You are on page 1of 182

Sztuczne zoto

Klaus Hoffmann

Spis treci
Rozdzia pierwszy Zudne zoto alchemii ................................................................................................. 4 Skarb o wartoci 17 milionw ............................................................................................................. 4 Niezwyke dowiadczenia .................................................................................................................... 9 Transmutacja, sztuczki alchemikw i sawetny kamie filozoficzny ................................................. 12 Zagadka zotego medalionu .............................................................................................................. 14 Zrobiem zoto! .................................................................................................................................. 17 Midzynarodowi hochsztaplerzy ....................................................................................................... 19 Zoto z cieplarni ................................................................................................................................. 21 Rozdzia drugi Pasjonujce odkrycia w dziedzinie chemii ..................................................................... 23 Pierwiastki - podstawowe cegieki wiata materialnego .................................................................. 23 Sceptyczni chemicy............................................................................................................................ 25 Ukad pierwiastkw chemicznych ..................................................................................................... 27 Zaczynaj si wielkie poszukiwania ................................................................................................... 30 Jasna pomaraczowa linia ................................................................................................................. 32 Gdzie umieci gazy szlachetne? ....................................................................................................... 34 Chemia okultystyczne........................................................................................................................ 35 Kolejny nowy pierwiastek - argentaurum ......................................................................................... 37 10 000 dolarw dla tego, kto znajdzie bd ...................................................................................... 40 Rozdzia trzeci Rewolucja w naukach przyrodniczych ........................................................................... 42 Niewidzialne promienie..................................................................................................................... 42 miae teorie ..................................................................................................................................... 45 Cudowna substancja rad ................................................................................................................... 46 Czy nowoczesna alchemia? ............................................................................................................... 48 Tor X i tpota ..................................................................................................................................... 50 Pierwiastek, ktry nie jest pierwiastkiem ......................................................................................... 52 Dawno oczekiwany triumf ................................................................................................................. 55 Badacze atomw czy alchemicy? ...................................................................................................... 58 Rozdzia czwarty Nowoczeni twrcy zota - uczeni czy szarlatani? ..................................................... 61

Uskrzydlajce odkrycia ...................................................................................................................... 61 Gdy atomy rozpadaj si na kawaki... .............................................................................................. 63 Marzenia alchemikw staj si rzeczywistoci ................................................................................ 65 Spacery po oowianych dachach ....................................................................................................... 68 Szlakiem tajnej misji .......................................................................................................................... 71 Cudowna lampa Adolfa Miethego ..................................................................................................... 74 Zagraniczna konkurencja ................................................................................................................... 78 Zaskakujce rozwizanie ................................................................................................................... 80 Patenty dla twrcw zota................................................................................................................. 85 Wtpliwe zwycistwo .................................................................................................................... 88 180 pierwiastkw chemicznych ........................................................................................................ 90 Tausend daje dowd swej sztuki ....................................................................................................... 93 Rozdzia pity Fantastyczne energie ..................................................................................................... 97 Ostatnie brakujce pierwiastki .......................................................................................................... 97 Zmcona rado odkrywcw ............................................................................................................. 99 Pocisk bez adunku .......................................................................................................................... 100 Sztuczna promieniotwrczo ......................................................................................................... 103 Spr o pierwiastek nr 93 ................................................................................................................. 104 Tamowa produkcja nowych pierwiastkw ................................................................................. 107 Wszystko nieprawda! ...................................................................................................................... 110 Sztuczne pierwiastki ........................................................................................................................ 111 Neptun ............................................................................................................................................. 114 Dwa atomowe pociski armatnie ...................................................................................................... 115 Rozdzia szsty Pierwiastki stworzone przez czowieka ...................................................................... 120 Program produkcji bomby atomowej ............................................................................................. 120 Pluton - pierwszy sztuczny pierwiastek, ktry ujrzao ludzkie oko ................................................. 122 Pieko i Szalestwo ................................................................................................................... 125 Zoto wyprodukowane w reaktorze atomowym ............................................................................. 128 Tajemnica zotego medalionu ......................................................................................................... 135 Zoto promieniotwrcze - cenniejsze ni zwyke............................................................................. 138 Rozdzia sidmy Badania i odpowiedzialno - dzi i w przyszoci..................................................... 140 Bomba atomowa jako argument polityczny ................................................................................... 140 Osignicia w Dubnej i w Berkeley .................................................................................................. 144 Samotna wyspa supercikich pierwiastkw .................................................................................. 147 Ciar atomowy 500. Gdzie le granice wiata materii? ............................................................ 151 Sztuczne pierwiastki w badaniu przestrzeni kosmicznej ................................................................. 156

Kaliforn. W poszukiwaniu rodkw odurzajcych i zota ................................................................ 160 Problemy produkcji transuranowcw ............................................................................................. 162 Reaktory powielajce, czarny rynek plutonu i amatorska produkcja bomb atomowych ............... 165 Prehistoria i przyszo uranu .......................................................................................................... 168 Soce na Ziemi................................................................................................................................ 170 W poszukiwaniu rde nieprzebranej energii ................................................................................ 173 rda fotografii................................................................................................................................... 181

Rozdzia pierwszy Zudne zoto alchemii


Skarb o wartoci 17 milionw
Zoto - aden metal w historii wiata nie pociga ludzi z tak magiczn si! Poyskliwy blask zota wznieca podanie, gna w daleki wiat wielu poszukiwaczy przygd i nierzadko stawa si przyczyn krwawych, zdobywczych wojen. Auri sacra fames - przeklte pragnienie zota! Tymi sowami pitnowali ju w staroytnoci rzymscy poeci nienasycon dz zota ludzkoci. U podstaw fascynacji zotem le jego niezwyke wasnoci: odporno chemiczna, duy ciar waciwy, a take atwo obrbki i przetwarzania na podane ozdoby i przedmioty kultu. Zoto od dawna byo symbolem niezmiennoci i trwaoci, krlem metali. Dugo przed nasz er uchodzio za miar wartoci i uniwersalny rodek wymienny i patniczy. Jego wydobywanie i posiadanie byo przywilejem nielicznych. Zoto stao si i jest do dzi synonimem bogactwa i potgi. Jako podstawa walut odgrywa zoto teraz, jak i przedtem, dominujc rol w wiatowej gospodarce kapitalistycznej. Zoto wystpuje w naturze jako jeden z nielicznych pierwiastkw w stanie czystym, w postaci rodzimej. Zwykle znajdowane bywa tylko w niewielkich ilociach, rozproszone w twardej skale. W tabeli czstoci wystpowania pierwiastkw chemicznych w skorupie ziemskiej zajmuje ono 77 miejsce. Ta rzadko wystpowania decyduje o jego wartoci jako nadzwyczaj cennego metalu szlachetnego. Wytwarzanie sztucznego zota w dowolnych ilociach to stare, cho niedorzeczne marzenie ludzkoci. Niemniej jednak problem ten zajmowa ludzi nieustannie, a do naszych czasw. Rzut oka w niedawn przeszo dowodzi tego w caej rozcigoci. Wrd zagadek przyrodoznawstwa nie ma od przeszo ptora tysica lat drugiego problemu, ktry stanowiby przedmiot docieka i sporw w takiej mierze, w jakiej staa si nim sztuka nazwana... alchemi. Profesor filozofii z Kassel, Karl Christoph Schmieder, piszc w 1832 r. te sowa we wstpie do swego obszernego dziea pt. Historia alchemii, nie mg ukry uczucia niejakiego podziwu, a nawet kornej bojani wobec tajemnic tej sztuki.

Swj materia faktograficzny zgromadzi z naukow dokadnoci. Chcia przedstawi dzieje rozwoju alchemii, czyli sztuki robienia zota. Przyj zasad cisego oddzielania legendy od rzeczywistoci oraz dokadnego odrniania wiadomego oszustwa od bezwiednego ulegania zudzeniom. Jednak pomimo swej wyranie zdeklarowanej postawy, zakadajcej uwolnienie alchemii od spowijajcej j redniowiecznej mistyki i dokonanie rzeczowej i krytycznej jej oceny, autor doszed do konkluzji (dzi uznalibymy j za zaskakujc), e istnieje substancja chemiczna, za pomoc ktrej mona przetwarza metale w zoto! I dalej: niezalenie od nagannych machinacji niezliczonych oszustw, mamy mnstwo dowodw na to, e z substancji nie zawierajcych zota mona dziki sztuce alchemicznej uzyska najprawdziwsze zoto. Do owych transmutacji (przemian) nieszlachetnych metali w zoto potrzeba jedynie tzw. Lapis Philosophorum, czyli kamienia filozoficznego, zwanego te wielkim eliksirem lub czerwon tynktur. Alchemicy zdobyli t cudown substancj i umieli j produkowa, niestety, jej receptura najprawdopodobniej zagina - twierdzi Schmieder.

Podstawowe dzieo z historii produkcji sztucznego zota, 1832

O kamieniu filozoficznym opowiadano te istne cuda: mg on obdarza swego posiadacza nie tylko poyskliwym zotem i przeogromnym bogactwem, lecz rwnie odkrywa mu tajemnic wiecznej modoci i dugiego ycia. Ta cudowna tynktura miaa by uniwersalnym lekiem na wszystkie choroby i radykalnym rodkiem przeciw staroci, eliksirem ycia. Byo rwnie moliwe dziki sztuce alchemicznej - wywodzi Schmieder - uzyskiwanie srebra z substancji nie zawierajcych tego metalu. Do tego celu mia suy kamie drugiego stopnia, may eliksir, biaa tynktura. Jednake, konkluduje Schmieder w swej ksice, prawdziwych adeptw sztuki alchemicznej byo niewielu. Oszuci, szalbierze, szarlatani zdyskredytowali ostatecznie prawdziw sztuk alchemii. Pobudk ich dziaa byo niskie pragnienie atwego wzbogacenia si. Chciwo panujcych ksit, krlw i cesarzy, ktrzy korzystajc ze swej wadzy podporzdkowywali sobie kunszt alchemikw, przyczynia si rwnie w pewnym stopniu do niesawy alchemii. Do grona mdrcw, ktrzy zdaniem Schmiedera cakowicie opanowali sztuk alchemiczn, poniewa weszli w posiadanie kamienia filozoficznego, mia nalee wiele podrujcy Raimundus Lullus z Hiszpanii. W pocztkach XIV w. udao si krlowi Anglii, Edwardowi, zapewni sobie usugi tego

legendarnego ma. Uwierzywszy w zamiar krla, e wyprawi si na czele swej floty przeciw niewiernym Turkom, Lullus zawar swoisty ukad z koron angielsk; alchemik zobowiza si wyprodukowa 60 000 funtw zota, ktre bdzie lepsze ni zoto z kopal. Za zoto to miano uzbroi okrty i opaci onierzy na wit wojn z niewiernymi.

Alchemik poszukujcy gorczkowo przepisu na produkcj sztucznego zota (rysunek Pietera Brueg hela z 1558 r.)

Raimundus Lullus. Angielski dwr krlewski obiecywa sobie zote gry po wykorzystaniu jego umiejtnoci

Edward jednake mia inne, potajemne plany. Gdy Lullus w krtkim czasie rzeczywicie wyprodukowa przyrzeczon ilo zota, krl kaza z niego wybi monety ze swoj podobizn i przewrotnym napisem: Edward - krl Anglii i Francji. Byy to monety o ciarze 2 dukatw, na ktrych przedstawione zostay okrty i wojownicy. Monety te odkryway prawdziwe zamiary angielskiego wadcy dcego do podboju Francji i panowania nad zjednoczonym krlestwem

angielsko-francuskim. Plan ten lea Edwardowi znacznie bardziej na sercu ni awanturnicza wyprawa krzyowa przeciw wyznawcom Mahometa.

Kuchnia alchemiczna. Tak wyobraa j sobie malarz David Teniers modszy (1610-1690)

Byoby najprociej woy t relacj o wyczynie alchemika Lullusa midzy bajki, tak jak zasuguj na to inne historie o robieniu zota, jednake dziwnym trafem wiele wybitych wtedy krlewskich monet z wizerunkiem okrtw i znakiem Raimunda spotka mona jeszcze dzisiaj w muzeach numizmatycznych. Monety te sporzdzone s ze zota wysokiej prby i jak wynika z licznych transakcji dokonanych nimi, wiele ich musiao by w obiegu. Jest to tym dziwniejsze, dowodz historycy, e Anglia nie prowadzia wtedy liczcego si handlu morskiego, nie posiadaa rwnie kopal zota, a dostawy miast hanzeatyckich opacaa zwykle cyn. Z jakich wic rde miaby czerpa krl Anglii zoto, ktrym - rzecz oczywista - pokry koszty wanie rozpocztej trzydziestoletniej wojny z Francj?

Moneta z okrtem z XIV w., sporzdzona rzekomo z alchemicznego zota

Cesarz Rudolf II, ktry pozostawi po swej mierci (1612) cetnary czystego zota w sztabach. Czyby zota alchemikw?

W historii redniowiecza spotykamy wicej tego rodzaju zagadkowych historii. Niema sensacj wywoay na przykad skarby, ktre zostawi po sobie zmary w 1612 r. cesarz Rudolf II. W jego spucinie nieoczekiwanie znaleziono 84 cetnary zota i 60 cetnarw srebra, odlanych w sztaby i uoonych w porzdne stosy, oraz tajemnicz tynktur, ktr zidentyfikowano skwapliwie jako substancj wyprodukowan z kamienia filozoficznego. Rudolf II, ktry jako cesarz niemiecki przebywa od 1576 r. w swej rezydencji w Pradze, znany by ze swego zamiowania do nauk tajemnych. Na jego dworze roio si w tamtych czasach od astrologw, prorokw, jasnowidzw i alchemikw posiadajcych sztuk robienia zota. Tote dla wielu ludzi nie ulegao wtpliwoci, e pozostawione przez cesarza zoto i srebro musiay by pochodzenia alchemicznego.

W swojej rezydencji w Pradze (wg wspczesnego rysunku) cesarz Rudolf II hodowa alchemii

Cigle powtarzajcy si motyw w historii wytwarzania sztucznego zota - wadca nalegajcy na przeprowadzenie prby alchemicznej. Johann Freidrich Bttger, wynalazca europejskiej porcelany, eksperymentuje w obecnoci Augusta Mocnego w 1710 r. (obraz Paula Kiesslinga, zamek w Mini)

Rudolf II znalaz bardzo wielu naladowcw na niemieckich dworach ksicych. Jednym z nich by elektor saski August, ktry sam para si kamieniem filozoficznym, i to nie bez sukcesu, jak mwiono. W swej stolicy Drenie mia on wasne, w tym celu zbudowane laboratorium, zwane te zotym domem, w ktrym zatrudnia rwnie zawodowego alchemika, nazwiskiem Schwertzer. Doszedem do tego - pisa ksi August w 1577 r. do pewnego woskiego alchemika - e potrafi zrobi z 8 uncji srebra 3 uncje dobrego zota. Umierajc August pozostawi zoty skarb o wartoci 17 mln talarw, co w tamtych czasach byo sum niebagateln. Cay wczesny wiat by przekonany, e elektor saski znalaz od dawna poszukiwan receptur transmutacji metali w zoto. O uzyskanie tej tajemnicy zabiegali rwnie usilnie jego nastpcy, np. August II, zwany Mocnym. Jako elektor saski i krl polski odbi on w 1701 r. w sensacyjnym politycznym sporze alchemika Johanna Friedricha Bttgera pruskiemu krlowi Fryderykowi I. Alchemik ten wiziony by w Drenie i w twierdzy Knigstein tak dugo, dopki nie wyprodukowa czego, co niemieccy ksita cenili wwczas na wag zota. Tym czym bya prawdziwa porcelana. Bttger, mianowany zarzdc powstaej w 1710 r. manufaktury porcelany w Mini, pozosta wierny swym dotychczasowym zainteresowaniom. W Pastwowym Muzeum Porcelany w Drenie przechowywany jest wacy okoo 170 g regulus1, ktry Bttger mia uzyska w 1713 r. dziki procesom alchemicznym.

Niezwyke dowiadczenia
Za wielkiego zwolennika alchemikw uwaany by cesarz Leopold I, ktry panowa od 1658 do 1705 r. Na jego dworze dokonywali alchemicy pasjonujcych transmutacji, ktre byy przedmiotem podziwu wspczesnych, a i dzi podniecaj wiele umysw, nawet uczonych. Najwiksza sensacja alchemiczna wie si z postaci augustianina Wenzela Seylera. A oto jego historia: Wieci o barwnym yciu alchemikw na wiedeskim dworze zwabiy tego zakonnika, ktry mia ju do klasztornego ycia w Pradze, w 1675 r. do cesarskiej stolicy. Jednemu ze swych zakonnych braci, ktry zajmowa si alchemi, skrad Seyler jaki czerwony proszek sdzc, e jest to tajemniczy kamie filozoficzny. Od tego czasu gnao co Seylera w wiat. Chcia osobicie powici si sztuce robienia zota. Cesarz Leopold I wysucha z przyjemnoci relacji braciszka. Jako mecenas wszystkich pocztkujcych adeptw zaopiekowa si rwnie Seylerem i pozwoli mu w tajnym cesarskim laboratorium poprbowa swego alchemicznego kunsztu. Byo to ponure pomieszczenie o cikim sklepieniu z niewielkimi oknami, ktre przepuszczay bardzo skpo wiato dzienne. Dodatkowego owietlenia dostarczay pochodnie zawieszone na cianach. Ich chybotliwy blask pezajcy upiornie po zimnych murach stwarza zowieszcz sceneri. Seyler musia zmobilizowa ca si swej woli, by na zewntrz wykaza opanowanie. Wiedzia przecie, e od powodzenia eksperymentu zaley nie tylko jego kariera na dworze, lecz take ycie. Z adeptami, ktrzy okazali si oszustami, nie robiono ceregieli. Niemao z nich znajdowao niesawny koniec na pomalowanej faszywym zotem szubienicy. Seyler kaza rozgosi, e dokona czciowego tyngowania (barwienia) zwykego naczynia w zoto, a wic transmutacji. Dobrze wic, do dziea! poleci szorstko, ale z niezaprzeczaln askawoci, wadca witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.

Regulus (krlik) wyraenie alchemiczne na byszczc kulk zredukowanego w tyglu metalu (przyp. red,.).

Mnich zacz sw ceremoni od teatralnych gestw i tajemniczych zakl. Leopold I, ktremu doskonale znane byy te kabalistyczne sztuczki, skin niecierpliwie: Transmutuj wreszcie!. Pachoek stojcy w gotowoci na znak Seylera przytrzyma nad ogniem miedzian miseczk. Z chwil gdy rozarzya si ona do czerwonoci, adept posypa j odrobin swego cudownego, czerwonego proszku. Mruczc sowa zaklcia, bez ktrych nie mg si obej, poruszy Seyler kilkakrotnie miedzianym naczyniem w powietrzu, by wreszcie zanurzy je w przygotowanym kotle zimnej wody. Cud zosta dokonany! Wszdzie tam, gdzie kamie filozoficzny zetkn si z miedzian miseczk, wystpi wyrany blask zota. Uspokojony mnich zwrci si teraz do stojcego obok tygla z wrzc rtci i nakaza pachokowi podsyci ogie, gdy teraz - wykrzykn entuzjastycznie - chce przemieni rt w zoto! W tym celu umieci w kulce wosku nieco czerwonego proszku i wrzuci j w kipic mas. Z naczynia podniosa si gsta i tak duszca para, e wszyscy ciekawi, ktrzy stali zbyt blisko ognia, musieli, kaszlc, natychmiast odsun si. Wrzenie ustao w tyglu prawie natychmiast. Stop zesztywnia. Seyler przynagli pachoka, ktry pilnowa ognia, do wikszego wysiku. W nastpnych dugich minutach sapanie miechw stanowio jedyny dwik, ktry zakca nabon cisz. Cesarz Leopold i kilku wybranych dworzan wpatrywali si jak urzeczeni w ar ogniska, ktre zdawao si pochania tygiel. Ale mnich oznajmi, e ogie jeszcze nie jest dostatecznie silny, i pewnym ruchem rki dorzuci do stopu par kawakw wgla. Rozpaliy si one jasnym pomieniem. Zawarto tygla znacznie zmniejszya si, a Seyler nakaza jednemu z pachokw wyla j na paskie naczynie. I znw stao si co cudownego. Twardniejcy metal rozbysn jasnym blaskiem zota, odbijajc jak lustro blask pochodni. Na skinienie cesarza przekazano zaraz prbk zota do zbadania zotnikowi, ktry oczekiwa w przylegym pomieszczeniu. Spjrzmy mu przez rami, jak te on pracuje. Najpierw zway w rku dostarczon bryk metalu, potem pocign ni kilkakrotnie na krzy po wypolerowanym upku krzemiennym, tzw. kamieniu probierczym. Na czarnej, matowej powierzchni kamienia zoto Seylera pozostawio delikatny lad. Na podstawie barwy i rodzaju tej kreski fachowcy umieli natychmiast zorientowa si co do zawartoci zota w badanej prbce. Nasz zotnik opryska jeszcze zot kresk wod rozdzielcz, czyli okoo 75% stonym kwasem azotowym. Zoto na kamieniu probierczym nie ulego zmianie. lady innych metali zostayby przez wod rozdzielcz rozpuszczone. Prba ta, ktra umoliwiaa ujawnienie najmniejszej choby zawartoci zota, bya wtedy znana od niedawna. Wesza w uycie z pocztkiem XVI w. i pniej zostaa ulepszona w ten sposb, e dla porwnania rysowano upek zotem o znanej zawartoci. Tak te metod stosuje si do dzi. Cesarz i jego dwr oczekiwali w napiciu na wynik prby przeprowadzonej przez zotnika. Wreszcie wyrok zapad: jest to wysokokaratowe zoto - brzmiaa opinia fachowca, najczystsze z tych, jakie dotychczas przeszy przez jego rce! Leopold nie oszczdzi cesarskiej pochway, a Seyler nie mg ukry swego triumfu. Omielony sukcesem zapowiedzia dalszy eksperyment, na ktry niewielu adeptw by si po nim odwayo. Chcia dokona transmutacji cyny, zwykej cyny, w czyste zoto. Take i ten zuchway eksperyment powid si. Nie wzbraniajcie si dawa nam dalszych dowodw swej znakomitej sztuki zwrci si cesarz do mile podnieconego alchemika. Rbcie zoto, a my obsypiemy was askami. Z tego sztucznego zota kaza cesarz Leopold bi dukaty. Na jednej stronie nosiy one jego podobizn, a na drugiej wok liczby 1675, oznaczajcej rok, wyryty by napis: Z mocy proszku Wenzela Seylera zostaem zrobiony z cyny przetworzonej na zoto. Tworzywem tych monet byo prawie czyste zoto. Na kamieniu probierczym zostawiay one delikatniejszy lad ni 23-karatowe zoto. Krytycznie usposobionym wspczesnym wydaway si one jednak nieco za lekkie.

Z wielk pomp mianowano Seylera nadwornym chemikiem cesarskim, a we wrzeniu 1676 r. augustianin pasowany zosta na rycerza z tytuem von Rheinburg. Przewidujcy cesarz Leopold mianowa go mincmistrzem w Czechach - mia nadziej, e dziki sztuce Seylera czeskie kopalnie cyny dadz wicej zota ni wgierskie kopalnie tego cennego kruszcu. Znamy wiele innych przykadw bicia monet ze zota uzyskiwanego rzekomo na drodze alchemicznych transmutacji. Zwolennicy alchemii przytaczaj je chtnie jako dowody rzeczowe. Na przykad, gdy niejaki baron von Chaos wyprodukowa dwa i p funta zota z trzech funtw rtci, wybito z tego pamitkowy medal z aciskim napisem, ktry w tumaczeniu brzmi: Cudowna przemiana, dokonana w Pradze w dniu 16 stycznia 1648 r. w obecnoci jego cesarskiej moci, cesarza Ferdynanda III.

Czyby dowody sztuki alchemicznej? Zota moneta wyprodukowana z rtci w 1648 r.

Zoty medal z 1716 r. Jak gosi wyryty napis, medal ten powsta ze zota uzyskanego z oowiu

Srebrna moneta wytworzona z oowiu w 1675 r.

W adnym przypadku nie mona zaliczy do grona alchemikw wytwarzajcych zoto przyrodnika i ekonomisty austriackiego Johanna Joachima Bechera. A jednak i on wierzy w przetwarzanie metali.

W Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu przechowywana jest moneta z nastpujcym napisem: W miesicu lipcu 1675 r. ja, doktor J. J. Becher, wyprodukowaem t uncj najczystszego srebra w wyniku alchemicznej transmutacji oowiu. Istnieje jeszcze jeden zoty medal, wacy 16,5 dukata, z nastpujcym zagadkowym napisem aciskim Aurea progenies plumbo prognata parente, ktry w tumaczeniu brzmi: zoty potomek, zrodzony z oowianego ojca. Na rewersie medalu czytamy: Chemiczna przemiana Saturna w Soce, tj. oowiu w zoto, przeprowadzona zostaa w Innsbrucku w dniu 31 grudnia 1716 r. pod nadzorem jego ksicej moci palatyna reskiego Karola Filipa...

Transmutacja, sztuczki alchemikw i sawetny kamie filozoficzny


I dzi, jak przed laty, cinie si na usta pytanie, w jaki sposb Seyler dokona swej alchemicznej sztuczki? W pomroce redniowiecza wierzono niezbicie w moliwo przetwarzania jednych metali w inne. A jak jest z tym dzisiaj, w naszych owieconych czasach? Dzisiaj stawiamy sobie jedno zasadnicze pytanie: dlaczego obeznanemu z alchemi Leopoldowi I nie udao si zdemaskowa mnicha? Przecie oszukacze metody alchemikw byy w owych czasach dostatecznie znane. Czstokro zoto alchemikw okazywao si faszywe, gdy by to po prostu mosidz, tombak lub brz. Ju Arystoteles wspomina w IV stuleciu p.n.e., e z miedzi, cynku i cyny mona uzyska zotote stopy tych metali. Wiedziano ju nawet w staroytnoci, e nie wszystko jest zotem, co si wieci. Take ci adepci alchemii, ktrzy dodajc do roztopionej miedzi nieco arszeniku, uzyskiwali srebrnobiay metal, jakie srebro, traktowali sztuk tyngowania zbyt dosownie. Zabarwiali oni przecie tylko nieszlachetny metal, aby nada mu kolor poszukiwanego metalu szlachetnego. W innych przypadkach efekt uzyskiwano dziki zrcznoci kuglarza, ktry niepostrzeenie dla obserwatorw byskawicznie wrzuca prbk zota lub srebra do topionego metalu. Sposb przeprowadzenia tej czynnoci zalea ju tylko od pomysowoci adeptw. Niektrzy producenci zota preferowali zaklejan woskiem wydron sztabk, ktrej uywano do mieszania topionej masy. We wntrzu tej sztabki znajdoway si grudki zota. Jeli sztabka bya drewniana, jej dolna wydrona cz spalaa si bez reszty we wrzcej masie metalu. W ten elegancki sposb gino corpus delicti, zanim ktokolwiek zdoa powzi podejrzenie i sprbowa sprawdzi czarodziejsk paeczk. W swych dowiadczeniach alchemicy wykazywali niezwyke wprost bogactwo pomysw. Uywali np. tygli z podwjnymi dnami, z ktrych jedno wytapiao si w czasie dowiadczenia i zwalniao ukryte pod nim prawdziwe zoto. Posugiwali si take kawakami wgla, z ukrytym w ich wydronym wntrzu zotem, ktre wrzucali do tygla. Pomocne im byy w uzyskaniu podanego efektu rwnie pyki zota wdmuchiwane miechami w topiony metal. Wiele przeprowadzonych dowiadcze przy bezbdnym zastosowaniu opisanych sposobw nie budzio na miejscu adnych podejrze. Szwajcar Turneysser, alchemik i lekarz cudotwrca, ktrego zmienne losy pdziy po wiecie, przemieni pewnego razu w zoto p elaznego gwodzia, zanurzajc jego rozarzon powk w czerwonej tynkturze. Dziao si to w Rzymie 20 listopada 1586 r. na oczach pewnego kardynaa, ktry powiadczy wszystko na pimie. Przez dugi czas gwd ten uchodzi za dowd prawdziwego

alchemicznego mistrzostwa. W 1730 r., gdy jednak Johann Keissler podrujc po Woszech zapyta o ten rzadki eksponat, otrzyma wymijajc odpowied. W swym sprawozdaniu z podry, wydanym w 1740 r., Keissler napisa: potem, gdy okazao si, e w sprawie tkwio oszustwo, gdy sztuka polegaa na delikatnym zlutowaniu, wstyd ju byo pokazywa ten gwd. Turneysser oszuka widzw zwyk sztuczk, polegajc na zrcznoci: uy specjalnego gwodzia, ktry mia po mistrzowsku przylutowany zoty koniec. Zota cz bya zabarwiona na odpowiedni niepozorny kolor. W toku dowiadczenia farba znikna, a przed oczyma zdumionych widzw rozbyso zoto.

Pamflet z 1616 r. wykpiwajcy alchemi. Po co robi zoto z rtci, oowiu lub cyny - duo lepiej byoby uzyska je z ...nawozu

W transmutacjach rtci w zoto, ktre wwczas cieszyy si rosncym uznaniem, nie mona byo w ogle wykry przemycanego zota, gdy w duym rozdrobnieniu rozpuszcza si ono prawie natychmiast w ciekej rtci, ktra przy tym zachowuje swj srebrzysty kolor. Wiemy dzisiaj, e takie amalgamaty zota pozostaj pynne a do granicy 10-12% zawartoci zota, a wic zachowuj wygld czystej rtci. Oddestylowanie ciekej rtci byo dziecinn zabawk. W tyglu pozostawao czyste, wytopione soto. Nie mona przemilcze, e nawet gboko przekonani uczeni alchemicy padali ofiar swych zudze. Wierzyli oni mocno, e uzyskuj czyste zoto stosujc do swych wytopw wiksze iloci srebra, rtci, oowiu lub rud tych metali. Przy wczesnych skpych wiadomociach z zakresu analizy chemicznej wzbogacali oni niechccy niewielk zawarto zota, ktre z natury ju wystpowao w metalach i rudach. Take srebrne monety bdce wielokro przedmiotem dowiadcze zawieray zwykle zwaszcza jeli byy wybite przed 1830 r. - niewielk ilo zota, gdy wydzielenie pozostaoci zota ze srebrnych monet byo w ramach wczesnej technologii niemoliwe lub te po prostu zbyt kosztowne. Jaki zwizek miao to wszystko z kamieniem filozoficznym? Skomplikowane recepty na jego uzyskanie opisane zostay w niezliczonych traktatach alchemicznych i w grubych foliaach, jednake w takiej formie, e nikt, cznie z samymi alchemikami, nic z nich nie rozumia. Niektre z tych recept s ujte bardziej zrozumiale, jak np. przepis na wytworzenie kamienia filozoficznego znajdujcy si w pismach chemicznych Basiliusa Valentinusa. Pomimo e najwaniejsze wskazwki zostay tam zaszyfrowane w alchemicznych symbolach, odszyfrowanie ich nie jest zbyt trudne. Opisane zostao przygotowanie krwistoczerwonego likworu z rudy rtci rozpuszczonej w wodzie krlewskiej2. Trzyma

Woda krlewska mieszanina stonego kwasu solnego i azotowego, rozpuszcza wszystkie metale, take zoto (przyp. red.).

si go miesicami w zamknitym naczyniu cigle podgrzewajc i w kocu gotowa jest tynktura mdrcw.

Alegoryczne przedstawienie kamienia filozoficznego, ktre znale mona w starych traktatach alchemicznych

Jest rzecz godn uwagi, e wszystkie recepty s zgodne z sob pod wzgldem pewnych szczegw produkcji kamienia filozoficznego. Cigle powtarza si twierdzenie, e kamie filozoficzny jest lnic czerwon substancj, ktra nie jest higroskopijna, a wic nie pochania wody. W toku sporzdzania jej z rtci i innych dodatkw substancja ta przybiera kolejno wiele barw. Czarna na pocztku, staje si potem bia, pniej t, a w kocu czerwon. Holenderski profesor C. J. van Nieuwenburg zada sobie w 1963 r. trud powtrzenia za pomoc rodkw nowoczesnej nauki rnorodnych chemicznych dowiadcze dawnych alchemikw. Podczas jednego z eksperymentw stwierdzi on faktycznie opisywan zmian zabarwie. Po oddzieleniu caej zastosowanej w dowiadczeniu iloci rtci, jak rwnie rozoeniu jej soli, co uzyska dziki zastosowaniu wysokich temperatur i sublimacji, otrzyma przepiknie zabarwion na czerwono substancj, ktra nie wykazywaa ju waciwoci higroskopijnych. Iskrzce si pryzmatyczne krysztaki byy chemicznie czystym chlorozocianem srebrowym, AgAuCl4. Moliwe, e ten zwizek by wanie owym kamieniem filozoficznym, ktry dziki swej wysokiej, wynoszcej 44%, zawartoci zota mg powodowa podan przemian, czyli krtko mwic, powierzchniowe pozocenie lub te wytworzenie stopu z nieszlachetnymi metalami. Tym zwizkiem zota nie mona byo jednak wyczarowa wicej tego kruszcu, ni on sam go zawiera.

Zagadka zotego medalionu


Dzisiaj trudno jest stwierdzi, czy Wenzel Seyler posuy si wanie opisanym zwizkiem, czy te uy sprytnego sposobu, aby pod krytycznym okiem cesarza Leopolda I doprowadzi sw przemian metali do pomylnego koca. Seyler dokona jednak jeszcze innej sztuczki, ktr mona podziwia i dzi i ktrej nie trzeba ze wstydem trzyma w ukryciu, jak miao to miejsce z gwodziem Turneyssera.

W zbiorach numizmatycznych Pastwowego Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu przechowywany jest medalion wacy ponad 7 kg i majcy okoo 40 cm rednicy. Jego ciar odpowiada ciarowi 2055 starych austriackich dukatw. Na przedniej stronie medalionu widniej paskorzeby licznych protoplastw dynastii cesarskiej. Poczet wadcw rozpoczyna krl Frankw Faramund z V w., a koczy Leopold I, ktry wraz z maonk przedstawiony jest w rodku medalionu. aciski napis zamieszczony na rewersie informuje, e w 1677 r. w obchodzonym uroczycie dniu w. Leopolda ta prbka prawdziwej i doskonaej przemiany metali zostaa uzyskana przez Wenzela Seylera. Bya to najzuchwalsza sztuczka dawnego augustianina. Przed oczami Jego Cesarskiej Moci i przed zgromadzonym dworem oraz przedstawicielami duchowiestwa i szlachty dokona Seyler przemiany opisywanego srebrnego medalionu w zoto! Zanurza on mniej wicej trzy czwarte powierzchni medalionu w rnych cieczach, ktre - jak wymownie zapewnia - spreparowa z wielkiego eliksiru. Bezporednio po zanurzeniach wyciera medalion do sucha wenian tkanin. Wreszcie, gdy odsoni efektownym ruchem wycierany medalion, obecni zostali formalnie olepieni promiennym blaskiem metalu, ktry sta si zotem. Jeszcze dzi wida wyranie granic, do ktrej alchemik zanurzy przedmiot swego eksperymentu w cudownym pynie.

Cesarz Leopold I, zdeklarowany zwolennik alchemii. Na jego oczach mnich Wenzel Seyler w 1667 r. dokona przemiany srebrnego medalionu w zoto

Grna, mniejsza cz medalionu pozostaa srebrna, dolna cz ma barw zota i faktycznie jest zota, co potwierdzone zostao przez fachowcw zotnikw i przez chemiczne badania. Pomimo tego udanego eksperymentu kariera Seylera jako nadwornego chemika rycho dobiega kresu. Prawdopodobnie po wyczerpaniu si cudownego proszku musia przyzna, e nie moe ju zrobi wicej zota. Historycy oceniaj, e kosztowa on Leopolda I w sumie 20 000 guldenw. Seyler pozostawi ogromn mas dugw zacignitych u urzdnikw dworskich i pastwowych, ktrzy lekkomylnie zawierzyli jego umiejtnociom. Leopold I pozbawi nieszczsnego mnicha wszystkich urzdw i odesa go do klasztoru, z ktrego przyszed. Nie wytoczy mu jednake procesu, ktry musiaby prowadzi do skazania na mier przez powieszenie na pozacanej faszywym zotem szubienicy, i spaci po cichu wszystkie jego dugi. O tak niezwykym postpowaniu oszukanego wadcy zadecydowa, by moe, ten zoty medalion, ktry od stuleci podziwiany jest jako dowd niekamanej sztuki alchemicznej. Znawcy monet i medali, a take uczeni, podejmowali rne prby, by zgbi tajemnic tej niewtpliwie udanej transmutacji. W wielu miejscach wida na medalionie nacicia - std pobierano prbki do bada. Wyniki analiz potwierdzay za kadym razem, e dolna cz medalionu jest ze zota, chocia ciar waciwy tych prbek by na pewno zbyt may. Ale w kocu czy dowodzio to czego? Wiadomo byo przecie, e zoto alchemiczne zawsze byo nieco lejsze od zota naturalnego.

Przy dokadniejszym zbadaniu medalionu bezpodstawne stawao si te podejrzenie, e zosta on zoony z dwch czci: srebrnej i zotej. Przypomniano sobie mianowicie o sposobie, dziki ktremu polski alchemik Sdziwj wywid w pole cesarza Ferdynanda II, panujcego w latach 1619-1637. I on przemieni wielk srebrn monet w zoto, ale tylko z jednej strony. Podziw dla tego dziea trwa niedugo, gdy oszustwo wyszo na jaw. Sdziwj zlutowa bowiem blaszk zot z pyt srebrn i z tego zlepku kaza wybi monet. Stron zot pokry niewielk iloci rtci, wskutek czego utworzy si trway, srebrzysty amalgamat, ktry zewntrznie nie rni si od srebra. Tak spreparowan monet pokry polski alchemik z jednej strony tajemniczym pynem, by potem wystawi j na dziaanie pomieni wydobywajcych si z rozpalonego wgla. I wtedy pomalowana poowa monety staa si zotem, naturalnie tylko na tak grubo, na jak moga przenikn tynktura. W ogniu rt ulotnia si i pozostao znw samo zoto. I to bya caa tajemnica. Natomiast gdy trzymano ostronie nad ogniem medalion Seylera, by pozby si zawartej w nim rtci, nie zaszo nic. Grna cz medalionu pozostaa srebrna, dolna - zota. Czyby wic cud?

Medalion Wenzela Seylera o ciarze 7 kg. Litery A wyznaczaj granic zanurzenia w pynie, po ktrym to zabiegu zanurzona cz medalionu przeksztacia si w zoto. Liter B oznaczono nacicia probiercze

Bardzo dugo medalion strzeg swej tajemnicy. Duym utrudnieniem w jej zgbieniu by fakt, e nie wolno byo ju naraa medalionu na uszkodzenie ze wzgldu na jego historyczn warto. Jak wic sprawdzi, z czego by utworzony, skoro nie mona byo pobra adnej prby? Dopiero po 250 latach uczeni rozwizali zagadk tego historycznego medalionu i tajemnic metody Seylera, prowadzcej do udanej transmutacji. Cesarze, krlowie i ksita padali ofiarami mistyfikacji redniowiecznych alchemikw, co zreszt miao miejsce rwnie i w czasach pniejszych. Nie omino to take dumnych wadcw z dynastii Hohenzollernw. Z historycznego punktu widzenia godny zanotowania jest fakt, e Fryderyk I wystpi z typowo prusk surowoci przeciw alchemikowi Caetano, ktry to awanturnik z wielk zrcznoci wycign mu zoto z kieszeni nie przysparzajc w zamian ani uncji. Krl pruski w 1709 r. kaza powiesi go na pozacanej faszywym zotem szubienicy. Wydarzenie to powinno byo posuy jako odstraszajcy przykad nastpcom Fryderyka I, jednake nadal padali oni ofiar oszukaczych sztuczek wdrownych alchemikw i wydawali na nich ogromne

sumy pienidzy. Fryderyk II, zwany Wielkim, musia w kocu przyzna, e Robienie sztucznego zota jest rodzajem choroby; czsto wydaje si ona dziki rozsdkowi opanowana na duszy czas, lecz potem wraca niespodziewanie i rozprzestrzenia si jak epidemia... Oczywicie nie trzeba byo przyjmowa tego za usprawiedliwienie dla alchemikw robicych zoto. Rozumia to take mao skdind znaczcy w historii nastpca Fryderyka II, Fryderyk Wilhelm II. Za jego panowania zostay podjte prawne rodki majce na celu opanowanie tej powszechnej plagi. Ludzie, ktrzy przez oszukacze dziaania, jako alchemicy robicy zoto lub jako przepdzacze duchw, jasnowidze, poszukiwacze skarbw itp., oszukuj publiczno - gosi 1402 Kodeksu Pruskiego Prawa Pastwowego z 1791 r. - podlegaj oprcz normalnej kary przewidzianej za oszustwo karze wizienia od szeciu miesicy do jednego roku i wystawienia na widok publiczny. Odtd wic alchemicy robicy zoto musieli si liczy z surowoci prawa, aczkolwiek przewidywao ono znacznie bardziej umiarkowane kary.

Zrobiem zoto!
W XIX w. bdzie si powszechnie korzysta z transmutacji metali w zoto. Kady chemik bdzie robi zoto i wszystkie naczynia, nawet kuchenne, bd zote lub srebrne!. Czowiek, ktry wypowiedzia powysze sowa, nie by jakim entuzjast alchemii. By nim chemik, Christoph Girtanner z Getyngi. Naley mu jednak przyzna, e stawia on wyej przeksztacenie najtwardszego i najbardziej przezroczystego ciaa, jakim jest diament, w mikki i nieprzezroczysty materia - grafit, czy te przetworzenie kruchego elaza w tward stal, ni robienie sztucznego zota. Szeroko cytowane sowa Girtannera pochodz z 1800 r. bdcego pocztkiem stulecia, ktre - jak si wydawao - stanie si prawdziwym zotym wiekiem. Powtarzanie tego cytatu nie zmieniao jednak w niczym faktu, e sztuka robienia zota zabrna w lep uliczk. W burzliwym rozwoju nowoczesnego przyrodoznawstwa, umoliwionym dziki rewolucji przemysowej, zaufanie do alchemii stopniao jak nieg na wiosn. Gdy na przeomie zotego wieku zebrao si tzw. Stowarzyszenie Hermetyczne w celu przywrcenia przybladego mocno blasku alchemii, wydarzenie to okrelono w naukowych koach historykw jako ostatni rozbysk alchemii. Wypowiedzi wspczesnych stwierdzay powszechnie, e min czas szarlatanw, ktrzy wprawiali wiat w zdumienie swymi zwodniczymi, a czsto oszukaczymi eksperymentami. Nawet w krgach dalekich od nauki utrwalao si stopniowo przekonanie, e niemoliwe jest przeksztacenie metali ani w zoto, ani w jakikolwiek inny pierwiastek. Najmdrsi byli zdania, e nowe drogi moe otworzy tylko jaka nowa, naprawd rewolucyjna metoda. Czytelnicy popularnego lipskiego Kuriera Ilustrowanego zdziwili si wic niemao, kiedy znaleli w numerze tej gazety z 9 grudnia 1854 r. w rubryce Wynalazki sprawozdanie z uzyskania zota w sposb sztuczny. Rzecz dotyczya Francuza, Thodorea Tiffereau, byego ucznia i preparatora Wyszej Szkoy Rzemielniczej w Nantes. Wyda on pismo ulotne, w ktrym poda sensacj na skal wiatow: Znalazem rodek pozwalajcy na produkcj sztucznego zota; wyprodukowaem zoto! A oto burzliwe koleje ycia Thodorea Tiffereau. W przewiadczeniu, e metale s ciaami zoonymi, a wic zwizkami, ktre mona rozkada, Tiffereau zdecydowa si na prowadzenie bada w Meksyku, klasycznym kraju metali. Tam na miejscu, a take na zotononych terenach Kalifornii, chcia on sprawdzi swoje teorie.

Mody, wtedy 23-letni, preparator wyprawi si w grudniu 1842 r. w podr. Podajc si za praktykanta dagerotypii, odkrytej wanie sztuki fotografowania, mg bez przeszkd jedzi po caym nieznanym mu kraju. Wdrowa tak przez 5 lat przez grzyste okolice Meksyku, wypytywa grnikw i ze zdumieniem sucha ich opowieci przy wieczornych ogniskach. O tym, e metale rosn i samoczynnie uszlachetniaj si pod wpywem gorcego soca Meksyku, e w kopalniach zota nie kopie si niektrych chodnikw, poniewa zoto musi jeszcze dojrzewa, oraz e dopiero po upywie roku znajduje si tam zoto powstae ze srebra, ktre dopiero wtedy opaci si wydobywa. W gowie Tiffereau powstaa wic ide fixe, e taki proces musi da si przeprowadzi rwnie w laboratorium. I chocia by daleko od ojczyzny, podj eksperymenty. Zacz od rozpuszczenia srebra w kwasie azotowym, uywajc rzekomo czystego srebra naturalnego z kopal Guadalajary. Moliwe jest jednak, e z braku takiego srebra uy do swych dowiadcze wikszych meksykaskich srebrnych monet, ktre spiowa na proszek. Mieszanin t poddawa przez wiele dni, czasami nawet tygodni, dziaaniu promieni sonecznych. Prby te przeprowadza Tiffereau w pooonym w gbi kraju, wysoko w grach, grniczym miecie Guadalajara. Przy tak silnym nasonecznieniu uzyska wynik w rozmiarach, jakich sobie nawet nie mg wyobrazi, jak wyrazi si pniej. Nigdzie i nigdy potem, czego bardzo aowa, nie znalaz ju tak sprzyjajcych warunkw. Co odkry Tiffereau? Po wielokrotnym odparowywaniu i rozpuszczaniu w kwasie osadziy si w kocu patki czystego zota. Po stopieniu mogo by tego kilka gramw. Dla Tiffereau stanowio to dowd, e pod dziaaniem magicznej siy meksykaskich promieni sonecznych srebro zamienio si w zoto. Tiffereau dugo nie ujawnia opisanej tu recepty. Jak wszyscy alchemicy, zatrzyma j najpierw dla siebie. W swojej broszurze nie wspomina Francuz ani jednym sowem o rzekomo rewolucyjnym sposobie otrzymywania zota. Co mia na celu wydajc t broszur, czytelnik dowiaduje si waciwie dopiero na kocu: zwracam si do wspobywateli o pomoc, ktrej oczekuj od spoeczestwa, abym mg dokoczy swego dziea. A wic Tiffereau potrzebowa pienidzy, tak jak inni alchemicy, aby zrealizowa swe dzieo. Nie chc by zmuszony do tego pisa on jednoznacznie, aby podzieli losy innych wynalazcw, odsdzonych od czci i wiary we wasnej ojczynie. W Comptes Rendus za rok 1853, zeszytach sprawozdawczych Francuskiej Akademii Nauk, znajduje si krtka notatka mwica, e Tiffereau zoy sprawozdanie ze swego odkrycia 17 padziernika, a w czerwcu przesa Akademii w Paryu sw broszur, do ktrej doczy jako dowd prbki uzyskanego w Meksyku zota. Istniay wtpliwoci, czy w powanych Comptes Rendus, ktre czytali uczeni caego wiata, mona drukowa obszerne sprawozdanie z odczytu Tiffereau. Komisja, w skad ktrej wchodzi znany chemik Louis Jacques Thnard, dosza do negatywnego wniosku, ustalajc, i przedstawione zoto jest wprawdzie rzetelne, ale nic nie dowodzi, by zostao ono uzyskane sztucznie, tym bardziej e Tiffereau w swej broszurze przemilcza cakowicie opis metody. Prawdopodobnie autor pad ofiar zudzenia, wzbogacajc i wydzielajc zoto wystpujce ladowo. Tiffereau nie uzna tych argumentw i nalega na publiczne przeprowadzenie dowiadczenia. Umoliwiono mu je, zezwalajc na wykorzystanie pracowni Mennicy Paryskiej. Paryska Mennica dostarczya mu wszystkich niezbdnych surowcw i chemikaliw, w szczeglnoci chemicznie czystego srebra. Prawdopodobnie soce nad Francj nie wiecio do silnie, gdy eksperyment zakoczy si fiaskiem. Nie uzyskano ani ladu zota. Tiffereau zdecydowa si wic na krok, ktrego wynalazcy, a zwaszcza producenci zota, zwykle nie czyni. Odsoni mianowicie sw metod na poytek ludzkoci, nie mia ju bowiem siy, aby produkowa zoto na wielk skal. Brakuje mi oprcz gwnej rzeczy wszystkiego - skary si we wznowionym w 1854 r. wydaniu swej broszury - zabezpieczenia sytuacji yciowej, swobody mylenia oraz zdolnoci do zgbiania zawiych procesw przetwarzania metali... Dugie badania prowadzone

pod dziaaniem silnego soca osabiy mi wzrok, a przeycia podkopay zdrowie i teraz, pomimo absolutnej pewnoci bliskiego sukcesu, musz wyzna sw niemoc.

Sensacyjne doniesienie prasowe z 1854 r.: Francuz Thodore Tiffereau wynalaz metod produkcji sztucznego zota!

Zainteresowanie broszur Tiffereau byo ogromne, wyrywano mu j dosownie z rk. Caa Francja dna bya poznania tajemnicy robienia zota. Ukazao si nastpne wydanie. Dokonano rwnie niemieckiego przekadu pod tytuem: Produkcja zota sztucznymi metodami zostaa faktycznie dowiedziona. Metale nie s jednorodne, lecz s to ciaa zoone. Przekad ten ukaza si w 1855 r. w Berlinie i od razu sta si bestsellerem. W 30 lat pniej, gdy znany historyk chemii, Hermann Kopp, gromadzi materia do swej pracy Alchemia dawniej i dzi brakowao mu broszury Tiffereau. Nie bez alu stwierdzi wtedy, e nawet za bardzo wysok cen nie mona otrzyma tej broszury w adnym antykwariacie.

Midzynarodowi hochsztaplerzy
Nie speniy si nadzieje, jakie wiza Tiffereau z opublikowaniem swej broszury. Nie znalaz si mecenas, ktry obdarzyby go zaufaniem i powierzy mu takie kwoty pienidzy, ktre zagwarantowayby zorganizowanie produkcji zota na wielk skal. Tiffereau znalaz natomiast naladowcw, ktrzy poszli t sam drog i rozpoczli produkcj zota ze srebra. Godne uwagi przedsiwzicie tego rodzaju zostao opisane w tajnych aktach Archiwum Dynastii, Dworu i Pastwa austriackiej monarchii. Oczywicie sprawa ta trafia do publicznej wiadomoci dopiero po upadku monarchii. Po opublikowaniu tych akt okazao si, e cesarz Franciszek Jzef I i jego gabinet zatrudniali w latach 1868-1870 trzech alchemikw. W tym wzgldzie Franciszek Jzef okaza si nieodrodn latorol monarchii habsburskiej oraz godnym nastpc Rudolfa II i Leopolda I. Trzej alchemicy spadli cesarzowi jak z nieba. W wyniku wojen z Prusami i Wochami w 1866 r. monarchia austriacka stracia bogate prowincje. Trzeba byo paci ogromnie cikie kontrybucje wojenne. Stan finansw pastwa by opakany. Na dobitek zego fiaskiem zakoczya si zakrojona na wielk skal prba Habsburgw zapuszczenia korzeni w Ameryce aciskiej, gdy cesarz Maksymilian zosta w 1867 r. strcony z meksykaskiego tronu. Owi trzej alchemicy, Hiszpan i dwch Wochw, z ktrych jeden twierdzi, e walczy po stronie cesarza Maksymiliana w Meksyku, przybyli do Wiednia z zamiarem powierzenia cesarzowi Franciszkowi Jzefowi tajemnicy transmutacji srebra w zoto. W sprytny sposb prbowali wyjani

znaczenie epokowego odkrycia: Franciszek Jzef otrzyma z ich rk ni mniej ni wicej tylko klucz do panowania nad wiatem! Oczywicie cesarz nie moe odrzuci tej propozycji, tak jak uczyni to niegdy Napoleon I, ktry w swoim czasie nie zaakceptowa wynalazku okrtu poruszanego par, dziki ktremu Anglicy opanowali potem morza caego wiata. Nie, cesarz Franciszek Jzef nie by Napoleonem i yczy sobie pozna szczegy. Alchemicy zaoferowali si wielkodusznie z przeprowadzeniem prby. Za ujawnienie tajemnicy zadali jedynie odszkodowania w wysokoci 40 mln guldenw, z ktrych 5 miao by wypaconych w gotwce jako zaliczka, reszta za, w formie papierw wartociowych, miaa by patna w cigu 10 lat. Dynastia habsburska bya ju jednak mdrzejsza ni za czasw Rudolfa II. Cesarz powoa swego dawnego nauczyciela, znanego chemika Antona R. von Schrttera jako rzeczoznawc, mianowa go dyrektorem cesarsko-krlewskiej mennicy i kaza mu nadzorowa prace alchemikw w pracowniach mennicy. Warunki, jakie profesor Schrtter postawi alchemikom, byy dalekie od agodnych. Mieli oni wyprodukowa zoto z iloci p funta czystego srebra pochodzcego z mennicy, uywajc dodatkw, ktre dostarczy osobicie sam Schrtter, w naczyniach i tyglach bdcych wasnoci Schrttera. Pomimo tych rodkw ostronoci trzem adeptom musiao uda si zastosowanie starej sztuczki alchemikw polegajcej na przemyceniu zota do wytapianej masy. Chocia p funta srebra nie zamienio si w peni w zoto, to jednak znaleziono w kocu ma kuleczk tak podanego tego metalu. By to cay wynik, ktrego zreszt nie udao si powtrzy, pomimo prowadzonych nadal przez ponad dwuletni okres tajnych prac w wiedeskiej mennicy. Dlatego urzdnicy cesarscy odoyli po cichu ca spraw ad acta. Take monsieur Tiffereau zdoby w tym czasie pewien rozgos. Niczym nie zraony, szuka sobie we Francji zamonego mecenasa dla zrealizowania swej metody produkcji zota. Jednak i teraz czasy nie byy po temu pomylane, poniewa rozprzestrzeniay si wanie szeroko informacje o niepokojcej aktywnoci konkurencji. W 1860 r. doniesiono z Londynu, e pewien uciekinier z Wgier, Mikoaj Papaffy, zdoby przychylno powanych krgw londyskich dla swej metody przeksztacania nieszlachetnych metali, takich jak ow czy bizmut w srebro. Interesy jego rozwijay si tak pomylnie, e przy londyskiej Leadenhall Street powstaa nawet firma pod nazw Papaffy, Barnett, Cox i S-ka. Pewnego dnia Papaffy znikn jednak bez ladu, pozostawiajc 10 000 funtw dugw. Inny midzynarodowy hochsztapler o nieco podobnym nazwisku, Paraff, trafi niedugo potem na szpalty gazet. W Nowym Jorku okpi on na znaczne sumy wielu atwowiernych. W Peru zrobi krtk, ale zawrotn karier dziki wynalazkowi przetwarzania miedzi i jej rud w czyste srebro. Wreszcie w 1877 r. pojawi si w Valparaiso, gdzie rwnie znalaz atwowiernych finansistw. Tutaj jednak skoczyo si jego hochsztaplerstwo, stan bowiem przed sdem. Oszustwa alchemika Paraffa pochaniay w tym czasie uwag spoeczestwa bardziej ni wszystkie inne sprawy - pisa pewien sprawozdawca prasowy w styczniu 1878 r. Akta ze wstpnych przesucha przekroczyy 600 stron objtoci. A jednak jeszcze cigle nie znajdowano odpowiedzi na pytanie, czy Paraff by oszustem, czy te trzymano go pod kluczem niewinnie. W wizieniu Paraff snu ponure plany. Gdy odzyskam wolno powiedzia do jednego z reporterw zemst moj bdzie wyprodukowanie zota po takiej cenie, ktra wstrznie wszystkimi jego rynkami. Ukochanym dzieckiem wiary jest cud. Rwnie i Tiffereau wierzy, e wspczeni wreszcie mu zaufaj. Idea produkcji sztucznego zota nie opuszczaa go nawet w pnej staroci. Niczym nie

zniechcony, walczy o uznanie dla swego odkrycia, szukajc rwnoczenie naukowych wyjanie. Nie przyszo mu jednak do gowy najprostsze wytumaczenie, e nowe zoto powstao ze zota ju istniejcego. W czerwcu 1887 r. Tiffereau zwrci si do komisji budetowej parlamentu francuskiego z prob, aby jego metod uzyskiwania zota poddano wreszcie zbadaniu przez specjalny zesp ekspertw. Proba Tiffereau nie zostaa uwzgldniona, poniewa uwaano, e lepiej bdzie nie ryzykowa nowej kompromitacji. Zbyt wiea bya jeszcze pami o jednym z ostatnich zotych procesw, ktry odby si w Paryu w 1882 r. Pewien sprytny Amerykanin nazwiskiem Wyse rozgosi w tym czasie, e potrafi produkowa zoto. Znane w paryskich krgach osobistoci, mianowicie ksi Rohan i hrabia Sparre, zainwestowali w imprez wiele tysicy frankw i osobicie pomagali przy przeprowadzeniu alchemicznej prby. Zawinwszy rkawy pracowali na zmian przy miechach. Niedugo potem, po ucieczce Wysea musieli jednak wnie przeciw niemu oskarenie o oszustwo. Sd skaza zaocznie niedoszego producenta zota na bardzo dotkliw kar. Obydwaj za wysoko urodzeni panowie stali si pomiewiskiem caego Parya, gdy nadal zapewniali wszystkich, e na wasne oczy widzieli, jak Amerykanin wyprodukowa zoto. Jednake w toku przesuchania obydwaj naoczni wiadkowie zeznali prokuratorowi, e opucili jeden jedyny raz, na krtk chwil, pracowni alchemika. Na wyjcie z pracowni zdecydowali si wtedy, gdy Wyse w kocowej fazie rozstrzygajcej prby wrzuci do topionej masy jaki proszek. Natychmiast potem pomieszczenie wypenio si tak nieznonym dymem i odorem, e musieli uciec do przylegego pokoju. Nie trzeba chyba tumaczy, e cae to przedstawienie byo zaplanowane przez Wysea i miao si przyczyni do uzyskania pozytywnego wyniku eksperymentu.

Zoto z cieplarni
Hipoteza Tiffereau, e zoto stale ronie w naturze, a zwaszcza tam, gdzie soce grzeje tak mocno jak w Meksyku, znalaza dziwnym trafem gorcych zwolennikw take w Niemczech. wiadczy o tym ogoszenie zamieszczone w monachijskiej Allgemeine Zeitung z 10 padziernika 1875 r. pod wiele mwicym nagwkiem Jak zapewni sobie milionowe zarobki co rok?. Pewien emerytowany aptekarz nazwiskiem Kistenfeger poszukiwa t drog wsplnika, przedsibiorczego i z odpowiednim kapitaem, ktry chciaby wykorzysta na skal przemysow now metod produkcji zota. Przed laty, jak zapewnia w swym ogoszeniu Kistenfeger, przeprowadzi on odpowiednie dowiadczenie w obecnoci znanych chemikw z olniewajcym wynikiem. Okazao si przy tym, e dziki odpowiedniej metodzie mona tak przypiesza wzrost szlachetnych metali, jak przypiesza si wzrost rolin w cieplarniach. Jaka pocigajca idea, produkowa masowo zoto w cieplarniach! W zasadzie bya to przecie idea Tiffereau, ktry do koca swych dni przysiga, e metale rosn. Jeszcze w marcu 1891 r. Tiffereau napisa do gazet, e jego najnowsze badania wykazay, i w procesie przemiany metali du rol odgrywaj bakterie. Wedug jego opinii, to bakterie i glony powodoway, e w meksykaskich kopalniach srebro przeksztacao si stopniowo w zoto. Odkrycie tych bakterii zota i ich hodowla powinny sta si oczywistym celem nauki. Tiffereau mg z rwnym powodzeniem szuka bakterii ludzkiej gupoty... LArt de faire de lor, sztuka robienia zota, bya tematem wielu odczytw mistrza Tiffereau, jak nazywali go jego zwolennicy. Jeszcze w dziewidziesitych latach prbowa on w sowie i pimie

oywi znw sw ide. W Paryu wok niego, otoczonego oglnym szacunkiem sdziwego uczciwego alchemika, skupia si gmina wyznawcw. W nabonym skupieniu suchali swego mistrza, przemawiajcego w czasie zebra czonkw nowo zaoonego Alchemicznego Stowarzyszenia Francji, owego Socit Hermtique. W padzierniku 1896 r. podj Tiffereau ostatni batali, aby przekona naukowcw, e metale nie mog by w rzeczywistoci pierwiastkami, gdy poczone s w zwizki. Tym razem rwnie mistrz poszed na caego, przekazujc Francuskiej Akademii Nauk wyniki swych najnowszych bada, ktre utwierdziy go w jego wstecznym pogldzie: oto folia aluminiowa zamknita z kwasem azotowym w szklanej probwce, wystawiona przez dwa miesice na cudotwrcze dziaanie promieni sonecznych, przeksztacaa si w eter i kwas octowy. Aluminium nie jest wic pierwiastkiem...Godny poaowania mistrz Tiffereau! Dokonujcy si w ostatnich latach XIX w. burzliwy rozwj chemii przeszed koo niego niedostrzeony. Tiffereau nie zauway, e dawno min rok 1853, kiedy to po raz pierwszy wystpi o uznanie swej teorii, i e podstawowe odkrycia nauki o pierwiastkach chemicznych i o niemoliwoci ich wzajemnego przetwarzania zostay poczynione wanie w ostatnim wierwieczu XIX w.

Rozdzia drugi Pasjonujce odkrycia w dziedzinie chemii


Pierwiastki - podstawowe cegieki wiata materialnego
Badacze zjawisk natury i filozofii usiowali przez cae wieki sprowadzi wiat materialny do kilku podstawowych elementw, czyli pierwiastkw. Hipoteza, e caa ogromna rnorodno materialna wiata wywodzi si z kilku podstawowych cegieek, a moe nawet z jednej, jedynej pracegieki, miaa nieodparty urok.

Filozofowie staroytni znali cztery elementy

W swych poszukiwaniach prapocztku staroytni uczeni uznawali, e jest nim woda, potem e powietrze, a wreszcie e ogie. W kocu, okoo 350 lat p.n.e., Arystoteles uszeregowa te cztery elementy (ywioy) w jeden cykl: ogie, ziemia, powietrze, woda, z czego day si rwnie wyprowadzi odpowiednie ich waciwoci: gorcy, suchy, zimny i mokry. Dziaaniem tych elementw i ich przetwarzaniem si jednych w drugie prbowano wyjani wszystkie zjawiska natury. Niektrzy filozofowie, jak np. Grecy Leukipp i Demokryt, uwaali, e zjawiska natury wynikaj z czenia si lub oddzielania najmniejszych czstek, atomw. W czasach jeszcze dawniejszych ni te, w ktrych staroytni filozofowie greccy amali sobie gowy nad pocztkami materii, uczono w Chinach, e istnieje pi pierwiastkw, ktre pozostaj w staym ruchu midzy niebem i ziemi. Miay by nimi: woda, ogie, drewno, metal i ziemia. Alchemia, ktra pierwotnie zadomowiona bya na Wschodzie, w Indiach, Chinach i Japonii, rozpowszechnia si w pocztkach naszej ery rwnie w Europie. Z chwil kiedy mistyczno-religijne idee o wielkim eliksirze i kamieniu filozoficznym zaczy opanowywa umysy uczonych, nauka o pierwiastkach utracia sw klasyczn prostot i musiaa ustpi miejsca bardziej zagmatwanym, zmistyfikowanym pojciom. We wczesnym redniowieczu alchemicy odkryli kilka nowych pierwiastkw: rt, siark, sl, a take zaliczyli do nich ziemi. Cika, pynna rt bya ich zdaniem ucielenieniem prametalu, a siarka pierwiastka palnoci. Siarce, podobnie jak soli, przyznawano bardziej filozoficzne znaczenie.

Dzisiaj dziwi nas, e filozofowie redniowieczni nie zaliczali do pierwiastkw metali z grona prawdziwych pierwiastkw, np. zota, srebra, elaza, cynku, cyny, miedzi. A byy one znane dawno przed nasz er. W staroytnoci uzyskiwano je czciowo metodami hutniczymi z rud, produkujc z nich narzdzia i bro.

Hermetyczne zalubiny. Sporzdzanie kamienia filozoficznego w symbolice redniowiecznej

Zoto natomiast alchemicy uwaali za metal zoony, ktry mona uzyskiwa np. z pierwiastka, za jaki uwaano rt, poprzez filozoficzne uszlachetnienie jej za pomoc siarki i kamienia filozoficznego. Nie kady by jednak dostatecznie biegy w tych przepisach... Alegoryczne ilustracje redniowieczne przedstawiaj te zalubiny siarki-krla z rtci-krlow. Do czterech kwiatw (pierwiastkw), ktre oboje maonkowie trzymaj w rkach, doczy Hermes, wysannik niebios i patron alchemii, jeszcze pity kwiat, quinta essentia. Dziki temu hermetyczne maestwo stao si doskonae. Z siarki i rtci powstaje srebro (ksiyc) i zoto (soce). Zoto jest wic wedug wyobrae alchemikw czym zoonym. Prawdziwej jego natury, jak i innych staych metali, nie dostrzeono, wierzono natomiast, e daj si one przemienia jedne w drugie, wic take nieszlachetne w szlachetne.

Nieziemski zimny ogie. Alchemik Hennig Brand odkrywa fosfor w 1669 r. (fragment obrazu angielskiego malarza Josepha Wrighta of Derby, 1771)

redniowieczna chemia nie poprzestawaa oczywicie na przeprowadzaniu alchemicznych misteriw. Bez wtpienia zawdziczamy jej godne uwagi rozwinicie wiedzy i praktyki w zakresie metalurgii i technologii. Dziki cierpliwym prbom, wnikliwym obserwacjom i porwnywaniu opanowywano coraz lepiej np. produkcj szka i ceramiki, a take otrzymywanie elaza, miedzi, srebra, rtci, oowiu i cynku z rud i mineraw. Rczne garbarstwo i farbiarstwo uzasadniaoby nawet przyznanie redniowiecznej chemii rangi rzemiosa. Nawet najprawdziwsi alchemicy produkowali w toku swych fantastycznych eksperymentw chemiczne produkty uboczne o duej wartoci: Johann Kunckel wynalaz szko rubinowe, Johann Friedrich Bttger - europejsk tward porcelan, Hennig Brand odkry fosfor w toku swych destylacji. Poczynaniom i dziaalnoci alchemikw zawdziczamy wyprodukowanie alkoholu i prochu strzelniczego, jak rwnie wiele wiadomoci o kwasach i zasadach. O przypadkowym odkryciu fosforu w 1669 r. przez Branda opowiada Gottfried Wilhelm Leibniz tak: W czasie swych studiw natkn si Brand na dzieko, w ktrym opisana bya metoda, jak wyprodukowa z moczu pyn, ktry powoduje, e kawaki srebra dojrzewaj w zoto. Przy obrbce moczu poprzez destylacj, co z pewnoci nie naleao do przyjemnych zaj, alchemik odkry co cudownego. Wprawdzie nie byo to zoto, ale powsta nieznany, samoistnie wieccy materia, zimny ogie - fosfor. Angielski malarz Joseph Wright of Derby uchwyci ten moment w swym obrazie, ktry warto opisa. Pod redniowiecznym gotyckim sklepieniem urzdzono pracowni alchemiczn. Wypeniona jest ona pkami, naczyniami glinianymi, narzdziami, substancjami chemicznymi. Wok le szeroko otwarte alchemiczne ksigi. W rodku wida piec z glinianych cegie. Wesp ze szklanymi kolbami tworzy on prymitywne urzdzenie do destylacji. Z tyu wida zaskoczonych czeladnikw, ktrzy przerwali w poowie sw prac. Take sam mistrz alchemii osun si ze czci na kolana, wycignwszy rk jakby w zaklciu. Z aparatu destylacyjnego wydobywaj si byszczce opary, rozsiewajc nieziemskie wiato. Czy jest to tak poszukiwany kamie filozoficzny, wielki eliksir? W XV i XVI w. alchemia tracia coraz bardziej na znaczeniu. W naukach przyrodniczych ugruntowyway si materialistyczne pogldy i sposoby mylenia. Nauki te poczy wyzwala si z wizw religii i astrologii, jak rwnie z mistyki, z wiary w duchy i demony, z caej tej maskarady. Paracelsus, cho pozostawa jeszcze w krgu mistycznego sposobu mylenia, wygna na pocztku XVI w. tak poszukiwany kamie filozoficzny do krainy bani. Twierdzi on, e prawdziwym celem chemii powinna by nie sztuka robienia zota, lecz sztuka przyrzdzania lekarstw.

Sceptyczni chemicy
W sto lat pniej wybia godzina narodzin pierwiastkw chemicznych. Wtedy bowiem zostay one po raz pierwszy zdefiniowane w naszym nowoczesnym ujciu. Uczony niemiecki Joachim Jungius w swej rozprawie pt. Doxoscopiae Physicae Minores, napisanej w 1630, a opublikowanej w 1642 r., odrzuci zarwno cztery pierwiastki staroytnoci i trzy pierwiastki alchemii, jak i tez o moliwoci przemian metali. Pierwiastki chemiczne, twierdzi on, s materiaami jednorodnymi i nie daj si rozoy. Nieco pniej Anglik Robert Boyle postawi w swym budzcym due zainteresowanie dziele The Sceptical Chemist (Chemik powtpiewajcy, 1661 r.) prowokujce pytanie: czy pierwiastki lub podstawowe elementy rzeczywicie istniej? I sam da sobie na nie odpowied. Pod pojciem pierwiastkw pisa on rozumiem pewne pierwotne i nie zoone ciaa, absolutnie nie zmieszane

z innymi... S one skadnikami, z ktrych mog by zarwno komponowane tzw. ciaa zoone, jak i na ktre te ciaa mog by rozkadane. Z pocztkiem XVIII w. nastpi zmierzch epoki alchemii i zastpia j chemia flogistonowa, ktra pomimo e opara wyjanienie procesu spalania na faszywych zaoeniach, to jednak umoliwia sklasyfikowanie wielu procesw chemicznych. Z kolei ta epoka zostaa zamknita wraz z odkryciem tlenu przez Antoine Laurenta Lavoisiera w 1771 r. po podaniu przez niego prawidowego wyjanienia istoty procesu spalania. Dziki Lavoisierowi chemia uzyskaa charakter prawdziwej nauki, jako wiedza o pierwiastkach i innych materiaach, a take o ich wzajemnym czeniu si w rnych stosunkach. Tez o przemianach jednych metali w drugie odrzucono uwaajc j za niemal absolutn niemoliwo. W Tablicy pierwiastkw, ktr Lavoisier zamieci w swym wydanym w Paryu w 1789 r., roku rewolucji, dziele pt. Traite lmentaire de chimie, figuroway ju 22 ze znanych nam dzisiaj pierwiastkw. Byy midzy nimi: azot, tlen, wodr, wgiel, siarka, fosfor i wszystkie znane wtedy metale. Natomiast w tablicy tej bdnie zostay zaliczone do pierwiastkw nastpujce ciaa: tlenek glinowy, baryt, wapno, tlenek magnezowy i kwarc. Dopiero znacznie pniej uprzytomniono sobie, e w rzeczywistoci s to zwizki pierwiastkw trudnych do wyodrbnienia w stanie czystym.

Dwie jednoczesne publikacje s oznak przeomu. Wiegleb odar alchemi z otaczajcych j mitw (pierwsze wydanie jego ksiki pochodzio z 1777 r., nastpne z 1783 r.)... (po stronie lewej) ...Lavoisier poda w swym dziele z 1793 r. (pierwsze wydanie w 1789 r.) definicj pierwiastka chemicznego (po stronie prawej)

W pocztkach XIX w., ktry po wynalezieniu maszyny parowej zapowiada si jako wiek postpu w przemyle, udao si za pomoc prdu elektrycznego uzyska na drodze elektrolizy dalsze nieznane pierwiastki, jak glin, bar, wap, magnez i krzem, a take metale alkaliczne, halogeny (chlorowce) i metale cikie. W 1804 r. angielski chemik John Dalton sformuowa swe prawo stosunkw staych oraz prawo stosunkw wielokrotnych3, w myl ktrych pierwiastki chemiczne cz si ze sob tylko w staych cile okrelonych stosunkach. Dalton ucili pogld Lavoisiera, czynic odpowiedzialnymi za te procesy najmniejsze skadniki pierwiastkw, atomy. Szwedzki chemik Jns Jacob Berzelius opublikowa po raz pierwszy w 1818 r. tablic ciarw atomowych wszystkich znanych dotychczas pierwiastkw chemicznych. Wprowadzi on rwnie jednolite symbole chemiczne, ktre obowizuj do dnia dzisiejszego. Szybko zorientowano si, jak
3

Prawo staoci skadu, zwane te prawem stosunkw staych, stwierdza, i stosunek mas skadnikw w zwizku chemicznym jest wielkoci sta, niezalenie od warunkw, w jakich ten zwizek otrzymano. Z prawa stosunkw wielokrotnych wynika, e jeeli dwa pierwiastki tworz ze sob dwa lub wicej zwizkw chemicznych, to iloci wago- we jednego z tych pierwiastkw, przypadajce na jednostk wagow drugiego, pozostaj w stosunku niewielkich liczb cakowitych (przyp. red.).

wana jest dokadna znajomo ciarw atomowych, okrelanych dzi jako wzgldne masy atomowe, do wyjaniania reakcji i okrelania zwizkw chemicznych, a prac Berzeliusa oceniono bardzo wysoko. Wilhelm Bunsen i Gustav Robert Kirchhoff zastosowali metod analizy spektralnej do rozpoznawania pierwiastkw chemicznych. Stwierdzili oni, e poszczeglne pierwiastki chemiczne znajdujce si w stanie gazowym przy okrelonym pobudzeniu emituj fale wietlne, ktre daj widma emisyjne bd absorpcyjne o charakterystycznych liniach. Dziki analizie spektralnej odkryto w latach 18601863 cez, ind, rubid i tal, wskutek czego liczba poznanych pierwiastkw chemicznych wzrosa do 63. Zebrany wic zosta okazay zestaw najrnorodniejszych naturalnych pierwiastkw, nie oparty pozornie na adnych reguach i pozbawiony wszelkiego wewntrznego systemu.

Jeden z pierwszych aparatw uywanych do analizy widmowej, stosowany przez Bunsena i Kirchhoffa

W tym czasie chyba aden z naukowcw nie sdzi, e zostay ju odkryte wszystkie podstawowe cegieki natury, ale te aden z nich nie umia powiedzie, ile jeszcze pierwiastkw czeka na swoje odkrycie. Od pocztku tego wieku, czyli w okresie 60 lat, odkryto 28 samych tylko pierwiastkw, a wic prawie poow znanych w tym czasie pierwiastkw chemicznych. Mona si byo nawet obawia, e w miar postpu w zakresie techniki bada liczba pierwiastkw okae si tak niezmierzona jak liczba gwiazd na niebie.

Ukad pierwiastkw chemicznych


Kompletny niead wrd pierwiastkw chemicznych doprowadza nawet w koach najwybitniejszych uczonych do powanych rnic pogldw przy oznaczaniu zwizkw chemicznych. Brak byo jakiejkolwiek systematyki. W poowie ubiegego wieku, gdy zacza gwatownie wzrasta liczba poznanych pierwiastkw i ich zwizkw, a kady chemik ustala dla nich wasne wzory, niemiecki chemik Lothar Meyer trafnie okreli ten stan rzeczy mwic, e zdziczenie osigno szczyt. Dla oznaczenia zwizkw nieorganicznych powstao wkrtce bardzo wiele wzorw sumarycznych. Jeszcze gorzej byo ze zwizkami organicznymi. W obiegu byo a 16 rnych wzorw na oznaczenie substancji tak prostej jak kwas octowy - CH3COOH. Prb znalezienia sposobu uproszczenia teorii podjto we wrzeniu 1860 r. na Midzynarodowym Kongresie Chemikw, w ktrym uczestniczyli m.

in. take Lothar Meyer i rosyjski chemik, Dymitr Mendelejew. Dopiero jednak w 1869 r. udao si, niezalenie od siebie, Mendelejewowi i Meyerowi doj do wnikliwego stwierdzenia, e wszystkie pierwiastki chemiczne, uszeregowane w ukad wedug wzrastajcych mas atomowych, wykazuj wyran okresowo swych waciwoci. To fundamentalne odkrycie przedstawi uczony rosyjski 6 marca 1869 r. na posiedzeniu Rosyjskiego Towarzystwa Chemicznego w Petersburgu. Praca Meyera, ktra zostaa opublikowana w Annalen der Chemie (Rocznikach Chemii) w 1870 r., datowana jest z grudnia tego roku. Obydwie prace znakomicie si uzupeniaj, dziki czemu Mendelejew mg uczyni dalszy krok naprzd. Na podstawie jego synnej rozprawy, opublikowanej 30 grudnia 1870 r. pt. Naturalny ukad pierwiastkw i jego zastosowanie do poznania waciwoci nie odkrytych pierwiastkw, mona byo przyj, e liczba brakujcych pierwiastkw jest okrelona, oraz dokadnie ustali ich miejsce w przyjtym ukadzie okresowym.

Dymitr Mendelejew (fotografia na stronie lewej) Lothar Meyer (fotografia po stronie prawej) ugruntowali swymi pracami ukad okresowy pierwiastkw chemicznych

Do momentu odkrycia ostatniego z 23 brakujcych pierwiastkw mino 75 lat. Ostatnie cztery: nr 43, nr 61, 85 i nr 87 musiay zosta wyprodukowane sztucznie, poniewa nie wystpoway w naturze. Pierwiastki odkryte w latach: 1875 - gal (nr 31) 1878 - iterb (nr 70) 1879 - skand (nr 21) tul (nr 69) holm (nr 67) samar (nr 62) 1880 - gadolin (nr 64) 1885 - neodym (nr 59) prazeodym (nr 60) 1886 - german (nr 32) dysproz (nr 66) 1898 - polon (nr 84) rad (nr 88) 1899 - aktyn (nr 89) 1901 - europ (nr 63) 1905/1907 - lutet (nr 71) 1918 - protaktyn (nr 91)

1922 - hafn (nr 72) 1925 - ren (nr 75) 1936/1937 - technet (nr 43) 1939 - frans (nr 87) 1940 - astat (nr 85) 1945/1946 - promet (nr 61)

Okresowy ukad Mendelejewa z 1870 r. przystosowany do obecnego systemu. W latach 1869 i 1870, gdy Mendelejew i Meyer tworzyli swj okresowy ukad pierwiastkw, znane byy 63 pierwiastki chemiczne.

Okazao si, e w naturalnym ukadzie pierwiastkw, przyjtym przez Mendelejewa w 1870 r., pozostay miejsca dla najwyej 24 nie znanych jeszcze pierwiastkw, okrelone przez rosyjskiego chemika jako 24 biae plamy na mapie chemii. Midzy najlejszym pierwiastkiem, jakim by wodr, a najciszym - uranem pozostay do odkrycia jeszcze 23 nieznane pierwiastki chemiczne. Do tego naleao doliczy jeszcze ewentualnie 24. pierwiastek, ktry nastpowa po uranie, i dla ktrego Mendelejew zarezerwowa miejsce. W swych przewidywaniach Mendelejew poszed tak daleko, e okreli waciwoci, jakie powinny wykazywa nie odkryte jeszcze pierwiastki, i poda nawet wskazwki, gdzie naley tych pierwiastkw poszukiwa. Jego niemiecki kolega, Meyer, przyzna pniej, e jemu samemu zabrako odwagi do tak daleko idcych przewidywa, gdy opracowywa swj ukad okresowy pierwiastkw. Mendelejew jednak potrafi uzasadni sw mia hipotez. Oto jego sowa: Prawo przyrody ma tylko w tym przypadku znaczenie naukowe, jeli umoliwia praktyczne nastpstwa, tzn. jeli pozwala na wycignicie takich logicznych wnioskw, ktre wyjaniaj rzeczy nie wyjanione, i wskazuj na takie nie znane jeszcze zjawiska, ktre potem potwierdzaj si dowiadczalnie.

Zaczynaj si wielkie poszukiwania


Dla kilku jeszcze nie odkrytych pierwiastkw, ktre w okresowym ukadzie pierwiastkw powinny zaj miejsca po borze, glinie i krzemie, a ktrym Mendelejew nada tymczasowe nazwy: eka-bor, eka-glin i eka-krzem, poda rosyjski badacz bardzo dokadne dane. Mogy si wic rozpocz wielkie poszukiwania. Gdy w pi lat pniej, w sierpniu 1875 r., uczony francuski Paul mile Lecoq de Boisbaudran ogosi o odkryciu nowego pierwiastka, galu, ktry znalaz w blendzie cynkowej przy zastosowaniu spektroskopii iskrowej, Mendelejew wyrazi zaraz przypuszczenie, e moe to by poszukiwany ekaglin. Dla tego pierwiastka przewidzia on mas atomow 68, a ciar waciwy od 5,9 do 6,0. Francuz okreli pocztkowo gsto na 4,7. Dopiero po zachcie ze strony Mendelejewa do dalszych starannych bada i po uzyskaniu kolejnych iloci czystego galu, mg Boisbaudran sprecyzowa t warto (ciar waciwy) jako 5,96, a mas atomow ustali na 69,9. Aby zrozumie, w jakim napiciu oczekiwano uzyskania danych dotyczcych cech galu - opisywa wczesn sytuacj chemik Winkler - naleao uprzytomni sobie, e nie istnia wtedy jeszcze aden dowd na potwierdzenie susznoci wnioskw i konsekwencji okresowego ukadu pierwiastkw. W marcu 1879 r. Lars Fredrik Nilson, profesor chemii szwedzkiego uniwersytetu w Uppsali, odkry nastpny nieznany pierwiastek, ktremu nada nazw skand. Wkrtce okazao si, e chemiczne i fizyczne waciwoci tego pierwiastka pokryway si z cechami hipotetycznego eka-boru. Peen radoci Mendelejew powiedzia wtedy, e nigdy w yciu nie spodziewaby si tak wspaniaego potwierdzenia susznoci okresowego ukadu pierwiastkw! Rosyjski uczony szczeglnie dokadnie ustali przewidywane cechy eka-krzemu, dlatego te wiat naukowy z palc ciekawoci oczekiwa odkrycia tego pierwiastka.

Clemens Winkler, odkrywca pierwiastka germanu, by jednym z pierwszych, ktrzy mogli potwierdzi genialne przewidywania Mendelejewa dotyczce waciwoci nie znanych jeszcze pierwiastkw (portret pdzla G. Schuberta)

We wrzeniu 1885 r. grnicy kopalni Himmelsfrst (Ksi Niebios) we Freibergu natknli si na pewn rud srebra o niecodziennym wygldzie. Ten zagadkowy, dotychczas nie znany minera, ktremu nadano nazw argirodytu, zosta poddany analizie przez Clemensa Aleksandra Winklera, profesora chemii nieorganicznej Akademii Grniczej we Freibergu. W wyniku analizy ustali on nastpujcy skad chemiczny badanej rudy: 74,7% srebra, 17,3% siarki i ponad 1% ubocznych skadnikw. Brakowao wic prawie 7%. Obliczony stosunek midzy mas atomow srebra a mas atomow siarki, wynoszcy dokadnie 1,3, nie odpowiada rwnie w adnym wypadku czystemu siarczkowi srebra, Ag2S. Po zastanowieniu Winkler doszed do wniosku, e ma do czynienia ze zwizkiem, ktry naleaoby oznaczy wzorem 2Ag2SXS lub 4Ag2SYS2. W pierwszym przypadku X

byby jakim pierwiastkiem dwuwartociowym, jak np. ow, w drugim za Y powinien by pierwiastkiem czterowartociowym, jak cyna. Zarwno ow, jak i cyn znajdowano ju w rudach srebra, jednake ani tych, ani te innych znanych metali po prostu w argirodycie nie byo, co Winkler jako biegy analityk natychmiast ustali. Niepena warto analityczna wskazywa moga tylko na jedno: w tej nie spotykanej rudzie srebra musi by ukryty nieznany pierwiastek! wiadomo, e oto trzyma w rkach nowy pierwiastek, wywoaa u Winklera, jak to otwarcie wyzna, ogromne zdenerwowanie i omdlenie. Pracowa zawzicie, dniami i nocami. Wszystkie jego myli i czyny opanowane byy bez reszty przez nowy, nieznany pierwiastek chemiczny. Jego elazna kondycja dochodzia bez maa do granic wytrzymaoci, gdy zupenie niespodziewanie udao mu si 6 lutego 1886 r. wyodrbni siarczek nieznanego ciaa. By on rozpuszczalny w wodzie i dlatego, wskutek zwykle stosowanego wypukiwania osadw siarkowych wod, broni si tak dugo i zawzicie przed uchwyceniem go przez chemika. Dla badacza jest to nadzwyczaj szczliwe uczucie, gdy stwierdzi, e natrafi na lad jeszcze jednego elementu skadowego naszej materii. Winkler, podobnie jak inni badacze, po ogoszeniu hipotezy Mendelejewa poszukiwa gorczkowo nowych pierwiastkw, ktre zapeniyby dziury w ukadzie okresowym. Wielkie nadzieje pokada w analizie mas kamieni i popiow, wyrzuconych z nieznanych gbin wntrza ziemi przy potnym wybuchu wulkanu Krakatau w sierpniu 1883 r. Te nadzieje jednak zawiody. A teraz oto znalaz nowy pierwiastek we freiberskiej rudzie! By to przepowiedziany przez Mendelejewa eka-krzem. Ku niezmiernemu zaskoczeniu Winklera, uzyskane przez niego dane dotyczce tego pierwiastka zgadzay si co do joty z danymi przepowiedzianymi przez jego rosyjskiego koleg. Dla masy atomowej Mendelejew poda warto 72, a dla ciaru waciwego - 5,5. Winkler ustali odpowiednio 72,3 i 5,47. Przez niemieckiego chemika potwierdzona zostaa rwnie czterowartociowo nowego ciaa. Tak wspaniaa trafno prognozy chemicznej wywara ogromne wraenie na Winklerze. Oto jego sowa: Trudno o bardziej przekonywajcy dowd na potwierdzenie susznoci teorii okresowoci pierwiastkw... i znaczy on w rzeczywistoci wicej ni samo potwierdzenie miao zbudowanej teorii; oznacza bowiem wybitne rozszerzenie widnokrgw chemii i stanowi potny krok naprzd na drodze poznania. Rado z odkrycia pierwiastka kazaa Winklerowi natychmiast chwyci za piro. Mam nadziej zoy Panu niedugo wyczerpujcy raport o tym interesujcym ciele napisa zaraz 26 lutego 1886 r. do Mendelejewa. Dzi poprzestaj na zawiadomieniu Pana o ze wszech miar prawdopodobnym triumfie Paskiego geniuszu i na wyraeniu Panu mojego szacunku i gbokiej czci. Na t pochwa rosyjski chemik odpowiedzia skromnie: Poniewa german jest ukoronowaniem ukadu okresowego, a Pan jest jego odkrywc, korona naley si Panu. Ja natomiast zadowol si rol zwiastuna. Odkrycie nowego pierwiastka przywodzi na myl odkrycie planety Neptuna. Istnienie tej planety na podstawie perturbacji, wystpujcych w obiegach ssiednich planet, przepowiedzia francuski astronom Urbain Jean Joseph Leverrier, co wkrtce zostao potwierdzone. Dlatego Winkler nosi si z zamiarem nadania nowo odkrytemu pierwiastkowi nazwy neptunium, jednake zarzuci t myl, gdy nazwa ta zostaa wanie uyta do nazwania rzekomo odkrytego innego pierwiastka. Winkler odkryty przez siebie pierwiastek nazwa germanem. Skad chemiczny argirodytu przesta by tajemnic. Wyraa si on wzorem 4Ag2SGeS2. Na tle tego wszystkiego powstaa wiadomo, e naukowo uzasadnione i ukierunkowane przewidywania przestay by wycznym przywilejem astronomii.

Jasna pomaraczowa linia


Wraz z odkryciem germanu i wielu innych pierwiastkw z grupy ziem rzadkich skurczya si bardzo liczba biaych plam midzy wodorem a uranem, a uczeni caego wiata skierowali wszystkie swe wysiki na zbadanie ostatnich, nie poznanych dotd pierwiastkw chemicznych. Jest rzecz zabawn i zarazem pouczajc przeledzi w wczesnej literaturze chemicznej, z jakim zapaem poszukiwano wtedy tych brakujcych pierwiastkw. Doniesienia o odkryciach przecigay si wzajemnie. Nowe pierwiastki pojawiay si nagle, jak gwiazdy spadajce w letni noc, i podobnie jak one znikay rwnie szybko, jak si pojawiy. A oto przykad.

W epoce postpujcego szturmu na nieznane pierwiastki zdarzay si te poraki. Austrium nie byo nowym pierwiastkiem chemicznym, ale jego odkrywca utrzymywa jeszcze na ou mierci, e znalaz na pewno nowy pierwiastek chemiczny

W kocu 1878 r. Norweg Dahll, pracujcy na niewielkiej wyspie jako sztygar, poinformowa, e przy przerobie 10 kg rudy odkry nowy pierwiastek z grupy metali cikich i nazwa go norvegium. Bya to pomyka. Austriaccy uczeni zarezerwowali nazw austrium lub austriacum dla nowego pierwiastka, ktrego wystpowanie jednake nie potwierdzio si po wielu latach penych zapau poszukiwa. Uczeni angielscy ulegli zudzeniu, e udao im si w 1892 r. wyodrbni pierwiastek masrium z minerau o nazwie masrit, znalezionego w Egipcie. Mia on wypeni luk pomidzy berylem i wapniem, ktrej zreszt faktycznie nie byo. Inni znw uczeni odkryli w widmie soca pierwiastek coronium. Dzi szukamy go daremnie w ukadzie pierwiastkw. Mimo to wielu uczonych byo gboko przekonanych, e Soce zawiera znaczn liczb nieznanych pierwiastkw. Badanie widma korony sonecznej, przeprowadzone w 1868 r., przynioso nieoczekiwany wynik. Pamitnego dnia 18 sierpnia, kiedy to cakowite zamienie Soca pogryo w cieniu olbrzymie obszary kuli ziemskiej, rzadkie to zjawisko obserwowa w Indiach francuski astronom Pierre Jules Csar Janssen. Bya to pierwsza obserwacja korony sonecznej dokonana przez spektroskop. i Wtedy Janssen zauway oprcz trzech znanych ju linii widma

wodoru - czerwonej, zielononiebieskiej i niebieskiej - nieznan, jasn, pomaraczow lini widmow D3, ktr naleao przypisa nowemu pierwiastkowi chemicznemu.

Przy cakowitym zamieniu Soca w 1868 r. (wczesne zdjcie w rodku) po raz pierwszy badano koron soneczn za pomoc spektroskopu (u gry). W widmie pojawiy si linie nowego, dotychczas nie odkrytego na Ziemi pierwiastka -- helu (u dou)

Odkrycie pozaziemskiego pierwiastka zostao wtedy szczeglnie uhonorowane. 25 padziernika 1868 r. Francuska Akademia Nauk w Paryu otrzymaa rwnoczenie dwa sprawozdania. Pierwsze, przedstawione przez Janssena, pochodzio z nadmorskiego miasta w Indiach, drugie nadeszo z Anglii od angielskiego astronoma Josepha Normana Lockyera. Uczony ten zaobserwowa rwnie ow tajemnicz, jasn lini widmow i nieznanemu pierwiastkowi nada nazw helium, wywodzc j od greckiego sowa helios, czyli soce. Akademia uznaa, e to osobliwe podwjne odkrycie naley upamitni, i ufundowaa ku czci odkrywcw helu medal pamitkowy z podobiznami Lockyera i Janssena. Chocia hel zosta odkryty przed powstaniem okresowego ukadu pierwiastkw, Mendelejew i Meyer nie uwzgldnili go w swych tablicach, gdy niezbdne do tego byy dokadniejsze dane chemicznofizyczne, a przede wszystkim masa atomowa tego pierwiastka. Lecz w jaki sposb miano je ustali, skoro tego ciaa w ogle na Ziemi nie byo?

Gdzie umieci gazy szlachetne?


W 1894 r. wynik spr naukowy midzy dwoma uczonymi angielskimi: Johnem Williamem Struttem lordem Rayleighem i Williamem Ramsayem. Rayleigh zauway, e azot uzyskany z powietrza po oddzieleniu tlenu ma nieco wiksz gsto, mianowicie 1,2521 g/l, ni azot uzyskany metod chemiczn, wykazujcy gsto 1,2505 g/l. Ramsay reprezentowa pogld, e t anomali gstoci mona tumaczy obecnoci w powietrzu jakiego cikiego gazu. O takich teoriach jego kolega jednak nie chcia sysze. Rayleigh rozwaa raczej moliwo istnienia cikiej odmiany azotu, w rodzaju ozonu. Spraw mia rozstrzygn eksperyment. Ramsay wydzieli tlen z powietrza w zwyky sposb, tzn. uywajc go do spalenia, i zwiza azot wedug metody, jak podawa na wykadach, polegajcej na przeprowadzeniu go przez arzcy si magnez. Uzyskan pozostao gazow podda badaniu spektroskopowemu. Nowe, nie widziane dotychczas, iskrzce si widmo z czerwonymi i zielonymi liniami zaskoczyo uczonego. W cigu lata 1894 r. prowadzilimy z lordem Rayleighem prawie nieprzerwan korespondencj podaje Ramsay - i 18 sierpnia na zjedzie brytyjskich przyrodnikw w Oxfordzie ogosilimy odkrycie nowego skadnika atmosfery... argonu. Ramsay uzyska na mas atomow argonu warto 40, gaz ten musiaby wic by umieszczony midzy potasem i wapniem, ale tam nie istniaa adna luka! C wic czyni? Podniosy si zaraz krytyczne gosy, ktre chciay odmwi argonowi charakteru pierwiastka, poniewa nie da si zaszeregowa w ukadzie okresowym pierwiastkw. Ramsay z wielk zrcznoci i wytrwaoci prowadzi dalsze badania4, by wyjani t sprzeczno. Wkrtce stwierdzi, e argon jest jeszcze bardziej oporny w reakcjach ni azot i waciwie nie wchodzi w reakcje z adnymi substancjami chemicznymi, a wic susznie zosta nazwany po grecku sowem bezczynny. Ramsay przypomnia sobie o pewnej informacji Williama Francisa Hillebranda z Instytutu Geologicznego w Waszyngtonie, ktry w 1890 r. stwierdzi, e w czasie rozkadania minerau kleweitu (rudy uranu) kwasami wydzielaj si znaczne iloci gazu, ktry uzna on za azot. Ramsay postanowi sprawdzi, czy z tego zwizanego w minerale azotu da si take wyodrbni argon.

William Ramsay odkry w powietrzu pierwiastki, dla ktrych pocztkowo brakowao miejsca w ukadzie Mendelejewa. Byy to gazy szlachetne

Po dugich staraniach udao mu si uzyska od handlarza dwie uncje tego rzadkiego minerau. Dokona rozkadu kwasem siarkowym, nie zaj si jednak zaraz uzyskanym gazem, gdy przeszkodziy
4

Korzysta w tym celu take z pomocy prof. Karola Olszewskiego, ktry w swojej pracowni przy Uniwersytecie Krakowskim skrapla mu prbk argonu (przyp. red.).

mu w tym inne zajcia. Dopiero w ptora miesica pniej znalaz Ramsay czas, aby w marcu 1895 r. zbada widmo tego gazu. Jego zdumienie byo ogromne, poniewa w widmie janiaa pomaraczowa linia, ktra nie bya identyczna ze znan t widmow lini sodu. Min jednak jaki czas, zanim Ramsay nie zdoby cakowitej pewnoci. Wyznaj ze wstydem - wyrazi si w jednym z wykadw na ten temat - e rozebraem na czci mj spektroskop, podejrzewajc raczej jego niesprawno ni obecno nowego gazu. By to nowy gaz, dotychczas nie znany pierwiastek gazowy. William Crookes, ktry by najwikszym autorytetem w dziedzinie analizy widmowej w Anglii, poinformowa swego koleg, e ogldana przez niego pomaraczowa linia jest identyczna z lini obserwowan przez Lockyera i Janssena w 1868 r. w widmie sonecznym - a wic hel wystpuje rwnie i na Ziemi. Ramsayowi zawdziczamy, e dwa nowo odkryte gazy znalazy miejsce w ukadzie okresowym pierwiastkw, chocia oficjalnie miejsca takiego dla nich nie byo. Do znanych grup pierwiastkw, od I do VIII, dorzuci Ramsay grup zerow, przeznaczon specjalnie dla zerowartociowych, trudno reagujcych gazw szlachetnych, jak zaczto nazywa nowe, gazowe pierwiastki. To nadzwyczaj miae rozszerzenie ukadu okresowego pierwiastkw zaskoczyo najbardziej starego mistrza, samego Mendelejewa. Jeszcze na krtko przed mierci w 1907 r. wielki uczony rosyjski wyrazi si z podziwem, e Lecoq de Boisbaudran, Nilson i Winkler tylko umocnili ukad okresowy pierwiastkw, natomiast Ramsay potwierdzi jego prawdziwo. Po umieszczeniu gazw szlachetnych odpowiednio do ich mas atomowych (hel - 4, argon - 40) w zerowej grupie pierwiastkw, Ramsay stwierdzi, e zostao midzy nimi wolne miejsce dla dalszego pierwiastka. Poinformowa o tym jesieni 1897 r. w czasie posiedzenia British Association (Towarzystwo Brytyjskie) w Toronto w swym obiecujco zatytuowanym wykadzie O pewnym nie odkrytym gazie. Sigajc pamici wstecz, Ramsay wspomina: Wzorem naszego mistrza Mendelejewa opisaem, na ile byo to moliwe, oczekiwane waciwoci nowego, gazowego pierwiastka, ktry powinien wypeni luk midzy helem i argonem. Waciwie bybym mg przepowiedzie istnienie jeszcze dwch innych gazw, ale uwaaem, e z proroctwami naley zachowa ostrono... Do ostronoci skania Ramsaya oczywicie fakt, e nikt nie wiedzia, gdzie naley szuka tych gazowych pierwiastkw. Na pomys, eby szuka ich w powietrzu, wpad Ramsay dopiero po wielu nieudanych dowiadczeniach. Tymczasem Niemiec Carl Paul Gottfried von Linde i Anglik William Hampson podali prawie rwnoczenie do wiadomoci publicznej swoj now metod skraplania powietrza. Ta elegancka metoda pojawia si jak na zawoanie Ramsaya. Z jej pomoc udao mu si teraz rzeczywicie odnale brakujce jeszcze gazy - krypton (skryty) i neon (nowy) - w pewnych frakcjach skroplonego powietrza.

Chemia okultystyczne
Zerowa grupa gazw szlachetnych robia wraenie doskonaej. Nie zachwiao ni take ogoszenie przez Amerykanina Brusha o odkryciu nowego, dalszego skadnika powietrza, pierwiastka eterionu. Informacja ta zostaa podana w sierpniu 1898 r. w czasie obrad przyrodnikw w Bostonie. Brush twierdzi, e gsto eterionu wynosi tylko jedn dziesiciotysiczn cz gstoci wodoru. Ze wzgldu na sw lekko i ogromn szybko, z jak poruszaj si jego czsteczki, ten szczeglny gaz stara si ucieka z Ziemi daleko w gbie wszechwiata. Wielk sztuk jest wykazanie jego istnienia na Ziemi.

Nawet Mendelejew walczy do koca o znalezienie uzasadnienia dla tego hipotetycznego eteru kosmicznego. Przyporzdkowa mu wic pierwiastek nevtonium i umieci go, podobnie jak inny, rwnie hipotetyczny pierwiastek coronium, jeszcze przed wodorem. Istnienia tych osobliwych pierwiastkw nie udao si nigdy dowiadczalnie wykaza. Nie nastpio to nawet wtedy, gdy wydawao si, e mona pewne nieznane linie spektralne w widmie zorzy polarnej, korony sonecznej i mgawic gwiazdowych, przyporzdkowa tym pierwiastkom, jak i innemu jeszcze nie znanemu pierwiastkowi nebulium (po acinie nebula mgawica). Dopiero pniej okazao si, e te obce linie w widmach odpowiadaj z jonizowanym stanom tlenu i azotu, a nie nowym pierwiastkom. Pewne nadzieje z tym zagadkowym, ciko lub w ogle nie dajcym si uchwyci eterem kosmicznym wiza take pewien inynier, Adolf Wagemann. Wszystkie ciaa, jego zdaniem, powinny w temperaturze absolutnego zera, przy minus 273C zamienia si w w obojtny eter, ktry nie moe by niczym innym, jak prawdziwym kamieniem filozoficznym. Gdyby doprowadzi ten eter do poczenia z odrobinami zota lub, jeszcze lepiej, ogrza go ostronie do temperatury, w ktrej jego atomy zaczn wykonywa energetyczne drgania, charakterystyczne dla drga zota, wtedy wszystko, co materialne - w zetkniciu z tym drgajcym ciaem - zamieni si w zoto. Metoda inyniera Wagemanna nie wygldaa na skomplikowan. Niestety, bya to tylko i wycznie spekulacja. Zero bez-wzgldne jest wielkoci graniczn, do ktrej moemy si eksperymentalnie zbliy na odlego maych uamkw stopnia, ale nie moemy jej osign. Niestety, nie jest wic moliwe zdobycie kamienia filozoficznego, choby by on tu, tu... Na trudnoci tej utkna nowa metoda uzyskiwania sztucznego zota, ktra miaa obdarowa ludzko ogromnymi bogactwami. Trzeba tu doda, e dopiero w kilka lat pniej, w 1906 r., dziki sformuowaniu trzeciej zasady termodynamiki przez fizyka i chemika w jednej osobie, Walthera Nernsta, zrozumiae si stao zachowanie cia przy zblianiu si do absolutnego zera. Dopiero teraz mona byo metod Wagemanna teoretycznie oceni i - odrzuci.

W oglnym polowaniu na nie odkryte jeszcze pierwiastki okultyci te nie chcieli pozosta w tyle

Jeli jednak kogo interesuj szczegy techniczne, moe sign po broszur Wagemanna, wydan w 1901 r., i podda si fascynujcemu urokowi jej tytuu Sztuczne zoto! Odkrycie metody przetwarzania materiaw opartej na nowoczesnych pogldach naukowych. Zrozumiae dla kadego. W powszechnej pogoni za ostatnimi brakujcymi pierwiastkami nie chcieli pozosta w tyle rwnie zwolennicy alchemii i nowo odradzajcego si spirytyzmu. Prowadzili oni poszukiwania na wasn rk, a swe wyniki zamknli w kocu w czym w rodzaju podrcznika zatytuowanego Chemia okultystyczna. Obserwacje pierwiastkw chemicznych dokonane przez jasnowidzw. Wszystko zaczo si latem 1895 r. w Londynie, kiedy czonkowie Europejskiej Sekcji Towarzystwa Teozoficznego udali si po zakoczonym dniu pracy na przechadzk nad Tamiz. Kto rzuci pytanie,

czy nie daoby si zbada skadu powietrza i jego pierwiastkw metodami okultystycznymi. Zarysowaa si tu pierwsza konkurencja dla Williama Ramsaya, ktrego gone odkrycia byy wtedy na ustach wszystkich. Niektrzy czonkowie Towarzystwa, ktrzy ju wczeniej opanowali sztuk powikszania, rzucili si natychmiast na traw i wlepili wzrok w eter niebieski, aby wypatrzy pojedyncze atomy gazowych skadnikw powietrza! Ich umiejtno powikszajcego widzenia musiaa by zaiste nadzwyczajna. Dzi, nawet przy zastosowaniu wysoko wyspecjalizowanych mikroskopw elektronowych, moemy optycznie uj atom tylko w bardzo rozmytych zarysach. W kilka lat pniej Towarzystwo postanowio na jednym z kongresw podj systematyczne studia nad chemi okultystyczn. Pan Leadbeater i panna Annie Besant, ktrzy podawali si za autorw wspomnianego podrcznika, rozpoczli badanie atomowej struktury pierwiastkw. Naley przyzna, e do tych bada mieli wasn metod. Dziki swym zdolnociom jasnowidzenia i posiadanej szczeglnej sile powikszania, ktr w cudowny sposb mogli zmienia na wiksz lub mniejsz, widzieli dokadnie przed sob atomy i mogli nawet policzy ich czci skadowe praatomy. Udawao si to przy najrzadziej spotykanych pierwiastkach, gdy wystarczao tylko je sobie intensywnie wyobrazi. Taki sposb postpowania kry w sobie naturalnie take i niebezpieczestwa. Panna Besant o mao si nie udusia badajc w jasnowidzeniu trujcy chlor. W wodorze, najlejszym pierwiastku, naliczono 18 praatomw, w helu - 72. W celu uzyskania okultystycznej masy atomowej pierwiastkw, wystarczyo podzieli liczb praatomw przez 18. Zgodnie z t zasad wodr mia mas atomow 1, hel 4. W zocie znaleziono 3546 praatomw, co odpowiadao masie atomowej 197. Bya to wic bardzo skomplikowana metoda. Przypomina si anegdota o pasterzu, ktry zapytany, skd wieczorem w ogle wie, e wszystkie owce powrciy do domu, odpowiedzia: To bardzo proste, licz je. A czy nie jest to uciliwe przy tak wielkiej trzodzie? Wprost przeciwnie odpowiedzia znw pasterz - licz nogi owiec i dziel przez 4. Jest rzecz zrozumia, e dane dotyczce mas atomowych uzyskane dziki jasnowidzeniu, nie mogy zbytnio odbiega od danych oficjalnych. Czy w przeciwnym wypadku chemia okultystyczna mogaby znale uznanie? Analizujc tablice pierwiastkw i atomw w podrczniku Chemia okultystyczna mona zauway, e figuruje w nich take nowy pierwiastek. Jasnowidze odkryli go w powietrzu: przeoczonego intruza midzy wodorem i helem, ktry musia zawiera 54 praatomy i zgodnie z tym mie mas atomow 3, nazwali occultum. Nie zosta on nigdy wczony do okresowego ukadu pierwiastkw.

Kolejny nowy pierwiastek - argentaurum


W ukadzie pierwiastkw Mendelejewa znalaza si jeszcze jedna luka, midzy srebrem i zotem. W 1896 r. wydawao si, e to wolne miejsce zostanie ostatecznie zajte, poniewa Amerykanin Stephen H. Emmens zgosi odkrycie poszukiwanego pierwiastka. W celu podkrelenia, e zajmuje on miejsce midzy srebrem (argentum) i zotem (aurum) nazwa go argentaurum,. Historia odkrycia argentaurum jest niezwykle pasjonujca. W koach amerykaskich uczonych nazwisko doktora Emmensa cieszyo si dobr saw. By on czonkiem wielu szanowanych towarzystw naukowych, a rozgos uzyska dziki wynalezieniu w 1898 r. materiau wybuchowego - emmensytu. Przez krtki czas uchodzi rwnie za odkrywc tzw.

kwasu Emmensa. Ten nowy zwizek mia powstawa podczas poddawania dymicego kwasu azotowego dziaaniu kwasu pikrynowego a do momentu cakowitego nasycenia. Jednak w dodatku do rocznika 1892 Chemiker Zeitung podano, e kwas Emmensa nie moe by uznany za swoisty zwizek, poniewa jest to po prostu nie zmieniony kwas pikrynowy. Nie znalaza rwnie uznania hipoteza Emmensa dotyczca struktury magnetycznego tlenku elaza. Wad prac Emmensa stanowio chyba to, e byy one nieco fantastyczne. Czym, oprcz trwaoci, rni si metale szlachetne - srebro, zoto i platyna - od innych metali? Takie pytanie postawi sobie Emmens i doszed do wniosku, e najwaniejsz rol odgrywa tu ich wielki i wzrastajcy w kolejnoci: srebro, zoto, platyna - ciar waciwy. Gdyby wic udao si silnie zagci atomy metali, mona by doj do znacznie ciszych metali szlachetnych. Tak w grubszych zarysach wygldaa nowa idea Emmensa. Te spekulacje naprowadziy go na myl o porednim pierwiastku, ktry nie mg by ani srebrem, ani zotem, a ktry nazwa argentaurum. Z tego ciaa przez rozlunienie struktury atomowej powstawaoby srebro, a przez jej zagszczenie - zoto! Proces ten - zdaniem Emmensa - nie byby niczym nowym, poniewa dokonuje si on od tysicleci dzie po dniu w przyrodzie, Emmens jednak twierdzi, e znalaz sposb umoliwiajcy powtrzenie tego procesu w warunkach laboratoryjnych i - oczywicie - tylko w jego wasnym laboratorium (Argentaurum-Laboratory), mieszczcym si w Nowym Jorku w dzielnicy New Brighton przy Central Avenue 20. Teorie te przywiody Emmensa w niebezpieczne ssiedztwo osawionego redniowiecznego procederu wytwarzania sztucznego zota. Amerykanin broni si jednak przed mianem alchemika, cho zasugiwa na nie w peni, poniewa rzeczywicie potrafi robi zoto! Na dowd, e jego wywody s suszne i metoda daje efekty, Emmens sprzeda 13 kwietnia 1897 r. nowojorskiej mennicy sze sztab stopu zota i srebra, czyli argentaurum, za 954 dolary i 80 centw. Pokwitowanie z tej transakcji pokazywa triumfujco kademu z pojawiajcych si reporterw i goci! Od tego momentu Emmens dostarcza co miesic pastwowej mennicy po dwie sztaby zota o ciarze od 7 do 16,5 uncji, a wic od okoo 200 do 500 g. Przedstawicielom prasy obwieci chepliwie: Jestem zdolny w cigu jednego roku powikszy produkcj zota z argentaurum do 50 000 uncji miesicznie. Nowy Jork zachodzi w gow, czy Emmens mwi prawd. Pewne wydarzenia niewtpliwie na to wskazyway. W wielkich ogoszeniach w prasie i w naukowych czasopismach oferowa Emmens zoto z argentaurum w ilociach po 1, 2, 5 i 10 g, by umoliwi sprawdzenie jego cech i przeprowadzenie naukowych bada. Cena wynosia 75 centw za 1 g. Kady, kogo interesowao sztuczne zoto, mg je zwyczajnie kupi u Emmensa. Zainteresowanie byo ogromne. Nawet znany fizyk angielski, William Crookes prosi odkrywc o pewne szczegy dotyczce tej nowej, cudownej substancji. Crookes mia zamiar zamieci na ten temat informacj w wydawanym przez siebie londyskim czasopimie Chemical News (Nowiny Chemiczne). W krgach wybitnych angielskich naukowcw Crookes by nieco dwuznaczn figur. W swej specjalnoci, w dziedzinie analizy spektralnej, uchodzi niezaprzeczenie za autorytet, tym bardziej e za pomoc tej analizy odkry nowy pierwiastek, tal. Crookes mawia o sobie, e zawsze szczeglnie fascynowao go krlestwo cienia midzy tym, co znane, a tym, co nieznane. Braa pokusa, by traktowa to wyznanie dosownie, jako e Crookes powica swj czas i na to, aby metodami fizycznymi bada zjawiska spirytystyczne. Nie byoby w tym nic nagannego, gdyby wybitny fizyk wykorzysta swe naukowe kwalifikacje do zdemaskowania szalbierstwa spirytyzmu, na ktry moda szerzya si wtedy jak epidemia w wielu krgach lepszego towarzystwa. Jednak sprawa miaa si inaczej. Crookes da si bowiem tak dalece zwie rnym poczynaniom mediw spirytystycznych, e

w kocu uwierzy w ich nadprzyrodzone zdolnoci i z penym zaufaniem rejestrowa potne siy psychiczne, ktrymi siedzce obok medium oddziaywao na wag sprynow. Crookes uwierzy take w materializacj osoby zmarej, ktrej ducha ukazywao pogrone w transie medium, przywizane do specjalnych fizycznych przyrzdw pomiarowych. Istniej nawet fotografie duchw, na ktrych Crookes widnieje obok goci z zawiata. Dobra sawa Crookesa jako uczonego ucierpiaa naturalnie bardzo wskutek takich ubocznych zainteresowa. Crookes by bowiem czonkiem czcigodnego Royal Society (Krlewskiego Towarzystwa), do ktrego naleeli tylko najwybitniejsi uczeni na wiecie. Fryderyk Engels w swej pracy Przyrodoznawstwo w wiecie duchw z 1878 r., wydrukowanej w Dialektyce przyrody, wyrazi si krytycznie i szyderczo o Crookesie, mwic, e wicej poytku byoby, gdyby Crookes na seanse spirytystyczne zamiast przyrzdw fizycznych przynosi sceptyczno-krytyczny umys5. Warto nadmieni, e w tamtych latach ze spirytyzmem zetkn si rwnie Dymitr Mendelejew. Jako czonek pewnego zespou naukowcw dosta on do zbadania spraw zaklinania duchw, ktre szerzyo si w Petersburgu jak epidemia, i mg przy tej okazji podda testom rwnie medium Crookesa. Rosyjscy uczeni wydali w 1876 r. miadc opini, i zostao dowiedzione, e wszystkie tzw. zjawiska spirytystyczne naley tumaczy albo nie uwiadomionymi ruchami, albo wiadomym oszustwem, i e nauka spirytystyczna jest zabobonem. Crookes nie da si przekona i rczy za rzetelno wynikw swych fizycznych pomiarw. Zapewni o swej pomocy take zwolennikw chemii okultystycznej, ktrzy si do niego zwrcili. By wic odpowiednim czowiekiem, eby udzieli poparcia i takiemu adeptowi nowoytnej ery, jak Emmens... W licznych listach Emmens odkrywa wic Crookesowi chtnie sw wielk tajemnic. Sedno tkwio w maszynie do wysokich cinie, ktra wanie zostaa zgoszona do opatentowania.

Sensacja roku 1897 w Nowym Jorku: kto chce, moe kupi sztucznie wyprodukowane zoto, zoto-argentaurum

W maszynie tej z kawakw srebra poddawanych silnym mechanicznym uderzeniom miao powstawa wskutek kompresji najpierw argentaurum, a potem zoto. Po 30 latach smutnych dowiadcze ze spirytyzmem Crookes sta si duo ostroniejszy i zada najpierw szczegowych informacji. Nieco uraony Emmens odpisa mu, e jeli Crookes chce sam przeprowadzi eksperyment, to przecie moe wzi zwyky meksykaski srebrny dolar i podda go mechanicznym uderzeniom cinieniowym w stalowym cylindrze w niskiej temperaturze. Taka metoda
5

Mimo rnych wtpliwoci wysuwanych w zwizku z osob Williama Crookesa naley zaznaczy, e by on i pozosta do koca ycia znakomitym, wysoko cenionym uczonym i wielkim autorytetem w dziedzinie fizyki, a jego badania w zakresie spirytyzmu, w ktrym stosowa skonstruowane przez siebie przyrzdy naukowe, stawiaj go w rzdzie uczonych-pionierw usiujcych rzuci snop wiata na t tajemnicz dziedzin. Zapocztkowana i ugruntowana przez Crookesa wiedza metapsychiczna (pniejsza parapsychologia) przeksztacia si obecnie w oficjaln nauk, zwan psychotronik, ktra w Stanach Zjednoczonych, Zwizku Radzieckim i Europie przeywa obecnie ywioowy rozwj. ( P r z y p i s R o m a n a B u g a j a ) .

stosowana jest w jego maszynie do wysokich cinie, ktra koncentruje nacisk, tak jak soczewka skupia promienie soneczne. Wystarczy rwnie, jak zapewnia Emmens, jeli Crookes podda przez duszy czas srebrn monet dziaaniu silnych uderze na kowadle. W kadym przypadku bdzie mona stwierdzi mniejszy lub wikszy przyrost zawartoci zota. Sprawa z meksykaskim srebrem miaa posmak szczeglny, jak wiemy to ju z historii pana Tiffereau. Srebrne meksykaskie dolary byy te waciwie tajemnic zawodow Emmensa, ktr niechtnie ogosi publicznie. 16 marca 1897 r. przesa Emmens do Pastwowego Urzdu Probierczego w Nowym Jorku jeden meksykaski dolar z prob o zbadanie, czy zawiera on zoto. Wynik wypad ujemnie. Niedugo potem kaza Emmens sprawdzi 4 meksykaskie dolary, ktre uprzednio przepoowi. Ich analiza wykazaa brak zawartoci zota. Zachowane powki dolarw Emmens podda obrbce sw specjaln metod we wasnym laboratorium chemicznym, w ktrym otrzymywa argentaurum. Te czci monet, jak to ostronie sformuowa Emmens, zawieray obok srebra jaki metal, ktry odpowiada wszystkim prbom na zoto i jako taki zosta zakupiony przez Urzd Probierczy.

10 000 dolarw dla tego, kto znajdzie bd


William Crookes poszed wic za rad Amerykanina. Rozdrobni meksykaski dolar, umieci 13 g srebrnych opikw w stalowym cylindrze i w pomysowym urzdzeniu mechanicznym podda je dziaaniu udarowemu o czstoci jednego uderzenia na sekund. Cao ozibi suchym lodem, a potem ogosi oczekiwany z niecierpliwoci wynik: nastpi niewielki przyrost zawartoci zota, mianowicie z 0,062 do 0,075%. Efekt nie by zachcajcy i lea przypuszczalnie w granicach bdu. Crookes da do zrozumienia, e wzbogaci si tym zotem nie byo mona. Emmens jednak pozosta optymist. Przekonywa Crookesa, e zawarto zota wzrosa jednak o 21%. Wystarczyoby ku srebro motem duej, a powstaoby zoto w wikszej iloci. Crookes zrezygnowa z tego i zaj si analiz nowego pierwiastka - argentaurum. Tu uzyska rwnie niezbyt zachcajcy wynik. Analiza spektralna prbki argentaurum wykazaa tylko zawarto zota, srebra oraz niewielkiej iloci miedzi, co poda Crookes na pocztku wrzenia 1897 r. w Chemical News. Widmo argentaurum nie zawierao adnych dodatkowych linii, a przede wszystkim adnych takich, ktre wskazywayby na pochodzenie od jakiego dotychczas nie znanego pierwiastka. Te mao zachcajce wyniki nie powstrzymay jednak Emmensa od dalszego wytwarzania zota. Ze skromnego laboratorium powsta cay syndykat z biurami w jednym z najwietniejszych budynkw na Broadwayu. Emmens, aby nie narazi si na podejrzenie, e syndykat produkuje zoto wycznie z chci zysku, wpad na nowy, sprytny pomys. Ukazay si ogoszenia, z ktrych wynikao, e syndykat chce podj badania naukowe, przeznacza wic 500 dolarw jako nagrod za zebranie kompletnej literatury dotyczcej zagadnienia jednoci materii, jak rwnie problemu teoretycznej moliwoci produkcji zota z tzw. pierwiastkw. Syndykat przeznacza take dalsze 500 dolarw na wyjanienie, dlaczego ciar waciwy i inne waciwoci cia staych ulegaj zmianie pod wpywem cinienia i ozibiania. Powoane zostao do ycia nawet specjalne Research Society (Towarzystwo Badawcze), ktre miao przysporzy Emmensowi upragnionej popularnoci. Towarzystwo to miao zamiar przyznawa za naukowe prace zote medale, wyprodukowane oczywicie ze zota uzyskiwanego z argentaurum. Emmens stara si podbudowa swj presti publikacjami naukowymi. Pierwszy tom swych Argentaurum-Papers (rozpraw naukowych dotyczcych argentaurum) powici grawitacji. W informacji o ukazaniu si tej ksiki dla podkrelenia powagi dziea podano: Kto znajdzie choby

jeden bd naukowy w tej ksice, otrzyma 10 000 dolarw. Autor tak powanego i doniosego dziea zasuguje chyba na wiar, e potrafi produkowa zoto! Reklama, ktr podj Emmens, zatrcaa miejscami o demagogi, ale bya typowa dla spoeczestwa, w ktrym y. Konkurencja wystpowaa bowiem i w zakresie jego specjalnoci. Na przykad 7 maja 1897 r. zgosi patent niejaki Edward C. Brice z Chicago. Pragn on podda ochronie patentowej metod produkcji zota i srebra z oowiu, cyny i antymonu, stosowa wic surowce tasze ni Emmens. Zgoszenie to byo dwa razy odrzucane przez Urzd Patentowy Stanw Zjednoczonych, ale oburzony wynalazca wiedzia, jak si broni. Przy pomocy swych adwokatw osign tyle, e pozwolono mu przeprowadzi prb w nowojorskiej Mennicy. atwo poj, e tym wydarzeniem ywo interesowaa si opinia publiczna. Emmens take oczekiwa w napiciu na wynik tej alchemicznej sztuczki. Preston, dyrektor mennicy, osobicie kontrolowa prby. Brice operowa trzema funtami antymonu, dwoma funtami siarki, jednym funtem elaza oraz niewielk iloci sproszkowanego wgla. Eksperyment oparty na takiej recepturze mgby si odby ju 500 lat wczeniej. A wynik? Niewielki efekt, tzn. uzyskanie nieznacznych iloci zota, jest - jak lakonicznie owiadczya komisja - moliwy tylko wtedy, gdy uyje si antymonu bdcego w handlowym obiegu. Przy zastosowaniu chemicznie czystych skadnikw efekt jest zerowy. Wynik przedsiwzicia zosta skwitowany przez amerykask pras z kliwym szyderstwem. Natomiast Emmensa niewiele chyba wzruszyo niepowodzenie kolegi. Spokojnie nadal wykuwa zoto ze srebra i sprzedawa uncj po uncji Pastwowej Mennicy. Do koca 1897 r. uzyska 24 sztaby zota o cznym ciarze 17 kg. W 1898 r. miao przyby jeszcze 10 kg zota. Proceder Emmensa zirytowa jednak opini publiczn. Spraw podja na nowo prasa. W lutym 1899 r. New York Herald zamieci piorunujcy artyku, w ktrym sformuowano kilka pyta: Czy dr Emmens jest nowoczesnym rokrzyowcem? Ten czowiek robi zoto i sprzedaje je mennicy Stanw Zjednoczonych! Czy Emmens moe przedstawi komisji obywatelskiej przebieg procesu produkcji zota z meksykaskich dolarw?. I oto Emmens, ktry nie chcia uchodzi za stronnika tajnego alchemicznego stowarzyszenia rokrzyowcw, ani tym bardziej za zwykego alchemika, robicego sztuczne zoto, podj wezwanie do walki i owiadczy, e na oczach najbardziej szanowanych obywateli chce przetworzy 100 000 uncji menniczego srebra w zoto, co odpowiada bdzie iloci 3110 kg czystego zota! Do tego wielkiego pokazu jednak nie doszo. Nie udao si zebra odpowiedniej komisji. Kierownik Pastwowego Urzdu Przetapiania Metali odrzuci kategorycznie propozycj uczestniczenia w takim przedstawieniu, a inna wybitna wczesna osobisto, wynalazca Nikola Tesla, nie chcia mie nic wsplnego z produkcj sztucznego zota. Caa sprawa stopniowo ucicha, zwaszcza e Emmens zakoczy swe dzieo rwnie szybko, jak je podj. Wkrtce potem rozeszy si pogoski - by moe bezpodstawne - e Emmensem zainteresowaa si policja. Faktem jest jednak, e sprawy Emmensa przybray zupenie zaskakujcy obrt. Wydawao si nawet, e znaleziono wyjanienie dla bulwersujcej opini produkcji sztucznego zota prowadzonej przez Emmensa, gdy postawione zostao pytanie z kryminalnym podtekstem: skd pochodzio zoto doktora Emmensa? Ale o tym pniej. Pierwiastkowi argentaurum nie udao si wej do ukadu okresowego pierwiastkw. Luka midzy srebrem i zotem wypenia si samorzutnie przy dalszym doskonaleniu ukadu. Nie byo wic nic do odkrywania w tym miejscu. W sensie naukowym oznaczao to wyrok mierci dla argentaurum Emmensa.

Rozdzia trzeci Rewolucja w naukach przyrodniczych


Niewidzialne promienie
Na ostatnim miejscu w ukadzie okresowym pierwiastkw Mendelejew umieci uran, poniewa wrd wszystkich pierwiastkw ma on najwiksz mas atomow. Midzy uranem i bizmutem, ktry zamyka grup poznanych metali cikich, znajduje si siedem pustych miejsc przedzielonych jedynie pierwiastkiem torem. Siedem pustych miejsc oznacza siedem pierwiastkw, ktre naley odkry. Pierwiastki te mogy wystpowa na Ziemi jedynie w ilociach ladowych, gdy do tamtych czasw nie udao si jeszcze adnemu uczonemu wyodrbni choby w iloci miligramowej substancji, ktre mona by przyporzdkowa jakiemu pierwiastkowi z ostatnich dwch rzdw ukadu Mendelejewa. Po prostu przy stosowaniu znanych wwczas metod nie mona byo odkry tych rzadko wystpujcych pierwiastkw. Ten pogld zdobywa sobie prawo obywatelstwa. Wielu uczonych oczekiwao w cichoci ducha na postp w nauce, ktry odsoni przed okiem ludzkim fakt istnienia tych najciszych pierwiastkw. Gdy w swoim czasie zastosowano prd elektryczny do badania zwizkw nieorganicznych (metoda elektrolizy), odkryto nieoczekiwanie - jak powszechnie wiadomo - szereg nowych pierwiastkw. Dalsze stosowanie nowych metod, jak np. analizy spektralnej, a w kocu destylacji frakcyjnej skroplonego powietrza, doprowadzio rwnie do odkrycia nowych pierwiastkw chemicznych. Naleao wic odczeka, a dziki postpowi w nauce powstan nowe sposoby odkrywania i wyodrbniania take tych najciszych pierwiastkw naszego globu.

Wilhelm Konrad Rntgen, ktry dziki swym promieniom X przyczyni si do odkrycia zjawiska promieniotwrczoci

Pamitn dat w historii nauki mia si sta dzie 8 listopada 1895 r. W dniu tym fizyk Konrad Rntgen eksperymentowa w swym laboratorium w Wrzburgu z promieniami katodowymi, ktre powstaway w wyniku wyadowa elektrycznych w silnie rozrzedzonych gazach. Dowiadczenia tego rodzaju byy wtedy prowadzone przez bardzo wielu uczonych; miay one na celu wyjanienie natury tych promieni. Rntgen pracowa, jak zwykle, w zaciemnionym pokoju. Ku swemu zaskoczeniu stwierdzi on w pewnym momencie, e kilka krysztakw substancji fluoryzujcej, platynocyjanku baru, znajdujcych si przypadkowo na stole dowiadczalnym, ale w znacznej odlegoci od rurki z gazem sucej do wyadowa - bardzo jasno zawiecio. Krysztay te musiay zosta trafione jakimi niewidzialnymi promieniami, inaczej bowiem nie mona byo wytumaczy zaobserwowanego zjawiska. Uczony stwierdzi te wkrtce, e by to nowy rodzaj promieni. Takim te tytuem zaopatrzy Rntgen sw informacj, opublikowan 28 grudnia 1895 r., o promieniach, ktre powstay wtrnie z promieniowania katodowego. Wykazyway one zdumiewajce waciwoci. Wedug

wszelkiego prawdopodobiestwa przenikay bez przeszkd wszystko, co materialne. Rntgen rozpozna na ekranie koci swej doni, kadc j niechccy na rurze. Takiego fenomenu nie znano dotychczas w fizyce. Te zagadkowe promienie, nazwane pniej od nazwiska ich odkrywcy promieniami Rntgena, skupiy na sobie bez reszty zainteresowania uczonych. Naukowcy caego wiata starali si usilnie zgbi zagadk tajemniczych promieni katodowych i rentgenowskich.

Rura do promieni katodowych uywana do dowiadcze przed odkryciem promieni Rntgena

Elektroskop ze zotymi listkami sucy do wykazania promieniotwrczoci

Wybitny fizyk angielski, Joseph John Thomson z uniwersytetu w Cambridge stwierdzi w 1897 r., e promienie katodowe to strumie niezliczonych maych, ujemnie naadowanych czstek, nazwanych pniej elektronami. Zdaniem Thomsona, te naadowane elektrycznoci czstki poruszaj si z ogromn prdkoci. Najbardziej zaskakujce byo przy tym odkrycie, e przypuszczalna masa elektronu bya 2000 razy mniejsza ni masa atomu najlejszego pierwiastka, tj. wodoru. Dotychczas zakadano bowiem, e to wanie atom jest najmniejsz czstk skadow materii. Uczonym nie wystarczyo jednak odkrycie jakich magicznych promieni X. Usilnie poszukiwali oni innych niewidzialnych promieni, ktre dotychczas mogy uchodzi ich uwadze. Fizyk Antoine Henri Becquerel bada w Paryu preparaty uranu. Na przykadzie tych substancji pragn on sprawdzi, czy fluorescencja soli uranowych, nastpujca po skierowaniu na nie wizki wiata, jest nowym rodzajem promieniowania. I znowu zupenie przypadkowe odkrycie nadao jego badaniom nowy kierunek.

1 marca 1896 r. francuski uczony zamierza przeprowadzi rozstrzygajc prb. Z przezornoci rozwin on jednak paczk bon fotograficznych, ktre odoone byy w szufladzie razem z solami uranu. Ku swemu zdumieniu stwierdzi, e ju wierzchnia bona wykazywaa wyrane zaczernienie, i to dokadnie od tej strony, po ktrej lea preparat uranu. Skd pochodzi ten strumie wiata? W szufladzie panoway cakowite ciemnoci. Wyjanienie mogo by tylko jedno: bona fotograficzna musiaa zosta zaczerniona przez promienie soli uranu, ktre najprawdopodobniej zostay wyemitowane bez uprzedniego nawietlenia. Zaraz nastpnego dnia fizyk zawiadomi Parysk Akademi Nauk o swym zaskakujcym odkryciu, przedstawiajc jako dowd jeden ze swych radiogramw. Wkrtce okazao si, e take metaliczny uran daje taki radiograficzny efekt. Nowe promienie, ktre nazwano rayons de Becquerel lub rayons uraniques (promieniami uranowymi), byy wic specyficzn waciwoci atomw pierwiastka uranu. Daway si one rozpoznawa dziki swemu bardzo silnemu dziaaniu jonizujcemu; rozchylone wskutek elektrycznego naadowania zote listki elektroskopu szybko opaday, gdy otaczajce je powietrze zostawao zjonizowane przez te promienie, a wic gdy stawao si ono dobrym przewodnikiem elektrycznoci. Zjawisko to nazwano promieniotwrczoci.

Aparatura badawcza stosowana przy pierwszych dowiadczeniach z zagadkowymi promieniami X Rntgena

W dwa lata po odkryciu dokonanym przez Becquerela, w kwietniu 1898 r., wsppracownica jego, Maria Skodowska-Curie, zawiadomia Parysk Akademi Nauk, e takie zagadkowe promienie wysya nie tylko uran, lecz take drugi z kolei co do cikoci pierwiastek, tor, wic jest on rwnie promieniotwrczy. Skodowska-Curie dokonaa potem jeszcze waniejszego odkrycia. Stwierdzia bowiem, e rudy uranu wystpujce w naturze, jak np. blenda smolista, wykazuj daleko wiksz radioaktywno, ni wynikaoby to z ich zawartoci uranu. Hipoteza Skodowskiej-Curie, e w tych mineraach musi wystpowa jeszcze inny, bardziej promieniotwrczy pierwiastek, znalaza pene potwierdzenie. Wsplnie ze swym mem, Piotrem Curie, udao jej si wyodrbni w 1898 r. jeszcze dwa nowe pierwiastki chemiczne na podstawie rnego nasilenia ich promieniotwrczoci. Intensywnoci swego promieniowania obydwa te pierwiastki przewyszay wielokrotnie uran.

Maonkowie Curie nazwali jeden z tych pierwiastkw polonem, na cze Polski, ojczyzny badaczki, a drugi radem. W rok pniej francuski chemik Andr Louis Debierne wyodrbni w odpadach blendy smolistej dalszy promieniotwrczy pierwiastek - aktyn. Dziki charakterystycznemu radioaktywnemu promieniowaniu odkryto wic trzy nowe pierwiastki chemiczne, ktre musiay zaj jakie puste miejsca ukadu okresowego pierwiastkw. Przypuszczano, e ze wzgldu na sw waciwo emitowania promieni bd one ssiadami uranu, a wic od dawna poszukiwanymi metalami najciszymi. Jednake na razie potwierdzenie tych przypuszcze nie byo moliwe. Naleao czeka, dopki chemicy nie uzyskaj odpowiedniej iloci tych pierwiastkw, wystpujcych w ladowych ilociach, dopki nie zbadaj ich waciwoci chemicznych i nie okrel ich mas atomowych. Mino jeszcze kilka lat, zanim maestwu Curie udao si wyodrbni w wyniku niesychanie cikiej pracy zaledwie 100 mg soli nowego pierwiastka radu z dwu wagonw odpadw powstaych przy przetwarzaniu rudy uranowej w zakadach w Jachymowie. Dziki tej iloci wyizolowanej substancji mogli oni wreszcie okreli jej waciwoci chemiczne.

miae teorie
wiat pocz fascynowa si radem. Jego promieniotwrczo bya o wiele silniejsza ni promieniotwrczo innych radioaktywnych pierwiastkw. Wydawao si, e nowo odkryty pierwiastek jest niewyczerpalnym rdem energii, gdy nawet po upywie duszego czasu nie nastpowao zmniejszenie intensywnoci promieniowania. Dzisiaj wiemy, e dopiero po 1590 latach aktywno radu spada o poow. Jest nieprzemijajc zasug angielskiego fizyka, Ernesta Rutherforda, e rzuci on wiato na wiele sprzecznych obserwacji i wyjani tajemnic promieniotwrczoci. W krtkim czasie doszed on wraz ze swym zespoem naukowcw w Montrealu, gdzie gocinnie wykada przez pewien czas, do naukowych stwierdze, ktre zmieniy dotychczasowy obraz fizyki. Rutherford wykaza przede wszystkim, e istniej trzy rne rodzaje radioaktywnych promieni, ktre nazwa promieniami alfa, beta i gamma. Promienie beta, co stwierdzono najwczeniej, skadaj si z takich samych ujemnie naadowanych czstek elementarnych (elektronw), z jakich skadaj si promienie katodowe. Ich prdko bya niewyobraalnie wielka - wynosia ponad 200 000 km/s i mona j byo porwnywa tylko z prdkoci wiata.

Frederick Soddy, pionier bada atomowych, znalaz wsplnie z Ernestem Rutherfordem wyjanienie, dlaczego pierwiastki promieniotwrcze przeksztacaj si jedne w drugie

Czstki alfa maj o wiele wiksz mas i wyrzucane s z atomu radu z prdkoci od 15 000 do 20 000 km/s. Pomimo swego zaledwie kilkucentymetrowego zasigu dziaania jedna jedyna czstka alfa

jonizuje setki tysicy gazowych czsteczek powietrza. Takie gigantyczne bombardowanie w mikroskali jest wrcz niewyobraalne, zwaszcza jeli si doda, e - jak stwierdzono - 1 mg radu wysya w cigu sekundy ponad 36 mln czstek alfa. Ostateczne wyjanienie natury tych promieni wymagao ponad 10 lat. Dopiero wtedy stwierdzono, e czstki alfa s jdrami atomw helu, a promienie gamma stanowi szczeglny rodzaj promieniowania rentgenowskiego. Niezwykle owocna okazaa si wsppraca Rutherforda z chemikiem Frederickiem Soddym, ktry by jego asystentem w Montrealu od maja 1900 r. Soddy by, podobnie jak Rutherford, naukowcem rozmiowanym w eksperymentowaniu. W swych wsplnych publikacjach Przyczyna i natura promieniotwrczoci (1902) oraz Przemiany promieniotwrcze (1903) Rutherford i Soddy ogosili teori rozpadu radioaktywnego, ktra miaa okaza si podstaw dla dalszych bada. Uznali oni promieniotwrczo za nastpstwo procesu, ktry ley absolutnie poza zasigiem wszystkich znanych si i ktry nie moe by stworzony, zmieniony ani zniszczony. Wedug tej teorii dezintegracji atomy radioaktywnych pierwiastkw s nietrwae i maj tylko okrelony, charakterystyczny czas ycia. Std te przyjo si potem pojcie okresu poowicznego rozpadu dla okrelenia czasu, w ktrym poowa atomw substancji promieniotwrczej ulega rozpadowi. Pierwiastki promieniotwrcze przeksztacaj si przy tym w szereg innych substancji, ktre znw si rozpadaj, ale pod wzgldem chemicznym rni si od substancji macierzystej. Rozpad promieniotwrczy - jak stwierdzili Rutherford i Soddy - jest niezaleny od warunkw zewntrznych. Na radioaktywno nie wpywaj ani ekstremalne temperatury, ani jakiekolwiek reakcje chemiczne. Wszystkie te spostrzeenia prowadz do wniosku - pisali obydwaj badacze - e istniejca w atomie ukryta energia musi by potg w porwnaniu z energi wyzwalajc si w zwykych warunkach. Jako przykad przytaczali oni energi soneczn, ktrej pochodzenie przestaje by tajemnic, jeli si przyjmie, e powstaje ona wskutek procesw wewntrzatomowych. W wczesnym stanie wiedzy hipotezy te byy zdumiewajce.

Cudowna substancja rad


Teoria rozpadu promieniotwrczego staa si sensacj. Znajdowaa ona zapalonych zwolennikw, jak i namitnych przeciwnikw. W prasie wypisywano fantastyczne rzeczy na temat radu i promieniotwrczoci. Najbardziej amano sobie gowy nad pozornie niewyczerpaln energi pierwiastkw radioaktywnych. Ich trwae promieniowanie bez dopywu energii z zewntrz, wiecenie w ciemnociach, podwyszona temperatura roztworw soli radu - wszystko to zakrawao na niewytumaczalny cud. Przy wyjanianiu istoty promieniotwrczoci trzeba byo operowa zupenie now skal. Ustalono, e w 1 g uranu rozpadowi promieniotwrczemu ulega 10 000 atomw, w 1 g radu natomiast - ponad 30 mld atomw. Liczby te s znikomo mae w porwnaniu z liczb istniejcych w tych pierwiastkach atomw. 1 g radu zawiera bowiem wiele tysicy trylionw, a dokadnie 2,66 1021 atomw. Liczba atomw, ktre ulegaj przemianie w cigu 1 s, jest wic tak niewielka, e trzeba wielu tysicy lat, by rad rozpad si cakowicie. Badaczy atomw, a przede wszystkim Rutherforda i Soddy ego, zafascynowaa od razu idea opanowania tej fantastycznej energii radu. W 1904 r. Soddy w swej pracy pt. Promieniotwrczo wskaza drog, ktra mogaby doprowadzi do tego wiecznie tryskajcego rda energii. Wiadomo byo, e pierwiastki promieniotwrcze, jak rad i uran, rozpadaj si po wyemitowaniu w cigu wielu

tysicy, a nawet milionw lat swego promieniowania. Soddy z wielk bystroci wywnioskowa, e energia ta mogaby suy czowiekowi, jeli czas rozpadu zostaby przyspieszony i znaczne iloci energii, ktre teraz rozoone s na tysiclecia, mogyby by pobrane do bezporedniego uycia. Podobne spostrzeenia przedstawi berliski chemik profesor Willi Marckwald w swym sprawozdaniu o dziwach promieniotwrczoci, ktre przedstawi w dniu 2 maja 1908 r. na posiedzeniu Niemieckiego Towarzystwa Chemicznego. Nie znamy sposobu na przyspieszenie rozpadu promieniotwrczego. Gdybymy go znali, to przy jego pomocy bylibymy zdolni take przeksztaca inne pierwiastki. Naleaoby wtedy oczekiwa wytwarzania pierwiastkw o niskiej masie atomowej przy jednoczesnym uzyskiwaniu nieprzebranych iloci materii. Gdyby przemiana nastpowaa w sposb gwatowny, musiayby jej towarzyszy straszliwe eksplozje; gdyby natomiast dao si j dowolnie regulowa, to na pewno 1 kg blendy smolistej wystarczyby do napdu wielkiego parowca transatlantyckiego.

Karta tytuowa podrcznego egzemplarza ksiki Soddyego, nalecej do Ottona Hahna, 1905

Przewidywania te budz dzisiaj ogromne zdumienie. Nie brak byo jednak gosw ostrzegajcych, by w wyzwalaniu energii omowej nie upatrywa jedynie rda wiecznego dobrobytu. W swym wykadzie na temat radu, wygoszonym w American Asscciation for the Advancement of Science (Amerykaskim Towarzystwie Rozwoju Nauk) w grudniu 1903 r. Rutherford powiedzia m. in.: Nie mona wykluczy sytuacji, e przez ca materi przejdzie fala atomowego rozpadu jak eksplozja, ktra t star planet Ziemi moe zamieni w popi... Jeden niezgua w jakim laboratorium mgby niechccy wysadzi cay wiat w powietrze. Take w zakresie teorii poznania stworzona przez Rutherforda i Soddyego teoria atomowego rozpadu pierwiastkw miaa okaza si prowokacyjn. Burzya ona klasyczne pogldy filozofii natury i jej dotychczas nienaruszalne fundamenty teoretyczne. Do koca ubiegego wieku w dziedzinie fizyki panoway bez ogranicze zasady wypracowane przez Newtona. Przestrze i czas byy pojciami bezwzgldnymi, a wszystkie procesy fizyczne przebiegay wedug niewzruszonych praw mechaniki. wiat by zbudowany z materialnych czsteczek, pierwiastkw i atomw. Sowo atom wywodzi si od greckiego wyrazu atomos, co znaczy niepodzielny. Chciano przez to zaznaczy, e atomy i zbudowane z nich pierwiastki s nieprzenikalne i niepodzielne, i e nie mog by przeksztacane jedne w drugie. Z drugiej strony realno istnienia atomw nie bya w tamtych czasach prawd niepodwaaln. Wikszo uczonych podzielaa subiektywno-idealistyczne pogldy wczesnego fizyka i filozofa, Ernesta Macha. By on twrc tzw. empiriokrytycyzmu, jednej z odmian filozofii pozytywizmu. Mach zaprzecza istnieniu rzeczywistoci obiektywnej. Realne jest tylko to, co moe by bezporednio spostrzeone lub odczute, lub te potwierdzone przez czyste dowiadczenie. W filozofii tej nie byo miejsca dla atomw i czsteczek - materialnych cegieek budowli naszego wiata - poniewa

wedug Macha nie mona ich byo nigdzie zobaczy. Spr o istnienie atomw mia doprowadzi do rozstrzygni dotykajcych podstaw wiatopogldowych przyrodoznawstwa. Dokonywane wci nowe epokowe odkrycia nadweray mechanistyczn koncepcj wiata i przygotowyway jej ostateczne zaamanie. Wraz z odkryciem promieni X przez Rentgena upad dogmat nieprzenikalnoci atomw. Materia przestaa by w sposb oczywisty zapor dla tych tajemniczych promieni. Kiedy Thomson wykaza istnienie elektronw, nie ostao si rwnie przekonanie, e atom jest najmniejszym elementem skadowym materii. Koniecznoci stao si wic przyjcie zaoenia, e atomy musz si skada z jeszcze mniejszych czstek. Najwiksz zagadk stanowia spontaniczno rozpadu substancji promieniotwrczych. Ku oglnemu zdziwieniu stwierdzono, e rad przeksztaca si wskutek rozpadu promieniotwrczego w inne pierwiastki, a ostatecznie w ow, sam natomiast powstaje z uranu. I nastpny dogmat leg w gruzach - przemiana pierwiastkw, o ktrej od wiekw marzyli alchemicy prbujc robi sztuczne zoto, staa si rzeczywistoci, co prawda w skali atomw. Badacze uwaali rad za niewyczerpalne rdo energii. Jak jednak mona byo pogodzi to z klasycznym prawem zachowania energii? Czy energia promieniujcego radu pochodzia znikd? Nauka stana przed zagadk. Francuski fizyk Henri Poincar zbulwersowa w 1905 r. opini wiatow swoimi wtpliwociami o wartoci nauki. Takim bowiem tytuem zaopatrzy on sw publikacj, w ktrej pisa o symptomach powanego kryzysu w fizyce. Ubolewa, e wielki rewolucjonista rad podwaa nie tylko zasad zachowania energii, lecz rwnie wszystkie inne podstawowe prawa nauki, mwic dalej: Stoimy w obliczu ruiny dawnych zasad fizyki, w obliczu powszechnej klski zasad. Czyby fizyka znalaza si w sytuacji bez wyjcia? Istotnie, wielu uczonych uwiadomio sobie granice swego poznania. Przyswoili oni sobie wiatopogld filozofii idealistycznej i uwierzyli, e teraz materia znikna lub te przemienia si w elektryczno albo w energi. Analizy sytuacji, w jakiej znalazo si przyrodoznawstwo na pocztku XX w., dokona nie kto inny, lecz Wodzimierz Lenin, wycigajc z niej wnioski o charakterze teoretyczno-poznawczym. W swej pracy pt. Materializm a empiriokrytycyzm, wydanej w 1909 r., Lenin skrytykowa pogldy Macha i podway warto wszystkiego, co powiedziane zostao na temat kryzysu fizyki. Lenin uzna, e wikszo uczonych tylko dlatego popada w konflikt z najnowszymi wynikami bada nad promieniotwrczoci i budow atomw, poniewa upiera si przy przestarzaych zaoeniach idealistycznych, ktre hamuj twrczy rozwj fizyki. Nowo obserwowane zjawiska mona wyjani i uoglni tylko kierujc si zasadami dialektycznego materializmu. Wedug przewiadczenia Lenina rozpad i przemiana pierwiastkw promieniotwrczych potwierdzaj w caej rozcigoci nauk Marksa i Engelsa o dialektyce przyrody i dla wyjanienia doda: Zniszczalno atomu, jego niewyczerpalno, zmienno wszystkich form materii i jej ruchu zawsze byy filarem materializmu dialektycznego. Wszystkie granice w przyrodzie s konwencjonalne, wzgldne, ruchome, wyraaj stopie zblienia si naszego umysu do poznania materii. Dotychczasowe naukowo-filozoficzne pojcie materii nie mogo si duej utrzyma wobec odkrycia zjawisk promieniotwrczoci. Nowe, dialektyczne ujcie problemu budowy materii i jej zmiennych form zaczo oddziaywa na ksztatowanie si obrazu nauk przyrodniczych.

Czy nowoczesna alchemia?

Przy badaniu zjawiska promieniotwrczoci Rutherford i inni badacze stwierdzili, e pierwiastki promieniotwrcze - tor, rad i aktyn - wydzielaj produkty gazowe, nazywane emanacjami, ktre s rwnie radioaktywne i ulegaj szybko rozkadowi. Stwierdzenie, e te promieniotwrcze emanacje s, podobnie jak gazy szlachetne, chemicznie nieaktywne, obudzio zainteresowanie Ramsaya promieniotwrczoci. Poszukiwa on bowiem znowu gazu szlachetnego, dla ktrego w ostatnim rzdzie zerowej grupy ukadu okresowego pierwiastkw ukazao si wanie wolne miejsce. Zainteresowanie tym problemem zwikszaa jeszcze nadzieja wyjanienia pewnej zagadki naukowej. Stwierdzono bowiem, e hel wystpuje nie tylko w jednej rudzie uranu, kleweicie, lecz we wszystkich mineraach zawierajcych uran. I na to brak byo jednoznacznego, naukowego wyjanienia. Wsplnie z Soddym, ktry w 1903 r. powrci do Anglii, usiowa Ramsay rozwiza te problemy na drodze dowiadczalnej. W pocztkach 1903 r. uzyskano po raz pierwszy niewielkie iloci rzadkiego radu. Na caym wiecie istniao tylko jedno jedyne rdo zaopatrzenia - u profesora Friedricha Giesela w Brunszwiku, ktry produkcj radu traktowa, mona by powiedzie, jako swoje hobby. Ramsay i Soddy otrzymali 30 mg tego pierwiastka. Uzyskanie emanacji radu w czystej postaci rozbijao si przede wszystkim o nieprawdopodobnie mae iloci tych gazowych produktw, ktre udawao si wyodrbni ze skromnych miligramw soli radu. W kocu jednak udao si obydwu badaczom zowi w sprytnie pomylanych pojemniczkach uamki milimetra szeciennego emanacji i wyodrbni j przez skroplenie gazowych czstek powietrza. W rurze sucej do wyadowa w gazach, o pojemnoci czterech milimetrw szeciennych, do ktrej wtopione byy cienkie jak wos elektrody, uzyskali uczeni widmo wietlne emanacji. Skadao si ono z byszczcych, czerwonych linii. Poniewa emanacja wiecia w ciemnociach, nowemu gazowi nadano nazw niton czyli byszczcy, ktr pniej zmieniono na radon. Do charakterystyki i przyporzdkowania nowego pierwiastka, nitonu, brakowao wielu danych, jak np. masy atomowej. Jednake nadzieje Ramsaya i Soddyego na uzyskanie kiedy takich iloci nitonu, ktre by umoliwiy uzyskanie potrzebnych informacji, byy coraz mniejsze. Oceniali oni, e do wyprodukowania jednego jedynego litra tego gazu niezbdne byoby okoo 500 kg radu, uzyskanie za takiej iloci radu wydawao si ju wtedy niemoliwe. Take dzi cay wiatowy zasb radu stanowi w najlepszym przypadku jedn tysiczn cz tej iloci, wynosi bowiem okoo 500 g. Ramsay z godn podziwu zrcznoci ustali w kocu dowiadczalnie gsto nitonu i na tej podstawie mg obliczy jego mas atomow. Niton, czyli radon, znalaz te swe miejsce na ostatnim pustym polu w grupie gazw szlachetnych, tu za ksenonem. Analizy mineraw radioaktywnych wykazyway zawsze obecno helu, wystpujcego jako substancja towarzyszca. Wyjaniajc zjawisko rozpadu radioaktywnego Rutherford wyrazi w 1902 r. przypuszczenie, e hel jest, by moe, jednym z produktw rozpadu. Przy badaniu tego problemu musiano si rwnie posugiwa jedynie bardzo maymi ilociami substancji. Wszystkie przyrzdy skonstruowane przez Ramsaya odznaczay si bardzo maymi rozmiarami. Skaday si one z naczy woskowatych o rednicy przekroju mniejszej ni p milimetra! W takich naczyniach gromadzili Ramsay i Soddy oczyszczon emanacj radu i badali jej widmo wietlne, a po kilku dniach, ku swemu radosnemu zaskoczeniu, zobaczyli linie widma helu. Byo to dowodem, e radon przeksztaci si w hel. Ramsay ogosi to sensacyjne odkrycie 16 czerwca 1903 r. na dorocznym posiedzeniu Society of Chemical Industry (Towarzystwa Przemysu Chemicznego) w Bradford. W tym samym miesicu ukazao si w fachowych czasopismach naukowe sprawozdanie Ramsaya i Soddyego pt. Badania radu i powstawania helu z radu. Po raz pierwszy zostaa wic naukowo wykazana przemiana jednego pierwiastka w inny - radu w hel. Jest rzecz zrozumia, e prasa caego wiata donosia o tym na bieco w telegramach, wywiadach

i artykuach. Bya to przecie pierwsza udana transmutacja pierwiastkw, na ktr alchemicy czekali od stuleci. Nie brako oczywicie gosw sceptycznych. Ramsayowi i Soddy'emu zarzucano, e ich laboratorium jest tak przesycone helem, i dostatecznie czuy spektroskop wykae tu take zawleczone lady helu. W popularnonaukowym czasopimie Umschau (Przegld) z 4 lutego 1905 r. czytamy, e przy caym podziwie dla genialnych eksperymentw Ramsaya i Soddyego nie nadszed jeszcze czas, by szacown star wiedz wyrzuca za burt i bezkrytycznie przycza si do nowej nauki o przemianie pierwiastkw. Jeszcze w kwietniu 1904 r. opublikowa w tym czasopimie swj apel stary mistrz, Clemens Winkler, dajc, aby nie lekceway istotnych, podstawowych zaoe chemii. W sytuacji wrzawy wok radu, jaka obecnie opanowaa cay wiat i przenikna rwnie w rodowiska laikw - pisa on - jest dla chemika rzecz przygnbiajc, e o radzie, odkrytym ju przed prawie szecioma laty, mona powiedzie niewiele wicej ponad to, i jest udzco podobny do baru, ale ma wysz mas atomow i wydziela cudowne, samorzutne promieniowanie. Jego waciwoci chemiczne pozostaj cigle jeszcze prawie nie znane... Dalsze badania Ramsaya i Soddyego potwierdziy ich odkrycie. Walczyli oni o uznanie faktu, e udowodnienie tego odkrycia jest bardzo skomplikowane. Wedug ich oceny, z 1 g bromku radowego (a wic z iloci, ktra jeszcze wtedy w ogle nie istniaa) mogyby si wytworzy w cigu roku tylko 0,002 mg helu. Wkrtce znikny ostatnie wtpliwoci na temat tego, czy hel jest produktem przemiany radu. W toku rozpadu uranu radon i hel powstaj z radu emitujcego czstki alfa. Radioaktywny radon rozpada si wysyajc rwnie czstki alfa, a wic przy wydzielaniu helu. Dlatego te hel zwizany w rudach uranu powstaje z przemian alfa uranu i jego produktw rozpadu. Nie zapominajmy, e czstki alfa s jdrami atomw helu!

Tor X i tpota
W okresie upajania si radem ukazao si doniesienie o odkryciu dalszego pierwiastka promieniotwrczego. Najpierw poday je fachowe pisma angielskie w jednym za z londyskich dziennikw mona byo w marcowym numerze z 1905 r. znale nastpujc notatk: A New Element (nowy pierwiastek) Ju wkrtce literatura fachowa bdzie moga zainteresowa si nowym odkryciem, ktre doczy si do wielu wspaniaych osigni Gower Street. Dr Otto Hahn, pracownik University College, odkry nowy promieniotwrczy pierwiastek, wyodrbniony z pochodzcego z Cejlonu minerau, zwanego torianitem. Przypuszcza si, e substancja ta wykazuje promieniotwrczo torow. Jej aktywno jest co najmniej 250 000 razy wiksza ni aktywno toru. Odkrycie to ma swoj malek histori. W wieku 25 lat Otto Hahn podj na zaproszenie Williama Ramsaya czasowo prac w jego instytucie w Londynie przy Gower Street. Hahn by absolwentem chemii organicznej i chcia za granic, w Anglii, pogbi sw znajomo jzykw obcych, ktra bya mu nieodzownie potrzebna do wykonywania przyszego zawodu inyniera chemika. Po przybyciu do Londynu przedstawi Ramsayowi swj dorobek i poprosi o przydzielenie mu jakiego zadania. Po

krtkim namyle uczony zdecydowa: Bdzie Pan pracowa nad promieniotwrczoci. Dla chemika-organika decyzja ta bya bardzo zaskakujca. Na wykadach na uniwersytecie w Marburgu nie sysza ani sowa na temat promieniotwrczoci, by wic na tyle uczciwy, e wyzna Ramsayowi, i nie zna si na niej wcale i nie ma w tym zakresie adnego dowiadczenia. Jednak Ramsay by dobrym psychologiem i odpowiedzia na to: To wanie jest najlepsze. Nie ma Pan adnych uprzedze i dlatego moe Pan zupenie bezstronnie podchodzi do tych dla nas jeszcze cakiem tajemniczych spraw, po czym w pasjonujcy sposb przedstawi swemu podopiecznemu jego zadania badawcze. Anglik zdoby pi cetnarw torianitu. Minera ten nie wystpuje nigdzie na wiecie poza wysp Cejlon, a i tam znajduje si go nieczsto. Wiedziano o nim jednak, e jest silnie promieniotwrczy. Pewna angielska firma przetworzya na yczenie Ramsaya 5 cetnarw tego minerau, uzyskujc 18 g wglanu barowego, biaej soli, ktra powinna bya zawiera cay promieniotwrczy rad w hipotetycznej iloci 9 mg. Ramsay proponowa, aby drogocenny rad wydzieli metod Skodowskiej-Curie, wprowadzi go w sole organiczne i wyznaczy ich mas czsteczkow. W ten sposb spodziewa si uzyska wci jeszcze nie ustalon mas atomow radu. T wanie prac mia wykona Hahn. Mody uczony zabra si z wielkim zapaem do swego fascynujcego zadania. W cigu kilku miesicy wydzieli poprzez wiele faz nonik radioaktywnoci. Ku zdumieniu Hahna i Ramsaya ten radioaktywny pierwiastek nie dawa jednak emanacji radu, lecz emanacj toru. Obydwa rodzaje emanacji mona byo dokadnie rozrni na podstawie czasu ich rozpadu, a wic nie by to rad. Hahn wykaza, e nowy pierwiastek promieniotwrczy chemicznie nie rni si od toru, lecz jest od niego bardziej radioaktywny. Dlatego nazwa go rado-torem. Ramsay by zachwycony, e w jego instytucie znw zosta odkryty nowy pierwiastek, i podj przygotowania, aby wydarzenie to opublikowa w odpowiedniej formie. Mona to byo uczyni tylko przed szacownym gremium Royal Society. Odkrycie zostao wic ogoszone na posiedzeniu Royal Society w dniu 16 marca 1905 r. Po raz pierwszy pado tu imi i nazwisko Ottona Hahna w powizaniu z badaniami radu; zwizek tego uczonego z radem utrzyma si ju przez reszt jego ycia. Idc za rad Ramsaya, Otto Hahn napisa do Ernesta Rutherforda do Montrealu, e pragnby bardzo pogbi swe wiadomoci i umiejtnoci w dziedzinie bada nad promieniotwrczoci, wyraajc rwnoczenie przekonanie, e najlepiej uda mu si to w instytucie Rutherforda. Hahn napisa take, e wanie dokona odkrycia nowego pierwiastka promieniotwrczego, rado-toru. Jednake akurat ta wiadomo zostaa przyjta w Montrealu w sposb bardzo powcigliwy, jak si pniej dowiedzia. Nowy pierwiastek promieniotwrczy? Z rudy toru? Kilka lat temu, w 1901 r., Amerykanin Baskerville znalaz ju raz w piasku monacytowym, pochodzcym z Pnocnej Karoliny, rzekomo nowy pierwiastek, carolinium. I byo to faszywe odkrycie. Wtpliwoci Rutherforda potwierdzi jego przyjaciel Bertram B. Boltwood, profesor chemii pierwiastkw promieniotwrczych na uniwersytecie w Yale. Boltwood napisa do Rutherforda we wrzeniu 1905 r., e w przypadku pierwiastka Hahna chodzi niewtpliwie o nowe poczenie toru X, znanego pierwiastka promieniotwrczego i - tpoty, a dosownie: The Substance appears to be a new compound of Thorium X and stupidity. Gdy jednak Hahn odkry w Montrealu kilka dalszych pierwiastkw promieniotwrczych, ktre nawet Rutherford przeoczy w toku swych prac, wielki fizyk potrzsn tylko gow mwic: Hahn has a special smell for the discovering new elements (Hahn ma specjalny wch do odkrywania nowych pierwiastkw).

Pierwiastek, ktry nie jest pierwiastkiem


Wrd licznych odkry Hahna specjalne znaczenie mia uzyska pierwiastek promieniotwrczy mezotor. By on drugim po radzie pierwiastkiem promieniotwrczym, ktry mona byo otrzyma w wikszych ilociach na skal przemysow. Do jego wytwarzania stosowano jako produkt wyjciowy importowany piasek monacytowy. Mezotor znajdowa szybko zastosowanie w medycynie jako rodek zastpujcy coraz droszy rad. Jego promienie leczyy, podobnie jak promienie radu, zoliwe guzy nowotworowe. Poniewa lekarze nie rozumieli dziaania mezotoru, chocia przekonani byli o jego skutecznoci, Hahn wyda wyczerpujc informacj pt. Waciwoci otrzymywanego technicznie mezotoru i jego dawkowanie. Z publikacji tej wszyscy zainteresowani dowiedzieli si ku swemu zaskoczeniu, e nowy preparat nie jest wcale stuprocentow namiastk radu. Odkrywca wyjani bowiem, e preparat ten zawiera zawsze 25% radu jako zanieczyszczenie. Fachowcw zdziwio to wyjanienie, poniewa przywykli uwaa Hahna za najlepszego specjalist w zakresie chemii pierwiastkw promieniotwrczych i dlatego nie mogli uwierzy, e nie udao mu si wyeliminowa w peni radu z mezotoru. Na swoje usprawiedliwienie Hahn podawa, e uzyskanie czystego mezotoru jest niemoliwe, poniewa rad i mezotor maj takie same waciwoci chemiczne. Tak dosownie podawa 3 sierpnia 1911 r. w Chemiker Zeitung. Tymczasem midzy radem i mezotorem wystpoway wyrane rnice w zakresie danych dotyczcych ich promieniotwrczoci, z czego naleaoby wnioskowa, e s to dwa rne pierwiastki. Jednake w zakresie swych waciwoci chemicznych byy one cakowicie identyczne, tak jakby dotyczyy tego samego pierwiastka. Jak wytumaczy t zagadk? Dla wielu uczonych promieniotwrczo pozostawaa zjawiskiem niezrozumiaym, niejasnym, wrcz niesamowitym, nawet po spopularyzowaniu teorii rozpadu promieniotwrczego. Gdy Hahn w 1907 r. w swym wykadzie habilitacyjnym mwi o tym, e substancje radioaktywne mona wykrywa na podstawie ich promieniowania nawet w ilociach wynoszcych 10-10 g, bardzo znany wtedy badacz i pierwszy niemiecki laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii, Emil Fischer, nie dawa temu wiary. Fischer uwaa, e nie byo dokadniejszej metody wykrywania substancji ni jego wasny nos, ktry rejestrowa je nawet w duym rozcieczeniu. Jednake krytyki Emila Fischera nie naleao traktowa zbyt powanie, poniewa popiera on zawsze Hahna w czasie jego pobytu na Uniwersytecie Berliskim i zawsze mu pomaga. Z innych jednak stron czsto dawano odczu Hahn owi, e wyniki bada nad promieniotwrczoci podawane s w wtpliwo i e nawet prbuje si podwaa zaufanie do nich. Warto tu nieco szerzej przytoczy pewien szczeglnie drastyczny fakt, poniewa ilustruje on dobitnie rozterk, jaka panowaa wrd uczonych w tym okresie. Przedstawimy go na podstawie dokadnej co do sowa relacji z wykadu i dyskusji, ktre miay miejsce na walnym zebraniu czonkw Stowarzyszenia Chemii Fizycznej i Stosowanej im. Bunsena w maju 1907 r. w Hamburgu. Zebranie to prowadzi znany profesor chemii fizycznej Walter Nernst. Tematem dnia byy Promieniotwrczo i hipoteza rozpadu atomw. W swym referacie wprowadzajcym Hahn mwi wanie o teorii rozpadu promieniotwrczego i podawa przykady najnowszego jej zastosowania w badaniach. Jego kolega, wiedeski badacz radu Lerch, wyjaniajc suchaczom, jak czuy musi by sposb wykrywania promieniowania radioaktywnego, zilustrowa to nastpujcym przykadem. Ilo substancji pierwiastka promieniotwrczego, radu C, ktra jest potrzebna do rozadowania elektroskopu w cigu 1 s, jest

rzdu 10-10 g... Gdyby rozdzieli 1 mg radu C midzy wszystkich ludzi yjcych na ziemi, tzn. midzy okoo 2 mld osb, ilo substancji, ktr kady by otrzyma, wystarczyaby, aby rozadowa 5 elektroskopw w cigu uamka sekundy. Wywaro to due wraenie na suchaczach. Jednake tajny radca Tammann, a przy tym profesor chemii nieorganicznej i znany rwnie za granic uczony, postawi prowokujce pytanie: Jak zauwayem, kilka razy powiedziano tutaj, e emanacja naley do gazw szlachetnych. Nie mog si z tym cakowicie zgodzi, poniewa do dzi nie wykazano, by gazy szlachetne gdziekolwiek si rozpaday, i dla nas s one zwizkami, nie za pierwiastkami. Powstaje wic pytanie - czy pierwiastki promieniotwrcze s w ogle pierwiastkami, moi panowie. Z tego, co wiemy, rad nie pasuje przecie do ukadu okresowego pierwiastkw... Day si sysze krzyki oburzenia, ale rwnie wyrazy uznania, a take wybuchy miechu. Gdy Nernstowi, przewodniczcemu zebrania, udao si wreszcie zaprowadzi spokj, podj prb zaegnania sporu salomonowym wyrokiem, mwic: Jest to sprawa definicji. Mona np. przyj definicj, e pierwiastek, ktry pozostaje stay w swej masie, jest pierwiastkiem, a pierwiastek, ktry ulega przemianom promieniotwrczym, pierwiastkiem nie jest. Dzisiaj wiemy, e ta definicja Nernsta nie wytrzymuje krytyki. Nie zachwycia ona rwnie uczonych obecnych na zebraniu czonkw Stowarzyszenia im. Bunsena. Chciabym najpierw odpowiedzie na pytanie dotyczce natury emanacji promieniotwrczej podj na nowo swe wywody Hahn. W oglnoci szlachetnymi nazywa si te gazy, ktre dotychczas w wyniku nawet najbardziej energicznych dziaa nie weszy w aden zwizek z innymi ciaami. Emanacja radu poddawana bya dziaaniu arzcego si magnezu, arzcej si miedzi i przernych reagentw, co w przypadku innych gazw, nie nalecych do grupy szlachetnych, wystarczyoby, by powsta jaki zwizek. Emanacja radu pozostaa nie zmieniona po przejciu przez wszystkie prby... Tammann przerwa mwcy: Jednak nie zaliczybym jej do gazw szlachetnych, poniewa nie podlegaj one rozpadowi promieniotwrczemu. Sprawa rnicy midzy emanacjami promieniotwrczymi a gazami szlachetnymi - cign nie zmieszany Hahn - wie si z drugim pytaniem profesora Tammanna, a mianowicie, czy rad jest pierwiastkiem... Rad by dotychczas i jest nadal uwaany za pierwiastek przez olbrzymi wikszo badaczy, chocia wysya promieniowanie. Rnica midzy nim a innymi pierwiastkami istnieje tylko w zakresie okresu rozpadu. Uran uwaany by zawsze za pierwiastek, a jest take rdem promieniowania. Znamy pierwiastki, ktre rozkadaj si w cigu 3 s, ale znamy rwnie takie, ktre rozpadaj si dopiero po tysicach milionw lat, jak tor i uran. Podczas dyskusji profesor Bohuslav Brauner z Pragi wystpi z nastpujc teori: Wyobraam sobie to tak, e w naturze mog wystpowa nawet martwe, wygase ju pierwiastki, ktre ju nie istniej... Dlaczeg nie miaoby by take krtko yjcych pierwiastkw, ktre kiedy istniay lub te istniej teraz, ale w tak maych ilociach, e dotychczas nie natrafiono na ich lady? Nernst wtrci tu ironicznie: Mao pocieszajcej hipotezie kolegi Braunera, e istniej wymare pierwiastki, mona by tu przeciwstawi hipotez optymistyczn, e pewne pierwiastki jeszcze si nie narodziy. Pomimo zamierzonego humorystycznego efektu uwaga Nernsta zawieraa w sobie ziarenko prawdy. W toku oywionej dyskusji na hamburskiej sesji Stowarzyszenia im. Bunsena wyszed na jaw najprawdziwszy problem naukowy. Pomimo caego entuzjazmu, ktry zawsze towarzyszy odkryciu nowego pierwiastka, jednoczesne odkrycie takiej masy pierwiastkw wywoao zrazu zamt

i bezradno, spowodowane niemonoci ustalenia miejsca dla pierwiastkw promieniotwrczych w ukadzie okresowym pierwiastkw. Istniay wprawdzie jeszcze puste miejsca, ale nie dla pierwiastkw promieniotwrczych, ktrych byo po prostu za duo. Dotychczas odkryto ju 25 radioaktywnych substancji. Swe miejsca w ukadzie znalazy jednak jedynie pierwiastki odkryte najwczeniej - uran, rad, polon, tor i aktyn. Bardzo si martwi, co poczniemy z tymi wieloma pierwiastkami promieniotwrczymi w ukadzie okresowym pierwiastkw - wyrazi swe obawy profesor Brauner podczas posiedzenia Stowarzyszenia im. Bunsena. Trosk t podzielali wszyscy zgromadzeni tam uczeni. Czyby stworzony przez Mendelejewa i Meyera w przebysku geniuszu i wielokrotnie sprawdzony ukad okresowy pierwiastkw mia zawie w konfrontacji z pierwiastkami promieniotwrczymi? Czy chemii grozi kryzys? A moe te nowe substancje radioaktywne nie s pierwiastkami? Pierwiastkowy charakter cia radioaktywnych nie by zbytnio kwestionowany, chocia ich przemiany byy pocztkowo niezrozumiae i przemawiay przeciwko ich naturze pierwiastkw. Irytujca natomiast bya niemoliwo umieszczenia ich w ukadzie okresowym. Wikszo nowo odkrytych pierwiastkw promieniotwrczych rozpadaa si szybko i moga by uzyskiwana tylko w mikroskopijnych ilociach. W tych warunkach nie mona byo nawet myle o ustaleniu masy atomowej stanowicej podstaw ich klasyfikacji. Po latach sytuacja staa si jeszcze bardziej zagmatwana. Gdy wsppracujca z Hahnem fizyczka Lise Meitner powiadomia we wrzeniu 1909 r. na posiedzeniu w Salzburgu o odkryciu nowych produktw rozpadu, zanosio si na rwnie gorc debat jak dwa lata wczeniej na zebraniu Stowarzyszenia im. Bunsena. Na temat pierwiastkw promieniotwrczych, ktrych liczba rozrosa si do okazaych rozmiarw, znany fizyk, Heinrich Rubens, wyrazi si zatroskany: Radzi jestemy sysze, e rodzina radu uzyskaa nowy przychwek, ale z biegiem czasu ogarnia nas nieprzyjemne uczucie i czowiek zadaje sobie pytanie, czy to rozmnaanie bdzie si nadal utrzymywao... Sytuacj wyjani moga tylko nowa teoria. Ostateczne rozwizanie znalaz w 1913 r. Frederick Soddy dziki swej teorii izotopii pierwiastkw, wedug ktrej jeden i ten sam pierwiastek moe skada si z rnych rodzajw atomw, czyli izotopw, ktre maj rn mas atomow (liczb masow). Niektre pierwiastki s pierwiastkami czystymi, skadaj si z jednego tylko rodzaju atomw o cile okrelonej masie atomowej. Pierwiastki mieszane natomiast skadaj si z rnorodnych cikich izotopw. Izotopy jednego pierwiastka nie rni si midzy sob pod wzgldem chemicznym, a wic nie daj si wyodrbni. Wykazuj one jednak specyficzne rnice fizyczne, ktre u pierwiastkw radioaktywnych wystpuj w zakresie rodzaju rozpadu i charakterystycznego dla nich okresu poowicznego rozpadu. Stao si oczywiste, e dla ustalenia miejsca pierwiastka w ukadzie okresowym nie wystarczy teraz samo wyznaczenie jego masy atomowej. Prawdziwy ad zosta przywrcony dopiero po wprowadzeniu dalszej cechy rozpoznawczej dla kadego pierwiastka, mianowicie jego liczby porzdkowej, nazwanej pniej liczb atomow. Wodr otrzyma liczb atomow 1, a uran, jako ostatni pierwiastek w ukadzie, liczb 92, odpowiadajc liczbie elektronw w jego atomie. Nie wyjanione zostao jednak, dlaczego izotopy tego samego pierwiastka mog mie rne masy atomowe. Na to pytanie odpowied znaleziono dopiero 20 lat pniej. Nowa teoria, wkrtce potwierdzona i uzupeniona eksperymentalnie, wyjania za jednym pocigniciem istniejce problemy. Wszystkie w ostatnim czasie odkryte pierwiastki promieniotwrcze okazay si odmianami znanych ju pierwiastkw. Tylko niektre z nich miay okaza si nowymi pierwiastkami chemicznymi i w zwizku z tym mogy ubiega si o stae miejsce w ukadzie okresowym. Stao si te jasne, e emanacje promieniotwrcze nie s niczym innym jak izotopami gazu szlachetnego, radonu. Rado-tor Hahna by izotopem toru o masie atomowej 218,

rwnie przez niego odkryty mezotor by izotopem radu o masie atomowej 228. Obydwa nie byy wic nowymi pierwiastkami w pierwotnym sensie. Bd ten mona wybaczy, jeli si uwzgldni wczesne braki w teorii atomu. Znalazo si rwnie wyjanienie, dlaczego prby oddzielenia radu od mezotoru okazyway si daremne. Nie mogy si one uda, gdy wchodzi tu w gr jeden i ten sam pierwiastek.

Dawno oczekiwany triumf


Wiek XX rozpocz si, mona powiedzie, uderzeniem gromu z alchemicznego nieba; w 1903 r. ogoszono o przemianie radu w hel. Gwoli historycznej prawdzie naley jednak zaznaczy, e nie bya to pierwsza transmutacja, ktra zostaa ogoszona w tym stuleciu. Trzy lata wczeniej, w marcu 1900 r., a wic w czasie gdy o pierwiastkach promieniotwrczych wiedziano tyle co nic, chemik Fittica z Marburga zaskoczy kolegw po fachu pewn szczegln publikacj. Dowodzi w niej z ca powag, e udao mu si dowiadczalnie przetworzy fosfor w arsen. Fittica wywnioskowa z tego, e arsen nie moe by w ogle pierwiastkiem i dlatego nie ma czego szuka w ukadzie okresowym pierwiastkw; jest on - jego zdaniem - waciwie zwizkiem fosforu, azotu i tlenu: As =(PN2O)2O3. Takie wywody s wprost niepojte - da wyraz swemu oburzeniu Clemens Winkler, drc na strzpy odkrycie Fittiki w toku swej wypowiedzi na ten temat. - Od co najmniej tysicy lat arsen jest produkowany technicznie i w toku procesw hutniczych przetwarzany na skal przemysow w rne zwizki chemiczne. Ani razu nie wystpiy przy tym jakie oznaki, ktre by podwaay jego natur jako pierwiastka. Nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e arsen jest pierwiastkiem wedug obecnie obowizujcych poj. Twierdzenie Fittiki to jakie potworne nieporozumienie i uwaam za rzecz godn poaowania, e wygoszone zostao publicznie. Ale nasz Fittica nie by zwykym dyletantem, lecz profesorem chemii na uniwersytecie w Marburgu. Otto Hahn mia przyjemno sucha jego wykadw z historii chemii w czasie swych studiw w latach 1897-1898. Jako naoczny wiadek pozostawi Hahn pouczajc relacj z tego okresu, ktra rzuca nieco wiata na sylwetk tego szczeglnego uczonego. Hahn wspomina, e Fittica w swych wykadach ogranicza si do odczytywania starych, alchemicznych tekstw. Prawdopodobnie nie mg wyzwoli si spod czaru tych traktatw. Wedug Hahna jego poczynania w Marburgu dotyczyy w kocu tylko szczeglnych przemian pierwiastkw, ktre odkry, jak mu si wydawao, w czasie swych dugich zamrocze nastpujcych po atakach epilepsji. Otrzymujc po raz pierwszy prac marburskiego profesora alchemii, Winkler dokona jej krytycznej analizy. Wykaza autorowi elementarne grzechy - naturalnie Fittica przeoczy cakowicie fakt, e fosfor znajdujcy si w handlu zawiera arsen... I wtedy sawny chemik da ujcie swemu gniewowi na odszczepieca, jak Zeus z Olimpu gromicy piorunami jednego ze swych niewiernych poddanych. Wyglda ju prawie na to - oburza si Winkler - e w dziedzinie chemii nieorganicznej wystpiy niebezpieczne tendencje do wprowadzania rnych spekulacji. Przyczyn tego jest w znacznej mierze okoliczno, i sztuka dokonywania analizy znacznie podupada. Uywam celowo sowa sztuka, gdy midzy analiz i analiz moe by taka rnica jak midzy prac rzebiarza i kamieniarza. Jednake tak zgromiony chemik nie od razu uzna si za pokonanego. W zeszytach Chemiker Zeitung z lat 1900 i 1901, ktre jako jedyne czasopismo fachowe publikowao prace Fittiki, zamieszczajc je nawet na pierwszych miejscach, znalazo si ku oglnemu zdumieniu wiele sprawozda, wyjanie i sprostowa pira tego chemika. S to w kocu tylko alchemiczne

eksperymenty, ktre pozwoliem sobie przeprowadzi w Marburskim Instytucie Chemii - prbowa si usprawiedliwi profesor. - W rzeczywistoci jestemy cigle jeszcze alchemikami, naturalnie nie w sensie poszukiwania sztucznego zota, lecz hodowania idei o moliwoci przeksztacania metali.

Nawet w fachowych czasopismach pojawiay si nagle dziwne doniesienia o nowoczesnych przemianach pierwiastkw (1900). Czyby grozio odrodzenie alchemii?

Fittica relacjonowa o dalszych udanych transmutacjach, przeprowadzanych wedug regu stosowanych przez dawnych alchemikw; o przemianie pierwiastka fosforu w antymon i boru w krzem. Jednake potem wycofa si zgnbiony, gdy ataki na jego osob przybray na sile i gdy doczyy si do tego szyderstwa ze strony jego uczonych kolegw. Nie pomogo mu nawet powoywanie si na sw dotychczasow, 28-letni dziaalno naukow jako chemika. Jego ostatnie sowa, przedrukowane w listopadowym numerze Chemiker-Zeitung z 1901 r., brzmiay jak zowieszcza przepowiednia: Fittica obiecywa przedstawi wkrtce dowody na to, e wikszo naszych obecnych pierwiastkw w ogle nie zasuguje na to miano i e jeli nie uda si to jemu uczyni to inni uczeni. Powrmy jednak do wiedzy cisej. Do Ramsaya, ktry wsplnie z Soddym dokona po raz pierwszy rzeczywistej przemiany pierwiastkw. Gdy Wilhelm Ostwald odwiedzi Anglika w 1906 r. w jego prywatnym laboratorium przy Regent Street w Londynie, Ramsay zapozna go natychmiast z wynikami swych ostatnich bada. Ostwald, ktry zyska sobie nieprzemijajc saw jako jeden z wsptwrcw nowoczesnej chemii fizycznej, sucha Ramsaya z rosncym zdumieniem. Wywody angielskiego uczonego mogy bowiem prawowiernemu chemikowi zjey ze zgrozy wosy na gowie, tak przynajmniej skomentowa Ostwald w Chemiker Zeitung z 24 lipca 1907 r. najnowsze odkrycie swego kolegi. Tytu jego artykuu brzmia: Transmutacja pierwiastkw. Ramsay przechowywa troskliwie na szkieku zegarkowym kilka biaych krysztakw. Gdy wkada kilka takich igieek do pomienia, w spektroskopie ukazywaa si charakterystyczna czerwona linia pierwiastka litu. Waciwie nie jest to nic nadzwyczajnego, myla Ostwald. T sl litu otrzyma jednak Ramsay przez dziaanie emanacj radu na roztwr soli miedzi. Cho trudno byo w to uwierzy, ale emanacja - ten prawdziwy kamie filozoficzny - musiaa zamieni mied w lit. Co do tego nie byo

adnych wtpliwoci, poniewa Ramsay zastosowa wszelkie rodki ostronoci, by zapobiec zanieczyszczeniu litem. Odkrycie to, po wielu dalszych prbach, opublikowa Ramsay w rok pniej, tj. w 1907 r., w angielskim czasopimie Nature. Niemiecki przekad tej publikacji podao czasopismo Zeitschrift fr angewandte Chemie w dniu 2 sierpnia 1907 r. pod rzucajcym si w oczy tytuem Emanacja radu. - Przemiana pierwiastkw. Fachowcy osupieli ze zdumienia, poniewa powszechnie znana bya dokadno, z jak pracowa zawsze Ramsay. Jego umiejtnoci w zakresie eksperymentowania zyskay sobie powszechne uznanie. Czy rzeczywicie pojawi si nastpny przykad dokonania przemiany pierwiastkw za pomoc substancji promieniotwrczych? Oczywicie podnioso si te wiele gosw krytycznych, wyraajcych swe wtpliwoci. W lipcu 1908 r. zagadk rozwizaa Maria Skodowska-Curie wraz ze sw wsppracownic, pani Gleditsch. W toku powtarzania prb Ramsaya lit wprawdzie wystpowa, ale tylko tam, gdzie uyto zwykych szklanych naczy laboratoryjnych. Gdy posuono si platyn, prba na lit daa wynik cakowicie negatywny. Siady litu pochodzce ze szka zwiody nawet tak dowiadczonego praktyka jak Ramsay i wyczaroway mu przed oczyma transmutacj miedzi w lit. Ramsay przyzna, e ta przemiana miedzi w lit nie znalaza potwierdzenia, ale pozosta wierny swemu przekonaniu, e przemiana pierwiastkw jest obecnie w zasadzie moliwa. Do zrealizowania tej moliwoci posuy miay olbrzymie zasoby energii zawarte w substancjach promieniotwrczych. Gdyby udao si potwierdzi te przypuszczenia, pisa w swym artykule z 1908 r., to transmutacja pierwiastkw przestaaby uchodzi za bezsensowne marzenie. Wtedy zostaby odkryty rwnie kamie filozoficzny, a take w granicach ludzkich moliwoci znalazaby si realizacja jeszcze jednego marzenia redniowiecznych filozofw, mianowicie uzyskanie eliksiru ycia. Wywody tego rodzaju nie zjednyway Ramsayowi w krgach uczonych zbyt wiele sympatii. Nie szczdzono mu, podobnie jak Crookesowi, zarzutw, e chce przemyci do chemii redniowieczne idee, co prowadzioby niezbicie do kryzysu chemii. Nie zraony takimi gosami, Ramsay pracowa dalej nad swoj teori. W odczycie pt. Pierwiastki i elektrony, wygoszonym w dniu 25 marca 1909 r. na walnym zebraniu Towarzystwa Chemicznego w Londynie, wypowiedzia on pogld, e wszystkie pierwiastki rnice si midzy sob tylko liczb elektronw mog by w siebie wzajemnie przeksztacane. Wystarczy w tym celu tylko ujmowa lub dodawa im elektrony. Ramsay wyzna, e sam do niedawna zalicza taki pomys do rzdu utopii: nie wiadomo byo przecie, jak go zrealizowa w praktyce. Teraz jednak znalaz si sposb w postaci promieniowania radioaktywnego, jak dowodzi tego przemiana radu w hel. Tu Ramsay opowiedzia suchaczom o swym najnowszym eksperymencie - o prbie przemiany srebra za pomoc promieni gamma w inny pierwiastek. Niestety, eksperyment ten wypada dotychczas negatywnie. Ramsay przemilcza, jaki pierwiastek chcia uzyska ze srebra, ale dla wielu uczonych byo rzecz oczywist, e mogo tu chodzi tylko o zoto! Czy byaby to dawno oczekiwana rehabilitacja klasycznej alchemii, tym bardziej zaskakujca, e alchemia zesza ju dawno ze sceny, wygnana do lamusa historii? Jej ostatni wierni zwolennicy musieli przyzna, i tajemnica kamienia filozoficznego odesza bezpowrotnie z tego wiata wraz z ostatnimi wielkimi adeptami. To, co pozostao w starych pismach alchemicznych, nie na wiele mogo si przyda. A teraz nadszed dzie wielkiego triumfu. Promieniotwrczo przyniosa alchemii odrodzenie - tak przynajmniej sdzili jej zwolennicy. Powszechnie szanowani naukowcy musieli przyzna, e

substancje chemiczne mog by rzeczywicie przeksztacane w inne. Ogoszenie przez Ramsaya o transmutacji miedzi w lit uznali nowoczeni alchemicy za dowd, e zwyke metale podlegaj takim samym przemianom jak pierwiastki promieniotwrcze. Faktu przemiany pierwiastkw promieniotwrczych nie mona byo podway: wszak z uranu powstaje rad, ktry z kolei wcielajc si w rne pierwiastki, zmienia si wreszcie w ow. Czy nie byo to od dawna oczekiwane potwierdzenie prawdziwoci nauk alchemicznych? Dla tylekro lonej alchemii odkrycie istoty radioaktywnej przemiany pierwiastkw byo rwnoznaczne z rehabilitacj. W zasadzie nie miao znaczenia, czy uran przetwarza si w rad, mied w lit, czy te rt w zoto. Kilka miligramw radu wystarczyo - triumfowali starzy i nowi alchemicy by zburzy precyzyjnie zbudowany mur uprzedze przeciwko witej nauce o przemianie pierwiastkw.

Przeksztacenie pierwiastkw promieniotwrczych zwolennicy alchemii uznali za swj triumf (1908)

Prawdziwa to rozkosz obserwowa, jak w codziennej prasie, w ilustrowanych tygodnikach i innych magazynach w rubryce Nauka i technika przygotowuje si ostronie szerokie krgi czytelnikw do nadchodzcego przewrotu. Sowa te mona byo przeczyta w napisanej w 1908 r. przez jakiego entuzjast broszurce polemicznej pt. Triumf alchemii (Transmutacja metali). Kady wie, argumentowali zwolennicy szlachetnej sztuki wytwarzania sztucznego zota, e nauka rozwija si w szalonym tempie. Bezbdne opanowanie metody regularnej przemiany pierwiastkw oraz umiejtnoci wytwarzania sztucznego zota w dowolnych ilociach moe wic by tylko kwesti czasu. Przepowiednia Girtannera sprawdzia si wprawdzie nie w XIX w., lecz w XX stuleciu, ale c znaczyo tych 100 lat wobec prawie 3000 lat liczcej historii alchemii?

Badacze atomw czy alchemicy?


W tych latach czsto cytowano Fredericka Soddyego, wielkiego pioniera w dziedzinie bada atomowych. W swym odczycie wygoszonym na zebraniu uczonych brytyjskich w 1913 r., jakby odgadujc gbokie tsknoty alchemikw, powiedzia on: Nie mona z gry przekrela moliwoci przemiany talu czy rtci w zoto. Problem polega tylko na tym, aby usun jedn czstk alfa z talu lub te jedn czstk alfa i jedn czstk beta z rtci. Podobnie uzyska si zoto, jeli z oowiu wytrci si jedn czstk beta i dwie alfa. Ta podana przez Soddyego recepta ograniczaa si wic do pozornie prostej przemiany atomu, polegajcej na wytrceniu czstek alfa i beta. Powstawao jednake pytanie, czy jest to w ogle wykonalne w praktyce.

Sam Soddy by zdania, e zastosowanie prdu elektrycznego o odpowiednio wysokim napiciu rzdu kilku milionw woltw bdzie wystarczajce dla dokonania takich przemian. Lecz takimi zasobami energii wwczas nie dysponowano i z marze o produkcji sztucznego zota trzeba byo na razie zrezygnowa. Czy produkcja zota bya w ogle celem, ktry postawili przed sob badacze atomw?

Gdy atom rtci utraci 1 proton i 1 elektron, powstanie - zoto!

Gdy w 1903 r. po raz pierwszy zostaa przez nauk wykazana moliwo przemiany pierwiastkw i niepoprawni entuzjaci alchemii mwili ju o jej triumfie, badaczy atomw zajmoway problemy zupenie inne ni produkcja sztucznego zota. Swe waciwe zadanie upatrywali oni w poznaniu zjawisk promieniotwrczoci i potnych zasobw energii atomowej, ktre przy tych przemianach odgryway niepoledni rol. Odkryta przez Einsteina w 1905 r. zaleno midzy mas i energi, wyraon sawnym wzorem E = m c2, otworzya nowe drogi przed badaczami. Z wzoru tego wynikaa teoretyczna moliwo uwolnienia 25 mln kilowatogodzin energii z 1 g substancji w wyniku jej cakowitej przemiany. T gigantyczn ilo energii mona porwna do iloci ciepa uzyskanego ze spalenia 250 wagonw najlepszego wgla kamiennego. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jak dokona tej przemiany materii w energi, a inaczej mwic, jak wywoa sztucznie rozpad promieniotwrczy, powoywano si stale na przykad radu. Soddy przyrwnywa wypromieniowujcy energi atom radu do cudownej lampy Aladyna z Bajek z tysica i jednej nocy. Take radowi, gdyby znao si odpowiedni chwyt, mona byoby wyrwa nieprzebrane bogactwa. Takiego porwnania uy Soddy w cyklu swych wykadw, ktre wygosi w 1908 r. w Glasgow i ktre w nastpnym roku zostay wydane pod tytuem The Interpretation of Radium (Interpretacja kwestii zwizanych z radem). Intrygujce s rwnie domysy Soddyego, e jeszcze cudowniejszym rdem energii ni rad jest uran. Sprawa polegaaby jedynie na znalezieniu sposobu sztucznego przyspieszenia rozpadu uranu, ktry to rozpad trwa w przyrodzie tysice milionw lat i dlatego jest praktycznie bezwartociowy. Metod przyspieszenia tego rozkadu bdzie mona znale dopiero wtedy - sdzi wsptwrca teorii rozpadu atomu - gdy potrafimy wiadomie kierowa przemian pierwiastkw. Zdumiewajce to twierdzenie zostao sformuowane 30 lat przed realnym zarysowaniem si moliwoci rozwizania tego problemu. W swych rozwaaniach z 1908 r. nie wtpi Soddy ani przez chwil, e nadejdzie dzie, kiedy bdziemy mogli rozszczepia lub syntetyzowa pierwiastki w laboratoriach. Wtedy mielibymy

niewyczerpalne zasoby energii. Ludzko, ktra bdzie zdolna przetwarza pierwiastki, nie bdzie potrzebowaa pracowa na chleb w pocie czoa. Mona sobie atwo wyobrazi, e zostan wwczas uynione wyjaowione kontynenty, ulegn stopieniu lody wok biegunw i caa ziemia zamieni si w raj. Wida wic, e badaczom atomw, tym nowoczesnym, alchemikom XX w. przywiecay ju od pocztku cele zupenie inne ni poszukiwanie zudnego zota alchemii. Jednym z ich wyranie zakrelonych celw byo niewtpliwie zbadanie przemiany pierwiastkw, traktowanej jako problem fizycznych przemian jdrowych. Rozwaano go ju wtedy w aspektach cile naukowo-praktycznych, co wida wyranie np. z pogldw chemika Willi Marckwalda. Oto wyjtek z jego odczytu, wygoszonego w maju 1908 r. w Niemieckim Towarzystwie Chemicznym. Marzeniem alchemikw byo przeksztacanie metali nieszlachetnych w szlachetne. Przykad substancji promieniotwrczych poucza, e w razie opanowania tego procesu, powstayby ogromne iloci energii, w porwnaniu z ktrymi warto pozyskanych upragnionych metali szlachetnych byaby zupenie znikoma lub te odwrotnie - nakad energii uczyniby uszlachetnianie metali praktycznie bezwartociowym.

Rozdzia czwarty Nowoczeni twrcy zota - uczeni czy szarlatani?


Uskrzydlajce odkrycia
Teraz wiem, jak on wyglda... odezwa si Ernest Rutherford pewnego dnia 1912 r. rano do jednego ze swych wsppracownikw. Na nieco zdziwione pytanie, kogo ma na myli, fizyk odpowiedzia: atom! Rutherford musia dokona jakiego rozstrzygajcego odkrycia. Dotychczas bowiem aden czowiek nie potrafi sobie waciwie wyobrazi atomu. Najpierw mwio si o masywnej kuli bilardowej. Po odkryciu elektronw mylano o obojtnym elektrycznie tworze, na ktrego powierzchni osadzone s w sposb nietrway elektrony. Take Rutherford mia swj pogld. W maju 1912 r. w swej pracy przeznaczonej dla londyskiego Philosophical Magazine przypisa atomowi centralny adunek, a teraz na uniwersytecie w Manchesterze zaskoczy swych wsppracownikw nowym wariantem: Teraz wiem, jak naprawd wyglda atom; atom ma - jdro! Jdro atomu? To byo rzeczywicie co nowego. Do tego przypuszczenia doszed Rutherford na podstawie eksperymentu. Zachcony prbami swych wsppracownikw, Hansa Geigera i Ernesta Marsdena, bombardowa foli platynow czstkami alfa. W toku bombardowania okazao si, e jedna z 8000 czstek, ktre uderzay o foli, zostaa odchylona, a nawet odrzucona. C to byo, co zatrzymao czstk o tak wysokiej wasnej masie, ktra w dodatku pdzia z szybkoci 15 000 km/s w przestrze atomu? Przeszkoda musiaa by nie tylko twardsza od czstki alfa, ale rwnie tak drobna, e czstka alfa moga w ni ugodzi tylko wyjtkowo. Byo to wanie jdro atomu. W toku dalszych eksperymentw Rutherford stwierdzi, e jdro atomu naadowane jest dodatnio i e wielko adunku tego jdra jest identyczna z liczb atomow danego pierwiastka. The Nucleus, jdro, stanowio wic centrum potnego cinitego adunku, w ktrym zerodkowaa si masa atomu. Tu wanie tkwio rdo niewyobraalnej energii atomowej! Sw precyzyjnie opracowan teori jdra atomu opublikowa Rutherford w sierpniu 1912 r. w Philosophical Magazine. Sawnemu badaczowi atomu udao si raz jeszcze dokona wyomu w murze teoretycznej wiedzy, za ktrym ukrywaa si wczesna tajemnica atomu. Duski fizyk, Niels Bohr, ktry wkrtce mia si sta jednym z czoowych teoretykw nauki o atomach, podchwyci myl swego angielskiego kolegi. W 1913 r. w swych licznych pracach z cyklu O budowie atomw i czsteczek przedstawi on swe pogldy na temat nowego modelu atomu. Wedug niego atom skada si z dodatnio naadowanego jdra, zawierajcego ca mas atomu, otoczonego elektronami, ktrych liczba rwnoway adunek jdra i ktre poruszaj si po okrelonych torach. Tak wic atom otrzyma okrelony ksztat, cho miao upyn jeszcze nieco czasu, zanim uzyskano konkretne wiadomoci o budowie jego jdra. Ale ju z tego mona wysnu wiele wartociowych wnioskw. Jako rdo promieniowania radioaktywnego w rachub wchodzi mogo tylko jdro, siedlisko tajemniczej energii atomu, natomiast za pochanianie i wysyanie promieni wietlnych i rentgenowskich, jak i za zdolno do reakcji chemicznych, odpowiedzialne byy otaczajce jdro powoki elektronowe. Uczeni uzyskali teraz take lepszy pogld na wymiary atomu. Zmierzono powtrnie rednic atomu i znaleziono wielko rzdu 10-8 cm, tzn. jedn stumilionow cz centymetra. Niewyobraalnie mae okazao si jdro, ktre - jak oceniano - byo jeszcze dziesi tysicy razy mniejsze ni cay atom.

W fizycznym laboratorium Rutherforda na uniwersytecie w Manchesterze miao by dokonane dalsze wane odkrycie. Mody pracownik, Henry Gwyn Jeffreyes Moseley, ktry by zatrudniony u Rutherforda od 1910 r., postanowi zbada czsto fal rentgenowskich emitowanych przez rne pierwiastki. Falow natur promieni X znano od 1912 r., tj. od ogoszenia fundamentalnych prac Maxa von Lauego i dwch fizykw, ojca i syna Braggw. Opracowany zosta take sposb wyznaczania ich dugoci metod odbicia od powierzchni krysztau. Mona byo std obliczy czsto promieniowania. Badania Moseley a zasuguj na nieco szerszy opis. Jest w nich co z klasycznej prostoty towarzyszcej wiekopomnym odkryciom wczesnych fizykw dowiadczalnych. W celu uzyskania podanego promieniowania rentgenowskiego promienie katodowe, wyprodukowane w prniowej rurze do wyadowa w gazach, naleao skierowa na antykatod, zbudowan z waciwych pierwiastkw wzgldnie ich zwizkw. Praktyczne rozwizanie tego problemu nie naleao do atwych. Moseley zamierza ponadto przeprowadzi seri prb z promieniami katodowymi w celu lepszego porwnania widm wietlnych emitowanych promieni rentgenowskich. Jak to uczyni? Po wielu prbach znalaz Moseley oryginalne rozwizanie. Ze szklanego cylindra skonstruowa rur do wyadowa w gazach dugoci okoo 1 m i rednicy 30 cm. Uzyskanie prni w szklanym cylindrze o takich wymiarach za pomoc wczesnych mao wydajnych pomp prniowych byo zadaniem bardzo mudnym. Po wielu nieudanych prbach Moseley osign cel. Do wntrza cylindra wmontowa tor dziecinnej kolejki elaznej! Wagoniki tej kolejki zaadowa prbkami badanych substancji. Wagoniki te mg przetacza do przodu i tyu, wystawiajc dowolnie zaadowane substancje na dziaanie promieni katodowych. Promienie rentgenowskie powstae przy zderzeniu paday poprzez zasonite foli okienko na kryszta znajdujcy si na zewntrz. Linie widma wietlnego chwyta fizyk od razu na klisz fotograficzn. Gdy mody badacz zacz oglda sfotografowane widma, stwierdzi rzecz zaskakujc. Kady pierwiastek powodowa powstanie promieni rentgenowskich o specyficznej dla siebie czstoci, ktra bya proporcjonalna do kwadratu jego liczby atomowej. Gdy Moseley uszeregowa czstoci wedug liczb atomowych poszczeglnych pierwiastkw, okazao si, e zwikszaj si one od pierwiastka do pierwiastka o pewn sta wielko. Mamy tutaj dowd - pisa fizyk w swej pierwszej pracy pt. Widma wietlne wysokiej czstoci pierwiastkw, opublikowanej w Philosophical Magazine z grudnia 1913 r. - e w atomie istnieje podstawowa wielko, ktra wzrasta systematycznie, gdy przechodzimy od pierwiastka do pierwiastka. Wielkoci t moe by tylko dodatni adunek centralnego jdra. W swej drugiej publikacji z kwietnia 1914 r. wskazywa Moseley na moliwo uniwersalnego zastosowania nowo odkrytej prawidowoci; mona teraz bdzie ustali jednoznacznie liczb atomow kadego pierwiastka na podstawie widma jego promieniowania rentgenowskiego. Moseley mia nadziej, e uda mu si dokadnie sklasyfikowa i zaszeregowa nawet tak bardzo do siebie podobne pierwiastki ziem rzadkich. Pierwiastki te z trudem daway si wyodrbni i czsto nie byo wiadomo, jakie miejsce naley im przypisa w ukadzie okresowym pierwiastkw. Nie wtpi zawiadamia Rutherforda podniecony Moseley - e uda si ustawi pierwiastki ziem rzadkich na swych prawidowych miejscach. I rzeczywicie, na podstawie odkrytego przez Moseleya fundamentalnego prawa liczb pierwiastkw ziem rzadkich zredukowano do 14, oznaczajc je numerami od 57 do 71. Wszdzie tam, gdzie w ukadzie okresowym pierwiastkw byy wolne miejsca, w diagramach Moseleya wystpoway luki, a mianowicie: midzy pierwiastkiem o liczbie atomowej 42 -

molibdenem a pierwiastkiem nr 44 - rutenem, ziemi rzadk nr 60 - neodymem a nr 62 - samarem i pierwiastkami nr 71 - lutetem a nr 73 - tantalem oraz nr 74 - wolframem a nr 76 - osmem.

Korzystajc z odkrytego w 1913 r. prawa Moseleya udao si jednoznacznie ustali liczb i dane nieznanych pierwiastkw. Prawo Moseleya: zaleno midzy czstoci promieni Rntgena a liczb atomow Z kadego pierwiastka.

Te jeszcze nie znane pierwiastki o liczbach atomowych 43, 61, 72 i 75, do ktrych doszy potem jeszcze 85, 87 i 91, naleao teraz precyzyjnie odkrywa na podstawie ich rentgenowskich linii spektralnych. Take wszystkie dotychczasowe nadzwyczajne odkrycia mona byo obecnie, korzystajc z prawa Moseleya, dokadnie sprawdzi. Angielski fizyk znalaz bowiem rozstrzygajce kryterium dla specyfiki i moliwoci zaszeregowywania kadego pierwiastka. Bohr wyrazi mu swe uznanie, mwic: Dzieo Moseleya naley stawia pod wzgldem wanoci i znaczenia na rwni z odkryciem ukadu okresowego pierwiastkw; jest ono nawet pod pewnymi wzgldami bardziej fundamentalne. Opini t podziela i Rutherford. Rwnie wybitny francuski chemik, Georges Urbain, ktry sam odkry kilka ziem rzadkich i doskonale wiedzia o ich skomplikowanej naturze, powiedzia peen podziwu: Dziki prawu Moseleya romantyczna klasyfikacja Mendelejewa zostaa zastpiona bezbdnym, naukowym systemem klasyfikacji.

Gdy atomy rozpadaj si na kawaki...


Po tylu pochwaach z ust najbardziej powoanych osb mona si dziwi, e nazwisko Moseleya nie znalazo si w owych latach na licie laureatw Nagrody Nobla. Przyczyny, ktre spowodoway, e nie usyszano ju wicej o tym modym i utalentowanym uczonym, byy tragiczne. W 1914 r. spory midzy imperialistycznymi mocarstwami o nowy podzia wiata, sprowokowane przez ich rozbjniczego reprezentanta, jakim by niemiecki monopolistyczny kapitalizm, osigny faz krytyczn. Nastpi wybuch pierwszej wojny wiatowej, ktra sw surow do pooya take na pokojowej pracy naukowej midzynarodowej rodziny badaczy atomu. Wcielony do suby wojskowej, poleg Moseley w 1915 r. w walkach o Gallipoli nad Cienin Dardanelsk. Nauka utracia w nim uczonego o wiele obiecujcym talencie. Wojna wiatowa, prowadzona z nie znan dotychczas zawzitoci, przybraa zastraszajce formy wskutek wprowadzenia gazw trujcych, nowej niszczycielskiej broni. Od czasu wynalezienia

dynamitu nie znano innego produktu naukowych bada, ktry by zosta zastosowany w tak straszliwy sposb do niszczenia ludzkiego ycia, jak chemiczne substancje bojowe pierwszej wojny wiatowej. Wojna prowadzona broni wynalezion przez nauk. Pomimo swego straszliwego dziaania bro gazowa nie rozsadzia wwczas granic ludzkiego rozsdku. Czysto spekulatywnie rozpatrywano jednak wtedy niszczycielsk si o gigantycznych rozmiarach energi atomow. Najsilniejsze materiay wybuchowe, jakie znamy - czytamy w pracy Soddyego pt. Matter and Energy (Materia i energia) z 1912 r. - zawieraj zaledwie jedn milionow cz tej energii, ktra zostaje wyzwolona, gdy atomy rozpadaj si na kawaki. Na szczcie, filozofowa dalej badacz atomu, ludzko obecnie nie jest lepiej przygotowana do wykorzystania energii atomu ni dzikus, ktry chciaby uruchomi maszyn parow, a nie bardzo wie, jak roznieci ogie. Frederick Soddy docenia w peni przeszkody w rozpaleniu rk ludzk atomowego ognia na Ziemi i w jego kontroli. Pisa on: Znalezienie tego rodka moe kosztowa nauk wiele lat, a moe nawet stuleci, ale cel mamy przed sob i badacze ruszyli ju rnymi drogami w pogo za nim. Wybuch wojny wiatowej zachwia wiar Soddyego w moliwo stworzenia raju na ziemi za pomoc energii atomowej. Oto jego sowa: Wyobramy sobie, jeli potrafimy, jak wygldaaby wspczesna wojna, gdyby odkryto tego rodzaju materia wybuchowy, zamiast trzyma go w rezerwie na przyszo. Czym zajmowali si inni badacze atomu podczas wojny? Otto Hahn, ktry pozna front ze wszystkimi jego okropnociami, po odkomenderowaniu go do specjalnej jednostki gazw bojowych znalaz znowu troch czasu na prac naukow. Wspiera on rad i pomoc Lise Meitner, swoj wsppracowniczk w Instytucie Chemii im. Cesarza Wilhelma w Berlinie. W 1918 r. penym sukcesem zostay uwieczone rozpoczte wsplnie przed wojn, a przerwane wskutek wybuchu wojny poszukiwania protoplasty promieniotwrczego pierwiastka aktynu. Zakadano istnienie takiego protoplasty, poniewa aktyn by pierwiastkiem nietrwaym. Ze swym okresem poowicznego rozpadu, wynoszcym 13,5 roku, musiaby on ju cakowicie znikn, gdyby stale nie powstawa z jakiego innego pierwiastka. Wspaniale potwierdzio si przypuszczenie, e poszuka tego nieznanego pierwiastka naley w kocowych odpadach przetwarzanej blendy uranowej. W tym bardzo trudnym do rozoenia minerale, nie bez powodu okrelanym w przemyle mianem szarej ndzy, Hahn i Meitner znaleli dawno poszukiwany pierwiastek promieniotwrczy. Ku swemu zaskoczeniu stwierdzili oni, e nie by to nieznany promieniotwrczy izotop, ale w ogle nowy pierwiastek chemiczny, ktry wypeni dotychczas nie zajte miejsce pod nr 91 w ukadzie okresowym pierwiastkw. Odkryty wic zosta drugi z kolei, najciszy pierwiastek na Ziemi. Ten dotychczas artobliwie przez nich nazywany abrakadabr pierwiastek, ktry tak dugo wymyka im si z rk, Hahn i Meitner ochrzcili mianem protaktynu. A inni badacze atomu? Czy take wystartowali do wielkiego wycigu majc cel na muszce? Ramsay, ktry zmar w 1916 r., hodowa do koca swej ukochanej idei przetwarzania pierwiastkw za pomoc promieni radioaktywnych. Skutki wojny nie oszczdziy take i jego. Jako wielki patriota, zerwa on z miejsca wszystkie swoje poprzednio tak przyjazne stosunki z niemieckimi kolegami. Stanowisko Rutherforda nacechowane byo wyran rezerw. W 1916 r. w swym odczycie Promienie radu, wygoszonym na uniwersytecie w Manchesterze, powiedzia on, e nauk fascynuje naturalnie poszukiwanie moliwoci wyzwolenia z radu potnej drzemicej w nim energii, w toku stuleci powstaje bowiem z 1 kg radu tyle energii, ile powstaoby po spaleniu 100 mln kg wgla. Jednake ma on nadziej, e sposobu na wyzwolenie tej energii nie znajdzie ludzko dopty, dopki ludzie nie naucz si y w pokoju ze swymi ssiadami.

Rutherford rwnie musia zapaci wojnie danin. Brytyjska admiralicja zwrcia si do niego z prob o naukow ocen metod zwalczania nieprzyjacielskich odzi podwodnych. Kad woln minut wykorzystywa on jednak na sw waciw prac naukow. Prowadzi oywion korespondencj z Nielsem Bohrem. Pragnbym mie Pana tutaj, aby mc omwi z Panem znaczenie wynikw moich bada nad zderzeniami jdrowymi - pisa Rutherford w dniu 17 listopada 1917 r. do duskiego teoretyka atomowego. Wydaje mi si, e uzyskaem zaskakujce wyniki. Jest to jednak ciki i mudny pocztek. Liczenie sabych byskw jest uciliwe dla starych oczu. Nie zniechcony, bombardowa dalej atomowe twierdze swymi czstkami alfa wierzc, e wreszcie zmusi atom do poddania. Prbuj t drog rozszczepi atom - napisa w innym licie do Bohra, z dat 9 grudnia 1917 r. W kadym bd razie wynik wyglda obiecujco. Jest rzecz zrozumia, e przy tak pomylnych perspektywach wynikw bada Rutherford wykonywa swe wojskowe obowizki niechtnie. Gdy admiralicja udzielia mu raz nagany za to, e spni si na wan odpraw, nie wykaza odpowiedniego zrozumienia. Jestem pochonity dowiadczeniami, ktre wskazuj na to, e atom moe by sztucznie rozbity - zaoponowa. - Jeli okae si to prawd, fakt ten bdzie o wiele waniejszy ni wasza wojna! Syszc te sowa, mona byo ju prawie uwierzy, e mistrz znajduje si na gorcym tropie. Czyby mia on znale sposb wyzwalania energii poprzez rozszczepienie atomu? Jeli si przeczyta sprawozdanie Rutherforda z kwietnia 1919 r., opublikowane w czerwcowym zeszycie Philosophical Magazine, to rozczaruje nas jego tytu, trzewy i unikajcy choby ladu sensacji: Zderzenie czstek alfa z lekkimi atomami - IV. Nienormalne zjawisko w azocie. A przecie u podstaw tej publikacji leao fundamentalne odkrycie.

Marzenia alchemikw staj si rzeczywistoci


Ze zwyk wytrwaoci bombardowa Rutherford rne pierwiastki gazowe czstkami alfa, mierzc metod scyntylacji dugo odcinkw, po ktrych biegy trafione atomy gazw. W aparaturze Rutherforda atomy azotu byy odrzucane przez czstki alfa na odlego 9 cm. Odkry on nawet czstki, ktre biegy po odcinkach dugoci 28 cm. Rutherford ustali, e byy to jdra atomw wodoru, nazywane take protonami. Skd si tam wziy? Rutherford by pewny, e w swych eksperymentach wykluczy jakkolwiek moliwo przenikania choby ladw wodoru. Po dugich rozwaaniach badacz znalaz jedyne moliwe wyjanienie: atom wodoru musia pochodzi z jdra atomu azotu, ktre zostao rozbite wskutek zderzenia z czstk alfa. Dalsze dowiadczenia potwierdziy suszno tego przypuszczenia. Potem, gdy Anglik Charles Thomson Rees Wilson ukaza ludzkim oczom tory jder atomowych i innych naadowanych czstek w formie ladw kondensacji w aparacie wypenionym par wodn6, wszdzie tam, gdzie zachodziy tego rodzaju procesy, znajdowano rozwidlenie w miejscu dotychczasowego jednoliniowego toru. Wsppracownik Rutherforda, Patrick Maynard Stuart Blackett zrobi wiele zdj fotograficznych tego rodzaju ladowych torw jder w komorze Wilsona. Jak si okazao, szansa na takie trafienie lub przeksztacenie atomw bya nieprawdopodobnie maa w wykonanych przez Blacketta 23 000 zdj tylko osiem wykazywao poszukiwane rozwidlenie. W tych omiu przypadkach przeksztacenie obserwowane przez Rutherforda, faszywie okrelane przez niego jako rozbicie, przebiegao wedug nastpujcego rwnania:

Tzw. komora Wilsona (przyp. red.).

14 4 17 3 + + 7 2 8 1 Atom azotu (symbol N) o masie atomowej 14 zostaje przeksztacony przez czstk alfa (jdro atomu helu) w atom tlenu (symbol O) o masie atomowej 17, bdcy izotopem zwykego tlenu, i w jeden proton (jdro atomu wodoru). Cyfry dolne oznaczaj liczb adunkw w jdrze (liczb atomow). Po raz pierwszy udao si zatem przeksztaci sztucznie jeden pierwiastek w inny, poniewa odkryta wczeniej przemiana radu czy te radonu w hel bya wynikiem naturalnego rozpadu promieniotwrczego. To, o czym marzyli alchemicy przez tysice lat, wypracowaa fizyka jdrowa, chocia tylko w atomowych, nieuchwytnych ilociowo rozmiarach. Sam Rutherford wyliczy, e trwaoby tysice lat, zanim t metod udaoby si uzyska choby 1 mm3 wodoru.

Pierwsza sztucznie uzyskana przemiana: azot zosta przeksztacony w tlen

A wic stao si. Dziki promieniowaniu substancji radioaktywnych okazao si moliwe przeksztacenie jednego pierwiastka w inny. Ale zaraz pojawiy si pytania. Czy ta przemiana ogranicza si tylko do kilku, i to lekkich pierwiastkw? Czy kiedy nie okae si, e take szlachetniejsze metale mona bdzie uzyskiwa t drog, nawet w mierzalnych ilociach? Stawianie takich pyta nie byo pozbawione podstaw. Od czasu odkrycia promieniotwrczoci nie mino bowiem wicej ni dwadziecia lat, a ju mocno zakotwiczony w nauce dogmat o pierwiastkach i atomach, ktre nie daj si rozkada i nie podlegaj wzajemnym przemianom, musia zosta poddany gruntownej rewizji. By to dostateczny powd do triumfu dla wszystkich zwolennikw tak wyszydzanej alchemii... Trwajce dwadziecia lat badania nad promieniotwrczoci doprowadziy od odkrycia duej liczby pierwiastkw radioaktywnych, ktre uplasowano w trzech naturalnych szeregach promieniotwrczych: uranowo-radowym, uranowo-aktynowym i torowym. Ich pierwiastki macierzyste przeksztacaj si od czasu narodzin Ziemi w niezliczon ilo izotopw promieniotwrczych, a wrd nich w wiele pierwiastkw. Jednake zoto do nich nie naley. W kocu procesu powstaje trway ju pierwiastek - ow. Potrzeba byo wielu lat mudnych bada, by stwierdzi, e niektre kocowe produkty rozpadu, nazywane pocztkowo radem G, aktynem D i torem D, nie s niczym innym jak oowiem. Ale czy by to taki sam ow, jaki wydobywa si w kopalniach i stosuje w technice i przemyle? Powstajce wtpliwoci zostay rozwizane, gdy po ustaleniu mas atomowych i nastpnie po przeprowadzeniu spektrograficznych bada ustalono, e chodzi tu o rne izotopy oowiu: rad G (radoow) = ow-206 (206Pb) aktyn D (aktynoow) = ow-207 (207Pb) tor D (toroow) = ow-208 (208Pb)

Szereg promieniotwrczy uranowo-radowy jako przykad naturalnej przemiany pierwiastkw. Wsteczn przemian pierwiastkw pokazaa ludziom natura: z takich kosztownych pierwiastkw chemicznych, jak uran i rad, w cigu milionw lat powstaje wskutek rozpadu promieniotwrczego zwyky ow. Poniewa przy rozpadzie emitowane s czstki alfa (jdra atomu helu), jak przy przemianie rad - radon (emanacja radu) - polon, mona wykaza wystpowanie helu. Rad przemieni si w hel

Naturalny ow - podobnie jak przewaajca wikszo pierwiastkw - jest mieszanin wielu izotopw. Zaledwie 20 pierwiastkw ma jednorodny skad, np. zoto, ktre wystpuje w przyrodzie tylko w postaci jednego trwaego izotopu (197Au). Dlatego te zoto ma wzgldn mas atomow 197,0.

Ow naturalny skada si z nastpujcych staych izotopw: 204Pb (1,4%), 206Pb (26,3%), 207Pb (20,8%) i 208Pb (51,5%). Jego wzgldna masa atomowa wynika z udziau poszczeglnych izotopw i dlatego wynosi rednio 207,2. Wskutek dokonujcych si nieustannie przemian ilo trwaego oowiu stale powiksza si na Ziemi. Obecnie jest go wicej ni zaraz po powstaniu Ziemi. Wyjciowy pierwiastek szeregu promieniotwrczego uranu, naturalny izotop uranu 238U, rozpada si z okresem poowicznego rozpadu 4,5 mld lat. Powstaj przy tym m. in. pierwiastek nr 88 - rad, nr 86 radon, czyli emanacja radu, nr 84 - polon i wreszcie nr 82 - ow. Naturalny rozpad uranu, ktry przebiega przy staym wydzielaniu energii, nie da si przyspieszy sztucznie. Przemiana 1 kg uranu w 10 g oowiu trwa 60 mln lat. Badacze atomu prbowali przyspieszy t przemian, gdy moe udaoby si uzyska przeogromn energi, ale jak wiadomo, rezultatw nie osignli. Ostatecznie po zestawieniu szeregw promieniotwrczych wyjanio si, e dla pierwiastkw radioaktywnych trzeba zaakceptowa naturaln przemian pierwiastkw i nikt nie zostanie przy tym okrzyczany jako alchemik. Jednake transmutacja ta dokonuje si tylko w warunkach naturalnego rozpadu promieniotwrczego.

Ogoszenie o pierwszej dokonanej w 1919 r. rk czowieka przemianie atomw podziaao na wielu uczonych szokujco. Czyby alchemia miaa w kocu racj? Przy tej sztucznej przemianie pierwiastka azotu w pierwiastek tlenu Rutherford oddzieli z jdra atomu jeden proton. Jako pocisku uy on wtedy cikich czstek alfa. Wedug modelu atomu skonstruowanego przez Rutherforda i Bohra jdro atomu skada si z pewnej liczby protonw. Liczba ta odpowiada liczbie adunkw jdra lub liczbie atomowej pierwiastka. Jdro atomu wodoru zawiera 82 protony, talu 81, rtci 80, zota 79. Soddy zdradzi, jak wiadomo, ju w 1913 r. recept na uzyskanie zota metodami fizyki jdrowej. Wedug tej recepty zoto mona uzyska z ssiednich pierwiastkw przez oderwanie od nich jednej lub wicej czstek alfa lub beta. Albo te inaczej mwic: atom o liczbie atomowej 79 jest niezaprzeczalnie zotem! Czy jednak na podstawie dzisiejszej wiedzy nie byoby lepiej - zawyrokowao wtedy wiele gosw - uzyska to zoto w drodze sztucznego przeksztacenia pierwiastkw metod Rutherforda: z talu przez oderwanie 2 protonw z rtci przez oderwanie 1 protonu z oowiu przez oderwanie 3 protonw? Zgodnie z przeksztaceniem, ktrego dokona angielski fizyk: 14 4 17 1 + + 7 2 8 1 musiaoby powsta czyste zoto rwnie z rtci, moe zgodnie z rwnaniem: 196 4 197 1 + + 3 80 2 79 1 Nie chcemy tu sugerowa w adnym przypadku, e badacze mieli tak wanie przemian na myli, gdy niestrudzenie bombardowali pierwiastek po pierwiastku, aby stwierdzon przy azocie przemian jdrow zrealizowa rwnie przy atomach innych pierwiastkw. Pewnego piknego dnia jednake, myleli sobie zwolennicy alchemii, rt zostanie te zbombardowana czstkami alfa, nawet jeli znajduje si ona na 80 miejscu w ukadzie okresowym pierwiastkw. Niestety, badacze atomw nie zaczli od rtci, lecz zajli si najpierw lejszymi pierwiastkami.

Spacery po oowianych dachach


Wywoana przez naturaln promieniotwrczo przemiana uranu i radu w ow, cile mwic, nie odpowiadaa waciwemu celowi alchemikw. Z radu, nadzwyczaj rzadkiego i wartociowszego ni zoto pierwiastka, powstaje niezbyt podany ow! Gdyby mona byo odwrci ten kierunek rozpadu i gdyby udao si zaktywizowa ow, aby rozpada si na wartociowe metale, jak rad, a nawet zoto - to byoby ju co godnego uwagi alchemikw! Na pocztku 1924 r. ta wtpliwa idea uzyskaa now poywk na skutek pewnej publikacji, ktra pojawia si w fachowej literaturze. Stefania Maracineanu, Rumunka z pochodzenia, ogosia w Biuletynie Rumuskiej Akademii Nauk, e odkrya rodzaj indukowanej, sztucznej promieniotwrczoci. Ow pod wpywem wiata sonecznego mia stawa si promieniotwrczy i ulega rozpadowi. Uczonych ogarno zdumienie. Spowodowa sztucznie, aby trwae pierwiastki stay si promieniotwrczymi, nie udao si dotychczas jeszcze nikomu.

Rumunka udaa si do Parya, aby na drodze dowiadczalnej dowie swego zaskakujcego odkrycia. Otrzymaa stanowisko asystentki w Instytucie Radowym im. Marii Curie i rozpocza prac nad sw dysertacj. Za porednictwem czonka Akademii, astronoma Henri Deslandresa, uzyskaa nawet moliwo ogaszania wynikw swych bada na forum Paryskiej Akademii Nauk i publikowania ich w Comptes Rendus. Pragnc dowie susznoci swego odkrycia, panna Maracineanu chwytaa si najbardziej niedorzecznych pomysw. Nie zadowalaa si wystawianiem blachy oowianej przez dugi czas na dziaanie soca, by potem stwierdzi, e blacha ta staa si promieniotwrcza. W poszukiwaniu oowiu, ktry moliwie najduej poddawany by dziaaniu promieni sonecznych, wesza ona na stary dach paryskiego obserwatorium astronomicznego i zainstalowaa tam swe spektroskopy z zamiarem przeprowadzenia na miejscu pomiarw. Niewtpliwie przedstawiaa zabawny widok dla przechodniw! Stefania Maracineanu pracowaa systematycznie, badajc krok po kroku w laboratorium poszczeglne odcinki oowianego dachu. Wreszcie stwierdzia, e ow z poudniowej strony wiey by znacznie aktywniejszy ni z pnocnej. Wykazaa to rzekomo na podstawie pewnej, chocia bardzo sabej, dozy promieniowania alfa. Na odwrconej od Soca stronie dachu blacha oowiana nie wykazywaa absolutnie adnej aktywnoci. Rzecz ciekawa, e ta promieniotwrczo utrzymywaa si przez wiele miesicy. Panna Maracineanu opracowaa zaraz teori odwrotnej przemiany oowiu w promieniotwrczy polon i inne produkty rozpadu, rano przebiegajc skal szeregu promieniotwrczego w kierunku odwrotnym. Jej mecenas i protektor profesor Deslandres uzupeni t hipotez, wyraajc przypuszczenie, e promienie soneczne mog wywoywa w niektrych atomach dziaanie wybuchowe. A jeli nie promienie soneczne, to moe powoduj je owe tajemnicze, przenikliwe promienie kosmiczne, o ktrych istnieniu wiedziano ju od pewnego czasu. Rewelacje te poda Deslandres na jednym z posiedze Akademii Nauk w Paryu. W kocu 1928 r. poczytne czasopismo popularnonaukowe Umschau (Przegld) podao z egzaltacj, e odkrycie Stefanii Maracineanu zapowiada wielk liczb naukowych i technicznych cudw. Od tej pory bdziemy w stanie przeprowadza odwrotny proces przemiany oowiu w inne ciao promieniotwrcze, a take przeksztaca jeszcze inne metale. Przetwarzanie oowiu w rad, a nawet w zoto - c za pikne perspektywy! I co jeszcze si odkryje, jeli podda si analitycznym badaniom dachy oowiane, ktre przez dziesitki lat wystawione byy na dziaanie promieni sonecznych? Gdy Maracineanu w poowie 1929 r. ogosia swe wyniki, zaskoczenie byo kompletne. Analizy wykazay obecno rtci. Maracineanu zauwaya pod mikroskopem drobne kuleczki rtci. Przede wszystkim za w oowiu z dachu paryskiego obserwatorium odkrya - zoto, i to w iloci dochodzcej do 0,001%! Badaczka stwierdzia to poddajc na prb analizie spektralnej ow z domieszk takiej samej iloci zota: linie spektralne zota wykazay identyczn intensywno. A wic stao si! W cigu lat cz oowiu przeksztacia si w wietle sonecznym w rt, a blisko jedna tysiczna cz procentu oowiu zamienia si w zoto. Tak jak to przeczuwa poczciwy Tiffereau, wiato soneczne wykazao dziaanie katalityczne w procesie dojrzewania zota. i to nie tylko w Meksyku, ale take we Francji! Nowe odkrycie Maracineanu wywoao wreszcie krytyk kolegw po fachu. Od duszego ju czasu troch z rozbawieniem, a troch z niesmakiem ledzili oni publikacje Rumunki i teraz uznali, e nadszed moment, by zabra gos. Na pocztek wystpili Charles Fabry i Dubreuil, badacze francuscy, ktrzy w styczniu 1930 r. podali nastpujce wyjanienie w Comptes Rendus: Wedug informacji panny Maracineanu przeprowadzone eksperymenty miay wykaza przemian oowiu w zoto, rt i

hel w wyniku dugotrwaego dziaania promieni sonecznych. Czujemy si w obowizku ogosi, e wspomniane eksperymenty doprowadziy do wrcz przeciwnych wynikw. W badanych prbkach oowiu, pobranych ze starych dachw, nie mona byo stwierdzi najmniejszych ladw zota i rtci. Nie znaleziono te adnej rnicy midzy obydwiema stronami pyt oowianych. Stefania Maracineanu nie uznaa si tak atwo za pokonan i replikowaa: rt wystpuje, jak wiadomo, ladowo w oowiu, chocia w maych steniach. Gdyby Fabry i Dubreuil nie znaleli nawet naturalnie obecnej w nim rtci, przemawiaoby to przeciw sumiennoci ich bada. Na zwrconej ku socu powierzchni oowianej pyty rt wystpuje w jeszcze wikszych steniach. Musiaa wic ona powsta z aktywowanego oowiu (Pb*) przy jednoczesnej emisji czstek alfa, moe wedug hipotetycznego rwnania, ktre wygldaoby wwczas nastpujco: 206 202 4 + 82 80 2 Modej badaczce przyszed w sukurs profesor chemii z Amsterdamu, Smits. Poprosi on o przesanie dwu pyt oowiu z dachu paryskiego obserwatorium i w wyniku bada przy uyciu czuego elektrometru Szilarda potwierdzi istnienie promieniotwrczoci na skierowanej ku socu stronie arkusza blachy. Odwrotna strona pyty bya prawie nieaktywna, jak poda Smits. Poniewa i inni badacze zwracali si o takie pyty, zachodzia powana obawa, e dach paryskiego obserwatorium niedugo ju nie bdzie mg stawi czoa niepogodzie. Smits w kadym razie poprzesta na jednorazowej prbce, gdy przywizywa wag tylko do wasnego materiau dowiadczalnego. Podda take badaniom ow z dachw amsterdamskiej szkoy i gmachu miejskiej policji. Uzyskane przeze wyniki bada zdaway si potwierdza tez Maracineanu. W jaki sposb Smits uzyska swoje prbki oowiu nie budzc powszechnego oburzenia, pozostanie jego tajemnic. W naukowy spr wmieszali si take inni uczeni, a w grudniu 1929 r. jako ostatni wystpi znany czechosowacki badacz radu z Pragi, profesor Behounek. Powtrzy on dowiadczenia panny Maracineanu, chocia przekonany by o ich bezsensownoci. Podda ow dziaaniu soca w okresie od czerwca do wrzenia 1929 r., a wic w czasie maksymalnego nasilenia promieniowania sonecznego, i to w okresie wzmoonej aktywnoci sonecznej, ktra daa si zaobserwowa w zwizku z dwiema plamami na Socu okoo czerwca. Badacz radu nie stwierdzi nic - ani indukowanej promieniotwrczoci, ani rtci, ani zota. Behounek da do zrozumienia, e wyniki Maracineanu byy zwykym bluffem. Na takie posdzenie Rumunka zareagowaa z waciwym sobie temperamentem: Wydaje mi si, e elektrometr pana Behounka nie jest tak czuy jak mj - brzmiaa jedna z jej replik. Behounek nie pozosta duny. Wyglda na to, e panna Maracineanu posiada zupenie faszywe wyobraenie o promieniotwrczoci atmosferycznej - rzuci on wreszcie jako rozstrzygajcy argument w dyskusji. Naley pamita nie tylko o promieniotwrczych czstkach kurzu w powietrzu, lecz nie wolno take zapomina o zauwaalnej radioaktywnoci czstek niesionych z deszczem lub ze niegiem. Nie da si ich usun wod, mydem i szczotk z zewntrznej powierzchni oowianych dachw, jak to usiowaa uczyni Maracineanu. Spr o aktywowany ow panny Maracineanu cign si a do koca 1930 r. Mimo wysikw nie udao si Rumunce przekona wiata naukowego o susznoci swej tezy. Powrcia wic do Bukaresztu i poniechaa caej sprawy. W kocu odwrci si od niej i jej protektor, profesor Deslandres, stwierdzajc, e i jemu publikacje Maracineanu wydaway si przedwczesne.

Szlakiem tajnej misji


W tym czasie w stopniu znacznie wikszym ni prby przeksztacenia oowiu w zoto, prowadzone przez Maracineanu, podniecay umysy zupenie inne eksperymenty. Byy to prby powanych uczonych majce cile okrelony cel: uzyskanie zota na potrzeby ojczyzny. W zrozumieniu sytuacji pomoe nam tu rzut oka na historyczne wydarzenia tego czasu. Uzyskane w ramach traktatu wersalskiego w 1919 r. pokojowe uregulowanie spraw midzy kapitalistycznymi pastwami prowadzcymi wojn opaci nard niemiecki zaostrzonym wyzyskiem ze strony wasnych wadcw monopoli i obcego kapitau. W kwietniu 1921 r. komisja aliancka ustalia wysoko odszkodowa ze strony Niemiec na 132 mld marek w zocie. Aby zebra t przygniatajc sw wielkoci kwot, niemiecka gospodarka, wstrzsana powojennym kryzysem, potrzebowaaby dziesitkw lat. Suma 132 mld marek odpowiadaa 50 000 t zota! Prawicowe koa w Niemczech usioway wykorzysta niezadowolenie ludnoci z powodu tej olbrzymiej kontrybucji dla propagandy swych celw. Ale i naukowcy, jak Fritz Haber, amali sobie gowy, jak zdoby tak mas zota i uwolni nard od pacenia tego cikiego haraczu. Ale jak tego dokona? Istniao nie napoczte dotychczas rdo, ukrywajce cakiem niewiarygodne iloci zota. Znany szwedzki uczony, Svante August Arrhenius, z ktrym Haber by zaprzyjaniony, ocenia te zasoby na nie mniej i nie wicej tylko na 8 mld t zota. Gdyby uzyska z tego choby jedn tysiczn cz, przekroczyaby ona ponad stukrotnie wysoko kontrybucji wojennej dla zwyciskich mocarstw. O tym legendarnym skarbie - zocie oceanw - wiedziao wielu, jednak nikomu nie udao si go wydoby. Dla uniknicia nieporozumie naley zaznaczy, e nie chodzio tu o zoto z zatopionych okrtw hiszpaskich, lecz o zoto rozproszone i rozdrobnione wskutek naturalnych procesw w wodzie morskiej. Kuszca bya myl, e mona by to zoto po prostu czerpa z morza zamiast, jak dotychczas, uzyskiwa je w uciliwych procesach technologicznych. Haber, ktry by rwnoczenie i fizykiem, i chemikiem, i ktremu udao si wyrwa z powietrza azot i uzyska z niego amoniak, chcia teraz podj odwan prb wyrwania morzu zota. Ju na wiosn 1920 r. zaskoczy Haber najbliszych wsppracownikw swoj decyzj. W najwikszej tajemnicy przystpiono do przedsiwzicia. o ktrym nikt na wiecie nie powinien by wiedzie. Ponad trzy lata, a do poowy roku 1923, zajo Haberowi i jego wsppracownikom dokadne Okrelenie na podstawie analizy chemicznej wielkoci stenia zota w wodzie morskiej oraz statystyczne potwierdzenie uzyskanych wynikw. Zota w wodzie morskiej byo niesychanie mao. 50 lat wczeniej, w 1872 r., Anglik Sonstadt dokona po raz pierwszy analizy wody morskiej pobranej w zatoczce na wyspie Man i stwierdzi, e maksymalna zawarto zota wynosia wtedy 60 mg na ton lub metr szecienny wody morskiej. Inni badacze uznali t warto za zawyon. Dane wahay si w granicach od 2 do 65 mg, zalenie od miejsca pobierania prbek w oceanach. Na przeomie XIX i XX w. w Anglii i w Stanach Zjednoczonych podejmowane byy prby uzyskiwania zota z wody morskiej na skal przemysow. W 1908 r. problemem tym zajo si specjalne towarzystwo pod kierunkiem Williama Ramsaya. Od razu te wydano mnstwo patentw na uzyskiwanie zota z wody morskiej. Nic jednak nie byo sycha o pozytywnych wynikach tych poczyna. Niesychanie maa zawarto zota, jak i okoliczno, e w wodzie morskiej znajdowao si bardzo wiele rnorodnych mineraw i rozpuszczonych soli, przesdzay o niepowodzeniu kadej podjtej akcji. Nie wynaleziono technicznej metody, ktra pozwalaaby na wyeliminowanie substancji ubocznych, wzbogacenie zota i wydobycie go z wody. Mimo to Haber chcia sprbowa. Na same

przygotowania straci, jak wspomniano, trzy lata. Pierwsza trudno polegaa na uzyskaniu prbek wody z oceanu w sposb nie budzcy niezadowolenia zwyciskich mocarstw, do czego nie wolno byo dopuci. Dostp Niemiec do mrz wiata by po zakoczeniu wojny praktycznie zamknity, musiay one bowiem wyda zwycizcom oprcz floty wojennej rwnie swoj flot handlow.

Fritz Haber, ktry chcia uzyskiwa zoto z wody morskiej, stan nagle oko w oko z ostr konkurencj

Nie mniej wysikw kosztowao opracowanie metody ilociowego ustalania zawartoci zota w wodzie morskiej. Haber opracowa w tym celu metod mikroanalizy, ktra po raz pierwszy umoliwia ustalanie znikomo maych ste zota. Wykorzysta on tu proces chemiczny, w czasie ktrego niewielkie iloci oowiu, strcajce si z roztworu jako siarczek, porywaj z sob w toku strcania kad ilo zota zawart w wodzie morskiej. Oddzielony osad poddaje si redukcji i poprzez przetopienie przeprowadza si go w kulk oowian, w ktrej zawarty jest stop zota z niewielk domieszk srebra. W wysokiej temperaturze ow zostaje oddzielony, a resztki osadu przetapia si z boraksem. Osadza si na nim ziarenko zota, ktrego rozmiary mona ustali pod mikroskopem. Mas zota okrela si na podstawie objtoci kuleczki i znanej gstoci zota. Ten tok analizy mia stanowi podstaw jednego z wariantw technicznej metody uzyskiwania zota z wody morskiej. Haber wyobraa sobie to tak: najpierw przepuci si wod z oceanu przez gruby filtr wstpny, a potem - po dodaniu do niej chemicznych rodkw strcajcych - przepompuje si j przez bardzo gsty filtr z piasku. Te wszystkie operacje, jak i zwizane z nimi inne czynnoci, miay by przeprowadzane na penym morzu. Po trzech latach utrzymywanej w tajemnicy pracy nad problemem otrzymywania zota z wody morskiej, Haber uzna, e cel zosta osignity. Jeli jego analizy s prawidowe, to woda morska zawiera w metrze szeciennym przecitnie od 5 do 10 mg zota. Ostronie wtajemniczono w spraw Towarzystwo Okrtowe linii Hamburg-Ameryka, zwracajc si z pytaniem, czy uzyskiwanie zota z wody morskiej byoby opacalne przy zaoeniu, e na statku musz by przerabiane ogromne iloci wody. Informacje brzmiay zachcajco. Kilka miligramw zota z tony wody morskiej pokryje koszty produkcji, a nawet pozwoli na zysk o wartoci od 1 do 2 mg zota. Koncerny, jak np. Zakady Pozyskiwania Zota i Srebra (Degussa) Frankfurt n/Menem i Bank Metali wyraziy wspaniaomylnie chocia nie z patriotycznych pobudek - gotowo sfinansowania przedsiwzicia w fazie prac badawczych. Haber mg wic zrealizowa swj pomys stworzenia pywajcego laboratorium. Teraz zamierza opyn morza caego wiata, aby znale najbogatsze w zoto akweny. Poszukiwacze zota wyruszyli w morze w kwietniu 1925 r. na przebudowanej kanonierce wojennej Meteor, po ktrej zachowa si tylko sam kadub i ktr przeksztacono prowizorycznie na oceanograficzny statek badawczy. Powrt z podry dookoa wiata mia nastpi na pocztku czerwca 1927 r. Krc midzy brzegami Afryki i Ameryki, ekspedycja pobraa ponad 5000 prbek wody, ktre zostay przesane do instytutu Habera w Berlinie w specjalnych zaplombowanych naczyniach. Doszo do tego kilkaset dalszych prbek pobranych przez inne okrty w zatoce San Francisco oraz u wybrzey

Grenlandii i Islandii. Wod z Morza Lodowatego Pnocnego otrzyma Haber za porednictwem swych radzieckich kolegw.

Meteor - okrt ekspedycji poszukujcej zota w morzach wiata

Trasa podry okrtu badawczego Meteor po Atlantyku

W swym przygotowanym z wielkim rozmachem publicznym odczycie pt. Zoto w morskiej wodzie uchyli Haber w maju 1926 r. po raz pierwszy rbka tajemnicy i poinformowa o szansach uzyskiwania zota z wody morskiej. Jego konkluzja bya otrzewiajca: .,Zota nie bdzie! Pierwsze analizy okazay si faszywe! Wkrady si bdy metodyczne, ktrych z pocztku nie zauwaono, a ktre udziy zbyt wysokimi wartociami zota. Zbyt wielkim zaufaniem darzono klasyczne metody analizy prbek. Nie opanowano rwnie w sposb dostateczny sposobu oddzielania zota od srebra w skali mikroskopowej, wskutek czego uzyskiwano stale zoto z domieszk

srebra. Wiele czasu zuy profesor Haber, aby wykry rda najwikszych bdw i aby je wyeliminowa. Wreszcie na podstawie najdokadniejszych metod wyodrbni w sposb cakiem pewny jedn milionow cz miligrama zota (10-9g). Nie doceniono jednak zupenie faktu, e zawleczone lady zota znajduj si wszdzie; w chemikaliach, na ciankach naczy, na przyrzdach. S to iloci minimalne, ale dostateczne, by znieksztaci oznaczenia mikroanalityczne i wykaza nierealnie wysokie zawartoci zota w badanych prbkach. Zamiast 5 do 10 mg zota w metrze szeciennym wody, znalaz Haber ostatecznie zaledwie jedn tysiczn tego cz, przecitnie od 0,005 do 0,01 mg zota. Jedynie w wodzie pochodzcej z wybrzey Grenlandii zawarto zota wzrastaa do 0,05 mg/ms. Zoto w takim steniu mona byo jednake uzyska tylko po rozpuszczeniu lodu z kry lodowej. Haber sprawdzi take rzekomo zotodajny Ren, przywizujc znaczenie nie tyle do legendy o zaginionym zocie Renu, ile do historycznej prawdy o tym, e Badenia jeszcze przed stu laty czerpaa zoto na sw monet z rozlewisk tej rzeki. Haber znalaz jednake tylko przecitnie 0,005 mg zota w metrze szeciennym wody z Renu. Zdaniem Habera zoto z Renu z punktu widzenia techniczno-ekonomicznego nie przedstawiao adnej wartoci, bo chocia prawie 200 kg zota spywa rocznie rzek do morza, to rozprowadzone jest ono w ponad 63 mld metrw szeciennych wody. Kt by zatem mg je wydoby? Zoto o steniu 1:310-12, 3 czci zota na 1 000 000 000 000 czci wody rzecznej? Haber nie widzia adnych korzyci w moliwoci otrzymywania tak niewielkich iloci zota. By moe, myla rozczarowany uczony, znajduj si na wiecie miejsca, gdzie koncentracja szlachetnych metali jest tak due ich uzyskiwanie moe by opacalne. I stwierdzi z rezygnacj: Zaniechaem wic poszukiwa wtpliwej igy w stogu siana. To rdo zota pozostao wic rwnie zamknite przed ludmi.

Cudowna lampa Adolfa Miethego


Oto na nasz rozpaczliw polityczn, gospodarcz i spoeczn ndz pada lnicy promie, jasny bysk nadziei i pociechy... Te zaskakujce sowa mona byo przeczyta w lipcu 1924 r. w jednej z wielkich gazet drezdeskich. Wanie wtedy odbywaa si w Londynie midzyaliancka konferencja, w toku ktrej naciskano na przyspieszenie spaty odszkodowa wojennych, a tu nagle taka nowo! Przyczyn tego jasnego bysku byo zoto, zoto syntetyczne. Pewien uczony, znany dotychczas tylko w krgach naukowcw, tajny radca Adolf Miethe, profesor Politechniki Berliskiej, mia zyska saw w cigu jednej nocy wskutek swego odkrycia, dziki ktremu rt zamieniaa si w zoto pod wpywem wyadowa elektrycznych. To wielkie wydarzenie naukowe nastpio szczliwie w odpowiednim momencie, jak dawaa do zrozumienia prasa. Niemcy posiadajc t tajemnic mog wykupi si od brzemienia odszkodowa, mog wyywi swj nard i przyodzia go; zoty klucz otwiera zamknite granice. Prasa przecigaa si w szczegach. Mwiono o zwyciskim pochodzie niemieckiego ducha. Pierwsze zoto, ktre zostao wyprodukowane rk ludzk. Zoto z rtci, wiekopomne osignicie niemieckiej nauki. Nie brako jednak sceptycznych gosw, ktre nawoyway do ostronoci. Banie o grach sztucznego zota, ktre produkowane s w wielkiej tajemnicy, kryy ju od duszego czasu. Nawet

uczeni byli od czasu do czasu zaskakiwani doniesieniami takimi, jak to, ktre podaa Chemiker Zeitung w numerze z dnia 19 stycznia 1922 r. w rubryce Najnowsze wynalazki i dowiadczenia. Oto pewien niemiecki chemik mia wyprodukowa syntetyczne zoto w piecu elektrycznym. Tak przynajmniej przedstawi to profesor Irving Fisher z uniwersytetu w Yale podczas swego gocinnego wykadu w Londynie. Chemiker Zeitung skomentowaa z ironi t informacj, piszc: Wszystkie te doniesienia maj tylko jedno na celu: za wszelk cen dowie wypacalnoci Niemiec. Wyobraenia o stosach sztucznego zota, ktre Niemcy gromadz w ukryciu, podsycane byy przez bogat fantazj autorw rnych powieci. Walka o zoto - oto tytu jednej z nich, zabarwionej szowinistycznie, napisanej przez Reinholda Eichackera, a wydanej w 1922 r. Nas interesuje tu tylko naukowe rozwizanie, ktre proponuje autor. Bohater powieci, niemiecki inynier Werndt, potrafi chwyta energi soneczn, czyli huraganowy ogie kwantw energii, na maszty wysokoci 210 m, zbudowane z nowoczesnych stopw glinu, oraz przetwarza j w prdy o napiciu wielu milionw woltw. Przy uyciu tej energii odrywa on od kadego atomu oowiu dwie czstki alfa i jedn czstk beta. A wic nic nowego; wiedzia to ju Frederick Soddy. Werndt produkuje jednym pocigniciem 50 000 t zota na odszkodowania i zalewa wiat syntetycznym zotem. Czyby mia nastpi koniec zota, jak opisuje to Rudolf H. Daumann w swej trzymajcej w napiciu powieci fantastycznej wydanej w 1938 r. pod takim wanie tytuem? Wedug tej powieci niemiecki profesor chemii, nazwiskiem Bargengrond, wynalaz w Stanach Zjednoczonych metod produkcji zota poprzez przemian atomw i cign na siebie ca band gangsterw. Po dzikim pocigu udaje si wyrwa profesorowi tajemnic: zoto uzyskuje si po odszczepieniu od bizmutu dwu czstek alfa za pomoc rytmicznych promieni O, czyli bardzo twardego rentgenowskiego promieniowania odbitego. Gdy bohaterowi powieci Daumanna udaje si skonstruowa potn lamp rentgenowsk, zaczyna produkowa zoto cetnarami. Kapitalistyczne rynki zota zaamuj si, a rozszerzajcy si na cay wiat krach na giedach doprowadza do utraty wartoci przez zoto. Wtedy kto odkrywa sposb na odrnienie zota prawdziwego od sztucznego. Odrnienie to jest niemoliwe przy uyciu metod chemicznych, natomiast moliwe jest przy zastosowaniu metod fizycznych, ktre sygnalizuj obecno obcego sztucznego izotopu. Wielkie uznanie dla fantazji autorw powieci! Gdyby jednak da wiar sensacyjnym doniesieniom prasowym z czerwca 1924 r., to w tym roku wszystko, co byo moliwe w fantastycznych powieciach, zostao ju zrealizowane w rzeczywistoci. Profesor Miethe i jego asystent Hans Stammreich wynaleli wanie dawno poszukiwany tajemniczy przepis na wytworzenie kamienia filozoficznego, przez co odkryli na nowo, w jaki sposb mona robi zoto z rtci. C bowiem si stao? Nazwisko Miethego cieszyo si wrd uczonych dobr saw. Tajny radca uchodzi za wsptwrc fotografii kolorowej, poczyni wiele odkry w zakresie optyki i sta si znany dziki opracowaniu metody produkcji syntetycznych kamieni szlachetnych. Teraz za zrobi syntetyczne zoto. W tym czasie gdy udao mu si dokona tego odkrycia stulecia, pracowa on na politechnice w Charlottenburgu jako kierownik laboratorium fotochemicznego. Zawsze by troch dziwakiem. Mwi o tym jego nieliczne zachowane fotografie, przedstawiajce nieco ponurego starszego pana o przenikliwym spojrzeniu. Miethe zajmowa si od wielu lat barwieniem mineraw i szka za pomoc promieni nadfioletowych. Uywa do tego zwykej, atwej do nabycia lampy rtciowej. Bya to rura prniowa ze szka kwarcowego, zawierajca pary rtci, w ktrej midzy elektrodami powstawa wietlny uk rtciowy, bogaty w promienie nadfioletowe.

Miethe wanie wyprbowa nowy typ lampy, ktry dawa niezwykle silne wiato. Przy duszym jednak uyciu na cianach rury tworzy si czarniawy nalot, ktry przeszkadza bardzo w dziaaniu lampy rtciowej. Znajdowano go take w mocno wysuonych lampach rtciowych po oddestylowaniu rtci. Skad tej czarniawej masy zainteresowa tajnego radc z Charlottenburga. Podczas analizy osadu z 5 kg rtci lampowej znalaz on raptem - zoto! Zoto z rtci? Przed dziesicioma laty wydarzenie tego rodzaju nie cignoby na siebie wikszej uwagi - pisa Miethe w swym pierwszym sprawozdaniu z 4 lipca 1924 r., zamieszczonym w zeszycie czasopisma Die Naturwissenschaften z 18 lipca tego roku. Moliwo przeksztacenia jednego pierwiastka w inny leaa wtedy od dawna w lamusie ludzkich pomyek. Dzisiaj nie moemy przej obojtnie obok takiej informacji... Ze wzgldu na nieprawdopodobiestwo tego wydarzenia, zapewnia Miethe, zwleka on dugo z ogoszeniem swego odkrycia, chocia ju w kwietniu tego roku uzyska niezbite dowody jego prawdziwoci. Miethe dawa do zrozumienia, e istnieje teoretyczna moliwo, by w lampie rtciowej rt rozpada si wskutek zburzenia atomu na zoto, przy jednoczesnej utracie protonw lub czstek alfa. Miethe i Stammreich przeprowadzili wiele prb, zafascynowani ide nowoczesnej przemiany pierwiastkw, na co istnia ju stary przepis Soddyego. Materia wyjciowy stanowia rt poddana destylacji w prni. Obydwaj eksperymentatorzy uwaali, e dziki temu jest ona oczyszczona z ewentualnych domieszek zota. Potwierdziy to zreszt analizy znanych chemikw, K. A. Hofmanna i Fritza Habera. Miethe zwrci si z prob do dowiadczonych analitykw o zbadanie rtci i nalotw w lampie, nic nie mwic o skadzie tych substancji. Atestowan jako woln od zota rtci Miethe i Stammreich napenili now lamp i po zapaleniu pozwolili jej wieci przez 200 godzin. Po oddestylowaniu rtci rozpucili otrzymany osad w kwasie azotowym i w napiciu sprawdzili pozostaoci w naczyniu. Gdy spojrzeli na prbk pod mikroskopem, zalni przed ich oczyma zototy zlepek piknie uformowanych szeciennych i omiociennych krysztakw. Byszczcy metal rozpuszcza si tylko w wodzie krlewskiej i wykazywa wszystkie znane reakcje krla metali. Byo to czyste zoto! Od tej chwili obydwaj odkrywcy byli gboko przekonani, e udao im si w swej pracowni urzeczywistni rozpad atomu rtci na zoto. Po ukazaniu si zeszytu Naturwissenschaften z tymczasowym sprawozdaniem Miethego o sensacyjnym odkryciu, prasa codzienna doniosa o tym w nagwkach, zamieszczajc rwnoczenie spekulacje na temat trudnych do przewidzenia konsekwencji tego odkrycia dla wiatowych kursw walut. Fotochemiczne laboratorium politechniki byo bez przerwy oblegane przez reporterw, a Miethe nie zazna ani minuty spokoju. Prasa podkpiwaa, e nie mona sta si bezkarnie wynalazc sztucznego zota. Uczony zareplikowa w Berliner Lokal-Anzeiger: chcielibymy ju w zarodku stumi przekonanie, e nasze odkrycie umoliwi uzyskiwanie zota w dowolnie duych ilociach. To nie bdzie moliwe. Sowa te budziy umiechy powtpiewania. Podobnie reagowano nawet wtedy, gdy Miethe wymieni koszt produkcji 1 kg sztucznego zota, ktry obliczy na podstawie kosztw materiaw i energii. Wynosi on 20 mln marek. Tymczasem rynkowa cena zota sigaa wtedy 3000 marek za 1 kg. Argumentu tego nie potraktowano powanie. Uzyskiwanie sztucznego zota znajdowao si dopiero w fazie laboratoryjnej, a metody zostan z pewnoci udoskonalone i produkcja potanieje. Koncerny elektryczne interesuj si ju odkryciem Miethego i nie na prno chyba zgosi on sw metod do opatentowania! Reakcja prasy bya jednoznaczna: 3 sierpnia berliska Illustrierte Zeitung zamiecia na pierwszej stronie wielki portret Miethego z podpisem Twrca sztucznego zota. Trudno si oprze wraeniu, e pan tajny radca raczej z zadowoleniem przyjmowa te dowody swej popularnoci. W swojej pracowni kaza umieci tablic pamitkow, aby zachowa dla potomnoci miejsce i dat pierwszego dowiedzionego przeksztacenia rtci w zoto.

Echo sprawy w fachowych krgach uczonych byo dwojakie. Haber i Hofmann, o ktrych prasa take pisaa jako o wiadkach udanej transmutacji, wycofali si ze wszystkiego skadajc pisemne owiadczenia. Musieli obawia si o swe dobre imi wrd naukowcw, bowiem na sztuce robienia sztucznego zota mona si byo atwo oparzy. Habera denerwowaa tajemniczo Miethego. Prbki przesyane przez niego do analizy nie zawieray objanie, a publikacje Miethego zwykle pomijay cakowicie konkretne dane. Ale pniej ten sawny uczony z oczywistych wzgldw zacz interesowa si spraw i przystpi do powtarzania dowiadcze Miethego. Tajnego radc Habera, jako fizykochemika, pasjonowaa naukowa strona problemu: rozpad nie wykazujcego promieniotwrczoci pierwiastka, ktry wszake w ukadzie okresowym pierwiastkw figuruje w bezporednim ssiedztwie pierwiastkw promieniotwrczych, i jego przemiana w pierwiastek ssiedni, ktrym przypadkowo jest tak podane zoto. Byo to niesychanie zaskakujce i wrcz nieprawdopodobne spostrzeenie - takim stwierdzeniem skwitowa Haber w jaki czas potem odkrycie Miethego i Stammreicha - ale przemawiao za nim jakie nieokrelone uczucie.

Twrca sztucznego zota - takim podtytuem zaopatrzya Berliska Gazeta Ilustrowana (Berliner Illustrierte Zeitung) zdjcie tajnego radcy Miethego, zamieszczone w numerze z 3 sierpnia 1924 r.

Za granic ledzono z nie mniejszym zainteresowaniem kolejne informacje o przemianie rtci. Znane angielskie czasopismo Nature zamiecio opini Fredericka Soddyego z 16 sierpnia 1924 r. Badacz atomu przypomina, e opierajc si na nowoczesnych pogldach o budowie atomu ju dawno przewidzia przemian rtci w zoto. Szczegln jednak trudno stanowio wykazanie tego rodzaju transmutacji, ktra przecie w przypadku innych pierwiastkw przebiegaa dotychczas tylko w sferze jdrowej i tylko w drobnych, niemierzalnych ilociach. Byo rzecz niesychan, e Miethe otrzyma teraz po raz pierwszy mierzalne i chemicznie uchwytne iloci sztucznie powstaego pierwiastka. Soddy nie wierzy jednak, by to zoto miao powsta wskutek wyrwania z atomu czstki alfa lub protonu. Wszystko wskazywao raczej na wychwyt elektronu. Jeli taka czstka miaaby dostatecznie du prdko, wystarczajc do przebicia powoki elektronowej atomu i wtargnicia do jego jdra, wwczas musiaoby powsta zoto. Wtedy liczba atomowa rtci (80) zmniejszyaby si o 1 i powstaby pierwiastek o liczbie atomowej 79, a wic zoto! Teoretyczne wyjanienia Soddyego podbudoway Miethego i tych wszystkich uczonych, ktrzy mocno wierzyli w rozpad rtci na zoto. Nie uwzgldniono jednak okolicznoci, e w naturalne zoto

moe zamieni si tylko jeden izotop rtci o liczbie masowej 197. Szczere zoto powstaje tylko wedug nastpujcego przeksztacenia: 197 0 197 + 80 1 79 Czy izotop rtci 197Hg w ogle istnieje? Wzgldna masa atomowa tego pierwiastka wynoszca 200,6 wtedy zwana jeszcze ciarem atomowym - pozwala przypuszcza, e istnieje wicej jego izotopw. Francis William Aston przeprowadzajc analiz przy zastosowaniu promieni kanalikowych rzeczywicie odkry izotopy rtci o masach atomowych od 197 do 202, dziki czemu transmutacja zyskaa na prawdopodobiestwie. Wedug innej wersji z rtci-200,6 mogoby powsta zoto-200,6, a wic jeden lub wicej izotopw zota o wyszej masie atomowej. Takie zoto byoby cisze, tzn. musiaoby mie wiksz wzgldn mas atomow. Dlatego te Miethe zwrci si z prob o oznaczenie masy atomowej swego sztucznie uzyskanego zota do pierwszego autorytetu w tej dziedzinie, profesora Ottona Hnigschmida z Monachium. Wprawdzie ilo zota do przeprowadzenia takiego pomiaru bya zbyt skromna, ale Miethe nie mia z pocztku wicej. Ten regulus, kuleczka o rednicy 2 mm, way 91 mg. W porwnaniu jednak z pozostaym urobkiem, jaki Miethe uzyska w przemianach rtci w lampie rtciowej (waha si on w granicach od 10-2 do 10-4 mg w jednej prbie), bya to masywna gruda zota. Otto Hnigschmid i jego wsppracownik Zintl okrelili wzgldn mas atomow sztucznego zota na 197,2 0,2. Nie byo to wic jakie inne zoto. Miethe usuwa stopniowo blokad informacji o przeprowadzonych przez siebie dowiadczeniach. 12 wrzenia 1924 r. w jednym z zeszytw czasopisma Naturwissenschaften opublikowano reporta z pracowni fotochemicznej, w ktrym Miethe po raz pierwszy ogosi dowiadczalne dane i poda szczegowy opis aparatury sucej do bada. Udzielono take dokadnej informacji o wynikach prb; z 1,52 kg rtci, oczyszczonej przedtem przez destylacj w prni, po 107 godzinach nieprzerwanego dziaania lampy rtciowej z ukiem wietlnym dugoci 16 cm wytworzonym przez prd o napiciu 160-175 woltw i nateniu 12,6 ampera - otrzyma Miethe cae 8,210-5 g zota, czyli jedn osiemsetn miligrama! Twrcy zota z Charlottenburga zapewniali, e analitycznie wykrywalnego zota nie byo nigdzie: ani w materiale wyjciowym, ani te w szkle kwarcowym lampy.

Zagraniczna konkurencja
5 grudnia 1924 r. wielkie audytorium fizyczne politechniki w Charlottenburgu pkao w szwach. Niemieckie Towarzystwo Fizyki Technicznej zapraszao na niecodzienny wykad. Profesor A. Miethe: O wytwarzaniu zota z rtci (z demonstracjami) - tak brzmiaa obiecujca zapowied. Tajny radca Miethe wystpowa po raz pierwszy publicznie przed przedstawicielami nauki. W napiciu suchali wszyscy jego wywodw. W ostatnich tygodniach - referowa wykadowca - przeprowadzono szereg prb opartych na nowych zaoeniach. Najlepiej pracowao si ze zwykymi prostownikami rtciowymi. Jednake, jak dotd, cigle nie znamy dokadnie warunkw, w jakich powstaje zoto z rtci. Przy powtarzaniu wczeniej przeprowadzanych prb okazywao si raptem, e zota nie ma. Take uzyskiwane iloci zota nie byy jednakowe. Dotychczas udao si uzyska maksymalnie jedn dziesit cz miligrama zota z 1000 g rtci, nie wicej, tote naley nie zwlekajc - owiadczy suchaczom Miethe - rozwiza podstawowy problem: czy moliwe jest przeksztacenie caej rtci w zoto, czy te zawsze tylko jej niewielkiej czci.

Zapowiedziane demonstracje zwabiy wielu ciekawych, ktrzy normalnie nie gustowali zbytnio w naukowych imprezach. Nie co dzie jednak ma si okazj zobaczy, jak si robi zoto, a o tym wanie informoway ogoszenia. Miethe, specjalista-fotograf, pokaza jednake tylko fotografie zota, ktre uzyska sztucznie z rtci, oraz zdjcie modzierza z agatu z uzyskan grudk zota, sfotografowan ze wzgldw historycznych, jak to Miethe z dum podkreli. Naley przyzna, e sfotografowana w 300-krotnym powikszeniu i rzucona na cienny ekran, sprawia imponujce wraenie. Tylko bardzo niewielu spord suchaczy w czasie takiego pokazu mogo uprzytomni sobie, e chodzi tu przecie o zlepek drobniutkich krysztakw. Na zakoczenie swego wykadu Miethe wezwa suchaczy i wszystkich uczonych, aby przekonali si o prawdziwoci przemiany rtci w zoto. Prby moe przeprowadzi kady, poniewa w kadym laboratorium istniej po temu warunki. Najzwyklejszy prostownik rtciowy mona zainstalowa na kadym miejscu i wszdzie mona go uruchomi. Trzeba si jednak uzbroi w cierpliwo, gdy nie kada prba wypada pozytywnie. Prby tego rodzaju naley podejmowa jednak szybko, poniewa zachodzi obawa, e za granic posunito si ju duo dalej w produkcji sztucznego zota.

Rtciowy prostownik parowy. W takim przyrzdzie tajny radca Miethe znalaz zoto

Bya to aluzja do informacji, ktr Miethe niedawno uzyska. Niemieckie poselstwo w Tokio przekazao bowiem, e badacze z Charlottenburga nie s jedynymi, ktrzy otrzymuj zoto z rtci. W Tokio prace nad przeksztaceniem rtci w zoto przy zastosowaniu wyadowa prdu o wysokich napiciach prowadzi japoski uczony, Hantaro Nagaoka. Nie bez zazdroci dowiadywali si Miethe i Stammreich o rozmachu, z jakim Japoczyk przeprowadza swe prby. Nagaoka eksperymentowa z prdem o napiciu milionw woltw zamiast miesznych 175 woltw, jak Miethe. Nagaoka atakowa rt iskrami dugoci 120 cm. Jednake uzyskane przez niego iloci zota nie byy wiele wiksze, co mogo stanowi pewn pociech dla uczonych berliskich. Rwnie w Stanach Zjednoczonych, jak si wydawao, nie przespano startu do zotego wieku. Zaraz po podaniu do wiadomoci informacji o pracach Miethego uniwersytet w Nowym Jorku otrzyma polecenie zbadania naukowych podstaw przemiany rtci, aby mona byo przeanalizowa ekonomiczne aspekty tego procesu. W kraju panowao oglne zaciekawienie. Wielcy finansici i bankierzy, ktrzy zgarnli najwiksze na wiecie zasoby zota, musieli si lka, e wkrtce gdzie

indziej ni w Fort Knox zgromadzone zostan jeszcze potniejsze iloci zota wytworzonego sztucznie. Widmo inflacji zota pojawio si na horyzoncie. W charakterze bezporedniego ordownika zaniepokojonych potg dolarowych wystpi miesicznik popularnonaukowy Scientific American, ktry ogosi konkurs i przeznaczy rodki finansowe na zbadanie prawdy zarwno w interesie nauki, jak i ze wzgldu na finanse pastwa. Rwnoczenie na uniwersytecie nowojorskim prowadzono badania pod kierunkiem profesora H. H. Sheldona, ktry sprawdza eksperymenty Miethego i sam poszukiwa oryginalnych rozwiza majcych na celu uzyskiwanie zota z rtci. Uniwersytet w Chicago donosi, e ma zamiar podj dowiadczenia z elektronami. Miay one bombardowa atomy z tysic razy wiksz szybkoci ni w lampie rtciowej Miethego. W kraju nieograniczonych moliwoci pewien wynalazca wystpi z najbardziej szalonym pomysem realizacji gigantycznego projektu: zamierza przetworzy potn energi mechaniczn wodospadu Niagara, o mocy 35 mln koni mechanicznych, na energi elektryczn i skierowa jej dziaanie na setki kilogramw rtci w celu przeksztacenia jej w czyste zoto. Ameryka bya zachwycona. Krytyczne opinie, ktre przewidyway niepowodzenie tak karkoomnego przedsiwzicia, zostay zaguszone. Eksperyment stulecia mia by przeprowadzony pomimo niebezpieczestwa zaamania si kursw na nowojorskiej giedzie. Niezliczone rzesze ciekawych obsiady wiee specjalnie wzniesione wok Niagary. Chciay one uczestniczy w widowisku, w ktrym czowiek porywa si na boski proces tworzenia i sam robi zoto. Czym miao si ono zakoczy?

Zaskakujce rozwizanie
Wielu chemikw zrzeszonych w Niemieckim Towarzystwie Chemicznym przyjmowao z dezaprobat fakt, e Miethe, czonek postronny, robi karier na koszt reprezentowanej przez ruch nauki. Dezaprobata nie wystarczaa jednak, by podway wyniki prac Miethego. Dowody przeciw niemu mona by zdoby tylko wtedy, gdyby posiadao si odpowiednie informacje. Twrc zota z Charlottenburga poproszono wic o zoenie odpowiedniego sprawozdania przed gremium Towarzystwa Chemicznego. Czy by to ukon w stron alchemii? Czytajc sprawozdanie z posiedzenia Towarzystwa z 15 czerwca 1925 r. odczuwa si niesychane napicie promieniujce z atmosfery tego zebrania. Przewodniczcy, Max Bodenstein, powita obecnych, nadzwyczaj licznie przybyych, zaatwi szybko sprawy biece i przeszed do zasadniczego problemu. Miethe wstpi na katedr i zacz mwi o tworzeniu zota z rtci. Bezporednio po nim mia mwi Stammreich o dowodach na proces tworzenia zota z rtci. Tym razem, inaczej ni zwykle, nie byo w programie innych wykadw, ktre dotyczyyby rnorodnych bada chemicznych. Pamitnego dnia 15 czerwca 1925 r. na porzdku dziennym posiedzenia znajdowa si tylko jeden temat: sztuka robienia zota. Miethe poinformowa o swym najnowszym osigniciu - uzyskaniu wyszej wydajnoci zota po zastosowaniu regularnie przerywanego uku wietlnego. Take laboratorium badawcze Siemensa, firmy o wiatowym znaczeniu, rozpoczo wasne prby. Panowie Duhme i Lotz z laboratorium Siemensa mogli poinformowa, e zoto tworzy si ju po przepuszczeniu dostatecznie silnego prdu przez rt. Specyficzna bya atmosfera dyskusji, ktra rozgorzaa po obu wystpieniach. Zamiast gonych wtpliwoci fachowcw dominowa w niej przytumiony, cichy podziw. Sprawc tego by Fritz Haber,

ktry powtrzy prby Miethego i przedstawi teraz, w jaki sposb jego kolega po fachu znalaz zoto. Haber nie mg si powstrzyma, by nie zoy panu Miethemu gratulacji z okazji tego najznaczniejszego w cigu ostatnich dziesitkw lat naukowego osignicia. Inni powstrzymali si od wyraenia swych wtpliwoci, Haber uchodzi bowiem za autorytet w zakresie nauk chemicznych. Przeprowadzona przez niego analiza mikroskopowa uzyskanego sztucznie zota wykluczaa wszelk dyskusj. Wkrtce jednak sytuacja ulega zmianie. Podejrzenia chemikw wzmagay si w miar tego, jak Miethe musia przyzna, e raz zoto powstaje, raz nie, ale zawsze tylko w bardzo niewielkich ilociach. Nie udao si te zaobserwowa adnej zalenoci midzy iloci uzyskanego zota a iloci rtci, wzrostem napicia i czasem wiecenia lampy. Czy wic zoto, ktre powstawao, byo rzeczywicie zotem sztucznie wyprodukowanym? Moe istniao ju w materiaach? A moe take Miethe pad bezwiednie ofiar podobnych zudze jak jego alchemiczni poprzednicy, ktrzy - nic o tym nie wiedzc - wzbogacali jedynie ju istniejce lady zota? W chemicznych instytutach uniwersytetu berliskiego wielu uczonych poszukiwao systematycznie bdw w metodzie Miethego. Rwnie w laboratoriach badawczych koncernu Siemensa podjto prace w tynf kierunku. Gdy na pocztek chemicy wzili pod lup proces destylacji rtci, stwierdzili od razu rzecz zaskakujc: nawet przedestylowana, rzekomo wolna od zota rt zawieraa jeszcze zoto! Zostao ono porwane z czstkami rtci podczas procesu destylacji lub te byo rozpuszczone w niej w formie tak malekich drobinek, e okazay si one zbyt trudne do wykazania w toku bada analitycznych. Mogy da si nagle wykry ponownie po duszym odstaniu si rtci albo po wzbogaceniu uzyskanym przez rozpylenie w uku wietlnym. Efekt tego rodzaju mg dawa zudzenie tworzenia si zota. Te nowe stwierdzenia skoniy kolegw uniwersyteckich Miethego do ogoszenia we wrzeniu 1925 r. owiadczenia, e tworzenie zota wedug metody Miethego i Stammreicha jest co najmniej trudne do naladowania. Okazao si bowiem, e gdy uyto rtci, ktr bardzo dokadnie, ostronie, wielokrotnie destylowano w prni, a wic rtci rzeczywicie wolnej od zota, w lampie rtciowej w ogle nie pojawio si zoto. Doczyy si do tego i dalsze fakty. Zastosowane materiay, wrd nich take przewody doprowadzajce prd do elektrod i same elektrody, zawieray przewanie lady zota. Haber, ktry to stwierdzi, przyzna, e rzeczywicie transmutacja rtci na zoto trwa dotd, dopki zoto z materiau elektrod wycigane jest przez rozgrzan rt. Haber uzna, e mona si byo pomyli, uznajc lady zota znalezione w toku takiego procesu za zoto powstae sztucznie. Jako przykad przytoczy on, e jeden z jego pracownikw odkry nagle przy zupenie innych analizach malekie iloci zota, ktrych inni pracownicy nie mogli si doszuka. Spraw wyjaniono dopiero po duszych poszukiwaniach. Analityk ten mia zwyczaj czsto zdejmowa i wkada swe zote okulary. Bra potem w rce kawaeczek czystego oowiu w celu umieszczenia go W analitycznym tyglu i tego wystarczao, aby w oowiu mona byo w toku mikroanalizy wykaza zoto. Haber stwierdzi rwnie, e zoto w mierzalnych ilociach moe by przenoszone nawet przez czstki powietrza. Przepuci w tym celu kilkaset litrw zwykego powietrza pobranego z pomieszcze instytutu przez celulozowy filtr nasycony roztworem soli oowiu i wykaza analitycznie obecno zota. Haber poleci w zwizku z tym, by wszystkie prby majce na celu sprawdzenie danych Miethego byy przeprowadzane w pomieszczeniach, w ktrych nigdy tnie eksperymentowano ze zotem. Jego wsppracownicy musieli te pokoje przede wszystkim dokadnie wyczyci, a nawet pomalowa wie farb.

Wobec faktu, e minimalne stenia zota prawie wymykaj si moliwoci ich wykazania, niebezpieczestwo zawleczenia ladowych ich iloci jako ciaa obcego stao si problemem pierwszoplanowym. Mona wic byo si pomyli, konkludowa Haber. Moliwo pomyki mona jednak wykluczy, jeli ilo uzyskiwanego zota wzrasta, i to proporcjonalnie do masy uytej rtci i czasu trwania procesu. Dopiero wtedy eksperyment zyskuje na wiarygodnoci. Uczeni z badawczych pracowni Spki Akcyjnej Siemens i Halske, ktrzy podobnie jak Haber szukali usilnie potwierdzenia takiego wzrastania uzysku sztucznego zota, podali w kocu do wiadomoci, e znaleli tylko jedn proporcjonalno: ze wzrostem wiedzy i przy coraz dokadniejszej eliminacji bdw w czasie prb ilo uzyskiwanego zota zawsze malaa! Niedobrze si wic dziao ze sztucznym zotem z cudownej lampy Miethego. Jego wynalazca zacz to pojmowa w czasie posiedzenia fizykw w Gdasku we wrzeniu 1925 r., gdzie skada globalne sprawozdanie ze swych prac, po ktrym nastpia gorca dyskusja. Fizycy take nie byli skonni wierzy w transmutacj rtci. Nieco pniej, w listopadzie 1925 r., Miethe gorzko ubolewa podczas swego wykadu w Towarzystwie Naukowym w Berlinie, jak wiele cennego czasu trzeba byo powici, aby na podstawie i w wyniku przeprowadzonych eksperymentw odeprze zarzut, e zoto byo zawarte ju wczeniej w rtci jako jej zanieczyszczenie. Tajny radca cigle jeszcze pokada zaufanie w uzyskanych wynikach i przysiga, e sztuczne zoto rzeczywicie powstaje. Towarzystwo Chemiczne rozesao zaproszenia na posiedzenie w sprawie produkcji sztucznego zota w dniu 10 maja 1926 r. Tematem czterech wykadw miay by wycznie badania przeprowadzone przez Miethego. Odkrywca by take obecny, ale tylko w charakterze gocia. Zamierzano udzieli mu gosu jedynie w dyskusji, aby mg si broni. Tym razem bowiem wia ju inny wiatr ni na posiedzeniu odbytym rok wczeniej i powiconym temu samemu tematowi. Profesorowie, uczeni z instytutw Uniwersytetu Berliskiego, z pracowni badawczych koncernu Siemensa, jak rwnie Fritz Haber z Instytutu Chemii Fizycznej i Elektrochemii im. Cesarza Wilhelma, zreferowali swoje badania, ktre zakoczyy si identycznymi i cakowicie negatywnymi wynikami. Dla niektrych badaczy nie byo to nowoci. Haber przedstawi swe nowe spostrzeenia ju wczeniej w wykadzie zatytuowanym O sytuacji w zakresie moliwoci przemiany pierwiastkw chemicznych, ktry przedoy 3 marca 1926 r. Towarzystwu im. Cesarza Wilhelma w Berlinie. Oprcz tego w jednym z fachowych czasopism ukaza si jego artyku zatytuowany O rzekomym uzyskaniu sztucznego zota z rtci. Na posiedzeniu Towarzystwa Chemicznego Haber przekona obecnych. Poinformowa, e wszystkie eksperymenty po wykluczeniu rda bdw miay negatywny przebieg i zakoczy sowami: Przerywamy zatem ostatecznie prby z transmutacj, jako beznadziejne. Przyparty do muru pytaniami chemikw, Miethe musia udzieli informacji na temat 91 mg sztucznego zota, ktrego uy do ustalenia wzgldnej masy atomowej. W porwnaniu z milionowymi czciami grama, ktre zwykle uzyskiwa, bya to ilo kolosalna. W jaki sposb wszed Miethe w jej posiadanie? Odpowiadajc na to pytanie Miethe wyzna, e zoto to pochodzio z rtci ze starych lamp rtciowych. Przypuszcza wtedy, e rt w lampach rtciowych z natury nie zawiera zota i e wytworzone ono zostao sztucznie. Po tym wyjanieniu Haber nie mg duej ukry swej dezaprobaty wobec faktu, e Miethe uzna za dopuszczalne przysanie tego rodzaju osadw do oznaczenia masy atomowej. Byo to wic zoto naturalne, domieszka, ktr Miethe wzbogaci w toku eksperymentw. Dlatego wzgldna masa atomowa sztucznego zota bya tak idealnie zgodna z mas atomow zota naturalnego!

Dla rozczarowanych twrcw zota znalaz Haber w kocu kilka sw pociechy! Dopiero dziki niewtpliwie bardzo mudnym pracom panw Miethego, Stammreicha i Nagaoki zostaa stwierdzona namacalnie zupenie niespodziewana zawarto naturalnych metali szlachetnych w rtci i innych metalach dowiadczalnych. Z tego wzgldu ich wysiki na pewno nie s dla nauki daremne... My za na podstawie naszych dowiadcze doszlimy do wniosku, e za pomoc stosowanych przez nich rodkw zoto nie powstaje. Czy by to ju koniec sprawy? Jeszcze niezupenie. Niektre pytania pozostay bez odpowiedzi. Cigle pojawiay si nowe przekonywajce informacje z zakresu fizyki jdrowej, wedug ktrych z punktu widzenia teorii atomu transmutacja taka bya moliwa. Zakadano przy tym powszechnie, e izotop rtci 197Hg przyjmuje jeden elektron i przemienia si w zoto. Jednake hipoteza ta zostaa zdruzgotana w artykule specjalisty od rozrniania izotopw Astona, wydrukowanym w sierpniu 1925 r. w czasopimie Nature. Dziki zastosowaniu specjalnego spektrografu masowego mg on przedstawi dokadniejszy i jednoznaczny odczyt linii widmowych izotopw rtci. Wedug uzyskanych przez niego wynikw naturalna rt skada si z izotopw -198, -199, -200, -201, -202 i -204. Rt-197 nie istnieje wic! Gdyby po zbombardowaniu rtci elektronami miao si rzeczywicie utworzy z niej zoto, to musiaoby ono mie wysz mas atomow ni zoto naturalne, jednak co najmniej 198. Do takiego wniosku doszed Aston. Takie nieznane izotopy zota byyby wedug wszelkich przewidywa nietrwae. Ich powstanie mona by byo atwiej wykry dziki ich promieniotwrczoci. Produkowanie naturalnego zota-197 z rtci przez ostrzeliwanie jej elektronami naleao wic uzna za teoretycznie zupenie niemoliwe i wszystkie podejmowane w tym kierunku eksperymenty z gry za beznadziejne. Przyznali to rwnie uczeni William Draper Harkins i Kay z uniwersytetu w Chicago, ktrzy postawili sobie za cel przeksztacenie rtci przy uyciu szybkich elektronw. Ochodzon ciekym amoniakiem rt, jako antykatod, bombardowali oni w lampie rentgenowskiej elektronami o napiciu 145 000 woltw lub o prdkoci 19 000 km/s. Podobne prby prowadzi Haber sprawdzajc eksperymenty Miethego. Pomimo zastosowania najczulszych metod analitycznych Harkins i Kay nie mogli wykry ani ladu zota. Zrezygnowani stwierdzili, e prawdopodobnie nawet tak wysoko energetyczne elektrony nie wtargnyby do jdra atomu rtci lub te, by moe, powstajce izotopy zota byy tak nietrwae, e nie przeyy niezbdnego dla analizy czasu 24 do 48 godzin. Tumaczeniu mechanizmu powstawania zota, podanemu pierwotnie przez Soddyego, zadano wic dotkliwy cios. Podobnie inne prby wyjanie podejmowane na gruncie fizyki jdrowej rozbijay si o jedn trudn do przezwycienia przeszkod. W lampach rtciowych znajdowano mianowicie nie tylko zoto, ale i srebro, i to czsto w wikszych ilociach. Z punktu widzenia teorii atomu powstanie srebra (liczba atomowa 47) z rtci (liczba atomowa 82) byo zupenie niemoliwe, gdy nie dawao si niczym wyjani. Do tej pory znane byy bowiem jedynie przemiany radioaktywne midzy pierwiastkami ssiadujcymi z sob w ukadzie okresowym pierwiastkw. Ze szczeglnym naciskiem podkreli to Haber w czasie swych rozrachunkw z Miethem, mwic: Powstanie srebra z rtci byoby transmutacj nowego rodzaju, rozpadem jdra na dwie powki. O takim rozpadzie jdra uczeni zajmujcy si wtedy teori atomu nie odwaali si myle nawet w najmielszych marzeniach. Rozwizanie problemu alchemicznego utkno - jak zapewnia Haber w swym wykadzie z marca 1926 r. - na razie tam, dokd doprowadzi je Rutherford, tzn. w tak niesychanie maych ilociowych efektach przemian atomowych, e wymykaj si one naszym moliwociom wykazania ich na drodze chemicznej. Jednake nikt - Haber zaryzykowa wygoszenie godnego uwagi wniosku - z powodu jednego niepowodzenia nie straci nadziei na sukces w przyszoci. By moe, e postp w uzyskiwaniu nowych rde prdu i lepsze opanowanie wysokich napi stworz grunt dla owocniejszych bada.

Co waciwie uzyskali Amerykanie po zastosowaniu potnej energii wodospadu Niagara do przeksztacenia rtci w zoto? Ten zakrojony na wielk skal eksperyment zakoczy si fiaskiem. Olbrzymie iloci energii wyzwoliy si z przepotn si i zniszczyy cae urzdzenie. Zota nie znaleziono. Jeli kto chciaby poszuka historycznego udokumentowania tego faktu, musimy go tym razem rozczarowa. Przebieg tego eksperymentu przedstawiony w powyszy sposb wpleciony zosta w akcj fantastycznej powieci Hansa Dominika, wydanej w 1927 r. Powrmy do wiedzy cisej i zainteresujmy si, jakie wyniki uzyska profesor Sheldon z uniwersytetu w Nowym Jorku, sprawdzajc dowiadczalnie eksperymenty Miethego. Pracowa on najpierw z lampami rtciowymi, ktre znajdoway si w sprzeday na amerykaskich rynkach. Stosowa rt naturalnego pochodzenia, ktra bya cakowicie wolna od zota, a gdy w swych dowiadczeniach nie uzyska zota, kaza przysa sobie specjalnie z Niemiec jedn z lamp rtciowych, uywanych do dowiadcze przez Miethego. Take teraz nie uzyska adnych wynikw... W listopadzie 1925 r. magazyn Scientific American mg zapewni wszystkich zainteresowanych, e finansowe podstawy cywilizowanego wiata nie zostay jeszcze zagroone. Pomimo w ostatecznym efekcie rozczarowujcych wynikw, tajny radca Miethe znalaz wielu naladowcw7. Profesora Smitsa z Instytutu Chemii Uniwersytetu w Amsterdamie udzi w latach 1924--1928 podobny mira. Tak jak Miethe atom rtci, tak on chcia zmusi do rozpadu atom oowiu, przy czym miayby powstawa tal i rt, moliwe te, e ujawniaby si rwnie emisja czstek alfa. Hipoteza ta zbliya go, jak wiadomo, do Rumunki Maracineanu. Podjem prby z oowiem - uzasadnia Smits sw decyzj niewstpowania dokadnie w lady twrcw zota - poniewa oczekiwaem, e - by moe - kocowy produkt samorzutnej przemiany promieniotwrczej uda si zmusi do dalszych przemian. Badanie oowiu jest dlatego tak obiecujce, bo ju nawet najmniejsze iloci przeksztaconej rtci s niesychanie atwe do wykazania na drodze spektrograficznej, podczas gdy ta metoda jest, jak wiadomo, zupenie nieprzydatna do ujawnienia skpych ladw zota w rtci. Smits i jego wsppracownik Karssen skonstruowali specjaln lamp kwarcowo-oowiow, ktra zawieraa przetopiony ow. Zdjcie tego urzdzenia przywodzcego na myl alchemi, majcego suy do transmutacji, zostao zamieszczone w prasie. Smits i Karssen znaleli poszukiwan lini rtci

Eksperymenty Miethego i Nagaoki przez dugi czas absorboway umysy wielu najpowaniejszych u czonych. Dowodem tego jest np. fakt, e powtrzy je jeszcze w 1931 r. w Warszawie znakomity fizykochemik polski, profesor dr Wojciech witosawski wraz ze swym wsppracownikiem profesorem Stanisawem Zagrodzkim (por. Roczniki Chemii, 1931, s. 1928). Badania zostay przeprowadzone w Zakadzie Chemii Fizycznej Politechniki Warszawskiej. W specjalnym przyrzdzie skonstruowanym wedug wasnego pomysu poddawali oni cienki strumie rtci wielokrotnemu dziaaniu prdu o duej gstoci, ktry powodowa jej r ozpylenie. Uczonym chodzio o zbadanie, czy ilo zota w tak rozpylanej rtci wzrasta, czy te nie. Prd stosowany w do wiadczeniach mia napicie 60 i 220 woltw. Dowiadczenia przeprowadzone przez witosawskiego i Zagrodzkiego day wynik rwnie negatywny. Stwierdzono, e ilo zota w rtci pozostawaa niezmieniona, gdy stosowano dysze elazne (do przepuszczania rtci), natomiast ilo ta powikszaa si znacznie nawet 30krotnie w wypadku stosowania dysz platynowych. Prby te wykazay, e zoto znalezione w rtci byo ju przedtem zawarte w tym metalu wzgldnie w masie przyrzdw uytych do dowiadcze, skd przedostao si do badanej rtci. Przypuszcza naley - czytamy w streszczeniu referatu autorw - e zupene oczyszczenie rtci od zota w zwykych warunkach pracy laboratoryjnej jest niemoliwe do osignicia. Najczystsze prbki, ktre zdoano otrzyma, zawieray okoo 10-8 g zota w 100 g rtci. Autorzy opracowali rwnie metod mikroskopow analitycznego wykrywania zota w rtci. Sposb ten pozwoli im wykry w rtci ilo zota rzdu 10-9 g, co w owym czasie stanowio znakomite osignicie naukowe. (Przyp. Romana Bugaja).

w widmie wietlnym i byli cakowicie przekonani, e proces przemiany pierwiastkw mia nastpujcy przebieg: 206 202 4 + 82 80 2 Inni badacze, ktrzy powtrzyli ich dowiadczenia, wskazywali susznie na to, e Smits i Karssen popenili w zasadzie takie same bdy jak Miethe i Stammreich, tzn. przeoczyli istniejce lub zawleczone lady obcych metali. A tak zapewniali ci holenderscy badacze, e ich ow jest zupenie wolny od rtci...

Patenty dla twrcw zota


wiadectwa dziaalnoci alchemikw w XX w. znajdujemy nie tylko rozsiane w ksikach i czasopismach, lecz rwnie, co dziwniejsze, w formie patentw. Wydaje si to wysoce zaskakujce nam, ktrzy przywyklimy, e przede wszystkim najwiksze osignicia naukowo-techniczne znajduj swe ukoronowanie w patentach. Niemiecki Urzd Patentowy odmawia rozpatrywania patentw, ktre miayby suy prawnej ochronie alchemicznych przedsiwzi. Przy wystpowaniu o patent niemiecki badano przede wszystkim moliwo jego praktycznego zastosowania. Natomiast w innych pastwach przemysowych, jak Anglia i Francja, mona byo w tym czasie, cho trudno temu da wiar, uzyska patent na zgoszon metod produkcji zota z bezwartociowych metali. Kraje te baday zgoszenia patentowe tylko od strony formalnej. Ten konserwatywny system wydawania patentw mia jednak pewne zalety: pozostawi potomnym wiele zabawnych wynalazkw, a midzy nimi rwnie liczne patenty na wytwarzanie sztucznego zota. Ju redniowieczni alchemicy strzegli swych tajemnic z najwiksz troskliwoci, aby wreszcie zabra je z sob do grobu. Nowoczeni twrcy zota rwnie prbowali zastrzec sobie korzyci, idc za z duchem czasu - posugiwali si patentem. A oto kilka przykadw. W 1911 r. niejaka Maria Roux uzyskaa w urzdach patentowych - francuskim i angielskim - wiadectwo na metod transmutacji metali. Maria Roux, chyba uczennica Teodora Tiffereau, chciaa przyspieszy zbyt wolno przebiegajcy w naturze proces tworzenia si zota. Z kwasu krzemowego i tlenku elazowego wchodzcego w skad rdzy, ktre poddaa redukcji do metalicznego elaza, wytwarzaa pod dziaaniem wysokich temperatur srebro i zoto. Tyle przynajmniej mona przeczyta z angielskiego patentu nr 26 356. Jeszcze w dwadziecia lat pniej, w 1930 r., Anglicy wydali patent (nr 306 048), chronicy produkcj zota i srebra z opikw elaznych i stalowych. Wynalazc tej metody by Woch, Volpato. Wynalazek jego mia polega na tym, e pod dziaaniem silnego pola magnetycznego prdko obiegu elektronw w elazie tak znacznie si zwikszaa, i w kocu nie wiadomo ju byo, czy nale one do atomw elaza, czy zota. Nie przysparza chway Angielskiemu Urzdowi Patentowemu rwnie patent nr 407 657, wydany w 1934 r. Hiszpanowi Perezowi. Zgaszajcy dokona ponownego odkrycia rozpadu atomu rtci. Poprzez oddziaywanie chemiczne udao mu si uzyska z rtci zoto jako produkt rozpadu. W tym przypadku kamieniem filozoficznym, ktry umoliwi t szczliw przemian, okaza si zwyky ug potasowy. W urzdach patentowych Londynu i Parya leao wtedy ju od dawna pi angielskich

i jeden francuski patent z lat 1925-1927, chronicych wytwarzanie zota z rtci. Jako wynalazcy figurowali: Adolf Miethe i Hans Stammreich z Niemiec. Obydwaj stosunkowo wczenie przenieli swe patenty na Spk Akcyjn Siemensa i Halskego. Tak wic nie tylko awanturnicy, szarlatani i laicy, lecz rwnie naukowcy i jedna renomowana firma widniej na licie ubiegajcych si o wydanie alchemicznego patentu. Miethe by szczliwym posiadaczem wielu zagranicznych patentw na wytwarzanie zota, ale nie przyniosy mu one bogactwa. Umar w maju 1927 r., odchodzc z tego wiata w przewiadczeniu, e jako pierwszy otworzy list tych, ktrzy dokonali przemiany rtci w zoto. Po jego mierci usunito dyskretnie pamitkow tablic z jego laboratorium z historycznymi informacjami o tej przemianie. Godne uwagi jest, e pierwszy patent Miethego, noszcy nr 233 715 i pochodzcy z 1925 r., powouje si na pierwszestwo z dat 8 maja 1924 r., a wic Miethe i Stammreich wystpili o opatentowanie swej metody jeszcze na dwa miesice przed pierwsz informacj podan w czasopimie Naturwissenschaften. Pewien kapitalistyczny koncern o wiatowej sawie bardzo szybko postara si o przejcie ich praw patentowych, aby ubiec konkurencj i zapewni sobie monopol na produkcj sztucznego zota. Z chwil gdy informacja o uzyskaniu zagranicznego patentu przez Miethego dotara do publicznej wiadomoci, pewien berliski chemik nazwiskiem Gaschler stwierdzi ze smutkiem, e identycznego odkrycia dokona w 1922 r. Gaschler take znalaz zoto na ciankach palnikw rtciowych, ale ze wzgldw patriotycznych nie opublikowa wtedy swych wynikw. Jednake jego zgoszenie patentowe jest zarejestrowane w Niemieckim Urzdzie Patentowym i figuruje w wykazie zgosze patentw z 3 kwietnia 1924 r. Komu zatem naley przypisa saw wytworzenia po raz pierwszy zota z rtci? O wiele waniejsze ni sprawa pierwszestwa odkrycia wydaj mi si wynikajce z niego zadania dla przyszoci niemieckiej gospodarki i niemieckiego przemysu - wyjani zapoznany wynalazca, mwic dalej: Naley wyty wszystkie siy, aby doj do wynikw gospodarczych na skal, jakiej wspczesny wiat jeszcze nie przeczuwa. Godny wzmianki jest jeszcze jeden patent austriacki nalecy do chemika Adalberta Klobasy z Wiednia, z padziernika 1925 r., noszcy nr 5984. Wynalazca opublikowa wspaniaomylnie swoj metod w formie broszury pt. Sztuczne zoto z podtytuem: Prba i wynik syntezy zota. Ukazaa si ona w 1937 r. w wydawnictwie Hartlebena w Wiedniu i Lipsku. Wydawnictwo prbowao podbudowa publikacj odpowiednim anonsem: Ju niedugo uda si ambitnym ludziom - czytamy w nim - udoskonali to jedyne w swoim rodzaju odkrycie. Jednake jest z tym zwizane pewne, jak si wydaje, nieodwracalne niebezpieczestwo, ktrego nikt dotd nie traktowa powanie. Mianowicie mocny filar zota, ktry dotd dwiga ciar gospodarki, zaczyna si chwia i moe run w cigu jednej nocy. Byby to, przypominajc powie Rudolfa H. Daumanna, koniec zota. Do znanego badacza atomu, profesora Ottona Hahna, zwrcono si z prob o napisanie recenzji ksiki Klobasy dla pewnego fachowego czasopisma chemicznego. Na prob t uczony odpowiedzia w nastpujcych sowach: Czytelnik w czasie lektury tej ksieczki odniesie wraenie, e pan Klobasa uczciwie wierzy w to, co napisa. Dopki ta wiara nie stanie si udziaem laikw, nie spowoduje to adnej szkody. Nie mam jednak sw dla braku poczucia odpowiedzialnoci ze strony wydawnictwa, ktre opatrujc ksik pochlebnym komentarzem... budzi bezpodstawne nadzieje lub obawy.

Zgodnie z panujcymi prdami, Klobasa potraktowa problem transmutacji z punktu widzenia fizyki jdrowej. Uczyni to, pomimo e - jak sam wyzna - by laikiem w dziedzinie fizyki atomowej. Ale c to szkodzio? cile rzecz biorc, nowoczesna nauka o atomie nie jest take niczym innym, jak w duej mierze wiadomym wytwarzaniem zota, poniewa jej gwny cel praktyczny polega na uzyskaniu samoistnej przemiany pierwiastkw, a syntetyczne zoto odgrywa prawdopodobnie take niema rol w skrytych marzeniach badaczy.

Produkowa masowo syntetyczne zoto - oto fascynujcy temat dla fantastw naukowych i powieciopisarzy

Wedug przewiadczenia Klobasy zoto to nic innego, jak rozoony wskutek rozpadu atomowego na dwie czci elazo-tytano-azot, tj. Fe3Ti3N6=Au. Poowa masy czsteczkowej tego zwizku odpowiadaa bowiem dokadnie wzgldnej masie atomowej zota! Proste, ale i na to trzeba byo wpa. W dziwacznym, wymienionym przez Klobas zwizku chemicznym zawarty by obok elaza i tytanu take azot. Temu pierwiastkowi przypisywa Klobasa szczeglne znaczenie. Azot odgrywa w wiecie atomw rol nadgryzajcego zba czasu. Austriacki adept podlega, by moe, wpywom powieciopisarza Gustawa Meyrinka, ktry nigdy nie ukrywa swych skonnoci do mistycyzmu i niesamowitoci, a do jednego zdeklarowanego adepta alchemii napisa niegdy: szczeglnie wany wydaje mi si azot. Czy nie jest to nadzwyczajne, e masa atomowa azotu (14), podniesiona do drugiej potgi daje 196, co odpowiada masie atomowej zota?. Tablica mas atomowych, ktr posuy si tu Meyrink, nie bya z pewnoci wieej daty... Wrmy do Klobasy. Mieszajc w dziesiciolitrowym miedzianym lub emaliowanym naczyniu przerne chemikalia, jak sole tytanu, elaza i miedzi, siarczek sodu, chlorek amonu, szko wodne wraz z wikszymi ilociami kwarcu, miki lub sproszkowanego pumeksu, chcia Klobasa uzyska tytanian elaza FeTiO3, z niego za zowieszczy zwizek Fe3Ti3N6. Do tego mia docza si proces rdzewienia czy stapiania z oowiem, sod, boraksem, wglem - przy jednoczesnym dodaniu 100 g czystego srebra. Haber miaby wielk uciech wyliczajc te chemikalia i naczynia, poniewa wszdzie tkwio zoto, zoto... naturalnie w ilociach ladowych. Zoto to Klobasa na pewno wzbogaca w czasie swoich eksperymentw. Punkt szczytowy metody produkcji sztucznego zota stanowio niewtpliwie rozszczepienie jdra na dwie rwne czci. Ten fizyczny proces jdrowy by wtedy uwaany za wrcz niemoliwy i mia by odkryty dopiero pniej. Wydaje si jednak, e dla alchemikw ten rozpad jdra od dawna nie by tajemnic. Klobasa dokona rozszczepienia atomu w sensie fizycznym w magnetycznoelektrostatycznym polu krzyowym. Proces ten przebiega - jak si wydaje - zupenie bez zakce, nie tylko bez wyzwolenia energii atomowej, ale nawet niezbdny by silny pomie z palnika Bunsena, aby w ogle zapocztkowa reakcj. Wynalazca uzyska czyste zoto w iloci 7 mg, co odpowiadao wydajnoci 0,5%. Teoretycznie oczekiwa on 1320 mg. Jednake Klobas uskrzydlaa nadzieja, e

pewnego dnia uda mu si uzyska wicej. Osignicie wydajnoci 4% byoby ju opacalne w produkcji na wielk skal. A co dzisiaj powiedziaby na to kady chemik? FeTiO3, czyli wystpujc w naturze rud elazotytanow, mona uzyska w laboratorium, np. w wyniku przetopienia tlenku elazawego (II) z dwutlenkiem tytanu. W procesie Klobasy ten zwizek chemiczny w ogle nie powstaje. To, co Klobasa otrzyma, byo w najlepszym razie mieszanin siarczku elaza i uwodnionych tlenkw tytanu, z ewentualnym dodatkiem dwusiarczku tytanu, TiS2. Znane s take azotki elaza i tytanu. Moliwe, e Klobasa otrzyma w czasie swojej syntezy zauwaalne iloci dwusiarczku tytanu, ktry wystpuje w postaci metalicznych usek o barwie mosidzu, lub te azotku tytanu, TiN, substancji koloru brzu. Poniewa obydwa te ciaa s udzco podobne do zota, Klobasa wierzy, e uzyska uski poszukiwanego szlachetnego metalu. Po 14 latach poszukiwa, w czasie ktrych nadzieja ustpowaa zwtpieniu i odwrotnie, uczyni Klobasa decydujcy krok: wycofa swj patent z powodu braku niezawodnej metody.

Wtpliwe zwycistwo
W pocztkach XX w., po ogoszeniu przemiany pierwiastkw - radu w hel - adepci sztuki wytwarzania zota zaczli mwi o triumfie alchemii. Gdy wiat obiega wiadomo o odkryciu Miethego,. nazwali to inaczej. W 1925 r. ukazaa si ksika pod znamiennym tytuem: Zwycistwo alchemii. Powtrne odkrycie tajemnicy wytwarzania prawdziwego zota z metali nieszlachetnych. Przejcie z ciemnoci do wiata. Czytamy w niej, e tajny radca Miethe dokona odkrycia, ktre byo spenieniem nadziei ywionej od setek lat. Bez wtpienia z laboratoryjnego systemu rozwinie si prdzej czy pniej zyskowna produkcja na skal przemysow. Wynaleziona metoda przetwarzania rtci w zoto i wszystkie ogoszone przemiany pierwiastkw promieniotwrczych wymagay penej zmiany orientacji w nauce chemii. Do szyi prawowiernej teorii pierwiastkw Lavoisiera zosta ju przytknity topr, ale nikomu nie starczy odwagi, by nim uderzy - czytamy w tym bojowym utworze. W rzeczywistoci brak byo podstaw, by mwi o kryzysie chemii. Jednake przemiana pierwiastkw Miethego stanowia niewtpliwie impuls dla chwilowego rozkwitu mrocznej nauki alchemii. Nie byo przypadkiem, e przypad on na zote lata dwudzieste. Ten nowy rozbysk alchemii mia bowiem swe spoeczne podoe. Owiecona cz ludzkoci nie mylaa oczywicie, e renesans alchemicznych ideaw zdoa odwrci bieg historii i zablokowa rozwj nauki i spoeczestw. Zaostrzajce si jednak spory polityczne, niepewna sytuacja spoeczna w kapitalistycznych Niemczech w tych zotych latach, jak i pogbiajce si trudnoci zarobkowania w okresie ogarniajcej wiat inflacji i depresji gospodarczej, przygotowyway dobry grunt dla dziaalnoci szarlatanw, oszustw, poszukiwaczy szczcia i kryminalistw. Prbowali oni wzbogaci si pod szyldem zudnej nauki alchemii, obiecujc same cuda swym ofiarom. Niezliczone przykady z historii, a do czasw najnowszych, dostarczaj dowodw, jak pynne s granice midzy praktykami alchemicznymi a dziaalnoci przestpcz. W wyniku poparcia, jakie na krtko stao si udziaem nauk alchemicznych, ujrza wiato dzienne nawet specjalny organ fachowy pod nazw Alchemistische Bltter (Gazeta Alchemiczna) przechrzczona pniej grnolotnie na Archiv fr alchemische Forschung (Archiwum Bada Alchemicznych). Z programu nowo powstaego czasopisma mona byo dowiedzie si, e ukazanie si Gazety Alchemicznej, stao si koniecznoci dla niemieckiej opinii publicznej...

Dzisiaj porywaj masy stare alchemiczne idee o jednoci siy i materii, o cisym wzajemnym przenikaniu si praw kosmicznych i ziemskich, o moliwoci ostatecznego doskonalenia si materii, jako przemiany tego, co nieszlachetne, w szlachetne. Rzeszom swych czytelnikw przyrzekao czasopismo cae gry nie odkrytych dotd zotych ziaren dawnej mdroci alchemicznej. Niezawodnym za celem niech bdzie znalezienie i wytworzenie bogosawionego kamienia filozoficznego.

W zotych latach dwudziestych niektrzy niepoprawni fantaci wierzyli w ostateczne zwycistwo alchemicznej pseudonauki

W zeszytach czasopism rozpowszechnianych w latach 1927 do 1930 dochodziy do gosu najtsze yjce sawy alchemii. Na czele wszystkich sta Jollivet Castelot, zaoyciel i przewodniczcy istniejcego od 1896 r. Socit alchimique de France (Francuskiego Towarzystwa Alchemicznego), autor licznych traktatw o naukach tajemnych, czciciel szlachetnego i zapoznanego mistrza Tiffereau. Castelot podj take prby prowadzone niegdy przez Tiffereau. Nie uznawa on nowoczesnych metod naukowych ani rozbicia atomu. Ta gwatowna metoda, ktr okrelibym jako anarchizujc, niszczy materi, nie pozwalajc na jej powtrne zczenie. W cudowne dziaanie promieni radu i Rntgena jednak wierzy. Castelot odkry, e srebro poddawane przez rok dziaaniu promieni radu zamienia si wprawdzie nie w zoto, jak przypuszcza w swoim czasie Ramsay, lecz jednak czciowo w mied. Bya to rzeczywicie transmutacja, ale niestety nie w zamierzonym kierunku. Francuz ten uchodzi rwnie za odkrywc zota alotropowego, odmiany, ktrej na prno mona szuka w podrcznikach chemii. Miaa ona powstawa podczas ogrzewania w zamknitym, naczyniu zota i rtci przez dugie miesice, a wic przy zastosowaniu wyprbowanej alchemicznej zasady podtrzymuj cigle ogie. Pomimo trwajcych ponad 35 lat wysikw nie udao si Castelotowi uzyska oficjalnej naukowej oceny swych rewolucjonizujcych metod. Z alem stwierdzono to w niemieckim czasopimie alchemicznym. Wszystkie zabiegi Castelota w tym kierunku pozostay nie dostrzeone przez wiat naukowy lub te kwitowano je tylko ironicznymi uwagami. Znani uczeni w jego kraju, m. in. Maria Skodowska-Curie, nie odpowiadali w ogle na listy Castelota, gdy z okazji wydania w 1925 r. swego

dziea pt. Rewolucja chemiczna zwraca si do nich z prob o opini. Naukowe pisma fachowe pozostaway rwnie guche na jego yczenie, by podda sprawdzeniu jego dowiadczenia z transmutacj. Ten potworny przypadek skomentowany zosta w czasopimie Archiv fr alchemistische Forschung nastpujcymi gorzkimi sowami: Duch kastowoci panujcy wrd bonzw uniwersyteckich nie dopuszcza do uznania osigni kogo spoza ich grona, zwaszcza gdy stoj one w sprzecznoci z nauk akademick. Wykpiony przez wielkich wiata nauki, zwrci si Francuz 13 kwietnia 1927 r. do reszty wiata: Wytworzenie zota sposobem chemicznym. Metoda Jolliyeta Castelota. Apel do wszystkich chemikw na wiecie! Castelot zaoferowa ogowi sw wypracowan przez lata syntez zota, wzywajc do naladownictwa i doskonalenia swej metody. Wierz niezbicie, e trzymam w rku klucz do systematycznego, nawet fabrycznego wytwarzania zota. Tym razem Castelot uzyska pewien efekt. Informacj o jego badaniach zamiecio nawet powane czasopismo chemiczne. W Annales de Chimie analytique et de Chimie appliqu z 1928 r. znajduje si na stronach 285-287 prba wyjanienia wytwarzania zota metod Castelota; tumaczy si ona zalenociami midzy masami atomowymi i elektronami pierwiastkw wyjciowych... Przy dokadniejszym przyjrzeniu si, mona stwierdzi, e tak okrzyczana w koach alchemikw metoda pana Castelota bya recept ju dawno wyprbowan przez jego redniowiecznych poprzednikw. Castelot stapia razem srebro, cyn, arsen i siarczek antymonu, a specyficzne reakcje chemiczne wykazyway mu potem powstanie zota. Poniewa w tych czuych reakcjach rozpoznawanych mona byo stwierdzi niewielkie iloci zota, wierzymy, e Francuz uzyskiwa ladowe iloci wzbogaconego, naturalnego kruszcu. Alchimistische Bltter uboleway, e ycie wikszoci alchemikw jest zwykle pasmem rozczarowa. Szczcie wydaje si stroni od ludzi, ktrzy chc wyrwa naturze tajemnic zota. August Strindberg powici si i ciaem, i dusz sprawie wytwarzania zota. W momencie, gdy sdzi, e posiad t bosk tajemnic, znalaz si w najgbszej materialnej ndzy. Nie lepiej powiodo si Castelotowi. W wyniku swych eksperymentw z promieniami radu oraz promieniami Rntgena nabawi si choroby oczu i prawie olep. Poar zniszczy mu dom, pracowni alchemiczn i bogat bibliotek. Nie bya to zapewne strata dla chemii, pomylelibymy dzi, raczej strata dla historykw kultury, ktrzy ledz dzieje alchemii a do czasw nowoytnych.

180 pierwiastkw chemicznych


Chciaoby si prawie uwierzy w sowa czasopisma Alchimistische Bltter, e wszystkich, ktrzy zajmuj si rzemiosem alchemicznym, na samym kocu opuszcza szczcie. Wydaje si jednak, e nie odnosio si to do najjaniej wieccej w owych latach postaci z krgu adeptw alchemii, twrcy zota o pokroju kryminalisty, Franza Tausenda. Wspomniane czasopismo daje to wyranie do zrozumienia. Cae rzesze finansistw, przemysowcw o znanym nazwisku, politykw, wojskowych i szlachty zgromadzi wok siebie ten osobnik. Wydawao si, e fala szczcia i powodzenia finansowego zacza zalewa wszystkich, ktrzy w tych czasach wielkiego kryzysu gospodarczego postawili na tego cudownego czowieka.

Tausend, czeladnik blacharski rodem z Bawarii, porzuci swe rzemioso i prbowa rnych innych zawodw. Idc za swym upodobaniem do muzyki, wynalaz lakier, ktry mia nadawa skrzypcom brzmienie starych instrumentw mistrzw woskich. Jego harce w dziedzinie nauki zaowocoway rwnie niecodziennymi wynikami. Tausend chcia produkowa morfin z soli kuchennej, zrewolucjonizowa proces uszlachetniania stali, a take wytwarza skuteczne preparaty przeciw mszycom, zarazie pyska i racic (pryszczycy) oraz rodki tamujce krew. Produkcj swych tajemniczych preparatw prowadzi w pracowni mieszczcej si w budynku stajennym na swojej dziace w Obermenzing koo Monachium. Ukoronowaniem jego chemicznych studiw bya sawetna, wydana wasnym nakadem w 1922 r. ksieczka pt. Harmonijno-okresowy ukad 180 pierwiastkw wedug ich ciarw atomowych. Byy blacharz przeklepa gruntownie na blach klasyczny ukad pierwiastkw i stworzy nowy. Kto zapozna si z tym zestawieniem pierwiastkw, zorientuje si natychmiast, e ukad okresowy pierwiastkw Meyera i Mendelejewa jest przereklamowany. Tausend uporzdkowa pierwiastki wedug regu nauki o harmonii w muzyce i doszed w ten sposb do znacznej ich liczby, mianowicie 180. Do odkrycia pozostao wic zaledwie 100 pierwiastkw. Wrd nich byo 12 cia lejszych od wodoru, ktre jednake na naszej planecie trudno jest wytworzy. Twrca nowego ukadu okresowego pierwiastkw nie odway si jednak zaproponowa nowego pierwiastka franzium lub tausendium. Tausend wykpiwa utarte okrelenie pierwiastek. Wedug niego nauka rozkadaa materi, a dosza do martwego punktu, ktry nazwaa pierwiastkiem, i chemia musi si teraz przestawi. Tausend przedstawi jedynie suszn definicj pierwiastka, mianowicie tak jak w nauce o harmonii w muzyce, gdzie ton podstawowy wsplnie z tercj i kwint tworz akord, pierwiastek skada si z trzech podstawowych rodzajw materii harmonijnie zestawionych. Zgodnie z tym mona utworzy kady pierwiastek, jeli pozna si zasady harmonii. Nowy Mesjasz konkludowa: Jeli odkrywamy w dzisiejszym rozumieniu nowy pierwiastek, to uzyskujemy tylko harmonijne zestawienie trzech rodzajw materii, ktre wykazuje zgodno z pramateri. Nie ma wikszego sensu usiowa zrozumie t bdn nauk, Ci, ktrzy zainteresowani prawdziw nauk signli wtedy po t broszur, rzucali j prawdopodobnie co szybciej do pieca. I to pomimo sw zachty ze strony autora. Dlatego te wy, chemicy, uzupeniajcie wasz wiedz studiujc podan tu harmonijn chemi. Postawcie na miejscu starego ukadu okresowego pierwiastkw system harmonijno-okresowy! Niech harmonia w chemii stanie si podstaw wszystkich bada. Dokd miay waciwie doprowadzi owe badania, ktrych podstawy stworzy bawarski blacharz, autor broszury wyranie ukaza: celem bya tu transmutacja pierwiastkw! Od tysicy lat ywione przez alchemikw yczenia, marzenia i nadzieje byy obecnie - Tausendowi niech bd za to dziki bliskie widomego spenienia. Tajny radca Miethe doczeka si powanej konkurencji. Pierwszego chtnego, ktry zgodzi si go sfinansowa, oskuba Tausend na rwno 100 000 marek. Ten kapita zakadowy wykorzysta on, aby zaspokoi sw dz posiadania ziemi i nieruchomoci. Rozpocz wic kupowa bez wyboru domy, grunty, podupade zamki, paace, aby nimi spekulowa i znajdowa w nich siedzib. Gdy jego wsplnik zacz ywi podejrzenia, Tausend zapewni go w kwietniu 1925 r., e wanie uczyni znaczny krok naprzd w produkcji zota. Czy nie naleaoby teraz wanie pozyska protektoratu Hindenburga, wybranego wanie na prezydenta Rzeszy, dla tego przedsiwzicia? Dziki porednictwu szefa kancelarii Hindenburga, sekretarza stanu Meissnera, ktry yczliwie potraktowa ten zamys, znaleziono w kocu innego dygnitarza, ktry

zgodzi si patronowa zamierzonej imprezie bawarskich poszukiwaczy zota. By nim genera Ludendorff. Wybr Hindenburga na prezydenta oznacza grony zwrot na prawo w sytuacji politycznej okresu weimarskiego. Ludendorff, bdcy podobnie jak Hindenburg arcymilitaryst, zosta po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej kreowany przez prawicow propagand na bohatera narodowego. Po nieudanym puczu hitlerowskim w 1923 r., w ktrym Ludendorff odgrywa wiodc rol, genera prbowa swych si na arenie parlamentarnej. Od 1924 r. dziaa jako pose do parlamentu Rzeszy z ramienia NSDAP. Ludendorff zaduy si bardzo jako wydawca faszystowskiego pisma Vlkischer Kurier (Kurier Ludowy), teraz szuka wic rde pienidzy dla siebie i dla ruchu narodowosocjalistycznego, ktry wtedy zupenie jawnie propagowa ju swe zbrodnicze cele, nie znajdujc oczekiwanego poparcia ze strony prawicy.

Strona tytuowa dziea Tausenda

W tej sytuacji twrca zota Tausend wyda si temu bohaterowi wojny wiatowej mem opatrznociowym. Metod Tausenda mia najpierw zbada zaangaowany przez Ludendorffa rzeczoznawca, legitymujcy si urzdowo potwierdzonym zawodem chemika. W jego obecnoci uzyska Tausend 0,3 g zota ze stopionego oowiu, do ktrego doda 30 g tlenku elazowego, zwanego potocznie rdz. Pokazowa transmutacja alchemiczna zostaa przeprowadzona z jak najlepszym rezultatem i opiniodawca zameldowa subicie: Panie generale, wszystko w porzdku! Gdy si roznioso, e nawet taki czowiek jak Ludendorff darzy Tausenda zaufaniem, wielu potentatw finansowych postawio chtnie swoje konta bankowe do dyspozycji twrcy zota. Z Ludendorffem jako protektorem Tausend zaoy swoje Towarzystwo 164. Nie by to aden tajny szyfr, bowiem w ukadzie pierwiastkw pomysu Franza Tausenda zoto miao numer 164. Aby nie wypuci ptaszka, zanim nie zniesie on swych zotych jajek, Ludendorff zawar z Tausendem prywatn umow: twrca zota rezygnowa na jego rzecz z wszelkiego spienienia swej metody syntezy zota; Tausendowi przyznano 5% dochodu z uzyskanego zota, akcjonariusze i kapitaodawcy mieli dostawa cznie 12%, a wspierajcy - 8%. Skp reszt, czyli 75%, chcia Ludendorff schowa do wasnej kieszeni dla dobra niemieckiego narodu, jak twierdzi, lub te, inaczej mwic - dla wzmocnienia partii nazistowskiej. Do czonkw Towarzystwa zaliczali si wielcy przemysowcy, jak Mannesmann i Schoeller, przemysowe i finansowe potgi Rzeszy Niemieckiej, arystokraci, jak ksita Schnburg-Waldenburg, ale oprcz nich take proci ludzie z szerokich rzesz zwykych obywateli, ktrzy ufnie powierzali Tausendowi swoje oszczdnoci. Do grona czonkw naleao doliczy take gromad awanturnikw, poszukiwaczy szczcia, wojskowych, faszystw. Wszyscy oni razem wzici powierzyli ponad milion

zotych marek Franzowi Tausendowi, czowiekowi o chrystusowych oczach, na jego alchemiczne sztuczki. Operujc takim kapitaem Towarzystwo 164, ktre pniej zmienio nazw na Towarzystwo Badawcze Tausenda, zakadao pracownie sztucznego zota w caej Rzeszy Niemieckiej. Powanie brzmice nazwy, jak np. Pnocnoniemieckie Zakady Stopw Metali, suyy za przykrywk. Tausend uwaa wtedy za najwaniejsze zadanie podre do swych filii, jak rwnie dokonywanie zakupu gruntw i zamkw oraz prowadzenie rokowa na najwyszym szczeblu, np. z przewodniczcym rady nadzorczej Banku Rentowego, byym ministrem Lenzem. Tausend chcia od niego uzyska informacj, gdzie najbezpieczniej mona by w przyszoci zdeponowa potn produkcj zota z jego fabryk. Potem pojecha do Woch i nawiza stosunki z podsekretarzem stanu faszystowskiego dyktatora Mussoliniego, przekonujc go, e dziki tej rewolucyjnej metodzie produkcji zota Niemcy i Wochy stan si najpotniejszymi mocarstwami wiata. Wysano emisariusza, by zbada t zaszczytn propozycj Tausenda. Na nieszczcie by nim pewien profesor chemii. Do tego dyplomatycznego kontaktu doszo na zamku Eppen, bdcym wasnoci barona Tausenda, pooonym w poudniowym Tyrolu. Woch nalega na przeprowadzenie prby. Tausend prowadzi swj eksperyment jak jego poprzednicy niegdy w zamierzchym redniowieczu. Uczony jednak, ktry przeczuwa oszustwo, przejrza go. Niewinny kawaek oowiu, ktry Tausend chcia dorzuci na kocu do prbki topionego oowiu, okaza si stopem oowiu ze zotem! Z pocztkiem 1929 r. Towarzystwo Badawcze musiao ogosi upado. Utopiono w nim ponad milion marek. Nikt nie wiedzia naprawd, gdzie podziaa si ta ogromna suma. Martwe zabudowania fabryczne, tereny pod nowe zakady, podupade na poy zamki wiadczyy o rozrzutnoci Tausenda. We wszystkich czciach Niemiec wierzyciele wnosili przeciw Tausendowi oskarenia o oszustwo. Zbiegego winowajc ujto wreszcie we Woszech. Po aresztowaniu zosta on przewieziony do Monachium na ledztwo. Ostatni proces twrcw zota odby si w stolicy Bawarii w 1591 r. cito wtedy pod symboliczn szubienic z faszywego zota niejakiego Marco Bragadino. Jaki los mia spotka Tausenda?

Tausend daje dowd swej sztuki


Przez ptora roku, tj. do czasu ukoczenia mudnych dochodze wstpnych, przebywa Tausend w areszcie ledczym. Afera Tausenda bya spraw delikatn, gdy byli w ni zamieszani politycy i znane osobistoci z krgw gospodarczych kraju. Oskarony z niezomn odwag upiera si przy swej niewinnoci. Twierdzi, e na pewno umie wytwarza zoto, nawet w kilogramach, a jeli kto nie wierzy, niech najpierw udowodni, e to nieprawda. Przesuchujcy go sdziowie i prokurator w kocu stracili cierpliwo i wystpili z wnioskiem o przeprowadzenie pokazowego eksperymentu. W padzierniku 1929 r. przedstawienie to odbyo si w Gwnej Mennicy Monachijskiej. Obecni byli: dyrektor Mennicy, wielu specjalistw z policji, sdzia prowadzcy spraw, prokurator i obroca. Poniewa znane byy dobrze oszukacze sztuczki twrcw zota, przedsiwzito odpowiednie rodki ostronoci. Tausend, gdy zjawi si w urzdzie menniczym, zosta rozebrany do naga i skrupulatnie przeszukany - od zbw a po palce ng. Odwracano mu nawet na zewntrz powieki. Tausend-

artysta zrobi jednak zoto! Z 1,67 g oowiu wytopi on byszczc kuleczk metalu, ktra - jak wykazaa to pniejsza analiza - zawieraa 0,095 g czystego zota i 0,025 g srebra. Pomimo e eksperyment przeprowadzony zosta przy drzwiach zamknitych, wiadomo o udanej transmutacji rozesza si natychmiast lotem byskawicy po caym miecie. Siwowosy dyrektor Mennicy, oblegany przez dziennikarzy, wyjka rwcym si gosem, e na pewno byoby mu lej na sercu, gdyby ta lnica kuleczka zota, ktr wyprodukowa Tausend, w ogle nie istniaa. Wydrukowane grubymi czcionkami nagwki gazet, jak np. Twrca zota Tausend daje dowd swej sztuki, informoway o sensacyjnym przebiegu pokazu. Wynik ley przed nami pisay Dresdner Nachrichten (Wiadomoci Drezdeskie) w numerze z 9 padziernika. A dalej czytano: znaczy to, e sztuka wytwarzania zota zostaa rzeczywicie wynaleziona, jeli Tausend, pomimo wszystkich ostronoci, nie dokona publicznie faszerstwa. Sprytny obroca Tausenda zada cofnicia nakazu zatrzymania swego klienta, ale Najwyszy Sd Krajowy odrzuci ten wniosek, poniewa Tausend zatrzymany by przede wszystkim za oszustwo. Nikt nie wytacza mu, jak w redniowieczu, procesu jako twrcy zota.

Najnowsze Wiadomoci Monachijskie (Mnchner Neueste Nachrichten) 24 stycznia 1931 r.

Zasadnicze postpowanie sdowe rozpoczo si dopiero w styczniu 1931 r. i, rzecz zrozumiaa, wzbudzio ogromne zainteresowanie opinii publicznej. Czasopisma pene byy artykuw na temat bawarskiego oszusta. Reporter sdowy Mnchner Neueste Nachrichten (Najnowszych Wiadomoci Monachijskich) pisa: Nie mieci si w gowie, e w XX w. czowiek, ktry mwi, e umie robi zoto, moe okpi na wielkie sumy ludzi wyksztaconych. Oto nowy dowd, e gupota nie zna granic we wszystkich czasach. Podczas procesu potraktowany zosta bardzo wnikliwie udany eksperyment w monachijskiej mennicy. Szczeglny udzia miaa tu obrona, ktra opara na nim sw strategi. Powoano biegych. Profesor Hnigschmid z uniwersytetu w Monachium, ktry ju opiniowa sztuczne zoto tajnego radcy Miethego, wyrazi swj kategoryczny pogld, e jest rzecz niemoliw dokonanie przemiany pierwiastkw poprzez tak pospolite reakcje chemiczne, jak praktykuje to Tausend. Mona to osign jedynie przez rozbicie atomu. Do tego za niezbdne s ogromne, dzi niemoliwe do uzyskania, iloci energii. Tausend i jego obroca rozpoczli wic wyjania moliwo przemiany pierwiastkw na zasadzie harmonijno-okresowego ukadu. Czy profesor o tym nie czyta? Hnigschmid zna sowa, melodi i autora piosenki, tote niczym nie sugerujc si odpowiedzia, e broszura pt. 180 pierwiastkw jest dzieem absolutnego ignoranta, cierpicego na mani wielkoci, ktry prbuje czerpa now mdro z przestarzaych podrcznikw.

Take przeksztacenie oowiu w zoto, ktre Tausend zademonstrowa pozornie tak przekonywajco w mennicy, znalazo w toku procesu wrcz zaskakujce wyjanienie. Sztuczne zoto w iloci 95 mg, skadajce si w 80% z czystego zota i w 20% ze srebra, mogo z powodzeniem pochodzi ze zotej stalwki wiecznego pira. Na takie stalwki uywano bowiem stopu zota ze srebrem w podobnych proporcjach. Przypuszczenie to zelektryzowao prokuratora, ktry zarzdzi natychmiastowe dostarczenie tego corpus delicti. Jednake wiecznego zotego pira Tausenda nie udao si odnale... Tausend zosta skazany przez sd jako winny zarwno popenienia, jak i prb popenienia wielu oszustw. Skazano go na kar 3 lat i 8 miesicy wizienia, zaliczajc mu okres aresztu ledczego. Prokurator da kary 6 lat wizienia. Obroca Tausenda, ktry wystpowa o uwolnienie, przekona widocznie sd, e nie mona przypisywa caej winy temu jednemu czowiekowi. W rzeczywistoci, jak wywodzi w swej mowie obroczej, powinno si skaza nie Tausenda, lecz Ludendorffa i inne znakomitoci partyjne NSDAP, jak rwnie tych, ktrzy go finansowali. Przez swoje uwielbienie dla obcionego patologicznie Tausenda wpdzili go w swoist mani wielkoci i doprowadzili do tego, e uzna swe oszustwa za czyst prawd8.

Nie ucicha jeszcze afera Tausenda w Niemczech, a na widowni pojawi si nowy alchemik XX w., Polak, in. Zbigniew Dunikowski. Dziaalno jego staa si rwnie bardzo gona i frapowaa wiele umysw. Prasa wiatowa wypowiedziaa si o nim niezbyt pochlebnie, cho nie brakowao pochwa i gosw zachty skierowanych pod jego adresem. Sprawa Dunikowskiego jest nader zagmatwana i do dnia dzisiejszego nikt nie zada sobie trudu wyjanienia jej do koca, wcznie z organami sdowymi. Znamy jedynie nastpujce fakty. Francuskie pismo Matin z dnia 4 stycznia 1932 r. zamiecio artyku omawiajcy teori Dunikowskiego. Teoria ta dotyczya moliwoci przemiany metali nieszlachetnych w zoto i opieraa si na tezie, e istnieje tylko jeden pierwiastek chemiczny - tlen, wszystkie za inne s tylko jego modyfikacjami. Dunikowski nie sprecyzowa jednak bliej, jak to naley rozumie. Wedug niego, ciaami porednimi midzy tlenem i metalami s sole, nazywane przez niego embrionami metalogenicznymi; z nich w cigu tysicletnich procesw miay utworzy si metale. W wywodach tych dostrzega si pewn zbieno z analogiczn teori Teodora Tiffereau, ktry uwaa podobnie jak William Prout w 1815 r. - za taki jedyny pierwiastek wodr i ktry bez wtpienia by duchowym przewodnikiem Dunikowskiego. Dunikowski mia dokona odkrycia tajemniczych promieni Z, ktre w proces przeksztacania soli w metale skracaj do bardzo krtkiego czasu, mianowicie do jednej minuty. W aparacie swym umieszcza on ampuk z mieszanin metali, ktre wskutek bombardowania (?) zamieniay si w substancje promieniotwrcze. Nastpnie wydzielay one z wielk si promienie Z, nazwane przez Dunikowskiego promieniami syntetycznymi. W celu zaktywizowania ich dziaania kombinowano je z trzema rodzajami prdw elektrycznych: prdem o wysokiej czstoci, prdem staym oraz promieniami nadfioletowymi (?). Wsplne dziaanie tych trzech rodzajw energii miao spowodowa przemian metali nieszlachetnych w zoto. Oczywicie trudno cokolwiek wywnioskowa z tego zakonspirowanego stylu wynalazcy. Nie przeszkodzio mu to w wielokrotnym fotografowaniu si obok swego zototwrczego aparatu. We Francji, gdzie Dunikowski opublikowa swe odkrycie, szczcie mu nie dopisao. Rzd francuski wytoczy Polakowi proces, zakoczony wyrokiem skazujcym. Oskaronemu udao si jednak obroni przed wierzycielami i przenie z Francji do Woch. Tu wszed w bliszy kontakt z Mussolinim i w 1936 r. osiad w San Remo, gdzie dyktator Italii wybudowa mu specjalne laboratorium. W 1937 r. transportowiec Imperia wyadowa dla Dunikowskiego 57 t zotodajnych piaskw z Wysp Filipiskich. Powszechnie sdzono, e we Woszech sprawa wyjani si, gdy duce bardzo potrzebowa zota i nie by skonny wierzy obietnicom. Alchemik przenis si jednak niebawem do Szwajcarii. Tam zaoy fabryk zota w miejscowoci Saint-Blaise; instalacje i urzdzenia do tej fabryki kosztoway ponad milion frankw szwajcarskich. Dunikowski musia tu nie czu si bezpieczny, gdy zamierza znowu wywie urzdzenia tej fabryki na Filipiny, ale poniewa rzd szwajcarski zada 6000 frankw szwajcarskich tytuem opaty celnej za wywiezienie aparatury, poleci rozbi motami maszyny i urzdzenia, prawdopodobnie w celu zachowania tajemnicy.

Fakty te wskazuj, e dowiadczenia i poczynania Dunikowskiego finansoway rne koncerny i trusty. Prasa niejednokrotnie donosia o pertraktacjach, jakie prowadziy z nim potne grupy kapitalistw angielskich i francuskich. Przedstawicielom tych grup alchemik musia demonstrowa jakie bardzo zachcajce prby. W 1933 r. odwiedzi Dunikowskiego w Saint-Blaise profesor August Piccard, ktremu przedstawi on liczne eksperymenty. Piccard odmwi prasie wszelkich informacji. Paris Soir przypuszcza, e Piccard przyby do Saint-Blaise na polecenie Sergo Vitouceuse, syna belgijskiego milionera, ktry zamierza finansowa dalsze eksperymenty Dunikowskiego. W 1938 r. prasa podaa, e fabryka Dunikowskiego zostanie zaoona na Filipinach w miejscowoci Masmat, 160 km od Manili. Kapita zakadowy dostarczony przez finansistw Dunikowskiemu (Towarzystwo Asia Limited et Co) wynosi 40 mln frankw szwajcarskich. Na Filipinach Dunikowski przebywa w czasie ostatniej wojny i tam podczas dziaa wojennych zgina jego najstarsza crka. Po wojnie przenis si wraz z rodzin do Nowego Jorku, gdzie zamierza skary rzd Stanw Zjednoczonych o odszkodowanie za zabit crk. Podobno Ignacy Paderewski ywo interesowa si pracami i dowiadczeniami Dunikowskiego. (Przyp. Romana Bugaja).

Rozdzia pity Fantastyczne energie


Ostatnie brakujce pierwiastki
Gdy twrca zota Tausend konstruowa swj harmonijno-okresowy ukad pierwiastkw, wskazywa na wiele pustych miejsc pozostaych dla jeszcze nie odkrytych pierwiastkw. Doliczy si sporej ich liczby 94. Samouk Tausend, jak wiadomo, wychodzi z zaoenia, e pierwiastkw jest 180. Ale przekonalimy si, e nie mona dawa wiary temu szarlatanowi, porzumy wic fantazje Tausenda i powrmy do nauki. Po sformuowaniu prawa Moseleya spektroskopia rentgenowska staa si jednym z najcenniejszych rodkw pomocniczych w poszukiwaniu i okreleniu miejsc nie znanych jeszcze pierwiastkw. Na pocztku lat dwudziestych spord 92 pierwiastkw zawartych w ukadzie okresowym brak byo jeszcze szeciu, a mianowicie numerw 43, 61, 72, 75, 85 i 87. Przy zastosowaniu reguy Moseleya mona byo ustali waciw im czsto rentgenowsk, a na tej podstawie okreli ich liczb atomow. Umoliwiao to jednoznaczne zaliczenie ich do odpowiednich grup pierwiastkw w ukadzie okresowym i - co za tym idzie - przewidywanie ich waciwoci chemicznych. W odniesieniu do pierwiastka nr 72 istniay rnice pogldw. Niels Bohr wydedukowa na podstawie swego modelu atomu, e wszystkie pierwiastki nastpujce po lantanie (nr 57), w liczbie 14, musz by trjwartociowe, poniewa maj tak wanie liczb elektronw zewntrznych. Przemawiao za tym rwnie nadzwyczajne wzajemne podobiestwo tych tzw. pierwiastkw ziem rzadkich. Dopiero poczwszy od pierwiastka nr 72 liczba elektronw walencyjnych wzrastaa, jak zwykle, znw o 1. Pierwiastek nr 72, ktry nie by jeszcze znany, posiadaby zgodnie z tym 4 elektrony zewntrzne i dlatego musiaby by czterowartociowy. Jako homologu cyrkonu naleao go szuka w mineraach zawierajcych cyrkon. W adnym przypadku pierwiastek nr 72 nie mg nalee do grupy ziem rzadkich. Inni badacze wyraali w tej sprawie odmienny pogld. Cho daremnie usiowali od duszego czasu wydzieli pierwiastek nr 72 z mineraw ziem rzadkich, kontynuowali jednak nie zraajc si niepowodzeniami swe poszukiwania. Chemik francuski Georges Urbain by przekonany, e w 1914 r. stwierdzi przy zastosowaniu spektroskopii rentgenowskiej obecno pierwiastka nr 72, ziemi rzadkiej, ktr nazwa celtem. Uznania pierwszestwa dla swego odkrycia domagali si rwnie badacze norwescy. Kt wic mia suszno? Spr moga rozstrzygn tylko praktyka. Chemicy Georg von Hevesy i Dirk Coster, pracujcy w kopenhaskim instytucie jako gocie na zaproszenie duskiego fizyka atomowego, Nielsa Bohra, przekonani o susznoci jego teorii, postanowili w 1922 r. szuka pierwiastka nr 72 w norweskich mineraach cyrkonu. Ju w pierwszej frakcji badanej substancji stwierdzono w widmie rentgenowskim linie poszukiwanego pierwiastka. Wkrtce udao si rwnie wyizolowa go w ilociach wystarczajcych do analiz. Obydwaj chemicy nazwali odkryty pierwiastek hafnem. Uczcili w ten sposb miasto, w ktrym dziaa Niels Bohr, poniewa Kopenhaga nazywaa si po acinie Hafnia. Hafn by ostatnim brakujcym pierwiastkiem o parzystej liczbie atomowej. Wedug reguy sformuowanej przez Williama Drapera Harkinsa, pierwiastki te wystpuj w naturze o wiele czciej ni ich nieparzyci ssiedzi. Mona byo dlatego przypuszcza, e nie znane jeszcze pierwiastki

chemiczne o numerach 43, 61, 75, 85 i 87 albo w ogle nie wystpuj na Ziemi, albo tylko w postaci ladowej, gdy w przeciwnym przypadku zostayby do tej pory odkryte. Sensacj naukow, do spopularyzowania ktrej przyczynia si przede wszystkim prasa codzienna, wydawao si wic doniesienie o odkryciu pierwiastkw nr 43 i nr 75, ktre nazwano odpowiednio eka-manganem i dwi-manganem. Informacj o udanym odkryciu podaa chemiczka Ida Tack na posiedzeniu Pruskiej Akademii Nauk, odbywajcym si w dniu 11 czerwca 1925 r. w Berlinie. Wsplnie ze swym pniejszym mem, Walterem Carlem Noddackiem, i innym uczonym, O. Bergiem, wyprbowywaa ona metod wzbogacenia tych pierwiastkw wykorzystujc ich waciwoci chemiczne. Badano widma rentgenowskie poszczeglnych frakcji uzyskanych z wielu mineraw. Wreszcie przy analizie norweskiego minerau kolumbitu uczeni natrafili na lady poszukiwanych pierwiastkw, ktre nazwali mazurem (nr 43) i renem (nr 75). Iloci tych pierwiastkw byy rzdu 10-6 do 10-7 g. W kilka dni po ogoszeniu o odkryciu pierwiastkw nr 43 i nr 75 dowiadczony analityk Wilhelm Prandtl wygosi odczyt w Towarzystwie Chemicznym w Monachium. Przestrzega on usilnie przed zbyt popiesznymi doniesieniami o sukcesie, nie mg bowiem doszuka si owych eka-manganw we wspomnianym minerale, nie znalaz ich nawet w prbce minerau przekazanej przez odkrywczyni, ktra to prbka miaa rzekomo zawiera 0,8 do 1,0% renu. Sprawa zacza si gmatwa, gdy dwaj czescy uczeni, Vaclav Dolejek i Jaroslav Heyrovsk, podali do wiadomoci, e udao im si wykaza w solach manganu metodami polarografii i spektroskopii domieszk 1% pierwiastka nr 75 i e miao to miejsce jeszcze przed odkryciem Tacke i Noddacka. Swe prawo do pierwszestwa odkrycia pierwiastka nr 75 zgosi take londyski chemik Bruce. Doczy si rwnie Zwiagincew, badacz radziecki z Instytutu Platyny Akademii Nauk ZSRR, ktry zakwestionowa odkrycie, stwierdzajc wbrew informacji pani Noddack, e w rudach platyny dwi-mangan w ogle nie wystpuje. Na domiar wszystkiego donosi te Anglik Loring o swych udanych prbach syntezy pierwiastkw nr 43 i nr 75 w lampie rentgenowskiej. Mylenie kategoriami alchemicznymi odegrao tu niema rol, gdy dokona on syntezy pierwiastka nr 43 z potasu i niklu, a pierwiastka nr 75 z oowiu i molibdenu. Takich jednak alchemicznych misteriw naukowcy nie traktowali powanie. Nad innymi natomiast zarzutami naleao si dobrze zastanowi. Czujc si zagroon w swym honorze uczonej, pani Ida Noddack podja z wielkim temperamentem obron przed stawianymi jej zarzutami. Bruce mia w rku tylko mangan zanieczyszczony elazem, ale ani odrobiny pierwiastka nr 75. Co si tyczy Heyrovskiego i Dolejeka w toku powtarzanych ich metod dowiadcze nie wykryto nowego pierwiastka. Linie spektralne zaobserwowane przez Czechw mogy pochodzi od rtci i talu, a nie od pierwiastka nr 75. Co do Prandtla pastwo Noddack byli zdania, i nie ma w tym nic dziwnego, i nie znalaz on renu, skoro w przekazanej mu prbce, ktra zawieraa take uran i niob, i to w dziesiciokrotnie wikszych ilociach, nie stwierdzi ich obecnoci. Zadeklarowali wic wyrozumiale gotowo przesania Prandtlowi nowej prbki, jeli tylko bdzie on mg zagwarantowa, e jego spektroskop potrafi wykry pierwiastek przy steniu kilku procent. Ta niezbyt przyjazna reakcja ze strony pary uczonych wzburzya ponad wszelk miar starego chemika. Od 25 lat eksperymentowa on z rzadkimi i najrzadszymi pierwiastkami, tote Mog bez przesady powiedzie - replikowa - e w zakresie preparatyki nieorganicznej posiadam nieporwnanie wiksze dowiadczenie i na podstawie tego dowiadczenia musz niestety stwierdzi e metody, ktrymi pastwo Noddackowie chcieli wyodrbni eka-mangany z mineraw, nie s zbyt pikne. Spr cign si przez kilka lat, dopki Ida i Walter Noddackcwie nie ogosili w padzierniku 1929 r. o wyizolowaniu 1 g renu. T ilo substancji wyodrbnili oni z 600 kg byszczu molibdenowego,

uzyskujc pewno co do jej czystoci poprzez zbadanie widma wyadowania iskrowego i widma rentgenowskiego. W ten sposb zajte zostao miejsce nr 61 w ukadzie okresowym pierwiastkw, nad losem za pierwiastka nr 43 rozpostarto zason milczenia.

Zmcona rado odkrywcw


Nie mniej zaarte boje towarzyszyy rzekomemu odkryciu pierwiastka nr 61. Stawiano sobie nawet pytanie, czy odkrycie ostatnich brakujcych pierwiastkw musi zawsze wywoywa spory i ktnie midzy uczonymi? Wilhelm Prandtl na prno usiowa wyodrbni ten pierwiastek ziem rzadkich, oznaczony nr 61, z neodymowych (neodym, pierwiastek nr 60) i samarowych (samar, pierwiastek nr 62) frakcji naturalnych ziem itru. Nie udao mu si ani razu w widmie rentgenowskim stwierdzi obecnoci tego pierwiastka. W dwa lata pniej, w marcu 1926 r., B. Smith Hopkins, Yntema i Harris, chemicy amerykascy z uniwersytetu w Illinois, donieli, e wanie za pomoc analizy spektralnej stwierdzili obecno tej ziemi rzadkiej. Pierwiastek nr 61 znaleli tam, gdzie na prno poszukiwa go Prandtl, mianowicie w wydzielonej z odpadw monacytowych frakcji neodymu i samaru. Dla nowego pierwiastka zaproponowali nazw illinium. Prandtl natychmiast da wyraz swoim wtpliwociom. Wedug niego, same linie spektralne nie stanowiy dostatecznego dowodu, tym bardziej e jego zdaniem pochodziy one z pewnoci od zanieczyszcze. Tak wic Harris, Yntema i Hopkins nie przedstawili adnego niezbitego dowodu na poparcie swego odkrycia pierwiastka nr 61. Informacja Amerykanw skonia do wystpienia Wochw, Roll i Fernandeza, z Instytutu Chemii uniwersytetu we Florencji. Owiadczyli oni, e pierwiastek nr 61 zosta przez nich zaobserwowany ju w czerwcu 1924 r. w toku rentgenowskiej analizy spektralnej brazylijskiego piasku monacytowego. Nadano mu wtedy nazw florentium. Dla porzdku prbowano si dowiedzie, w jakim fachowym czasopimie zamieszczona zostaa informacja o odkryciu Wochw. Nieco speszeni wyznali oni, e swoje niezupenie dokoczone, opakowane i opiecztowane sprawozdanie z bada zoyli w Akademii Nauk w Rzymie. Amerykanie skomentowali to wyjanienie jawn kpin. Jeli sprawa tak si przedstawia, to zwracaj uwag, e pierwszestwo nadania nazwy brakujcemu pierwiastkowi nr 61 naley si w kadym przypadku wanie im, poniewa ju w 1922 r. amerykaska strona odkrya w widmie pierwiastkw ziem rzadkich nieznane linie i uznaa, e nale one do pierwiastka nr 61. Jeli si czyta fachowe czasopisma z lat 1926-1928, zadziwia zacietrzewienie, z jakim odbywaa si wymiana pogldw wok sprawy odkrycia pierwiastka nr 61. Obydwa obozy zyskiway sobie poplecznikw. A do koca nie mona byo doj do porozumienia, komu naley przyzna pierwszestwo odkrycia i jak w kocu nazwa nowo odkryty pierwiastek, ktrego zreszt dotychczas nikt nie mia w rku: illinium czy florentium? Najrozsdniej wypowiedzia si tu Wilhelm Prandtl w styczniu 1927 r.: Wydaje si prawdopodobne, e objawy zbliania si do koca ukadu okresowego pierwiastkw wystpuj ju we wczeniejszych okresach, mianowicie przy pierwiastkach nr 43 i dalej, przy 43 + 18 = 61..., a to ze wzgldu na nietrwao konfiguracji atomw, aby wreszcie przy 43 + 18 + 32 = 93 wystpi ostatecznie. Inaczej mwic, Prandtl wyrazi pogld, e pierwiastki na miejscach oznaczonych numerami 43, 61 i 93 mog w ogle nie istnie.

Nie mniejsze kontrowersje towarzyszyy odkryciu pierwiastkw nr 85 (eka-cezu) i nr 87 (eka-jodu). W latach 1930-1932 Fred Allison, Murphy i Bishop z politechniki stanu Alabama w Auburn (USA) stwierdzali wielokrotnie, e odkryli dwa pierwiastki - nr 85 alabamium i nr 87 virginium. Znajdowali je w wodzie morskiej, w naturalnych zoach soli, w mice i mineraach cezu. Wzbogacenie tych pierwiastkw udawao im si jakoby uzyska dziki zastosowaniu jakiej niezbyt jasnej metody magnetooptycznej. Naukowa warto tej nowej metody analitycznej zostaa bardzo mocno zakwestionowana przez innych badaczy, m. in. przez Amerykanw Papisa i Wainera z Uniwersytetu Cornella w Ithace, ktrzy byli przewiadczeni, e sami odkryli pierwiastek nr 87. Naley tu take wymieni pann Hulubei z Rumunii, ktra odkryty przez siebie pierwiastek nr 87 nazwaa moldavium. Newton Friend z Birmingham uda si specjalnie nad Morze Martwe, aby wyledzi tam poszukiwane pierwiastki o numerach 85 i 87. Sdzi on, e nadzwyczaj wysokie zasolenie tego rdldowego zbiornika wodnego stwarza pomylne przesanki dla ewentualnych odkry. Nadzieje na znalezienie nalecego do metali alkalicznych eka-cezu w wodzie morskiej byy logicznie uzasadnione z uwagi na bliskie pokrewiestwo pierwiastka nr 85 z cezem, potasem i sodem. Chemical News (Nowiny Chemiczne) zamieciy w 1932 r. na ten temat przyczynek pira niejakiego Stephensona. Wykombinowa on, gdzie naley szuka eka-cezu w oceanach: w Rowie Filipiskim w pobliu wyspy Mindanao, na gbokoci okoo 10 000 m. Kto odway si na tak wypraw? Na przekr wszystkim wysikom badaczy miejsca oznaczone numerami 43, 61, 85 i 87 w okresowym ukadzie pierwiastkw pozostay puste. Ren by rzeczywicie ostatnim pierwiastkiem, ktry udao si uzyska w klasyczny sposb i wyizolowa chemicznie w iloci dostatecznej do zbadania jego cech, chocia okupiono to niemaymi wysikami. Jeli chodzi o inne brakujce pierwiastki, obserwowano jedynie ich lady w postaci linii widma rentgenowskiego. Waciwie nigdy nie byo pewne, czy nale one wanie do poszukiwanych pierwiastkw. Nie udao si te wzbogaci tych nieznanych pierwiastkw. Niepowodzenia tumaczono sobie wwczas tym, e - by moe - pierwiastki o numerach 43, 61, 85 i 87 wcale nie istniej. Mogy one ulec zupenemu rozpadowi w cigu co najmniej 4,6 mld lat istnienia Ziemi. Takie przypuszczenie wydawao si moliwe przynajmniej w odniesieniu do pierwiastkw o numerach 85 i 87, gdy w ukadzie okresowym pierwiastkw nale one do grupy pierwiastkw promieniotwrczych.

Pocisk bez adunku


Od czasu dokonania w 1919 r. przemiany azotu w tlen przy wykorzystaniu czstek alfa wierzono mocno, e fizyka jdrowa posiada klucz do wszelkich transmutacji pierwiastkw. Oglnie panujcemu przewiadczeniu, e za pomoc metody Rutherforda mona bdzie stopniowo przeksztaci lub rozbi wszystkie atomy dziaajc na nie wysokoenergetycznymi czstkami alfa, zadao kam ycie. W cigu 10 lat po pierwszym udanym eksperymencie skutecznemu bombardowaniu czstkami alfa ulego niespena tuzin pierwiastkw, i to tylko najlejszych. Jeli za chodzi o pierwiastki cikie, to nawet czstki alfa o maksymalnej dostpnej energii dziewiciu milionw elektronowoltw nie byy w stanie wedrze si do masywnego jdra atomu. Byy one odpychane przez duy, o tym samym znaku adunek jdra i w ogle nie wchodziy z nim w kontakt. Rozwiay si wic dawne nadzieje, e uda si za pomoc czstek alfa przeksztaci rt w ssiadujce z ni zoto, e rozwizaniem moe by zastosowanie takich pociskw, jak protony, czyli jdra atomw wodoru. Niezbdne byo przy tym

oczywicie przyspieszenie tych czstek do takich energii, jakie miay czstki alfa. Tylko skd wzi tak ogromne energie? W tym celu naleaoby uzyska olbrzymie stae napicia rzdu milionw woltw, co wymagaoby nie znanych dotychczas technik. Przeom nastpi w 1930 r. Amerykascy fizycy skonstruowali w Waszyngtonie transformator Tesli o napiciu 3 mln woltw, za pomoc ktrego udao im si przypieszy protony do energii 1 megaelektronowolta (MeV). W rok pniej Robert Jemison Van de Graaff zbudowa na uniwersytecie w Princeton swj pierwszy akcelerator elektrostatyczny, wytwarzajcy napicie 1,5 mln woltw, ktry pniej zosta nazwany jego nazwiskiem. Ernest Orlando Lawrence wraz ze swymi wsppracownikami z uniwersytetu w Berkeley znaleli wreszcie zupenie now drog: w sprytny sposb za pomoc wielkiego elektromagnesu zmusi Lawrence czstki do spiralnego obiegu w silnym polu elektrycznym. W ten sposb czstki osigay stopniowo coraz wiksz prdko.

Zasada dziaania pierwszego cyklotronu skonstruowanego przez Lawrencea. Cyklotron okaza si niezmiernie uytecznym urzdzeniem

Synchrotron CERN-u w Genewie: kilometrowe tory obiegu

Wynaleziony zosta cyklotron. Dziki temu akceleratorowi czstek mona byo teraz uzyskiwa promieniowanie o nateniu porwnywalnym z promieniowaniem wielu kilogramw radu. By to ogromny postp, gdy nigdy nie udaoby si zgromadzi takich iloci radu.

W kocu 1931 r. Lawrence uzyska w swym cyklotronie energi 1 MeV, a w rok pniej ju 5 MeV. Energie osigalne w nowoczesnych akceleratorach okrela si w gigaelektronowoltach (GeV), a wic w miliardach elektronowoltw. W porwnaniu z pierwszym akceleratorem cyklicznym najpotniejsze dzisiejsze urzdzenia ze swymi kilometrowymi torami przypiesze wydaj si gigantami. Uczniom Ernesta Rutherforda, Johnowi Douglasowi Cockcroftowi i Ernestowi Thomasowi Waltonowi, udao si w 1932 r. dokona pierwszej przemiany jdra za pomoc protonw przyspieszonych w akceleratorze. Ich celem byo jdro atomu litu, trzeciego spord najlejszych pierwiastkw (po wodorze i helu). Bombardowane protonami jdra litu przeksztaciy si w jdra helu. Pierwsze wyjanienie tego procesu podali dwaj radzieccy fizycy jdrowi, Igor Kurczatow i Kiri Dmitrijewicz Sinielnikow, ktrzy krtko po tym wydarzeniu, i niezalenie od zespou z Cambridge, uzyskali ten sam wynik. Gonica za sensacj prasa uznaa rozbicie atomu litu za jeden z kolejnych krokw na drodze podporzdkowania czowiekowi energii atomowej i podja zaraz miae spekulacje, e okrt wojenny, zaopatrzony w kilka gramw litu jako paliwo, mgby przepyn Atlantyk. Zwrmy uwag na fakt, e przewidujc zastosowanie energii atomowej dla ilustracji posuono si okrtem wojennym, a nie handlowym. Z duo wiksz trzewoci traktowali ten eksperyment fachowcy. Przemianie ulega tylko mikroskopijna ilo litu. Trzeba byo przyspieszy miliony protonw, by nastpio jedno, jedyne zderzenie. Do wyprbowanych pociskw, ktre zostay skierowane na jdra atomw, tzn. czstek alfa (jdra atomw helu) oraz protonw (jdra atomw wodoru), doczy na pocztku 1932 r. nastpny pocisk deuteron. Jako jdro cikiego izotopu wodoru ma on mas dwa razy wiksz od masy protonu. W tym samym roku w promieniach kosmicznych odkryto pozyton, ktry okaza si dodatnio naadowanym odpowiednikiem ujemnie naadowanego elektronu. Niedugo potem udao si wykry t now czstk elementarn rwnie w ziemskich procesach promieniotwrczych. Gdy z pocztkiem 1932 r. James Chadwick odkry nastpn nie znan dotychczas czstk, neutron - rok 1932 nazwano w krgach uczonych annus mirabilis, tzn. cudownym rokiem. T w ogle pozbawion adunku czstk, o masie rwnej masie protonu, znalaz Chadwick jako skadow cz tzw. promieniowania berylu odkrytego w 1930 r. przy bombardowaniu berylu czstkami alfa. Przez duszy czas uwaano to przenikliwe promieniowanie za twarde promieniowanie gamma. Pniej udao si wykaza, e promieniowanie berylu skada si w rzeczywistoci z kwantw gamma i neutronw. Wraz z odkryciem neutronw zniky od razu podstawowe trudnoci, ktrych przysparzaa teoretykom budowa atomu. Ostatnio panowa pogld, e jdro atomu skada si z protonw i elektronw. Pogld ten zawiera w sobie pewne pocztkowo nierozwizalne sprzecznoci. Uniemoliwia on odpowied na pytanie, dlaczego przy jednakowym adunku jdrowym izotopy jednego i tego samego pierwiastka maj rne ciary. Rozwizanie tego problemu podali w 1932 r. niezalenie od siebie dwaj fizycy: Dymitr Iwanienko ze Zwizku Radzieckiego i krtko po nim Niemiec Werner Heisenberg, wsptwrca mechaniki kwantowej. Wyjanili oni, e jdra atomw naley wyobraa sobie jako twory zoone z neutronw i protonw. Tumaczyo to zarazem rn mas izotopw - rnice te spowodowane s wiksz lub mniejsz liczb neutronw. Naukowcy mieli nadziej, e neutron, jako czstka pozbawiona adunku, stanie si pociskiem, ktry bdzie mg wtargn do nie zdobytej dotychczas twierdzy cikich jder atomw. Moe teraz take rt da si zamieni w ssiadujcy z ni ciki pierwiastek, w zoto?

W swym dziele Interpretacja atomu z 1932 r. Frederick Soddy wypowiedzia si chyba po raz pierwszy na temat fundamentalnego znaczenia neutronu jako nieocenionej nowej broni do przeksztacenia, a moe nawet do rozbicia atomu. Ale i teraz jeszcze brak byo odpowiedzi na pytanie, jak to uczyni?

Sztuczna promieniotwrczo
Na pocztku lat trzydziestych mogo si wydawa, e ulubione zajcie wielu badaczy atomu, polegajce na wykrywaniu nowych promieniotwrczych produktw rozpadu, nie ma przed sob adnej przyszoci. Badania te prowadzono z icie detektywistycznym zaciciem. Teraz jednak uzyskano ju komplet naturalnych pierwiastkw radioaktywnych. Nie mia tu wikszego znaczenia fakt, e wyjciowy czon szeregu aktywnego, tj. aktyno-uran, by, jak dotd, tylko hipotetycznym tworem. Badaczom atomu nawet na myl nie przychodzio, e moe zaj konieczno wyruszenia na nowo w pogo za nie znanymi pierwiastkami promieniotwrczymi. Wtedy wanie wybuch midzy specjalistami niezwykle ciekawy spr na temat pierwiastka o liczbie atomowej 93, ktrego waciwie na Ziemi by nie powinno. Od czasu uporzdkowania przez Mendelejewa pierwiastkw w ukadzie okresowym za ostatni spord 92 chemicznych pierwiastkw uchodzi uran i ten pogld podziela og naukowcw. Niektrzy uczeni nie mogli si jednak uwolni od myli, e liczba pierwiastkw moe by wiksza ni 92. Niels Bohr zastanawia si ju w 1922 r. nad wynikajc z jego teorii widm wietlnych i budowy atomu moliwoci istnienia gazu szlachetnego o liczbie atomowej 118. Wielu uczonym wydawao si to jednak czyst spekulacj. W kwietniu 1934 r. zainteresowanie tym problemem rozbudzia na nowo znana nam ju Ida Noddack, wygaszajc swj szeroko pomylany wykad pt. Ukad okresowy pierwiastkw i jego luki. W wykadzie tym, opublikowanym w numerze czasopisma Angewandte Chemie (Chemia Stosowana) z 19 maja 1934 r., postawia ona prowokacyjne pytanie, dlaczego ukad okresowy pierwiastkw urywa si nagle na uranie, i demonstracyjnie zarezerwowaa w swojej tabeli miejsca od nr 93 do nr 96 dla jeszcze nie odkrytych pierwiastkw. Wydaje mi si - twierdzia pena optymizmu pani Noddack - e pierwiastki nastpujce po uranie, zwane transuranowcami, maj ze wzrostem liczby atomowej coraz krtszy ywot i dlatego s coraz rzadsze. Pierwiastki o parzystych liczbach atomowych 94 i 96, stojce bezporednio za uranem, powinno da si wykry nawet za pomoc dzisiejszych metod... Mona wic oczekiwa, e wanie w tych miejscach ukadu okresowego spotka nas jeszcze wiele niespodzianek. I rzeczywicie, te zapowiedziane niespodzianki nie day na siebie dugo czeka. Oto na pocztku 1934 r. Irena Curie, crka Marii Skodowskiej-Curie, wraz ze swym maonkiem, Fryderykiem Joliot, dokonali odkrycia przyjtego z niemaym zdumieniem przez fachowe krgi uczonych. Maonkom Joliot udao si opisa nowy rodzaj promieniotwrczoci. Tak bowiem zatytuowali swoje doniesienie wydrukowane w Comptes Rendus z 15 stycznia. Co si za tym kryo? W toku swych bada naukowych para uczonych bombardowaa foli aluminiow czstkami alfa. Okazao si, e po tym bombardowaniu aluminium stao si radioaktywne i e jego promieniotwrczo mona byo stwierdzi nadal nawet po usuniciu rda czstek alfa. Takiego zjawiska nikt jeszcze nie obserwowa. Pojedyncze atomy glinu zostay przeksztacone przez czstki alfa w promieniotwrczy fosfor (P). Stosujc t now metod nie mona byo wprawdzie kierowa procesem rozpadu promieniotwrczego, lecz mona go byo teraz sztucznie wywoa. To, czego

Stefania Maracineanu szukaa bezskutecznie na starych oowianych dachach, stao si faktem. Promieniotwrczo daa si sztucznie wywoywa w lejszych - waciwie pocztkowo tylko w takich - pierwiastkach: 27 4 30 1 + + 13 2 15 0 Jdro promieniotwrczego fosforu rozpada si z kolei na pozyton i trwae jdro izotopu krzemu: 30 30 0 + 15 14 +1 I znw udao si badaczom atomu, tym alchemikom XX w., dokona spektakularnej przemiany pierwiastkw. Zmuszenie materii do rozpadu radioaktywnego oznaczao bez wtpienia dalszy milowy krok na drodze do opanowania gigantycznych zasobw energii jdrowej. Zainspirowany odkryciem sztucznej promieniotwrczoci Enrico Fermi, nowa gwiazda w midzynarodowej rodzinie badaczy atomu, rozpocz w swej pracowni w Instytucie Fizyki uniwersytetu rzymskiego systematycznie ostrzeliwa neutronami pierwiastek po pierwiastku. Modego badacza pchaa do dziaania nadzieja, e za pomoc bombardowania neutronami, a nie tylko czstkami alfa, uda mu si wywoa sztuczn promieniotwrczo. Enrico Fermi i jego koledzy dAgostino, Emilio Gino Segr, Edoardo Amaldi i Franco Dino Rasetti, prowadzili swe prby metodycznie: rozpoczli od pierwiastka nr 1, wodoru, ktry poddali dziaaniu strumienia neutronw. Po usuniciu rda neutronw, ktre stanowia zatopiona rurka z emanacj radu i sproszkowanym berylem, sprawdzali, czy napromieniowany pierwiastek sta si promieniotwrczy. W tym celu uyli skonstruowanych przez siebie licznikw, ktre dziaay na zasadzie licznika Geigera-Mllera, znanego od 1928 r. i tak wanie nazywanego. Fermi upar si, e sprawdzi w ten sposb wszystkie pierwiastki z ukadu okresowego, a do uranu wcznie. Ale skd wzi te wszystkie substancje? Uczeni potrzebowali duo czasu, aby przeszuka zakurzone pki instytutw, skadw chemicznych oraz aptek i wreszcie zgromadzi to, czego potrzebowali. Pracownikw instytutu uniwersytetu rzymskiego bawiy wysiki modych uczonych. Jak optani przebiegali Fermi i jego koledzy dugie korytarze instytutu, aby po zakoczeniu napromieniowania dokona pomiarw w pomieszczeniu nie skaonym radioaktywnoci. Mogo si bowiem zdarzy, e akurat powsta szybko rozpadajcy si pierwiastek, ktrego okres poowicznego rozpadu wynosi tylko kilka sekund. Wracali zazwyczaj powoli i peni rozczarowania. Po zbadaniu w ten sposb pierwszych omiu pierwiastkw fizycy nie zauwayli u adnego z nich oznak sztucznej promieniotwrczoci. Przy dziewitym pierwiastku, fluorze, licznik jednak zacz nagle tyka! Wosi stwierdzili wkrtce, e bardzo wiele substancji chemicznych ulega aktywacji po napromieniowaniu neutronami i przy emisji przewanie czstek beta przeksztaca si w atomy pierwiastkw ssiednich, majcych liczb atomow wysz o jeden. Fermi sta si odkrywc promieniotwrczoci wywoywanej ostrzaem neutronw. Odkrycie to opisa Fermi w sprawozdaniu z 10 kwietnia 1934 r. w majowym numerze czasopisma Nature z tego roku, uywajc w tytule takiego wanie okrelenia odkrytego przez siebie zjawiska.

Spr o pierwiastek nr 93
Fermi oczekiwa ciekawych wynikw po dowiadczeniach z ostatnim pierwiastkiem ukadu. Uran jest pierwiastkiem najciszym na Ziemi, jdro jego atomu skada si z 92 protonw i 146 neutronw. Wynikajca std liczba masowa wynosi 238 (cile mwic, liczby te dotycz izotopu uranu-238).

Jednake ju wtedy podejrzewano, e istniej jeszcze inne izotopy uranu, np. hipotetyczny aktynouran musiaby mie mas mniejsz. Jednake uywajc tradycyjnego spektrografu masowego Astona, jakim si wtedy posugiwano, nie mona byo wykry innego ni 238U izotopu uranu.

Model atomu uranu

Problem aktyno-uranu okaza si moliwy do rozwizania dopiero wtedy, gdy Arturowi Dempsterowi, amerykaskiemu fizykowi z uniwersytetu w Chicago, udao si w 1934 r. ulepszy konstrukcj spektrografu masowego przez zastosowanie nowego rda jonw. Skad izotopowy uranu okreli Dempster w 1935 r. W widmie tego pierwiastka obok znanej, wyranej linii izotopu uranu-238 odkry on take sabsz lini innego izotopu, uranu-235, czyli poszukiwanego aktyno-uranu. Dzisiaj wiemy, e naturalny uran skada si z 99,27% uranu-238, z 0,72% uranu-235 i z 0,005% uranu-234. Gdy mody Fermi w poowie 1934 r. rozpocz w Instytucie Fizyki uniwersytetu rzymskiego bombardowanie uranu neutronami, wiedzia tylko o istnieniu uranu-238. Gdyby udao si wstrzeli jeden dodatkowy neutron do jdra atomu uranu, myla Fermi, musiaby, zgodnie ze schematem: 238 1 239 + 92 0 92 powsta izotop promieniotwrczy o masie atomowej 239 i gdyby ten wanie izotop ulega rozpadowi z emisj czstek beta, powstaby pierwiastek o adunku jdra 93, wedug wzoru: 239 239 0 + 92 93 1 Takiej substancji nie byo jednak jeszcze na naszej Ziemi i moliwo jej odkrycia bya podniecajca. Oznaczaoby to bowiem ni mniej ni wicej tylko wtargnicie do nieznanego, cakowicie zamknitego dotychczas przed czowiekiem obszaru materii. Podobne uczucie musiao ogarnia kiedy eglarzy wyruszajcych w podr dookoa wiata, by odkry nieznane kraje i kontynenty i zdoby ich bogactwo. Zachwyt Wochw nie mia granic, gdy powioda si ju pierwsza prba. Napromieniowany uran sta si silnie promieniotwrczy i emitowa, jak przewidywano, czstki beta. Badania wykazay, e radioaktywne produkty przemiany nie byy identyczne z pierwiastkami ssiadujcymi z uranem. W tym celu wystarczao w toku analizy chemicznej doda odrobin jakiego zwizku branego pod

uwag pierwiastka, np. soli toru. Gdyby po wykonaniu zwykej w takich przypadkach obrbki chemicznej i strceniu nie znany jeszcze produkt przemiany wykaza radioaktywno wanie we frakcji toru, nieznan substancj byby izotop toru. W przypadku przeciwnym nieznane ciao nie byoby izotopem toru i wtedy naleaoby uy w dowiadczeniu innego pierwiastka lub zwizku innego pierwiastka. Taki tok postpowania stosowany by czsto, i z wielk sumiennoci i precyzj, przez Ottona Hahna i Lis Meitner oraz ich wsppracownika Fritza Strassmanna. Powtarzajc swoje eksperymenty Fermi nie znalaz adnych przesanek wskazujcych na to, e z napromieniowanego neutronami uranu powstay izotopy ktrego ze znanych, ssiadujcych z nim pierwiastkw, np. protaktynu, toru, aktynu czy radu. Dlatego te wszystkie nowe pierwiastki promieniotwrcze naleao umieci w ukadzie pierwiastkw poza uranem, zaliczy do grupy transuranowcw! Fermi sdzi w szczeglnoci, e - by moe - istnieje uzasadnienie dla przyporzdkowania miejsca nr 93 w ukadzie pewnemu promieniotwrczemu produktowi rozpadu, ktrego okres poowicznego rozpadu wynosi 13 minut, niemniej jednak zaopatrzy swoje sprawozdanie z przeprowadzonych bada (zamieszczone w zeszycie czasopisma Nature z 16 czerwca 1934 r.) w ostrony tytu: Prawdopodobne wytworzenie pierwiastkw o liczbie atomowej wikszej ni 92. Tym bardziej nieprzyjemny by dla Fermiego i jego wsppracownikw rozgos, jaki woska prasa nadaa informacji o uzyskaniu pierwiastka nr 93, zaliczajc ten fakt chepliwie do faszystowskich zwycistw w dziedzinie kultury. Woscy fizycy odkryli w czasie swych prac pewne zdumiewajce zjawisko. Wzbudzona przez neutrony promieniotwrczo wzmagaa si gwatownie, gdy na drodze strumienia neutronw umieszczano warstw parafiny. Parafina jest wglowodorem. W swej wdrwce przez blok parafiny szybkie neutrony spotykay na swej drodze niezliczone atomy wodoru o masie rwnej masie neutronw. Atomy wodoru zmieniay bieg neutronw, zmuszay je do poruszania si zygzakiem i hamoway, tak e opuszczay one parafin ze znacznie zmniejszon prdkoci. Te spowolnione, czyli termiczne neutrony potrafiy jednak przeksztaca atomy z prawdopodobiestwem o wiele wikszym ni neutrony prdkie, ktre bardzo czsto nie trafiay do celu. Fermi myla usilnie dalej. Przy zastosowaniu tej metody mona bdzie w niedalekiej przyszoci uzyskiwa nowe sztuczne pierwiastki promieniotwrcze, i to moe nawet w ilociach, ktre pozwalaj na zastpienie coraz droszych naturalnych substancji radioaktywnych. Pojawi si wic i komercyjny aspekt sprawy. Skonio to Fermiego i jego wsppracownikw do wystpienia w dniu 26 padziernika 1934 r. o opatentowanie swej metody sztucznego uzyskiwania nowych substancji promieniotwrczych z pierwiastkw chemicznych poprzez poddawanie ich dziaaniu spowolnionych neutronw. Czy by to nowy patent alchemiczny? Tak sdzi raczej nie naleao. Wochom nie przyszo wtedy na myl, e mona by uzyska energi atomow w procesie sztucznie wywoywanych przemian pierwiastkw. A przecie ich odkrycie stanowio bardzo istotny krok w tym wanie kierunku. Wydawao si, e w zwizku z odkryciem pierwiastka nr 93 wybuchnie nowy spr o pierwszestwo. W lipcu 1934 r. czechosowacki inynier Odalen Koblic poinformowa bowiem, e wyizolowa ten pierwiastek z blendy smolistej, pochodzcej z okolic Jachymowa, a nawet e okreli jego wzgldn mas atomow na 240. Na cze swej ojczyzny Koblic nazwa odkryty przez siebie pierwiastek bohemium. I to odkrycie podane zostao przez gazety na caym wiecie. Wiadomo z dwch stron o odkryciu pierwiastka nr 93 wywoaa naturalnie wrzaw. Ida Noddack nie podzielaa jednak oglnego zachwytu. Mona to byo wywnioskowa z jej odczytu pt. O nowoczesnych metodach przewidywania nowych pierwiastkw chemicznych, ktry wygosia 13 wrzenia 1934 r. w Leningradzie z okazji uroczystoci zwizanych z setn rocznic urodzin

Mendelejewa. Wraz z innymi sawnymi uczonymi, wrd ktrych znajdowa si i Otto Hahn, przebywaa ona na midzynarodowym kongresie ku czci Mendelejewa na zaproszenie radzieckiej Akademii Nauk. W nieco innym brzmieniu zosta opublikowany w Angewandte Chemie (Chemia Stosowana) z 15 wrzenia tego roku w wykad Idy Noddack pod tytuem O pierwiastku nr 93. Pani Noddack wyrazia krytyczn ocen tego nowego odkrycia, twierdzc, e bohemium, to nic innego jak mieszanina wanadu i zwizkw wolframu. O adnym nowym pierwiastku nie ma w ogle mowy Chemiker Zeitung (Gazeta Chemiczna) podaa w sierpniu 1934 r. nastpujce owiadczenie: Inynier Odolen Koblic z Zarzdu Pastwowych Zakadw Eksploatacji Uranu i Radu w Jachymowie, C.S.R, ktry wystpi z twierdzeniem, e odkry nowy pierwiastek, bohemium, napisa do nas, e pad ofiar pomyki. Przy powtrnym sprawdzeniu okazao si, e badane preparaty zawieray znaczne ilo: wolframu, ktre wskutek specyfiki zastosowanej przez niego metody analizy imitoway nowy pierwiastek. Cho wielkie musiao by rozczarowanie inyniera Koblica, na uznanie zasuguje szczero, z jak podaje do publicznej wiadomoci informacje o swej poaowania godnej pomyce. Bojowa chemiczka miaa wic racj. Argumentacja Fermiego bya wedug Idy Noddack rwnie zupenie nieprzekonywajca. Zuchwalstwem byoby wnioskowa o istnieniu pierwiastka nr 93 na tej jedynie podstawie, e nie udao si wykry ssiadujcych z uranem pierwiastkw wrd produktw rozpadu. To prawda, e w toku znanych przemian jdrowych zawsze powstaj tylko izotopy tego samego pierwiastka lub ssiednich, ale nie zawsze musi tak by. Rwnie dobrze mona przyj brzmia logiczny wniosek pani Noddack - e w nowo odkrytym procesie rozbijania jder neutronami zachodz reakcje jdrowe zupenie odmienne od dotychczas obserwowanych. Mona by wic zaoy, e cikie jdra ostrzeliwane neutronami rozpadaj si na Kilka fragmentw, ktre s wprawdzie izotopami pierwiastkw znanych, ale nie ssiadujcych z pierwiastkami napromieniowywanymi. Wywody Idy Noddack powinny byy podziaa na fizykw atomowych jak iskra. Jednake fachowcy pozostali nieczuli, trwajc w przekonaniu, e nie mog istnie fakty, ktrych fizyka nie przewiduje. Dlatego te nikt nie podj w 1934 r. miaej hipotezy Idy Noddack, e jdro uranu moe si zwyczajnie rozpa. Zagadnity o to po upywie pewnego czasu Hahn, wyrazi si z brutalnoci, e nie way si nawet zacytowa zakrawajcej na absurd hipotezy pani Noddack z obawy o swe dobre imi naukowca...

Tamowa produkcja nowych pierwiastkw


Dawniejszy wsppracownik Ottona Hahna, specjalista w dziedzinie chemii pierwiastkw radioaktywnych, A. von Grosse, twierdzi, e transuranowce Fermiego nie s wcale nowymi pierwiastkami, lecz izotopami pierwiastka nr 91, tj. protaktynu. Twierdzenie to podranio ambicj odkrywcw protaktynu, postanowili wic sami rozstrzygn, ktry z tych dwch uczonych ma racj Fermi czy Grosse, Lise Meitner i Otto Hahn. Nie by to protaktyn. Dwojgu badaczom z berliskiego instytutu udao si to z atwoci stwierdzi. Jednak obydwoje pomylili si sdzc, e tym stwierdzeniem wyjanili spr o transuran owce. Dowiadczenia byy zawie jak rzadko. Utrudnio to niesychanie ustalenie czego pewnego na temat transuranowcw, zwaszcza e nie tylko uran, lecz take tor pod wpywem neutronw przemienia si na wiele sposobw.

Po tej pierwszej pracy na temat problemu uranu z grudnia 1934 r. ukazywao si coraz wicej nowych publikacji. Do koca 1938 r., a wic w cigu czteroletniego okresu bada, pojawio si 14 opracowa bdcych wiadectwem pracowitoci zespou Hahn-Meitner-Strassmann. By to prawie tragiczny wynik, jak si pniej wyrazi Hahn. Do znanych ju naturalnych szeregw promieniotwrczych doszy nowe hipotetyczne dla pierwiastkw powstaych pod dziaaniem neutronw na uran. Ulegay one cigym zmianom i wprowadzenie systematyki owych szeregw, ktra wyjaniaaby powstanie pierwiastkw o numerach 93, 94, 95, 96, 97, zwanych take eka-renem, eka-osmen, eka-irydem, eka-platyn, ekazotem, okazao si zadaniem niesychanie skomplikowanym. Samego faktu istnienia transuranowcw od nr 93 do nr 97 uczeni niemieccy nie podawali ju w wtpliwo w swych publikacjach i odczytach. Gdy Hahn wygosi w swym rodzinnym miecie odczyt na temat Naturalnych i sztucznych pierwiastkw promieniotwrczych ostatniego rzdu ukadu okresowego pierwiastkw, w wychodzcej we Frankfurcie nad Menem gazecie General Anzeiger z 10 grudnia 1935 r., doniesiono o tym w takich sowach: Nowe pierwiastki otrzymane sztucznie! Z pracowni badaczy atomu ...Jak odkry profesor Hahn, obecnie wytworzono sztucznie co najmniej trzy takie cikie pierwiastki (transuranowce). Najtrwalszy z nich ma okres poowicznego rozpadu trzy dni. Nowe pierwiastki powstaj z natury rzeczy zawsze tylko w nadzwyczaj maych ilociach. Nikt nie widzia ich dotychczas na oczy... Pierwiastki cisze ni uran? Nikt ich nie widzia, a mimo to istniej? Ju w marcu 1936 r. mg Hahn poda informacj o wydzieleniu jeszcze jednego, oprcz uzyskanych przez Fermiego, nowego produktu przemiany izotopu uranu-239. Hahn i wsppracownicy nie mieli wtpliwoci, e ten izotop, wysyajcy czstki beta i majcy okres poowicznego rozpadu 23 minuty, musi przeksztaca si w pierwiastek nr 93, czyli w eka-ren, niestety jednak nie byli w stanie stwierdzi obecnoci tego produktu przemiany w swych stosunkowo sabych preparatach. Z odkryciem tym nie wizali te specjalnych nadziei, przekonani, e do byo znale i zidentyfikowa przedstawiciela pierwiastka nr 93.

Otto Hahn, ktrego setna rocznica urodzin mina w 1979 r., odkry wsplnie z Fritzem Strassmannem rozszczepienie jdra uranu, czyli nowy rodzaj przemiany pierwiastkw

W poowie 1937 r. do bada nad uranem przyczya si Irena Joliot-Curie wraz ze swym wsppracownikiem, jugosowiaskim fizykiem Pavlem Petarem Saviem. Jednake, cho brzmi to absurdalnie, badacze paryscy wprowadzili zaraz na pocztku jeszcze wikszy zamt, poniewa wyodrbnili nowy pierwiastek promieniotwrczy o okresie poowicznego rozpadu wynoszcym 3,5 godziny i w swej pierwszej publikacji na ten temat, pochodzcej z sierpnia 1937 r., podali, e

powinien by to izotop toru. Nieco pniej skorygowali t wypowied, owiadczajc, e wydzielona substancja nie bya izotopem toru, gdy daa si oddzieli chemicznie od tego pierwiastka. Byby to prawdopodobnie izotop aktynu (pierwiastka nr 89) lub te cakiem nowy pierwiastek transuranowy o zupenie nie przewidzianych wasnociach. W marcu 1938 r. Curie i Savi podali znw, e ich przypuszczenie, i chodzio o izotop aktynu, nie ostao si po przeprowadzeniu jak najdokadniejszego frakcjonowania. Substancja o okresie poowicznego rozpadu 3,5 godziny wykazywaa niespodziewanie raczej waciwoci lantanu (pierwiastek nr 57). W kilka miesicy pniej odwoali to doniesienie - nie mg by to lantan, lecz na pewno jaki transuranowiec. W instytucie Ottona Hahna podkpiwano sobie niezgorzej z metod pracy francuskich kolegw. 3,5godzinny pierwiastek nazywano artobliwie lub zjadliwie curiosum, wywodzc to miano od nazwiska Curie. Berliscy uczeni przyznawali jednake po cichu, e sami take nie przyczynili si do zidentyfikowania tego nowego produktu przemiany. 18 listopada 1938 r. w czasopimie Die Naturwissenschaften (Nauki Przyrodnicze) ukazaa si nowa praca z Instytutu Cesarza Wilhelma w Berlinie-Dahlem. Jako autorzy wymienieni byli tylko Otto Hahn i Fritz Strassman. Lise Meitner, jako ydwka, musiaa w sytuacji zaostrzajcego si rasistowskiego terroru opuci faszystowskie Niemcy. Hahn i Strassmann po wielokrotnych frakcjonowaniach 3,5godzinnego curiosum doszli do zaskakujcego wniosku, e kryj si za nim trzy strcajce si z solami baru izotopy radu. Rad powstaje z uranu. Stao si to oczywiste ju po ustaleniu naturalnych szeregw promieniotwrczych. Proces ten jednak trwa miliony lat. Gdyby prawd byo to, co odkryli Hahn i Strassmann, do powstania radu (liczba atomowa 88) konieczne byoby oderwanie od uranu (liczba atomowa 92) dwch czstek alfa. Gdy Hahn zapyta twrc modelu atomu, czy moliwy jest taki nowy rodzaj przemiany pod wpywem neutronw, ten potrzsn bezradnie gow, mwic, e co takiego jest nie do pomylenia!

Badacze szukali faszywych transuranowcw: ukad okresowy pierwiastkw z lat trzydziestych (fragment). Faszywe transuranowce nr 93-97, odkryte w latach 1934-1938, byy szcztkami po rozszczepieniu uranu. Z chwil odkrycia pierwszych prawdziwych transuranowcw - neptunu i plutonu - wczeniejsze nazwy: eka-ren (na oznaczenie pierwiastka nr 93) i eka-osm (na oznaczenie pierwiastka nr 94) straciy racj bytu. Pierwiastki z liczbami atomowymi od 93 do 103 z prawej strony uranu otrzymay specjalne miejsca w ukadzie. Ulokowano je w rzdzie aktynowcw, wskutek czego ostatni rzd ukadu okresowego pierwiastkw uzyska cakowicie odmienny wygld

W grudniu 1938 r. obydwaj chemicy, Hahn i Strassmann, pracowali z niezwyk wytrwaoci, aby dostarczy fizykom jdrowym dowodw, e przy napromieniowaniu uranu neutronami rzeczywicie powstaje rad. Potem jednak ogarny ich wtpliwoci. Dzieje si co tak dziwnego z izotopami radu, e na razie moemy powiedzie to tylko Tobie - pisa szukajc jej rady Otto Hahn 19 grudnia 1938 r. do Lise Meitner, ktra znalaza schronienie w Sztokholmie. Okresy poowicznego rozpadu trzech izotopw s do dokadnie ustalone: te izotopy pozwalaj si oddzieli od wszystkich pierwiastkw oprcz baru... Frakcjonowanie nie daje rezultatw. Nasze izotopy radu zachowuj si jak bar... Po niezliczonych prbach Hahn i Strassmann utwierdzali si coraz bardziej w przekonaniu,

e to bar! Z atomu uranu o adunku jdra 92 powstao jdro atomu baru o adunku 56. Jdro atomu uranu musiao rozpa si na dwie czci o prawie rwnych masach. Cakowicie nowe zjawisko rozpadu radioaktywnego, ktre grozio postawieniem na gowie caej fizyki jdrowej! Nie moemy przemilcze naszych wynikw, nawet gdyby z punktu widzenia fizyki byy one absurdalne - napisa Otto Hahn do swej byej wsppracowniczki w licie z 21 grudnia 1938 r. Obydwaj uczeni w popiechu przygotowywali tekst publikacji. Nadali go na poczcie 22 grudnia, a czasopismo Naturwissenschaften wydrukowao go w pierwszym zeszycie nastpnego roku, ktry ukaza si z dat 6 stycznia 1939 r. Publikacja nosia tytu: Dowd istnienia i zachowanie si metali ziem alkalicznych, powstaych wskutek napromieniowania uranu neutronami. W tej historycznej ju publikacji Otto Hahn i Fritz Strassmann opisali, w jaki sposb udao im si chemicznie wykry rozbicie cikiego jdra atomu uranu, ktry to proces nazwano pniej rozszczepieniem jdra. Lise Meitner otrzymaa poczt kopi rkopisu tej publikacji.

Wszystko nieprawda!
Kiedy Hahn i Strassmann stwierdzili, e atom uranu rozpada si pod dziaaniem neutronw na odamki o mniejszych masach jdrowych, uwiadomili sobie nagle, e rozszczepienie jdra atomu uranu moe oznacza wyrok mierci dla wszystkich dotychczas odkrytych pierwiastkw o liczbach atomowych od 93 do 97. Czy mona byo nadal wierzy w istnienie tych transuranowcw? Czy nie naleao ju raczej przypuszcza, e s to produkty rozszczepienia uranu, a wic znane pierwiastki o niszych liczbach atomowych? Do zadania miertelnego ciosu transuranowcom zabraa si Ida Noddack, ktra w 1934 r. na gruncie rozwaa teoretycznych uznaa rozszczepienie uranu za moliwe. W swym artykule wydrukowanym w marcowym numerze Naturwissenschaften wyliczya z wielk satysfakcj grzechy obydwu radiochemikw. Cytowaa ostatni prac Hahna i Strassmanna z listopada 1938 r., w ktrej autorzy informowali o odkryciu nie mniej ni 7 transuranowcw. I wszystko to byo nieprawd! Dlaczego nie zwrcono uwagi na jej wystpienie z 1934 r., ktrego odkrywcy rozszczepienia uranu nie maj odwagi nawet zacytowa? Co si tyczy istnienia transuranowcw, to Hahn i Strassmann musieli rzeczywicie odwoa krok po kroku swe wczeniejsze wypowiedzi na ten temat. Rozpoczli w czerwcu 1939 r. od ostatecznego skrelenia eka-platyny (pierwiastek 96), ktra okazaa si izotopem jodu, i eka-irydu (pierwiastek nr 95), ktry w rzeczywistoci by mieszanin izotopw telluru i molibdenu. Poprawki te wnoszone byy jednak przez samych odkrywcw bez adnych sugestii z zewntrz. Dlatego te postpowanie obydwu badaczy, Hahna i Strassmanna, ktrzy publikowali wyniki swych eksperymentw i tym samym poddawali je kontroli specjalistw z caego wiata, godne jest najwyszego uznania. W bardzo krtkim czasie zawali si cay misternie skonstruowany gmach transuranowcw. Zidentyfikowane wczeniej z ca pewnoci pierwiastki o liczbach atomowych od 93 do 97 okazay si w rzeczywistoci po prostu pierwiastkami o porednich masach atomowych, powstaymi w procesie rozszczepienia uranu. Naturalnie badacze i naukowcy w innych krajach, jak Francja, Stany Zjednoczone, Zwizek Radziecki, Austria, biedzili si rwnie nad wprowadzeniem jakiego adu wrd tak obficie otrzymywanych szcztkw po rozszczepieniu jder atomw uranu. Gdy stwierdzono, e 3-5-godzinne curiosum Ireny Joliot-Curie, ktre wydawao jej si tak bardzo podobne do lantanu, jest w rzeczywistoci izotopem tego pierwiastka o masie atomowej 141, rozczarowanie w Paryu byo oczywicie ogromne.

W pniejszych latach Hahn przytacza niestrudzenie histori odkrycia pseudopierwiastkw o liczbach atomowych od 93 do 97, ktra doprowadzia do odkrycia rozszczepienia jdra, jako pouczajcy przykad faszywych tropw w nauce. Nie wzdraga si przy tym przed samokrytycyzmem. Wspomnienia swe zatytuowa: Faszywe transuranowce. Historia pomyki naukowej.

Sztuczne pierwiastki
Okoliczno, e pod ostrzaem termicznych neutronw powstaj z uranu pierwiastki o niszych liczbach atomowych, mianowicie od 35 do 65, pozwalaa przypuszcza, e wrd tych produktw rozszczepienia znajd si rwnie izotopy pierwiastkw o liczbach atomowych 43 i 61. Cigle bowiem nie byo jeszcze pewnoci, e zostan one, podobnie jak pierwiastki o liczbach atomowych 85 i 87, kiedy odkryte na Ziemi w stanie naturalnym. Porwnujc wczesne stadium tego spornego problemu ze stanem rzeczy w 1930 r. mona byo jednak stwierdzi pewien postp. Najpierw potwierdzony zosta domys, e pierwiastki nr 43 i nr 61 s nietrwaymi pierwiastkami chemicznymi, ktre wymary. Pierwiastki o liczbach atomowych 85 i 87 byy ju przecie od dawna zaliczane do grupy substancji, ktre rozpady si wskutek swej promieniotwrczoci. W 1934 r. fizyk Jzef Mattauch wykry empirycznie pewn prawidowo, ktra pozwalaa oceni trwao jdra izotopw. Wedug reguy Mattaucha, nie moe istnie trway izotop rnicy si tylko o 1 liczb adunku jdra od znanego trwaego izotopu o takiej samej masie atomowej. Regua ta stanowi uzupenienie prawa Harkinsa, wedug ktrego pierwiastki o nieparzystej liczbie atomowej (lub liczbie protonw i elektronw) wystpuj na Ziemi w znacznie mniejszych ilociach, poniewa jdra ich s mniej trwae. W odniesieniu do pierwiastkw nr 43 i nr 61 regua Mattaucha mwi, e zgodnie z zajmowanym miejscem w ukadzie okresowym pierwiastkw, pierwiastek nr 43 musiaby mie mas atomow okoo 98, a masa atomowa pierwiastka nr 61 musiaaby wynosi okoo 147. O ssiednich pierwiastkach nr 42 i nr 44 oraz nr 60 i nr 62 wiedziano ju, e maj trwae izotopy o liczbach masowych 94 do 102 oraz odpowiednio 142 do 150. Poniewa nie mogo by drugiego izotopu trwaego o tej samej liczbie masowej, pierwiastki nr 43 i nr 61 mogy by reprezentowane jedynie przez izotopy nietrwae. Pierwiastki te niewtpliwie wystpoway kiedy w znacznych ilociach. Gdy tworzy si nasz Ukad Soneczny, powstaway wszystkie moliwe pierwiastki. Wskutek czenia si protonw z neutronami, nietrwae poczenia tych czstek stopniowo rozpaday si i w okresie 4,6 mld lat istnienia Ziemi cakowicie znikny. Wyjtek stanowi te pierwiastki promieniotwrcze, ktre s stale odtwarzane w wyniku naturalnego procesu rozpadu substancji wyjciowych - uranu i toru, ktre z kolei wystpuj jeszcze na Ziemi dziki temu, e ich okres poowicznego rozpadu wynosi miliardy lat. Pierwiastki nr 43 i nr 61 nie nale do tej grupy. Jedynie w przypadku, gdyby istnia jaki trwalszy izotop tych pierwiastkw, mona by oczekiwa, e gdzie znajdzie si kiedy za pomoc metod radiochemicznych jego lady. W tym czasie, gdy jedni specjalici zajmowali si wci faszywymi transuranowcami, innym badaczom udao si odkry dawno poszukiwane pierwiastki nr 43 i nr 87. A oto historia tego odkrycia. Emilio Gino Segr po zawarciu maestwa w 1936 r. opuci Fermiego i swych kolegw i uda si do Palermo, dawnej stolicy Sycylii, gdzie ofiarowano mu katedr fizyki na miejscowym uniwersytecie. Ku swemu zmartwieniu Segr nie mg kontynuowa w Palermo pracy, gdy uniwersytet nie rozporzdza urzdzeniami niezbdnymi do podjcia bada nad promieniotwrczoci. Po krtkim namyle woski uczony zdecydowa si na wyjazd do Ameryki, aby odwiedzi najlepiej wyposaony

uniwersytet w Berkeley. Znajdowa si tam jedyny wtedy na wiecie cyklotron. Promieniotwrczo, z jak si tutaj zetknem, moga rzeczywicie oszoomi czowieka, ktry jak ja, pracowa dotychczas tylko rdami radowo-berylowymi - pisa Segr w swych wspomnieniach. Przedmiotem szczeglnego zainteresowania Segrgo staa si pyta odchylajca w cyklotronie. Jej rola polegaa na kierowaniu w podan stron strumienia przypieszonych czstek. Wskutek uderze czstek o duej energii - przypieszane byy wanie deuterony - pyta ta bardzo mocno si nagrzewaa i dlatego musiaa by z trudno topliwego metalu, molibdenu. Wanie na ten bombardowany deuteronami metal skierowa Segr ca sw uwag. Przypuszcza bowiem, e molibdenu, pierwiastka o liczbie atomowej 42, w wyniku ostrzelania go deuteronami mogyby powsta izotopy wci jeszcze nie znanego pierwiastka nr 43, np. wedug reakcji: 96 2 97 1 + + 42 1 43 0 Naturalny molibden jest mieszanin szeciu trwaych izotopw. Istniej wic pewne szanse, rozwaa Segr, e z szeciu moliwych izotopw promieniotwrczych pierwiastka nr 43, w ktre teoretycznie powinien zamieni si molibden, przynajmniej jeden bdzie na tyle trway, aby przey morsk podr na Sycyli. Woski fizyk postanowi bowiem, e poszukiwania pierwiastka nr 43 rozpocznie dopiero na ojczystym uniwersytecie w Palermo. Z kawakiem pyty molibdenowej z cyklotronu w Berkeley, w kieszeni, uda si Segr w podr powrotn do kraju. W kocu stycznia 1937 r. podj prace przy wspudziale mineraloga i chemika-analityka Carlosa Perriera. Rzeczywicie znaleli oni promieniotwrcze atomy, ktrych miejsce w ukadzie okresowym na podstawie ich waciwoci chemicznych mona byo ustali midzy manganem i renem. Ilo eka-manganu, ktry w 1937 r. dziki wysikom dociekliwego ducha ludzkiego doczeka si swych powtrnych sztucznych narodzin na Ziemi, bya niewyobraalnie maa, rzdu 10-10 do 10-12 g pierwiastka nr 43! By to historyczny moment, gdy Segr i Perrier w lipcu 1937 r. poinformowali o syntezie pierwszego sztucznego pierwiastka, ktry dawno wymar na Ziemi. Dla pierwiastka nr 43 znaleziono pniej bardzo trafn nazw technet, pochodzc od greckiego sowa technetos (sztuczny). Czy jednak mona bdzie kiedy produkowa go w odpowiednich ilociach i posugiwa si nim? Na to pytanie mona byo ju wkrtce odpowiedzie pozytywnie, gdy okazao si, e izotopy pierwiastka nr 43 powstaj przy rozszczepieniu uranu w stosunkowo duych ilociach. Wrd tych izotopw szczegln uwag uczonych zwrci izotop o masie atomowej 101 i okresie poowicznego rozpadu 14 minut. Przeczuwano, e 13-minutowa substancja Fermiego, czyli rzekomy pierwiastek nr 93, musia by izotopem pierwiastka nr 43. Kiedy Dempster za pomoc spektrografu masowego potwierdzi istnienie uranu-235, nikt ju nie podawa w wtpliwo faktu, e naturalne rodziny promieniotwrcze zostay skompletowane. Istnia jednak jeszcze jeden saby punkt w rodzinie aktynu. Ponad dwadziecia lat temu odkryto ju pewn nieregularno w tej rodzinie promieniotwrczej, ale posza ona niemal cakowicie w niepami. Na nieprawidowo t natknli si w latach 1913-1914 angielski chemik Cranston oraz austriaccy badacze Stefan Meyer, Victor Francis Hess i Frederick Adolphus Paneth podczas bada nad promieniotwrczym pierwiastkiem aktynem. Aktyn przeksztaca si w znany sposb na radioaktyn, izotop toru, z emisj czstek beta. Obserwujc przemian aktynu w radioaktyn uczeni zawsze zauwaali sabe promieniowanie alfa. T nieznaczn promieniotwrczo, wynoszc 1% caoci, stwierdzi rwnie Otto Hahn w czasie swych prb uzyskania czystego aktynu. Nie mogem si zdecydowa na przypisanie jakiego znaczenia tej niewielkiej aktywnoci -- tumaczy pniej. By moe uwaa j za wynik zanieczyszczenia.

Mino wiele lat. Francuska uczona, Marguerite Perey, pracujca w sawnym paryskim Instytucie Radowym, posza tym tropem. Poddawszy frakcje aktynu bardzo starannemu oczyszczeniu, moga ona we wrzeniu 1939 r. poinformowa, e udao si jej wydzieli nowy izotop promieniotwrczy. By to od dawna oczekiwany pierwiastek nr 87, wanie w emitujcy czstki alfa produkt uboczny, z ktrego pochodzia promieniotwrczo alfa aktynu. Pani Perey znalaza rozgazienie w pozbawionym zreszt luk schemacie przemian rodziny aktynu, poniewa izotop pierwiastka nr 87 przeksztaca si w ten sam izotop co i znany radioaktyn, mianowicie w aktyn X. Na cze jej ojczyzny, na propozycj pani Perey, nazwano pierwiastek nr 87 fransem (francium). Niestety, pierwiastek ten a po dzie dzisiejszy nie da chemikom peni szczcia. Jego izotopy s bowiem tak nietrwae, e rozpadaj si w kilka milisekund czy sekund, a w najlepszym razie w kilka minut. Z tego te wzgldu pozosta on dotychczas nieprzydatny zarwno do wielu bada chemicznych, jak i do praktycznego zastosowania. W razie potrzeby uzyskuje si go sztucznie. Mona go oczywicie otrzyma take ze rde naturalnych, ale jest to wtpliwe przedsiwzicie, poniewa 1 g naturalnego uranu zawiera zaledwie 10-18 g fransu! Kiedy, gdy tworzono ukad okresowy pierwiastkw, brakowao w nim 23 pierwiastkw. Obecnie brak byo jeszcze dwu: nr 61 i nr 85. Jak przebiegay dalsze poszukiwania? Latem 1938 r. Segr wyruszy ponownie do Berkeley z zamiarem zajcia si krtkotrwaymi izotopami pierwiastka nr 43. Badania musia przeprowadzi w Berkeley na miejscu, poniewa izotopy o tak krtkim okresie poowicznego rozpadu nie przeyyby drogi powrotnej do Woch. Krtko po przybyciu do Berkeley dowiedzia si z gazet, e jego powrt do Woch jest niemoliwy ze wzgldu na szalejcy tam terror rasistowski, dlatego te pozosta w Berkeley i kontynuowa tu swoj prac. Teraz w Berkeley dziki silnemu cyklotronowi mona ju byo take czstki alfa przyspieszy do znacznych energii. Po pokonaniu tzw. bariery Coulomba czstki te mogy ju wdziera si do wntrza jder atomw cikich pierwiastkw. Segr dojrza wic szans przeksztacenia bizmutu, pierwiastka o liczbie atomowej 33, w nie znany dotychczas pierwiastek nr 85. Wsplnie z Amerykanami, Corsonem i McKenzie, bombardowa on jdro atomu bizmutu czstkami alfa o energii 29 MeV nie w celu uzyskania zota, ale aby urzeczywistni reakcj: 209 4 211 1 + + 2 83 2 85 0 Udao si. Koczc sw pierwsz wspln prac 1 marca 1940 r. trzej uczeni jeszcze bardzo ostronie wyraali si o prawdopodobnym uzyskaniu radioaktywnego izotopu pierwiastka nr 85. Wkrtce jednak uzyskali pewno co do tego, e wyprodukowali sztucznie pierwiastek nr 85, zanim on w ogle zosta odkryty w naturze. Odkrywcami naturalnego pierwiastka nr 85 stali si w kilka lat pniej Angielka Leigh-Smith oraz Szwajcar Minder z Instytutu Radowego w Bernie. Udao im si wykaza, e pierwiastek nr 85 powstaje w rozgazieniu rodziny promieniotwrczej toru. Dla swego nowo odkrytego pierwiastka wybrali oni nazw anglo-helvetium, ktra zostaa skrytykowana jako nieudana jzykowo. Wkrtce potem Austriaczka Karlik i jej wsppracownik Bernert odnaleli rwnie pierwiastek nr 85 w rozgazieniach innych naturalnych rodzin promieniotwrczych. Prawo nazwania tego nowego pierwiastka ladowego zastrzeone byo jednak dla Segrgo i jego wsppracownikw. Zostaa mu nadana grecka nazwa astat, czyli nietrway, poniewa najtrwalszy izotop tego pierwiastka ma okres poowicznego rozpadu tylko 8,3 godziny. Profesor Segr zabra si teraz do syntezy pierwiastka nr 61. Byo ju wtedy wiadomo, e ssiadujce z nim pierwiastki, neodym i samar, wykazuj sab promieniotwrczo. Wydawao si to pocztkowo nieco dziwne, poniewa dotychczas panowao przekonanie, e promieniotwrczo jest cech pierwiastkw najciszych. Neodym, pierwiastek o numerze 60, emitowa czstki beta, a wic

musia si przeksztaci w pierwiastek o numerze 61. Prawdopodobnie krtki okres rozpadu tego hipotetycznego pierwiastka nie pozwala dotychczas na jego wyizolowanie. C wic naleao uczyni? Tutaj rwnie pozostawaa tylko prba sztucznego uzyskania tego pierwiastka. Wielu fizykw jdrowych podejmowao wic prby dokonania syntezy pierwiastka nr 61, ktrego nie mona byo znale w stanie naturalnym. W latach 1941-1942 Law, Pool, Quill i Kurbatov z uniwersytetu stanu Ohio bombardowali neodym, pierwiastek z grupy ziem rzadkich, deuteronami z cyklotronu, i take odkryli promieniotwrcze izotopy pierwiastka, ktry nazwali cyclonium. Uzyskali z niego zaledwie jeden lad utrwalony na bonie fotograficznej. A jakie wyniki uzyska Segr? Nawietla on czstkami alfa prazeodym, pierwiastek nr 59. Jednake potwierdzenie istnienia niewtpliwie uzyskanego pierwiastka nr 61 okazao si zbyt skomplikowane. Nie udao mu si wyizolowa tego pierwiastka spord pozostaych ziem rzadkich. Wiadomo o jeszcze jednej nieudanej prbie nadesza rwnie z Finlandii. Ju w 1935 r. chemik Erametsa podj prace analityczne zmierzajce do okrelenia naturalnej zawartoci pierwiastka nr 61 w koncentratach tlenkw samaru i neodymu. W tym celu podda on przerbce wiele ton apatytu. Pokerowa rozgrywka o pierwiastek nr 61 pozostawaa nadal nie rozstrzygnita. Nawet proponowana nazwa cyclonium nie moga by zaakceptowana.

Neptun
Jeli nie liczy nie dokonanej jeszcze identyfikacji pierwiastka nr 61, to w pocztkach lat czterdziestych wszystkie 92 pierwiastki ukadu okresowego byy ju znane i zapenione zostay wszystkie luki. Jak przedstawiaa si jednak sprawa ze spornymi pierwiastkami ciszymi od uranu? Po uporzdkowaniu i odpowiednim sklasyfikowaniu produktw rozszczepienia uranu nie pozosta aden lad po dawnych transuranowcach. Istnia jednak pewien wyjtek. By nim rzeczywicie istniejcy izotop uranu-239, odkryty w marcu 1936 r. przez Hahna i jego wsppracownikw. Nie by to oczywicie nowy pierwiastek, ale emitowa czstki beta, a wic musia przeksztaca si w nastpny w ukadzie pierwiastek nr 93. Jak wiemy, badacze z instytutu berliskiego nie znaleli tego kolejnego pierwiastka, poniewa nie rozporzdzali dostatecznie silnymi rdami neutronw. Dlatego te nie kontynuowali swych bada. Sdzili jednak, e dokonali identyfikacji innych przedstawicieli pierwiastka nr 93, eka-renu. Wtedy nie przeczuwali oni nawet, e byy to faszywe transuranowce. May pech musia tu odegra pewn rol, gdy Hahn i jego wsppracownicy mogliby niewtpliwie ju wtedy uzyska uchwytne iloci pierwiastka nr 93 poddajc wiksze iloci uranu dugotrwaemu dziaaniu strumienia neutronw. Wspominajc pniej to prawie tragiczne zamieszanie, w jakie si wtedy uwikano, Otto Hahn powiedzia: Tak umkna nam Nagroda Nobla. Bowiem pierwiastek nr 93 odkryli dwaj Amerykanie, Edwin Mattison McMillan i Philip Hauge Abelson, o czym ogosili 15 czerwca 1940 r., McMillan otrzyma za swe osignicia Nagrod Nobla w 1951 r. (wsplnie z G. Seaborgiem). Jak doszo do odkrycia tego pierwiastka, ktre zapocztkowao eksploracj nieznanej czci wiata materii? Po ogoszeniu prac Hahna i Strassmanna na temat rozszczepienia jder Edwin McMillan powzi zamiar dokonania pomiaru zasigu wysokoenergetycznych produktw rozszczepienia uranu. W Berkeley uy do tego celu gwnie trzech rzeczy: cyklotronu, nieco soli uranu oraz paczki bibuki

papierosowej. Cyklotron dziaa jako rdo neutronw: przypieszone do duych prdkoci deuterony, bombardujc beryl, wytwarzay neutrony w ilociach wielokrotnie wikszych, ni mogli uzyska Hahn i Strassmann. McMillan zwily pierwszy arkusik bibuki papierosowej roztworem soli uranu i skierowa na ni wizk neutronw. Nastpne arkusiki bibuki miay wychwytywa lecce w rnych kierunkach produkty rozszczepienia. Amerykaski fizyk ku swemu zdumieniu zauway dwie substancje promieniotwrcze, ktre wyranie odrniay si od innych produktw rozszczepienia; ich okresy poowicznego rozpadu wynosiy odpowiednio 23 minuty i 2,3 dnia. Znana bya tylko jedna z nich, mianowicie substancja o 23minutowym okresie rozpadu, a by to odkryty przez Hahna 239U. Atomy drugiej substancji, o okresie 2,3 dnia, mogy by, jak wywnioskowa McMillan, produktem rozpadu beta uranu-239, a wic nowym pierwiastkiem nr 93! McMillan, jako fizyk, nie czu si do kompetentny, aby ustala chemiczne waciwoci tego izotopu, ktre umoliwiyby jednoznaczn identyfikacj pierwiastka nr 93. Wtedy zjawi si Emilio Segr, ktry zaofiarowa si przeprowadzi niezbdne badania chemiczne nowego ciaa. W czerwcu 1939 r. Segr opublikowa wyniki swych bada. Tytu sprawozdania by wiele mwicy: Nieudane poszukiwania transuranowcw. Wyniki uzyskane przez Segrgo byy cakowicie negatywne. Substancja o okresie rozpadu 2,3 dnia nie naley do transuranowcw, lecz jest pierwiastkiem z grupy ziem rzadkich, a wic jednym ze zwykych produktw rozszczepienia uranu! Dalsze losy tego odkrycia byy dowodem, e nawet tak renomowanemu uczonemu jak Segr moe si kiedy przytrafi pomyka. Rozczarowanie to nie zniechcio jednak McMillana. Na szczcie na pocztku 1940 r. przyjecha na Uniwersytet Kalifornijski Philip Hauge Abelson, kolega McMillana ze studiw, aby spdzi tu wakacje. Ferie ich okazay si bardzo pracowite. Obydwaj badacze po nieprzerwanych, dnie i noce trwajcych badaniach stwierdzili z ca pewnoci, e odkryli pierwszy pierwiastek wychodzcy poza ramy klasycznego ukadu okresowego, pierwiastek nr 93! Do nadania nazwy neptun temu nowemu pierwiastkowi, zajmujcemu miejsce za uranem, skonia obydwu uczonych pewna analogia. W 1781 r., kiedy odkryto planet Uran, sdzono rwnie, e dokonano odkrycia ostatniej planety pooonej najdalej od Ziemi. Ukad Soneczny z wielkimi oporami ujawnia swe tajemnice. Z oblicze francuskiego astronoma Urbaina Jeana Josepha Leverriera, dotyczcych perturbacji obiegu Uranu dookoa Soca, wynikao jednak, e poza Uranem musi kry wok Soca jeszcze jedna planeta. Leverrier poda dokadnie, gdzie naley jej szuka. W 1846 r. nowa planeta, zostaa odkryta na firmamencie przez astronoma Johanna Gotfrieda Gallego nazwano j Neptunem.

Dwa atomowe pociski armatnie


Zidentyfikowanie produktw rozszczepienia uranu, ktre tak bardzo absorbowao takich badaczy jak Otto Hahn, nie interesowao zbytnio fizykw jdrowych. Zajli si oni przede wszystkim innym problemem, mianowicie jak wyjani z punktu widzenia przemian energii zaskakujce zjawisko rozpadnicia si jdra uranu i jak si przedstawia bilans energetyczny tej reakcji? Pierwsz postronn osob, ktra zostaa powiadomiona przez profesora Hahna o rozszczepieniu uranu, bya Lise Meitner. Fizycy w instytucie Hahna nic jeszcze nie wiedzieli, gdy Lise Meitner rozmylaa ju o tym nadzwyczajnym wydarzeniu w dziedzinie fizyki jdrowej i dyskutowaa nad nim ze swym siostrzecem Ottonem Frischem. Uczony ten, podobnie jak Lise Meitner emigrant, znalaz

prac w instytucie Nielsa Bohra w Kopenhadze. Oni to wanie podali jako pierwsi fizyczne wyjanienie fenomenu odkrytego przez Hahna i Strassmanna, wykazujc, e z punktu widzenia bilansu energetycznego moliwe jest rozbicie jdra atomu na dwie czci prawie jednakowej wielkoci, wedug nastpujcego wzoru: 92 + 1 + 0 56 36

Z rnicy mas wystpujcej przy rozszczepieniu tego rodzaju, Meitner i Frisch obliczyli ilo energii, ktra zgodnie z rwnaniem Einsteina E = m c2 musi si uwolni. Uzyskany wynik by niewiarygodny: 200 mln elektronowoltw! Tak wielka ilo energii nie wystpowaa nigdy dotychczas w procesach przemian jdrowych, ani nawet w reakcjach chemicznych. Na przykad jeden spalajcy si atom wgla daje jedynie 2 elektronowolty energii, natomiast jeden rozpadajcy si atom uranu wyzwala energi sto milionw razy wiksz! Gdy Bohr dowiedzia si od Frischa o nowym rodzaju reakcji jdrowej, zaniemwi pocztkowo ze zdumienia, a potem stukn si w gow i wykrzykn: Jak moglimy tego tak dugo nie zauway! 26 stycznia 1939 r. odbya si w Waszyngtonie konferencja na temat fizyki teoretycznej. Zaproszony na ni zosta rwnie Bohr, ktry zdawa tam spraw z rozbicia atomu uranu. Zanim jeszcze skoczy mwi, wielu amerykaskich fizykw zelektryzowanych wiadomoci poderwao si ze swych miejsc i jak stali, w wizytowych strojach, pobiegli prosto do swych laboratoriw, aby powtrzy przeoczone przez nich zjawisko. Bohra i Fermiego zaproszono do udziau w jednym z tych eksperymentw. W nocnych godzinach wpatrywali si fizycy jak urzeczeni w oscyloskop, ktrego impulsy wietlne sygnalizoway wyzwalanie si energii rozszczepienia, tak wielkie, e zdawao si grozi rozsadzeniem ekranu. Czy byo to wyzwolenie energii atomowej? Prowadzono popieszne dyskusje. Pytano Fermiego, dlaczego nie zauway ju w 1934 r. rozszczepienia uranu? Ogromn energi produktw rozszczepienia musiaby przecie wykaza nawet jego prymitywny licznik. Fermi chwyci si za gow: oczywicie! Ale wwczas woy on arkusz folii midzy napromieniowywany uran i licznik, aby pozby si efektw naturalnego promieniowania uranu. Cienka jak mgieka folia wystarczya, by zatrzyma odamki jdra. Dlatego nie odkryto wtedy rozszczepienia jdra. W sensacyjnym artykule pt. Vast Energy Freed by Uranium Atom (Wyzwolenie potnej energii atomu uranu) gazeta New York Times w numerze z 30 stycznia 1939 r. zamiecia sprawozdanie z udanego powtrzenia eksperymentw przez uczonych amerykaskich. W artykule tym czytano: Rozszczepienie atomu uranu na dwie czci, z ktrych kada jest olbrzymim atomowym pociskiem armatnim o straszliwej energii 100 mln elektronowoltw, dostarczyo najwikszej iloci energii atomowej, jak czowiek dotychczas wyzwoli. Na pocztku 1939 r. bardzo wielu uczonych wiedziao ju, e pojedyncze atomy uranu bombardowane neutronami rozszczepiaj si z wydzieleniem energii. Jednake nie bya to, jak obawia si Rutherford wraz z innymi uczonymi, reakcja acuchowa, ktra mogaby wyzwoli lawin nastpnych procesw rozszczepienia. Znaleziono tylko zapak do wzniecenia atomowego ognia, jednake ogie ten wygasa, skoro tylko odsuwao si rdo neutronw. Aby nastpowao rozszczepienie kolejnych jder uranu, proces musiaby sam si reprodukowa, bez dalszego dopywu energii z zewntrz. Nasze wiecznie wiecce gwiazdy i Soce s wanie dowodem moliwoci, a nawet koniecznoci istnienia atomowych reakcji acuchowych, ktre wyzwalaj energi.

Aby moga nastpi taka reakcja acuchowa w uranie, musiayby w kadym akcie rozszczepienia wylatywa swobodne neutrony, ktre rozbijayby nastpne atomy uranu. Proces ten potoczyby si wwczas lawinowo i wyzwoliby w uamku sekundy gigantyczne iloci energii.

Rozszczepienie jdra atomu uranu; wyzwolona zostaje energia jdrowa

Najpierw udao si Fryderykowi Joliot-Curie wykaza eksperymentalnie, e w procesie rozszczepienia rzeczywicie s wyrzucane neutrony. Praktycznie w tym samym czasie, w marcu 1937 r., rozstrzygajce dowiadczenie przeprowadzili w Stanach Zjednoczonych Leo Szilard i Walter Zinn. Dramatyczny przebieg tego eksperymentu przedstawili oni w sposb nastpujcy: Wszystko byo ju gotowe. Pozostao nam tylko nacisn guzik i obserwowa powierzchni ekranu fluorescencyjnego. Jeli pojawi si na nim byski wietlne, bdzie to oznaczao, e podczas rozszczepienia uranu emitowane s neutrony. Zapowiadaoby to rwnie, e wyzwolenie energii atomowej jest moliwe jeszcze za naszego ycia... Potem nacisnli guzik i zobaczyli te wietlne byski i patrzyli na nie jak zahipnotyzowani przez prawie dwadziecia minut. Tej nocy uwiadomilimy sobie, e wiat wszed na drog pen problemw - pomyla Szilard. A co powiedzia Rutherford na krtko przed mierci, w padzierniku 1937 r.? Kady, kto dopatruje si rde energii w przemianach atomowych, plecie gupstwa. Teraz, w dwa lata pniej, wszystko wygldao zupenie inaczej. Wielu badaczy atomu sdzio, e znaleziona zostaa prosta droga do wyzwolenia energii atomowej. Jednake po wypowiedzi Bohra ich optymizm znacznie przygas. Duski teoretyk atomu wystpi w lutym 1939 r. ze sw zaskakujc hipotez, e rozszczepialny jest tylko izotop uranu o masie atomowej 235. Stwierdzenie to podziaao otrzewiajco, poniewa wystpujcy w naturze uran skada si gwnie z nie ulegajcego rozszczepieniu uranu-238 i tylko z 0,7% uranu-235. Niezbdne wydawao si wic zwikszenie zawartoci uranu-235, a moe nawet wydzielanie go w kilogramowych ilociach w czystej postaci. Nawet najbardziej dowiadczonym fizykom wydawao si, e nigdy nie uda si tego zrealizowa. Ju w nastpnych pracach pojawiy si trudnoci. Potrzeba byo a caego roku, aby dowiadczalnie sprawdzi i potwierdzi suszno hipotezy Bohra. Za pomoc specjalnie w tym celu skonstruowanego

spektrografu masowego amerykaski fizyk Alfred Nier rozdzieli z wielkim mozoem cae 0,002 mg uranu-235 i uranu-238. Wykry on, e pod ostrzaem neutronw rozszczepia si rzeczywicie tylko ten rzadki izotop uranu. Teraz mona ju byo poda kompletny schemat rozszczepienia jdra: 235 1 236 140 94 1 0 + ( ) + + 2 + + 92 0 92 56 36 0 0 Jdro uranu-235 pochonwszy neutron zamienia si w nietrwae jdro uranu-236, ktre rozszczepia si np. na jdro baru i jdro kryptonu z jednoczesn emisj dwu neutronw promieniowania gamma i wyzwoleniem energii. A wic rozszczepienie jdra uranu jest now form przemiany pierwiastkw. Teoretycznie osignity zosta take drugi cel badaczy atomu, mianowicie wyzwolenie energii atomowej. Odkrycie rozszczepienia uranu, dokonane przez Hahna i Strassmanna, stao si w cigu 1939 r. przedmiotem zainteresowania bardzo wielu uczonych ze Stanw Zjednoczonych, Zwizku Radzieckiego, Francji, Niemiec, Austrii. W cigu roku ukazao si ponad sto publikacji naukowych na temat Nuclear Fission. Dotychczas chyba adne nowe odkrycie nie zostao tak szybko i dokadnie przebadane w laboratorium oraz wyjanione i opisane przez uczonych. Nagromadzono mnstwo materiau dowiadczalnego i teoretycznego.

Przemiana pierwiastkw przy rozszczepieniu jdra atomu; z cikiego uranu powstaj pierwiastki o porednich liczbach atomowych, jak bar i krypton, ale nie zoto! Po wychwyceniu jednego termicznego neutronu jdro atomu uranu -235 ma ju nadmiar neutronw i rozlatuje si. Powstaj dwa nowe jdra atomowe nalece do pierwiastkw o poredniej masie atomowej. Uwolnione neutrony powoduj rozszczepienie jder dalszych atomw uranu -235. Rozpoczyna si reakcja acuchowa

Pierwsze matematyczne ujcie reakcji acuchowej w uranie podali fizycy radzieccy, Jakw Borisowicz Zeldowicz i Julij Borisowicz Chariton. Teori rozszczepienia uranu sformuowa ich kolega Jakw Iljicz Frenkiel, niezalenie od Lise Meitner, Ottona Frischa, Nielsa Bohra i Johna Archibalda Wheelera. Wreszcie Georgij Nikoajewicz Flerow i K. A. Pietrak w czerwcu 1940 r. stwierdzili, e atomy uranu rozszczepiaj si nie tylko pod dziaaniem neutronw, lecz take spontanicznie, bez adnego bodca z zewntrz, chocia proces ten w uranie wystpuje bardzo rzadko. Spostrzeenie to zostao potwierdzone najpierw przez Heinza Posego, niemieckiego fizyka jdrowego, ktry w kopalni potasu na gbokoci 450 m w warunkach nie zakconych przez promienie kosmiczne wykry spontaniczne rozszczepienie uranu. Flerow i Pietrak byli tym bardzo uszczliwieni, gdy potwierdzenie przez innych badaczy nowego zaobserwowanego zjawiska zawsze cieszy. Pocztkowo nie bardzo wiedziano, co pocz z t reakcj spontanicznego rozszczepienia jder cikich atomw. Dzi mechanizm tego zjawiska jest ju jasny.

Wyniki bada opracowane przez radzieckich uczonych bezporednio po odkryciu rozszczepienia jdra wiadcz o wysokim poziomie bada atomowych w Zwizku Radzieckim w tamtym okresie. Jeden z luminarzy radzieckiej nauki, geochemik Wadimir J. Wiernadski, wskazywa ju w 1922 r. na znaczenie badania podstaw fizyki jdrowej, nie zapominajc jednak o przestrodze: Bliski jest ju czas, gdy czowiek ujmie w swe rce energi atomow, rdo potgi, ktre umoliwi mu ksztatowanie ycia wedle woli. Moe to nastpi w latach najbliszych, lub te dopiero po setkach lat. Pewne jest jednak, e czas ten nadejdzie. Co uczyni wtedy czowiek? Czy potg t obrci na dobro ludzkoci, czy te uczyni z niej narzdzie samozniszczenia? Czy jest on dostatecznie dojrzay, by wykorzysta t potg, ktr odda mu niechtnie do dyspozycji nauka? Badacze atomu usiowali zawczasu ustali, jaki praktyczny uytek mona bdzie uczyni z energii rozszczepienia uranu. Pewne nadzieje stworzy artyku przegldowy opublikowany w zeszycie Naturwissenschaften z 9 czerwca 1939 r. pt. Czy mona energi jdra atomu wykorzysta na skal techniczn? Autorem tego artykuu by fizyk Siegfried Flgge, asystent z instytutu Ottona Hahna. Biorc pod uwag ilo energii, jaka wyzwala si w procesie rozszczepienia, Flgge obliczy, e energia uzyskana z 1 m3 tlenku uranu mogaby wystarczy na wyrzucenie w gr, na wysoko 27 km, 1 km3 wody o ciarze 109t. Fizyk ten poda rwnie opis produkujcej energi maszyny uranowej zgodny z wczesnym stanem wiedzy. Nadszed dzie 1 wrzenia 1939 r. Napad Hitlera na Polsk zapocztkowa drug wojn wiatow. W dwa dni potem faszystowskie Niemcy znalazy si w stanie wojny take z Angli i Francj. Odtd ciana nieufnoci zacza coraz bardziej przesania tak swobodnie dotd rozwijajc si midzynarodow wspprac w dziedzinie bada atomowych. Niepokj ogarn przede wszystkim uczonych wypdzonych z hitlerowskich Niemiec, ktrzy odczuli na wasnej skrze agresywno i brutalno faszyzmu i ktrzy teraz z przeraeniem zastanawiali si, co czeka ludzko, gdy w tej wojnie zostanie uyta bro atomowa. Wielu z nich przypomniao sobie zapewne sowa Fryderyka Joliot-Curie, wypowiedziane przy wrczeniu mu Nagrody Nobla w 1935 r. Francuski badacz atomu obawia si ju wtedy, e kiedy bdzie mona zrealizowa przemiany jdrowe typu wybuchowego, gdy dziki rozwojowi nauki bdzie mona tworzy lub niszczy pierwiastki wedug woli ludzkiej... Wwczas musielibymy z najgbsz trosk spojrze w oczy grobie totalnej katastrofy.

Rozdzia szsty Pierwiastki stworzone przez czowieka


Program produkcji bomby atomowej
Pocztkowo wydawao si, e bieg wydarze w faszystowskich Niemczech potwierdza racj tych, ktrzy przestrzegali przed uyciem bomby atomowej przez Hitlera. W kwietniu 1939 r. fizyk Paul Harteck w licie wysanym do Ministerstwa Wojny Rzeszy zwraca uwag na najnowsze osignicia fizyki jdrowej, dziki ktrym prawdopodobnie mona by podj produkcj materiau wybuchowego o nie znanej dotychczas, ogromnej sile dziaania. List ten sta si sygnaem do podjcia pewnej tajnej akcji przez wadze hitlerowskie. Ju w lecie 1939 r. utworzono w Urzdzie Uzbrojenia Armii referat fizyki jdrowej. Na czele tej nowej komrki postawiono fizyka Kurta Diebnera, specjalist wojskowego w dziedzinie materiaw wybuchowych. Do prowadzenia swych eksperymentw Diebner uzyska specjalny teren na peryferiach Berlina, w obrbie poligonu wojskowego. O randze problemu rozszczepienia uranu fizycy jdrowi poinformowali take Rad Rzeszy do Spraw Bada Naukowych. Dlatego ju wkrtce po wybuchu wojny wiatowej nad wykorzystaniem bada nad uranem dla celw wojennych pracoway w Niemczech dwie rywalizujce z sob grupy. Wspprac niezbdnych fachowcw wymusili faszyci w najprostszy wedug nich sposb: ju w pierwszym tygodniu wrzenia posali fizykom karty powoania. Diebner oraz Erich Bagge, fizyk z Lipska i asystent profesora Wernera Carla Heisenberga, opracowali zgodnie z otrzymanym rozkazem roboczy plan podjcia prb nad wykorzystaniem rozszczepienia jdra. W ramach tego planu przydzielono kademu specjalicie odpowiednie zadanie. Heisenberg i Carl Friedrich von Weizscker, czoowi niemieccy fizycy atomowi, zostali zobowizani do pracy nad problemami teoretycznymi. Heisenberg przedstawi Urzdowi Uzbrojenia Armii sprawozdanie ze swych prac w dniu 6 grudnia 1939 r. Nosio ono tytu: Moliwoci technicznego uzyskiwania energii z rozszczepienia uranu. Studium to moe uchodzi za pierwsz realn koncepcj budowy tzw. maszyny uranowej, czyli jak bymy dzi powiedzieli, reaktora uranowego lub atomowego. W sprawozdaniu tym czytamy: Najpewniejsza metoda skonstruowania odpowiedniej maszyny polega na wzbogaceniu naturalnego uranu w izotop 235U. Jest to rwnie jedyna metoda prowadzca do produkcji materiaw wybuchowych o sile wybuchu przekraczajcej o wiele rzdw wielkoci si wybuchu najsilniejszych znanych dotd materiaw wybuchowych... Do wyprodukowania energii mona jednak uy uranu naturalnego, nie wzbogaconego w uran-235, jeli uran poczy si z jak inn substancj, ktra spowalnia neutrony bez rwnoczesnego ich pochaniania. Woda nie nadaje si do tego, natomiast zgodnie z uzyskanymi wynikami dowiadcze, warunek ten spenia cika woda i bardzo czysty wgiel. Cika woda (D2O) jest zwizkiem izotopu wodoru, deuteru. Zwyka woda (H2O) zawiera 0,015% D2O. Uzyskanie cikiej wody wymaga dugotrwaego stosowania procesu elektrolizy. Niemieccy naukowcy uznali otrzymanie tego spowalniacza (moderatora) za zadanie pierwszoplanowe. Po napaci na Norwegi w maju 1940 r. niemiecka armia podporzdkowaa swojej kontroli Norsk Hydro w Rjukan, jedyn na wiecie fabryk produkujc cik wod metod elektrolizy. Wydawao si, e otworzy to drog do realizacji faszystowskiego programu produkcji bomby uranowej. Rwnolegle z prbami uruchomienia maszyny uranowej podjte zostay prace nad uzyskaniem atomowego materiau wybuchowego, uranu-235. Rne grupy robocze usioway znale techniczne rozwizanie problemu

wzbogacania. Wykorzystujc gazowy szeciofluorek uranu zamierzano wzbogaci naturalny uran w podany izotop za pomoc ultrawirwek, luz izotopowych, czy te przez zastosowanie procesu dyfuzji. Manfred von Ardenne, ktry posiada prywatne laboratorium w Berlinie, w dzielnicy Lichterfelde, proponowa elektromagnetyczne rozdzielanie naturalnej mieszaniny izotopw uranu. Program atomowy opracowany w Stanach Zjednoczonych by pocztkowo w wielu punktach zbliony do programu niemieckiego. 2 sierpnia 1939 r. Albert Einstein, ktry uszed z Niemiec przed faszystowskim barbarzystwem, zoy swj podpis w licie do prezydenta Roosevelta, zredagowanym przez dwch fizykw: Leo Szilarda i Eugena Paula Wignera. Uczeni zwracali uwag, e dziki nowo odkrytemu zjawisku rozszczepienia uranu powstaa obecnie moliwo wyprodukowania bomb nowego typu, o najwyszej sile wybuchowej i e naley si obawia, i Niemcy ju nad tym pracuj. List Einsteina spowodowa zapalenie zielonego wiata dla amerykaskiego federalnego programu produkcji bomby atomowej. Program ten uzyska absolutny priorytet w kocu 1941 r., kiedy Stany Zjednoczone przystpiy do wojny i kiedy zaczy napywa alarmujce wiadomoci o szybkim postpie niemieckich bada atomowych. Amerykascy wojskowi wzili mocno w rce Manhattan Project (taki by kryptonim programu). Pod kierownictwem generaa Grovesa zgromadzono wszystkich liczcych si w Stanach fizykw atomowych oraz setki tysicy technikw i robotnikw. Byli wrd nich uczeni najwyszej klasy: Lawrence, Bethe, Seaborg, Nier, Urey, Szilard, Wigner, Teller, Oppenheimer, a take emigranci Fermi, Segr i Franck. Pniej doczyli do nich Frisch i na pewien czas take Bohr, ktry w 1943 r. ledwie zdoa uciec przed przeladowaniami gestapo. W tym czasie podobne prby podejmowano take w Zwizku Radzieckim, chocia z zupenie innych pozycji. Czonek Akademii Nauk, Nikoaj N. Siemionow, zwrci w 1941 r. uwag Ludowemu Komisariatowi Przemysu Cikiego na moliwo produkcji broni atomowej. Jednake gdy w czerwcu 1941 r. Niemcy hitlerowskie napady na Zwizek Radziecki, wszystkie plany bada atomowych zostay pocztkowo odoone. W rok pniej, w maju 1942 r., radziecki fizyk jdrowy Flerow wezwa Pastwowy Komitet Obrony do niezwocznego podjcia produkcji bomby uranowej. W 1943 r. w miar postpujcego wypierania faszystowskich agresorw mona byo podj na nowo prace nad wasnym programem atomowym. Jednake cikie rany, jakie zadaa wojna Krajowi Rad, nie pozwoliy budowa tak potnego przemysu atomowego, jaki mg si rozwin na nie tknitym przez wojn terytorium Stanw Zjednoczonych. Jak grzyby po deszczu wyrastay tam na pustkowiach gigantyczne zakady i cae miasta. W stanie Tennessee, w miecie Oak Ridge, wybudowali Amerykanie cignce si kilometrami zakady przemysowe, w ktrych prowadzono rozdzielanie izotopw uranu metod dyfuzji gazowej i elektromagnetyczn. Nad rzek Kolumbia, na powierzchni 1800 km2, zbudowano olbrzymie zakady przemysowe do produkcji pierwiastka nr 94, ktrego due znaczenie jako atomowego materiau wybuchowego take Amerykanie doceniali. W Nowym Meksyku, w gbi pustyni, na bezdroach rozlegego paskowyu powstao Los Alamos, centralne laboratorium prac nad bomb atomow w Stanach Zjednoczonych. Najlepsi fizycy atomowi z Robertem Oppenheimerem na czele pracowali tutaj nad jej ostatni faz: przetwarzaniem rozszczepialnego izotopu w atomowy materia wybuchowy. Obliczono, e detonacja nastpuje dopiero przy okrelonej masie krytycznej. Aby bomba wybucha, musz bardzo szybko zosta zczone z sob dwie masy podkrytyczne w jedn mas krytyczn. Wystarczy wtedy jeden jedyny neutron, a s one wszdzie, by wywoa w uamku sekundy atomow reakcj acuchow. Koniecznym warunkiem osignicia tego efektu byo najpierw uzyskanie niezbdnej iloci uranu-235 lub pierwiastka nr 94 o wysokim stopniu chemicznej czystoci. Potrzeba byo do tego wielu kilogramw substancji. Chocia Amerykanie tak bardzo strzegli swej mozolnie wypracowanej

tajemnicy bomby atomowej, moemy zdradzi, e krytyczna masa rozszczepialnego izotopu wynosi 22,8 kg uranu-235 lub 5,6 kg pierwiastka nr 94. Skd wzi tak ilo substancji, ktra w ogle nie wystpuje w naturze? Syntetycznie otrzymywano te pierwiastki dotychczas jedynie w niedostrzegalnych i niemierzalnych ilociach.

Pluton - pierwszy sztuczny pierwiastek, ktry ujrzao ludzkie oko


Neptun wysya promieniowanie beta, dlatego te jego odkrywcy, McMillan i Abelson, zupenie susznie stwierdzili w swej publikacji z 14 czerwca 1940 r., e pierwiastek nr 94 z ca pewnoci wystpuje wrd produktw rozpadu neptunu. Nie udao im si jednak udowodni tego twierdzenia. Dla wykazania obecnoci zapewne do trwaego pierwiastka nr 94 preparaty byy za sabe. McMillan razem ze swymi kolegami, Seaborgiem, Segrm, Kennedym i Arturem Charlesem Wahlem, wybra zatem inn drog. W grudniu 1940 r. poddali oni uran dziaaniu deuteronw przypieszonych w szedziesiciocalowym cyklotronie w Berkeley. Powstajcy w reakcji jdrowej: 238 2 238 0 + + 2 92 1 93 1 izotop neptunu emitujc czstki beta musia rozpada si na izotop 238 pierwiastka nr 94. W Berkeley nikt w to wwczas nie wtpi, ale Amerykanie potrzebowali wielu miesicy, aby to udowodni. Odkrycie pierwiastka zostaje uznane wtedy, jeeli jeden z jego izotopw zostanie dokadnie wyizolowany, kiedy uzyska sw fizyczn i chemiczn charakterystyk i gdy okrelona zostanie jego liczba atomowa, czyli miejsce w ukadzie okresowym pierwiastkw. Nowy pierwiastek musi wykaza waciwoci, ktre go wyranie odrniaj od pierwiastkw ssiednich, ju poznanych. W nocy 23 lutego 1941 r. wybia godzina narodzin pierwiastka nr 94, a dokadniej mwic, jego izotopu 238. McMillan nie zazna bezporedniego szczcia odkrycia, poniewa w kocu 1940 r. zosta powoany do wojska. W tym miejscu musimy si nieco cofn w czasie. Decyzj o prbnej produkcji pierwiastka nr 94 przy zastosowaniu cyklotronu w Berkeley podjto na posiedzeniu fizykw Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku w dniach 15 i 16 grudnia 1940 r. Ulegajc naciskom swych kolegw, Segrgo i Fermiego, Lawrence wyrazi gotowo postawienia im do dyspozycji swego cyklotronu. Gbokie wraenie wywary na wszystkich miae pomysy Fermiego, ktry od pewnego czasu rozwaa rne koncepcje maszyny uranowej. Z wielk si przekonywa on swych kolegw, e w takim uranowym stosie musi powsta pierwiastek nr 94. Mona przewidywa, e bdzie on ulega rozszczepieniu w ten sam sposb co uran-235, dlatego te rzecz piln jest wyprbowanie sposobu jego syntezy na niewielkich ilociach materiau, a to dla poznania jego waciwoci. Historycy nauki wielokrotnie podkrelali, e nowojorska konferencja stanowia punkt zwrotny w historii, gdy wtedy, w grudniu 1940 r., wysunito po raz pierwszy hipotez rozszczepialnoci nie znanego jeszcze pierwiastka nr 94. Objcie przez czynniki wojskowe tych bada tajemnic przeszkadzao swobodnej wymianie myli naukowej, a w poczytnym amerykaskim fachowym czasopimie naukowym Physical Review (Przegld Fizyczny) nie ukazywao si poczwszy od lipca/sierpnia 1940 r. w ogle nic, albo tylko bardzo skromne przyczynki na temat problemu uranu. Dlatego te przez historykw nauki przeoczona zostaa praca niemieckiego fizyka, Carla Friedricha von Weizsckera. W tym czasie, gdy wszyscy fizycy atomowi spodziewali si uzyska energi jdrow

z rozszczepienia uranu-235, Weizscker postawi na moliwo uzyskania energii z uranu-238. Tak brzmia tytu jego sprawozdania, przedoonego Urzdowi Uzbrojenia Armii, dla ktrego zobowizany by pracowa. Zdaniem Weizsckera w raz uruchomionej maszynie uranowej z nierozszczepialnego i uwaanego za bezuyteczny uranu-238 musi si wytworzy wskutek pochaniania neutronw pierwiastek transuranowy nr 94. Jego izotop 239 powinien by rozszczepialny tak samo jak 235U. Weizscker podsuwa myl, e moe byoby w ogle korzystniej skoncentrowa si na syntezie atwego do chemicznego wydzielenia pierwiastka nr 94, zamiast prowadzi mudne wzbogacanie naturalnego uranu lub te oddzielanie uranu-235. Jeli chodzi o pierwiastek nr 94, to dotychczas znano tylko jego izotop 238, ktry by nierozszczepialny, a wic nieciekawy. Dlatego te fizycy jdrowi w Stanach Zjednoczonych wszystkie swe wysiki skierowali na wyprodukowanie rozszczepialnego izotopu 239. W marcu 1941 r. bombardowano w cyklotronie neutronami 1,2 kg najczystszej soli uranu otoczonej wielkim blokiem parafiny. Bya to najwiksza ilo substancji, jak dotychczas poddawano procesowi przemiany. Bombardowanie twierdzy jdra uranu trwao dwa dni i dwie noce. W wyniku uzyskano okoo 0,5 mg izotopu 239. Zgodnie z teoretycznymi przewidywaniami, swe przyjcie na wiat sygnalizowa nowy pierwiastek intensywnym wyrzucaniem czstek alfa. 28 marca 1941 r. amerykascy badacze atomu zebrali si w Berkeley w celu przeprowadzenia decydujcej prby. Seaborg, Segr, Kennedy i Lawrence wpatrywali si w wielkim napiciu w oscyloskop, ktry mia pokaza, e jdra nowego pierwiastka rozszczepiaj si. Prba potwierdzia w peni przewidywania teoretyczne. Odkryta zostaa wic druga atomowa substancja wybuchowa, o jeszcze wikszej sile dziaania. Od tej pory wszystkie prace badawcze na temat pierwiastka nr 94 prowadzone byy w Stanach Zjednoczonych w najwikszej tajemnicy. Izotop 239 o liczbie atomowej 94 zosta zakodowany jako numer 49, a tych kto pracowa przy bombie atomowej, produkowanej z pierwiastka nr 94, nazywano czterdziestym dziewitym. W memorandum z maja 1941 r. Lawrence zebra wszystkie informacje i zaleci wytworzenie niezbdnej iloci pierwiastka nr 94 w reaktorze uranowym. W ten sposb, nic nie wiedzc o sugestii Weizsckera, uczeni w Stanach Zjednoczonych doszli do takich samych wnioskw. Niemieccy uczeni rwnie nie pozostawali bezczynni. W instytucie badawczym Manfreda von Ardenne opracowano w tym samym niemal czasie podstawowe zasady produkcji pierwiastka nr 94. W sierpniu 1941 r. fizyk Fritz Houtermans, bdcy gociem instytutu, zakoczy swj tajny raport pt. Problem wywoania acuchowych reakcji jdrowych. Praca ta zawieraa teoretyczny opis sposobu produkowania w maszynie uranowej nowej substancji wybuchowej z naturalnego uranu. Pierwiastek nr 94 ma t zalet, e jego waciwoci chemiczne wyranie rni si od waciwoci uranu, tak e atwo jest go wydzieli. Ten proces chemiczny jest duo mniej skomplikowany ni mozolne oddzielanie izotopu uranu-235 od uranu-238. W celu wyizolowania go w laboratorium, a potem na skal techniczn, naleao przede wszystkim dokadnie pozna waciwoci tego sztucznego pierwiastka. Do przeprowadzenia analizy chemicznej niezbdne s jednak mierzalne iloci substancji. Ale skd je wzi? Chodzi przecie o nowy syntetyczny pierwiastek, ktrego nie ma na Ziemi. A moe jednak jest? Amerykanie w cigu 1942 r. traktowali bardzo powanie moliwo wystpowania transuranowcw nr 93 i nr 94 w naturalnych mineraach i zastanawiali si nad ich ewentualnym wydobywaniem. Mozolne poddawanie przerbce rudy uranu z Kolorado i Nowego Meksyku nie dao pozytywnego

wyniku. Amerykascy specjalici doszli do wniosku, e jeli pierwiastek nr 94 w ogle wystpuje w koncentratach rudy, to tylko w proporcji 1:1014, co czyni cae przedsiwzicie nieopacalnym. Wielkie nadzieje wizano rwnie z blend uranow z regionw pooonych w Kanadzie nad Wielkim Jeziorem Niedwiedzim. W tamtejszej rudzie, ktra zawiera 40 rnych pierwiastkw, spodziewano si odkry poszukiwane transuranowce. Te nadzieje, rwnie zawiody. Jedyne, co znaleziono, to odpowiedni nazw dla nowego pierwiastka. Znw nasuna si analogia z astronomi. W 1930 r. wydarzyo si co niezwykego - odkryta zostaa nowa planeta Pluton, krca poza orbit Neptuna. Z intrygujc zapowiedzi istnienia tej planety wystpi ju dawno angielski astronom Percival Lowell, bdcy rwnie autorem powieci fantastycznych. Pierwiastek nr 94 zosta wic nazwany tak jak nowa planeta - plutonem. Nadanie tej nazwy miao jednak jeszcze inny wydwik, gdy nazwa ta - jak wiadomo z mitologii - jest jednoczenie imieniem boga mierci. Jak przebiegay dalsze wysiki nad uzyskaniem wikszych iloci plutonu? W cyklotronie uzyskiwano tylko iloci mikrogram owe, tysiczne czci miligrama. Nie przemawiao to przeciwko urzdzeniu, jakim by cyklotron, gdy zastosowanie cyklotronu do syntezy sztucznych pierwiastkw stanowio samo w sobie ogromny postp techniczny. Obliczano, e przy zastosowaniu zwykego radowoberylowego rda neutronw uzyskanie 0,15 g plutonu z uranu trwaoby ponad 200 lat. Tak ilo plutonu mona uzyska w cyklotronie w cigu 2 dni, jeli uyje si wizki neutronw, otrzymanych w pytce berylowej w reakcji z szybkimi deuteronami.

Chemia transuranowcw; eksperymentowanie pod mikroskopem

W sierpniu 1942 r. w laboratorium cia promieniotwrczych uniwersytetu w Berkeley dwm Amerykanom B. B. Cunninghamowi i L. B. Wernerowi udao si otrzyma okoo 1 g plutonu. W miesic pniej, dokadnie 10 wrzenia 1942 r., zwaono po raz pierwszy, na specjalnie do tego celu skonstruowanej kwarcowej mikrowadze, dostrzegaln nieuzbrojonym okiem ilo sztucznego pierwiastka: 2,77 g tlenku plutonu. W kocu 1942 r. istniao ju 500 g, czyli 0,5 mg soli plutonu. Bya to ilo nie wystarczajca do wykonania choby ebka szpilki. Podziw budzi technika opracowana przez Cunninghama, ktra zostaa okrelona mianem ultramikroanalizy. Konieczno operowania mikroskopijnymi ilociami substancji wymagaa zupenie nowych metod chemicznego eksperymentowania. Zwyky st laboratoryjny musia ustpi miejsca stolikowi mikroskopowemu. Prawie wszystkie czynnoci trzeba byo wykonywa tylko w polu widzenia stereomikroskopu.

Stosowane zwykle w laboratoriach chemicznych probwki i zlewki trzeba byo zmniejszy do rozmiarw rurek woskowatych o rednicy od 0,1 do 1 mm. Operowano w nich cieczami o objtoci od 10-1 do 10-5 ml i przeprowadzano reakcje chemiczne. O tych interesujcych pracach nad wyodrbnieniem i zbadaniem pierwiastka nr 94 wiat naukowy dowiedzia si dopiero w latach powojennych, gdy badania i odkrycia przestay by objte tajemnic. Na podstawie uzyskanych w drodze ultramikroanalizy wiadomoci o waciwociach chemicznych plutonu odwaono si na niecodzienny krok, mianowicie na zaprojektowanie i budow przemysowych urzdze do produkcji i oczyszczania tego rozszczepialnego pierwiastka w skali miliard razy wikszej. Prace te rozpoczto w Stanach Zjednoczonych wtedy, kiedy jeszcze w ogle nie dziaa nigdzie aden reaktor, w ktrym dokonywano by syntezy plutonu. Cel ten osignli Amerykanie dopiero 2 grudnia 1942 r. Pod trybunami stadionu sportowego w Chicago udao si Enrico Fermiemu doprowadzi do stanu krytycznego stos uranowy zaadowany warstwami 6 t uranu, 36,6 t tlenku uranu i 115 t najczystszego grafitu. Zapocztkowana zostaa samopodtrzymujca si reakcja acuchowa - kontrolowana, a wic w adnym wypadku nie przebiegajca, jak si obawiano, w formie wybuchowej. Po raz pierwszy maszyna uranowa wyprodukowaa energi, chocia moc stosu wynosia zaledwie 200 watw. I po raz pierwszy w reaktorze uranowym powsta take pluton dokonay si w mierzalnych ilociach sztuczne przemiany pierwiastkw. Ten udany eksperyment Fermiego by dla przemysu atomowego Stanw Zjednoczonych ostatnim bodcem do zrealizowania produkcji plutonu w Hanford. Na poudniowym brzegu rzeki Kolumbia zbudowano byskawicznie trzy potne reaktory uranowe, wobec ktrych reaktor Fermiego wyglda jak zabawka. W latach wojny reaktory te, pracujc z najwysz moc, dostarczay dziennie oprcz znacznych iloci izotopw promieniotwrczych - okoo 1,5 kg plutonu. W toku procesu rozszczepiania si jder wyzwalay si take ogromne iloci energii, dla ktrej nie znajdowano na razie zastosowania i ktra tylko podgrzewaa wod w rzece. Urzdzenia atomowe w Hanford wywary ogromne wraenie na Williamie Laurensie, amerykaskim dziennikarzu i autorze wielu popularnych publikacji na temat energii jdrowej, ktremu pozwolono je zwiedzi. adna oznaka nie zdradzaa, jak mwi potem, e w tych zbudowanych rk ludzk gigantach szaleje ogie kosmiczny..., e w ich wntrzu zachodz procesy elementarne aktu tworzenia, takie same, jakie dokonyway si przed miliardami lat, gdy powstaway zrby naszego wiata. Taka myl przejmowaa zgroz. Zakady pracoway w nienaturalnej wprost ciszy, w ktrej mona byo sysze uderzenia wasnego serca. W swym reaktorze uranowym Fermi zastosowa jako moderator grafit. Niemcy dali pierwszestwo cikiej wodzie, co jednak nie zapewnio im osignicia celu. Poza tym faszystowskie Niemcy, bliskie ju klski, nie rozporzdzay tak potnymi rodkami technicznymi i materialnymi, jakie miay do swej dyspozycji Stany Zjednoczone. Niemiecka wersja maszyny uranowej nie osigna stanu krytycznego i nie moga produkowa pierwiastka nr 94. Take inne prace w zakresie wyodrbnienia atomowego materiau wybuchowego, uranu-235, nie zostay wwczas doprowadzone do koca. Na szczcie dla ludzkoci wizja hitlerowskiej bomby atomowej pozostaa jedynie senn zmor.

Pieko i Szalestwo
Dziki ultramikroanalizie uzyskano bardzo szybko wiele istotnych danych o fizycznych i chemicznych waciwociach sztucznego pierwiastka - plutonu. Dzisiaj uczeni mwi z dum, e wiedz o plutonie o wiele wicej ni o jakim innym zwykym pierwiastku, np. o elazie.

W kocu 1943 r., gdy Stany Zjednoczone miay ju uciuane kilka miligramw plutonu, grupa uczonych z uniwersytetu w Chicago z krgu Glenna Theodore Seaborga i Alberta Ghiorso podja prby uzyskania nastpnych transuranowcw, nr 95 i nr 96. Powstaj one bez wtpienia rwnie w reaktorze jdrowym w wyniku pochonicia kilku neutronw przez uran. Prba wyodrbnienia tych nieznanych pierwiastkw nie bya warta wysiku tak dugo, dopki nie znano ich waciwoci chemicznych i fizyczno-jdrowych. Dlatego te Seaborg i jego wsppracownicy chcieli uzyska je najpierw za pomoc cyklotronu, bombardujc pluton neutronami lub deuteronami. Miesicami cignce si prby nie daway jednak pozytywnych wynikw. Amerykanie zaczli ju powtpiewa, czy zastosowali waciwe metody. Wczeniejsze pogldy, wedug ktrych pierwiastki nr 93, nr 94 i nr 95 s homologami renu, osmu i irydu, a wic powinny wykazywa takie same jak one waciwoci chemiczne, upady po odkryciu neptunu i plutonu. Nie stwierdzono tu zgodnoci z ukadem okresowym pierwiastkw! Zaskakujce byo, e eka-ren, czyli neptun, i eka-osm, czyli pluton, nie wykazyway najmniejszego podobiestwa do renu czy osmu. Dlatego te Seaborg wyrazi przypuszczenie, e transuranowce wraz z uranem nale do nowej grupy pierwiastkw, w przewaajcej czci szeciowartociowych. Chocia hipoteza ta bya bardzo atrakcyjna, to jednak trudno byo znale jakikolwiek chemiczny dowd na jej poparcie. Wszelkie prby wyizolowania niewtpliwie powstaych pierwiastkw nr 95 i nr 96, oparte na hipotezie ich szeciowartociowoci, trafiay w prni. Seaborg przemyla jeszcze raz swoj koncepcj. Czy nie jest moliwe, e analogicznie do 14 lantanowcw (pierwiastkw ziem rzadkich) istnieje grupa 14 aktynowcw, ktra zaczyna si od aktynu, a koczy na pierwiastku nr 103? W takim przypadku pierwiastki nr 95 i nr 96 musiayby mie konfiguracj elektronw bardzo podobn do swych bliskich krewnych, pierwiastkw nr 63 (europ) i nr 64 (gadolin), a wic pod wzgldem chemicznym musiayby by trjwartociowe. Zafascynowana tym przypuszczeniem grupa Seaborga odwaya si na miay skok w nieznane. Najpierw postanowiono dokona syntezy pierwiastka nr 96 i na nim sprawdzi swe koncepcje. W lecie 1944 r. prbk 10 mg plutonu (wikszej iloci nie udao si zdoby) poddano bombardowaniu czstkami alfa z cyklotronu w Berkeley. Reakcja powinna bya przebiega wedug schematu: 239 4 242 1 + + 94 2 96 0 Prba powioda si; udao si rwnie wytrci i zidentyfikowa pierwiastek nr 96. Koncepcja Seaborga zaowocowaa - aktynowce s po prostu eka-lantanowcami. Musiao to zosta uwzgldnione w ukadzie okresowym pierwiastkw. Tak oto zdarzyo si, e pierwiastek nr 96 zosta odkryty wczeniej ni pierwiastek nr 95. Jednake chemiczne oddzielenie od siebie tych dwch pierwiastkw okazao si jeszcze przez dugi czas niewykonalne. Jeden z czonkw zespou z Berkeley wystpi z propozycj, by te transuranowce nazwa pandemonium, co znaczy pieko, oraz delirium, co znaczy szalestwo. Dopiero w 1945 r., przy zastosowaniu nowej metody polegajcej na wykorzystaniu selektywnoci ywicznych wymieniaczy jonowych, udao si rozdzieli te pierwiastki. Wyizolowany pierwiastek nr 96 nazwano kiurem na cze Marii Skodowskiej-Curie. Dla pierwiastka nr 95 zaproponowano nazw ameryk, nawizujc do europu, jego analogu w grupie lantanowcw. Pniej, gdy wyprodukowano pierwsz dostrzegaln ilo sztucznego pierwiastka ameryku i kiedy chciano utrwali na fotografii t historyczn chwil, szukano w Berkeley odpowiedniego przedmiotu, z ktrym mona by porwna t ilo nowego pierwiastka. Wybr pad na uszko cienkiej igy, ale byo ono i tak jeszcze wiksze ni zebrana w naczyku wirwki odrobinka ameryku!

Do produkcji dalszych transuranowcw niezbdne byy odpowiednie iloci ameryku i kiuru jako tzw. target (bombardowana czstkami prbka materiau). Problem stanowia tutaj nie tylko ich synteza i wydzielenie, ale rwnie zabezpieczenie si przed ich promieniowaniem, poniewa nowe transuranowce okazay si bardzo zoliwymi, szkodliwymi dla zdrowia substancjami promieniotwrczymi. Pluton jest jedn z najbardziej szkodliwych substancji z powodu swej dugo utrzymujcej si promieniotwrczoci i waciwoci odkadania si w organizmie ludzkim. Dopuszczalna ilo plutonu moe wynosi w 1 m3 powietrza najwyej 10-9 mg, podczas gdy zawarto np. cyjanowodoru moe wynosi 11 mg na 1 m3. Dlatego te zagadnienia bezpieczestwa w pracy z tymi sztucznymi pierwiastkami stay si problemem pierwszoplanowym.

Szereg aktynowcw w ukadzie okresowym pierwiastkw wszed w miejsce faszywych transuranowcw. Midzy odpowiadajcymi sobie lantanowcami i aktynowcami istniej chemiczne podobiestwa. Okoliczno t uwzgldniono przy nadawaniu nazw tym pierwiastkom: europ - ameryk

Synteza pierwiastkw nr 97 i nr 98 kazaa na siebie dugo czeka. Wreszcie zostaa dokonana. Glenn Theodore Seaborg, Albert Ghiorso i George Paget Thomson ostrzelali pierwiastki nr 95 i nr 96 wysokoenergetycznymi czstkami alfa. Do dyspozycji byy tylko uzyskane w drodze syntezy w latach 1949-1950 miligramowe iloci ameryku i zaledwie mikrogramowe iloci kiuru. Substancje te zostay uzyskane w reaktorze z plutonu i z ameryku w wyniku intensywnego nawietlania neutronami. W reaktorze uranowym strumie neutronw jest wielokrotnie wyszy ni w cyklotronie. Nastpne dwa nowe pierwiastki ujrzay wiato dzienne. Byy to: berkel - nr 97 i kaliforn - nr 98. Szczeglnie trudno byo udowodni istnienie pierwiastka nr 98. Z mikrogramowej iloci kiuru utworzyo si zaledwie okoo 5000 atomw kalifornu. Z chwil kiedy wiadomo o tym rozesza si na uniwersytecie w Berkeley, wiele osb podkpiwao sobie, e atomw byo mniej ni studentw w Berkeley. Berkel pozosta bardzo rzadkim pierwiastkiem. wiatowy jego zapas ogranicza si nawet dzi tylko do kilku miligramw, a mimo to, dziki odpowiednim metodom analizy, poznane zostay zasadnicze waciwoci fizyczne i chemiczne tego syntetycznego pierwiastka. Obecnie gwnym rdem, z ktrego otrzymuje si pierwiastki od nr 94 do nr 98, jest reaktor jdrowy. Ze zuytych, wypalonych prtw wzbogaconego uranu uzyskuje si transuranowce w rozrnialnych ilociach. Wrcimy jeszcze do tej sprawy. Znacznie wiksza jest wydajno produktw rozszczepienia, pierwiastkw o porednich masach atomowych, w ktre uran-235 przeksztaca si w reaktorze. Nale do nich sztuczne pierwiastki nr 43 i nr 61. W 1945 r. chemicy J. A. Marinsky, L. E. Glendenin i C. E. Coryell przy zastosowaniu nowych wymieniaczy jonowych uzyskali po raz pierwszy wykrywalne iloci pierwiastka nr 61 i weszli do historii nauki jako jego odkrywcy. Aby podkreli miao, a czasem nawet uycie podstpu,

konieczne przy dokonywaniu syntezy pierwiastkw w reaktorze jdrowym, Amerykanie zaproponowali dla nowego pierwiastka nazw promet, wywodzc j od mitycznego Prometeusza, ktry wykrad ogie bogom, aby przynie go ludziom. Najwaniejszy izotop, promet-147, jest radioaktywny i wysya sabe promieniowanie beta, zgodnie z wczeniejszymi przewidywaniami. Gdy poznano charakterystyczne cechy nowego pierwiastka, prby znalezienia prometu w naturze, podjte przez Ermetsgo i innych badaczy, pozwoliy na uzyskanie pewnych wynikw. Pracujc w skali technicznej fiski chemik wyizolowa z 6000 t apatytu okoo 20 t tlenkw ziem rzadkich, z ktrych uzyska 3,8 kg mieszaniny tlenkw samaru i neodymu. Po oddzieleniu przez wymieniacz jonowy pozostay z tego 83 mg substancji, ktra wysyaa sabe promieniowanie beta. Widmo czstek beta tej frakcji, ktre bada Ermets w 1965 r., byo identyczne z widmem prometu-147. Wedug oceny Ermetsgo koncentrat uzyskany z 6000 t apatytu powinien by zawiera 10-11 g prometu. Tymczasem lady tego pierwiastka znaleziono take w blendzie uranowej. Przypuszcza si, e naturalny promet powstaje w wyniku pochaniania neutronw przez jdra pierwiastka nr 60, neodymu, lub te przez samorzutne rozszczepienie uranu238, ewentualnie przez indukowane rozszczepienie uranu-235. Te naturalne znaleziska nie pozostaj w sprzecznoci z traktowaniem prometu jako sztucznego pierwiastka, albowiem promet uzyskuje si w ilociach niezbdnych do przeprowadzania bada wycznie z produktw rozszczepienia uranu. Reaktory energetyczne o mocy okoo 10 000 kW dostarczaj dziennie 1500 mg 147Pm; roczna produkcja prometu w 1959 r. wzrosa w Stanach Zjednoczonych do 650 g. Udao si rwnie wykaza w naturze lady izotopu technetu-99. W 1 kg rudy uranu znajduje si 10-10 g technetu. Powstaje on w wyniku spontanicznego rozszczepienia uranu-238, nikt jednak nie kusiby si o uzyskiwanie go z tej rudy. Obecnie produkowane kilogramowe iloci technetu pochodz wycznie z przemysu jdrowego. Ju w 1959 r. brytyjscy chemicy podali do wiadomoci, e ze 100 t zuytego paliwa jdrowego wydzielili 20 g tego sztucznego pierwiastka. Wedug wynikw najnowszych bada plutonu nie mona ju uwaa za pierwiastek sztuczny, zosta on bowiem znaleziony w 1971 r. w jednym z mineraw ziem rzadkich, bastnezycie, ktry nie zawiera uranu. W 90 kg tego minerau zawarte byo 10-14 g plutonu-244, co wykazano za pomoc spektrografu masowego. Jest to jedyny izotop pierwiastka nr 94, ktry w okresie istnienia Ziemi nie zgin cakowicie z jej powierzchni. Inne izotopy plutonu, ktrych lady wystpuj do dzi w naturalnych radach uranowych, s - jak ju wspomniano - pochodzenia sztucznego. Ocenia si e cay pluton zawarty w skorupie ziemskiej, ktrej grubo wynosi 16 km, way nie wicej ni 1 kg. Wskutek tego na licie czstoci wystpowania pierwiastkw chemicznych figuruje on na 90 miejscu, midzy neptunem i fransem. Jedynym rdem tego pierwiastka, produkowanego obecnie w tonach, jest rwnie przemys jdrowy. Cyklotrony i reaktory uranowe staj si wic w coraz wikszym stopniu nowoczesnym kamieniem filozoficznym. Z ich pomoc mona z wielu znanych radionuklidw dokonywa syntezy nowych pierwiastkw w ilociach gramowych, kilogramowych i tonowych. W zwizku z tym nasuwa si naturalnie prowokacyjne pytanie, czy w reaktorze uranowym nie mona by produkowa sztucznego zota?

Zoto wyprodukowane w reaktorze atomowym

Amerykaskiemu fizykowi, Arturowi Dempsterowi, udao si w 1935 r. za pomoc spektroskopii mas zidentyfikowa izotopy skadajce si na naturalny uran. W toku dowiadcze Dempster okreli rwnie izotopowy skad zota. Znalaz on tylko jeden izotop zota, 197Au. Nie byo adnych poszlak wskazujcych na istnienie naturalnego izotopu 199Au. Niektrzy badacze przypuszczali jednak, e musi istnie jaki ciszy izotop zota, poniewa wtedy przypisywano zotu wzgldn mas atomow 197,2. Jednake zoto jest pierwiastkiem jednoizotopowym, jeli wic chciaoby si produkowa sztucznie ten podany metal szlachetny, naleaoby zerodkowa wysiki na syntezie jedynego trwaego izotopu zota, 197Au.

Reaktor jdrowy - symbol pokojowego wykorzystania energii atomowej, rdo cennych sztucznie wytwarzanych pierwiastkw, np. kiuru

Wiadomoci o udanych prbach uzyskania sztucznego zota wywoyway zawsze niepokoje w krgach finansowych i rzdowych. Tak byo w czasach Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i w okresie maych dzielnicowych ksistw, i nie inaczej jest w dzisiejszych czasach w krajach, gdzie panuje kapita. Nie mona si wic dziwi, e skdind beznamitne sprawozdanie profesora Dempstera z Narodowego Laboratorium Argonne w Chicago, ktre wanie ukazao si i zawierao wiadomo, e w reaktorze atomowym mona produkowa z rtci zoto, spowodowao podniecenie w kapitalistycznych krgach finansowych. By to, jak dotd, najnowszy i najbardziej przekonywajcy przypadek produkcji sztucznego zota. Zaczo si to jeszcze w 1940 r., kiedy w niektrych laboratoriach poddawano dziaaniu wizki szybkich neutronw z cyklotronu pierwiastki ssiadujce ze zotem, tzn. rt i platyn. O takiej udanej prbie poinformowali na spotkaniu amerykaskich fizykw w Nashville w kwietniu 1941 r. dwaj uczeni, A. Sherr i K. T. Bainbridge, z Uniwersytetu Harvarda. Skierowali oni wizk przypieszonych deuteronw na lit i uzyskawszy z kolei wizk szybkich neutronw, zastosowali je do przeksztacenia jder rtci. W wyniku przemiany jdrowej otrzymali zoto! Trzy nowe izotopy zota o masach atomowych 198, 199 i 200. Jednak izotopy te nie byy trwae, w przeciwiestwie do naturalnego zota 197Au. Rozpady si w cigu kilku godzin i dni z emisj czstek beta i stay si znw trwaymi izotopami rtci-198, -199 i -200. Zwolennicy klasycznej sztuki wytwarzania sztucznego zota nie mieli wic powodu do radoci. Zoto, ktre z powrotem przemienia si w rt, nie ma adnej wartoci, jest miraem zota. Naukowcy przyjli jednak z zadowoleniem udany eksperyment, poniewa dziki niemu mogli poszerzy sw wiedz o sztucznych izotopach zota.

U podstaw przemiany przeprowadzonej przez Sherra i Bainbridgea leaa tzw. reakcja (n, p), w czasie ktrej jdro atomu rtci wychwytuje jeden neutron (n) i wyrzucajc rwnoczenie jeden proton (p) przeksztaca si w izotop zota. Naturalna rt skada si z siedmiu izotopw, wystpujcych w niej w rnych proporcjach: 196 (0,146%), 198 (10,02%), 199 (16,84%), 200 (23,13%), 201 (13,22%), 202 (29,80%) i 204 (6,85%). Poniewa Sherr i Bainbridge znaleli izotopy zota o liczbach masowych 198, 199, i 200, naleao zakada, e powstay one z izotopw rtci charakteryzujcych si takimi samymi liczbami masowymi, np.: 198 1 198 1 + + 80 0 79 1 Zaoenie takie wydawao si uzasadnione, poniewa te izotopy nale do izotopw reprezentowanych w rtci najobficiej.

Skad izotopowy rtci jest szczeglnym kaprysem natury: jedyny izotop, ktry w reaktorze jdrowym poddaje si przemianie w zoto (186Hg), wystpuje w naturalnej rtci tylko w iloci 0,146%

Prawdopodobiestwo dojcia do skutku reakcji jdrowej jest dla danego jdra okrelone przez tzw. przekrj czynny na wychwyt danej czstki-pocisku. W zwizku z tym wsppracownicy profesora Dempstera w Laboratorium Narodowym Argonne w Chicago, fizycy Inghram, Victor Franz Hess i Hayden, podjli wysiki majce na celu precyzyjne okrelenie przekroju czynnego naturalnych izotopw rtci na wychwyt neutronw. W marcu 1947 r. stwierdzili oni, e izotopy o liczbach masowych 196 i 199 maj najwikszy przekrj czynny na wychwyt neutronw i dlatego maj najwiksze szanse na przemian. Jako produkt uboczny uzyskali oni w swych dowiadczeniach zoto! Dokadnie 35 g powstao ze 100 mg rtci po napromieniowaniu jej w reaktorze uranowym w strumieniu spowolnionych neutronw. Pozornie odpowiada to tylko wydajnoci 0,035%, jeli jednak odnie uzyskan ilo zota tylko do rtci-196, to uzyska si ju budzc respekt warto 24%, poniewa zoto-197 powstaje jedynie z izotopu rtci-196. Przy zastosowaniu prdkich neutronw zachodz przewanie reakcje typu (n, p), natomiast spowolnione neutrony wywouj przede wszystkim reakcje typu (n, ). Zoto odkryte przez wsppracownikw Dempstera powstao dziki dwu kolejnym reakcjom: 196 1 197 0 + + 80 0 80 0

197 0 197 + 80 1 79 Nietrwaa rt-197, powstaa w reakcji (n, ), przeksztaca si w kocu w trwale zoto-197 w wyniku wychwycenia jednego elektronu (pochodzcego z jej wasnego atomu). Tak czy inaczej Inghram, Hess i Hayden dokonali w reaktorze syntezy mierzalnych iloci sztucznego zota! Nie wywoao to jednak niczyjego niepokoju, poniewa o dokonanej przez nich syntezie zota dowiedzieli si tylko uczeni bardzo pilnie studiujcy Psyhical Review (Przegld Fizyki). Odnona wzmianka w tym czasopimie bya krtka i ze wzgldu na niewiele mwicy tytu Neutron Cross Sections for Mercury Isotopes (Neutronowe przekroje czynne izotopw rtci) dla wielu z nich mao interesujca. Przypadek zrzdzi, e w dwa lata pniej, w 1949 r., doniesienie to przeczyta jaki nadgorliwy dziennikarz i rozgosi je haaliwie w wiatowej prasie jako produkcj sztucznego zota w reaktorze jdrowym.

Wycig z tabeli nuklidw: zoto i jego ssiedzi. Z pomoc obydwu schematw przemian kady moe sam robi zoto. Schemat 1. Izotopy pierwiastkw powstae wskutek rozpadu promieniotwrczego. Schemat 2. Izotopy pierwiastkw powstae w wyniku reakcji jdrowych

Zaraz potem wystpio na giedach francuskich niewielkie krtkotrwae zachwianie notowa cen zota, podobne zupenie do tego, ktre przewidzia Rudolf H. Daumann w swej fantastycznej powieci Koniec zota, ktrej akcja toczy si w 1950 r. Sztuczne zoto wytwarzane w reaktorze atomowym kazao jednak na siebie czeka. Nie zalao ono w kadym razie rynkw wiatowych, powodujc jedynie niewielkie zaniepokojenie, ktre profesor

Dempster zwykle zbywa gonym miechem. Stopniowo wrci spokj na giedy francuskie, co byo niema zasug czasopisma Atomes (Atomy), ktre w swym styczniowym zeszycie z 1950 r. zamiecio godn uwagi wzmiank pt. Przemiana rtci w zoto. Od alchemikw do chemikw jdrowych. Wprawdzie czasopismo potwierdzio w zasadzie moliwo wytwarzania zota z rtci metodami fizyki jdrowej, lecz zapewnio take swych czytelnikw, e cena tego sztucznego metalu szlachetnego jest wielokrotnie wysza ni zota naturalnego, otrzymywanego z najuboszych rud! Wsppracownicy Dempstera nie odmwili sobie przyjemnoci wyprodukowania w reaktorze wikszych, cho nadal znikomych iloci owego sztucznego zota. Jako kuriozum jest ono obecnie ozdob Muzeum Nauki i Przemysu w Chicago. Bryk sztucznego zota mona byo podziwia rwnie na Genewskiej Konferencji Atomowej w sierpniu 1955 r., jako wiadectwo kunsztu alchemikw ery atomu. Z punktu widzenia fizyki jdrowej moliwa jest rwnie przemiana w zoto atomw wielu innych pierwiastkw. Teraz chcielibymy wreszcie zdradzi tajemnic wytwarzania zota. Naley podkreli, e jest ona moliwa wycznie drog przemian jdrowych. Wszystkie inne przepisy przekazane przez klasyczn alchemi s baamutne i prowadz na bezdroa. Trwae zoto 197Au mona by uzyska w wyniku promieniotwrczego rozpadu okrelonych izotopw pierwiastkw ssiadujcych ze zotem. Przekona nas o tym rzut oka na fragment tzw. tabeli nuklidw, w ktrej zawarte s wszystkie znane izotopy oraz sposb ich rozpadu. I tak zoto 197Au powstaje z platyny-197 lub rtci-197 przez rozpad beta lub wskutek wychwytu elektronu. Mona by otrzyma zoto rwnie z talu-201, gdyby emitowa on czstki alfa, ale tal nie jest alfa-promieniotwrczy. Skd jednak wzi izotop rtci-197, jeli w naturze nie wystpuje on w ogle? Czysto teoretycznie rzecz biorc, mona go uzyska z talu-197, ten natomiast z oowiu-197. Obydwa nuklidy przeksztacaj si bowiem przez wychwyt elektronu samorzutnie w rt-197 lub w tal-197. Rzeczywicie jest to jedyna, ale tylko teoretyczna moliwo produkowania zota z oowiu. Jednake ow-197 jest rwnie sztucznym izotopem, ktry naleaoby najpierw wytworzy dziki reakcjom jdrowym. Moliwoci tej nie stwarza ow naturalny. Platyn-197 i rt-197 wytwarza si rwnie tylko w reakcjach jdrowych. Pod uwag warto bra tylko te reakcje, w ktrych wychodzi si z izotopw naturalnych. Na substancje wyjciowe dla tych pierwiastkw nadaj si wic jedynie 196Hg, 198Hg i 194Pt. Izotopy te trzeba by zbombardowa neutronami lub czstkami alfa o odpowiedniej energii, aby spowodowa nastpujce procesy: 196 1 197 0 + + 80 0 80 0 albo 198 1 197 1 + + 2 80 0 80 0 lub 194 4 197 1 + + 78 2 80 0 Rwnie dobrze mona by wyprodukowa poszukiwany izotop platyny z 194Pt poprzez przemiany typu (n, ) lub te z 200Hg w wyniku procesu (n, ). Nie wolno jednak zapomina, e naturalna rt czy te platyna s mieszaninami izotopw, tak e w kadym przypadku naley liczy si z reakcjami

konkurencyjnymi. Czyste zoto-197 trzeba by na kocu wydzieli z mieszaniny rnorodnych nuklidw i nie przetworzonej substancji wyjciowej. Byby to bardzo pracochonny proces. Ze wzgldw ekonomicznych trzeba z gry wykluczy produkowanie zota z platyny, bo jest ona przecie drosza od zota. Dalszym wariantem syntezy zota moe by bezporednia przemiana jdrowa naturalnych izotopw, przebiegajca np. wedug jednego z nastpujcych rwna: 200 1 197 4 + + 80 1 79 2 199 2 197 4 + + 80 1 79 2 Do upragnionego zota-197 mogyby doprowadzi rwnie inne reakcje jdrowe: z rtci-198 reakcja typu (, p), z platyny-194 reakcja typu (, p) lub te reakcja typu (p, ) lub (d, n) z platyny-196. Powstaje jednak pytanie, czy jest to praktycznie moliwe, a jeli tak, to czy z wymienionych ju powodw byoby to opacalne. Z punktu widzenia opacalnoci mona by zaakceptowa jedynie napromieniowywanie rtci neutronami, ktrych dostarczaby reaktor przez duszy czas i w odpowiedniej iloci. Inne czstki musiayby by wytwarzane czy te przypieszane w cyklotronie, a jest to, jak wiadomo, metoda, ktra dostarcza tylko niewielkich iloci poszukiwanych substancji. Jeli naturaln rt poddamy dziaaniu strumienia neutronw w reaktorze, to oprcz trwaego zota powstanie przede wszystkim zoto promieniotwrcze. To zoto, zoone z izotopw 198Au, 199Au, 200Au jest bardzo nietrwae i przez rozpad czstki beta przemienia si w cigu kilku dni znowu w substancj wyjciow, np.: 198 198 (, ) 80 79 rozpad beta, 2,7 dnia Nie mona w aden sposb zapobiec tej odwrotnej przemianie radioaktywnego zota w rt. Nie da si przerwa tego bdnego koa, prawa natury nie daj si ama. Mniej skomplikowane wydaje si w tej sytuacji syntetyczne uzyskiwanie raczej innego cennego szlachetnego metalu - platyny. Gdyby udao si nawietlanie neutronami w reaktorze poprowadzi w taki sposb, aby dominoway reakcje typu (n, ), mona by mie nadziej, e uda si uzyska wiksze iloci platyny z rtci. Obficie wystpujce izotopy rtci-198, -199 i -201 przeksztacaj si bowiem wszystkie w trwae izotopy platyny-195, -196 i -198. Jednake i tutaj wydzielenie czystej, syntetycznej platyny jest bardzo skomplikowane. Fryderyk Soddy jeszcze w 1913 r. poda sposb, jak mona wyprodukowa zoto z talu, rtci lub oowiu poprzez przemiany jdrowe. Jednak wtedy naukowcy nie wiedzieli prawie nic o skadzie izotopowym tych pierwiastkw. Gdyby zastosowa proponowan przez Soddyego metod odrywania czstek alfa i beta, wtedy substancjami wyjciowymi musiayby by izotopy 201Tl, 201Hg i 205 Pb, spord ktrych w naturze wystpuje tylko izotop rtci-201. Jest on skadnikiem mieszaniny innych izotopw tego pierwiastka, ktra nie daje si rozdzieli metodami chemicznymi. Recepta Soddy'ego jest wic praktycznie niewykonalna. Co nie udao si sawnemu badaczowi atomu, to z pewnoci nie uda si i laikowi. Pisarz Daumann w swej powieci Koniec zota, wydanej w 1938 r., poda przepis na transmutacj bizmutu w zoto, polegajcy na oderwaniu dwch czstek alfa od jdra atomu bizmutu za pomoc bardzo

przenikliwych promieni rentgenowskich. Abstrahujc od tego, e do dzi nie zaobserwowano nigdzie takiej reakcji typu (, 2), ten hipotetyczny proces 205 0 197 4 + + 2 83 0 79 2 nie mgby by urzeczywistniony z innych powodw. Nie istnieje bowiem trway bizmut-205, gdy naturalny bizmut ma tylko jeden jedyny izotop! Ten jedyny naturalny izotop bizmutu o liczbie masowej 209 dostarcza wedug zasad reakcji Daumanna tylko promieniotwrcze zoto-201, ktrego okres poowicznego rozpadu wynosi 26 minut. W takim tempie zamienia si ono z powrotem w rt. Bohater powieci Daumanna, uczony Bargengrond, nie mg zrobi w ogle adnego zota! My za, wiedzc, e w wyniku procesw jdrowych rzeczywicie mona wyprodukowa zoto, odwamy si na efektowny eksperyment. Postanawiamy zamieni w reaktorze jdrowym 50 kg rtci w prawdziwe zoto, 197Au. Naturalne zoto powstaje wycznie ze 196Hg. Niestety, rt zawiera tylko 0,146% tgo izotopu. 50 kg rtci zawiera wic zaledwie 74 g 196Hg i tylko t ilo moemy przemieni na szczere zoto.

Okres poowicznego rozpadu zota promieniotwrczego otrzymanego sztucznie. Po upywie prawie 3 dni pozostaje poowa poprzedniej iloci zota. Pod koniec wszystkie sztaby zota zamieniaj si w rt. Oszukacza alchemia!

Bdmy jednak optymistami i zamy, e te 74 g 196Hg dadz si zamieni na tak sam ilo 197Au, jeli w nowoczesnym reaktorze duej mocy poddamy rt dziaaniu strumienia neutronw rzdu 1015 neutronw na 1 cm2 i na 1 s. Jeli wyobrazimy sobie, e umiecilimy 50 kg, tj. 3,7 litra rtci, w formie kuli w reaktorze, to w jej powierzchni, wynoszc 1157 cm2, bdzie uderzao w kadej sekundzie ogem 1,161018 neutronw. Spord nich 0,146%, tj. 1,691015 neutronw trafi w te 74 g izotopu 196 Hg. Upraszczajc przyjmijmy dalej, e kady neutron spowoduje przetworzenie rtci 196Hg na rt 197 Hg *, z ktrej przez wychwyt elektronu powstaje zoto-197. Do przetworzenia atomw rtci-196 mamy wic do dyspozycji 1,691015 neutronw na sekund. Ile jest waciwie tych atomw? Gramoatom pierwiastka, a wic 197 g zota, 238 g uranu lub 4 g helu, zawiera 6,0221023 atomw. Aby wyobrazi sobie w przyblieniu t zawrotn liczb, sprbujmy uciec si np. do nastpujcego porwnania. Zakadamy, e w 1990 r. cakowita liczba ludnoci na Ziemi bdzie wynosia 6 mld i e wszyscy ludzie zaczn liczy te atomy i e kady policzy jeden atom w cigu

sekundy. W pierwszej sekundzie policzonych zostanie 6109 atomw, w drugiej bdzie policzonych ju 12109 atomw itd. Ile czasu potrzebowaaby ludzko z 1990 r., aby policzy wszystkie atomy jednego gramoatomu? Odpowied jest szokujca: okrge 3 200 000 lat! 74 g rtci-196 zawieraj 2,271023 atomw. W cigu sekundy moemy w naszym strumieniu neutronw przeksztaca 1,691015 atomw rtci. Ile czasu potrzeba zatem, by dokona przemiany caej iloci 196Hg? Odpowied brzmi: w reaktorze duej mocy jest do tego niezbdny okres 4,5 roku. Rozpatrujc rzecz czysto teoretycznie, taki wysiek musielibymy ponie, aby ostatecznie wyprodukowa 74 g zota z 50 kg rtci. A to syntetyczne zoto naleaoby jeszcze oczyci z izotopw zota promieniotwrczego, rtci i z innych jeszcze izotopw. W erze atomowej mona robi sztuczne zoto, to prawda, ale metody jego produkcji s zbyt kosztowne. Sztuczne wytwarzanie zota w reaktorze jest nieopacalne. Moe byoby prociej, gdyby sprzedawano jako zoto ow mieszanin uzyskanych promieniotwrczych izotopw zota? Czy nie natchnie to jakiego pisarza do wykorzystania tego taniego zota w powieci? Mare tingerem, si mercuris esset! - zamienibym morze w zoto, gdyby byo ono morzem rtci. Te chepliwe sowa przypisywano dugo alchemikowi Raimundowi Lullusowi. Przypumy, e nie morze rtci, ale jednak wiksza jej ilo zostaa przeksztacona w reaktorze jdrowym w 100 kg zota. Zewntrznie niczym nie rnic si od zota naturalnego, spoczywa sobie to promieniotwrcze zoto w byszczcych sztabach. Rwnie z punktu widzenia chemii jest to prawdziwe zoto. Jaki krezus nabywa je po korzystnej, jak sdzi, cenie. Nie przeczuwa on, e jest to w rzeczywistoci mieszanina promieniotwrczych izotopw 198Au i 199Au, ktre maj okres poowicznego rozpadu odpowiednio 65 i 75 godzin. Mdlejc z wraenia patrzyby ten spryciarz, jak jego zoty skarb topnieje mu literalnie w oczach. Co trzy dni traciby poow poprzedniej iloci i nie mgby temu przeciwdziaa; po tygodniu ze 100 kg pozostaoby ju tylko 20 kg. Po dziesiciu okresach poowicznego rozpadu (tj. po 30 dniach) ze zota nie pozostaoby praktycznie nic. Teoretycznie byoby go jeszcze 80 g. W skarbcu znajdowaaby si tylko wielka kaua rtci. O zudne zoto alchemikw!

Tajemnica zotego medalionu


Fizyka atomowa daje take odpowied na pytanie, czy praktykowane wczeniej przez alchemikw przemiany innych metali w zoto s moliwe z punktu widzenia tej nauki. Dzisiaj ju wiadomo, e w wyniku przemiany atomw mona uzyska trwae sztuczne zoto tylko z ssiadujcych z nim pierwiastkw, tj. z rtci i z platyny. Wszystkie inne metody uzyskiwania zota z elaza, cyny i oowiu, czy nawet ze srebra, s z gry skazane na niepowodzenie. Jeli w owych eksperymentach alchemicznych rzeczywicie znajdowano zoto, to musiao ono istnie od pocztku lub te byo wzbogacane przez przetapianie. Przewanie jednak byo ono w oszukaczy sposb wprowadzane do materiaw podlegajcych przemianie. Stosowane byy take i inne sprytne sposoby umoliwiajce wyprodukowanie powok na metalach lub stopach, ktre do zudzenia imitoway zoto. Przypomnijmy sobie choby mosidz, ktry w stanie nie utlenionym wyglda jak piknie lnice zoto. A kto nie uwierzyby, e poyskujcy zotym blaskiem brz, czy stop miedzi (liczba atomowa 29) oraz cyny (liczba atomowa 50), z punktu widzenia fizyki jdrowej waciwie jest zotem (liczba atomowa 79), ten powinien tylko doda sobie adunki jder poszczeglnych skadnikw: 50+29 = 79 = zoto! Taki rachunek przeprowadzi kiedy pewien dowcipny uczony. W dzisiejszych czasach jest rzecz

przyjt i prawnie dozwolon stosowanie stopw, ktre imituj zoto. Nazw pzota okrela si mosidz o barwie zotej, manhajmskim zotem nazywa si stop miedzi, cynku i cyny. Zoto mozaikowe, produkowane z miedzi i cynku, ma tonacj czystego zota. Metalu Hamiltona uywa si do pozacania rnych przedmiotw. Najbardziej jednak znane jest talmi, bdce rwnie stopem miedzi i cynku, ktre charakteryzuje si piknym zotym kolorem i wielk odpornoci na rdzewienie. Istniej rwnie mineray i zwizki chemiczne bardzo podobne do zota. Nale do nich powszechnie znane kocie oczko, zototy, lnicy yszczyk, czy te piryt o metalicznej mosinej barwie. Legendarny, zoty skarb staroytnego krla Krezusa skada si prawdopodobnie w wikszej czci z lnicego pirytu. Dopiero nie tak dawno, bo w 1974 r., udao si kanadyjskim chemikom wyprodukowa z rtci krystaliczn mas o zotym poysku. By to zwizek chemiczny o niezwykej strukturze i niecodziennym skadzie: Hg2,85AsF6, fluorek arsenowortciowy. Czy nie jest to alchemia w najlepszym, klasycznym stylu? Susznie zapewne kto na to powie, e redniowieczni twrcy zota nie wiedzieli nic o fizyce atomowej. Nie mieli ani dzisiejszego dowiadczenia, ani nie dysponowali techniczno-naukowym wyposaeniem. Mimo to zwolennicy nauk alchemicznych s zdania, e istniej dowody mistrzostwa starych alchemicznych twrcw zota. Skd bowiem pochodzioby zoto, ktre wyprodukowa Lullus na polecenie krla angielskiego Edwarda? Jeli chcemy zerwa nimb niezwykoci otaczajcy zoto starych mistrzw, musimy dokadnie odpowiedzie na to, i na wiele innych pyta. Z jakiego rda czerpa zoto elektor saski August, ktry uprawia alchemi i ktry pozostawi po sobie zoty skarb w postaci 17 mln talarw? Co kryje si za tajemnic zotego medalionu, ktry przedstawi alchemik Seyler cesarzowi Leopoldowi I? A jakime zotem byo argentaurum pana Emmensa? Nie zwlekajmy duej z odpowiedzi na te pytania. Z okazji morskiego zwycistwa odniesionego nad Francuzami w 1340 r. krl angielski Edward III, ktry panowa w latach 1327-1377, kaza wybi specjaln monet, tzw. nobla okrtowego, na ktry mwiono po prostu nobel. S to wanie monety wybite rzekomo ze zota Raimunda Lullusa, ktre zachoway sw wyzywajc inskrypcj Krl Anglii i Francji a do 1360 r. Raimundus Lullus urodzi si w 1235 r., a umar wedug jednych rde w 1315 r., a wedug innych w 1333 r. W adnym przypadku nie y duej. Sub sw na dworze angielskim powici krlowi Edwardowi I, ktry panowa do 1307 r. Fakt ten nie wymaga adnych dalszych wyjanie. Z drugiej jednak strony nie ulega wtpliwoci, e noble byy bite z dobrego zota, a nie ze zota alchemikw. Lullus nie zrobi adnego zota. Z historii wiadomo jest, e Edward III cign kontrybucj wojenn przez podwyszenie podatkw i zebranie skryptw dunych. Bezceremonialnie konfiskowa zote naczynia kocielne i klasztorne i zastawia nawet insygnia koronacyjne. Warto skarbu, jaki zostawi swym potomkom elektor saski August, wynosia 17 mln talarw. Panowa on w latach od 1533 do 1586. Bdc sam alchemikiem i zapewniwszy sobie usugi twrcy zota Schwertzera, zgromadzi t ilo zota podobno dziki sztuce hermetycznej. Skd rzeczywicie pochodzio to zoto? Pytanie to postawi sobie ongi aptekarz i historiograf, Johann Christian Wiegleb. Trafn odpowied znajdujemy w jego pracy wydanej w 1777 r. pod tytuem Historyczno-krytyczne badania alchemii lub urojonej sztuki robienia sztucznego zota. W celu obalenia

legendy o zocie alchemikw Wiegleb przewertowa rda historyczne i stwierdzi, e istnieje bardzo prawdopodobne wyjanienie pochodzenia skarbu elektora saskiego: w XV i XVI w. grnictwo srebra w saskich Grach Kruszcowych przeywao niespodziewany rozkwit. Z bogatych kopal w Schneebergu, Freibergu i Annabergu wydobywano potne iloci srebra. Jedna dziesita ich cz, tzw. dziesicina, musiaa by odprowadzana do skarbca panujcego. Drug tak cz otrzymywa elektor z tytuu przywileju bicia monety. Historycznie da si udowodni, e elektorzy sascy otrzymali w latach 1471-1550 tylko z kopal srebra w Schneebergu ponad 4 mld talarw. W okresie panowania elektora Augusta strumie srebra utrzymywa si na nie zmniejszonym poziomie. Dlatego te, zdaniem Wiegleba, nie powinno ju pozostawa zagadk, w jaki sposb mg on bez adnej pomocy sztuki alchemicznej po 33 latach panowania i korzystania przez cay ten czas z bogosawiestwa wydobywanego w kraju srebra, pozostawi 17 mln talarw... Raczej naleaoby si dziwi, e nie zostawi wicej. Bogate rudy pirargirytu w Schneebergu zawieray godne zachodu iloci zota, ktre uzyskiwano rwnoczenie ze srebrem. Schwertzer, nadworny alchemik z aski elektora, wykorzystywa te rudy srebra z wielkim upodobaniem i transmutowa tak dugo, dopki lnice zoto nie zabyso w tyglu. W 1677 r. mnich Wenzel Seyler zanurzy siedmiokilogramowy srebrny medalion w cudownym pynie, ktry pokry okoo 4/5 powierzchni medalionu. Na oczach caego dworu cesarza Leopolda I medalion zamieni si w czyste zoto. Nikt nie przeczuwa wtedy, e musi min 250 lat, zanim uda si zdemaskowa sprytn metod Seylera. Oczywicie jeszcze przed upywem tego czasu pobierano z obydwu stron granicy transmutacji centymetrowej wielkoci prbki, aby okreli ich ciar waciwy. Te ubytki w medalionie s widoczne jeszcze do dzi. Ustalona, niepewna zreszt, warto 12,6 rnia si od ciaru waciwego czystego zota, wynoszcego 19,3, i pasowaa raczej do jakiego stopu zota i srebra, o zawartoci 37% zota. Tajemnicy medalionu na podstawie takiego przypuszczenia nie udao si jednak rozwika jeszcze przez dugi czas. W pniejszych latach zabroniono pobierania dalszych prbek ze wzgldu na historyczn warto medalionu. Wtedy nie znano sposobu wyjanienia tej zagadki bez analizy chemicznej wikszych prbek pobranych z medalionu. Dopiero w 1931 r. dwom chemikom z Instytutu Mikroanalizy Uniwersytetu Wiedeskiego, Strebingerowi i Reifowi, udao si naruszy to tabu. Zapewnili oni, e potrzebuj nie wicej ni 10 do 15 mg do kadej analizy. Nie uszkadzajc w widoczny sposb medalionu pobrali oni prbki i okrelili skad stopu. Precyzyjne metody mikroanalizy day zaskakujcy wynik. Okazao si, e medalion ma jednolity skad chemiczny: 43% srebra, 48% zota, 7% miedzi oraz pewne iloci cyny, cynku i elaza. W jaki jednak sposb Seyler tyngowa ten srebrzysty stop tak, by wszyscy myleli, e jest to czyste zoto? Oczywicie nie chodzio tutaj o przemian metali, a jedynie o ich barwienie - to wykazay niezbicie wyniki analizy. Wiedescy chemicy zaangaowali ca sw ambicj, aby ostatecznie wykry tajemnic starego medalionu. Na ich prob wiedeska mennica wykonaa stop o takim samym skadzie. Strebinger i Reif zanurzali prbki tego stopu w najprzerniejszych kwasach i roztworach soli, a wreszcie odkryli ponownie recept Seylera. Zimny 50% kwas azotowy, ktry alchemicy redniowieczni umieli bardzo dobrze przygotowywa i ktry stosowali jako wod rozdzielcz, oddzielajc zoto od srebra, nadaje zanurzonym w nim srebrnym stopom metali upragnion barw zota! Dzisiaj tzw. bejcowanie lub cenie na gorco naley do metod najczciej stosowanych przez zotnikw. Poprzez dziaanie rnymi kwasami mineralnymi uzyskuje si podan barw czystego, 24-karatowego zota. Pozostaaby jeszcze do wyjanienia sprawa Amerykanina Emmensa. Skd pochodzio zoto, ktre ten nowoczesny alchemik wykuwa z meksykaskich srebrnych dolarw? Utrzymywao si podejrzenie,

e pozostawa on w kontakcie z grup przestpcw, ktra zajmowaa si przetapianiem skradzionej biuterii i dzie sztuki. Ten proceder praktykowali ju Hiszpanie, ktrzy przetapiali na sztaby zote wyroby Aztekw, nie troszczc si o ich warto artystyczn. Dlaczego Emmens miaby postpowa inaczej, zawyrokowano w Nowym Jorku. Twrca zota, ktry produkuje podany metal szlachetny metod rkodzielnicz, byby najmniej podejrzanym paserem, jakiego mona by sobie wyobrazi.

Zoto promieniotwrcze - cenniejsze ni zwyke


Przy rozpatrywaniu moliwoci sztucznego uzyskiwania zota z rtci widzielimy, e odwrotna przemiana zota w rt nie jest zbyt skomplikowana. Waciwie zawdziczamy kaprysowi natury, e znamy zoto jako pierwiastek naturalny. Powodem tego, e zoto nie przeksztaca si w sposb naturalny w rt, jest wiksza o 1 MeV masa jdra 197Au ni 197Hg. Gdyby byo odwrotnie, tzn., gdyby rt-197 wykazywaa wiksz trwao, wtedy naturalne zoto w ogle nie istniaoby. Sztaby naturalnego zota przeksztacayby si w kaue rtci. Domoroli zwolennicy alchemii na pewno potrzsaj gowami syszc, e to wanie nauka przyczynia si do tego, i zoto przemienia si w inny pierwiastek, np. w rt. Po co komu ta alchemia na opak? W technice pomiarw izotop rtci o liczbie masowej 198 mia przez pewien czas szczeglne znaczenie. Potrzebowano go w zupenie czystym stanie. Wydzielenie go z naturalnej rtci nie udawao si lub te nie byo opacalne ze wzgldu na duy nakad si i rodkw. Pozostawaa tylko jedna droga. Trzeba byo ten izotop 198Hg wytwarza sztucznie, a do tego niezbdne byo zoto! Dlaczego nauka znalaza upodobanie akurat w tej rtci? Metr stanowi jedn czterdziestomilionow cz ziemskiego rwnika. Uczono o tym dawniej w szkole. Od 1889 r. w Paryu przechowywany jest pierwotny wzorzec metra, sztaba wykonana ze stopu platyny i irydu. Ten wzorzec metra jest jednak miar sztuczn i podlega zmianom. W poszukiwaniu niezmiennego, naturalnego wzorca dugoci znaleziono inn jednostk: 1 m liczy 1 553 164,1 dugoci fali czerwonej linii widmowej kadmu o dugoci 6438 (1=10-10 m). Za pomoc tej jednostki uzyskano dostateczn dla wielu potrzeb dokadno pomiarw. Podczas drugiej wojny wiatowej brytyjscy producenci samolotw i przyrzdw nawigacyjnych posugiwali si ze wzgldu na tajemnic wojskow tylko wielokrotnociami czerwonej linii kadmu. Nowa miara dugoci nie wystarczaa jednak do bardziej precyzyjnych pomiarw. Kadm jest mieszanin izotopw, z ktrych kady wysya czerwon lini spektraln. Dugoci tych linii rni si nieco midzy sob. Dlatego te amerykascy fizycy, Wiens i Luis Walter Alvarez, w 1940 r. zwrcili uwag na zielon lini widma rtci-198, o dugoci fali 5461 . Linia ta jest ostro odgraniczona i cakowicie monochromatyczna. Wiens i Alvarez wyprodukowali 198Hg w iloci niezbdnej do analizy spektralnej, poddajc zoto dziaaniu strumienia neutronw w cyklotronie przez ponad miesic. Uzyskany izotop rtci wyodrbnili przez podgrzewanie i nastpnie skroplili go w cieniutkiej rurce woskowatej. W Stanach Zjednoczonych po drugiej wojnie wiatowej ukazay si w handlu pierwsze Mercury-198Lamps. Zawieray one 1 mg izotopu 198Hg wytworzonego w reaktorze atomowym ze zota. Rwnie i w innych krajach podjto wkrtce produkcj tego poszukiwanego izotopu rtci, od 1966 r. take w NRD, w Centralnym Instytucie Bada Jdrowych w Rossendorf. W tamtejszym reaktorze atomowym po 1000 godzin napromieniowania chemicy jdrowi uzyskali z 95 g czystego zota okoo 100 mg rtci198 o czystoci izotopowej wynoszcej okoo 99%, wedug poniszego schematu: 197 1 198 0 + + 79 0 79 0

198 198 0 + 79 80 1 Na bazie nowego wzorca dugoci dokonano nowego pomiaru metra. Liczy on 1 831 249,21 dugoci fali zielonej linii widma rtci, izotopu 198Hg. Obecnie izotop 198Hg wyparty zosta przez izotop gazu szlachetnego kryptonu-86, ktrego pomaraczowa linia o dugoci 6058 jest atwiejsza do odtwarzania. Metr odpowiada 1 650 763,73 dugoci fali w prni promieniowania odpowiadajcego przejciu midzy poziomami 2p10 i 5d5 atomu kryptonu-86. Poredni produkt syntezy rtci-198, promieniotwrcze zoto-198, znajduje rwnie zastosowanie. Emituje ono czstki beta i rozpada si z okresem poowicznego rozpadu 65 godzin na trwa rt-198. Bardzo drobno sproszkowane promieniotwrcze zoto jest dzi stosowane jako lek w postaci zolu zota. Uywa si go do sporzdzania scyntygramw narzdw ludzkiego ciaa i do leczenia guzw rakowych. W tym celu wstrzykuje si je do odpowiednich tkanek. Kady atom zota dziaa jak maa lampa rentgenowska i zabija komrki rakowe w cile okrelonym miejscu. Terapia tego rodzaju jest o wiele korzystniejsza ni napromieniowywanie wielkich powierzchni, ktre trudno jest dawkowa. Zoto promieniotwrcze jest znacznie mniej szkodliwe ni promienie X. Uzyskano te liczce si wyniki leczenia leukemii, chorobliwego wzrostu liczby biaych krwinek. Sztuczne zoto promieniotwrcze wywiadczyo ju ludziom cenne usugi w poskramianiu raka. Haso dzisiejszej nauki brzmi bez wtpienia: Przeksztacanie pierwiastkw - tak, przeksztacanie ich na zoto - nie! Zreszt w jakim celu? Dzisiaj bez wahania powica si zoto, by wytworzy z niego inne pierwiastki, wane dla nauki i bada. Do zota signito znw, by wytworzy sztucznie izotopy fransu i astatu, pierwiastkw, ktrych nie mona uzyska ze rde naturalnych. I znowu alchemia zostaa postawiona na gowie. Frans uzyskuje si ze zota przez ostrzelanie jonami tlenu lub neonu w nowoczesnych akceleratorach czstek: 197 22 212 4 1 + + + 3 79 10 87 2 0 Astat tworzy si przez przemian zota bombardowanego przyspieszonymi do wysokich energii jdrami wgla; 197 12 205 1 + + 4 79 6 85 0 Zoto dla wspczesnej nauki stao si tak drogie, e nie upatruje ona swego sukcesu w jego sztucznym wytwarzaniu, ale raczej traktuje je jako surowiec do syntezy innych pierwiastkw.

Rozdzia sidmy Badania i odpowiedzialno - dzi i w przyszoci


Bomba atomowa jako argument polityczny
Uzyskanie energii atomowej i produkcja sztucznych pierwiastkw w reaktorze jdrowym dla celw nauki i techniki stanowi tylko jedn stron nowej epoki naukowo-technicznego postpu. Wiek atomowy nie rozpocz si bowiem, niestety, od budowy elektrowni atomowych, od pokojowego zastosowania energii jdrowej dla dobra ludzkoci. 6 sierpnia 1945 r. wczesnym rankiem nadlecia na wielkiej wysokoci nad Hiroszim jeden jedyny samolot. W czasie drugiej wojny wiatowej amerykaskie bombardowania ominy to wielkie miasto japoskie. Tego pamitnego dnia, na kilka minut przed godzin 8.00, bombowiec amerykaski typu B-29 pozby si swego mierciononego adunku. Zawieszona na spadochronie bomba zbliaa si niepostrzeenie do centrum miasta. Wybucha na wysokoci okoo 500 m. Otworzyo si pieko. Po byskawicy eksplozji, ktra zalaa ostrym wiatem cay teren na wiele kilometrw, utworzya si ognista kula potwornych rozmiarw. Do wysokoci ponad 15 km wystrzelia potna chmura w ksztacie grzyba. Dugotrway, przeraajcy grzmot, jakiego jeszcze nigdy nikt nie sysza, towarzyszy potwornemu widowisku. Jedna jedyna bomba atomowa z uranu-235 zniszczya japoskie miasto. Jej sia wybuchu, rwnowana prawie 20 000 t trjnitrotoluenu (TNT), odpowiadaa sile 2000 dziesiciotonowych bomb, ktre w czasie drugiej wojny wiatowej obracay w gruzy i popi cae dzielnice miast. Ludzie, ktrzy ocaleli od potwornego gorca i od potnej fali uderzeniowej, padli ofiar promieniowania radioaktywnego, umierajc w nowy sposb - mierci popromienn. Mieszkacy Hiroszimy, ktrzy przeyli pierwsze pieko, ginli od podstpnej choroby popromiennej dopiero po dugich mkach. W 1945 r. opakiwano w Hiroszimie 141 000 zmarych, w 1946 r. zmaro dalszych 10 000 ofiar. Od tego czasu mier atomowa zbiera w Japonii co roku swoje ponure niwo. Potomstwo nieszcznikw, ktrzy 6 sierpnia 1945 r. znaleli si w zasigu dziaania mierciononych promieni pierwszej bomby atomowej, cierpiao i cierpi jeszcze teraz na rne deformacje. Gro im rwnie popromienne zaburzenia genetyczne.

Wybuch bomby atomowej - symbol gronego naduycia energii atomowej

9 sierpnia 1945 r. druga amerykaska bomba atomowa spustoszya nastpne japoskie miasto, Nagasaki. Bomba ta zawieraa jako materia wybuchowy sztuczny pierwiastek pluton, nie bez kozery noszcy zowrogie imi boga mierci. Zrzucenie dwu bomb atomowych przez siy powietrzne Stanw Zjednoczonych byo zbrodniczym eksperymentem przeprowadzonym na bezbronnej ludnoci

cywilnej. Zastosowania tej broni nie uzasadniaa wtedy adna potrzeba podyktowana wzgldami militarnymi. Po klsce faszyzmu i zakoczeniu drugiej wojny wiatowej wiat nie by nastrojony zbyt pokojowo. Zimna wojna, ta prowokujca gra, prowadzona przez Stany Zjednoczone przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu i tworzcemu si obozowi socjalizmu, zacza przybiera niebezpieczne formy eskalacji. Stany Zjednoczone, ktre przyjy na siebie rol wiatowego andarma, we wszystkich atakach politycznych stawiay na bomb atomow. Ze strony Zwizku Radzieckiego moga by tylko jedna odpowied na stosowanie tej wyzywajcej polityki z pozycji siy: amerykaski monopol na bomb atomow musia by jak najspieszniej przeamany. 25 grudnia 1946 r. zacza funkcjonowa w Europie pierwsza maszyna uranowa. Igorowi Wasiliewiczowi Kurczatowowi i grupie jego wsppracownikw udao si uruchomi pierwszy radziecki stos atomowy. Po dwu i p latach Zwizek Radziecki odpali sw pierwsz bomb atomow. Reakcyjne koa w Stanach Zjednoczonych rozptay regularn histeri atomow. To prowokacyjne postpowanie nie znalazo jednak powszechnego poparcia na wiecie. Spontaniczny komentarz Ottona Hahna po ogoszeniu wiadomoci o udanych prbach radzieckich z bomb atomow mia brzmie: Jest to dobra wiadomo. Jeli Zwizek Radziecki take ma bomb atomow, wojny nie bdzie. Propozycje niezwocznego potpienia broni atomowej, jakie wysun Zwizek Radziecki, zostay zignorowane przez Stany Zjednoczone. Prezydent Stanw Zjednoczonych Truman owiadczy w styczniu 1950 r.: Poleciem, aby kontynuowano prace nad wszystkimi rodzajami broni atomowych, z tzw. bomb wodorow, czy te superbomb wcznie. Owiadczenie Trumana stao si sygnaem do podjcia w najwyszym stopniu niebezpiecznego wycigu zbroje. Zajmujc takie stanowisko amerykaski prezydent usankcjonowa produkcj najstraszliwszej broni niszczcej, jak dotychczas posugiwaa si ludzko, tzw. bomby termojdrowej. Proces dokonujcy si w sposb nieprzerwany na Socu i zapewniajcy istnienie tej rozarzonej kuli, a polegajcy na wyzwalajcym energi czeniu si wodoru i jego izotopw w hel - przebiega w bombie wodorowej byskawicznie, wyzwalajc jednoczenie energi o ogromnej sile niszczcej. Do zaponu potrzeba jednak temperatury od 50 do 100 milionw stopni. Temperatur t na krtki moment uzyskuje si na Ziemi wycznie za pomoc bomby atomowej. W 1954 r. w amerykaskim czasopimie naukowym Physical Review (Przegld Fizyczny) ukazao si wiele publikacji, opracowanych przez grup uczonych skupiajcych si wok Seaborga i Ghiorsa, a powiconych nowo odkrytym pierwiastkom nr 99 i nr 100. Byy to osobliwe publikacje, zawieray zawsze niejasne sformuowania, niektrych informacji brakowao w ogle - przypadek bezprecedensowy w historii publikacji naukowych. Powody tego utajnienia stay si jasne dopiero w 1955 r., gdy odkryto tajemnic pochodzenia tych pierwiastkw. Do 1 listopada 1952 r. istniaa na Oceanie Spokojnym sielankowa wyspa o nazwie Elugelab. Naleaa ona do atolu Eniwetok wchodzcego w skad Wysp Marshalla. Tego dnia wyspa ta przestaa istnie, zostaa bowiem wysadzona w powietrze w wyniku pierwszej amerykaskiej prbnej eksplozji termojdrowej, pod kryptonimem Mike. Sia wybuchu odpowiadaa 3 megatonom, czyli 3 mln t TNT, bya wic rwna sile wybuchu wszystkich bomb uytych w drugiej wojnie wiatowej i okoo 200 bomb atomowych zrzuconych na Hiroszim! Wszystkie wiksze stacje sejsmiczne na Ziemi zarejestroway fal uderzeniow wybuchu, tego pierwszego trzsienia ziemi wywoanego ludzk rk. W miejscu, gdzie znajdowaa si wyspa Elugelab, zionie w dnie Pacyfiku potny krater o rednicy 1,5 km i gbokoci 150 m.

Samoloty bez zaogi, ktre przeleciay przez chmur spowodowan wybuchem, zebray pyy z eksplozji do bada naukowych. Nastpnie badano cae cetnary materiaw pochodzcych z okolicznych raf koralowych. W pozostaociach po termojdrowej eksplozji amerykascy badacze atomu znaleli w grudniu 1952 r. pierwiastek nr 99 i niedugo potem, w marcu nastpnego roku, pierwiastek nr 100. Dzisiaj nosz one nazwy: einstein (ajnsztajn) i ferm. Byo to zupenie przypadkowe odkrycie. Wskutek neutronowego rozbysku bomby Mike - dawk neutronw oceniano tu na 1022 neutronw na 1 cm2 - dokonaa si nowa przemiana pierwiastkw. Z uranu zawartego w bombiezapalniku utworzyy si przy tym majce nadmiar neutronw izotopy uranu, ktre przez wielokrotny rozpad beta przeksztaciy si w kocu w izotopy pierwiastkw nr 99 i nr 100. Do przeprowadzenia takiej reakcji w reaktorze badawczym o strumieniu neutronw rzdu 1013 neutronw/cm2s uzyskanie takiej dawki neutronw musiaoby trwa 30 lat. Mike dokonaa tego w jednej milionowej czci sekundy!

Krater po prbnym podziemnym wybuchu bomby atomowej na pustyni Nevada (USA). Czy pierwiastki transuranowe, ktre powstay przy eksplozji, bdzie mona wydobywa jak kopaliny?

Szokujco i nieodpowiedzialnie brzmi podzikowanie skierowane przez odkrywcw tych pierwiastkw do Naukowego Laboratorium w Los Alamos, fabryki amerykaskich bomb atomowych. W swym owiadczeniu z 1955 r. autorzy wyraaj wdziczno za projekt i skonstruowanie broni termojdrowej Mike, poniewa wytworzya ona niezwykle wysoki strumie neutronw, niezbdny do produkcji cikich pierwiastkw. Rezygnacja z tej prby bomby byaby niewtpliwie wiadectwem wikszego poczucia odpowiedzialnoci. W sierpniu 1953 r. eksplodowaa pierwsza radziecka bomba wodorowa. Militaryci i politycy amerykascy przyjli z niepokojem informacj swych specjalistw, e Zwizek Radziecki dysponuje ju such przenon bomb wodorow z zapalnikiem z deuterku litu. Tymczasem bomba amerykaska z listopada 1952 r. bya nie nadajcym si do transportu monstrum o ciarze 65 t, niezdatnym do uytku wojskowego. Stany Zjednoczone odpowiedziay na to trzyman do tej pory w tajemnicy superbroni i w marcu 1954 r. dokonay wybuchu pierwszej tzw. bomby trzystopniowej (Fission-Fusion-Fission-Bomb). Jako zapalnik dla waciwej bomby wodorowej suya zwyka bomba atomowa. Obydwa elementy otoczone byy paszczem z uranu-238, ktry ulega rozszczepieniu pod dziaaniem szybkich neutronw wyzwalanych przy wybuchu bomby wodorowej. Wielostopniowe bomby stanowi potn si

niszczc, ktra moe przewyszy si bomby pidziesiciomegatonowej. Za pomoc takiej superbroni mona jednym uderzeniem zniszczy cae kraje i kontynenty. Straszliwe dziaanie bomby wodorowej nie ogranicza si tylko do spotgowanej tysickrotnie w porwnaniu z bomb atomow siy wybuchu. Wyzwala ona rwnie promieniowanie o intensywnoci nie znanej dotychczas na Ziemi, ktre grozi pewn mierci wszystkim ywym organizmom znajdujcym si w jego zasigu. Nawet kiedy zaniknie ju promieniowanie samego wybuchu, mamy nadal do czynienia z niesychanie gronymi produktami rozpadu, ktre w formie opadu radioaktywnego (Fallout) opadaj na powierzchni Ziemi i skaaj wielkie jej poacie. Szczeglnie niebezpieczne s powoli rozpadajce si substancje radioaktywne, jak wgiel-14, ktry przenika do biosfery, cez-137, a przede wszystkim stront-90. Promieniotwrczy stront przedostaje si do organizmu z poywieniem, odkada w kociach i wskutek swej radioaktywnoci wywouje nieodwoalnie chorob nowotworow. Jeszcze bardziej niepokoj przewidywane uszkodzenia genetyczne, wywoujce zmiany w substancji dziedzicznej i upoledzenie potomstwa, spowodowane promieniowaniem radioaktywnym. Linus Pauling, amerykaski laureat Nagrd Nobla z chemii oraz za dziaalno na rzecz pokoju, ktry angauje cay swj autorytet w walce przeciw broni atomowej, przytoczy nastpujc ilustracj grocego nam niebezpiecznego dziaania pyu radioaktywnego; yeczka od herbaty strontu-90, rozdzielona rwnomiernie pomidzy wszystkich ludzi na wiecie, spowodowaaby ich mier w cigu niewielu lat. Kada superbomba, jak obliczy Pauling, wprowadza po wybuchu do naszej atmosfery ilo tysic razy wiksz. Nawet pod naciskiem koniecznoci zabezpieczenia w pierwszym rzdzie potrzeb wojskowych Zwizek Radziecki nie straci z oczu zasadniczego celu, tzn. wykorzystania energii atomowej dla celw pokojowych, dla poytku ludzkoci. wiadczy o tym wymownie pierwsza na wiecie elektrownia jdrowa, ktra uruchomiona zostaa w czerwcu 1954 r., oraz pierwszy napdzany energi atomow statek, radziecki lodoamacz Lenin. Przeciw niebezpiecznemu igraniu przez amerykaski imperializm broni atomow jako rodkiem politycznego nacisku i szantau, przeciw tym nieodpowiedzialnym prbom z bombami wodorowymi zagraajcymi istnieniu ludzkoci, wystpiy nie tylko Zwizek Radziecki i pastwa obozu socjalizmu, lecz take liczne znane osobistoci ze wiata kapitalistycznego, jak Fryderyk Joliot-Curie, Linus Pauling, Albert Schweitzer, Otto Hahn. Szczeglnie due wraenie wywaro w 1957 r. wystpienie 18 zachodnioniemieckich uczonych z Hahnem, Weizsckerem i Heisenbergiem na czele, ktrzy zaprotestowali przeciw zbrodniczemu wykorzystaniu energii atomowej, przeciw niebezpieczestwu wojny atomowej i przeciw wyposaeniu RFN w bro atomow. Coroczne konferencje Pugwash, na ktrych znani uczeni ze Wschodu i z Zachodu spotykaj si, aby omawia problemy rozbrojenia i zwalczania niszczycielskiego zastosowania energii atomowej, stay si tego wyrazem. Pomimo e obecnie z inicjatywy Zwizku Radzieckiego i pastw socjalistycznych zawarte zostao porozumienie o zakazie prb z broni jdrow w powietrzu, w przestrzeni kosmicznej i pod wod oraz porozumienia o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej, nie znaczy to jeszcze niestety, e zaegnano niebezpieczestwa wojny atomowej. Opanowanie przemiany pierwiastkw naduywane jest w Stanach Zjednoczonych w dalszym cigu przez krgi militarno-przemysowe do wymylania jeszcze okropniejszych broni. Ostatnim przykadem tego szalestwa zbroje jest amerykaska bomba neutronowa, nowa jdrowa bro masowej zagady. Wynalazcom tej maokalibrowej broni jdrowej udao si uwolni 80% energii wybuchu podczas przemiany wodoru i jego izotopw w hel w postaci strumienia ultraszybkich neutronw, ktre zabijaj wszystkie ywe organizmy, nie uszkadzajc przedmiotw materialnych.

Kade nowe odkrycie naukowe ma w wiecie kapitalistycznym dwa oblicza. Szybkie neutrony, uzyskane w procesie przemian promieniotwrczych, su dziki najnowszym odkryciom w dziedzinie medycyny leczeniu raka, a wic celowi jak najbardziej humanitarnemu, z drugiej za strony wymyla si wyrafinowane rodzaje broni, aby poprzez nadanie neutronom tak wielkich energii i zdolnoci przenikania mc zabija ludzi w mgnieniu oka. Potne akcje protestacyjne jednocz miujc pokj ludzko w jej walce przeciw bombie neutronowej : wprowadzeniu jej do uzbrojenia armii NATO.

Osignicia w Dubnej i w Berkeley


Sukces odkrycia trzech pozostaych aktynowcw, pierwiastkw nr 101, nr 102 i nr 103, przypada na lata od 1955 r. do 1961 r. W celu zrealizowania syntezy pierwiastka nr 101 z einsteinu wykorzystano w 1955 r. w Stanach Zjednoczonych ca bdc do dyspozycji ilo pierwiastka nr 99, wynoszc 109 atomw, czyli okoo 10-13 g! Ilo t uzyskano przez napromieniowanie plutonu neutronami w specjalnie do tego celu dostosowanym reaktorze do bada materiaw, o moliwie najwyszym strumieniu neutronw. Po ostrzelaniu tarczy (targetu) z einsteinu jdrami helu w szedziesiciocalowym cyklotronie w Berkeley mona byo wreszcie uzyska dosownie 17 atomw nowego pierwiastka nr 101, mendelewu. Trudnoci eksperymentowania z tak niewielk liczb atomw byy niewyobraalne, ale mimo to udao si udowodni istnienie tego pierwiastka. Zosta on wrcz spektakularnie zademonstrowany zainteresowanym - za kadym razem, kiedy atom mendelewu przejawia swoje istnienie, w laboratorium promieniowania Kalifornijskiego Uniwersytetu w Berkeley rozbrzmiewa dzwonek alarmowy. Badacze amerykascy pozwolili sobie na art i poczyli licznik czstek z sygnalizacj poarow. Urzdzenie funkcjonowao, dopki nie wkroczya stra ogniowa i nie pooya kresu tej zabawie. Mendelew jest ostatnim pierwiastkiem chemicznym, ktry mona wytworzy w cyklotronie. Do uzyskania dalszych pierwiastkw brak jest dostatecznej iloci substancji wyjciowych. Przykra cecha transuranowcw - ich samorzutne rozszczepienie oraz coraz krtsze okresy poowicznego rozpadu przysparzay badaczom wiele kopotw. W czasie niezbdnym, by w wysokostrumieniowym reaktorze wytworzy mierzaln ilo produktu wyjciowego, zniknby on w znacznej czci ponownie ze wzgldu na postpujcy rozpad. Koronnym tego przykadem moe by ferm-257, najciszy z izotopw, jakie wwczas udao si wyprodukowa sztucznie. Stosunkowo dugi okres poowicznego rozpadu, wynoszcy 97 dni, wskazywa na jego przydatno jako substancji wyjciowej do produkcji dalszych pierwiastkw. Tymczasem z fermu-257 w toku napromieniowywania go w reaktorze wysokostrumieniowym powstaje wycznie krtkotrway ferm-258, ktry rozszczepia si samorzutnie w cigu kilku mikrosekund. Gdy dokonano tego niewesoego odkrycia, nadzieja na uzyskanie wyszych transuranowcw w mierzalnych ilociach poprzez kolejne procesy wychwytu neutronw spada szybko do zera. Osignito punkt, w ktrym badacze musieli szuka nowych drg syntezy dalszych transuranowcw. Wyjcie byo tylko jedno. Naleao wrci do posiadanych w wikszych ilociach transuranowcw, szczeglnie do plutonu. Odpowiednie iloci kiuru i kalifornu spodziewano si uzyska po wieloletnim napromieniowywaniu w reaktorze do bada materiaw. Przy uyciu tych transuranowcw o niskim adunku jder naleao oczywicie wyprbowa cisze pociski. Nie wystarczay ju neutrony i czstki alfa. Ze wzgldu na sw mas odpowiednimi pociskami byy jdra tlenu, azotu, wgla, boru i neonu, uzyskane z nowoczesnych rde jonw. Te cikie czstki mogy uzyska potrzebn energi tylko dziki akceleratorom najwyszej klasy. Od poowy lat pidziesitych amerykascy fizycy jdrowi pokadali swe nadzieje w nowym liniowym akceleratorze cikich jonw, tzw. HILAC-u, a ostatnio

jego wydajniejszej wersji - Super-HILAC-u. Ich radzieccy koledzy postawili natomiast na wyprbowanie akceleratory U-200 i U-300. Nowe urzdzenie, U-400, ktre miao przyspiesza do wielkich energii nawet cikie jdra uranu, znajdowao si wtedy w fazie prb. Rwnoczenie od poowy lat pidziesitych midzy amerykaskimi i radzieckimi fizykami jdrowymi trwa spr, kto pierwszy dokona syntezy i rzeczywistego odkrycia pierwiastkw nr 102 do nr 105. Do dzi nie mona rozstrzygn, czyje nazwiska maj nosi nowo odkryte pierwiastki: nr 102 - joliot (wedug sugestii radzieckich) czy nobel (wedug propozycji amerykaskich), nr 103 rutherford czy lorens, nr 104 - kurczatow czy rutherford, nr 105 - nielsbohr czy hahn? Przyczyna tej nienowej w historii nauki rnicy pogldw tkwi w tym, e amerykaskie zespoy naukowcw nagle przestay dziery o rym w odkryciach. Od czasu zaoenia w Dubnej w 1956 r. Zjednoczonego Instytutu Bada Jdrowych od radzieckich uczonych wychodziy wielokrotnie nowe decydujce inicjatywy w zakresie bada transuranowcw. Od tej daty uczeni pod kierownictwem fizyka Georgija Flerowa z laboratorium reakcji jdrowych w Dubnej i jego kolegi Jurija Oganesjana krocz na czele postpu w tej specjalistycznej dziedzinie nauki. Zjednoczony Instytut Bada Jdrowych w Dubnej sta si wkrtce symbolem socjalistycznej nauki. W instytucie w Dubnej pracuj badacze ze wszystkich krajw socjalistycznych i maj coraz wikszy udzia we wszystkich waniejszych odkryciach z dziedziny fizyki jdrowej. Zaczo si od pierwiastka nr 102. W 1957 r. powsta w Sztokholmie zesp fizykw amerykaskich, angielskich i szwedzkich z zamiarem, uzyskania izotopw pierwiastka nr 102, noblu, przez bombardowanie kiuru jdrami wgla. Niedugo potem Flerow poinformowa o udanej syntezie pierwiastka nr 102 w cyklotronie moskiewskiego Instytutu Energii Atomowej, przeprowadzonej metod bombardowania plutonu-241 jdrami tlenu. Badacze z Berkeley nie pozostali w tyle i ogosili o pomylnym zidentyfikowaniu pierwiastka nr 102. Wszystkie jednak przekazane dane i informacje przeczyy sobie, tak e Amerykanie nazywaj nowy pierwiastek zamiast noblem - nobeliev, co w wolnym tumaczeniu znaczy nie wierz. Badacze atomu w Dubnej w toku realizacji swych wieloletnich planw przeprowadzali systematycznie badania majce na celu wyjanienie sprzecznoci. Jednoczenie wyniki mogli przedstawi dopiero w 1963 r. Flerow i jego wsppracownicy dokonali niewtpliwej syntezy pierwiastka nr 102 z uranu i jonw neonu, wedug procesu przebiegajcego w nastpujcej reakcji: 238 22 256 1 + + 4 92 10 102 0 Trzeba byo opracowa bardzo skomplikowane metody, aby wydzieli nowy pierwiastek, wykaza jego istnienie, dokona identyfikacji i okreli wasnoci, gdy pierwiastek ten, o okresie poowicznego rozpadu 8 s, bardzo szybko egna si z tym wiatem. Gdy naukowcy w Berkeley uzyskali 3 g kalifornu, odwayli si, mimo e bya to mieszanina kilku izotopw, na prb syntezy nastpnego pierwiastka, nr 103. Te 3 g kalifornu byy przez 3 lata poddawane bombardowaniu jdrami atomw boru w akceleratorze liniowym. Eksperyment nie rokowa zbyt wielkich nadziei na powodzenie. Ze 100 mld jder boru tylko jedno mogo wtargn do jdra kalifornu, jednake to nowe jdro atomowe w 99% przypadkw musiaoby si znowu rozpa w wyniku spontanicznego rozszczepienia. Jak przewidywali Amerykanie, tylko raz na 100 000 zderze utworzyoby si jedno jdro o 103 protonach, czyli poszukiwany pierwiastek nr 103. W 1961 r. wydawao si, e grupa z Berkeley wreszcie uzyskaa par atomw pierwiastka nr 103. Kilka lat pniej radzieccy badacze dokonali w Dubnej syntezy innego izotopu z ameryku-243 i z jonw tlenu. Rwnoczenie dokonali oni korekty danych uzyskanych wczeniej przez swych amerykaskich

kolegw. Kto. mia racj? Problem, jak ma nazywa si pierwiastek nr 103, lorens czy rutherford, pozostaje nie rozwizany do dzi.

W akceleratorze cikich jonw, U-300, pracownicy naukowi instytutu w Dubnej dokonali syntezy pierwiastkw od nr 101 do nr 107

Ze szczeglnym zainteresowaniem oczekiwano odkrycia pierwiastka nr 104, pierwszego z grupy transaktynowcw. Gdyby teoria aktynowcw ulega potwierdzeniu, powinien on jako eka-hafn mie waciwoci podobne do hafnu lub cyrkonu. W 1964 r. w orodku bada jdrowych w Dubnej zespoowi badaczy pod kierownictwem Flerowa uda si strza w dziesitk. Po bombardowaniu plutonu-242 jonami neonu powstay pierwszy raz atomy pierwiastka nr 104, kurczatowu9: 242 22 260 1 + + 4 94 10 104 0 Fizyczna identyfikacja tego pierwiastka uchodzi jeszcze dzi za majstersztyk, poniewa powstay w tej reakcji izotop rozpada si spontanicznie z okresem poowicznego rozpadu zaledwie 0,1 s. Niesychanej szybkoci dziaania wymagaa rwnie analiza chemiczna, ktra umoliwia zaliczenie pierwiastka nr 104 do grupy pierwiastkw czterowartociowych, obok hafnu i cyrkonu. Sukces, osignito dziki bardzo wymylnej technice. Wykorzystano bowiem w tym celu lotno zwizkw halogenowych w wyszych temperaturach. Zsyntetyzowane atomy pierwiastka nr 104, wyrzucone z targetu przez odrzut, poddano dziaaniu chloru w temperaturze 350C. Przepywajcy chlor przesycony zosta parami trjchlorku kiuru, czterochlorku cyrkonu i piciochlorku noblu. Te chlorki, odpowiednio do wartociowoci 3+, 4+ i 5+, pierwiastkw, kondensoway osobno w rnych segmentach kolumny termochromatograficznej. Chlorek pierwiastka nr 104 osadzi si na tym samym poziomie, co czterochlorek cyrkonu. Amerykanie, ktrzy rwnie deptali po pitach pierwiastkowi nr 104, uzyskali go w postaci izotopu alfa-promieniotwrczego, ostrzelawszy kaliforn-249 jdrami atomw wgla. Powstay w wyniku rozpadu alfa pierwiastek nr 102 udao si zidentyfikowa na podstawie charakterystycznego promieniowania rentgenowskiego. Prawo Moseleya wytrzymao kolejn prb. Pierwiastek nr 105 uzyska zesp Flerowa w 1967 r. Osignito to przez reakcj jdrow ameryku i jonw neonu zgodnie z rwnaniami:

Obecnie obowizujca nazwa unniluadium (przyp. red.).

243 22 260,261 1 + + 4(5) 95 10 105 0 W reakcji powstawa zaledwie jeden atom na godzin, co nie wystarczao do przeprowadzenia naukowego dowodu jego istnienia. Dopiero w 1970 r. nadesza z Dubnej wiadomo o uzyskaniu pewnych dowodw wytwarzania tego pierwiastka. W tym samym roku udao si to rwnie grupie pracujcej pod kierownictwem Alberta Ghiorso. Dokonaa ona w Berkeley syntezy izotopu pierwiastka nr 105 bombardujc 60 g kalifornu jdrami azotu: 249 15 260 1 + + 4 98 7 105 0 Jako homolog tantalu pierwiastek nr 105 musia by pod wzgldem chemicznym piciowartociowy. Fizykom z Dubnej udao si to wykaza w sposb niewtpliwy dziki zastosowaniu metody chlorowania, wyprbowanej ju przy badaniu cech pierwiastka nr 104.

Samotna wyspa supercikich pierwiastkw


Teoretyczne i dowiadczalne badania stabilnoci jder, prowadzone przez radzieckich fizykw jdrowych, skoniy ich do rewizji dotychczas stosowanych metod syntezy ciszych transuranowcw. W Dubnej zdecydowano si na nowy krok: uyto oowiu i bizmutu jako substancji wyjciowych. Dlaczego? Jdro, podobnie jak cay atom, zbudowane jest w formie powok. Jdra atomw o liczbie protonw (liczbie atomowej) 2 - 8 - 20 - 28 - 50 - 82 - 114- 126 - 164 - lub o liczbie neutronw 2 - 8 - 20 - 28 - 50 - 82 - 126 - 184 - 196 - 228 - 272 - 318 wykazuj szczegln trwao, poniewa skadaj si z samych powok zamknitych. Zostao to potwierdzone przez obliczenia komputerowe dopiero bardzo niedawno. Jedynie co do wyszych liczb neutronw zdania s nieco podzielone. T nadzwyczajn stabilno zaobserwowano ju wczeniej przy badaniu czstoci wystpowania niektrych pierwiastkw w kosmosie. Jdra majce przytoczone liczby nukleonw nazywa si magicznymi. Izotop bizmutu
209 85 4

ze swymi 126 neutronami jest takim magicznym nuklidem. Do grupy


48

magicznych izotopw nale rwnie izotopy tlenu, wapnia, cyny. Za podwjnie magiczne uwaane s izotopy helu 2 (2 protony, 2 neutrony), wapnia 20 (20 protonw, 28 neutronw), oowiu
208 82

(82 protony, 126 neutronw), ktre odznaczaj si zupenie osobliw trwaoci swych jder.

Przy zastosowaniu nowoczesnych rde jonw i potnego akceleratora cikich jonw (urzdzenia U-200 i U-300 w Dubnej zostay poczone w jeden akcelerator typu tandem) zespoy robocze Flerowa i Oganesjana uzyskay wizk cikich jonw o ogromnej energii. Aby spowodowa reakcj, fizycy radzieccy skierowali wizk jonw chromu o energii 280 MeV na tarcze z oowiu i bizmutu. I c stwierdzono? Wiosn 1974 r. uczeni w Dubnej zaobserwowali w toku bombardowania 50 zdarze, ktre wskazyway na tworzenie si atomw pierwiastka nr 106. Atomy te jednake rozpaday si, i to ju po 10-2 s. Tych 50 jder atomowych powstao wedug reakcji: 208 51 259 + 82 24 106 Niedugo potem rwnie Ghiorso i Seaborg z Lawrence Radiation Laboratory w Berkeley poinformowali, e uzyskali izotopy nowego pierwiastka nr 106 o liczbie masowej 263, bombardujc kaliforn-249 jonami tlenu w Super-HILAC-u.

Jak nazw naleaoby nada nowemu pierwiastkowi chemicznemu? Biorc pod uwag wczeniejsze kontrowersje, rywalizujce z sob w naukowym wycigu zespoy z Berkeley i z Dubnej zajy tym razem zgodne stanowiska. Czy to takie wane? Jeszcze za wczenie mwi o nazwie - powiedzia zapytany Oganesjan, a Ghiorso stwierdzi, e postanowiono wstrzyma si ze wszelkimi propozycjami dotyczcymi nazwy nowego pierwiastka do czasu wyjanienia sytuacji.

Wydobyte na zewntrz elektrody przyspieszajce (duanty) cyklotronu U-300

Pod koniec 1976 r. w laboratorium jdrowym w Dubnej zakoczono seri eksperymentw nad syntez pierwiastka nr 107. Za substancj wyjciow posuy dubnieskim alchemikom magiczny bizmut-209, ktry przeksztaci si w izotop pierwiastka nr 107 po ostrzelaniu go jonami chromu o energii 290 MeV, wedug nastpujcego rwnania: 209 54 261 1 + + 2 83 24 108 0 Izotop ten rozpada si spontanicznie z okresem poowicznego rozpadu 0,002 s, wysyajc promieniowanie alfa. Stwierdzone wartoci okresu poowicznego rozpadu pierwiastkw nr 106 i nr 107, wynoszce odpowiednio 0,01 i 0,002 s, zaintrygoway uczonych. Byy one o kilka rzdw wielkoci wysze od wartoci obliczonych teoretycznie za pomoc komputera. Czyby wanie przy pierwiastku nr 107 zaznaczy si zwikszajcy trwao jdra efekt kolejnej magicznej liczby protonw liczby atomowej) 114? Jeliby tak byo, to pojawiaa si nadzieja rwnie na uzyskanie trwaych izotopw pierwiastka nr 107, np. przez bombardowanie berkelu jonami neonu. Obliczenia wskazyway mianowicie, e powstajcy w wyniku tego procesu bogaty w neutrony izotop 267 pierwiastka nr 107 bdzie mia okres poowicznego rozpadu duszy od 1 s, co pozwolioby zbada waciwoci chemiczne pierwiastka nr 107, czyli eka-renu. Najtrwalszy izotop neptunu, pierwszego pierwiastka w szeregi transuranowcw, ma okres poowicznego rozpadu 2 100 000 lat, najtrwalszy za izotop pierwiastka nr 100, czyli fermu - tylko 97 dni. Poczwszy od pierwiastka nr 104 okresy poowicznego rozpadu liczy si tylko w uamkach sekundy. Wszystkie sztuczne pierwiastki powyej tej ostatniej liczby atomowej dosownie ton w morzu niestabilnoci. Wydawao si wic spraw absolutnie beznadziejn wyszukanie ich w tym niezgbionym oceanie i wydobycie cao na ld. Po c wic dalsze dowiadczenia? Albert Ghiorso, czoowy amerykaski ekspert w zakresie transuranowcw, powiedzia na ten temat: Pobudk do poszukiwania dalszych pierwiastkw jest po prostu ch zaspokojenia ludzkiej ciekawoci tego, co jest za najbliszym zakrtem. Nie jest to ciekawo wycznie naukowa. Ghiorso chcia da do zrozumienia, jak wana jest kontynuacja tych bada podstawowych. W latach szedziesitych teoria liczb magicznych zyskiwaa coraz wiksze uznanie. W tym morzu niestabilnoci poszukiwano gorczkowo zbawczej wyspy wzgldnej stabilnoci, na ktrej badacze atomw mogliby stan pewn nog. I chocia wyspa ta dotychczas jeszcze nie zostaa odkryta,

znane s ju jej wsprzdne; za centrum wielkiego obszaru stabilnoci uchodzi pierwiastek nr 114, eka-ow. Jest on rwnoczenie wierzchokiem poszukiwanej wyspy stabilnoci, do ktrego trzeba dy. Od duszego czasu przedmiotem szczeglnych kontrowersji jest izotop tego pierwiastka o liczbie masowej 298, poniewa jego jdro ze swymi 114 protonami i 184 neutronami jest jednym z tych podwjnie magicznych jder, ktrym przypisuje si dugie ycie. A co waciwie znaczy dugie ycie? Przewidywane wartoci okresu poowicznego rozpadu wahaj si tutaj w granicach od 1 roku do 1000 lat dla rozpadu alfa i od 108 do 1016 lat dla samorzutnego rozszczepienia. Fizycy jdrowi zastrzegaj si jednak, e mog si myli o cae rzdy wielkoci ze wzgldu na spekulatywny charakter chemii komputerowej. Podobnie dogodne czasy poowicznego rozpadu przewidywano dla nastpnej wyspy stabilnoci, dla pierwiastka nr 164, dwi-oowiu, ktry mia by dominujcym nad wszystkim wierzchokiem gry i ktrego naleao wypatrywa na jeszcze dalszym horyzoncie. Izotop pierwiastka nr 164 o liczbie masowej 482 jest rwnie podwjnie magiczny, jdro jego atomu skada si ze 164 protonw i 318 neutronw. Przedmiotem zainteresowania nauki pozostaj rwnie pojedynczo magiczne supercikie pierwiastki, jak izotopy pierwiastka nr 110 o liczbie masowej 294 i nr 126 o liczbie masowej 310, ktrych jdra zawieraj po 184 neutrony. Jest rzecz zadziwiajc, jak powani badacze ongluj tymi hipotetycznymi pierwiastkami, jak gdyby istniay ju one w rzeczywistoci. Wydzieraj z komputera coraz nowe dane i dzisiaj ju wiedz dokadnie, jakie waciwoci fizyczno-jdrowe, krystalograficzne i chemiczne maj te supercikie pierwiastki. W fachowej literaturze roi si od precyzyjnych danych, liczb i staych odnoszcych si do pierwiastkw, ktre poznamy moe dopiero za 50 lat.

W poszukiwaniu wysp stabilnoci na oceanie niestabilnoci; supercikie pierwiastki na dalekim horyzoncie...

Na razie badacze atomw uczestnicz dopiero w penej niespodzianek ekspedycji badawczej, pyncej po oceanie niestabilnoci. Pozostawili za sob bezpieczny ld - pwysep naturalnych pierwiastkw promieniotwrczych, uwieczony wierzchokami toru i uranu. Za nimi ley rozlegy kontynent pozostaych pierwiastkw ze sterczcymi szczytami oowiu, cyny i wapnia. Od pewnego czasu miali eglarze kr po wodach otwartych. W rodku morza niespodziewanie natknli si na pycizn; nowo odkryte pierwiastki nr 106 i nr 107 okazay si trwalsze, ni przypuszczano. W ostatnich latach pywalimy przez dugi czas po morzu niestabilnoci - powiedzia Georgij Flerow - i dopiero w ostatnim momencie poczulimy grunt pod nogami. Czy bya to przypadkowa skaa podwodna? Czy te moe mielizna u brzegw wytsknionej wyspy stabilnoci?... Jeliby prawd byo to drugie, to zarysowuje si realna moliwo zbudowania nowego ukadu okresowego pierwiastkw stabilnych supercikich, o zadziwiajcych wprost waciwociach.

Po ogoszeniu hipotezy o trwaoci dalekich pierwiastkw z ssiedztwa liczb atomowych 114, 126 i 164 badacze na caym wiecie rzucili si na poszukiwanie tych supercikich pierwiastkw. Niektre z nich, o dugich prawdopodobnie okresach poowicznego rozpadu, lub chocia ich lady, spodziewano si jeszcze znale na Ziemi lub w Kosmosie, poniewa istniay one, tak jak wszystkie inne pierwiastki w chwili powstawania naszego Ukadu Sonecznego. Jak rozumie wyraenie lady supercikich pierwiastkw po spontanicznym rozszczepieniu jdra? Dwa fragmenty transuranowca o duej masie i wielkiej energii lecce w przeciwnych kierunkach pozostawiaj w otaczajcej je materii wyrane lady swych torw. Siady te s wykrywalne pod mikroskopem po ich wytrawieniu np. w ugu. T metod wykrywania ladw fragmentw rozszczepienia mona obecnie bada wymare ju dawno pierwiastki. Szeroko pozostawionych torw pozwala oszacowa ich liczb atomow i masow, poniewa szeroko toru jest proporcjonalna do kwadratu liczby adunkw w jdrze. Znalezienie supercikich pierwiastkw, ktre przetrway do dzi, moe uatwi emisja duej liczby neutronw. W procesie samorzutnego rozszczepienia supercikie pierwiastki wyrzucaj do 10 neutronw. Siadw tych supercikich pierwiastkw szukano bez powodzenia w buach manganowych wydobytych z gbi oceanu oraz w wodzie ze stopionych lodw polarnych. Flerow ze swymi wsppracownikami poddawali badaniom szko oowiowe ze starego okna z XIV w., butelk lejdejsk z XIX w., wazon z oowiowego krysztau z XVIII w. Pocztkowo wydawao si, e obserwowane pojedyncze samorzutne rozszczepienia wskazuj na lady eka-oowiu, tj. pierwiastka nr 114. Kiedy jednak powtrzono pomiary w najgbszej kopalni soli Zwizku Radzieckiego, uywajc przy tym najczulszych detektorw neutronw, pierwotnie uzyskane wyniki nie znalazy potwierdzenia. Do takiej gbokoci nie mogo bowiem dotrze promieniowanie kosmiczne, ktre prawdopodobnie wywoao obserwowane zjawisko. W 1977 r. wydawao si, e profesor Flerow odkry sygnay nowego transuranowca, badajc wody termalne wytryskujce z gbi Ziemi na pwyspie Czeleken nad Morzem Kaspijskim. Jednake liczba zarejestrowanych zdarze bya zbyt skpa, by mona byo da jednoznaczne ich wyjanienie. W rok pniej zesp Flerowa rejestrowa ju jednake 150 spontanicznych rozszczepie co miesic. Zdarzenia te zachodziy w wymieniaczu jonowym, w ktrym zaadsorboway si atomy nie znanego transuranowca zawartego w podziemnych wodach termalnych. Okres poowicznego rozpadu tego nieznanego pierwiastka, ktrego nie mona byo na razie zidentyfikowa, szacowa profesor Flerow na miliardy lat.

bliska rzeczywisto czy fatamorgana

Inni badacze stosowali odmienne metody. Profesor Fowler i jego wsppracownicy z uniwersytetu w Bristolu wysyali na due wysokoci wiele balonw eksperymentalnych. Za pomoc detektorw do rejestrowania ladw jder schwytano wiele czstek o adunku jdra wikszym od 92. Jeden ze ladw wskazywa nawet, jak wydawao si uczonym angielskim, na pierwiastek w granicach od 102

do 108. Pniej jednak skorygowali swe przypuszczenia; nieznany pierwiastek mia liczb atomow 96 (kiur). Skd bior si supercikie czstki w stratosferze naszego globu? Na ten temat istnieje ju wiele teorii. Czstki te maj powstawa przy wybuchach gwiazd supernowych lub te w wyniku innych procesw astrofizycznych i dociera do Ziemi w postaci promieniowania kosmicznego lub pyu, ale dopiero w 1000 do 1 000 000 lat pniej. Tego kosmicznego opadu poszukuje si wic w atmosferze i w gbinowych osadach oceanicznych. Istnieje wszak moliwo, e supercikie czstki osiady na dnie najwikszych gbi oceanicznych. Czy wic supercikie pierwiastki miayby wystpowa rwnie w promieniowaniu kosmicznym? Wyniki amerykaskiego eksperymentu Skylab w 1975 r. nie potwierdziy tej hipotezy. W detektorach z tworzywa sztucznego sucych do wykrywania cikich czstek, w ktre wyposaone byo okrajce Ziemi laboratorium kosmiczne, znaleziono tylko lady torw znanych pierwiastkw. W poszukiwaniu supercikich pierwiastkw rwnie dokadnie przetrznity zosta py ksiycowy, przywieziony na Ziemi w 1969 r. po pierwszym ldowaniu na Ksiycu. Gdy znaleziono bardzo dugie lady czstek, dochodzce do 0,025 mm, niektrzy badacze uwaali, e naley je przypisa pierwiastkom nr 110 do nr 119.

lady torw jder, zarejestrowane na wielkich wysokociach. Czy s to supercikie pierwiastki z Kosmosu?

Na wycignicie podobnych wnioskw pozwolio zbadanie nieprawidowoci skadu izotopowego gazu szlachetnego, ksenonu, stwierdzonych w prbkach rnych meteorytw. Fizycy jdrowi reprezentowali tu pogld, e zjawisko to mona wytumaczy jedynie istnieniem supercikich pierwiastkw. Badacze radzieccy, ktrzy dokonali w Dubnej analizy 20-kilogramowej bryy fragmentu meteorytu spadego w Allende w Meksyku jesieni 1969 r., stwierdzili po trzymiesicznych obserwacjach kilka przypadkw samorzutnego rozszczepienia. Jednak od czasu, gdy okazao si, e naturalny pluton-244, jako jedyny nuklid w naszym Ukadzie Sonecznym pozostawia zupenie podobne lady, interpretacje stay si ostroniejsze.

Ciar atomowy 500. Gdzie le granice wiata materii?

Jak gdyby specjalnie przygotowana na uroczysto 200-lecia Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, w czerwcu 1976 r. obiega wiat wiadomo, ktra staa si pierwszorzdn sensacj naukow: Ameryka odkrya pierwiastek nr 126 o wzgldnej masie atomowej 350, pierwszego przedstawiciela grupy hipotetycznych superaktynowcw, do ktrej miay nalee pierwiastki od nr 122 do nr 153. Nowy pierwiastek mia otrzyma nazw bicentennium dla uczczenia dwusetnej rocznicy ogoszenia niepodlegoci Stanw Zjednoczonych. Wielka sawa odkrywcw przypada w udziale Robertowi Gentryemu z Narodowego Laboratorium w Oak Ridge i kilku jego wsppracownikom z uniwersytetu stanowego na Florydzie. Gentry od wielu lat zajmowa si wystpujcymi w rnych mineraach obwdkami radiacyjnymi, zwanymi halo lub radiohalo. Powstaj one w wyniku zniszczenia struktury krysztaw przez dziaanie czstek alfa emitowanych przez pierwiastki radioaktywne. Rozmiary tych halo mona zmierzy pod mikroskopem i na tej podstawie oszacowa wielko energii czstek alfa. Jeszcze w latach 1935-1940 problemem tym zajmowa si austriacki fizyk jdrowy Josef Schintlmeister, owadnity wtedy ide, e nowych pierwiastkw naley poszukiwa koniecznie w mineraach upkowych. Jego wyobrani pobudziy szczeglnie obwdki pleochroiczne, ktre powstay dziki inkluzjom mineraw promieniotwrczych. Niektre z nich byy tak rozlege, e musiay je wytworzy czstki alfa o niezwykle duej energii. W latach swej pniejszej pracy w Rossendorfie profesor Schintlmeister kontynuowa poszukiwania rda tych zagadkowych czstek alfa, oczywicie daremnie. Przez cay ten czas pozostawa w ywym kontakcie z profesorem Flerowem. Nie jest pewne, czy Gentry wiedzia o poszukiwaniach Schintlemeistera, ale prowadzi swe badania w podobnym kierunku. Znalaz on zupenie niespodziewanie w biotycie (czarnej mice) pochodzcym z Madagaskaru obszary olbrzymich halo. Musiay one powsta wskutek dziaania czstek alfa o energii 14 MeV. aden znany izotop nie emituje czstek alfa o takiej energii. Zdaniem Gentryego i jego wsppracownikw powstanie tych olbrzymich halo najlepiej zdaje si tumaczy rozpad supercikich pierwiastkw. Amerykanie sfotografowali widmo rentgenowskie hipotetycznych pierwiastkw supercikich, wywoane przez wizk protonw, i przyporzdkowali uzyskane linie pierwiastkowi nr 126, a take pierwiastkom nr 116, nr 124 i nr 127. Tym miaym posuniciem rzucili wyzwanie wszystkim badaczom na wiecie. Wiele zespow naukowych zabrao si do sprawdzenia zaskakujcych stwierdze Gentryego. Szczeglne zasugi pooy tu Instytut Fizyki Jdrowej im. Maxa Plancka w Heidelbergu, kierowany przez profesora Povha. W kocu 1976 r. nastpio otrzewienie. Amerykanie padli ofiar kombinacji zanieczyszczenia z faszyw interpretacj zjawisk wystpujcych w spektroskopii rentgenowskiej - wyjani spokojnie profesor Povh. Wszystkie linie widma rentgenowskiego, uznane za sygnay pierwiastkw supercikich, pochodziy w rzeczywistoci od pospolitych pierwiastkw, przewanie od ceru. Na takie pomyki naley patrze z psychologicznego punktu widzenia - pociesza profesor Povh. Jeli kto przez cae swoje ycie szuka niezmordowanie jakiej rzeczy, uwierzy w pewnym momencie, e nagle rzeczywicie j znalaz. Mnie osobicie te to si ju kiedy zdarzyo. Z cikim sercem rozpocz Gentry grzebanie swego odkrycia. Na ostatek podda napromieniowaniu w synchrotronie taki sam kawaek miki, w jakim znalaz rzekomy pierwiastek bicentennium. Chcia w ten sposb otrzyma w widmie rentgenowskim linie, ktrych wiadectwo wytrzymaoby krytyk fachowcw. Teraz jednak nie uzyska w ogle adnych danych wiadczcych o istnieniu supercikich pierwiastkw o liczbach atomowych 105 do 129. Nie pomogo mu nawet przesunicie granicy wykrywalnoci do 5 108 atomw w kadym olbrzymim halo.

Wyspa stabilnoci, wyaniajca si na horyzoncie jak widmo, okazaa si tym razem fatamorgan. Znaleziono, jak przed 40 laty, tylko faszywe transuranowce... Nie ma jednak powodu do pesymizmu. Wanie pojawia si nowa informacja z 1977 r. Pracownicy naukowi Instytutu Fizyki Jdrowej w Orsay we Francji stwierdzili w czystym hafnie oraz w mineraach zawierajcych hafn i cyrkon nieznan naturaln promieniotwrczo. Jej rdem mia by superciki pierwiastek, ktrego zawarto w 1 g materiau wyjciowego musiaaby wynosi zaledwie 10-13 g. Jaki to ma by transuranowiec i jak miaby si nazywa, na ten temat uczeni francuscy nie wypowiedzieli si... Nie baczc na wszystkie niepowodzenia, badacze kontynuuj poszukiwania pierwiastkw supercikich. Wielk podniet stanowi tu perspektywa dotarcia do granic ukadu okresowego pierwiastkw. Gdyby nie udao si znale pierwiastkw supercikich ani na Ziemi, ani w Kosmosie, trzeba by wyprodukowa je sztucznie, wedug wyprbowanej metody polegajcej na przeksztacaniu innych pierwiastkw. W 1971 r. brytyjskim uczonym zdawao si, e postawili jako pierwsi stop na legendarnej wyspie stabilnoci. Przy badaniu prbki z wolframu (pierwiastek nr 56), ktry bombardowano przez cay rok w synchrotronie CERN-u protonami o ogromnej energii 24 GeV, odkryli oni rozszczepiajcy si samorzutnie ciki transuranowiec, eka-rt, pierwiastek nr 112. Zdaniem odkrywcw, atomy wolframu uzyskay tak ogromn energi, e udao im si przekroczy barier kulombowsk: w rezultacie dwa jdra wolframu poczyy si w jedno jdro atomu pierwiastka nr 112. Upyno nieco czasu, nim znaleziono bd. Znw zawinio zanieczyszczenie. Zagadkowemu, samorzutnemu rozszczepieniu uleg kaliforn, pierwiastek nr 98, a nie pierwiastek nr 112, Jak do tego doszo - do dzi nie wiadomo.

W Dubnej w cyklotronie cikich jonw U-400, ukoczonym wiosn 1979 r., podejmuje si prby uzyskania supercikich pierwiastkw usytuowanych w pobliu wyspy stabilnoci. Sam tylko elektromagnes way 2200 t

Mimo tych niepowodze uczeni s przywizani do idei czenia cikich jder atomowych dla otrzymania pierwiastkw supercikich. Cel jest jasny, naley zbudowa tak potne akceleratory cikich jonw, eby nawet jdra uranu mogy pokona odpychanie elektryczne i poczy si ze sob. Z 2 atomw izotopu uranu
238 92

powinien powsta nieznany pierwiastek 184 , pierwiastek nr

476

184 o wzgldnej masie atomowej okoo 500. Ale nawet uzyskanie trwaych pierwiastkw nr 164 czy nr 114 byoby zadowalajcym wynikiem. Pierwiastek o ciarze atomowym 500 zosta ju raz opisany w literaturze fantastyczno-naukowej: byszczca, bardzo czarna brya materii wielkoci jabka waya 1 cetnar. Bya ona utworzona z metalicznego pierwiastka o ciarze atomowym 500. Ten superciki metal zosta stworzony

w specjalnym autoklawie w temperaturze 1 mln stopni i sklecony pod cinieniem 500 tysicy atmosfer z uranu, przez stopniowe dokadanie helu. Szczypta tej substancji wystarczyaby do utrzymania w ruchu przez par miesicy caej elektrowni... W kadym razie tak opisa pisarz Dominik w 1935 r. w swej powieci pt. Ciar atomowy 500 syntez i waciwoci pierwiastka o tym ciarze atomowym. Od tego czasu sprawa ta wci dry umysy czytelnikw powieci fantastycznych. Do dzi jednak otwarte pozostaje pytanie, czy moliwa jest synteza pierwiastka o takim ciarze atomowym, czy te wyskoczymy poza granice ukadu okresowego pierwiastkw? Prby przypieszenia atomw uranu do prdkoci niezbdnej do poczenia atomw zyskuj dzisiaj na aktualnoci wobec posiadania takich akceleratorw cikich jonw, jak UNILAC w Darmstadcie, U400 w Dubnej, Super-HILAC w Berkeley. Synteza pierwiastka o masie 500 przybliya si wic znacznie do granicy naszych moliwoci. Gdy w 1977 r. po raz pierwszy doprowadzono do zderzenia si jder uranu o energiach 1785 MeV, oczekiwano prawdziwych cudw. Fizycy jdrowi pochylali si w napiciu nad pierwszymi ladami torw, ktre zarejestrowano w detektorach. Stwierdzono niecodzienny efekt - rozszczepienie obydwu atomw uranu na cztery czci. Kade ze zderzajcych si jder uranu rozszczepio si na dwie czci. Superciki pierwiastek jednak nie powsta...

Ukad okresowy pierwiastkw w przyszoci: 218 pierwiastkw chemicznych?

Uczeni sdz, e granic ukadu okresowego bdzie pierwiastek nr 200 i tu znajdzie on w przyszoci swj kres. Pierwiastkw o wyszej liczbie atomowej miaoby nie by. Dua liczba protonw w jdrze doprowadziaby natychmiast do wychwycenia bliskich jdru elektronw i do zapadnicia si ich torw, a tym samym do katastrofy caego atomu. Powstawaoby jdro o niszym adunku, cz za materii atomu przeksztacaaby si w energi promieniowania.

Jak wiemy, najciszym pierwiastkiem, ktrym dysponujemy w mierzalnych ilociach, jest ferm-257. Ma on dogodny okres poowicznego rozpadu prawie 100 dni i mgby suy jako jdro-tarcza (target). Synteza pierwiastka nr 200 o liczbie masowej 500 byaby do pomylenia przy uyciu rozpdzonych do wielkich prdkoci jonw fermu-257, wedug schematu: 257 257 500 1 + + 14 100 100 200 0 Obecnie pierwiastek nr 200 ma ju nazw binilnilium. Midzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC) usiuje od pewnego czasu zachci naukowcw do ujednolicenia nazw, nadawanych pierwiastkom chemicznym. Pozwolioby to unikn wielu spornych problemw, wystpujcych dotychczas. Wedug propozycji opracowanych przez Uni pierwiastki o liczbach atomowych powyej 100 otrzymywayby nazwy zestawiane z sylab: nil dla zera, un dla 1, bi dla 2 itd. oraz kocwki. Zgodnie z tym pierwiastek nr 114 otrzymaby po prostu nazw ununquadium, pierwiastek nr 200 - binilnilium. Nikt nie sprzeczaby si wtedy, czy pierwiastek nr 105 ma nazywa si hahn, czy nielsbohr, gdy jego nazwa brzmiaaby unnilpentium. Ku zmartwieniu Unii ani naukowcy z Berkeley, ani z Dubnej nie poparli tej propozycji. Szanse na wprowadzenie takiego prymitywnego jzyka do chemii s wic niewielkie. Seaborg wyrazi si, e nazwa pierwiastek 114 jest mu mimo wszystko milsza ni ununquadium, na ktrym mona jzyk poama. Czy mona bdzie kiedykolwiek uzyska niezbdn ilo fermu-257 bdcego tworzywem dla binilnilium lub - jak bdziemy znw mwili - dla pierwiastka nr 200? Pytanie to jest cakowicie uzasadnione, poniewa z 1 t plutonu uzyskuje si w reaktorze wysokostrumieniowym zaledwie 1 g fermu-257, i to dopiero po 10-letnim napromieniowywaniu neutronami! Jeli nie uda si w inny sposb wyprodukowa wikszych iloci fermu, bdziemy musieli zrezygnowa z wielce kuszcego dokonania syntezy pierwiastka o wzgldnej masie atomowej 500. Lepiej zapowiadaj si wyniki prbnych syntez obejmujcych pierwiastki z pogranicza wyspy stabilnoci. Na przykad reakcja plutonu-244 z podwjnie magicznym wapniem-48 musiaaby doprowadzi do syntezy pierwiastka nr 114, wedug rwnania: 244 48 290 1 + + 2 94 20 114 0 Chocia nie uzyskano by tutaj supertrwaego izotopu pierwiastka nr 114 o liczbie masowej 298, to jednak naukowcy spodziewaj si take po izotopie o liczbie masowej 290 duszego okresu ycia. W Dubnej i w Berkeley planuje si odpowiednie eksperymenty. Zasadnicz przeszkod jest dotychczas brak substancji wyjciowych. Naturalny wap zawiera tylko 0,18% wapnia-48 i najpierw trzeba go mozolnie wzbogaca. Obecnie cay wiatowy zapas wapnia-48 wynosi tylko kilka gramw. Rwnie wiksze iloci rzadziej spotykanego plutonu-244 trzeba najpierw wytworzy w reaktorze. Przy caym swym optymizmie badacze jdra wiadomi s jednego: nawet przy zastosowaniu najsilniejszych akceleratorw nigdy nie uzyska si mierzalnych iloci supercikich pierwiastkw. Nie wstrzymuje to jednak uczonych od docieka, w jakim kierunku otworzy si droga za... najbliszym zakrtem i dokd ona prowadzi? Jeli przyjrze si bliej dotychczasowej najeonej pomykami i rozczarowaniami historii odkry pierwiastkw chemicznych, to wtpliwoci co do pomylnych efektw pogoni za pierwiastkami supercikimi mona uwaa za w peni uzasadnione. Czy znw odkryte zostan faszywe transuranowce? A moe w ogle nie istnieje daleka wyspa stabilnoci? Otto Hahn wielokrotnie podkrela fakt, e szuka si jednej rzeczy, a znajduje zupenie inn. By moe bdziemy zaskoczeni tym, co uczeni znajd w kocu na swych szlakach wiodcych po morzu niestabilnoci. Seaborg

doda tu: Gdyby miao si okaza, e suszno jest po stronie teorii, wtedy otworzy si dla bada zupenie nowy wiat chemii i fizyki, i wobec nowej rzeczywistoci zbledn zupenie wszystkie dotychczas podejmowane wysiki.

Sztuczne pierwiastki w badaniu przestrzeni kosmicznej


Do czego potrzebne s transuranowce i inne sztuczne pierwiastki? Czy rzeczywicie ich badanie i produkcja warte s tak wielkich nakadw? Technet (Tc), pierwszy sztuczny pierwiastek z ukadu okresowego pierwiastkw, znalaz godne uwagi zastosowanie w wielu dziedzinach. Kilogramy tego pierwiastka uzyskuje si dzisiaj z odpadw przemysu jdrowego. Od momentu gdy w Stanach Zjednoczonych zaczto go produkowa i przetwarza na skal przemysow, pierwotna jego cena, wynoszca 17 000 dolarw za 1 g, spada w cigu kilku lat do 90 dolarw. W medycynie technet stosowany jest obecnie jako znacznik promieniotwrczy przy wykonywaniu scyntygrafii poszczeglnych narzdw dla kontroli ich funkcjonowania. Technetu uywa si rwnie do badania schorze nowotworowych. Stosowany w medycynie izotop technetu 99mTc ze wzgldu na jego krtki, wynoszcy 6 godzin, okres poowicznego rozpadu trzeba produkowa z molibdenu w tzw. generatorze izotopowym, bezporednio przed uyciem. Technet jest uywany rwnie w przemyle chemicznym jako katalizator. Jednake najwicej korzyci przysparza technet w zakresie ochrony przed korozj. Zwizki technetu s bardzo skutecznym rodkiem antykorozyjnym. Odkrycia tego dokona Amerykanin Cartledge wiosn 1955 r. Stwierdzi on, e dodatek tylko 0,000 05% technetu zapobiega wodnej korozji elaza i stali.

Badanie dziaania narzdw czowieka. Scyntygrafia wykonana przy zastosowaniu sztucznego pierwiastka technetu

Zastosowanie w technice zyska rwnie drugi z kolei sztuczny pierwiastek, promet (Pm). Jako namiastka radu promet-147, emitujcy czstki beta, stosowany jest do produkcji substancji wieccych, uywanych w przyrzdach kontrolnych instalowanych na pokadach samolotw. Jego promieniotwrczo wykorzystywana jest rwnie do dokonywania pomiarw gruboci w produkcji

folii i szklanych pyt. Najwaniejsze zastosowanie miaby znale 147Pm jako jdrowe rdo energii. Czstki beta, wysyane przez pierwiastki promieniotwrcze, jonizuj warstw zaporow pprzewodnikw, wskutek czego powstaje prd. Zjawisko to okrel si mianem efektu betawoltaicznego. 24 g tlenku prometu-147 wtoczone pod cinieniem do platynowego pojemnika stanowi rdo energii o mocy 8 W. Dzisiaj produkowane s ju z prometu-147 minibaterie, nie wiksze od dziesiciogroszwki. Ich uyteczno ogranicza jedynie okres poowicznego rozpadu tego izotopu, wynoszcy 2 roku. Transuranowce emitujce czstki alfa ju z natury dostarczaj wielkich iloci ciepa: przy przechodzeniu przez materi przekazuj jej swoj energi kinetyczn. Dlatego te preparaty kiuru wiec tak jasno, e mona je fotografowa w ciemnociach we wasnym wietle. Kilka miligramw soli kiuru rozpuszczonych w litrze wody wprawia j w stan wrzenia. Wyglda ona jak pienicy si szampan. Fascynujcy to widok. Przy dowiadczeniach i badaniach konieczne jest stae ochadzanie takiego roztworu. Tabletek zawierajcych kilka gramw tlenku kiuru nie mona bra goymi palcami (nie pozwalaj zreszt na to przepisy bezpieczestwa), gdy arz si bez przerwy, a temperatura ich powierzchni przekracza 1200C! Gdy w 1947 r. po raz pierwszy wyprodukowano kiur w wikszej iloci, cay wiatowy zapas tego pierwiastka skada si z drobniutkiego, ledwie widocznego pyku wodorotlenku kiuru. Obecnie produkuje si kiur w kilogramach. Kiur-242 ze wzgldu na okres poowicznego rozpadu 162 dni i znaczn wydajno, wynoszc 123 W na 1 g, wytrzymuje konkurencj ze wszystkimi innymi transuranowcami. Kiur-244 dostarcza 2,9 W mocy na 1 g, ale ma duszy okres poowicznego rozpadu (wynosi on 17,6 roku). Pluton-238 o wydajnoci 0,46 W na 1 g ma do dugi okres poowicznego rozpadu - 88 lat.

Wypraska kiuru sfotografowanego we wasnym wietle. Ten sztuczny transuranowiec rozgrzewa si do czerwonoci dziki swemu wasnemu promieniowaniu

Do wytwarzania prdu z wykorzystaniem rde czstek alfa stosuje si termoogniwa. Rodzaj uytych pierwiastkw w termojonowych bateriach izotopowych zaley od celu, jakiemu maj one suy. Jeli potrzebne s trwae rda energii elektrycznej lub ciepa, np. do urzdze pomiarowych lub nadajnikw do zaopatrywania w prd boi wieccych i automatycznych stacji meteorologicznych, czy te do ogrzewania skafandrw dla nurkw i kosmonautw, uywa si kiuru-244 lub plutonu-238. Natomiast w celu uzyskiwania bardzo duych iloci energii elektrycznej lub ciepa przez krtki czas stosuje si baterie zawierajce kiur-242. Baterie atomowe znajduj zastosowanie wszdzie tam, gdzie mona w peni wykorzysta ich specyficzne zalety: maj niewielkie rozmiary, nie wymagaj specjalnego nadzoru, przy czym funkcjonuj niezawodnie nawet w warunkach kracowych. Szczeglnie cenna jest moliwo wykorzystywania ich w badaniach kosmicznych. Gdy 4 padziernika 1957 r. wprowadzony zosta przez Zwizek Radziecki na orbit okooziemsk pierwszy satelita Ziemi, Sputnik, baterie chemiczne zainstalowane na jego pokadzie zapewniy energi na 23 dni pracy jego urzdze nadawczych, po czym przestay dziaa. Baterie izotopowe stwarzaj znacznie wiksze moliwoci.

W 1961 r. w Stanach Zjednoczonych tak bateri, typu SNAP (System for Nuclear Auxiliary Power), zainstalowano po raz pierwszy na pokadzie satelity nawigacyjnego Transit. Jako rdo energii wykorzystano tu pluton-238. Ciepo emitowane przez ten pierwiastek przeksztacane byo na prd metod termoelektryczn. Od tamtej pory baterie atomowe znajduj rnorakie zastosowanie w lotach kosmicznych. W Zwizku Radzieckim instalowano je w satelitach serii Kosmos, a w Stanach Zjednoczonych np. w zasilan plutonem-238 bateri o mocy 60 W wyposaony zosta satelita meteorologiczny Nimbus, ktry okra Ziemi od maja 1968 r. Amerykaska sonda ksiycowa Surveyor, ktra w 1966 r. pierwsza przekazaa na Ziemi wyniki analizy chemicznej gruntu ksiycowego, miaa urzdzenie energetyczne o mocy 20 W, zasilane przez 7,5 g kiuru-242. Szeroko znana staa si minielektrownia-ogniwo radioizotopowe SNAP 27, o mocy 73 W, zasilane przez 4,3 kg plutonu-238. Wymiary jej wynosiy 4540 cm. 12 listopada 1969 r. SNAP 27 ustawiony zosta na Ksiycu przez astronautw z Apolla 12. Sztabk plutonu, ktra rozgrzaa si do temperatury 700C, amerykascy astronauci umiecili na czas lotu, ze wzgldu na bezpieczestwo, po zewntrznej stronie pojazdu i dopiero po ldowaniu wmontowali j do generatora. SNAP 27 zacz natychmiast wytwarza prd elektryczny i dostarcza energii pozostawionym na Ksiycu przyrzdom pomiarowym. Ju przy pierwszym ldowaniu na Ksiycu Amerykanie zastosowali pluton-238 do uzyskiwania energii cieplnej. Plutonowe rda ciepa wmontowane w przyrzdy pomiarowe zapewniay ich dziaanie take w ekstremalnych temperaturach na powierzchni naszego satelity. Podczas lotu statkw kosmicznych Apollo wod do picia wytwarzano w urzdzeniu zawierajcym 570 g plutonu238. Przez destylacj pynnych odpadw amerykascy astronauci uzyskiwali dziki niemu 8 l wody dziennie. Badawczy pojazd unochod, umieszczony na powierzchni Ksiyca przez Zwizek Radziecki w listopadzie 1970 r., wyposaony by rwnie w urzdzenia izotopowe suce do utrzymania waciwej temperatury.

Ldownik Vikinga, sondy wysanej na Marsa. Generator izotopowy znajduje si pod przykryw osaniajc kulisty zbiornik paliwa

rda energii oparte na promieniowaniu dugotrwaych izotopw s szczeglnie potrzebne do wyposaenia sond kosmicznych, ktre wysya si na wielkie wyprawy do bardziej odlegych od Ziemi planet. Amerykaskie sondy typu Viking, ktre w 1976 r. ldoway na Marsie, aby poszukiwa tam ladw ycia, miay na pokadzie dwa generatory izotopowe, ktre zaopatryway w energi czon ldujcy.

Stacje kosmiczne umieszczane w pobliu Ziemi, jak radziecki Salut czy amerykaski Skylab, czerpi energi z baterii ogniw sonecznych zasilanych ciepem Soca. Jednake sondy wysyane na Jowisza nie mog by wyposaane w bakterie soneczne. Ilo energii sonecznej, jaka dociera do sondy w pobliu tej odlegej planety, ju nie wystarcza. Ponadto w podry kosmicznej z Ziemi do Jowisza trzeba pokona olbrzymi odlego, wymagajc od 600 do 700 dni lotu. Podstawowym warunkiem powodzenia takich przedsiwzi jest niezawodno dziaania urzdze dostarczajcych energi. Z tego te wzgldu amerykaska sonda Pioneer 10, ktra wystartowaa w lutym 1972 r. w kierunku Jowisza i w grudniu 1973 r. znalaza si najbliej tej planety, a take nastpna sonda Pioneer 11, zostay wyposaone w cztery wysokowydajne baterie z plutonem-238, zainstalowane na wysigniku dugoci 27 m. W 1987 r. sonda Pioneer 10 przeleci obok najbardziej oddalonej od Ziemi planety, Plutona, i jako pierwszy pojazd kosmiczny opuci nasz Ukad Soneczny, z zainstalowanym na pokadzie jednym z pierwiastkw sztucznie wyprodukowanych na Ziemi. Bardzo obiecujco rysuje si zastosowanie sztucznych pierwiastkw do zasilania rozrusznikw ludzkiego serca. Od urzdze tych wymaga si, aby dostarczay regularnych impulsw elektrycznych miniowi sercowemu. Dotychczas stosowane baterie chemiczne s zbyt due i dziaaj jedynie od 2 do 3 lat. Natomiast okres funkcjonowania rozrusznikw izotopowych zasilanych plutonem-238 ocenia si na co najmniej 10 lat. W najgorszym przypadku pacjent musi si poddawa zabiegowi chirurgicznemu co dziesi lat. Rozruszniki izotopowe musz czyni zado bardzo ostrym wymaganiom bezpieczestwa, aby wybitnie toksyczny pluton w adnym przypadku nie wydosta si z urzdzenia. Rozruszniki wszczepione po raz pierwszy w 1970 r. przez lekarzy francuskich dwom osobom wayy tylko po 40 g. 150 mg plutonu-238 daje potrzebn moc 200 W. Od tamtej pory rozruszniki te wspomagaj dziaanie serca obydwu pacjentw. Ten przekonywajcy wynik by szko dla innych. Rozruszniki z plutonem-238 lub z prometem-147 byy potem wielokrotnie wszczepiane10, a w ostatnich czasach zabiegi te stosowano take w Polsce i w Zwizku Radzieckim.

Atomowy rozrusznik serca zasilany plutonem-238

Izotop plutonu-238 sprawdzi si w medycynie w jeszcze jednym przypadku. Suy on jako rdo energii dla sztucznego serca, urzdzenia pompujcego krew, ktre ratuje ycie przy ustaniu krenia.

10

Ogniwa takie byy stosowane w Polsce do 1975 r. Obecnie uywa si dugowiecznych rozrusznikw (515 lat) z bateriami litowymi (przyp. red.).

Pluton, jak staroytny bg Janus o dwch obliczach, w jednakowej mierze budzi nadzieje, jak i napawa obawami.

Kaliforn. W poszukiwaniu rodkw odurzajcych i zota


Pierwiastek transuranowy kaliforn (Cf) przyszed na wiat w 1950 r. reprezentowany przez niewiele zaledwie atomw. Dzisiaj specjalnie planuje si wieloletnie programy produkcji miligramowych jego iloci, wiatowy za zapas tego pierwiastka wynosi moe kilka gramw, na pewno nie wicej ni 5 g. Kaliforn jest niesychanie drogi. Jeden gram tego transuranowca kosztuje okoo 10 mln dolarw. Jakie wic jego cechy powoduj, e jest on tak podany? Kalifom-252 rozpada si z okresem poowicznego zaniku 2,6 roku z emisj czstek alfa. Ale w tym samym czasie 3% atomw samorzutnie si rozszczepia, uwalniajc przy kadym rozszczepieniu cztery neutrony. I ta emisja neutronw powoduje, e 252Cf jest tak interesujcym pierwiastkiem. Jeden gram jego substancji emituje bowiem w cigu 1 s 2,4 biliona (1012) neutronw, co odpowiada strumieniowi neutronw uzyskiwanemu w reaktorze redniej mocy! Aby uzyska taki strumie neutronw w klasyczny sposb za pomoc rde radowo-berylowych, potrzeba by mie 200 kg radu. Takiej iloci radu w ogle nie ma na Ziemi. Nawet niewidoczna goym okiem ilo 1 g kalifornu-252 dostarcza w cigu 1 s ponad 2 mln neutronw. Ostatnio takie punktowe wysoko wydajne rda neutronw znalazy zastosowanie w medycynie przy lokalnym napromieniowywaniu zoliwych guzw nowotworowych. W wielu przypadkach kaliforn moe obecnie zastpowa reaktor jdrowy, np. w specjalistycznych metodach analitycznych, jak radiografia neutronowa lub analiza aktywacyjna. Przy uyciu radiografii neutronowej przewietla si czci samolotw i reaktorw oraz najprzerniejsze urzdzenia. Dziki tej metodzie ujawnia si usterki uprzednio niewykrywalne. W Stanach Zjednoczonych i w Zwizku Radzieckim skonstruowano w tym celu przenone neutronowe urzdzenie do defektoskopii z kalifornem-252 jako rdem promieniowania. Do tych prac nie potrzeba ju reaktora jdrowego. Taki neutronowy aparat do przewietlania wykaza si w USA doskonaym wchem w kryminalistyce. Ukryte w gilzach nabojw tabletki LSD i marihuany natychmiast rozpozna, podczas gdy przy uyciu promieni rentgenowskich przemycanych narkotykw nie wykryto. Szersze zastosowanie znalaz kaliforn do neutronowej analizy aktywacyjnej. Jest to metoda precyzyjna, szczeglnie cenna przy poszukiwaniu pierwiastkw ladowych. Badane substancje poddaje si dziaaniu strumienia neutronw, w wyniku czego powstaj sztuczne izotopy promieniotwrcze. Natenie promieniowania gamma stanowi miar zawartoci pierwiastkw ladowych w badanej substancji. Przy uyciu nowoczesnej spektrometrii gamma mona atwo dokona dokadnych pomiarw charakterystycznego dla danego izotopu promieniowania gamma i na podstawie ich wynikw ustali zawarto poszukiwanych pierwiastkw. Obecnie powszechne jest stosowanie aktywacji prbek badanych substancji w reaktorze jdrowym. Lepsze jednak, jeli tylko s dostpne, s mae, przenone rda neutronw, co ma szczeglne znaczenie przy dokonywaniu neutronowych analiz aktywacyjnych na miejscu. Spektakularn ilustracj stanowi ustalenie skadu gruntu ksiycowego i gruntu odlegych planet. Rwnie na Ziemi w poszukiwaniach z rud znajdujcych si w niedostpnych miejscach, jak np. na dnie mrz, znajduj zastosowanie te punktowe rda neutronw. Sondy wiertnicze stosowane przy poszukiwaniach ropy naftowej wyposaone s take w kaliforn-252.

Za pomoc analizy aktywacyjnej mona wykrywa niezwykle mae iloci poszukiwanych pierwiastkw. Nawet 10-10 do 10-13 g substancji daje ju o sobie zna. Niektre pierwiastki mona wykry w jeszcze mniejszych ilociach, np. 10-17 g aktynu, tzn. okoo 25 000 jego atomw. Czy Napoleon I umar na wygnaniu mierci naturaln? Na to szeroko dyskutowane pytanie znaleziono jednoznaczn odpowied dopiero po 140 latach. Jako dowd rzeczowy posuy pukiel wosw cesarza Francuzw, ktry cito mu nazajutrz po mierci na Wyspie w. Heleny, 5 maja 1821 r. Jako drogocenna pamitka byy one przechowywane przez cae pokolenia jego wielbicieli. Lekarze sdowi ustalili, e cesarz pad ofiar morderstwa dokonanego za pomoc trucizny. Dziki metodzie analizy aktywacyjnej wykryto w badanych wosach Napoleona 13 razy wicej arsenu, ni wynosi jego normalna ilo. Na podstawie zrnicowanej zawartoci arsenu w rnych odcinkach rosncych wosw mona byo ustali take, kiedy zaczto podawa trucizn. Pochodzenie staroytnych rzeb z marmuru przestao ju dzi stanowi tajemnic, skoro wiadomo, e okrelone pierwiastki ladowe s charakterystyczne dla okrelonych kamienioomw staroytnych marmurw. Badania barwnikw farb w obrazach, przeprowadzone za pomoc analizy aktywacyjnej, wykazay ogromne znaczenie tej metody przy ustalaniu daty powstania dzie sztuki. Obce domieszki w czsto stosowanej farbie - bieli oowianej, zmieniay si z biegiem czasu w bardzo charakterystyczny sposb. Podobne zmiany stwierdzono rwnie w odniesieniu do innych farb uywanych przez malarzy. Odkd mona bada dziea sztuki za pomoc neutronowej analizy aktywacyjnej, faszerze obrazw nie maj ju szans. Nieocenione znaczenie tej metody przy badaniu dzie sztuki a historycznej wartoci potguje jeszcze fakt, e nie powoduje ona adnego materialnego uszkodzenia badanych obiektw. Przy zastosowaniu innych nowoczesnych analitycznych metod bada, jak rentgenowska analiza fluorescencyjna i analiza spektralna, nie mona unikn choby powierzchniowego uszkodzenia badanych przedmiotw.

Aparat do radiografii neutronowej z 252Cf

Neutronowa analiza aktywacyjna pozwala rwnie na dokadne ustalenie zawartoci zota i srebra, i to wystpujcych zarwno w ilociach mikro-, jak i makroskopowych. Sawny medalion Wenzela Seylera leaby do dzi nie tknity, gdyby zastosowano t metod do rozwizania jego zagadki. Pomylana pierwotnie jako metoda badania pierwiastkw ladowych, po udoskonaleniu znalaza zastosowanie take do oznaczania duych iloci skadnikw. Przy uyciu niewielkich strumieni neutronw, rzdu 103 neutronw na 1 cm2 i 1 s (zamiast, jak dotychczas, od 109 do 1014 neutronw

na 1 cm2 i 1 s), stao si moliwe okrelenie gwnych skadnikw stopw, np. zawartoci zota i srebra w zotych monetach. rda neutronw z 252Cf dobrze si tutaj sprawdzaj. Ustalenie skadu i zbadanie autentycznoci historycznych monet wybitych ze szlachetnych metali, bez ich uszkodzenia, nie stanowi dzi adnego problemu. Mona nawet demaskowa faszerzy monet z zamierzchej przeszoci. Gdy papie Grzegorz IX oboy kltw kocieln cesarza rzymskiego i krla Sycylii, Fryderyka II Hohenstaufa, zarzuci mu m. in. niegodziwe faszowanie monet. Wprowadzone przez cesarza faszywe srebrne denary atwo byo zdemaskowa, poniewa posrebrzane byy tylko po wierzchu, ale co czyni ze zotymi augustalisami, ktre Fryderyk kaza wybija, monetami o wielkiej wartoci numizmatycznej? Czy ich skad te odbiega od przepisowych 20,5 karata, co odpowiada 85,5% zawartoci zota? Uzyskanie odpowiedzi na to pytanie byo przez dugi czas niemoliwe, poniewa nikt nie decydowa si na powicenie jednego choby z rzadkich okazw tej monety dla dokonania analizy wczenie stosowanymi metodami. Analiza przeprowadzona metod aktywacji neutronowej dostarczya wreszcie, bez uszkodzenia monet, dowodw, e augustalisy z XIII w. czyniy zado wczesnym przepisom menniczym, a wic e byy prawdziwe. Faszowanie monet byo w dawnych czasach surowo karane. W 1124 r. krl angielski Henryk I kaza w okrutny sposb okaleczy 100 mincerzy, poniewa zaistniao podejrzenie, e dodaj oni do monet cyny zamiast srebra. Dzisiaj, a dokadnie po 1971 r., trzeba tych mincerzy uzna za zrehabilitowanych, poniewczasie. Neutronowa analiza aktywacyjna wykazaa bowiem niezbicie, e skad kwestionowanych srebrnych monet by zgodny z przepisami. Analizy prowadzone metod aktywacji neutronowej pomagaj geologom w poszukiwaniu rud zota i srebra. W Zwizku Radzieckim Instytut Fizyki Jdrowej w Taszkiencie opracowa oparte na spektrometrii gamma metody wykrywania zota w blokach skalnych za pomoc sondy wiertniczej, zaopatrzonej w rdo kalifornu. Metale szlachetne zawarte w rudach i skaach ulegaj aktywacji pod dziaaniem neutronw, przy czym powstaj promieniotwrcze izotopy srebra i zota. Mona je bezbdnie zidentyfikowa na podstawie ich okresw poowicznego rozpadu, a take wedug pooenia ich linii w widmie promieni gamma. Intensywno tych linii jest miar zawartoci badanych mineraw: w naturalnej skale mona stwierdzi zawarto 10-9% zota i srebra, nie ujdzie wic uwadze nawet najmniejsza drobinka zota.

Problemy produkcji transuranowcw


Spord pierwiastkw z grupy transuranowcw specjalne zainteresowanie wzbudziy pluton, ameryk, kiur i kaliforn. A jak wyglda problem ich produkcji? Czy jest ona opacalna? Gdy amerykaskie dowdztwo wypraw kosmicznych wysyao w 1966 r. w podr sond ksiycow Surveyor z aparatur radioizotopow zawierajc 7,5 g kiuru, tylko wtajemniczeni wiedzieli, ile wysiku kosztowao zdobycie tej iloci pierwiastka. 77 g ameryku-241 wartoci 20 000 dolarw trzeba byo poddawa przez cztery miesice napromieniowaniu w wysokostrumieniowym reaktorze, a nastpnie podda obrbce chemicznej. Jeszcze wiksze koszty pocigny za sob prby podjcia przez Amerykanw produkcji pierwiastkw trans-kiurowych, a przede wszystkim tak podanego kalifornu-252. Aby dokonaa si synteza tego pierwiastka, kady wytworzony w reaktorze atom plutonu musi krok po kroku wychwyci 13 neutronw. W toku tego procesu powstaje jednak dua ilo innych rozszczepialnych nuklidw, dlatego maksymalna wydajno wynosi okoo 0,05% 252Cf. Z 1 kg plutonu mona po wieloletnim

nawietlaniu w wysokostrumieniowym reaktorze uzyska w najlepszym przypadku 0,5 g kalifornu252. W takim specjalnym reaktorze naley dla utrzymania poziomu mocy wymienia co miesic kosztowne prty paliwowe z uranu-235. Take i to wyjania kolosaln cen 1 g kalifornu, 10 mln dolarw. W 1972 r. Stany Zjednoczone dysponoway 1 g tego pierwiastka. Okazao si, e do transportu tej iloci kalifornu potrzebny by specjalny pojemnik. To opakowanie o rednicy okoo 3 m, wysokoci 4 m i ciarze 50 t miao niezwyky wygld. Kalifornowy skarb przechowywano w szafie pancernej o cianach z wielu warstw parafiny, oowiu, cikiego betonu i stali. Te rodki ostronoci nie miay na celu zabezpieczenia go przed kradzie, lecz ochron otoczenia przed promieniowaniem. Bez takiego opakowania gram kalifornu stanowiby miertelne zagroenie ze wzgldu na emisj neutronw i wyzwalanie wszdzie w otoczeniu promieniotwrczoci indukowanej neutronami.

Pojemnik do transportu jednego jedynego grama kalifornu

Z wykazu pochodzcego z 1971 r. wynika, e w obydwu wysokostrumieniowych reaktorach do produkcji izotopw w Oak Ridge i w Brookhaven (USA), w czasie od lipca 1969 r. do lipca 1971 r. wyprodukowano nastpujce iloci transuranowcw: 50 g kiuru-244, 54 mg kalifornu-252, 0,4 mg einsteinu-253, 5108 atomw fermu-257 (ilo nie dajca si zway). Przy tak skromnych efektach produkcyjnych trudno si dziwi, e poszukiwano innych metod umoliwiajcych szybsz i tasz produkcj wikszych iloci transuranowcw. Amerykanie, ktrzy zawsze mieli wrodzony zmys wielkiego interesu, planowali z wielkim rozmachem. Oczekiwanie przez okres 5 do 10 lat na 1 g kalifornu wydawao im si za dugie. Chcieli uzyska 10 g za jednym uderzeniem - bomby atomowej! Po kilku wstpnych prbach odwaono si w lipcu 1969 r. na efektowny eksperyment, ktry otrzyma nazw Hutch (niecka). Miejscem spektaklu by poligon amerykaskiego dowdztwa podziemnych eksperymentw z bombami jdrowymi w Nevadzie. W wyniku wielu przeprowadzonych prbnych eksplozji teren ten wyglda jak poorana kraterami powierzchnia Ksiyca. W toku eksperymentu Hutch bomba atomowa o sile wybuchu 2000 kiloton trjnitrotoluenu detonowaa na gbokoci 600 m, wyrywajc w ziemi potny krater w ksztacie niecki. W przecigu 10-7 s bomba Hutch wyzwolia 4,51025 neutronw na 1 cm2, a wic 10 mld razy wicej ni najsilniejszy reaktor. Gdy po kilku dniach radioaktywno zmalaa w dostatecznym stopniu, pierwsze oddziay odwayy si wjecha na spychaczach na miejsce eksplozji, aby przygotowa poryty grunt do wierce. Jednolita brya przetopionej skay, o masie chyba 150 000 t, zawieraa poszukiwane rzadkie transuranowce.

Aby wydoby ska, naleaoby zastosowa metody eksploatacji grniczej. Byo to przedsiwzicie beznadziejne, dlatego te Amerykanie zadowolili si pierwszym prbnym odwiertem 100 g skay. Otrzymali z nich 1010 atomw fermu-257, produktu wyjciowego do uzyskania pierwiastka nr 200 o wzgldnej masie atomowej 500. Ilo ta przekraczaa stokrotnie cay zasb tego pierwiastka uzyskany dotychczas w wysokostrumieniowym reaktorze. Wedug dokonanych ocen w eksplozji Hutch powstao ogem 0,25 mg fermu-257, podobnie rozproszonego w twardej masie skalnej jak 10 g kalifornu... A te pierwiastki, ktre nie rozpady si, le w niej dotychczas.

Wydajno produkcji transuranowcw w reaktorze jdrowym: wieloletnie napromieniowywanie w wysokostrumieniowym reaktorze dostarcza z 1 kg plutonu w najlepszym przypadku 0,5 g kalifornu-252, ktrego warto wynosi 5 mln dolarw

Prba Hutch i dalsze prbne eksplozje zachciy amerykaskich specjalistw w 1972 r. do przeprowadzenia jeszcze dalej idcych spekulacji mylowych. Za pomoc dwch szybko po sobie nastpujcych wybuchw termojdrowych mogoby si uda przezwycienie bariery, jak w acuchu syntezy transuranowcw stwarza ferm-258. Zanim jeszcze w skrajnie krtkotrway produkt poredni ulegby rozpadowi, zdyyby powsta dalsze transuranowce. Drugi bysk neutronowy skompensowaby take straty wynikajce z samorzutnego rozszczepiania si innych transuranowcw. Przez ten podwjny strza spodziewano si uzyska mierzalne iloci supercikich pierwiastkw, lecych w pobliu liczby atomowej 114. Takie metody syntezy istniej na razie tylko na papierze. Na przeszkodzie stoj wane ukady polityczne midzy ZSRR i USA ograniczajce podziemne prby atomowe. Nie baczc na to Amerykanie usiuj podkreli naukowy charakter tej podwjnej eksplozji: miaaby to by ostatnia moliwo osignicia wyspy stabilnoci, gdyby reakcje midzy cikimi jonami nie doprowadziy do celu. Promieniotwrcze odpady stanowi dzi gwne rdo pierwiastkw syntetycznych. Z ciekych pozostaoci po przerobie wypalonego paliwa jdrowego uzyskuje si technet i promet w taki sam sposb jak sztuczne transuranowce. Na 1 t odpadw przypada 500 g neptunu, 100 g ameryku i 20 g kiuru. W przemyle jdrowym instalacje przerabiajce odpady su nie tylko do niezbdnego

usuwania najbardziej niebezpiecznych produktw rozszczepienia, lecz take do uzyskiwania najcenniejszych nuklidw. Dziki przemianie pierwiastkw produkuje si w reaktorze nie tylko promieniotwrcze nuklidy. Cenne metale szlachetne, jak pallad i rod, stanowice produkty rozszczepienia i zaliczane dzi jeszcze do najdroszych metali, mona uzyskiwa z wypalonego w reaktorze paliwa uranowego. Gdyby zaniechano tej produkcji, przepadoby w 1980 r., wedug ocen amerykaskich, w promieniotwrczych odpadach tyle samo rodu, ile uzyskano z trudem ze rde naturalnych. A wic alchemia doprowadzona do perfekcji; wytwarzaj z uranu pallad i rod, ktre s cenniejsze ni materia wyjciowy!

Reaktory powielajce, czarny rynek plutonu i amatorska produkcja bomb atomowych


Pluton jest jedynym sztucznym pierwiastkiem, ktry mona produkowa ludzk rk w bardzo znacznych ilociach, bo a w tonach. Nie mona unikn tej produkcji, poniewa pluton powstaje z koniecznoci w kadym reaktorze jdrowym. Po wypaleniu 33 g uranu-235 do iloci 7 do 8 g, z kadego kilograma uranu reaktorowego powstaje okoo 6 g pierwiastka nr 94. W reaktorze jdrowym o mocy 1000 MW powstaje rocznie od 200 do 250 kg plutonu-239. Do marca 1977 r. uzyskano w Wielkiej Brytanii w ten wanie sposb 7,5 t plutonu z wypalonych prtw paliwowych z 9 elektrowni atomowych, w ktrych paliwem jest naturalny uran. Na podstawie znanej mocy reaktorw atwo jest wic wyliczy, ile wynosz wiatowe zasoby pokojowego plutonu nagromadzonego w prtach paliwowych. Na pocztku 1976 r. mogy one wynosi okoo 60 t. Naley do tego doliczy oficjalnie nie podawane iloci plutonu wojskowego, wynoszce wedug przyblionych ocen od 200 do 300 t. Ilo plutonu uwizionego w broni jdrowej nie jest jednak tak zupenie tajna, gdy mona j bardzo atwo obliczy na podstawie gromadzenia si w naszej troposferze od 1959 r. kryptonu-85. Jego stenie ronie prawie liniowo. W reaktorach jdrowych, ktre produkuj pluton dla celw wojskowych, powstaje w produktach rozszczepienia 0,3% tego promieniotwrczego gazu szlachetnego, ktry ulatuje w powietrze. Prcz tego sztucznego plutonu istniej, jak wiemy, take nieznaczne zasoby naturalnego plutonu oraz naturalny pluton, ktry powsta kiedy w sposb sztuczny. Naley przez to rozumie obejmujce ca kul ziemsk skaenie tym pierwiastkiem. Stosunkowo niegrone s przypadki, gdy satelity wyposaone w ogniwa izotopowe nie weszy na orbit, lub te w wyniku nieprzewidzianych okolicznoci weszy na powrt w atmosfer ziemsk i spony. Zdarzyo si to m. in. amerykaskiemu satelicie z serii Transit, ktry spad w 1964 r. z adunkiem 1 kg 238Pu na pokadzie, czy te radzieckiemu Kosmosowi 954 na pocztku 1978 r. W lotach kosmicznych nie da si wyeliminowa takich awarii, nie powoduj one jednak istotnego zagroenia. Pluton-238 ze swym okresem poowicznego rozpadu wynoszcym 88 lat znika na szczcie z powierzchni Ziemi duo szybciej ni trwalszy pluton-239 z okresem poowicznego rozpadu 24 100 lat. Dlatego wanie ziemia w Nagasaki zawiera jeszcze dzi dziesiciokrotnie wicej plutonu239 ni gdzie indziej. Powany niepokj budziy natomiast katastrofy amerykaskich samolotw z bombami atomowymi na pokadzie koo Palomares i Thule w latach 1966 i 1968, poniewa uwolnione wtedy zostay wiksze iloci plutonu-239, zawarte w niesionej przez nie broni atomowej. Do wiatowego skaenia plutonem przyczyniy si jeszcze bardziej wszystkie naziemne prby z broni jdrow. Ocenia si, e

do czasu zaprzestania tych prb w atmosferze znalazo si 5 do 10 t plutonu, z czego 95% w postaci opadu promieniotwrczego skazio wielkie obszary kuli ziemskiej. Trzeba tu take przypomnie, e pluton ze wzgldu na sw promieniotwrczo jest 1010 razy bardziej toksyczny ni kwas pruski, tote przy posugiwaniu si t trucizn konieczne s najdalej posunite rodki ostronoci. W sierpniu 1978 r. na danie zwizkw zawodowych musiano zamkn brytyjskie zakady plutonowe w Aldermaston, bowiem u wielu pracownikw stwierdzono podwyszony poziom plutonu w organizmie. Chocia pluton jest tak niebezpieczny i podstpny, to jednak jest on absolutnie niezbdny do zaspokojenia w przyszoci naszego zapotrzebowania na energi. Z dzisiejszego punktu widzenia energia jdrowa jest jedyn alternatyw dla pokrycia deficytu energii, ktry wystpi w przyszoci w wyniku wzrastajcego jej zuycia oraz wyczerpywania si naturalnych jej rde. Take naturalne zasoby uranu-235 nie s niewyczerpalne. Dlatego te w miarodajnych krgach fachowcw uznaje si uran za perspektywiczne rdo energii tylko w tym przypadku, jeli uda si wykorzysta do uzyskiwania energii jdrowej nierozszczepialny uran-238, tzn. jeli uda si przeksztaca go w pluton dajcy si rozszczepia. Uran-238 stanowi ponad 99% naturalnego uranu. Rozszczepialny pluton musi by wic wytwarzany, i to w takich reaktorach, ktre produkuj tego jdrowego paliwa wicej, ni go zuywaj. Std okrelenie reaktory powielajce. W reaktorach tego typu wykorzystuje si strumie niespowolnionych neutronw nie w celu rozszczepienia jder, ale do uzyskania przemiany uranu-238 w pluton-239. Opanowanie procesu funkcjonowania reaktora o neutronach prdkich stwarza mnstwo problemw technicznych i z zakresu bezpieczestwa, ktre do dzi nie zostay w peni rozwizane. W rozwoju reaktorw powielajcych pionierem okaza si Zwizek Radziecki. W 1959 r. w Obnisku pierwszy reaktor dowiadczalny osign stan krytyczny, a pierwsza na wiecie elektrownia atomowa z reaktorem powielajcym zostaa uruchomiona w 1973 r. w miecie Szewczenko nad Morzem Kaspijskim. Od tego czasu suy ona do odsalania wody morskiej. W Zwizku Radzieckim i w uprzemysowionych krajach Zachodu uruchomienie reaktorw powielajcych do uzyskiwania energii dla celw gospodarczych przewiduje si na koniec lat osiemdziesitych. W 2000 r. prdkie reaktory powielajce maj stanowi jedn trzeci wszystkich elektrowni atomowych. Zwizany z tym rozwj przemysu jdrowego (przewidywana moc wszystkich elektrowni atomowych ma wynosi w 2000 r. 3000 gigawatw) zmusza do zwikszenia poczucia odpowiedzialnoci kadego pastwa z osobna i do efektywnej kontroli midzynarodowej. Elektrownie jdrowe bd na pewno dostarczay plutonu w duych ilociach, rzdu 1000 t rocznie. Jest to ilo wystarczajca do wyprodukowania ponad 150 000 takich bomb jak zrzucona na Hiroszim! Naley wic by wiadomym niebezpieczestwa zwizanego z tym, e w wiecie kapitalistycznym moe rozwin si hierarchia plutonowa i e cz tej ogromnej iloci atomowych materiaw wybuchowych moe trafi na czarne rynki i zosta zbrodniczo uyta do produkcji broni atomowej. Takie problemy nie istniej szczliwie w spoeczestwie socjalistycznym. Jednak i my musimy wspy z plutonem, poniewa nie moemy zrezygnowa z energii jdrowej. Czujno naley zachowa przede wszystkim wobec stosowanej przez pastwa kapitalistyczne swobody obrotu materiaami rozszczepialnymi, co moe pocign za sob daleko idce nastpstwa polityczne. Tak np. Republika Federalna Niemiec od lat faworyzuje w handlu atomowym pastwa w rodzaju Brazylii i Republiki Poudniowej Afryki, ktre nie podpisay ukadu o zakazie broni jdrowej. Nie mona poza tym wykluczy cakowicie moliwoci, e w posiadanie plutonu wejd terroryci i zaczn sami konstruowa bomby atomowe. Wedug sw jednego z rzeczoznawcw amerykaskich potrzeba do tego tylko plutonu oraz umiejtnoci czytania i pisania. Inni z kolei s zdania, e

zmajstrowanie bomby atomowej we wasnym garau za pomoc imada i motka naley do dziedziny science fiction. A jaka jest prawda? W zwykym reaktorze jdrowym powstaje oczywicie nie czysty pluton, ale mieszanina izotopw zawierajca 60 do 70% rozszczepialnego plutonu-239. Ta mieszanina nie jest jeszcze bomb, ale moe by uyta do produkcji materiaw wybuchowych. Ilustracj tego, e jednak z nieoczyszczonego plutonu z reaktorw jdrowych take da si co zrobi, by prbny wybuch takiej bomby w Stanach Zjednoczonych, o ktrym donioso czasopismo Chemical and Engineering News we wrzeniu 1977 r., pozbawiajc wielu ludzi rnych iluzji. Poniewa masa krytyczna atomowego materiau wybuchowego zaley m. in. od zawartoci rozszczepialnych izotopw, dla mieszaniny izotopw plutonu ma ona warto znacznie wysz, co jest zapewne dodatkowym czynnikiem bezpieczestwa. Przy maksymalnej szybkoci czenia si mas podkrytycznych i optymalnym dziaaniu reflektora neutronw masa krytyczna dla czystego plutonu239 wynosi 5,6 kg. Gdyby nawet jakiej mafii udao si skonstruowa adunek wybuchowy z czarnorynkowego plutonu, to sia jego wybuchu byaby znacznie mniejsza ni sia wybuchu zwykych bomb. Katastrofalne natomiast byyby skutki tej eksplozji ze wzgldu na rozproszenie si substancji promieniotwrczych oraz panik, jak budzi bro jdrowa, obojtne jakiego kalibru. Przerb reaktorowego plutonu dla uzyskania czystego izotopu-239 jest zwizany z ogromnymi nakadami technicznymi. Dlatego te mona by nie obawia si zbytnio, e ewentualni majsterkowicze bd w stanie wyprodukowa czysty pluton-239 w swych domowych pracowniach. Odnosi si to take do pozostaych rozszczepialnych izotopw: plutonu-241 i ameryku-242. 241Pu powstaje w reaktorze w niewielkich ilociach i ma nisz mas krytyczn ni pluton-239. Dlatego te wykorzystywany bywa do wytwarzania maych jdrowych adunkw wybuchowych. Oczywicie i taka bro jest dostatecznie grona. Ze wzgldu na krtki okres poowicznego rozpadu plutonu-241 trzeba co dwa lata materia wybuchowy tych granatw atomowych poddawa przerbce, by oddzieli tworzcy si ameryk-241. Ten izotop ameryku nie ma waciwoci wybuchowych. Natomiast ameryk-242 ma najwikszy przekrj czynny na rozszczepienie. Jego masa krytyczna wynosi zaledwie 3,8 kg. Na szczcie nie udao si do dzi wyprodukowa wikszych iloci tego izotopu, wic i ta moliwo jest zamknita dla anarchistw, ktrzy chcieliby zmajstrowa bomb atomow. Za to wcale nie naley do zakresu science fiction przemyt plutonu na skal midzynarodow. Te przestpcze dziaania s o wiele niebezpieczniejsze ni tak okrzyczana w wiecie kapitalistycznym bomba atomowa budowana sposobem domowym przez anarchistw, poniewa przemyt stanowi bezporednie zagroenie dla pokoju na wiecie. W celu obejcia postanowie ukadu o zakazie broni atomowej praktykuje si na Zachodzie, przy aprobacie najwyszych czynnikw, metody znane jedynie z powieci detektywistycznych. W 1968 r. wypyn z Antwerpii zachodnioniemiecki frachtowiec z 200 t uranu na pokadzie. Metal ten by potrzebny pewnej woskiej firmie do produkcji katalizatorw dla przemysu chemicznego. Statek z uranem zagin bez ladu w drodze do Genui, swego portu przeznaczenia. Po kilku miesicach pojawi si w niewielkim porcie tureckim z innym adunkiem na pokadzie. O tym, gdzie podzia si uran, nawet suba bezpieczestwa EURATOMU nie moga si niczego dowiedzie. Dopiero po 9 latach jeden ze wsppracownikw CIA wygada si ujawniajc prawdziwy stan rzeczy: cay okrtowy adunek, tj. 561 mocno zamknitych i opiecztowanych beczek, zosta w swoim czasie sprzedany pastwu Izrael. Ta ilo uranu wystarczya, aby w funkcjonujcym w tym kraju od 1963 r. reaktorze z cik wod wyprodukowa pluton do 133 maych bomb atomowych!

Wydarzenie to nie byo odosobnione. Wedug oficjalnych danych w ostatnich latach w podobnie zagadkowy sposb zginy w Stanach Zjednoczonych co najmniej cztery tony plutonu i wzbogaconego uranu. Donosiy o tym na pocztku 1978 r. gazety wielu krajw. Wedug krtkiej informacji brytyjskiego Urzdu do Spraw Energii Jdrowej w angielskich elektrowniach atomowych stwierdzono w latach 1971-1977 inwentaryzacyjny niedobr 100 kg plutonu.

Prehistoria i przyszo uranu


Pluton jest nie do pomylenia bez uranu. Gospodarka energi jdrow w najbliszych dziesitkach lat bdzie si opieraa na istniejcym uranie, bez koniecznoci gromadzenia nadmiernych zapasw niebezpiecznego plutonu. Bez wtpienia wzbogacenie naturalnego uranu, ktry zawiera zaledwie 0,7% uranu-235, jest spraw kosztown. Ale z drugiej strony powinnimy by zadowoleni, e nie yjemy na planecie, ktra zamiast 4,6 mld lat liczyaby sobie np. 10 mld lat, poniewa wtedy nie byoby wcale uranu-235 na Ziemi! Nie odkryto by te prawdopodobnie rozszczepienia jder i niemoliwe byoby przemysowe wykorzystanie energii atomowej. I odwrotnie, problem zaopatrzenia w uran przed 2 mld lat nie nabraby takiej ostroci. Wtedy bowiem naturalny uran zawiera od 3 do 4% 235U, a taka jego zawarto wystarcza, aby bez wzbogacania mg on podtrzymywa akcj reaktorw jdrowych. Natura pozwolia tu sobie nawet na figiel, uruchamiajc wtedy wasny reaktor. W Oklo, w republice Gabon, lecej na zachodnich wybrzeach Afryki, gdzie obecnie eksploatuje si obfite zoa uranu, przed 2 mld lat przebiegaa przedhistoryczna reakcja acuchowa, ze zwyk wod jako spowalniaczem. Reaktor w Oklo dziaa prawdopodobnie przez co najmniej 150 000 lat. Skd o tym wiemy?

Zawarto uranu-235 w naszych mineraach w rnych okresach historii Ziemi

Bodcem do podjcia naukowego ledztwa majcego na celu wyjanienie sprawy Oklo sta si niezrozumiay wynik analizy. Stwierdzono bowiem, e uran z Oklo zawiera 0,7171%, zamiast jak zwykle 0,7202% atomw uranu-235. Brakujcych 0,0031% trzeba szuka w odpadach z owego naturalnego reaktora. Do wniosku tego doszli uczeni dopiero po wykluczeniu wielu innych

moliwoci bdu. To, z czego tak dumna jest dzisiaj ludzko, mianowicie sztuczne urzeczywistnienie samopodtrzymujcej si reakcji acuchowej w uranie i uzyskanie przez to energii atomowej, pokazaa nam natura przed 2 mld lat! Obecnie nie pozostaje nam nic innego, jak cieszy si pozostaym do dzi uranem-235. Musimy jednak podejmowa prby znalezienia innych moliwoci, aby nagle nie przestawia przemysu jdrowego na pluton. Pewn alternatyw mgby stanowi reaktor torowy, poniewa powstaje w nim rwnie rozszczepialny uran-233. Przy tym tor wystpuje na Ziemi w dostatecznych ilociach. Na razie pomoe nam lepsze wykorzystanie istniejcych zasobw naturalnych - eksploatacja rud o niewielkiej zawartoci uranu. Prcz tego istnieje nietknity dotychczas, liczcy prawdopodobnie okoo 4 mld t, zapas uranu w wodzie morskiej. Uzyskiwanie zota z wody morskiej uzna za beznadziejne w 1926 r. Fritz Haber, a to z powodu zbyt maej jego zawartoci. W przypadku uranu sytuacja jest korzystniejsza, gdy jego zawarto wynosi przecitnie 3 mg/m3 wody morskiej. Wiele projektw oczekuje opacalnej ekonomicznie realizacji. Metale szlachetne i uran mog by wzbogacane przez pewne mikroorganizmy i glony. Kolonie glonw, obmywane codziennie przez milion metrw szeciennych wody morskiej, mogyby dostarczy ton uranu dziennie. Specjalici sdz, e prawdopodobnie wystarczyaby do tego klatka z filtrem o powierzchni 100 m2. W Japonii opracowano plany budowy okoo 1985-1990 r. pierwszego zakadu pozyskiwania uranu z wody morskiej na skal przemysow. Do selektywnego strcania uranu Japoczycy opracowali syntetyczny wymieniacz jonowy, ktry jest mieszanin wieo strconego wodorotlenku glinowego, wodorotlenku elazowego i wgla aktywnego, Do transportu ogromnych mas wody morskiej przy produkcji uranu chc oni zaprzc przypywy i odpywy - chc zmusi morze, by samo, wasn si opywao wymieniacz jonowy.

W 1990 r. Japoczycy zamierzaj uzyskiwa uran z morza. Czy otrzymaj rwnie zoto jako produkt uboczny?

Metody tego typu oka si z pewnoci opacalne, jeli uda si rwnoczenie uzyskiwa z morza wartociowe metale, jak fosfor, wanad, srebro i przede wszystkim zoto! Zoto rwnie osadza si w glonach i pewnych mikroorganizmach. Biologiczna kopalnia zota nie jest wic jak nieziszczaln utopi. Przypuszcza si, e niektre zoa rud powstay przede wszystkim przez osadzanie si kolonii mikroorganizmw lub glonw. Dzisiejsza nauka zna syntetyczne wymieniacze, ktre umoliwiaj wychwytywanie i wzbogacanie drobin zota rozproszonych w wodzie morskiej.

W latach 1974-1975 radziecki okrt-laboratorium omonosow odby podr badawcz po rwnikowych akwenach Oceanu Atlantyckiego, aby pobra prbki wody celem zbadania zawartoci w nich zota i dokona wstpnej oceny opacalnoci pozyskiwania zota z wody morskiej. Naukowcy radzieccy ustalili wtedy, e zawarto zota w wodzie morskiej wykazuje due wahania, w granicach od 0,004 do 3,4 mg/m3, a przecitnie wynosi 0,2 mg/m3. Stwierdzili rwnie, e zawarto zota w wodach tropikalnych przewysza zawarto przecitn. Analizy Fritza Habera znalazy wic potwierdzenie. Badacze radzieccy doszli do tych samych wnioskw co Haber przed 50 laty i stwierdzili, e uzyskiwanie zota z morza jest obecnie zupenie nieopacalne, chyba, e znalazyby si na morzach wiata strefy, gdzie zawarto zota byaby znacznie wysza.

Soce na Ziemi
Droga od spekulacji alchemikw na temat zota do pierwszej udanej przemiany pierwiastkw i ich sztucznego uzyskiwania bya duga. Na przykadzie odkrycia rozszczepienia jdra atomu wida, e bieg wydarze wcign naukowcw w niespotykanej dotychczas mierze w problemy spoecznopolityczne. Badacze, ktrzy odkrywaj nowe pierwiastki i dokonuj ich syntezy, identyfikacji i przemian, stanli, jak nigdy dotd, przed wielk odpowiedzialnoci spoeczn. Problem odpowiedzialnoci nauki zaostrzy si bardzo po zrzuceniu bomb atomowych na Hiroszim i Nagasaki. Nawet w krajach kapitalistycznych, ktre z zasady pozostawiaj naukowcom niewiele moliwoci zajcia przez nich stanowiska w tej sprawie, byli i s ludzie, ktrzy nieustraszenie walcz przeciw naduywaniu wynikw dajc wiadectwo swemu poczuciu odpowiedzialnoci. Ci ludzie nierzadko popadaj w konflikt z wasnym sumieniem. Nalea do nich Otto Hahn, ktrego opanoway wtpliwoci, czy suszne byo otworzenie przed ludzkoci drogi do produkowania energii atomowej. Hahn, ktry wsplnie ze Strassmannem odkry rozszczepienie jdra atomu, widzia w czeniu jder lekkich pierwiastkw w hel zdecydowanie lepsze rozwizanie zarwno dla energetyki, jak i dla polityki. Wszak w reaktorze termojdrowym produkujcym energi nie powstaj ani niebezpieczne promieniotwrcze produkty rozszczepienia jder, ani pluton sucy jako materia wybuchowy do bomb. W swym wykadzie zatytuowanym Historia rozszczepienia uranu i konsekwencje tego odkrycia, wygoszonym w 1958 r., Hahn powiedzia: Straszliwe widmo wybuchowej syntezy jder wodoru w hel straszy dzi w bombie wodorowej. Ale nasze Soce pokazuje nam inn moliwo: to, e Ziemia jest jeszcze zamieszkana i od dawna nie staa si wystyg bry martwych kamieni, zawdziczamy dokonywajcemu si od miliardw lat regularnemu czeniu si wodoru w hel. Nasze dzieci lub wnuki opanuj ten proces i sprowadz Soce na Ziemi - jeli pozwoli im si przetrwa na Ziemi. Soce na Ziemi -- to problem nie tylko naukowy. W przenoni oznacza to zapewnienie ludzkoci postpu w dziedzinie spoecznej. Dzisiaj realizacj kontrolowanej reakcji syntezy jdrowej uwaa si za najpowaniejsze wyzwanie, jakie nasze czasy rzuciy nauce i technice. Czy dawniej mylano inaczej? Clemens Winkler, stary mistrz chemii, powiedzia w 1897 r. na ten temat: yjc na Ziemi, patrzymy jak zaczarowani swoimi ziemskimi oczyma na gwiazdy migocce na niebie nad naszymi gowami; ledzimy ich tory i wyliczamy je ze zdumiewajc dokadnoci. Jednake palce nas pragnienie poznania ich pochodzenia, istoty i celu ich istnienia pozostaje nie zaspokojone. Wobec tajemnic Kosmosu jestemy ciekawi jak dzieci.

S to sowa zaskakujco poetyczne jak na uczonego. Winkler mwi, e tego, co si dzieje na Socu, mona si byo tylko domyla na podstawie corocznie nastpujcych zamie. W czasie ich trwania odsania si przed nami na kilka minut obraz przepotnych ruchw materii, kataklizmw chemicznych i mechanicznych, jakie szalej na Socu, a nie maj sobie rwnych na Ziemi. Jakie kosmiczne prasiy dziaaj na Socu? W podrcznikach czytamy, e dwaj fizycy, Robert dEscourt Atkinson i Fritz Houtermans, podczas studiw w Getyndze, a wic dopiero w latach 19271928, opracowali sw sawn teori powstawania energii sonecznej. To energia atomowa rozarza Soce i powoduje, e gwiazdy wiec. Energia atomowa, powstajca z przemiany pierwiastkw, z czenia si jder atomw najlejszego pierwiastka, wodoru, w hel. Houtermans chtnie wspomina lata spdzone w Getyndze i z przyjemnoci opowiada nastpujc historyjk. Poszedem kiedy na spacer z adn dziewczyn i gdy zapad zmierzch, wspaniale zabysy gwiazdy. - Jak one piknie byszcz - wykrzykna moja towarzyszka. Na to ja odpowiedziaem, chepliwie, e od wczoraj wiem, dlaczego one byszcz. W kilka lat pniej Carl Friedrich von Weizscker i Hans Bethe doszli do wniosku, e reakcja syntezy jder na Socu jest procesem o zamknitym cyklu. Cykl ten zaczyna si od wgla-12 i przebiega z cigym wyzwalaniem energii kolejno poprzez rne izotopy wgla, azotu i tlenu, by zakoczy si znw na izotopie wgla. Bilansem tych przemian jest poczenie si 4 atomw wodoru w hel. Rnica ich mas atomowych uwalnia si w postaci energii. Moe by w pewnej mierze zaskoczeniem fakt, e obydwaj wymienieni badacze nie byli wtedy ani pierwszymi, ani jedynymi, ktrzy zajmowali si zagadk energii sonecznej, szukali jej rozwizania i znajdowali zupenie prawidowe wyjanienia. Dzisiaj wiemy, jakie ogromne wysiki podejmowano w wysoko uprzemysowionych krajach dla zrealizowania na Ziemi procesw dokonujcych si na Socu. Wedug ostronych ocen, reaktory wodorowe mog by uruchomione dopiero w 2000 r. Taka ocena moe nam si wyda prawie niepojta, poniewa w literaturze fachowej minionych lat istnieje wiele opracowa zawierajcych rozwizanie problemu syntezy jdrowej lub te opisy metod do niego prowadzcych. Czyby i tutaj dawno znany proces przemiany wodoru w hel, podobnie jak niegdy tajemna recepta alchemikw na sporzdzanie zota, trzeba byo znowu wyrywa ze spowijajcych go mrokw przeszoci? Zmary w 1919 r. wielki chemik Emil Fischer napisa z pewnym zaenowaniem w swych wspomnieniach, e ju w latach 1898-1899 przeprowadza wsplnie z fizykiem Friedrichem Kohlrauschem dowiadczenia, ktre miay na celu ni mniej ni wicej tylko przemian pierwiastkw chemicznych. Obydwaj uczeni podejrzewali ju wtedy, e tego rodzaju procesy zachodz na Socu. Chcieli wic podbudowa t hipotez przeprowadzanymi dowiadczeniami. Fischer i Kohlrausch poddali wodr pod obnionym cinieniem dziaaniu promieni katodowych i spodziewali si uzyska potwierdzone za pomoc analizy widmowej - przeksztacenie tego pierwiastka w gaz szlachetny hel. Niestety, nie uzyskano pewnego wyniku. e taka przemiana wodoru w hel musi si dokonywa, w to nie wtpi te stary mistrz Rutherford. Z pewnym zaskoczeniem mona si o tym dowiedzie z jego wypowiedzi w Stowarzyszeniu Brytyjskim w 1923 r. w Liverpoolu. Wedug sw Rutherforda synteza helu z wodoru jest poszukiwanym rdem energii Soca i gwiazd. Wystpujcy przy tym ubytek masy uwalnia si w postaci energii. Cho Rutherford by mocno przekonany o realnoci tej przemiany pierwiastkw, nie wierzy jednak w moliwo przeprowadzenia takiego kosmicznego procesu kiedykolwiek na Ziemi. Mwi on, e byoby rzecz niesychanie trudn, a nawet niemoliw, uzyska hel z wodoru w warunkach laboratoryjnych.

Nie miny trzy lata, a wydawao si, e problem ten znalaz rozwizanie. Panethowi i Petersowi z Instytutu Chemii Uniwersytetu Berliskiego udao si przeprowadzi upragnion przemian w laboratorium! Uczeni kierowali si w swych rozwaaniach o bilansie energetycznym nastpujc reakcj; 0,029 g masy, ktr kady gramoatom wodoru w toku swej przemiany na hel traci zgodnie z rwnaniem: 4 1,008 g (H) = 4,003 g (He) + 0,029 g zamienia si wedug wzoru Einsteina na energi 650 mln kilokalorii. Przy syntezie 4 g helu (1 gramoatom) z wodoru uwalnia si zatem tyle samo ciepa, co przy spalaniu ponad 80 t wysokokalorycznego wgla kamiennego! Dlatego te obydwaj chemicy doszli do wniosku, e jest rzecz problematyczn, czy do zapocztkowania reakcji konieczne jest w ogle doprowadzanie energii. Atomy wodoru musz si take przeksztaca w hel w obecnoci jakiego katalizatora, np. palladu. Analiza spektralna umoliwia wykrycie powstajcego helu ju w iloci 10-8 do 10-10 ml. Obydwaj badacze przystpili do dziea. W przemylny sposb zabezpieczono si przed moliwoci przeniknicia naturalnego helu z powietrza do aparatury prniowej. Paneth i Peters uzyskali sukces, znaleli hel. W sierpniu 1926 r. owiadczyli oni, e uzyskany hel zawdzicza swe powstanie dziaaniu palladu na wodr. Czy to osignicie stanowio pierwszy krok do stworzenia na Ziemi sztucznego Soca? W doniesieniach prasowych wskazywano gwnie na gospodarcze znaczenie odkrycia. Moliwo nieograniczonej produkcji rzadko wystpujcego helu moga sta si ogromnym bodcem dla rozwoju transportu powietrznego, poniewa niepalny hel nadawa si znakomicie do napeniania balonw i sterowcw. Gdzie podziaa si olbrzymia energia, uwolniona przy syntezie helu? Ku swemu zmartwieniu berliscy badacze nie byli w stanie tego wyledzi. Nie powstao ani ciepo, ani promieniowanie radioaktywne. By to saby punkt caego rozumowania. mudne dociekania profesora Panetha i jego pracownikw miay trwa dwa lata. Ju na pocztku 1927 r., w kilka miesicy po pierwszej publikacji, pojawiy si pewne wtpliwoci. Wynikao z nich, e azbest, podstawowa substancja dla katalizatora palladowego, zawiera podobnie jak wszystkie mineray - lady helu. Zawiera je take szko zastosowane do dowiadcze w przyrzdach laboratoryjnych. Te ladowe iloci helu mogy w prni dyfundowa. Niestety wic, stwierdzona podczas przeprowadzonych dowiadcze obecno helu daa si wytumaczy w sposb naturalny. Paneth i jego wsppracownicy znaleli potem nawet neon, ktry w ogle nie powinien powstawa przy czeniu si jder. W swej ostatniej pracy z wrzenia 1928 r. rozczarowani badacze uznali wyniki swych dowiadcze za bezwartociowe. Pojawienie si neonu byo dowodem, e do aparatury pomiarowej przenikao powietrze... 26 marca 1951 r. w Buenos Aires zapanowao podniecenie. Prezydent Juan Pern zwoa konferencj prasow, na ktrej oznajmi, e Argentyna zmierza wczy si do grona potg atomowych. I dalej, e przed kilku tygodniami w Centrum Bada Jdrowych jego kraju przeprowadzono na skal techniczn kontrolowan reakcj termojdrow. Obok dyktatora, ktry spokojnie wygasza tak wakie sowa, sta umiechnity, zarozumiale austriacki fizyk, Ronald Richter, obecnie obywatel argentyski. Richter na zlecenie Perna pracowa od lat nad problemem czenia jder i teraz mg si wykaza olniewajcymi wynikami. Na pytania dziennikarzy Richter odpowiedzia z dum: Mog produkowa energi atomow bez uranu! Na oczach zebranych przedstawicieli prasy zagranicznej prezydent przypi mu do piersi najwysze odznaczenie pastwowe, Medal im. Perna. Pern zgodzi si na udzielenie kilku informacji. Powiedzia, e Richter wybudowa swj zakad badawczy na wyspie Huemul w gbi kraju, na terenie cile zamknitym i niedostpnym dla niepowoanych. Koszty przedsiwzicia oceni Pern na ponad 100 mln dolarw, stwierdzajc rwnoczenie, e uzyskane wyniki usprawiedliwiy ten nakad.

Sensacyjna wiadomo o udanym eksperymencie syntezy jder obiega wiat z szybkoci byskawicy. atwo poj, e rzd Zwizku Radzieckiego nie mg pozosta obojtnym. W Moskwie zwrcono si do Manfreda von Ardenne, ktry w tym czasie przebywa w Zwizku Radzieckim, z prob o informacj dotyczc osoby Richtera, byo bowiem wiadomo, e podczas wojny w berliskim instytucie von Ardennea pracowa fizyk o takim nazwisku. Byby to ten sam czowiek? Domysy zostay potwierdzone. Ardenne nie by dobrego zdania o Richterze jako naukowcu, okrelajc go jako fantast. Okazao si wkrtce, e dyktator Pern pad ofiar szarlatana, ktry wprawdzie potrafi doskonale zatomizowa 100 mln dolarw, nie umia natomiast wcale produkowa energii atomowej za pomoc reakcji termojdrowych. Oszustwo wykryte zostao przez komisj powoan dla zbadania sprawy przez argentyski parlament. Oto kolejny twrca zota wystrychn swego panujcego na dudka, goszc, e moe dokonywa przemiany pierwiastkw. Richter, uwaany od lat za cudowne dziecko atomistyki, obsypywany zotem i honorami, posiadacz wielu willi i podarowanego przez prezydenta opancerzonego mercedesa, popad w nieask. Prezydent przetrwa tylko o kilka miesicy upadek swego pupila. Los Perna zosta przypiecztowany we wrzeniu 1955 r., podczas puczu wojskowego. Mona przyj z duym prawdopodobiestwem, e afera z nadwornym alchemikiem przyczynia si rwnie do upadku prezydenta. Twrca zota z aski Perna wczy si godnie w szeregi swych kolegw po fachu, takich jak Seyler, Emmens czy Tausend, ktrzy przez cae stulecia, a do naszych czasw, okpiwali swe ofiary. Z ich penych przygd ywotw, ktre mogyby suy za temat do powieci detektywistycznych, znane s tylko niektre wycinki. Losy tych hochsztaplerw nie zostay dotychczas dokadnie zbadane ani te wyczerpujco opisane. Kiedy zostanie napisany Pitaval twrcw zota?

W poszukiwaniu rde nieprzebranej energii


Na pocztku lat pidziesitych wiat przeraony zosta wybuchami bomb wodorowych. Byy to pierwsze, wyzwolone ludzk rk, niekontrolowane reakcje termojdrowe. Wielu te wizao z tym nadzieje na uzyskanie dalszego postpu w zakresie moliwoci kontroli procesu czenia si jder. Teraz bomb wodorow naleao ju tylko okiezna. Jake faszywe byo to przewiadczenie! Bomba pozostaje bomb, a cel nigdy nie uwica rodkw. Tymczasem upyno wier wieku. Biorc pod uwag burzliwy rozwj nauki i techniki, mamy prawo postawi dzi pytanie, dlaczego nie poszlimy dalej w budowie sztucznego soca na Ziemi? Co naley uczyni, aby ostatecznie rozwiza wielki problem transmutacji, tj. przemiany izotopw wodoru w hel? Gdy Ronald Richter zabiega o rozgos i podziw za pomoc swej syntezy jder w 1951 r., pewien znany naukowiec wyrazi si na temat tego osignicia, e pan Richter musia dokona a trzech niemoliwych rzeczy. Najpierw musia uzyska bez bomby atomowej temperatur kilkudziesiciu milionw stopni, potem musia t temperatur utrzyma przez kilka sekund i wreszcie musia uzyska cinienia, jakie wystpuj tylko we wntrzach gwiazd. Jednak nikt nie potrafi zdoby gwiazdy z nieba, nawet jeli jest pupilem dyktatora! S to warunki twarde, lecz w przypadku przeksztacenia wodoru w hel konieczne. Jdra izotopw wodoru maj si czy w hel, ale ich adunki powoduj wzajemne odpychanie si. Jeli jdra atomw miayby zbliy si do siebie i wreszcie z sob zczy, musiayby osign stan plazmy, w ktrym

wystpuj tylko nagie jdra atomw i swobodne elektrony. S to czysto naukowe rozwaania, a nie prba wykazania, e take w wiecie atomw wystpuj rnice pci. Plazma, ta szczeglna posta materii, pojawia si dopiero w temperaturze milionw stopni. W plazmie istnieje wiele moliwoci czenia si wodoru w hel. Za najwaniejsze uwaa si dwie reakcje, w ktrych bierze udzia nie zwyczajny wodr, lecz jego cisze izotopy, deuter (D) i tryt (T): 2 3 4 1 + + + 1 1 2 0 2 2 3 1 + + + 1 1 2 0 2 2 3 1 + + + 1 1 1 1 Pierwsza reakcja przebiega w plazmie deuter u i trytu w temperaturze powyej 40 mln stopni, podczas gdy reakcja druga wymaga temperatury zaponu okoo 300 mln stopni. Nie jest to wic tak atwe, jak sobie wyobraali w dwudziestych latach Paneth i Peters. Poza tym nie wystarczy tylko samo uzyskanie temperatury 40 czy 300 mln stopni, gdy konieczne jest utrzymanie plazmy w takiej temperaturze przez pewien czas, okoo 1 s. Ponadto do zapocztkowania syntezy jder bezwzgldnie konieczna jest odpowiednia gsto czstek. Warunki te ujmuje cznie tzw. kryterium Lawsona, ktre mwi, e iloczyn czasu utrzymania plazmy i gstoci czstek dla reakcji D + T przebiegajcej w temperaturze roboczej 100 mln stopni musi wynosi 1014 s/cm3. Co to znaczy? Znaczy to, e plazma, ktra ma ulec syntezie, musi mie przez co najmniej 1 s temperatur 100 mln stopni i zachowa gsto 1014 jder na 1 cm3. Jeli uda si to osign, reaktor wodorowy zacznie pracowa.

Reakcja D + D, w wyniku ktrej powstaje hel dostarcza energii sonecznej

Te szczeglnie wysokie wymagania powoduj ogromne trudnoci w przeprowadzaniu eksperymentw. Ju uzyskanie w warunkach laboratoryjnych temperatur zblionych do temperatury Soca jest problemem samym w sobie. Obecnie moliwe jest uzyskanie temperatur rzdu 100 mln stopni, ale tylko na may uamek sekundy. Nie rozwizane s natomiast inne problemy, jak dusze utrzymanie wymaganej gstoci plazmy. W wysokich temperaturach, wynoszcych miliony stopni, czstki uzyskuj ogromne prdkoci, plazma rozpywa si w uamku sekundy i z powrotem ochadza. Na Ziemi nie ma materiau, ktry znisby takie warunki i byby w stanie trwale utrzymywa zgszczon gorc plazm. W naszym Ukadzie Sonecznym udaje si to tylko na Socu ze wzgldu na jego potn mas, gdy plazm soneczn w kosmicznej prni utrzymuj siy grawitacji. Problem

materiau przesdza wic ju z gry moliwo utrzymania plazmy. Na szczcie znaleziono doskonae rozwizanie. Okazao si, e mona utrzyma plazm za pomoc silnego pola magnetycznego, tzw. puapki magnetycznej. A jak przedstawia si sprawa surowcw dla przyszych reaktorw termojdrowych? Warto postawi to pytanie zaraz na pocztku. Deuter, w postaci cikiej wody, istnieje w praktycznie nieograniczonych ilociach w wodzie morskiej. Wystpuje on jednak w rozrzedzeniu 1 : 6000. Gdyby udao si opanowa reakcj syntezy D+D, nie byoby adnych kopotw z surowcami, mona by dosownie spala morze. Jeden litr zwykej wody dostarczaby energii rwnowanej 300 l benzyny. Z 1 g czystego deuteru wyzwala si w reakcji syntezy 30 000 kWh energii. Pomimo tak obiecujcych danych szanse na zastosowanie reaktora termojdrowego D+D do przeprowadzania reakcji syntezy jder s bardzo odlege. Trudnoci nie do przezwycienia w chwili obecnej jest ogrzanie plazmy do temperatury 300 mln stopni. Natomiast prby syntezy deuteru z trytem mona przeprowadza ju w temperaturach osigalnych. Dlatego te wszystkie wysiki koncentruj si na tej reakcji. Ale najciszego izotopu wodoru, trytu, jest w naturze znikomo mao. Mona go produkowa tylko sztucznie w reaktorze jdrowym, a w przyszoci moe uda si wytworzy go w reaktorze termojdrowym. Materiaem wyjciowym jest izotop litu-6, ktrego zawarto w naturalnym licie wynosi niestety tylko 7,4%. Bombardowany przez neutrony, przeksztaca si on w tryt w reakcji: 6 1 3 4 + + 3 0 1 2 W praktyce jako paliwo zamierza si stosowa deuterek litu (LiD). Przy zastosowaniu tego paliwa produkcja trytu odbywaaby si w reaktorze termojdrowym rwnoczenie z syntez jdrow. Czy jednak zasoby litu na Ziemi s wystarczajco due? Pod pewnym warunkiem mona da na to odpowied twierdzc. Do obu rodzajw reaktorw jdrowych i termojdrowych naturalne zasoby uranu i toru oraz litu s moe wystarczajce, problemy stwarza natomiast tryt, poniewa ten promieniotwrczy gaz bardzo atwo dyfunduje i moe uchodzi na zewntrz reaktora. Reaktory termojdrowe rwnie nie s wolne od promieniotwrczoci, poniewa ich czci metalowe, ktre trzeba od czasu do czasu wymienia, staj si radioaktywne pod dziaaniem neutronw wyzwalanych w reakcjach syntezy. Entuzjazm wczesnego okresu bada nad syntez jdrow, jaki zapanowa po Genewskiej Konferencji Atomowej w 1955 r., ustpi wkrtce miejsca rezygnacji. Wprawdzie Kurczatow poinformowa w rok pniej w brytyjskim Orodku Bada Atomowych w Harwell o nowych radzieckich prbach przeprowadzonych z plazm deuteru w temperaturze 1 mln stopni, ale wikszych postpw w tej dziedzinie nie zanotowano ani w Zwizku Radzieckim, ani w Wielkiej Brytanii, ani te w Stanach Zjednoczonych. Amerykanie wykazali poczucie humoru i nazwali swoje urzdzenie termojdrowe z 1957 r. Perhapsotron (od angielskiego sowa perhaps - by moe). Na konferencji na temat fizyki plazmy, ktra odbya si w 1961 r. w Innsbrucku, jeden z gwnych ekspertw, radziecki fizyk Lew Andrejewicz Arcymowicz by wyrazicielem powszechnego przekonania, gdy stwierdzi: Wszyscy tu obecni zdaj sobie jasno spraw, e nasze pierwotne zaoenie, i brama do ziemi obiecanej wysokich temperatur otworzy si za pierwszym naciniciem jej przez fizykw, okazao si rwnie bezpodstawne, jak bezpodstawna jest nadzieja grzesznika, e dostanie si do raju, nie przeszedszy przez ogie czycowy. Nie ulega jednak wtpliwoci, e problem kontrolowanej reakcji syntezy jder zostanie rozwizany. Nie wiemy tylko, jak dugo jeszcze bdziemy musieli pozostawa w czycu.

Przykry okres pobytu w czycu zdawa si dobiega koca w 1968 r. Mikoaj Basw, wspwynalazca lasera, w toku nowego dowiadczenia przeprowadzanego w kierowanym przez siebie Instytucie Fizyki Radzieckiej Akademii Nauk stwierdzi, e wizka promieni laserowych, zerodkowanych wprost na paliwie z deuterku litu zainicjuje reakcj czenia si jder! Nie trzeba do tego nawet zbyt wysokich temperatur. Wystarczao podda kulki deuterku litu cinieniu fal uderzeniowych uzyskanych np. przez silne impulsy laserowe skierowane ze wszystkich stron na grudki paliwa. Dziki temu na uamek sekundy gsto paliwa wzrastaa wielokrotnie, co wystarczao do zapocztkowania reakcji. Francuscy badacze wyprbowali z powodzeniem t metod w 1969 r., stosujc zestalony deuter. Gdy kierowali wsk wizk promieni z lasera o mocy 4 mld W na zestalony deuter, stwierdzali okoo 100 reakcji syntezy po kadym impulsie laserowym. Czy oznaczaoby to przeom? W 1972 r. amerykascy naukowcy przerwali swe dotychczasowe milczenie na temat podobnych bada. Napenili oni deuterem i trytem mikrobaloniki, czyli drobniutkie, puste, szklane kuleczki, ktrych 2 mln sztuk przypadaj na 1 kg, i za pomoc impulsw laserowych wywoali w nich reakcje czenia si jder. Gdy dowiadczenia te stay si gone, nie udao si ju duej ukry otaczajcej je tajemniczoci. Ot w wojskowych koach Stanw Zjednoczonych ywiono pocztkowo nadziej, e w ten sposb uda si uzyska rwnie bomb wodorow odpalan bez uranu, przy zastosowaniu jedynie promieni laserowych. Przeprowadzone obliczenia wykazay jednak, e do osignicia tego celu potrzebny byby laser o mocy od 1000 do 10 000 razy wikszej, ni posiadano. Wspczesne urzdzenie laserowe wielkiej mocy zajmuje ca hal. Jak olbrzymie musiayby by zatem przyszociowe lasery dla zaponu bomb wodorowych? Przykadem cakowicie naturalnego zaponu bomby termojdrowej jest by moe upadek meteorytu tunguskiego. Ta katastrofa stulecia wydarzya si w syberyjskiej tajdze, w okolicy Podkamiennej Tunguski, w dniu 30 czerwca 1908 r. Olepiajca kula ognia ugodzia w Ziemi i eksplodowaa z przepotn si. W odlegoci nawet 300 km popkay szyby w oknach. Fale sejsmiczne, ktre kilkakrotnie obiegy kul ziemsk, zarejestrowano w Irkucku, Taszkiencie, Poczdamie i w innych punktach na Ziemi. W Europie przez wiele tygodni obserwowano biae noce spowodowane unoszcymi si w atmosferze czstkami pyu rozproszonymi przy wybuchu. W Petersburgu i w Londynie mona byo noc czyta gazety na ulicy. Co si waciwie stao? Czy na Ziemi spad jaki wielki meteoryt? Gdy w kilkanacie lat pniej na miejsce katastrofy przybyy ekipy badawcze, stwierdzono, e pierwotny las zosta zniszczony w promieniu 40 km; zaobserwowano take lady wielkiego spustoszenia. Jest jednak rzecz zaskakujc, e do dzi nie znaleziono najmniejszych choby pozostaoci meteorytu! Na temat meteorytu tunguskiego kryo wiele, niekiedy fantastycznych wersji. Pisano, e bya to olbrzymia kula lodowa z Kosmosu, katastrofa pozaziemskiego pojazdu kosmicznego, eksplozja chmury komarw o gigantycznych rozmiarach, lub brya antymaterii pochodzca spoza naszej Galaktyki, ktra cakowicie zamienia si na promieniowanie w zetkniciu z nasz materi. Niektrzy przebkiwali o eksplozji atomowej... W Arizonie cito 300-letni sosn, daglezj, i zbadano w jej sojach zawarto wgla promieniotwrczego, ktry powsta przy eksplozji jdrowej i rozproszy si w atmosferze. Stwierdzono rzeczywicie wysok zawarto promieniotwrczego wgla-14 w soju z 1909 r. Na tej podstawie biegli okrelili si wybuchu na 40 megaton, tj. tyle, ile ma dua bomba wodorowa. Wyjanienie, e meteoryt tunguski by bomb termojdrow, utrzymywao si dopty, dopki nie zaczto sobie zadawa pytania, kto miaby, i to ju w 1908 r., rzuci t bomb. Czyby cywilizacja pozaziemska?

Do licznych tumacze tego zjawiska dorzumy jeszcze jedno; tak, bya to eksplozja termojdrowa. Potna kula lodu z Kosmosu, przechodzc przez warstw atmosfery otaczajcej Ziemi, ogrzaa si do tak wysokiej temperatury, e spenione zostao kryterium Lawsona. Najpierw atomy wodoru i deuteru poczyy si agodnie w tryt, hel i lit. Dalsze zagszczanie si mieszaniny wskutek wzrostu cinienia wewntrznego spowodowao czenie si jder, czyli reakcj termojdrow w formie gwatownego wybuchu. Kosmiczna bomba wodorowa detonowaa wic w sposb zupenie naturalny! Lecz wrmy do naszego punktu wyjcia. Doprowadzenie do syntezy jdrowej przy uyciu lasera stwarza rwnie wiele problemw. Jednak profesor Basw od czasu uruchomienia laserowego urzdzenia termojdrowego Delfin w kierowanym przez siebie Instytucie Fizyki im. Lebiediewa jest peen optymizmu. W urzdzeniu tym uczeni radzieccy zamierzaj doprowadzi zestalony wodr za pomoc wizki promieni laserowych na przecig kilku uamkw sekundy do gstoci piciokrotnie wikszej ni gsto uranu, najciszego ziemskiego pierwiastka. Pomimo niewtpliwie pomylnych wynikw uzyskanych w skali eksperymentalnej daleko jest jednak jeszcze do laserowej elektrowni termojdrowej. Gdyby ta metoda miaa zda egzamin, to do termojdrowego reaktora energetycznego potrzebne byyby balony o innych rozmiarach. Musiayby one mie rednic wielu centymetrw, a nie zaledwie 0,1 mm. Do wywoania zaponu takich kul z paliwa obecne lasery nie wystarczaj. Moe to si wydawa dziwne, jeli zway, e dysponujemy obecnie laserami, ktre wyzwalaj w pojedynczym impulsie, trwajcym jedn milionow cz sekundy, 4 do 5 kJ (kiloduli) energii, tj. tyle, co 200 do 250 wielkich elektrowni o mocy 1000 MW kada. Do utrzymywania w ruchu przemysowych reaktorw termojdrowych potrzebne byyby, wedug obecnych ocen, lasery o energii 1000 kJ w impulsie, a dotychczas uzyskiwano w toku przeprowadzanych dowiadcze maksymaln energi 10,2 kJ. Naley podkreli aspekt ekonomiczny problemu, gdy dotychczas we wszystkich, nawet udanych prbach, wkad energii przewysza nieskoczenie jej uzysk. Twrcze prby zbudowania laserw o wikszej mocy trwaj.

Cz urzdzenia laserowego Delfin w Instytucie Fizyki im. Lebiediewa w Moskwie, sucego do czenia jder atomw. W komorze reakcyjnej tego urzdzenia, zaopatrzonej we wzierniki, zachodz indukowane laserem procesy syntezy jder atomowych. Drugi z prawej strony - prof. Basow

Oprcz reakcji termojdrowych wywoanych przez lasery realne perspektywy ma te pierwotna wersja, polegajca na zapocztkowaniu reakcji syntezy w plazmie deuterowo-trytowej, zamknitej w polu magnetycznym. Obecnie wszystkie pastwa, ktre prowadz badania nad reakcjami termojdrowymi, dokonuj prb posugujc si urzdzeniami typu radzieckiego Tokamaka, jako najbardziej udanym rozwizaniem w tej dziedzinie. W czerwcu 1975 r. w Instytucie Energii Atomowej im. Kurczatowa w Moskwie uruchomiono Tokamak 10. Do utrzymania jego potnego pola

magnetycznego potrzebna jest moc 130 MW. Inne urzdzenie, Tokamak 7, dziki nadprzewodzcym cewkom magnesw potrzebuje do utrzymania swego pola magnetycznego mocy okoo tysica razy mniejszej. Tokamak 10 i jego amerykaska wersja, Tokamak PLT (Princeton Large Torus), maj by ostatnimi z rzdu eksperymentalnych urzdze termojdrowych. W lutym 1976 r. w toku prby generalnej Tokamaka 10 radzieccy specjalici uzyskali stabiln reakcj termojdrow w deuterze. Temperatura jonw deuteru wynosia w czasie reakcji 7 mln stopni, co odpowiada wartoci 1012 na 1 s i 1 cm3.

Kiedy zawiec na Ziemi pierwsze sztuczne soca? W urzdzeniu Tokamak 6 radzieccy uczeni uzyskali w 1973 r. na kilka setnych sekundy plazm o temperaturze 8 mln stopni

Stan bada nad syntez termojdrow w poowie 1978 r. (wykres Lawsona dla Tokamakw)

W ostatnich dowiadczeniach z Tokamakiem 10 uzyskano ju temperatur 13 mln stopni. Reakcje termojdrowe zachodziy w cigu okoo p sekundy, a urzdzenie zuyo przy tym tyle energii elektrycznej, ile produkuje w tym czasie elektrownia o mocy 200 MW. Z kadym rokiem osignicia urzdze typu Tokamak zbliaj do obiecujcego Soce na Ziemi obszaru na wykresie Lawsona. W sierpniu 1978 r. dzienniki caego wiata obiega wiadomo, e naukowcy z uniwersytetu w Princeton (USA) uzyskali spektakularny wynik. Na uamek sekundy udao si osign w Tokamaku PLT temperatur Soca, tj. 60 mln stopni. By to niewtpliwie wany krok na drodze do rozwizania problemu. W dziedzinie pokojowych bada nad syntez jdrow uczeni

amerykascy owocnie wsppracuj z radzieckimi. Mwic na konferencji prasowej o swym udanym eksperymencie, uczeni amerykascy podkrelali, e zasad dziaania Tokamaka podali uczeni radzieccy.

Na pocztku 1977 r. w wysokowydajnym nastpcy Tokamaku 10 utrzymano przez kilka dziesitnych czci sekundy plazm o temperaturze 13 mln stopni

Model przyszego reaktora termojdrowego (Instytut Energii Atomowej im. Kurczatowa w Mos kwie)

Co bdzie dalej? W Zwizku Radzieckim pracuje si obecnie nad Tokamakiem 20. Bdzie to eksperymentalny reaktor termojdrowy do bada oraz wszelkich prb, ktry ma ju dostarczy energi. Soce i gwiazdy stanowi jaskrawy dowd moliwoci kontrolowanej reakcji syntezy jdrowej. Dlatego te nauka podejmuje ogromne wysiki, aby takie niewyczerpalne rda energii stworzy na Ziemi. W opanowaniu kontrolowanej reakcji termojdrowej wszyscy widz dzisiaj szans definitywnego rozwizania w przyszoci wiatowego problemu energetycznego. Bdzie to oczywicie moliwe pod warunkiem, e ludzko okae si godna tego wyzwania i wygra walk z niekontrolowan reakcj termojdrow.

Sztuka robienia zota poprzez przemian pierwiastkw jest dzisiaj uprawiana szerzej ni kiedykolwiek i w rnych odmianach. Jednake przez zoto musimy rozumie inne cenne substancje, np. sztuczne pierwiastki. Stay si one dla nas z wielu wzgldw znacznie bardziej wartociowe anieli niecne zoto. Przemiana pierwiastkw, ktrej pierwotnym celem miao by stworzenie nowych surowcw chemicznych, doprowadzia do wyzwolenia energii atomowej i otworzya wiele drg jej uzyskania. Sukcesy w dziedzinie przemiany pierwiastkw wzbogaciy nasz wiedz. Naley dooy wszelkich stara, by wykorzysta j z penym poczuciem odpowiedzialnoci dla dobra ludzkoci i postpu spoecznego.

rda fotografii
Archiwum Niemieckiej Fototeki, Drezno (6) Zbiory autora (42) Zbiory prof. dr Musiola, Drezno (3) Archiwum Centralne, Berlin (4) Zbiory Wydawnictwa (1)

z niemieckiego tumaczya Gabriela Gostwicka Tytu oryginau KANN MAN GOLD MACHEN? Urania-Verlag, Leipzig Jena Berlin 1979 Obwolut, okadk, wyklejk i kart tytuow wg projektu seryjnego JANA BOKIEWICZA wykona ROCISAW JEMANOWICZ Ilustracje WOLFGANG PARSCHAU Copyright in the Polish translation by Pastwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna Warszawa 1985 Redaktor KRYSTYNA JEZIERSKA Redaktor techniczny ANNA MARKOWSKA Korektor ZDZISAW BOCHESKI ISBN 83-214-0441-3 PW Wiedza Powszechna - Warszawa 1985 r. Wydanie I. Nakad 19 700 + 300 egz. Objto 17,9 ark. wyd., 20,25 ark. druk. Papier offset, imp. ki. III 70 g, 61X80. Oddano do skadania we wrzeniu 1983 r. Podpisano do druku w listopadzie 1984 r. Druk ukoczono w lutym 1985 r. Rzeszowskie Zakady Graficzne - Rzeszw, ul. Marchlewskiego 19. Zam. 7923/83 0-3-150 Cena z 320,-

You might also like