You are on page 1of 9

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Roma JAGIEO, Artur OLSZASKI, Pawe PIEKARSKI


Suchacze Centralnego Orodka Szkolenia Stray Granicznej im. Marszaka Polski Jzefa Pisudskiego Koszalin

KSZTATOWANIE SI POLSKIEJ GRANICY PASTWOWEJ PO TRAKTACIE WERSALSKIM

Polska nkana zaborami i wieloletni niewol a do 1918 roku czekaa na upragnion niepodlego. Odzyskanie penej suwerennoci stao si moliwe dopiero po zakoczeniu I wojny wiatowej (1914 1918). W tym okresie Polacy czyli swe wizje niepodlegociowe z rnymi opcjami politycznymi. Pisudczycy gosili haso powrotu do Polski przedrozbiorowej, chcieli powrotu do tradycji Rzeczpospolitej Obojga Narodw, gdzie utworzone na wschodzie niedue pastwa: litewskie, biaoruskie i ukraiskie byyby powizane z Polsk federacj. W przeciwiestwie do federalistycznej koncepcji Pisudskiego, endecy wysuwali ide inkorporacyjn. Roman Dmowski chcia rwnie powrotu Polski na ziemie wschodnie, ale obawia si napywu obcego ywiou etnicznego. W planach obu wodzw politycznych byo te odzyskanie zachodnich ziem polskich1. Jednak bieg wydarze nie pozwoli na zrealizowanie w peni adnej z tych koncepcji i granice Polski uksztatoway si ostatecznie pod wpywem postanowie traktatu wersalskiego, wojny z Armi Czerwon, powstania wielkopolskiego, plebiscytw i powsta lskich. W styczniu 1919 r. rozpocza obrady konferencja wersalska zwyciskich pastw, ktra ustanowi miaa nowy porzdek europejski po skoczonej wojnie, w tym take ustali terytorium i granice Polski. Jednak spoeczestwo Wielkopolski wzio spraw w swoje rce, nie ogldajc si na uregulowania pokojowe. W Wielkopolsce wybucho starannie przygotowane powstanie, cho data jego wybuchu 27 grudnia 1918 roku gdy do Poznania przyby Ignacy Paderewski i gdy wystpiy niemieckie bojwki, bya przypadkowa. Powstanie pod dowdztwem mjr. St. Taczaka zostao przez jego nastpc gen. Jzefa Dowbor Munickiego przeksztacone w fachowe dziaania militarne.

M. Eckert, Historia polityczna Polski lat 1918 - 39, Warszawa 1990, s. 30 - 31. Ksztatowanie si polskiej granicy pastwowej po traktacie wersalskim.

- 37 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Powstacy wielkopolscy przed odwachem w Poznaniu (rdo: zbiory Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego w Poznaniu).

Gen. Dowbor Municki dysponowa armi liczc 70 tysicy onierzy. Po zacitych walkach Niemcy wyparci zostali poza granice Wielkiego Ksistwa Poznaskiego2. Rozejm z Niemcami z 11 listopada 1918 roku zosta rozcignity rwnie na lini przerwania walki w Wielkopolsce, za wyniki powstania usankcjonowa traktat pokojowy. Gdy w Wielkopolsce toczyy si walki, zblia si dzie inauguracji konferencji pokojowej w Paryu. Czekano w napiciu na jej wyniki, ona bowiem miaa decydowa o ksztacie terytorialnym wielu pastw europejskich.

Powstacy wielkopolscy na froncie (rdo: reprodukcja ze zbiorw B. Polaka).


2

J. Topolski, op. cit., s. 313 - 314. Ksztatowanie si polskiej granicy pastwowej po traktacie wersalskim. - 38 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Dziki walkom u boku pastw Ententy, delegacja polska moga zasiada na konferencji pokojowej jako pastwo sprzymierzone i zwyciskie. Zaszczyt ten Polska dzielia z delegacjami 26 innych pastw, m. in. takich jak Ekwador czy Honduras. W dniu 18 stycznia 1919 roku w paacu Ministerstwa Spraw Zagranicznych na Quai d`Orsay zebraa si po raz pierwszy konferencja Midzynarodowa dla Preliminariw pokojowych. Polsk reprezentowao dwch delegatw: premier Ignacy Jan Paderewski i Roman Dmowski.

Ignacy Jan Paderewski (rdo: reprodukcja ze zbiorw B. Polaka).

Po raz pierwszy kwesti polsk rada zaja si 22 stycznia3. Powoano komisj do spraw polskich na czele z francuskim dyplomat Cambonem. Zaakceptowa on projekt Romana Dmowskiego w sprawie granicy polskiej na zachodzie, poudniu i pnocy. Polska granica zachodnia w gwnym zarysie miaa przebiega tak jak to miao miejsce w okresie jagielloskim, tj. z wczeniem Grnego lska, na ktrym przewaa ywio polski. Na pnocy w skad pastwa polskiego wej miay Prusy Krlewskie wraz z okrgiem kwidzyskim i gdaskim. Jednak przeciwko temu podziaowi protestowaa Anglia, ktra uwaaa go za zbyt daleko idcy dla Polakw, a krzywdzcy dla Niemcw. Tote o przynalenoci Grnego lska i Prus Wschodnich zadecydowa mia
3

J. Osica, Powrt na map Europy, Warszawa 1989, s. 94. Ksztatowanie si polskiej granicy pastwowej po traktacie wersalskim.

- 39 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

plebiscyt, za Gdask uzyska status Wolnego Miasta pod patronatem Ligi Narodw4. W dniu 28 czerwca 1919 r. w Sali Zwierciadlanej paacu wersalskiego pod Paryem odbya si uroczysto podpisania traktatu pokojowego. Ze strony Polski podpis zoyli Ignacy Paderewski i Roman Dmowski. Traktat zosta ratyfikowany przez Sejm 31 lipca 1919 roku. Dodatkowo Polska, jak i inne nowo powstae pastwa, musiaa podpisa tzw. Traktat mniejszociowy, ktry gwarantowa ochron mniejszociom narodowym. Ukad wersalski potwierdza powrt w granice Polski poznaskiego (po stronie niemieckiej pozostaway jedynie Skwierzyna, Midzyrzecz, Babimost i Wschowa) oraz Pomorza Gdaskiego bez Gdaska5. Na lsku oraz Warmii i Mazurach miay odby si plebiscyty, gdzie miejscowa ludno miaa wypowiedzie si, do ktrego pastwa chce przynalee.

Wielka czwrka w Wersalu: Vittorio Orlando, David Lloyd George, Georges Clemenceau, Woodrow Wilson (rdo: H. Zieliski, Historia Polski 1914 1939, Wrocaw 1982, s. 93).

4 5

H. Dominiczak, op. cit., s. 216; M. Eckert, op. cit., s. 50.

M. Eckert, op. cit., s. 50 - 51, W. Dobrzycki, Polska granica zachodnia 1918 - 1945, Warszawa 1969, s. 122. Ksztatowanie si polskiej granicy pastwowej po traktacie wersalskim. - 40 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Przed plebiscytem Niemcy rozwinli wielk akcj propagandow, co doprowadzio do wybuchu w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku pierwszego powstania lskiego. Zostao ono po 10 dniach stumione przez Niemcw i rozpoczy si liczne represje.

Polski plakat plebiscytowy na lsku (rdo: Ilustrowany atlas historii Polski, Warszawa 2006, s 228).

Po przysaniu na teren plebiscytu komisji midzysojuszniczej rozpoczto przygotowania do plebiscytu, jednak pod koniec sierpnia 1920 roku wybucho drugie powstanie lskie. Przewaga Niemiec na terenie objtym plebiscytem zacza si diametralnie powiksza, bowiem w myl traktatu wersalskiego w plebiscycie mg uczestniczy kady, kto urodzi si na obszarze podlegajcym plebiscytowi, std z gbi Niemiec napyno ok. 250 tysicy osb. W wyniku danych z plebiscytu z dnia 20 marca 1921 r., ktry mia rozstrzyga przynaleno Grnego lska, okazao si, e 40% lzakw gosowao za Polsk a 60% za Niemcami. Obawiajc si utraty lska Wojciech Korfanty ogosi rozpoczcie trzeciego powstania lskiego. Powstanie to spowodowao wytyczenie w padzierniku 1921 r. nowego zarysu granicy. Po polskiej stronie miao znale si okoo 30% terytorium lska, m. in. Katowice, Pszczyna (cze uprzemysowiona, zamieszkaa przez
Ksztatowanie si polskiej granicy pastwowej po traktacie wersalskim. - 41 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

46% ludnoci), Niemcy za otrzymay Bytom, Gliwice, Racibrz i 76% kopal wgla6.

Gen. Szeptycki na czele Wojska Polskiego wkracza do Katowic 22 czerwca 1922 r. (rdo: Ilustrowany atlas historii Polski, Warszawa 2006, s 230).

Podobny plebiscyt odby si rwnie na Warmii, Mazurach i Powilu, w podobnie trudnych dla Polakw warunkach, przy wzmoonej propagandzie niemieckiej i manipulacjach. W jego wyniku za przynalenoci do Niemiec opowiedziao si ponad 90% mieszkacw tych ziem. Polsce przyznano jedynie 8 gmin (3 na Mazurach i 5 na Warmii)7. Granica na wschodzie wytyczona zostaa na mocy traktatu ryskiego z 18 marca 1921 roku, bdcego konsekwencj dziaa wojennych Jzefa Pisudskiego na wschodzie. Traktat ten ustala now granic Polski ze Zwizkiem Sowieckim8. Nowe pastwo polskie po wytyczeniu granic i przeprowadzonych delimitacjach obejmowao obszar 388 634 kilometrw kwadratowych, czyli prawie 345 000 kilometrw mniej ni przed rozbiorami. Pod wzgldem wielkoci Polska zajmowaa 6 miejsce w Europie

6 7 8

M. Eckert, op. cit., s. 54; J. Osica, op. cit., s. 110 111; J. Topolski, op. cit., s. 315 - 316. J. Topolski, op. cit., s. 316; H. Dominiczak, op. cit., s. 216. H. Dominiczak, op. cit., s. 214 - 215, J. Eckert, op. cit., s. 44 - 45. Ksztatowanie si polskiej granicy pastwowej po traktacie wersalskim. - 42 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

(po ZSRR, Niemczech, Francji, Hiszpanii i Szwecji) z ludnoci liczc ponad 27 milionw osb, co dawao jej rwnie 6 miejsce9.

Granice Polski odrodzonej (rdo: zbiory W. Grobelskiego).

Oglna dugo granic II Rzeczpospolitej wynosia 5 529 kilometrw, w tym 140 granicy morskiej. Najdusz granic miaa Polska z Niemcami 1 912 kilometrw, nastpnie ze Zwizkiem Sowieckim 1 412, z Czechosowacj 984, z Litw 507, z Rumuni 349, z Wolnym Miastem Gdaskiem 121 i z otw 109 km. Ksztat terytorium nowego pastwa i jego granic uoy si niekorzystnie pod wzgldem politycznym, jak i geograficznym10. Jeeli przyjrze si bliej tym granicom, to najdusz z nich bya granica polsko niemiecka. Ustalona wol mocarstw zachodnich przypominaa swoim przebiegiem t, jak miaa Polska w okresie jagielloskim po odzyskaniu Pomorza Wschodniego z Gdaskiem po wojnie trzynastoletniej. Granica zachodnia bya bez oparcia o warunki fizyczno geograficzne, rozpoczynaa si na poudniu od styku granicy polsko czechosowackiej lecego przy ujciu Olzy do Odry. Opieraa si o jeziora, rzeki, bagna i lasy, by korytem rzeki Starej Pianicy doj do Batyku11. Wolne Miasto Gdask na mocy artykuu 104 traktatu wersalskiego
9

H. Dominiczak, op. cit., s. 217. Tame, s. 218. Dominiczak, op. cit., s. 224 - 225. Ksztatowanie si polskiej granicy pastwowej po traktacie wersalskim.

10 11

- 43 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

naleao do polskiego obszaru celnego i w porcie powstaa wolna strefa. Poza tym Polska moga bez adnych ogranicze swobodnie uywa i posugiwa si wszystkimi drogami wodnymi, dokami, basenami koniecznymi dla importu i eksportu. Polska miaa te wadztwo nad Wis, ca sieci kolejow i w obrbie Wolnego Miasta oraz komunikacj pocztow, telegraficzn i telefoniczn midzy Polsk a portem gdaskim. Przedstawicielem Ligi Narodw w Gdasku by wysoki komisarz, zajmujcy si gwnie rozstrzyganiem kwestii spornych. Dla Polski istotne byo wczenie miasta wraz z przylegym terenem liczcym 1 893 km2 do polskiego obszaru celnego. Mona byo przez to sprawowa kontrol nad yciem gospodarczym miasta, zarzdza drogami oraz samym portem. Jednak wzgldy polityczne zniemczonego zarzdu miasta, a co za tym idzie denie do zblienia z Niemcami spowodoway, i odebrano realnie Polakom wiele z uprawnie jakie im nadano na konferencji wersalskiej, jak chociaby prawo bezporedniego zarzdu nad portem gdaskim w 1920 roku i powierzono go Radzie Portu i Drg Wodnych czy przekazano administracj celn urzdnikom gdaskim, czyli gwnie Niemcom z prawem wymierzania i poboru ce nalenych Polsce 12. Rozeznanie to utrwalio przekonanie o koniecznoci utrzymania dwch systemw granicznych, odmiennego dla wschodu i zachodu. Dla wschodu bowiem niezbdny by system zabezpieczajcy granic gwnie pod wzgldem polityczno wojskowym, dla zachodu i poudnia system zabezpieczajcy granic gwnie pod wzgldem ekonomicznym13. Warto wiedzie, i dopiero po ustabilizowaniu si sytuacji w kraju i ustaleniu granic nastpoway zmiany stabilizujce system ich ochrony. Do 1928 roku na granicy zachodniej i poudniowej, a do 1924 roku na granicy wschodniej wci jeszcze dokonywano zmian w systemie ochrony granic, zmieniano cae formacje graniczne, zastpujc stare nowymi. I tak dla granicy wschodniej stabilizujcym systemem sta si 1924 rok po utworzeniu Korpusu Ochrony Pogranicza, za dla granicy zachodniej i poudniowej 1928 rok po zorganizowaniu Stray Granicznej. Stworzenie dwu odrbnych formacji rnicych si w swoim charakterze i strukturze okazao si niezbdne z powodu istnienia dwu rnicych si systemw politycznych, pomidzy ktrymi znalaza si Polska komunistycznego na wschodzie i kapitalistycznego na zacho12 13

J. Eckert, op. cit., s. 55; H. Dominiczak, op. cit., s. 233 - 234. Tame, s. 249. Ksztatowanie si polskiej granicy pastwowej po traktacie wersalskim. - 44 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

dzie i poudniu kraju. Obie formacje przetrway do koca istnienia II Rzeczypospolitej14.

Bibliografia

Dobrzycki W., Polska granica zachodnia1918 1945, Warszawa 1969. Dominiczak H., Granice pastwa i ich ochrona na przestrzeni dziejw 966 1996, Warszawa 1997. Eckert M., Historia polityczna Polski lat 1918 1939, Warszawa 1990. Ilustrowany atlas historii Polski, Warszawa 2006. Osica J., Powrt na map Europy, Warszawa 1989. Topolski J., Historia Polski, od czasw najdawniejszych do 1990 r., Warszawa 1994. Zieliski H., Historia Polski 1914 1939, Wrocaw 1982.

14

J. Osica, op. cit., s. 293; H. Dominiczak, op. cit., s. 395. Ksztatowanie si polskiej granicy pastwowej po traktacie wersalskim.

- 45 -

You might also like