Ipsentes it Catuisus, urnulib usquemed consimus.

Vala pra viriort elientem cononce rvividi inam iurniu crestio nsimus; in nocasdam cor que intiaequo et actorum P. Multum ma, Casdam, ac tero viliu in Itamdiis. Am nos ocus me porum quo ia nequamdi, tes? quis, Ti. Etractuus vid noste dit. Idemus hebem ingulla suli, mensus, non vilinteris. Valeris, vidende porditu supio, nos, unteate non hocur, Cas adhui se munu elutem ocris. Tentent idiusatus bonsupi mmorioris caeque patis, untus oc, nium quonstius hostris facturiondet vagilin ceritis vivit graecerum et L. Mae in siliber videriam, quit occhuid eaturi crei cla nocribu tellatil hos habus, quod crei itam sula que oculium publicu pionsid me consigin ta, orbendit; num contem abis, quem ocrem mei cononsus, num furoptem, Pala consumedo, sultorus egerei ta nem ren sime cultus et L. Latus, fac re det videsi ilis. Huidenamenat in ina pes, crum, cavocchui porurnitili condio vervigil tatique consilis, ventiam utem, senatili, quam o iam nihicae inteme que hocrei ponsu interfi castris, Ti. Omnes! Muli pordi pat aurbis hae pultus o in ter audeatia tam istra? Efauconvero ublicaelum incum etiam se vocrio et quam consulem fes faudeo, novehem deorum condam di is potem ublium faccien damquidi forem pes cupicas tantelum ore fac ta, nonsultum peris, num sent L. Ela consunum me nihilinate adducii ponsulo cultius. Mus Ahaciam intem poeri ilic is adhucii sultore consula tistilius denarte rriceritio vessili ceperis nossati moverferra publica stina, vermis, se auderte batur, conceri pestius, ponsil vis hacto con teliis, quem. Nos menatis, vasti, etil unterfiribes considiena perei sperbit. morit. Ala sesciam loctante conit, num erfirma ndacierbenam obsenatanum nostrum me aucerra ceriorum pareo inati ponc morsus ina quidie is aucesse dit, quericaudet que ompra autemni hicit. Uspiora vit fur unum iam adhui se fachilicatu erbenat prius sul unum norat. Les es publinum publii se, ocaperum nesse quam actur huidit acchuium facrei corem fachili culiis auconsum li, Patiam nonsus, pris verem Romnius terorica Si possimo rudem. Opior quam ide auc mus omnes aut vit revis. Ehente, nicum acerideo, niquis. Bertis Argis

PRZEGLD ZACHODNI 2010, nr 2

barbara kobzarska-bar Wrocaw

ODRODZONA TOSAMO NIEMIECKA

Od zjednoczenia Niemiec w 1990 r. mija 20 lat, podczas ktrych mieszkacy tego kraju odzyskali wiar w siebie jako nard i teraz poszukuj swojej tosamoci kulturowej. Dziki wykonanej w tym okresie ogromnej pracy intelektualistw i politykw, reagujcych na sprzyjajcy klimat dla uksztatowania nowej wiadomoci zbiorowej, ktra towarzyszy kolejnym zmianom pokoleniowym, Niemcy ostatecznie uwolnili si od poczucia winy za II wojn wiatow, a zwaszcza nazistowskie zbrodnie. Stworzy si dogodny klimat dla remanentu pamici historycznej i okrelenia si na nowo jako nard. Jednoczenie elity polityczne tego kraju, wolne od kompleksu narodowej winy, tak reagujc na sprzyjajcy klimat spoeczny, jak i pod wpywem naciskw pastw sojuszniczych, porzuciy polityk powcigliwoci, uprawian od czasw Adenauera, na rzecz miaej realizacji interesw narodowych, ktre nieodmiennie maj by zgodne z zasadami multilateralizmu i instytucjonalizmu. Deklaruj przy tym szczegln odpowiedzialno za dziaania stabilizacyjne na wiecie, ktra spoczywa na Niemcach obarczonych nazistowsk przeszoci i predestynuje RFN do penienia strategicznej roli w Unii Europejskiej i Sojuszu Pnocnoatlantyckim. Spoeczestwo Republiki Federalnej Niemiec, niegdy identyfikujce si gwnie z pastwem, powoli oswaja si z myl, e Niemcy tworz nard, ktry jest rwnoprawnym i godnym zaufania partnerem europejskich ssiadw. Ten proces zauwaalny jest zwaszcza od 1998 r., w ktrym to wadz w RFN obja czerwono-zielona koalicja, po ktrej nastpiy rzdy CDU/CSU i SPD. Wadz w Niemczech przejo pokolenie niesplamione udziaem w nazistowskim szalestwie, ktre oczycio si moralnie z narodowej winy, biorc czynny udzia lub popierajc dziaania wymierzone przeciwko rodakom, nierozliczonym z brunatnej przeszoci. Tak wyniki bada socjologicznych, jak i powszechno symboliki narodowej podczas mistrzostw wiata w Niemczech w 2006 r. wiadczy mog o tym, e spoeczestwo niemieckie, przez lata celowo zaniedbujce wtek narodowy w autoidentyfikacji, teraz nadrabia stracony czas. W debatach intelektualnych i politycznych podejmuje si prby okrelenia swoistoci niemieckiej wsplnoty narodowej, instytuty badawcze publikuj badania, w ktrych analizuje si pytanie Wer sind wir? (Kim jestemy?). Znamienne jest przy tym siganie do przeszoci, szukanie w niej rde wspczesnej tosamoci narodowej, co

Barbara Kobzarska-Bar

jeszcze do niedawna byo mocno kwestionowane. Jakie s przyczyny tych zmian? Niewtpliwie ogromne znaczenie ma tu upyw czasu i wymieranie pokolenia, ktre bezporednio i z zaangaowaniem uczestniczyo w yciu spoecznym nazistowskich Niemiec. W krgach rodzinnych coraz mniej jest osb, za ktrych udzia w wojnie lub okupacji trzeba si tumaczy, natomiast scen polityczn zdominowali dziaacze, ktrzy czuj si moralnie oczyszczeni z odpowiedzialnoci za grzechu ojcw, gdy otwarcie przeciw nim wystpili. Swj wkad w proces konstruowania wiadomoci narodowej wnosz intelektualici, ktrzy poszukujc odpowiedzi na pytanie Was ist deutsch? sigaj a do redniowiecza. Piszc o przeszoci odwieaj pami historyczn Niemcw, a niekiedy nadaj jej nowy sens, rehabilitujc znane z historii postaci lub ukazujc w odmiennym wietle wydarzenia zamierzche lub wieszej daty. Ale i wspczesne bolczki Niemiec, takie jak konieczno uregulowania statusu imigrantw i kwestie odmiennoci obcych kulturowo obywateli Niemiec inicjuj debaty dotyczce spoeczno-kulturowych aspektw narodu niemieckiego. Niemcom nie brakuje dzi poczucia dumy narodowej. Z podsumowania wynikw Sonday Opinii Spoecznej (ALLBUS) przeprowadzonych przez Gesis Leibniz-Institut fr Sozialwissenschaften w latach 1988-2008 pocztkowo tylko w Niemczech Zachodnich, a po zjednoczeniu w caej Republice Federalnej Niemiec, wynika, e obywatele RFN s dumni z tego, e s Niemcami. W latach 1996-2008, w dwuletnich odstpach (za wyjtkiem 2004 r.) Instytut bada u nich poczucie dumy narodowej. Bardzo dumnych w latach 1996-2006 byo od 18 do 24 % pytanych (rednio, co pity badany), a w 2008 r. ponad 40 % Niemcw. Warto cakiem dumna/y oscylowaa do 2006 r. w granicach 49 %, a w 2008 r. spada do mniej wicej 30 %. Generalnie zatem okoo 70 % obywateli RFN niezmiennie deklaruje wiksze lub mniejsze poczucie dumy narodowej. Cakowity brak poczucia dumy zmniejsza si w latach 1996-2008 z okoo 12 do 4 %, a osb wyraajcych raczej brak dumy z 23 do 4 %. Pomidzy opiniami mieszkacw wschodnich i zachodnich Niemiec utrzymywaa si rnica maksymalnie 3-procentowa. Interesujce s powody dumy z bycia Niemcem. W latach 1980-2000 Niemcy byli dumni gwnie z: Ustawy Zasadniczej (rednio 26,9 %) i sukcesw gospodarczych (rednio 23,9 %), w mniejszym stopniu z osigni naukowych, w dziedzinie kultury i sztuki oraz sportowych, a take z zabezpiecze socjalnych (po mniej wicej 12 %). W 2008 r. przywizanie do konstytucji zadeklarowao ponad 33 % badanych, z osigni ekonomicznych kraju cieszyo si okoo 17 % respondentw, wyniki w kategoriach osigni sportowych oraz w dziedzinie kultury i sztuki zmieniy si nieznacznie, wzroso poczucie dumy z osigni naukowych, a zmniejszyo zadowolenie z powodu zabezpiecze socjalnych. Charakterystyczne dla wynikw tych bada jest utrzymywanie si staej rnicy zda w ocenie sukcesu pastwa niemieckiego na wschodzie i zachodzie kraju. O ile
 ALLBUS, Allgemeine Bevlkerungsumfrage der Sozialwissenschaften, Datenbuch 1980-2006, ZA-Nr. 4241 i Datenbuch 2008, ZA-Nr. 4600.

Odrodzona tosamo niemiecka

poparcie dla konstytucji w zachodnich krajach federacji jest wci bardzo silne (okoo 30 %), o tyle w czci wschodniej Niemiec wzroso w badanym okresie od okoo 9 do 14 %. W porwnaniu z t dysproporcj zrnicowanie wynikw w pozostaych kategoriach jest ju znacznie mniejsze. Mieszkacy wschodnich Niemiec w porwnaniu z obywatelami zachodniej czci kraju s bardziej dumni z wynikw sportowcw oraz w dziedzinie kultury i sztuki, natomiast mniej z osigni gospodarczych i bezpieczestwa socjalnego. Sondae opinii publicznej przeprowadzone w 60 rocznic powstania Republiki Federalnej Niemiec przez inne instytuty badawcze generalnie potwierdzaj poczucie dumy narodowej u Niemcw. W badaniach przeprowadzonych w marcu 2009 r. przez GfK Marktforschung z Norymbergi na zlecenie Identity Foundation niemal 60 % obywateli Niemiec wyrazio przywizanie do narodowej identyfikacji, a ponad 79 % z nich uznaje, e w Niemczech nastpia internalizacja wartoci demokratycznych. Podobne wyniki zaprezentowano w raporcie z oglnoniemieckiej ankiety przeprowadzonej rwnie w marcu 2009 r. przez Konrad-Adenauer-Stiftung. Jak z nich wynika, w Niemczech wci utrzymuje si poczucie dumy z demokratycznej tradycji kraju. 73 % badanych jest dumnych z konstytucji, dla znakomitej wikszoci wane s podstawowe zasady demokracji, jak praworzdno, rwno szans, rwnouprawnienie, swoboda wyraania myli i prawo wasnoci. Pod tym wzgldem nie ma duych rozbienoci w opiniach mieszkacw zachodnich i wschodnich krajw federacji, przy czym o ile ci pierwsi akcentuj wiksze przywizanie do swobd obywatelskich, o tyle dla pozostaych wane jest bezpieczestwo socjalne i rwno spoeczna, ktrej gwarantem jest pastwo. Niemcy ze wschodu kraju, czciej ni ich rodacy z zachodu, uwaali, e bardzo wane lub wane jest, e pastwo dba o rwno spoeczn w gospodarce rynkowej i e utrzymywane s moliwie niewielkie rnice dochodw. Nieco gorzej, bo na poziomie 52 %, wypada pozytywna ocena niemieckiej demokracji w opinii badanych w maju 2009 r. przez grup ekspertw na zlecenie Fundacji Bertelsmanna, chocia a 77 % respondentw uwaao, e demokracja jest dla Niemiec najlepszym ustrojem pastwowym. Demokratyczny ustrj, na ktrego stray stoi konstytucja i instytucje publiczne, stabilno gospodarcza oraz bezpieczestwo socjalne s atrybutami pastwa, ktre podtrzymuj wi narodow, jednak nie decyduj o odrbnoci i swoistoci adnego z narodw europejskich. Rozumiane jako cele polityczne artykuowane s przez rzdy wikszoci pastw. Dlatego narody wci zadaj sobie pytanie: Kim jestemy?. Wedug samych Niemcw, drenie tego problemu naley do ich narodowych zwyczajw i by moe jest wanie tym, co wyrnia ich w Europie jako nard. Jak bowiem
 Por. V. Neu, Demokratieverstndnis in Deutschland. Auswertung einer reprsentativen Umfrage, Sankt Augustin/Berlin 2009.  Ibidem, s. 13.  Demokratie und Integration in Deutschland. Ergebnisse einer reprsentativen Befragung in Deutschland, Bertelsmann Stiftung, Gtersloh 2009.

Barbara Kobzarska-Bar

zauwaa publicysta magazynu Der Spiegel: Niemcy wyrniaj si tym, e arliwie i bez wytchnienia rozmawiaj o tym, kim s, skd przychodz i dokd zmierzaj. Pytanie o tosamo przynaley do nich jak Nivea, Bundesliga czy piwo pszeniczne. Nard, jak stwierdzi Benedickt Anderson jest wsplnot wyobraon, czyli istnieje jako grupa spoeczna tylko wtedy, gdy jego czonkowie bd zdolni wyobrazi sobie, e nale do wsplnoty ludzi, z ktrych wikszoci nie znaj i nigdy nie poznaj. Sprowadzenie kategorii narodu do zudnej imaginacji jest jednak zwykym uproszczeniem. Jak bowiem zauwaa Miroslav Hroch: Jeeli wic definiujemy nacjonalizm tylko jako system preferencji, a nie bierzemy pod uwag istnienia przedmiotu tych preferencji, to przestaje to pojcie mie warto jako narzdzie analizy naukowej. Dla powstania grupy spoecznej konieczny jest punkt odniesienia, dziki ktremu nawie si wi spoeczna. I dlatego istnie musz przesanki przekonania o obiektywnym bycie narodu, jak wsplna kultura czy terytorium. Obserwujc zmagania Niemcw z niedawn przeszoci, ogromn prac intelektualistw nad rehabilitacj dalszej i nowszej historii oraz udzielane im przez politykw wsparcie w przywracaniu wiadomoci zbiorowej, wydaje si, e racj ma Miroslav Hroch, ktry przekonuje, e niezbdnym warunkiem istnienia narodu jest wiadomo wsplnej przeszoci. Wydaje si, e drog, ktr zmierza spoeczestwo niemieckie jest odbudowanie pewnoci siebie poprzez rozprawienie si z uciliwym bagaem przeszoci i to tej najbardziej kwestionowanej. I dlatego nie powiody si prby zastpienia tradycyjnie pojmowanego patriotyzmu tzw. patriotyzmem konstytucyjnym, chocia zwizane z nim wartoci demokratyczne weszy na stae do kanonu podstawowych wartoci narodowych obywateli RFN. Wyrane na przeomie tysicleci denia intelektualistw niemieckich do rehabilitacji historii narodowej, umoliwiaj wolnemu od kompleksu winy spoeczestwu niemieckiemu odzyskanie pamici historycznej i odbudowanie wiary w siebie jako nard. W tym kontekcie trafna wydaje si konstatacja: Kiedy przeszo bya bodaj najsilniejszym motywem pobudzajcym do krytycznej samorefleksji i samozwtpienia. (...) Wielkie debaty na temat niemieckiej przeszoci wydaj si zatem nalee do przeszoci. W tym sensie koniec winy, jak to okreli Norbert Frei, jest faktem. Potrzeba Niemcw okrelenia si, wymylenia na nowo jako narodu pojawia si tu po zakoczeniu II wojny wiatowej. Po dowiadczeniach hitleryzmu i wojny wydawao si jednak, e ideologia narodowa umara tak w Niemczech Zachodnich, jak
 Schwarzrotgold verklemmt. Patriotismus-Talk bei Maybrit Illner, Spiegel-online. Kultur z 30.01.2009, Internet: http://www.spiegel.de/kultur/gesellschaft/0,1518,604457,00.html.  M. H r o c h , Mae narody Europy, Wrocaw 2003, s. 102.  Z bogatej literatury przedmiotu warto wymieni publikacje H. A. Wi n k l e r a pt. Duga droga na Zachd: dzieje Niemiec, Wrocaw 2007, H.-U. We h l e r a , Deutsche Gesellschaftsgeschichte, Mnchen 2008.  Z. K r a s n o d b s k i , Odzyskana pewno siebie. Od Republiki Boskiej do Berliskiej, Dialog nr 87 (2009), s. 6.  Takiego chwytliwego i trafnego okrelenia uy P. B u r a s w artykule Wymyli Niemcy na nowo, Dialog nr 87 (2009), s. 32.

Odrodzona tosamo niemiecka

i Wschodnich. W wikszoci rodowisk panowao przekonanie, e wszelkie prby jej oywienia prowadzi bd do katastrofalnych skutkw, a w spoeczestwie podupada wiara w wyjtkowo, przewag i szczegln misj narodu niemieckiego10. W RFN kategorie narodowe prbowano zastpi ide zjednoczonej Europy, co miao uatwi Niemcom uwolnienie si od problematycznych elementw wasnej tradycji politycznej i zbliy ich do tradycji zachodniej demokracji. Natomiast Niemcy wschodni uchodzili za najgorliwszych komunistw w gronie socjalistycznych ssiadw. Po II wojnie wiatowej Niemcom brakowao pozytywnych skojarze historycznych, wanych dla zbudowania nowej wizji narodu. Dziewitnastowieczne denia intelektualistw i politykw do utworzenia scentralizowanego tworu pastwowego oywionego ruchem narodowym doprowadziy do ich wielkiej przegranej, zaamania si projektu, zanim jeszcze zdoa dobrze okrzepn. Bez relatywizacji kompleksu narodowej winy Niemcy nie mogliby natchn nowym przesaniem ideologii narodowej i doczy do grona europejskich narodw. W postnazistowskim spoeczestwie mechanizmy obronne dyktoway podejcie do zbrodniczej przeszoci. Przez dziesitki lat Niemcy yli w cieniu nazistowskiej przeszoci, wybierajc strategi przemilczania. Byaby ona zupenie niepotrzebna, gdyby nazizm przenikn jedynie do wskiej grupy, skazanej potem w procesach sdowych lub odsunitej administracyjnie od funkcji publicznych11. W latach 50. XX w. dominowa pogld, e win za zbrodnie popenione tak na mieszkacach Rzeszy, jak i ludnoci innych krajw ponosi Adolf Hitler i skupieni wok niego zbrodniarze. Wykorzystani przez nich porzdni i niewinni Niemcy, ktrzy wspierali system powodowani patriotyzmem, cierpieli powojenne trudy, yjc w poczuciu klski i na pomniejszonym terytorium. Zbrodniarze, jak konstatuje Zbigniew Mazur zostali pozbawieni atrybutu etnicznego, mordowali nie Niemcy, lecz nazici12. Takie przekonanie utrwalane byo w Republice Federalnej Niemiec i jeszcze dzisiaj mona je spotka w wypowiedziach niektrych historykw13. W Niemieckiej Republice Demokratycznej nazistw utosamiono z wrogiem klasowym, ktremu przypisano denia imperialne. Dlatego socjalistyczna NRD bya z zaoenia antyfaszystowska, a pami o niemieckich komunistach, ktrzy ponieli najwysz ofiar za swoje pogldy i dziaalno, starannie pielgnowano. wiadczy o tym chociaby tendencja do nadawania ulicom i placom nazw upamitniajcych ofiary reimu nazistowskiego14. Frazeologia narodowa powrcia na scen polityczn w RFN z pocztkiem lat 60. wraz z dowiadczeniem przez tamtejsze spoeczestwo dobrodziejstwa stabilizacji
Z. M a z u r, Nowy patriotyzm niemiecki, Przegld Zachodni, nr 1, 2008, s. 5. Z. M a z u r, Niemcy jako sprawca i ofiara, w: Historia i pami: masowe przesiedlenia 1939-19451949, pod red. M. Rutowskiej, Z. Mazura, H. Orowskiego, IZ Policy Papers nr 1 (2008), s. 27-28. 12 Ibidem, s. 28. 13 Por. Ch. M e i e r, Wir brauchen vertrauen, Der Spiegel nr 5, 1995, s. 150-154. 14 Por. Zeitgenssische Denkmalkonzepte in Deutschland, Goethe-Institut, Internet: http://www. goethe.de/kue/arc/dos/dos/zdk/pl204232.htm#ernst.
10 11

Barbara Kobzarska-Bar

ekonomicznej i politycznej. Wwczas to partie chadeckie zaczy wyraa potrzeb zrzucenia obcie przeszoci nazistowsk, zrwnowaenia negatywnych aspektw w historii bardziej pozytywnym obrazem przeszoci niemieckiej, przywrcenia Niemcom prawa do dumy narodowej i manifestowania uczu patriotycznych15. Jednoczenie jednak w Niemczech Zachodnich doszo do gosu nowe pokolenie, ktre pod wpywem buntu modzieowego zapocztkowanego w latach 60. i rewolucji kulturowej roku 1968 odrzucio ca niemieck przeszo, nie tylko t zwizan z nazizmem. Rwnie duchowy i kulturowy rozwj narodu niemieckiego, jego ideologi i ruch narodowy uznano za kamienie milowe na drodze Hitlera do wadzy. Obcione zymi skojarzeniami pojcie nard trzeba byo zastpi now formu identyfikacyjn, ktr w dobrze prosperujcej demokracji zachodnioniemieckiej miaa sta si tosamo pastwowa, wolna od zwizku z kategori pastwa narodowego. I chocia twrca patriotyzmu konstytucyjnego Dolf Sternberger zaprzecza, jakoby zamiarem jego byo stworzenie surogatu patriotyzmu narodowego16, to jednak podzia na zwolennikw dwch form patriotyzmu spolaryzowa scen polityczn. Patriotyzm konstytucyjny sta si popularny w rodowiskach skrajnej lewicy i liberalnej lewicy, natomiast partie konserwatywne podtrzymyway ide pastwa narodowego. Wyparcie si za, odsunicie od siebie winy w wiadomoci zbiorowej obywateli RFN spowodowao, e odwrcono si od wasnej przeszoci i dopiero wwczas, traktujc j z dystansem, pojawia si gotowo do publicznego zmierzenia si z narodow histori. Katalizatorem tej debaty w latach 60. w Niemczech Zachodnich, w ktrej burzliwie uczestniczyo pokolenie nieobarczone przyzwoleniem na nazistowskie zbrodnie, by proces Adolfa Eichmanna17. Dyskusj oywia dodatkowo informacja, e w Niemczech Wschodnich zaczto szuka akt zbrodniarzy wojennych. Tych, ktrzy zamieszkiwali RFN uratoway przed wizieniem dwie amnestie (w 1949 i 1954 roku) i przedawnienie karalnoci za umylne zabjstwo18. W 1979 r. na opini publiczn w Niemczech silnie podziaa amerykaski serial Holocaust, pierwsza produkcja na temat eksterminacji ludnoci ydowskiej, jak pokazano w RFN. Dziki sugestywnoci przekazu, serial wprowadzi do pamici zbiorowej obraz masowej zagady ydw dokonanej rkami niemieckich nazistw. Powoli godzono si z rol sprawcy. Dopiero jednak w poowie lat 80. Auschwitz zyska status negatywnego mitu zaoycielskiego Republiki Federalnej Niemiec i sta si czci identyfikacji narodowej. Stopniowej internalizacji sprawstwa zabrako w Niemczech Wschodnich, ktre po zjednoczeniu w 1990 r. z Niemcami Zachodnimi, obdarzono now pamici zbio Ibidem, s. 6. Por. ibidem, s. 9. 17 Adolf Eichmann, wysokiej rangi urzdnik w Trzeciej Rzeszy i jeden z gwnych organizatorw ostatecznego rozwizania (planu eksterminacji ydw) broni si przed sdem w Jerozolimie twierdzc, e by tylko wykonawc rozkazw. Dziki transmisji w telewizji upubliczniono prawd o zbrodniach popenionych masowo na ydach przez nazistw III Rzeszy. 18 W 1960 r. niektrzy posowie SPD prbowali temu zapobiec, jednak zamiar udaremnia koalicja CDU/FDP.
15 16

Odrodzona tosamo niemiecka

row wraz z potn pomoc gospodarcz i nowymi autostradami. Eksportowana z Zachodu na Wschd, nie moga od razu znale poparcia w spoeczestwie, ktre przez lata przekonywano o antyfaszystowskiej przeszoci. Jest to jeden z powodw, dla ktrych w wiadomoci zbiorowej mieszkacw dawnego NRD wci pokutuje kompleks ofiary, dodatkowo wzmacniany przesankami natury gospodarczej gorszego statusu ekonomicznego mieszkacw krajw wschodnich. Internalizacja sprawstwa przez spoeczestwo zachodnioniemieckie pobudzia w nim mechanizm obronny, ktrego wyrazem byo wzmoone zainteresowanie problemem ofiar niemieckich. Naley podkreli, e mwic o ofiarach ma si na myli bezbronn ludno cywiln wystawion na przemoc ze strony pastw zwyciskich, ludno otwarcie lub w podtekcie uznawan za niewinn cz spoeczestwa niemieckiego, niemajc nic wsplnego z reimem narodowo-socjalistycznym19. Oczywicie nie mona stawia znaku rwnoci pomidzy uczestniczeniem w yciu spoecznym Trzeciej Rzeszy i udziaem w przestpstwie, warto jednak w tym miejscu przypomnie wyniki bada Richarda Grunbergera, opublikowane w Historii spoecznej Trzeciej Rzeszy: Wojna w niewiarygodnym tempie obrcia wniwecz trwajcy od stu lat proces wyzwalania si ydw ze statusu pariasa i z ycia w gettach; a im szybsze byo spadanie europejskich ydw w pieko zagady, tym rozleglejsza skala niemieckiego (i nie tylko niemieckiego) bogacenia si. Tak zwane ostateczne rozwizanie (Endlsung) pokazao spoeczestwo niemieckie od ciemnej strony: tych, ktrzy korzystali z pracy przymusowej, poprzez urzdnikw pastwa i partii, funkcjonariuszy policji, a po dozorcw domw mieszkalnych erujcych na trupach zamczonej rasy20. Skutki wojny odczuli w Niemczech wszyscy obywatele tego kraju. Powoany w 1958 r. Bund der Vertriebenen (Zwizek Wypdzonych) pielgnuje pami o Niemcach przymusowo przesiedlonych lub uciekinierach, ktrzy opucili tereny dawnych Niemiec, ratujc si przed aliantami. Pielgnowanie w pamici spoecznej losu wypdzonych Niemcw jest w opinii przewodniczcej zwizku Eriki Steinbach bardzo istotne dla niemieckiej tosamoci narodowej: Zajcie si t niezwykle istotn czci historii Niemiec jest niezbdne dla naszej tosamoci kulturowej. To cz na dugie lata zaniechanego w Niemczech procesu poszukiwania tej tosamoci21. Dlatego upamitnianiu ofiar Holocaustu, jak np. poprzez zaakceptowan przez Bundestag w 1999 r. budow monumentalnego pomnika, towarzysz dziaania Zwizku, majce na celu podkrelenie, e Niemcy rwnie cierpieli w wyniku wojny. Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. mieszkacy tego kraju stanli przed problemem zdefiniowania si na nowo jako wsplnoty. Wzrost popularnoci idei narodowej w Niemczech tumaczy si rozmaicie, najczciej powoujc si na procesy zachodzce w wikszoci krajw europejskich, na odczucie pustki po upadku wielkich
Z. M a z u r, op.cit., s. 31. R. G r u n b e rg e r, Historia spoeczna Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1987, s. 128. 21 E. S t e i n b a c h : Agresorem by Hitler, a nie kobiety i dzieci, Gazeta Wyborcza z 20.06.2009.
19 20

10

Barbara Kobzarska-Bar

ideologii na wschodzie i zachodzie, rozkad systemw wartoci w miar postpujcej laicyzacji, osabienie wizi spoecznych wraz z indywidualizacj i narastaniem jednostkowego egoizmu, zagubienie w obliczu tego, co okrela si mianem globalizacji, odczucie zagroenia masowymi migracjami, jak rwnie ekspansj religijnoci muzumaskiej22. Identyfikacja narodowa miaaby by rwnie tym czynnikiem, ktry uatwi proces integracji Niemcw krajw wschodnich i zachodnich. W nowym tysicleciu rozwaania elit politycznych o wasnym narodzie koncentruj si na zagadnieniach o charakterze zarwno politycznym, jak i kulturowym. Problemy z integracj ludnoci napywowej, odrbnoci lub odmiennoci kulturow utrzymujc si w pokoleniach zstpnych imigrantw (nie tylko muzumanw) inicjuj dyskusje o kanonie kultury narodowej, dotycz zwaszcza jej rdzenia, czyli tzw. kultury wiodcej (Leitkultur). Z kolei silna pozycja polityczna i gospodarcza Niemiec na arenie midzynarodowej sprzyja ich emancypacji, rozumianej jako uniezalenienie si od poczucia winy za zbrodnie nazistowskie przy jednoczesnym uznaniu odpowiedzialnoci za nie, co ma predestynowa nard niemiecki do penienia roli wiatowego stra porzdku i pokoju. Dyskusja o kanonie kultury narodowej towarzyszya w debacie politycznej sporom dotyczcym ustawy imigracyjnej. W 2000 r., niedugo po powoaniu przez gabinet Gerharda Schrdera komisji ds. imigracji, Friedrich Merz, przewodniczcy frakcji CDU/CSU w Bundestagu, stwierdzi, e obcokrajowcy pragncy pozosta w Niemczech musz zna jzyk niemiecki i zaakceptowa normy obyczajowe obowizujce w tym kraju. Wypowied ta nie wzbudziaby silnej repliki, gdyby Merz nie uy przy tym obcionego negatywnymi skojarzeniami okrelenia niemiecka kultura wiodca (deutsche Leitkultur)23. Czci opinii publicznej w Niemczech kojarzy si ono bowiem z nacjonalistyczn przeszoci tego kraju i jest jednoznaczne z wynoszeniem si ponad kultury innych narodw24. Wypowied Merza skrytykowa m.in. prezydent RFN Johannes Rau, wedug ktrego Niemcy nie powinni podejmowa prby uczynienia ze swojej kultury numeru 1 w Europie25. Dyskusja o wartociach podstawowych w kulturze, o swoistym kodzie kulturowym Niemcw, odsonia z czasem drugie dno. Niemcy, ktre weszy w nowe tysiclecie, coraz wyraniej kwestionuj pogld, e odrbna droga Niemiec doprowadzia ten nard do zbrodni. I dlatego rwnie dyskusja o kulturze wiodcej przeksztacia si z czasem w spr o pami historyczn i podzielia scen polityczn na zwolennikw nieskrpowanego traktowania wasnej historii narodowej, jak wyrazi si sekretarz generalny CDU Laurenz Meyer26 i tych, ktrzy krytycznie odnosz si do ideologii narodowej. Kiedy
Ibidem, s. 16. Por. Merz gegen Kopftcher im Unterricht, Spiegel-online z 02.12.2000, Internet: http://www. spiegel.de/politik/deutschland/0,1518,106016,00.html. 24 Por. Wypowied Renate Knast, przewodniczcej partii Zielonych dla programu 3sat z dnia 23.10.2000, Internet: http://www.3sat.de/3sat.php?http://www.3sat.de/kulturzeit/themen/11772/index.html. 25 Por. ibidem. 26 Hauen und Stechen ums Vaterland, Spiegel-online z 21.03.2001, Internet: http://www.spiegel. de/politik/deutschland/0,1518,123617,00.html.
22 23

Odrodzona tosamo niemiecka

11

Meyer w wywiadzie dla Focusa stwierdzi jestem dumny, e mog by Niemcem27, minister rodowiska w rzdzie Schrdera Jrgen Trittin z partii Zielonych odparowa to jest gupota, poziom umysowy tak niski, jak u rasistowskich bojwek28. Coraz czciej i mielej wyraana afirmacja pamici historycznej w Niemczech jest niekiedy wykorzystywana do relatywizacji odpowiedzialnoci za rozptanie II wojny wiatowej i zbrodnie nazizmu. Nie jest to zgodne z lini polityczn rzdu Angeli Merkel. Kiedy deputowany CDU Martin Hohmann, wystpujc 3 padziernika 2003 r. w dniu wita narodowego Niemiec, sformuowa kilka kontrowersyjnych tez, w ktrych relatywizowa win swoich rodakw za faszystowskie zbrodnie, zosta za nie wykluczony z parlamentarnej frakcji. Hohmann argumentowa, e ydzi masowo uczestniczyli tak w bolszewickiej wadzy, jak i plutonach egzekucyjnych Czeka. Jeeli Niemcy mieliby by narodem sprawcw, to owe okrelenie pasowaoby rwnie do ydw. Wedug Hohmanna stawianie takich tez jest jednak w obu wypadkach naduyciem. Win za zbrodnie bolszewickie i faszystowskie ponosz bezbonicy i ich bezbone ideologie, ktre w ostatnim, krwawym stuleciu usprawiedliwiay zbrodniarzy w ich wasnych oczach. Twierdzenie, e Niemcy to nard sprawcw jest zatem bezzasadne29. Za goszenie tych pogldw Hohmanna wykluczono z parlamentarnej frakcji, jednak cz czonkw CDU i CSU wyrazia krytyczn solidarno z posem30. Po wykluczeniu Hohmanna z frakcji parlamentarnej i w atmosferze narastajcego niepokoju w szeregach CDU, kanclerz Angela Merkel zdystansowaa si od zrelatywizowanej wizji przeszoci prezentowanej przez deputowanego i przedstawia pogldy, ktre okrelaj stosunek jej partii do problematyki pamici zbiorowej. W wywiadzie prasowym stwierdzia, e powinnimy zdefiniowa nasz tosamo opierajc si na pozytywnych i negatywnych stronach naszej historii bez deprecjonowania innych i nie wolno obraa innych narodw i relatywizowa niemieckiej historii31. T opini potwierdzia 23 sierpnia 2009 r. na uroczycie obchodzonym Dniu Stron Ojczystych w Berlinie. Podczas gdy Erika Steinbach, przewodniczca Zwizku Wypdzonych podkrelaa krzywd wypdzonych mwic m.in., e Hitler otworzy puszk Pandory i nikt nie jest tego wiadom bardziej, ni wypdzeni, bo ponieli za to zbiorow odpowiedzialno, Merkel przypominaa, e wypdzenia s konsekwencj narodowoso Rau soll sich raushalten, Focus nr 44, 2000. Wypowied ministra rodowiska Jrgena Trittina dla WDR w dniu 12.03.2000 r., cyt. za: Faz.net. z 20.03.2001, Internet: http://www.faz.net/s/RubA24ECD630CAE40E483841DB7D16F4211/Doc~E8CEF6A7B68BD4B938CE4C5D7331875E9~ATpl~Ecommon~Scontent.html 29 Auszge aus der Rede des CDU-Abgeordneten Hohmann, Spiegel-online z 31.10.2003, Internet: http://www.spiegel.de/politik/deutschland/0,1518,271987,00.html. 30 Miesic po wykluczeniu Hohmanna z klubu parlamentarnego za goszenie antysemickich pogldw, we Frankfurter Allgemeine Zeitung pojawi si komunikat, w ktrym 380 podpisanych, w tym posowie CDU i CSU zadali dla niego drugiej szansy i apelowali do szefowej CDU Angeli Merkel i przewodniczcego CSU Edmunda Stoibera o rozpoczcie wewntrzpartyjnej debaty. 31 Merkel will Patriotismus-Debatte fhren, Welt-online z 17.11.2003, Internet: http://www.welt. de/print-welt/article273642/Merkel_will_Patriotismus_Debatte_fuehren.html.
27 28

12

Barbara Kobzarska-Bar

cjalistycznej przemocy32, co nie oznacza, e byy usprawiedliwione (wywiad dla ARD Morgenmagazin w dniu 1 wrzenia 2009 r.33). Przekonanie o szczeglnym znaczeniu wydarze historycznych i okrelonych wartoci (wolno, demokracja i spoeczna gospodarka rynkowa) tworzcych podstaw pastwa niemieckiego znalazo si w programie wyborczym CDU/CSU na lata 2009-2013, gdzie szczeglny nacisk pooono na uchwalenie ustawy zasadniczej w RFN w 1949 r. i pokojow rewolucj w 1989 r., ktra otworzya drog do zjednoczenia Niemiec. Wydarzenia te zaliczono do czynnikw budujcych spoeczn wi. Przeszo dalsz wczono do pamici historycznej z caym jej spoecznym bagaem. Zachowanie pamici o zbrodniach nazistowskich ma by przestrog dla kolejnych pokole34. Niewyraony wprost w programie wyborczym CDU/CSU pogld, e jest to wskazwka dla wszystkich Europejczykw, pojawia si w publicystyce niemieckiej ju od do dawna35. Niemcom przypada szczeglna rola w zachowaniu pamici o mierci i cierpieniach, jakie wszystkim Europejczykom, rwnie im samym, przyniosa ze sob wojna. Jednoczenie walczy si z pogldem o szczeglnej predestynacji narodu niemieckiego do zbrodni przedstawiajc fakty, ktre wskazuj na przestpcw wojennych w innych krajach36. Pielgnowanie pamici o Niemcach wysiedlonych i ofiarach dziaa alianckich, np. zbombardowania Drezna, upamitnianie doznanych przez nich krzywd, ukazuje Niemcy w innym wietle nie tylko jako zbrodniarzy, ale i ofiary rozptanej przez nich wojny. Jest to relatywizacj winy za sprawstwo oglnoludzkiego cierpienia. W XXI w. Auschwitz sta si globalnym szyfrem ludobjstwa i plami na zawsze histori ludzkoci37. Jednoczenie pami o nim obarcza wanie Niemcy szczegln odpowiedzialnoci i przydziela im rol stranika wiatowego adu. Jak bowiem w 60 rocznic oswobodzenia winiw obozu zagady w Auschwitz powiedzia prezydent Niemiec Horst Khler: My Niemcy w szczeglnoci musimy troszczy si, aby nie powrcio to, co doprowadzio do tych zbrodni38. Akcentowanie szczeglnej odpowiedzialnoci Niemiec na arenie midzynarodowej pojawio si w polityce niemieckiej w okresie pozjednoczeniowym, kiedy to Republika Federalna Niemiec, odchodzc od zasady powcigliwoci obowizujcej od czasw Adenauera, zwikszya sw aktywno. Wynikao to zarwno ze wzrostu poczucia siy zjednoczonych Niemiec, jak i widocznego w dziaaniach innych pastw zaufania, jakim je obdarzono. Traktat zjednoczeniowy, podpisany w Moskwie 12 wrzenia 1990 r.,
32 Cyt. za: Co pka midzy Steinbach i Merkel, TVN24 z 24.08.2009, Internet: http://www.tvn24. pl/12691,1616148,0,1,cos-peka-miedzy-steinbach-i-merkel,wiadomosc.html. 33 Por. Merkel: Wzrasta zaufanie w stosunkach z Polsk, Rzeczpospolita z 01.09.2009. 34 Wir haben die Kraft Gemeinsam fr unser Land. Regierungsprogramm 2009-2013, http://www. cdu.de/portal2009/27384.htm. 35 Por. Eine Nation auf der Suche, Spiegel Special nr 4, 2005. 36 Por. G. B n i s c h , J. F r i e d m a n n , C. M e z e r, M. S o n t h e i m e r, K. Wi e g f r e d e , Der dunkle Kontinent, Der Spiegel nr 21, 2009. 37 Eine Nation auf der Suche, Spiegel Special nr 4, 2005. 38 J.w.

Odrodzona tosamo niemiecka

13

przyznawa Niemcom pen suwerenno, rwnie w dziedzinie okrelania polityki zagranicznej. Jednoczenie jednak, w przypadku przynalenoci do sojuszu wojskowego mocarstwa zachodnie, zwaszcza USA, uczyniy wiele, aby Niemcy po zjednoczeniu pozostay w strukturach NATO, ktre okazao si skutecznym mechanizmem umoliwiajcym ich kontrol przez zachodnich sojusznikw, a take integrujcym RFN w ramach Zachodu39. Przynaleno do Paktu Pnocnoatlantyckiego, jak i Unii Europejskiej, nigdy nie bya kwestionowana przez politykw boskich. Niemcy wspieray integracj europejsk, gdy odpowiadao to ich ekonomicznym interesom, ale i miao na celu reedukacj postnazistowskiego spoeczestwa. Pomimo artykuowanych niekiedy przez ocienne kraje obaw przed dominacj niemieck i zmian priorytetw w polityce zagranicznej, zjednoczone Niemcy nadal realizoway i realizuj swoje interesy w Europie w ramach ponadnarodowych instytucji wielostronnych, zgodnie z zasadami multilateralizmu i instytucjonalizmu. Niemiecka polityka zagraniczna niezgodna z zasad wielostronnoci, nieuwzgldniajca interesw pastw partnerskich byaby nie tylko nieracjonalna (niemiecka gospodarka opiera si w duej mierze na eksporcie), ale i sprzeczna z wpojonym spoeczestwu systemem wartoci, na ktrym oparto niemieck tosamo narodow. Kiedy niemieckie wadze podejmuj decyzj unilateralnie (jak np. dotyczce uznania Chorwacji i Sowenii), wwczas elity polityczne staraj si przedstawi j jako wyjtek od reguy lub zaprzeczaj, jakoby bya podjta jednostronnie40. Niezmiennie deklaruj rwnie wierno aksjomatom, takim jak pokj, demokracja, wolno, poszanowanie prawa, sprawiedliwo i prawa czowieka. W obszarze polityki zagranicznej wypenia si je treci poprzez zdobywanie sympatii i wpyww drog dialogu, poprzez eksport kultury, norm zachowa, modelu ycia, systemu instytucji, a take poprzez dziaania na rzecz stabilizacji i unikania zaangaowania, zwaszcza wojskowego. Dlatego m.in. w uaktualnionej we wrzeniu 2008 r. strategii dla Afganistanu rzd niemiecki podkreli znaczenie cywilnej odbudowy kraju i konieczno czenia jej z zaangaowaniem militarnym. Due nakady finansowe przeznaczono na pomoc rozwojow, projekty edukacyjne i kulturalne, a take odbudow afgaskiej policji41. W okresie rzdw Schrdera nastpio ochodzenie relacji Niemiec z USA, gdy rzdy tych pastw rnia kwestia interwencji wojskowej w Iraku oraz wizja roli NATO. Poczucie stabilnoci w Europie naruszyo z kolei skoncentrowanie polityki zagranicznej Niemiec na realizacji niemieckich interesw w Rosji, Chinach i pastwach Zatoki Perskiej. Now dla zewntrznych obserwatorw niezaleno polityki niemiec39 J. K i w e r s k a , Polityka zewntrzna zjednoczonych Niemiec, w: Zjednoczone Niemcy. Bilans przemian ekonomicznych, spoecznych i politycznych (1990-2002), pod red. P. Kalki i J. Kiwerskiej, Pozna 2004, s. 207-208. 40 Por. Th. R i s s e , Deutsche Identitt und Auenpolitik, Internet: http://www.polsoz.fu-berlin.de/ polwiss/forschung/international/atasp/publikationen/artikel_papiere/28/index.html 41 Por. N. K o h t a m k i , Zaangaowanie Niemiec w Afganistanie, Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych, nr 4, 2009.

14

Barbara Kobzarska-Bar

kiej podkreli wiosn 2001 r. sam kanclerz, kiedy po kontrowersyjnych rozmowach z prezydentem Georgem W. Bushem w Biaym Domu stwierdzi: Wyobraenie sobie, e bdziemy tu trzaska obcasami, byo mylne42. Angela Merkel kontynuuje polityk swoich wielkich poprzednikw, czyli Adenauera i Kohla. Po objciu przez ni urzdu kanclerza i utworzeniu Wielkiej Koalicji CDU/CSU powrcono do umacniania partnerstwa strategicznego z NATO i znw kadzie si nacisk na wspprac transatlantyck oraz silniejsze zaangaowanie w multilateralne rozwizywanie problemw lokalnych i wiatowych. Interesy narodowe Niemiec (bezpieczestwo energetyczne, bezpieczestwo obywateli i ich ochrona przed atakami terrorystycznymi, ochrona interesw ekonomicznych) maj by realizowane we wsppracy z innymi krajami wewntrz takich organizacji jak NATO czy UE. Zaoenia tej polityki, opartej na zasadach instytucjonalizmu i multilateralizmu, kanclerz Merkel przedstawia podczas Monachijskiej Konferencji Bezpieczestwa w 2006 roku. S one powtarzane przez pani kanclerz podczas corocznie organizowanych konferencji. Niemcy d do zreformowania NATO tak, aby stao si ono forum politycznego dialogu i konsultacji midzy USA i Uni Europejsk, ktra ma by jednomylna w kwestiach polityczno-wojskowych. Jednoczenie opowiadaj si za czeniem wojskowych dziaa z programami cywilnymi, sucymi odbudowie kraju. Due znaczenie dla stabilizacji w wiecie przypisuj uoeniu stosunkw UE i NATO z Rosj, np. poprzez zwikszenie udziau tego pastwa w natowskich i europejskich misjach. Wzrostowi aspiracji niemieckich elit politycznych do penienia jednej z gwnych rl na scenie europejskiej i midzynarodowej, towarzyszy zwikszenie przez USA nacisku na RFN, od ktrej oczekuje si wikszego zaangaowania, rwnie militarnego poza granicami kraju, stosownie do jej politycznych i ekonomicznych moliwoci. Podczas 44. Monachijskiej Konferencji Bezpieczestwa, ktra odbya si w lutym 2008 r., USA, oczekujc wikszego zaangaowania sojusznikw na poudniu Afganistanu, zwikszyy presj na RFN. Te i inne naciski, wywierane przez politykw amerykaskich na rzd Niemiec (np. podczas szczytu NATO w Bukareszcie na pocztku kwietnia 2008 r.) spowodoway, e wraz z przedueniem mandatu Bundeswehry w Afganistanie Bundestag, gosujc w padzierniku 2008 r., zdecydowa o znacznym zwikszeniu kontyngentu (z 3,5 do 4,5 tys. onierzy). Jednoczenie jednak, majc na uwadze krytyczny stosunek wasnego spoeczestwa do udziau wojsk niemieckich w tym kraju postanowiono, e nastpne gosowanie nad mandatem odbdzie si ju po wyborach do Bundestagu w 2009 r. Pielgnowanie pamici o oglnoludzkim cierpieniu, ktre przyniosa ze sob wojna i podkrelanie przez elity polityczne Niemiec szczeglnej odpowiedzialnoci za zachowanie stabilnoci w stosunkach midzynarodowych ma na celu uspokojenie wiatowej opinii publicznej, przekonanie jej, e demokratyczna Republika Federalna Niemiec inaczej ni Republika Weimarska i Trzecia Rzesza widzi swoj obecn i przysz rol
42

Eine Nation, Spiegel Special nr 4, 2005.

Odrodzona tosamo niemiecka

15

w wiecie. Nie z potrzeby dominacji, lecz w poczuciu odpowiedzialnoci za losy ogu, ktre wynika z dugiego procesu reedukacji, Niemcy d do penienia gwnych rl w ukadach i sojuszach midzynarodowych, dziaajc zgodnie z zasadami instytucjonalizmu i multilateralizmu. Ale jest i drugi cel tej polityki historycznej: pretendowanie do roli mocarstwa na midzynarodowej arenie politycznej wymaga wsparcia spoeczestwa, ktre uwolnione od poczucia winy za zbrodnie II wojny wiatowej i nauczone odpowiedzialnoci za przysze losy wiata akceptowa bdzie nowe akcenty w polityce zagranicznej Niemiec. Wydaje si, e w tym obszarze pozostaje jeszcze wiele do zrobienia. Hasa szczeglnej odpowiedzialnoci za spoeczno midzynarodow gosz gwnie elity polityczne Niemiec. Jednak, jak wskazuj na to badania, nazistowska przeszo nie stanowi dla wikszoci Niemcw imperatywu do przyjcia odpowiedzialnoci za wiatow spoeczno. Zdanie ze wzgldu na nazistowsk przeszo Niemcom przypada szczeglna odpowiedzialno we wsplnocie midzynarodowej uznao za prawdziwe jedynie 21 % badanych, a silnie identyfikuje si z nim okoo 16 % respondentw. Niemal poowa z nich jest przeciwnego zdania43. Akcentowanie odpowiedzialnoci za stabilno adu wiatowego, jako elementu narodowej racji stanu, obecne w wypowiedziach politykw od czasu zjednoczenia, ma znaczenie gwnie dla celw polityki zagranicznej. Moe ono znajdowa poparcie w spoeczestwie niemieckim, wolnym od kompleksu winy, o ile nie bdzie wiza si ze zwikszaniem udziau onierzy niemieckich w misjach zagranicznych. Ponad dwie trzecie Niemcw jest przeciwnych zwikszeniu udziau militarnego RFN na wiecie, tak moliwo dopuszcza jedynie 15 % badanych44. To wanie niechci spoeczestwa niemieckiego do akcji wojskowych mona m.in. tumaczy, krytykowane przez sojusznikw z NATO, ograniczone zaangaowanie Niemiec w Afganistanie. Kiedy we wrzeniu 2009 r. amerykaskie myliwce na rozkaz niemieckiego dowdcy zbombardoway cysterny z benzyn nad tamtejsz rzek Kunduz, Niemcom wytknito zachowawczo i zbytni ostrono. Chocia posali oni do Afganistanu 4,5 tys. onierzy, to zabronili im uczestniczy w operacjach zaczepnych przeciwko talibom i rozmiecili wycznie na spokojnej pnocy kraju45. Wpyw na postaw rzdu maj nastroje spoeczne. Zwikszenie niemieckiego kontyngentu w Afganistanie, ktre Bundestag przegosowa w padzierniku 2008 r., negatywnie ocenio 74 % ankietowanych46. Obserwujc wzrost aspiracji narodowych Niemcw i proces rehabilitacji historii narodowej, ktre s wynikiem uwolnienia si obywateli naszego zachodniego ssiada
43 Por. Deutsch-Sein Ein neuer Stolz auf die Nation im Einklang mit dem Herzen. Die Identitt der Deutschen. Eine reprsentative Studie im Auftrag der Identity Foundation, Schriftenreihe der Identity Foundation, t. 10, 2009. 44 Por. ibidem. 45 Por. W. J a g i e l s k i , Hekatobomba w Afganistanie z winy Niemcw, Gazeta Wyborcza z 07.09.2009. 46 Por. N. K o h t a m k i , Zaangaowanie Niemiec

16

Barbara Kobzarska-Bar

od kompleksu winy mona doj do przekonania, e na przeomie XX i XXI w. mamy do czynienie z zupenie innym spoeczestwem, ni jeszcze dziesi lat temu. Dlatego prby powrotu do pitnowania Niemcw za II wojn, jak i wybaczania w stosunkach polsko-niemieckich odbij si pustym echem od muru obojtnoci spoeczestwa niemieckiego, w ktrym dominuj pokolenia niemajce adnego zwizku z II wojn wiatow, yjce w nowym ukadzie spoeczno-politycznym w pastwie realizujcym swoje narodowe interesy multilateralnie w midzynarodowych instytucjach. Jednoczenie, odnoszc wyniki bada spoecznych dotyczce poczucia odpowiedzialnoci i poparcia dla polityki bezpieczestwa RFN do deklaracji politycznych mona stwierdzi, e niemiecka racja stanu, formuowana przez elity polityczne w obszarze polityki zagranicznej, nie znajduje poparcia wikszoci obywateli. Podkrelanie odpowiedzialnoci demokratycznych Niemiec za stabilno na wiecie jest argumentem, ktry umoliwia RFN realizacj celw narodowych i umacnia pozycj Niemiec na arenie midzynarodowej.

ABSTRACT Twenty years have passed since the unification of Germany in 1990, during which time the inhabitants of this country have regained self-confidence as a nation and have started to create their national identity. The results of sociological research and commonness of national symbolism indicate a revival of national self-identification of the German nation. Political lites, in which a generation change has taken place, have assessed the social needs properly and now give the society a new ideological offer. However, the German raison dtat formulated by them is not always favorably received by the public, as in the case of declaration of particular responsibility for the stabilization activities in the world, a responsibility which rests with Germany affected by the Nazi past.