12, s. 648

PRACE DOKTORSKIE I HABILITACYJNE

Nr l, s. 46; nr 5, s. 267; nr 6, s. 316; nr 7, s. 372; nr 12, s. 649

KRONIKA
Nr l, s. 3 (okł.), nr 2, s. 99; nr 3, s. 151; nr 5, s. 268; nr 6, s. 319; nr 7, s. 374; nr 8, s. 427; nr 9, s. 3 (okł.); nr 10-11, s. 602; nr 12, s. 652

RECENZJE
Nr 5, s. 269; s. 12, s. 652

18
 Zakład Kolportażu
ul. Bartycka 20
00-950 Warszawa
skr. poczt. 1004
tel. (0-22) 840 30 86
tel./fax (0-22) 840 59 49
tel./fax (0-22) 840 35 89

elektronika,
elektrotechnika, hutnictwo, przemysł czasopisma tematyka
telekomunikacja górnictwo spożywczy budownictwo wielobranżowe ogólnotechniczna

przemysł lekki

";• ;<• •

Skóra

Prenumeratę
W prenumeracie ciągłej
• wygodniej i taniej o 10% l
HUTA METALI NIEŻELAZNYCH „SZOPIENICE" S.A,
KATOWICE, ul. Lwowska 23
Dział Sprzedaży: Impen-IWliedź Sp. z o.o,
tel. +4832 759 16 30, fax +4832 759 36 66
e-mail: kozak__k@hutas2opienice,com,pl
www, hutaszopienice.com.pl
oferujemy:
we offer:

STRłPS

RURKI CIENKOŚCIENNE

. --

• ••••: i
•-•'iO
• round w*W*d
••
:;.••".:;. .:;•.•: 1,3-12,0

;:

t do 0,6
MOSIĄDZ PŁASłCifc'
15 do §.6
fiit
L