Konflikty i kryzysy to zjawiska stale towarzyszce czowiekowi na przestrzeni wiekw, ale narastajcy asymetryczny rozwj wiata zdaje si je potgowa.

Wspczenie zwraca uwag ich skala i rnorodno. Wielorako przyczyn, specyficzny przebieg i niedajce si czsto przewidzie konsekwencje, odmienno poszczeglnych faz i kierunkw ewoluowania powoduj, e rzadko mona ustali prawidowoci co do przebiegu konfliktw oraz sytuacji kryzysowych, przewidzie czstotliwo ich wystpowania czy momenty krytyczne bd szanse ich likwidacji. Powszechno konfliktw powoduje, e podlegaj one zarwno ocenie historycznej, jak i politycznej, militarnej, ekonomicznej, ideologicznej, socjologicznej, kulturowej czy psychologicznej. Wobec takiej wielorodnoci ich charakteru pojawiaj si bardzo zrnicowane moliwoci analizowania zjawisk konfliktowych i sytuacji kryzysowych. Autorzy materiaw zamieszczonych w tym numerze mogli tylko w niewielkim stopniu dotkn istoty problemu, wskaza na specyfik czy egzemplifikacj w odniesieniu do niewielu dziedzin ycia czowieka i stosunkw midzyludzkich. Cech wspln wielu tekstw jest zwrcenie uwagi na podejmowanie dziaa, majcych na celu przeciwdziaanie czy rozwizywanie zaistniaych ju sytuacji spornych. Dlatego aktualn refleksj nad skonfliktowanym wiatem proponuj rozpocz od przyjrzenia si dziaaniom Marttiego Ahtisaariego, laureata Pokojowej Nagrody Nobla w 2008 r., ktry peni niezwyk rol mediatora niemal rwnolegle na trzech kontynentach: w Europie, Afryce i Azji. Norweski Komitet Noblowski przyzna Ahtisaariemu to zaszczytne wyrnienie za wzmoone wysiki na rzecz rozwizywania midzynarodowych konfliktw na kilku kontynentach przez ponad trzy dekady. Wysiki te przyczyniy si do ustanowienia wiata, w ktrym jest wicej pokoju i `braterstwa midzy narodami` w duchu Alfreda Nobla. Oby lepsze rozpoznanie zagroe i mechanizmw wywoujcych konflikty oraz aktywizacja dziaalnoci rnych organizacji i osb, mogcych wpywa na ich agodzenie lub ograniczenie, mogo przyczyni si do likwidacji napi we wspczesnym wiecie. Hanka Dmochowska

PRZEGLD ZACHODNI 2010, nr 4

RAFA MATERA d

Dziaania Marttiego Ahtisaariego na rzecz rozwizywania konfliktw

Kilka tygodni przed corocznym przyznaniem Pokojowej Nagrody Nobla toczy si midzynarodowa debata nad tym, kogo naley uhonorowa. W wycigu o gwn pokojow nagrod bior udzia kandydaci z wielu krajw, wic najczciej bezporednio w okresie przed i tu po ogoszeniu zwycizcy, zaczynaj si ujawnia sentymenty i resentymenty narodowe. W porwnaniu do noblowskich wyrnie z innych obszarw, zainteresowanie mediw i spoecznoci midzynarodowej nagrod jest znacznie szersze raptownie ronie rzesza ekspertw w tej dziedzinie. Nie powinno wic dziwi, e niemal kady wybr Norweskiego Komitetu Noblowskiego budzi kontrowersje. Warto w tym miejscu przytoczy wol Alfreda Nobla, ktry w testamencie 27 listopada 1895 r. pragn, by wyrniona osoba uczynia najwicej i wykonaa najlepsz prac na rzecz braterstwa midzy narodami, zniesienia lub redukcji staych armii oraz utrzymania i promowania kongresw pokojowych. Starajc si nie dezawuowa osigni ostatnich laureatw, naley jednak przypomnie, e mieli oni raczej poredni wpyw na budowanie wiatowego pokoju, nie mieszczc si explicite w idei, zawartej w testamencie Nobla. W nowym milenium wrd nagrodzonych znajdowali si ekolodzy (Al Gore, Wangari Maathai), dziaaczki na rzecz praw kobiet (rwnie Maathai oraz Shirin Ebadi), bankier-ekonomista (Muhammad Junus) oraz instytucje (Organizacja Narodw Zjednoczonych, Midzynarodowa Agencja Energii
 Sentymenty narodowe rozumiem jako wsplne poparcie spoeczestwa dla kandydata z naszego kraju. Sentymenty narodowe s czym naturalnym. Czasami jednak laureaci czy kandydaci pochodz z krajw, ktrych wadza i cz spoeczestwa nie akceptuje dziaalnoci lub dotychczasowych osigni (vide Lech Wasa, Aung San Suu Kyi czy dysydenci chiscy). Moe te by tak, i ogoszenie nazwiska laureata wzbudza resentymenty narodowe (np. nagroda dla pioniera pacyfizmu Klasa Arnoldsona w 1908 r. wzbudzia krytyk w Szwecji, w kraju, z ktrego pochodzi. Mia on bowiem pogldy pronorweskie, co nie byo popularne w momencie rozpadu unii personalnej midzy obu krajami w 1905 r. Innym przykadem byy nagrody dla politykw izraelskich, ktrych dziaalnoci zazwyczaj nie tolerowano w krajach muzumaskich, czy nagroda dla Jasera Arafata, ktr oburzona bya cz spoeczestwa Izraela).  Zgodnie z wol Alfreda Nobla Pokojow Nagrod przyznawa mia komitet, skadajcy si z 5 osb, wybieranych przez norweski parlament (Storting). Pozostae nagrody miay przyznawa instytucje sztokholmskie.  Alfred Nobels Will, na stronie: http://nobelprize.org.

Rafa Matera

Atomowej, ktrych dziaalno, a zwaszcza skuteczno podlegay szczeglnie mocnej krytyce). Trudno wprawdzie zaprzeczy, i kwestie rozwoju ekonomicznego i ekologicznego mog przyczynia si do budowania pokoju wiatowego, ale z drugiej strony decyzje Komitetu wiadczyy o trudnociach (braku zgody) w znalezieniu klasycznej postaci, ktrej podstawow misj byoby denie do braterstwa midzy narodami. Ostatnimi przykadami speniajcymi te warunki (zgodnymi z wol Nobla) byli James Carter (w 2002 r.) i Kim Dae Jung (w 2000 r.). Samo umotywowanie przyznania im wyrnienia nie budzio wtpliwoci, ale dobr kandydatur mia rwnie powane saboci. W przypadku Cartera obiekcje wzbudzaa szczeglnie jego prezydentura (1977-1981), podczas ktrej nie mg przecie jako amerykaski szef rzdu (pastwa hegemonicznego), obiektywnie postrzega stosunkw midzynarodowych (przypominano jego chwiejn polityk na Bliskim Wschodzie, a zwaszcza, w kocu kadencji, powrt do wycigu zbroje). Zarzuty wobec Kim Dae Junga byy z kolei natury moralnej, cho gwoli cisoci trzeba przyzna, e zostay ujawnione ju po uzyskaniu przez niego nagrody. Szczliwie dla prestiu Pokojowej Nagrody Nobla wybr w 2008 r. nie wzbudzi podobnych kontrowersji. By to swoisty klasyk. 10 padziernika Norweski Komitet Noblowski zdecydowa, i nagroda dostanie si w rce Marttiego Ahtisaariego za jego wzmoone wysiki na rzecz rozwizywania midzynarodowych konfliktw na kilku kontynentach przez ponad trzy dekady. Wysiki te przyczyniy si do ustanowienia wiata, w ktrym jest wicej pokoju i braterstwa midzy narodami w duchu Alfreda Nobla. Ahtisaari zosta pierwszym Finem, ktry dostpi zaszczytu odebrania Pokojowej Nagrody Nobla, ale nie pierwszym Skandynawem. Do 2010 r. nagrod uhonorowano piciu Szwedw, dwch Norwegw i jednego Duczyka. Norweski Komitet Noblowski przypomina, e zgodnie z wol Nobla, pragnie, by najbardziej wartociowy kandydat otrzyma nagrod, niezalenie od tego czy jest, czy nie jest Skandynawem. Z tej mocnej nordyckiej grupy bezporednio w negocjacje na rzecz zakoczenia konfliktw angaowa si szczeglnie sekretarz generalny ONZ Dag Hammarskjld. Jego mediacyjne zdolnoci w duym stopniu inspiroway fiskiego laureata. Tradycja skandynawska zostaa wic dochowana, a jeszcze bardziej norweska. Ahtisaari bowiem w 1/8 mia
 W 2003 r. wysza na jaw sprawa przekupienia przez administracj Korei Poudniowej wadz w Phenianie celem organizacji szczytu pokojowego (za co Kim Dae Jung zosta uhonorowany). Wpywowy Wall Street Journal nazwa nawet prezydenta Republiki Korei faszywym prorokiem pokoju (R. C z u l d a , Kim Dae Jung, w: Laureaci Pokojowej Nagrody Nobla, W. Michowicz, R. o (red.), d 2008, s. 420).  O.D. Mjs [Chairman of the Norwegian Nobel Committee], Presentation Speech. Oslo, 10 December 2008, na stronie: http://nobelprize.org.  W 1908 r. nagrod wsplnie odebrali Szwed Klas Arnoldson i Duczyk Fredrik Bajer; w 1921 r. ponownie wsplnie Szwed Karl Branting i Norweg Christian Lange; rok pniej samodzielnie Norweg Fridtjof Nansen; w 1930 r. Szwed Lars Soederblom; w 1961 r. pomiertnie sekretarz generalny ONZ Szwed Dag Hammarskjld, a w 1982 r. Szwedka Alva Myrdal (wsplnie z Alfonso Roblesem z Meksyku). Wicej informacji o tych postaciach i innych laureatach Pokojowej Nagrody Nobla czytaj w: Laureaci Pokojowej, passim.  O.D. Mjs, op. cit. Por. Alfred Nobels Will  Pisa o tym sam Ahtisaari. Zob. np. M. A h t i s a a r i , Dag Hammarskjld Lecture: Can the International Community Meet the Challenges Ahead of Us, 18 September 2008, na stronie: http://www.cmi.fi.

Dziaania Marttiego Ahtisaariego na rzecz rozwizywania konfliktw

korzenie norweskie jego pradziadek pochodzi z Tistedalen z regionu Ostfold. By moe ten aspekt powstrzymywa Komitet przed wczeniejszym wyborem fiskiego kandydata. Skandynaww oceniano bardziej restrykcyjnie nordyccy pretendenci powinni by bez skazy. Faktycznie, wybr Ahtisaariego uznano powszechnie w wiecie za trafny. Niezwykle pozytywnie o laureacie wypowiadali si politycy (Madeleine Albright, Nicolas Sarkozy) czy sekretarze generalni ONZ (Kofi Annan, Ban Ki-moon). Natomiast wybr Komitetu spotka si z krytycznymi komentarzami niektrych politykw rosyjskich i serbskich. Rozczarowani mogli by te przeciwnicy chiskiego reimu zwolennicy uhonorowania jednego z dysydentw z Pastwa rodka10. Przed prezentacj dorobku Ahtisaariego jako mediatora konfliktw warto na chwil zatrzyma si na dowiadczeniach z dziecistwa i modoci, ktre wywary wpyw na jego przysz misj. Urodzi si 23 czerwca 1937 r. w Viipuri (dzisiejszy rosyjski Wyborg), jednak ponad dwa lata pniej musia opuci miejsce urodzenia z powodu agresji sowieckiej. W momencie przesunicia granic kilkaset tysicy mieszkacw Karelii stao si uchodcami we wasnym kraju. Wielu z nich przenioso si w gb Finlandii. Wrd nich znajdowa si Ahtisaari i jego matka, ktrzy uciekli do Kuopio, unikajc tym samym traumy wojny z sowieckim imperium. Z kolei ojciec, penicy stanowisko podoficera, by bezporednio zaangaowany w wojn zimow jako mechanik. Ahtisaari w wykadzie noblowskim podkrela, e dowiadczenia z tego okresu wpyny na jego decyzj o podjciu pracy na rzecz rozwizywania konfliktw11. W przemwieniu z Oslo laureat podkreli ponadto, i ju porozumienie Hitlera ze Stalinem w sierpniu 1939 r. oznaczao realny pocztek II wojny wiatowej. Takie postrzeganie historii jest czym naturalnym w wielu krajach Europy rodkowo-Wschodniej, niekoniecznie jednak we wszystkich pastwach na zachodzie Starego Kontynentu czy w Rosji. W wieku 23 lat Ahtisaari wyjecha do Pakistanu. W ramach organizacji YMCA przez trzy lata pracowa w najwikszym miecie tego kraju Karaczi szkolc miejscowych nauczycieli. Pomogo mu to w poznaniu midzynarodowego rodowiska, z ktrym cile wsppracowa. Po ukoczeniu w 1965 r. Uniwersytetu Technologicznego w Helsinkach podj prac w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, a gwnym obszarem specjalizacji staa si pomoc rozwojowa (wspdziaa w tej dziedzinie take z organizacjami pozarzdowymi). W 1972 r. zosta czonkiem Fiskiej Partii Socjaldemokratycznej, a o zaufaniu do Ahtisaariego wiadczyo desygnowanie go rok pniej na urzd ambasadora w Tanzanii. Funkcj t peni przez cztery lata, bdc jednoczenie (w latach 1975-1976) akredytowanym w takich krajach jak: Zambia, Somalia i Mozambik.
 W jednym z wykadw Ahtisaari przyznawa, e rwnie w 1/8 ma pochodzenie szwedzkie, ale sam postrzega siebie jako Fina, take jako Skandynawa, Europejczyka i obywatela wiata (M. A h t i s a a r i , Dag Hammarskjld). 10 Cz ekspertw liczya, e w 60 - lecie podpisania Deklaracji Praw Czowieka ONZ oraz w roku organizacji igrzysk olimpijskich w Pekinie nagroda przypadnie jednemu z chiskich obrocw praw czowieka. Wrd kandydatw wymieniano m.in. Gao Zhihenga czy Hu Jia (http://www.stosunkimiedzynarodowe.info). 11 M. A h t i s a a r i , Nobel Lecture. Oslo, 10 December 2008, na stronie: http://nobelprize.org.

Rafa Matera

Namibia w subie ONZ

Kontynent afrykaski sta si na blisko 20 lat miejscem pracy Ahtisaariego. W latach 1975-1976 by czonkiem Senatu Instytutu ONZ dla Namibii, a w 1977 r. zosta mianowany komisarzem w tym kraju, penic obowizki do 1981 r. Od 1978 r. pracowa jednoczenie jako specjalny wysannik sekretarza generalnego ONZ (najpierw Kurta Waldheima, a nastpnie Javiera Pereza de Cuellara) w Namibii. Kraj ten dy do uniezalenienia si od rzdw Republiki Poudniowej Afryki, a Rada Bezpieczestwa ONZ opowiadaa si za jego integralnoci. Podczas podry po Namibii w 1978 r. Ahtisaari przedstawi w raporcie propozycj przeprowadzenia wolnych wyborw i optymistycznie stwierdza, e ogoszenie niepodlegoci jest moliwe nawet do koca roku. Projekt Fina sta si nastpnie czci tzw. planu Waldheima, ktry uwzgldnia m.in. powstanie specjalnych si pomocowych ONZ, ktre zatrzymayby terror dwch gwnych stron konfliktu: SWAPO (Organizacji Ludu Afryki Poudniowo-Zachodniej) i DST (Demokratycznego Sojuszu Turnhalle), wspieranego przez rasistowski rzd Pretorii. Pomysy ONZ torpedowaa jednak RPA. Funkcj specjalnego wysannika ONZ peni Ahtisaari do 1988 r., ale po tragicznej mierci swojego nastpcy Bernta Carlssona12, zosta ponownie delegowany do Afryki (by wwczas jednym z zastpcw sekretarza generalnego ds. administracji i zarzdzania). W kwietniu 1989 r. mianowano go specjalnym przedstawicielem ONZ, stojcym na czele UNTAG (United Nations Transition Assistance Group), ktrej charakter mona okreli jako operacj pokonfliktow. W tej roli Fin ujawni w peni swe talenty zrcznego mediatora. Ze swoich inicjatyw pokojowych Ahtisaari prac w Namibii ocenia najwyej13. Podkrela, e porozumienie byo moliwe tylko dziki zaangaowaniu wszystkich wanych aktorw stosunkw midzynarodowych: zachodniej pitki (Francji, Kanady, Niemiec, Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii), ale te ZSRR, Organizacji Jednoci Afrykaskiej, RPA i wszystkich stron konfliktu w Namibii14. Bya ta sytuacja wyjtkowa w caym regionie, gdy w tym czasie w Afryce Poudniowej nadal praktykowana bya polityka apartheidu, a w ssiedniej Angoli toczya si wojna domowa, w ktr angaoway si komunistyczna Kuba i bojwki poudniowoafrykaskie. Szczeglnie cenne dla osignicia stabilizacji byo uzgodnienie stanowisk dwch supermocarstw. Suyo temu nawizanie dialogu w kocu zimnej wojny midzy prezydentem USA Ronaldem Reaganem a sekretarzem generalnym KPZR Michaiem Gorbaczowem. Na szczycie w Moskwie w 1988 r. (29 maja - 2 czerwca) uzgodnili oni m.in., e w interesie obu pastw ley zakoczenie konfliktu w Afryce Poudniowo-Zachodniej. Ten konsensus przyspieszy negocjacje pastw nad porozumieniem.
12 Carlsson zgin 21 grudnia 1988 r. w katastrofie samolotu tu przed podpisaniem porozumienia o niepodlegoci Namibii. 13 O.D. M j s , op. cit. 14 M. A h t i s a a r i , Nobel Lecture

Dziaania Marttiego Ahtisaariego na rzecz rozwizywania konfliktw

22 grudnia 1988 r. zosta zawarty ukad midzy Angol, Kub i RPA, w ktrym rzd poudniowoafrykaski, w zamian za wyjcie Kubaczykw z Angoli, zobowizywa si wycofa wojska z Namibii, umoliwiajc ogoszenie jej niepodlegoci15. Jaka bya rola Ahtisaariego w zakoczeniu konfliktu w Namibii? Ot zapowied uzyskania niepodlegoci nie oznaczaa automatycznego przerwania walk w tym kraju. Rezolucja RB ONZ 629 z 16 stycznia 1989 r., potwierdzajca uzyskanie niepodlegoci przez Namibi, miaa wej w ycie 1 kwietnia 1989 r.16 Siy pokojowe ONZ miay nadzorowa jej implementacj, powstrzymujc dziaania czci rebeliantw SWAPO oraz armii RPA. Od pocztku kwietnia w Windhoek setki roztaczonych zwolennikw SWAPO zbierao si w centrum stolicy oczekujc kolejnych tysicy, przybywajcych z nadmorskich miast Katatura i Khomasdal. Jednak w oddalonej pnocnej Namibii (przy granicy z Angol) wci trway walki, w ktre angaowaa si policja SWA i grupy powstacw SWAPO. Minister spraw zagranicznych RPA Pik Botha straszy, e usunie siy ONZ z Namibii, by doprowadzi SWAPO do rozsdku17. Przekonywa Ahtisaariego, aby pozwoli wypuci z baz kilka wojskowych batalionw Si Zbrojnych RPA (SADF) w celu ustanowienia porzdku. Rwnie premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher i prezydent Angoli Eduardo do Santos potpili praktyki SWAPO. W kocu mieszana komisja skadajca si z przedstawicieli Angoli, Kuby, RPA oraz obserwatorw z USA i ZSRR zdecydowaa, by rebelianci ze SWAPO wycofali si pod oson ONZ. Ahtisaari zdawa sobie spraw, e operacja ONZ nie jest jeszcze gotowa18 i pozwoli rozmieci ponownie poudniowoafrykaskie wojska w pnocnej Namibii. W wyniku akcji do koca kwietnia zgino okoo 350 ludzi (w tym 315 rebeliantw SWAPO). Ahtisaari przekonywa Namibijczykw, e dziaania wojsk s tylko czasowe. Zaufano mu, znajc jego dotychczasow determinacj w deniu do ustanowienia pokoju. Sprzeciw wobec prb rozwizania konfliktu si skupi na Ahtisaarim wiksz niech wrd czci politykw RPA19 ni ludnoci Namibii. Jednak take w rzdzie RPA byo coraz wicej zwolennikw pokojowego zaatwienia sporu. Koncyliacyjnym politykiem by ostatni biay prezydent tego kraju Frederik Willem de Klerk, ktry obj stanowisko w sierpniu 1989 r. W tym czasie siy SADF wycofyway si z pnocnej Namibii, a rzd RPA stopniowo uchyla ustawy dyskryminacyjne. Do kraju zaczli przybywa uchodcy z Angoli, Botswany, Zambii i Zimbabwe, po trzydziestu latach z wygnania powrci Sam Nujona namibijski Mandela.
15 M. L e n i e w s k i , Wojna w Angoli 1961-1998, w: Zarys dziejw Afryki i Azji. Historia konfliktw 18692000, A. Bartnicki (red.), Warszawa 2000, s. 468. 16 Rezolucja 629 potwierdzaa ustalenia zawarte w rezolucji 435 z 29 wrzenia 1978 r. Zob. Resolution 629 (1989) Adopted by the Security Council at its 2842nd meeting, on 16 January 1989, na stronie: http://www.unhcr.org. 17 Illustrated History of South Africa. The Real Story, Cape Town-London 1992, s. 465. 18 Dopiero w maju 1989 r. udao si ONZ skompletowa UNTAG skadajcy si z 465 wojskowych, 500 policjantw i 300 pracownikw cywilnych (J. K u k u k a , Historia wspczesnych stosunkw midzynarodowych. 1945-2000, Warszawa 2003, s. 427). 19 We wrzeniu 2000 r. Poudniowoafrykaska Komisja Prawdy i Pojednania ujawnia, e przygotowywany by zamach na Ahtisaariego. Nie planowano jednak zabi wysannika ONZ, ale mocno go przestraszy.

Rafa Matera

Mimo tych zmian nadal obawiano si reakcji RPA20. Dziki wsparciu UNTAG (jej potencja stale rs, w sumie w operacji wzio udzia niemal 8 tys. osb) udao si przeprowadzi wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego Namibii. Odbyy si one 8-13 listopada 1989 r. i wedug Ahtisaariego speniay dwa gwne rygory demokratyczne: wolnoci i uczciwoci. Zwycizc zostaa SWAPO, ktra otrzymaa 41 miejsc w nowym parlamencie. Nie zmonopolizowaa jednak ciaa ustawodawczego (osigajc 57%). Aby ratyfikowa konstytucj potrzebnych byo 2/3 gosw. Ustawa zasadnicza bya wic kompromisem midzy dwoma gwnymi siami Namibii (SWAPO i DST). Konstytucj ogoszono w lutym 1990 r. Uroczystoci niepodlegoci przygotowano na 21 marca 1990 r. Brali w niej udzia szefowie dyplomacji dwch supermocarstw oraz prezydenci i premierzy pastw ssiadujcych. Prezydent RPA powiedzia wwczas: Stoj tu jako ordownik pokoju. Okres przemocy odszed z Namibii i z caej poudniowej Afryki21. Flag RPA zastpia flaga Namibii, a Sam Nujoma nowy prezydent zoy przysig na rce sekretarza generalnego ONZ. W ten sposb po 24 latach krwawych zmaga ostatnia kolonia na kontynencie afrykaskim staa si niepodlega. Strona namibijska docenia wysiki pokojowe Ahtisaariego. Zosta on honorowym obywatelem Namibii, a wiele rodzin nadao swoim mskim potomkom imi Martti. Po ponad dekadzie od upadku apartheidu rwnie druga strona konfliktu (cho rzdzona ju wwczas przez przedstawicieli czarnej wikszoci) uznaa za wane uhonorowanie Ahtisaariego, wrczajc mu w 2004 r. Medal Towarzyszy Olivera Tambo.

Dziaalno prezydencka i pogldy na integracj

Po udanej misji w Namibii wymieniano Fina jako powanego kandydata na sekretarza generalnego ONZ. Jednak wybr pad na pierwszego reprezentanta Afryki Egipcjanina Boutrosa Ghaliego. Europejskiemu mediatorowi zaszkodzi skandal korupcyjny, ktry wybuch w wiatowym Instytucie ds. Bada Rozwoju Gospodarczego przy Uniwersytecie ONZ (WIDER UN University World Institute for Development
20 Sytuacja w Namibii przypominaa wydarzenia z Europy rodkowo-Wschodniej z tego samego okresu. Rzdy tych krajw w latach 1989-1990 zaczynay organizowa wolne wybory, chocia wojska radzieckie nadal stacjonoway w bazach na ich terytorium. Gorbaczow zrywa z doktryn Breniewa, jednak reakcja si sowieckich bya nieprzewidywalna. Przekonaa si o tym choby Litwa w styczniu 1991 r., kiedy nastpi atak si sowieckich OMON na wie telewizyjn w Wilnie. Podobn akcj przeprowadzono w stolicy otwy Rydze. Byy to dziaania tym bardziej nieprzewidywalne, e Gorbaczow przekonywa, i nie wyda rozkazu do ataku. 21 Illustrated History of South Africa s. 465. Warto w tym miejscu wspomnie, e prezydent de Klerk zosta w 1993 r. rwnie uhonorowany Pokojow Nagrod Nobla za prac na rzecz pokojowego obalenia apartheidu w RPA (F. Sejersted [Chairman of the Norwegian Nobel Committee], Presentation Speech. Oslo, 10 December 1993, na stronie: http://nobelprize.org). Nagrod otrzyma wsplnie z herosem afrykaskiej wolnoci Nelsonem Mandel. Decyzja Komitetu Norweskiego wzbudzia wwczas ogromne kontrowersje. Krytycy zwracali uwag, e wyrniono kata i ofiar, bo przecie de Klerk firmowa wadz biaych, ktrzy przez blisko p wieku stosowali polityk segregacji rasowej. Jednak bez zaangaowania biaego rzdu RPA na pocztku lat 90. proces pokojowy byby w ogle niemoliwy.

Dziaania Marttiego Ahtisaariego na rzecz rozwizywania konfliktw

Economic Research). Ahtisaari peni w tej organizacji wane funkcje i cieszy si du estym, ale zarzucano mu, i prbowa chroni podejrzewanego o korupcj naczelnego dyrektora WIDER Lala Jayawarden. Te problemy przyspieszyy decyzj Ahtisaariego o powrocie do Finlandii. By to istotny moment w historii tego nordyckiego kraju, ktry na pocztku lat 90. przeywa recesj (zwizan z upadkiem rynku wschodniego). Sta te przed decyzj wstpienia do Wsplnot Europejskich. W 1993 r. Ahtisaari przyj ofert Partii Socjaldemokratycznej kandydowania w pierwszych bezporednich wyborach prezydenckich w Finlandii. W czasie kampanii zwraca uwag na korzyci pynce z integracji z UE22. Ahtisaari zosta zwycizc, cho kontrkandydatk Elisabeth Rehn pokona dopiero w drugiej turze. Nie wszyscy Finowie popierali bowiem zapowiadane zwikszenie roli pastwa w stosunkach midzynarodowych. Prezydent porzuca tradycyjn fisk polityk neutralnoci, ktra wedug niego bya odpowiednia w czasie zimnej wojny, ale nie moga by sztucznie podtrzymywana w dobie pogbiania integracji europejskiej. Ahtisaari nie wzbrania si te przed kontaktami z NATO. Przekonywa, e Finlandia bdzie cile wsppracowa z Sojuszem Pnocnoatlantyckim. Helsinki w dobie prezydentury Ahtisaariego (1 marca 1994 1 marca 2000) wspieray te starania krajw kandydujcych do UE. Prezydent przekonywa m.in. rzd Polski, by dobrze przygotowa si do negocjacji z Bruksel23. Pogldy Ahtisaariego mona okreli jako euroentuzjastyczne. Rozumia on, e projekt UE suy przede wszystkim utrzymaniu pokoju w Europie, ale cele ekonomiczne wspomagaj ten proces. Dlatego m.in. traktat amsterdamski z poparciem prezydenta zosta niemal jednomylnie ratyfikowany przez Eduskunt w czerwcu 1998 r. Uwzgldnia on propozycj Helsinek w dziedzinach operacji pokojowych, ratowniczych, humanitarnych oraz opanowywania kryzysw jako elementw wsppracy z Uni Zachodnioeuropejsk. Wedug Ahtisaariego, traktat stwarza warunki do tego, by UE w sposb efektywny penia kluczow rol na kontynencie w dziedzinie bezpieczestwa24. Prezydent popiera rwnie wejcie Finlandii do strefy walutowej. Euro debiutujce 1 stycznia 1999 r., obowizywao przez pierwsze 3 lata tylko w rozliczeniach
22 W Finlandii zastanawiano si, jakie korzyci pyn z czonkostwa w UE. Traktat z Maastricht dawa szans na podwyszenie standardw dotyczcych warunkw pracy, ochrony konsumenta, polityki socjalnej oraz wnosi nadziej na rozwizanie problemw rolnictwa i przemysu. Najwiksze obawy wrd przeciwnikw wejcia Finlandii do UE budzio porzucenie polityki neutralnoci, natomiast w mniejszym stopniu wysuwane byy argumenty ekonomiczne. Te ostatnie byy za to najwaniejsze dla popierajcych czonkostwo. Zdaniem czci politykw Finowie zostali skazani na UE w momencie, kiedy rzd Szwecji podj decyzj o przyczeniu. Opinie rzdu okazay si na tyle skuteczne, i w referendum przeprowadzonym 16 padziernika 1994 r. niemal 57% ludnoci opowiedziao si za przystpieniem do UE (zob. wicej. R. M a t e r a , Integracja ekonomiczna krajw nordyckich, Toru 2001). 23 W wywiadzie udzielonym w 1997 r. tygodnikowi Polityka Ahtisaari mwi wprost: Finlandia popiera przystpienie Polski do Unii, tak jak wszystkich krajw speniajcych kryteria czonkowskie. Nie chce uczestniczy w przetargu obietnic i deklaracji, w ktrym roku Polska na pewno wejdzie do Unii (Polityka 1997, nr 17). 24 B. K o e c k a , Pastwa nordyckie Unii Europejskiej wobec problemw Unii, Studia i Materiay 1998, nr 11, s. 11.

10

Rafa Matera

handlu zagranicznego i operacjach wewntrzbankowych (w fiskich sklepach mona byo paci nowymi pienidzmi od 2002 r.). Wedug rzdu Paavo Lipponena unia walutowa bya najwaniejszym instrumentem, jaki wypracowaa UE wobec postpujcego procesu globalizacji. Podobne zdanie wypowiada Ahtisaari, ktry uzna, e wprowadzenie jednolitej waluty pozwolio zwiksza konkurencyjno gospodarki europejskiej, przyczyniao si do wzrostu gospodarczego i stabilizacji gospodarki wiatowej. Uni walutow naleaoby traktowa jako solidny fundament ekonomiczny UE25. Po zakoczeniu kadencji prezydenta Ahtisaari nadal przyglda si postpom integracji europejskiej. Dwa lata przed wielkim rozszerzeniem UE w 2004 r. twierdzi, e przyczenie wschodnich krajw przysuy si utrwaleniu pokoju i bezpieczestwa na kontynencie. W jednym z wykadw cytowa byego polskiego ministra spraw zagranicznych Bronisawa Geremka, ktry powiedzia, e rozszerzenie przyniesie wzajemn harmoni historii i geografii. W innym fragmencie dodawa, e Rozszerzenie i przezwycienie 40 lat konfrontacji midzy Wschodem a Zachodem jest obowizkiem Unii26. Fin nieustannie przekonywa, e rozszerzenie przyniesie korzyci rwnie starym czonkom UE. Odnoszc si do wyzwa integracyjnych posuy si wietn metafor: UE jest jak rower: musisz porusza si do przodu, by nie upa () Moralnym imperatywem za rozwojem i powikszeniem dzisiaj UE jest fakt, i Europa ponownie tworzy cao, zjednoczon we wsplnych wartociach demokracji, rzdw prawa, praw czowieka i postpu spoecznego27.

Wysiki mediacyjne w Kosowie

Jeszcze przed objciem urzdu prezydenta Ahtisaari aktywnie angaowa si w sprawy pokoju midzynarodowego. W latach 1992-1993 pracowa jako przewodniczcy Grupy Roboczej ds. Boni i Hercegowiny przy Midzynarodowej Konferencji w byej Jugosawii. W 1993 r. by te specjalnym wysannikiem sekretarza generalnego ONZ w tym regionie. Gwnym jego zadaniem bya stabilizacja sytuacji na Bakanach. Dziaalno na rzecz pokoju kontynuowa w trakcie penienia urzdu prezydenta28. W czasie kadencji 21 marca 1997 r. w Helsinkach zorganizowane zostao spotkanie na szczycie midzy Billem Clintonem i Borysem Jelcynem (dotyczce m.in. przekonania Rosji co do susznoci rozszerzenia NATO). Ahtisaari uczestniczy w rozmowach przywdcw mocarstw. Fin by te mediatorem z ramienia UE midzy Wiktorem Czernomyrdinem a Slobodanem Miloeviciem w sprawie zakoczenia operacji NATO w Kosowie w 1999 r. Rosyjski
Przemwienie prezydenta Ahtisaariego w Eduskuncie, 4 lutego 1998 r., w: B. K o e c k a , Pastwa nordyckie, s. 12-13. 26 M. A h t i s a a r i , Europe after EU Enlargement, 16 September 2002, na stronie: http://www.cmi.fi. 27 Ibidem. 28 W zwizku ze swoimi wieloma wyjazdami zagranicznymi do Ahtisaariego przylgn przydomek MatkaMara, co mona przetumaczy jako Podrujcy Mara. Mara jest zdrobnieniem od imienia Martti.
25

Dziaania Marttiego Ahtisaariego na rzecz rozwizywania konfliktw

11

minister spraw zagranicznych stara si przekona stron zachodni, e w rokowaniach powinien bra udzia kto znaczcy i neutralny, aby spotkania mediacyjne byy mniej upokarzajce dla Miloevicia. Kiedy kandydatura sekretarza generalnego ONZ Kofi Annana zostaa odrzucona, sekretarz stanu USA Madeleine Albright zaproponowaa Ahtisaariego. Zdaniem Czernomyrdina by to doskonay czowiek do tej roboty29. W maju 1999 r. szef rosyjskiej dyplomacji przyby do Belgradu, wczeniej konsultujc si z Ahtisaarim oraz zastpc sekretarza stanu USA Strobem Talbottem30. W czerwcu 1999 r. fiski prezydent wrcza osobicie przywdcy Serbii dania NATO31. Wraz z szefem rosyjskiego MSZ przekonywali, e Miloevi nie moe liczy na lepsz ofert. Misja Ahtisaariego zakoczya si sukcesem. Rzd i parlament w Belgradzie 2 czerwca 1999 r. zgodziy si na natychmiastowe wycofanie wojsk z Kosowa i rozmieszczenie w tym kraju midzynarodowych si pokojowych pod auspicjami NATO. Wysiki Ahtisaariego zostay docenione na szczycie ministrw spraw zagranicznych G8 w Grzenich 10 czerwca 1999 r.32, poprzedzajcym zasadniczy szczyt przywdcw w Kolonii. Sam Fin skromnie ocenia swj sukces z 1999 r. W jednym z wywiadw powiedzia, e wraz z Czernomyrdinem nie negocjowali z Miloeviciem. Po prostu przedstawilimy ofert, dziki ktrej atwiej byo zatrzyma bombardowanie poprzez zobowizanie rzdu Jugosawii do przestrzegania pewnych zasad33. Problemy Bakanw, a zwaszcza Kosowa, byy wielokrotnie podnoszone przez Ahtisaariego ju po zakoczeniu kadencji prezydenta Finlandii. Jako przewodniczcy zarzdu utworzonej przez siebie w 2000 r. Inicjatywy Zarzdzania Kryzysowego (CMI Crisis Management Initiative) wielokrotnie ubiega si o przywileje dla narodw bakaskich. Przed wielkim rozszerzeniem UE w 2004 r. mwi, e proces integracji europejskiej nie bdzie peen bez wczenia piciu pastw zachodnich Bakanw: Albanii, Boni i Hercegowiny, Chorwacji, Macedonii oraz Serbii i Czarnogry34. Znajc dotychczasowe osignicia Ahtisaariego, Kofi Annan mianowa go w listopadzie 2005 r. specjalnym wysannikiem w Kosowie w celu okrelenia statusu tego obszaru. By on od zakoczenia operacji NATO w 1999 r. administrowany przez ONZ, ale z takiego rozwizania nie byli zadowoleni ani Kosowarzy (liczcy na niepodlego), ani Serbowie, chccy by kraj ten pozosta integraln prowincj Serbii. W zwizku z tym Ahtisaari powoa na pocztku 2006 r. w Wiedniu oenzetowskie Biuro Specjalnego Wysannika ds. Kosowa (UNOSEK UN Office of the Special Envoy for Kosovo). Fin musia zmierzy
29 Miesic przed t decyzj Ahtisaari by kandydatem na wysannika ONZ do Kosowa, ale prezydent Finlandii odrzuci propozycj ze wzgldu na kolejne penoetatowe stanowisko (M. A l b r i g h t , B. Wo o d w a r d , Pani sekretarz stanu, Warszawa 2005, s. 410). 30 J. K i w e r s k a , wiat w latach 1989-2004. Wydarzenia konflikty procesy, Pozna 2005, s. 120. 31 B. C l i n t o n , Moje ycie, Warszawa 2004, s. 787. 32 Conclusions of the Meeting of the G8 Foreign Ministers, Grzenich/Cologne, 10 June 1999, na stronie: www.g7.utoronto.ca. 33 O.D. Mjs, op. cit. 34 M. A h t i s a a r i , Give Balkan Nations Their Proper Place in Europe, 21 June 2003, na stronie: http:// www.cmi.fi.

12

Rafa Matera

si z krytyk Belgradu, ktry obawia si, e umidzynarodowienie procesu niepodlegoci Kosowa stanie si nieuniknione. Media serbskie i rosyjskie zarzucay przedstawicielom ONZ korupcj i niewaciwe prowadzenie si. Nieprzyjazne stanowisko Belgradu powodowao te, e negocjacje przeduay si. Ahtisaari jednak, majc poparcie wikszoci krajw UE oraz Stanw Zjednoczonych, kontynuowa mediacje. Ahtisaari zdawa sobie spraw, e Kosowo byo kolebk serbskiej pastwowoci, jednak podstawowym argumentem za przyznaniem niezalenoci temu krajowi by niezbity fakt zamieszkania go w 90% przez Albaczykw. W styczniu 2007 r. Ahtisaari, opierajc si w duym stopniu na raporcie Norwega Kai Eide z 2005 r.35, przygotowa propozycj rozwizania sporu. 2 lutego plan zosta przedstawiony wadzom w Belgradzie i Prisztinie. Zakada on trzy podstawowe pryncypia: poszanowanie multietnicznoci obszaru, wolnoci obywatelskiej oraz pokojowego wspistnienia mieszkacw. W celu poprawy skutecznoci dziaa administracji za niezbdn uznano decentralizacj Kosowa. W praktyce obszar ten mia sta si niezaleny (cho w propozycji nie padao sowo niepodlego), ale nadal mia znajdowa si pod nadzorem midzynarodowym. Znaczenie tego nadzoru miao by jednak mniejsze, odmienne ni dotychczasowej misji UNMIK (United Nations Mission in Kosovo). Z kolei Serbowie w Kosowie mieli uzyska znaczn autonomi i prawo utrzymania staych zwizkw z Serbi. Mniejszoci gwarantowano prawo do poszanowania wyznania, gosowania, uywania jzyka, kultury, nauki i ochrony zdrowia. W planie znalazy si te konkretne zapisy utworzenia samodzielnych gmin z wikszoci serbsk. Propozycje te spotkay si zarwno z protestami radykalnych grup Albaczykw, jak i z krytyk Belgradu, ktry zwraca uwag, i Kosowarzy byli faworyzowani36. Byo to powodem frustracji Ahtisaariego, ktry mwi, e nie lubi swojej obecnej sytuacji, wspczuje stronom, ktre siedz przy stole negocjacyjnym, a sam pojawia si tam niczym idiota. Obawia si te, e mediacje wymagaj znacznie wicej czasu, nawet lat, ktrych moe nie starczy za jego ycia37. Opozycja stron moga by jeszcze przezwyciona w momencie osignicia konsensusu midzynarodowego. Propozycja Ahtisaariego zostaa jednak odrzucona w momencie ujawnienia stanowiska Rosji, sprzeciwiajcej si rezolucji w RB ONZ, w ktrej znalazby si zapis o niezalenoci Kosowa. Fin uzna swoj misj za zakoczon w lipcu 2007 r., kiedy Waszyngton, Bruksela i Moskwa uzgodniy znalezienie nowej formuy rozmw. Strony konfliktu nie akceptoway jednak kolejnych kompromisw. Byo to dowodem na to, e propozycja Ahtisaariego bya w danej chwili optymalna. Dodawaa te animuszu administracji w Prisztinie. 17 lutego 2008 r. Kosowarzy ogo Raport Eide, przedstawiony Radzie Bezpieczestwa ONZ 24 padziernika 2005 r., skupia si na dokadnym okreleniu sytuacji w Kosowie. Zob. szerzej na temat propozycji rozwizania statusu Kosowa w: A. H e h i r, Kosovos Final Status and the Viability of Ongoing International Administration, Civil Wars 2007, nr 9(3), s. 243-261. 36 Stanowiska wadz w Belgradzie take si rniy. Bardziej elastyczny na propozycje Ahtisaariego by prezydent Boris Tadic. Natomiast rzd i parlament serbski nie akceptoway planu. Zob. wicej: M. We l l e r, Kosovos Final Status, International Affairs 2008, vol. 6, s. 1223-1243. 37 Z konferencji prasowej UNOSEK. Za: A. H e h i r, op. cit., s. 251.
35

Dziaania Marttiego Ahtisaariego na rzecz rozwizywania konfliktw

13

sili niepodlego. Kosowo zostao uznane przez Stany Zjednoczone, wikszo pastw UE, a w momencie przyznania Pokojowej Nagrody Nobla Ahtisaariemu, uczynio to ju ponad 50 pastw. Tu przed odebraniem telefonu o nagrodzie, 10 padziernika Fin dowiedzia si, i take kolejne dwa pastwa bakaskie: Czarnogra i Macedonia uznay niepodlego Kosowa. Okrelajc rol Ahtisaariego w caym procesie mona go uzna za ojca chrzestnego obecnego statusu byej jugosowiaskiej prowincji.

Ustanowienie pokoju w Aceh

Trzecim kontynentem (obok Afryki i Europy), na ktrym dziaa Ahtisaari jako mediator, bya Azja. Ju jako prezydent utrzymywa blisze kontakty z rzdem indonezyjskim, za co zreszt by atakowany w Finlandii38. Jednak znajomoci te przyday si w przyszej misji zakoczenia sporu midzy Dakart a Ruchem Wolnego Acehu. Pooony w pnocnej czci Sumatry Aceh, by na pocztku XXI w. zamieszkany przez ponad 4 mln ludzi. Od 1976 r. poszukiwa drogi do niezalenoci od rzdu w Dakarcie. Przez blisko 30 lat trwa konflikt midzy powstacami a wojskiem indonezyjskim. W wyniku star w najwikszym stopniu poszkodowana bya miejscowa ludno (zgino przez ten czas co najmniej 15 tys. ludzi). W 2002 r. udao si osign porozumienie, jednak pokj w regionie trwa zaledwie rok. Przez kolejne 20 miesicy strony konfliktu nie rozmawiay ze sob. W tym momencie do dziaania wczya si organizacja CMI na czele z Ahtisaarim. Inicjatywa uzyskaa midzynarodowy mandat. Ahtisaari uy wwczas ciekawej przenoni: Kiedy maestwo nie rozmawia ze sob przez 20 miesicy, nie mona oczekiwa, e mio natychmiast rozkwitnie39. Mimo tego sceptycyzmu negocjacje pokojowe przebiegay niezwykle sprawnie, ale to ogromna katastrofa naturalna pomoga w osigniciu porozumienia. 26 grudnia 2004 r. w wyniku trzsienia ziemi fale tsunami spustoszyy wybrzea Sumatry. Szczeglnie ucierpiaa stolica terytorium Banda Aceh, a kilka mniejszych miast zostao cakowicie zniszczonych. Niektre szacunki mwi nawet o mierci 170 tys. ludzi40. W zwizku z tym obie strony zawiesiy dziaania agresywne. Separatyci zdecydowali si na wstrzymanie akcji zbrojnych. Rzd w Dakarcie odszed natomiast od zakazu poruszania si po regionie, umoliwiajc w ten sposb dostp organizacjom humanitarnym do ofiar kataklizmu. W styczniu 2005 r. Ahtisaari zaprosi strony konfliktu do Finlandii. 15 sierpnia tego samego roku rzd indonezyjski i Ruch Wolnego Acehu podpisay ukad pokojowy w Helsinkach. Gospodarz, dzikujc obu delegacjom za zaangaowanie w negocja W 1998 r. Ahtisaari uhonorowa medalem ministra ds. lasw Indonezji. By on jednak jednym z wacicieli firmy, powizanej z przedsibiorstwem, ktre przyczyniao si do niszczenia lasw. Ponadto rzd indonezyjski by krytykowany za amanie praw czowieka, zwaszcza w Timorze Wschodnim. Przeciwko przyznaniu tej nagrody organizacje pozarzdowe zorganizoway nawet manifestacje w Helsinkach. 39 O.D. Mjs, op. cit. 40 Tak liczb podaje rwnie O.D. Mjs.
38

14

Rafa Matera

cjach, podkrela, e wszystkie strony czeka jeszcze duo cikiej pracy. W Memorandum Zrozumienia zagwarantowano zgod stron na obserwacje przestrzegania praw czowieka na tym obszarze, powoanie sdu w kwestiach praw czowieka oraz powstanie komisji prawdy i pojednania. Ahtisaari zachca do wsparcia Misji Nadzorujcej Aceh (AMM Aceh Monitoring Mission), majcej dziaa od 15 padziernika po wypenieniu porozumienia przez rzd indonezyjski oraz wejcia w ycie ukadw z UE i 5 pastwami ASEAN. Ahtisaari dzikowa ponadto za hojne wsparcie procesu pokojowego przez Komisj Europejsk, rzdy Finlandii, Holandii, Szwajcarii oraz Szwecji41. W wyniku zawartego porozumienia rebelianci rezygnowali z denia do niepodlegoci. Aceh mia by integraln czci Indonezji, ale z rozleg autonomi. Rzd Indonezji zobowizywa si do zmian w prawie, tak by rwnie partie lokalne mogy bra udzia w wyborach regionalnych. Wolny Ruch Acehu mia przeksztaci si w parti polityczn. Transformacja ta udaa si. W pierwszych wolnych wyborach regionalnych 11 grudnia 2005 r. administratorem Acehu zosta Irwandi Yusuf jeden z byych czoowych powstacw42. Kolejne wybory zaplanowano na kwiecie 2009 r. Szybkie rozwizanie konfliktu w Aceh byo gwn zasug CMI i Ahtisaariego. Tragedia z koca 2004 r. moga jednak przyspieszy mediacje. Strony konfliktu byy przeraone rozmiarami kataklizmu. Jednak nie stao si tak np. na Sri Lance, gdzie dziaania separatystyczne podejmowaa ekstremistyczna organizacja Tamilskich Tygrysw. W tym samym czasie musiaa zaistnie dobra wola obu stron konfliktu oraz pojawi si kto neutralny w roli mediatora, kto potrafi rozmawia ze zwanionymi stronami. Nie dziwi wic gos prezydenta Indonezji Susilo Bambanga Yudhoyono, ktry nazwa Fina mistrzem pokoju43.

Angaowanie si w innych czciach wiata i przysze plany pokojowe

Praca mediatora w czasie konfliktw w Namibii i Acehu zakoczya si sukcesem. Misj Ahtisaariego w Kosowie uzna naley za sukces poowiczny. Byo jednak jeszcze wiele miejsc w wiecie, gdzie istniaa potrzeba budowania pokoju i w ktrych Fin by zaangaowany. W czci regionw nie udawao si osign wyznaczonych celw albo procesy pokojowe wanie zostay zainicjowane, a ich powodzenie zweryfikowa miaa dopiero przyszo. Ahtisaari by niezwykle wszechstronnym dyplomat. Zarwno jako samodzielny polityk, jako szef CMI czy przedstawiciel instytucji midzynarodowych, przyglda si niemal rwnolegle sytuacji na trzech kontynentach: w Europie, Afryce i Azji.
Statement by President Martti Ahtisaari, Chairman of the Board of Crisis Management Initiative, former President of Finland and Facilitator of the Aceh Peace Process, in Helsinki on 15 August 2005. Na stronie www. cmi.fi. 42 Zob. szerzej na temat zmian w prowincji Aceh w: M. M i s s a l a , Perspektywy samostanowienia Acehu, Stosunki Midzynarodowe International Relations 2006, nr 3-4, s. 197-214. 43 O.D. Mjs, op. cit.
41

Dziaania Marttiego Ahtisaariego na rzecz rozwizywania konfliktw

15

Na Starym Kontynencie, obok Bakanw, Fin angaowa si w podtrzymywanie procesu pokojowego w Irlandii Pnocnej. Pracujc dla Niezalenej Midzynarodowej Komisji ds. Likwidacji (Independent International Commission on Decommissioning) w latach 2000-2001 wraz z Cyrilem Ramaphos44 kontrolowa skady broni IRA (Irlandzkiej Armii Republikaskiej). Inspekcje byy kolejnym etapem procesu pokojowego, ktrego fundamentem stao si synne Porozumienie Wielkopitkowe (Good Friday Agreement) z 1998 r. Wanym elementem tego ukadu bya zapowied rozbrojenia IRA oraz powstanie lokalnego rzdu (skadajcego si z protestantw i katolikw), posiadajcego szerok autonomi45. 10 kwietnia 2008 r. na konferencji w Belfacie, w ktrej uczestniczyo ponad 300 mediatorw z rnych dziedzin, Ahtisaari podkreli, e dziki zaangaowaniu IRA i jej politycznego skrzyda Sinn Fein, udao si porozumienie z koca lat 90. podtrzyma na kolejny rok. Ahtisaari przypomnia, e pracujc wwczas jako inspektor monitorujcy zasoby militarne, pyta Gerryego Adamsa46 (przywdc Sinn Fein), na jak dugo przewiduje jego zadanie. W odpowiedzi usysza, e spr w Irlandii trwa od 400 lat47. Autorytet Ahtisaariego prbowano rwnie wykorzysta podczas stabilizacji sytuacji w Iraku. Fin jeszcze w 2003 r. (czyli na pocztku amerykaskiej interwencji) by przewodniczcym Niezalenego Panelu ds. Bezpieczestwa Personelu ONZ w tym kraju. Pi lat pniej CMI i Ahtisaari zostali wczeni w negocjacje pokojowe w Iraku. W kwietniu 2008 r. w Helsinkach, we wsppracy z kilkoma amerykaskimi instytucjami i z Ahtisaarim jako doradc seniorem, CMI nakonia 36 politykw irackich do akceptacji deklaracji zasad pokojowych obowizujcych w ich kraju. Deklaracja gosia, e dialog i negocjacje musz sta si najwaniejszymi narzdziami rozwizania krajowych problemw. Zadaniem Fina byo doprowadzenie do sytuacji, jak udao si zrealizowa w Irlandii Pnocnej czy RPA, gdzie strony konfliktu zaczy ze sob rozmawia na podstawie odpowiednich, wczeniej uzgodnionych, zasad. Ahtisaari wycign tylko rk do stron konfliktu48. Ahtisaari, obok pracy w CMI, nie zaniecha wsparcia dla organizacji promujcych pokj. W latach 2003-2004 by osobistym wysannikiem Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy Europejskiej w Azji Centralnej i w tym samym okresie zosta specjalnym
44 Matamela Cyril Ramaphosa pochodzi z RPA, angaowa si jako dziaacz zwizkowy, peni funkcj sekretarza generalnego Afrykaskiego Kongresu Narodowego, wycofa si z polityki wewntrznej w 1997 r., kiedy przegra nominacj partii na prezydenta RPA na rzecz Thabo Mbekiego. Nadal jednak aktywnie podejmowa dziaalno w skali midzynarodowej. 45 W ukadzie pokojowym gwarantowano ponadto unionistom, e Irlandia Pnocna pozostanie czci Zjednoczonego Krlestwa i nie przestanie ni by, dopki wikszo spoeczestwa bdzie si za tym opowiadaa. Wysiki na rzecz pokoju w Irlandii Pnocnej zostay dostrzeone przez Komitet Noblowski, ktry w 1998 r. uhonorowa dwch politykw z przeciwstawnych obozw: Johna Humea i Davida Trimblea. 46 Gerry Adams, podobnie jak Hume i Trimble przyczyni si do sukcesu irlandzkiego procesu pokojowego. Przez lata by oskarany przez rzd brytyjski o dziaalno terrorystyczn, jednak w 1994 r. udao mu si przekona IRA do bezwarunkowego zawieszenia broni. By to punkt zwrotny w negocjacjach midzy Londynem, Belfastem i Dublinem. 47 M. A h t i s a a r i , Mediation Capacity and Opportunities for International Peace Mediation, 10 April 2008, http://www.cmi.fi. 48 O.D. M j s , op. cit.

16

Rafa Matera

wysannikiem ONZ w Rogu Afryki (funkcj t peni do 2005 r.). W wystpieniach na forum midzynarodowym przypomina o nierozwizanych sporach i konfliktach, szczeglnie w regionie Wielkich Jezior w Afryce, w Liberii i Sierra Leone. ywo interesowa si te sytuacj w Indonezji. W 2001 r. optowa m.in. za ustanowieniem midzynarodowej administracji w Timorze Wschodnim (podobnej do tej, ktra dziaaa w Kosowie)49. Konsekwentnie wspiera te regionalne organizacje w Afryce i Azji (szczeglnie zachca do tego rzd Finlandii), ktre powinny by odpowiedzialne za stanowienie pokoju. Uwaa, e przyczynia si do niego moe rwnie sektor prywatny. Dziki bezpieczniejszemu wiatu handel by uatwiony, mogy rozwija si nowe rynki, a sprawne rzdzenie sprawio, e robienie interesw stawao si mniej ryzykowne. Wedug Ahtisaariego umoliwiao to wychodzenie krajw z kryzysu50. Przyznanie Pokojowej Nagrody nie spowodowao zaprzestania angaowania si Ahtisaariego na rzecz pokoju. W wykadzie noblowskim w Oslo w grudniu 2008 r. powraca do koniecznoci midzynarodowej wsppracy w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Mwi, e po powrocie z ostatniej wizyty w Liberii mia mieszane uczucia. Z jednej strony czu smutek zwizany z rozmiarem zniszcze, ktre spowodowaa wojna domowa. Z drugiej jednak strony dostrzega optymizm w ludziach, ktrzy mog dokona realnej zmiany, pod warunkiem e w dugim okresie zostanie podtrzymane zobowizanie spoecznoci midzynarodowej51. Ahtisaari zachca te nowego prezydenta Stanw Zjednoczonych52 do wikszego zaangaowania w proces pokojowy na Bliskim Wschodzie i to w pierwszym roku swojego urzdowania. W tym samym wykadzie laureat mwi: wielu jest przekonanych, e wze Bliskiego Wschodu nigdy nie bdzie rozwizany. Nie podzielam tego przekonania. Dodawa, e niezbdna jest wiarygodno caej spoecznoci midzynarodowej. Nie moemy po prostu rok po roku udawa, e akceptujemy sytuacj na Bliskim Wschodzie. Tak jak od nowego gospodarza Biaego Domu, Ahtisaari oczekiwa podobnego zaangaowania od UE, Rosji i ONZ. Przekonywa, e tylko w taki sposb uda si znale rozwizanie kryzysw Izraela i Palestyny, Iraku i Iranu53. Podkrela, e aby osign trwae rezultaty naley patrze na cay region. Prbowa te wyjani podoe konfliktw na tym obszarze. Mwi, e Dla wielu ludzi, napicia midzy religiami s atwym wytumaczeniem na wyjanienie kryzysu na Bliskim Wschodzie. Nie podzielam tej opinii. Podczas mojej kariery widziaem wiele kryzysw, w ktrych religia bya uyta jako instrument za przedueniem konfliktu. Religie same w sobie miuj jednak pokj. Mog by te si konstrukcyjn w budowaniu pokoju. Odnosi si to take do Bliskiego Wschodu54.
M. A h t i s a a r i , Autonomy as a Conflict-Solving Mechanism, 15 March 2001, na stronie: http://www.cmi.fi. I d e m , Role of Finland in Conflict Resolution and Peace Building, 11 November 2008, na stronie: http:// www.cmi.fi. 51 I d e m , Nobel Lecture 52 Barack Obama by jeszcze prezydentem elektem. Do Biaego Domu wprowadzi si 20 stycznia 2009 r. 53 M. A h t i s a a r i , Nobel Lecture Zob. komentarz: W. G i b b s , Nobel Laureate Urges Obama to Act on Meadeast, New York Times, 12 November 2008. 54 M. A h t i s a a r i , Nobel Lecture
49 50

Dziaania Marttiego Ahtisaariego na rzecz rozwizywania konfliktw

17

Wedug Ahtisaariego przyczyn konfliktw s raczej rosnce nierwnoci wewntrz krajw i midzy regionami, ktre pogbiaj istniejce podziay. Takie podejcie miao swoje rda w szwedzkiej szkole ekonomicznej, z ktrej wyroli m.in. Dag Hammarskjld czy inny laureat Nagrody Nobla z 1974 r. (tym razem z dziedziny ekonomii) Gunnar Myrdal55. Ahtisaari zabiega, by zadaniem wspczesnych spoeczestw byo stworzenie choby nadziei obszarom i pastwom, znajdujcym si w kryzysie, tam zwaszcza, gdzie modzi ludzie s bezrobotni i maj niewielkie szanse na popraw swojej egzystencji. Fin przestrzega, e Dopki nie podejmiemy tego wyzwania, nowe konflikty bd wybucha i stracimy kolejne pokolenie na wojnie56.

Cechy mediatora

Na koniec warto przyjrze si cechom, jakie winien posiada negocjator pokojowy. Mona podzieli je na typowo techniczne (jak znajomo jzykw obcych, dowiadczenie dyplomatyczne, mandat instytucji), ale rwnie trudne do wyuczenia cechy osobowociowe czy umiejtno wyczucia specyfiki kulturowej. Ahtisaari czy jedne i drugie. Oprcz fiskiego swobodnie posugiwa si jzykiem angielskim, francuskim, niemieckim i szwedzkim. Mia dugoletnie dowiadczenie dyplomatyczne, pracowa na rzecz znaczcych instytucji midzyrzdowych (ONZ, OBWE, UE) i pozarzdowych (CMI), w kocu peni funkcj prezydenta w swoim pastwie. Ahtisaariemu udao si rwnie posi specyficzne, niemierzalne cechy, niezbdne w pracy mediatora. Ksztatoway si one pod wpywem rodowiska (dugoletnie przebywanie w otoczeniu midzynarodowym), religii (Fin by luteraninem), tradycji (poszukiwanie konsensusu, polityka neutralnoci), ale te wasnych osobistych dowiadcze (wojna) i przemyle (publikowa wiele artykuw i wykadw). Ahtisaari stara si znale wiele konkretnych propozycji, ktre pomagayby mediatorom w budowaniu pokoju. W wykadzie o zdolnociach negocjacyjnych podkreli konieczno nastpujcych dziaa: organizowanie wsplnej pracy i nauki krajowych i midzynarodowych mediatorw; wykorzystanie dyplomacji prewencyjnej, nawet jeli jest mniej dostrzegalna i trudniejsza do oceny; wzmocnienie interakcji midzy rnymi ciekami dyplomacji w ramach sieci profesjonalnych organizacji i jednostek; wsparcie rozwoju ONZ, UE i innych regionalnych inicjatyw w mediacjach; przygotowanie innowacyjnych narzdzi i szkolenie mediatorw w celu poprawy ich zdolnoci osigania pokoju; rozwj oceny metod i praktyk mediatorw pokojowych; wspieranie bada i analiz dotyczcych negocjacji pokojowych, po to, by rozwija najlepsze praktyki57.
55 Zob. wicej: R. M a t e r a , Egalitaryzm i koncepcja integracji wiatowej w ujciu Gunnara Myrdala, Annales. Etyka w yciu Gospodarczym 2001, t. 4, s. 91-99; i d e m , Wkad nordyckiej myli ekonomicznej w teori integracji gospodarczej, Studia Prawno-Ekonomiczne 2001, t. LXIII, s. 141-171. 56 M. A h t i s a a r i , Nobel Lecture 57 I d e m , Mediation Capacity

18

Rafa Matera

Wrd cech osobowociowych, ktre winien posiada mediator, do najwaniejszych zaliczy naley: szczero, odwag, zaufanie i optymizm. Fin wielokrotnie dawa im wyraz w swoich wystpieniach. O szczeroci i odwadze pisa tak: Nauczyem si, e nie osignie si pokoju mwic tylko mie rzeczy stronom. Musisz by szczery. Musisz mie odwag, by mwi ludziom, jak maj dziaa bardziej produktywnie. Jestem szczery. Nie zawsze jestem uprzejmy. Podczas rokowa pokojowych w Helsinkach w sprawie przyszoci Aceh zada fundamentalne pytanie obu stronom konfliktu: Chcecie wygra wojn, czy chcecie pokoju?58. O zaufaniu w pracy mediatora mwi w wykadzie noblowskim: Negocjatorzy nie wybieraj konfliktw, zostaj w nie wcignici, ale strony konfliktu wybieraj negocjatora. Jego uczestnictwo oparte jest na zaufaniu wszystkich stron. Zadaniem negocjatora jest pomc im podnie trudne kwestie i wczy je w proces pokojowy. Rola mediatora czy w sobie prac pilota, lekarza, poonej i nauczyciela59. Nieodzowny w pracy negocjatorw jest take optymizm. W wykadzie powiconym Hammarskjldowi, Ahtisaari zacytowa swoj rodaczk Mari Jotuni, ktra na pocztku XX w. pisaa dopki nie uwierzymy w lepsz przyszo, ona nie przyjdzie60. Absurdem w misjach pokojowych byby brak wiary w lepsze jutro. Optymizmem naley zaraa innych, po to, by przekona ich, e kompromis jest moliwy. Najwaniejsze jednak, by strony sporu czy konfliktu w ogle chciay podj prb budowania pokoju. Std Ahtisaari, ktry ywi przekonanie, e kady konflikt mona rozwiza61, koczy wykad noblowski stwierdzeniem Pokj jest pytaniem o wol62.

ABSTRACT The article describes the achievements of Martti Ahtisaari as a politician, especially as a mediator in international conflicts, an activity for which he was awarded the Nobel Peace Prize in 2008. The author presents Ahtisaaris involvement in the peace building process on three continents with special attention on his work in Namibia, Indonesia and Kosovo. The negotiators connections with intergovernmental and non-governmental institutions are underscored. The politicians activity as president of Finland is also highlighted in the aspect of his views on European integration. Additionally, the necessary qualities of a negotiator are discussed. The author makes ample use of Ahtisaaris own writings.

I d e m , Nobel Lecture Ibidem. 60 I d e m , Dag Hammarskjld 61 M. A h t i s a a r i , Mediation Capacity 62 I d e m , Nobel Lecture

58 59