BELLONA

BELLONA

nr 1/2007 (649) Cena 20 ZŁ (0% VAT)

ISSN 1897-7065
M
I N I S T E R S T W O
O
B R O N Y
N
A R O D O W E J

Być zwyciężonym i nie ulec

to zwycięstwo, zwyciężyć i spocząć
na laurach to klęska.
J. PIŁSUDSKI

1
649
2007
 1918–1950 BELLONA
1950–2007 MYŚL WOJSKOWA

BELLONA
Pismo naukowe
wydawane przez
Ministerstwo Obrony Narodowej

Rocznik LXXXIX (I)

Nr 1/2007 (649)
Od redakcji
„Kwartalnik Bellona” jest czasopismem naukowym skie-
rowanym nie tylko do kadry oficerskiej, ale także do
szerokiej rzeszy czytelników zajmujących się zawodowo,
studiujących bądź interesujących się problematyką bezpie-
czeństwa oraz obronnością państwa.
Pierwszy numer stanowi kolejny etap transformacji sił
zbrojnych i związanej z nią myśli wojskowej. Pismo to jest
kontynuacją wydawanego od 1918 roku periodyku fachowowojskowego
o ambicjach naukowych – „Bellony” oraz późniejszej „Myśli Wojskowej”.
W lutym 1918 roku ukazał się pierwszy numer „Bellony”, która od momentu
uzyskania przez Polskę niepodległości ściśle współpracowała ze Sztabem
Generalnym Wojska Polskiego. Zmiany zachodzące w Polsce po drugiej wojnie
światowej spowodowały, że w 1950 roku zmieniono tytuł na „Myśl Wojskowa”.
Obecnie nastąpił powrót do tradycji i periodyk wydawany przez Redakcję
Wojskową nosi tytuł „Kwartalnik Bellona”.
Obszar dociekań naukowych prezentowany na łamach pisma obejmuje przede
wszystkim sztukę wojenną oraz doświadczenia związane z funkcjonowaniem
sił zbrojnych. Nie pozostaje on jednak hermetyczny, otwiera się na problematykę
bezpieczeństwa narodowego. Trudno mówić o działaniach strategicznych bez
analizy systemów edukacyjnych nowoczesnej armii. Także siły zbrojne bez
nowoczesnej techniki i sprawnie działającej logistyki nie są w stanie w pełni
wykorzystać swoich umiejętności.
„Kwartalnik Bellona” jako jedyne tego typu pismo wydawane przez Ministerstwo
Obrony Narodowej służy rozwojowi polskiej myśli wojskowej poprzez
spożytkowanie polskiego oraz zagranicznego dorobku naukowego. Kwartalnik
jest otwarty na współpracę z autorami z innych państw, bowiem w dobie
globalizacji nie ma barier dla przepływu informacji i rozwoju naukowego.
Wiedza oraz doświadczenie nabyte przez jednych może śmiało być wykorzystane
przez drugich, czego przykładem jest uczestnictwo w misjach pokojowych.
Zachęcam do lektury artykułów zawartych w „Kwartalniku Bellona”, bowiem
każdy z nich wnosi pewien wkład w rozwój nauki oraz może stanowić przyczynek
do polemiki, którą chętnie będziemy prowadzić na łamach naszego pisma.

Wojciech Horyń

Redaktor Prowadzący
 SPIS TREŚCI

BEZPIECZEŃSTWO RP

Mjr rez. dr Tadeusz Nowak — Współczesne interpretacje bezpieczeństwa narodowego......................... 9

Robert Andrzej Czulda — Formułowanie strategii bezpieczeństwa – przykład amerykański......... 14

Dr Janusz Tomiło — Bezpieczeństwo i kryzys jako kategorie pedagogiczne? ...................... 25

Płk dypl. w st. spocz. Jan Gołębiewski — Zarządzanie kryzysowe a standardy bezpieczeństwa............................. 32

Robert Socha — Polska Policja na drodze do Schengen .................................................. 41

SZTUKA WOJENNA
Marcin Kawałowski — Grupy bojowe Unii Europejskiej ........................ ...................................46

Mjr Jacek Stochel — Rules of Engagement.............................................................................. 55

Płk nawig. dr Eugeniusz Cieślak — Dowodzenie w operacjach wielonarodowych........................................ 64

Ppłk Maciej Gałązka — Zasady prowadzenia walki informacyjnej.............................................. 73

Kmdr por. dypl. pil. inż. Zenon Chojnacki — Operacje militarne w cyberprzestrzeni................................................... 77
Mjr mgr inż. Karol Dymanowski

Por. mgr inż. Jacek Molenda

DOŚWIADCZENIA
Gen. bryg. w st. spocz. prof. dr hab.

Czesław Dęga — Jakie szkolnictwo, takie wojsko.............................................................. 83

Dr Stanisława Bukowicka — Przyczynek do transformacji.................................................................. 91

Płk w st. spocz. dr hab. Tadeusz Kmiecik — Sztab Główny Wojska Polskiego (maj 1935 – marzec 1939)................ 97

Ppłk dr Jeremiasz Ślipiec — Hans von Seeckt jako dowódca operacyjny i teoretyk wojskowy........ 103

Mgr Przemysław Moszumański — Wojna domowa w Czadzie (1965–1990)............................................. 110

WOJSKO I WYCHOWANIE

Gen. dyw. dr Bogusław Pacek — Zjawiska patologiczne w armii............................................................. 122

Por. dr Paweł Wasilewski — Strategie radzenia sobie z lękiem w instytucjach totalnych................. 130

Kmdr w st. spocz. prof. dr Józef Urbański — Kształcenie oficerów marynarki wojennej........................................... 136

Kmdr rez. dr inż. Wacław Morgaś

Kmdr w st. spocz. dr Zdzisław Kopacz

Ppłk dr Andrzej Pieczywok — Nauczyciel wojskowy jako podmiot działania edukacyjnego.............. 140

Ks. dr hab. Marian Zdzisław Stepulak — Tak czy nie dla kobiet w wojsku........................................................... 149

 Kwartalnik Bellona 1/2007

 SPIS TREŚCI

Por. mgr inż. Marcin Kośka — Morale podwładnych............................................................................ 154

Kpt. mgr inż. Marcin Liberacki

TECHNIKA I LOGISTYKA
Gen. bryg. dr Andrzej Szymonik — Logistyka wojskowa.............................................................................. 160

Gen. bryg. Marek Witczak — Obrót materiałami nuklearnymi i radioaktywnymi.............................. 172

Mjr Adam Osiński

Ppłk dr inż. Wiesław Barnat — Pojazdy o podwyższonej odporności przeciwminowej........................ 178

Kpt. dr inż. Przemysław Simiński

Płk dr inż. Mirosław Adamski — Programy zbrojeniowe wojsk lądowych państw zachodnich............... 182

RECENZJE I OMÓWIENIA

Ppłk dr Wojciech Horyń — Europa jako imperium ........................................................................ 189

Dr hab. Jan Maciejewski — Edukacja oficerów w NATO ............................................................... 191

Dr hab. Jan Maciejewski — Oficerowie grup dyspozycyjnych......................................................... 193

Ppłk rez. mgr inż. Radomir Saliger — Kierowanie procesem kształcenia........................................................ 195

* * * — Summary . ............................................................................................ 197

* * * — Warunki zamieszczania artykułów....................................................... 201

adres: Redakcja Wojskowa
z siedzibą w Warszawie,
al. Jerozolimskie 97,
00-909 Warszawa 60,
www.redakcjawojskowa.pl
e-mail: sekretariat@
redakcjawojskowa.pl
tel: +48 22 684 53 65
tel: +48 22 684 56 85
tel: +48 22 684 52 37
tel: +48 22 684 51 84
redaktor naczelny:
Artur Bartkiewicz
z-ca redaktora naczelnego:
ppłk Lech Mleczko
redaktor prowadzący :
ppłk dr Wojciech Horyń
zespół redakcyjny:
Maria Janowska, Ryszard Sachaj,
Barbara Szymańska, Teresa
Wieszczeczyńska;
opracowanie stylistyczne:
Renata Gromska, Katarzyna
Pietraszek;
skład, łamanie i grafika:
Marcin Dmowski, Jolanta
Muszyńska
Tłumaczenie na jęz. ang. :
Anita Kwaterowska.
Egzemplarze czasopisma
dostępne w wewnętrznym
kolportażu wojskowym
są bezpłatne.
Artykuły zamieszczone
w „Kwartalniku Bellona”
są recenzowane.
projekt graficzny:
Łukasz Kaugan/caStudio
Skład komputerowy w Redakcji
Wojskowej. Oddano do druku
w maju 2007 r. Druk ukończono
w czerwcu 2007 r. Papier
kredowany 115 g. Zam. 583.
Drukarnia Wydawnictw
Specjalnych Sztabu
Generalnego WP,
Warszawa 2007.

Kwartalnik Bellona 1/2007 

 SPIS TREŚCI

SECURITY OF THE REUBLIC OF POLAND

Maj (Ret) Tadeusz Nowak, PhD — Contemporary Interpretations of National Security ............................ 9

Robert Andrzej Czulda — Security Strategy – American Example................................................. 14

Janusz Tomiło, PhD — Security and Crisis as Pedagogical Categories? ................................... 25

Col (Ret) Jan Gołębiewski — State Defense Potential........................................................................... 32

Robert Socha — Polish Police on Their Way to Schengen .............................................. 41

ART OF WAR

Marcin Kawałowski — EU Combat Groups ................................................................................46

Maj Jacek Stochel — Rules of Engagement.............................................................................. 55

Col Eugeniusz Cieślak, PhD — Commanding Troops in Multinational Operations................................ 64

LtCol Maciej Gałązka — Informational Warfare............................................................................. 73

Cmdr Pil Zenon Chojnacki, MSc — Military Operations in Cyberspace.......................................................... 77

Maj Karol Dymanowski, MSc

Lt Jacek Molenda

EXPERIENCE
MajGen (Ret) Czesław Dęga, Prof. — Education in the Army............................................................................ 83

Stanisława Bukowicka, PhD — Contribution to Transformation.............................................................. 91

Col (Ret) Tadeusz Kmiecik, PhD — General Staff of the Polish Army (May 1935 – March 1939)......................... 97

LtCol Jeremiasz Ślipiec, PhD — Hans von Seeckt as an Operation Commander and a Military

Theoretician..........................................................................................103

Przemysław Moszumański, MA — Civil War in Chad (1965–1990)........................................................... 110

ARMY AND EDUCATION

MajGen Bogusław Pacek, PhD — Pathology in the Army.......................................................................... 122

Lt Paweł Wasilewski, PhD — Strategies for Fear-Fighting in Total Institutions ................................ 130

Cmdr (Ret) Józef Urbański, Prof. — Officers’ Education in the Navy........................................................... 136

Cmdr (Ret) Wacław Morgaś, PhD

Cmdr (Ret) Zdzisław Kopacz, PhD

LtCol Andrzej Przeczywok, PhD — Teacher in the Army ............................................................................ 140

Priest Marian Zdzisław Stepulak, PhD — Yes or No for Women Army................................................................. 149

 Kwartalnik Bellona 1/2007

 SPIS TREŚCI

Lt Marcin Kośka, MA — Subordinates and Their Morale............................................................ 154

Capt. Marcin Liberacki, MS

TECHNICS AND LOGISTICS

BrigGen Andrzej Szymonik, PhD — Military Logistics.................................................................................. 160

BrigGen Marek Witczak — A Turnover of Nuclear and Radioactive Materials ............................. 172

Maj Adam Osiński

Maj Wiesław Barnat, PhD — Mine-Proof Vehicles............................................................................. 178

Capt Przymysław Simiński, PhD

Col Mirosław Adamski, PhD — Armament Programs for Land Forces Troops of Western Countries.. 182

BOOK REVIEWS AND OTHER

LtCol Wojciech Horyń, PhD — Europe as Empire.................................................................................. 189

Jan Maciejewski, Prof. — Education of Officers in NATO ......................................................... 191

Jan Maciejewski, Prof. — Officers of Disposition Groups – Conference...................................... 193

LtCol (Ret) Radomir Saliger, PhD — Education Process Management – 25th Colloquium in Brno............. 195

* * * — Summary............................................................................................... 197

* * * — Terms of Publishing in the Magazine................................................... 201

Kwartalnik Bellona 1/2007 

 Współczesne interpretacje
bezpieczeństwa narodowego
O
becnie bezpieczeństwa narodu – pań-
stwa – nie rozpatruje się jedynie w ka-
tegoriach militarnych, a więc wojny
i pokoju. Współczesne wyzwania i zagrożenia
sprawiają, że jesteśmy zmuszeni budować po-
kój na bardziej stabilnych fundamentach, obej-
mujących między innymi: likwidowanie lub
łagodzenie źródeł napięć i wrogości, tworze-
nie przyjaznych stosunków w środowisku mię-
mjr rez. dr
dzynarodowym oraz nowych i trwałych form
TADEUSZ NOWAK
pokojowego współistnienia, budowanie struk-
adiunkt w Katedrze
Systemów i Doktryn
tur wzajemnego zaufania i współpracy, two-
Politycznych ALMAMER rzenie mechanizmów skutecznego ładu bez-
Wyższej Szkoły pieczeństwa, niwelowanie dysproporcji w po-
Humanistycznej. ziomie rozwoju politycznego, gospodarczego  Z definicji bezpieczeństwa narodowego
Zajmuje się głównie i społecznego, wspólne zwalczanie zagrożeń
problematyką niemiecką;
obecnie prowadzi badania
globalnych. Ważna w tym względzie jest moż-
dotyczące współczesnych liwość tworzenia dobrze zorganizowanych
wyzwań i zagrożeń i kompetentnych struktur państwa, które
dla bezpieczeństwa mogłyby sprostać tym zadaniom.
międzynarodowego.
Pojęcie bezpieczeństwa
narodowego
Oprócz zapewnienia pokoju i uchronienia
narodu od wojny, czyli stworzenia warunków
do przetrwania fizycznego i zachowania tzw.
substancji narodowej, jako głównego interesu
utożsamianego z bezpieczeństwem narodo-
wym, coraz mocniej przy jego definiowaniu
akcentuje się potrzebę ochrony swobody roz-
woju narodu i państwa. Dlatego też bezpie-
czeństwo narodowe jest współcześnie czymś
więcej niż synonimem biologicznej egzysten-
cji narodu i istnienia państwa. Zawiera w so-
bie określone pragnienia, dotyczące sposobu
i poziomu życia, a także kryteria ustrojowe.
Wyróżnianie coraz szerszego spektrum war-
tości związanych z bezpieczeństwem narodo-
wym (państwowym) powoduje, że trudniej
dokonywać jednoznacznej oceny jego stanu,
a zwłaszcza przewidywać jego trwałość.
Bezpieczeństwo to bowiem proces, w którym
wszystkie jego elementy (mniej lub bardziej
1 R. Zięba: Wpływ procesów internacjonalizacji na ewolucję bezpieczeństwa państw [w:] Internacjonalizacja życia narodów i państw. Red. nauk. J. Kukułka. Warszawa 1991,
s. 51.
2 Brockhaus Enzyklopädie in vierundzwanzig Bänden, Mannheim 1993, s. 228–229; Encyclopedia Brytannica, Vol. 20. Chicago 1956; Dictionnaire Diplomatique, t. II i III, Paris.
3 R. Zięba: Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Warszawa 2004, s. 40–41.
4 Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie. Red. nauk. J. Kukułka. Warszawa 1994, s. 18.
Kwartalnik Bellona 1/2007
wymierne) podlegają licznym zmianom, uwa-
runkowanym tak sytuacją wewnętrzną pań-
stwa, jak i sytuacją międzynarodową.1
W zakres bezpieczeństwa narodowego (pań-
stwa) wchodzi również bezpieczeństwo jed-
nostki, rodziny oraz grup czy wspólnot istnie-
jących w ramach narodu (państwa). Ważne jest,
aby bezpieczeństwo narodowe (państwa) było
budowane w zgodzie z interesami międzyna-
rodowego bezpieczeństwa i pokoju. Bywa jed-
nak, że państwa, aby osiągnąć ważne (na ogół
wynikające z dumy narodowej lub wizji przy-
wódców) cele, podejmują działania ryzykow-
ne dla swego bezpieczeństwa.
(państwa), które są zamieszczone w zachod-
nich wydawnictwach encyklopedycznych, wy-
nika, że jest ono traktowane jako coś, co ma
szczególną wagę.2 Jak podaje Ryszard Zięba,
powołując się na Andreja Miletića, teoretycy
zachodni do pojęcia bezpieczeństwa narodo-
wego zaliczają obok przetrwania takie warto-
ści, jak: suwerenność i niezawisłość państwa
(ochrona jego instytucji politycznych), prze-
życie ludności, istniejący system społeczno-
-gospodarczy, a niektórzy z nich także panu-
jącą ideologię (Karl Deutsch), dobrobyt, po-
stęp gospodarczy, standard życia, międzyna-
rodowy prestiż państwa i narodu (Karl von
Vorys), interesy własnych obywateli za grani-
cą (George Kennan), rozwój handlu itp.3
Podobny nurt myślenia jest także prezento-
wany w polskim piśmiennictwie naukowym
dotyczącym tego zagadnienia. Na przykład we-
dług Józefa Kukułki filarami bezpieczeństwa
są: suwerenność, prawa człowieka, dobrobyt
i środowisko człowieka. Bezpieczeństwo nie
może istnieć bez wolności, przestrzegania pra-
wa i tworzenia dobrobytu.4 Czesław Rutkowski
pojmuje bezpieczeństwo narodowe nie tylko
jako ochronę narodu i terytorium przed fizycz-
ną napaścią, ale również kojarzy z ochroną
żywotnych interesów ekonomicznych, ekolo-

 Bezpieczeństwo RP
gicznych, społecznych i politycznych.5 Adam
D. Rotfeld uważa, że bezpieczeństwo nie ogra-
nicza się w czasie oraz do określonego teryto-
rium, ale ma umiejscowienie w określonych
warunkach historii, a więc w zjawiskach za-
chodzących w przeszłości.6
Za uzasadnione należy uznać wyodrębnie-
nie bezpieczeństwa narodowego i bezpieczeń-
stwa państwa. Potrzeba taka wynika przede
wszystkim z faktu, iż ich istota nie zawsze jest
tożsama i zależy od form organizacyjnych pań-
stwa, uwarunkowań, w jakich dany kraj się
znajduje, celów, jakie przed sobą stawia,
a zwłaszcza od jego funkcji w stosunku do na-
rodu oraz odwrotnie – od funkcji, jaką naród
spełnia w ramach państwa. Relacje te mogą
Słuszne jest wyodrębnienie bezpieczeństwa narodowego i bezpieczeństwa
państwa. Ich istota nie zawsze jest bowiem tożsama.
mieć charakter konstruktywny, nakierowany
na rozwój (np. Szwajcaria) bądź destrukcyjny,
działający w kierunku niszczenia państwa lub
narodu (np. była Jugosławia).
Wymiary bezpieczeństwa
narodowego
W przedstawieniu pojęcia bezpieczeństwo
narodowe jest pomocne wyodrębnienie jego
czterech wymiarów7: podmiotowego, pod-
miotowo-przedmiotowego, przedmiotowego
i procesualnego (o parametrach zmiennych
w czasie), które pozwolą na określenie zasad-
niczych składników (wartości) bezpieczeń-
stwa narodowego (państwa), czynników wa-
runkujących osiągnięcie zamierzonego stanu
bezpieczeństwa oraz jego kryteriów, a także
obiektywnych i subiektywnych aspektów bez-
pieczeństwa.
W wymiarze podmiotowym punktem od-
niesienia dla bezpieczeństwa narodowego jest
naród, rozpatrywany w kategoriach egzysten-
cjalnych. W takim rozumieniu interes narodu,
jego dobro, czyli inaczej jego żywotne intere-
sy, stanowią wartości nadrzędne, podlegające
bezwzględnej ochronie, i obejmują takie skład-
niki, jak: przetrwanie fizyczne (warunkujące
pozostałe składniki), tożsamość narodowa
(głównie językowa, kulturowa, religijna, oby-
czajowa), samostanowienie, wszechstronny,
5 Cz. Rutkowski: Bezpieczeństwo i obronność. Strategie, koncepcje, doktryny. Warszawa 1995, s. 30.
6 A. D. Rotfeld: Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi. Warszawa 1990, s. 1.
7 Wyodrębnienie trzech wymiarów (podmiotowego, przedmiotowego i procesualnego) do pojmowania bezpieczeństwa międzynarodowego wprowadził J. Kukułka. Zob.: J. Kukułka:
Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej…, s. 40–41.
8 D. Nohlen, M. Schmidt: Wörterbuch Staat und Politik. München 1996, s. 283–285.
9 J. Kukułka: Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów. „Sprawy Międzynarodowe” 1982 nr 7, s. 34.
10
swobodny rozwój (społeczno-gospodarczy
i kulturalny, podnoszenie poziomu życia itd.)
oraz zachowanie stanu posiadania.8 J. Kukułka
wylicza również przetrwanie narodu, integral-
ność terytorialną, niezależność polityczną i ja-
kość życia.9 Zagrożenie któregokolwiek z tych
składników prowadzi według niego do ograni-
czenia żywotnych interesów narodu, a tym
samym oznacza zmniejszenie bezpieczeństwa
narodowego.
Wola realizacji interesu narodowego wystę-
puje niezależnie od form organizacyjnych,
w jakich dany naród może się znajdować, np.:
tworzyć państwo jednonarodowe, wchodzić
w skład państwa wielonarodowego lub kilku
państw (Kurdowie), znajdować się w diaspo-
rze całkowitej – bez własnego terytorium
(Cyganie), bądź częściowej (Żydzi) oraz nie
mieć określonej państwowości (Palestyńczycy).
Z tego też powodu od interesu narodowego na-
leży odróżnić rację stanu państwa, a więc je-
go potrzeby egzystencjalne, wśród których
można wyróżnić następujące składniki: istnie-
nie państwa, integralność terytorialną, tożsa-
mość ustrojową, niezależność polityczną i eko-
nomiczną, suwerenność oraz porządek praw-
ny. Interes narodowy i racja stanu państwa nie
zawsze się pokrywają, biorąc pod uwagę ich
zasadnicze składniki. Bywa, że są całkowicie
rozbieżne – nawet w państwie jednonarodo-
wym. Oczywiście podstawowym warunkiem
do samorealizacji narodu w ramach państwa
jest jak najpełniejsze utożsamienie jego inte-
resów z racją stanu państwa, a stan idealny wy-
stępuje wtedy, gdy obie te kategorie się pokry-
wają. Można wówczas bezpieczeństwo naro-
du traktować jako tożsame z bezpieczeństwem
państwa i obu sformułowań używać zamien-
nie – taka sytuacja występuje obecnie w pań-
stwach o wysokiej jednorodności narodowej,
w tym w naszym kraju. Należy przy tym za-
znaczyć, że w Polsce, jako demokratycznym
państwie prawnym, dodatkowym składnikiem
żywotnych interesów narodu jest nadrzędność
zasad konstytucyjnych, obowiązujących
wszystkie narodowości w społeczeństwie
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Bezpieczeństwo RP
obywatelskim, natomiast konsekwencją inte- klasyfikację wskazują poglądy głoszone co-
gracji z Unią Europejską i przynależności do raz częściej przez naukowców. Można tu wy-
NATO jest spadek znaczenia klasycznie poj- mienić na przykład Richarda H. Ullmana, któ-
mowanego interesu narodowego (szczególnie ry wnioskuje potrzebę szerokiego odmilitary-
w zakresie suwerenności zewnętrznej, nieza- zowanego postrzegania i badania bezpieczeń-
leżności oraz tożsamości narodowej). Interes stwa14, lub Lestera Browna, opowiadającego
narodowy jest realizowany nie tylko w pań- się za poszerzeniem definicji bezpieczeństwa
stwie, ale również w strukturze ponadnarodo- narodowego o problemy zasobów surowco-
wej. Tożsamość narodowa łączy się tu z toż- wych, zagrożeń gospodarczych, ekologicz-
samością europejską, a bezpieczeństwo traci nych i zagadnienia demograficzne.15
wymiar „czysto” narodowy (tabela 1).
Wymiarem podmiotowo-przedmiotowym
bezpieczeństwa narodowego są uwarunkowa-
Tabela 1. Podmiotowy wymiar
nia wewnętrzne i zewnętrzne, od których za- bezpieczeństwa narodowego/państwowego
leży intensywność dążenia narodu do zabez-
pieczenia swoich żywotnych interesów (po-
trzeb egzystencjalnych państwa), potencjalne Zasadnicze składniki/wartości
możliwości ich realizacji, a także priorytet, ja-
racji stanu (potrzeb
ki został nadany ich poszczególnym składni- egzystencjalnych) państwa
interesu/dobra narodu
kom.10 Jak utrzymuje Józef Fiszer, interes
narodu (państwa), dobro narodu (państwa), –  istnienie państwa, –  przetrwanie narodu,
racja stanu to kategorie zmienne, zdetermino- –  integralność terytorialna, –  tożsamość narodowa,
wane nie tylko potrzebami bieżącymi, ale tak- –  niezależność polityczna, –  samostanowienie,
że doświadczeniami historycznymi oraz zależ-
ne od uwarunkowań kulturowych, politycz- –  niezależność ekonomiczna, –  wszechstronny rozwój,
nych, ekonomicznych, ideologicznych i mię- –  suwerenność, –  zachowanie stanu
dzynarodowych.11 Wyznaczniki tych uwarun-    posiadania.
–  porządek prawny.
kowań są bardziej lub mniej wymierne, od-
działują z różną intensywnością, co przesą-
dza o specyficzności poszczególnych państw.
Można je pogrupować, biorąc pod uwagę kry- Podobnie pojęcie bezpieczeństwa jest
terium wewnętrzne, decydujące o potencjale rozumiane przez polskich badaczy tej proble-
siły narodu i państwa własnego, oraz zewnętrz- matyki. Jerzy Stańczyk ujmuje je w nastę-
ne, wynikające z otoczenia zewnętrznego pujący sposób: czasy współczesne, przyno-
i świadczące o sile innych państw. W związ- sząc równolegle do postępu cywilizacyjne-
ku z takim podziałem wyróżniamy uwarunko- go rosnącą gamę zagrożeń, zmieniły zakres Przedmiotowe
wania: geograficzno-demograficzne, społecz- pojmowania bezpieczeństwa. W przeszłości kryteria
no-psychologiczne, polityczno-ustrojowe, rozumiane czysto militarnie, dziś rozszerzy- bezpieczeństwa
gospodarcze, militarno-obronne, wynikające ło się na ważkie aspekty niewojskowe – po-  
militarne,
z otoczenia zewnętrznego12 (tabela 2). lityczne, ekonomiczne, ekologiczne itp.16
Wymiar przedmiotowy mają kryteria bez- Stanisław Korycki pisze z kolei: dawne  
polityczne,
pieczeństwa narodowego, a więc dziedziny pojęcie bezpieczeństwa obejmowało w za-  
ekonomiczne,
działalności państwa, w których zapewnienie sadzie polityczne i militarne aspekty. Dzisiaj
bezpieczeństwa świadczy o stopniu i zakresie obejmuje również ekonomiczne zależności  
społeczne,
osiągnięcia założonych żywotnych interesów i współzależności, kwestie zasobów surow-  
kulturowe,
narodu lub państwa.13 Można tu rozróżnić bez- cowych, ekologię, demografię, sprawy spo-
pieczeństwo: militarno-obronne, polityczne, łeczne i humanitarne17. Roman Kuźniar  
inne.
ekonomiczne, publiczne, prawne, socjalne, uważa zaś, że współczesne pojęcie bezpie-
zdrowotne, ekologiczne, kulturowe. Na taką czeństwa państwa obejmuje kwestie politycz-

10 R. Hecht: Bedrohungen und adäquate Sicherheit. „Schriftenreihe der Landesverteidigungsakademie” 1993 nr 2, s. 88.
11 J. Fiszer: Stan i prognoza ewolucji interesów narodowych Niemiec oraz ich skutki dla Polski. „Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne PWSH” 1997 nr 2, s. 7.
12 Wörterbuch zur Sicherheitspolitik mit Stichworten zur Bundeswehr. Bühl, Kujat, Schreiner, Bruzek, Hamburg, Berlin, Bonn 2000, s. 320.
13 Aspekte der Inneren Sicherheit. Bonn 1996, s. 11–13.
14 R. H. Ullman: Redefining Security. „International Security” 1983 nr 1, s. 130–133.
15 L. Brown: Redefining National Security, Washington DC. „Worldwatch Institute” 1997.
16 J. Stańczyk: Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa. Warszawa 1996, s. 6.
17 S. Korycki: Bezpieczeństwo polityczne [w:] System bezpieczeństwa Polski. Warszawa 1993, s. 23.

Kwartalnik Bellona 1/2007 11

 Bezpieczeństwo RP
Tabela 2. Podmiotowo-przedmiotowe uwarunkowania
bezpieczeństwa narodowego (państwowego)

Uwarunkowania bezpieczeństwa
–  liczba ludności i struktura wiekowa,
–  rozmieszczenie terytorialne ludności,
–  przyrost naturalny ludności,
Geograficzno-demograficzne
–  położenie państwa na kontynencie,
–  powierzchnia i przebieg granic,
–  ukształtowanie terenu i klimat.
–  ustrój społeczny,
–  stopień rozwoju społecznego,
–  doświadczenia historyczne,
Społeczno-psychologiczne –  świadomość społeczna,
–  jakość elit i stan nauki,
–  poziom wykształcenia obywateli,
–  mniejszości narodowe i stopień ich asymilacji.
–  sposób legitymizowania władzy,
–  stan instytucji i struktur politycznych państwa,
Polityczno-ustrojowe –  wydolność systemu politycznego i prawnego,
–  stosunek państwa do narodu i jednostki,
–  udział w organizacjach międzynarodowych.
–  ustrój gospodarczy,
–  zasoby surowcowe,
–  potencjał wytwórczy,
Gospodarcze
–  tempo wzrostu gospodarczego,
–  stopień rozwoju naukowo-technicznego,
–  możliwości rozwoju kultury i sztuki.
–  ilość i jakość sił zbrojnych,
Militarno-obronne –  sposób kierowania siłami zbrojnymi i zakres kontroli nad nimi,
–  sposób zorganizowania systemu obronnego.
–  potencjał bezpieczeństwa innych państw,
–  stan stosunków międzynarodowych,
Otoczenie zewnętrzne państwa
–  efektywność działania międzynarodowych organizacji bezpieczeństwa,
–  układ sił w regionie i świecie.

ne, militarne oraz aspekty gospodarcze, eko-
logiczne, społeczne i etniczne.18
W wymiarze procesualnym można dostrzec
zmienność w czasie obiektywnych i subiekty-
wnych aspektów bezpieczeństwa.
Charakter obiektywny mają zagrożenia,
wyzwania i szanse wynikające z procesów po-
litycznych, społecznych, gospodarczych,
kulturowych i innych zachodzących we-
wnątrz państwa lub w jego otoczeniu.19

18 R. Kuźniar: Zagadnienia bezpieczeństwa narodowego w polityce Polski [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku. Red. nauk. D. B. Bobrow, E. Haliżak,
R. Zięba. Warszawa 1997, s. 295.
19 M. Kanther: Innere Sicherheit als gesamtpolitische Aufgabe. Bonn 1997, s. 19–22.

12 Kwartalnik Bellona 1/2007


Zagrożeniami są zjawiska globalne: brak
pełnej kontroli nad zbrojeniami i handlem
bronią, degradacja środowiska naturalnego,
głód i niedożywienie, terroryzm i przestęp-
czość zorganizowana, konflikty międzyna-
rodowe i wewnątrzpaństwowe, zadłużenie
niemożliwe do spłacenia, epidemie chorób
zakaźnych, handel narkotykami, migracje
ludności. Występują także zagrożenia
wewnętrzne: patologie społeczne, nacjona-
lizm, destruktywne subkultury, bezrobocie,
recesja gospodarcza, niekontrolowana imi-
gracja.
Do wyzwań należy zaliczyć skuteczne
zwalczanie globalnych zagrożeń oraz zapew-
nienie bezpieczeństwa regionalnego i świa-
towego. Szanse to na przykład wzrost pre-
stiżu międzynarodowego, dobrobytu i ja-
kości życia.20
Do aspektów subiektywnych bezpieczeń-
stwa należy zaliczyć: świadomość zagrożeń,
ocenę stanu i potrzeb bezpieczeństwa, wizję
pożądanej ewolucji stosunków międzynarodo-
wych oraz umiejętność eliminowania lub mi-
nimalizowania zagrożeń, a także ambicje na-
rodowe lub ich brak, maksymalizm dążeń czy
charyzmę przywódców.
Reasumując można stwierdzić, że bezpie-
czeństwo jest podstawową potrzebą ludzką
i klasycznym dobrem wspólnym, a jego zacho-
wanie lub przywrócenie ma wielkie znaczenie
w systemie wartości danej społeczności ludz-
kiej. Rozwój cywilizacyjny społeczeństw spo-
wodował rozszerzanie znaczenia pojęcia bez-
pieczeństwo ze sfery polityczno-militarnej na
sferę społeczną, gospodarczą, ideologiczno-
-światopoglądową i kulturową. Globalizacja
gospodarki i rewolucja informacyjna wyzwo-
liły nowe zagrożenia dla bezpieczeństwa
ludzi, narodów i państw.
Bezpieczeństwo osiągnięte w zakresie mili-
tarno-obronnym, politycznym, ekonomicz-
nym, publicznym, prawnym, socjalnym, zdro-
wotnym, ekologicznym czy kulturowym
świadczy o stopniu zapewnienia bezpieczeń-
stwa narodowego. Ważne jest zachowanie od-
powiednich proporcji między interesem jed-
nostek (obywateli) a interesami zagrożonego
państwa. Biorąc pod uwagę zdolności militar-
no-obronne państwa, nie należy zaniedbywać
20 Wörterbuch zur Sicherheitspolitik ..., s. 110–126.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Bezpieczeństwo RP
ochrony jakości życia obywateli lub wręcz
ograniczać ich wolności.
Konflikty i wojny na tle narodowościowym
oraz etnicznym udowadniają wciąż istniejące
w pojęciu narodu agresywne komponenty,
które mogą wpływać destrukcyjnie na proce-
sy integracyjne w warunkach systemów de-
mokratycznych, a także oddziaływać na kry-
tyczne postrzeganie narodowości jako podło-
ża politycznego działania. Z kolei rozwój róż-
norodnych form współpracy międzynarodo-
wej (np. w ramach Organizacji Narodów
Tabela 3. Procesualny wymiar bezpieczeństwa
Procesualne aspekty bezpieczeństwa
obiektywne subiektywne
(zagrożenia, wyzwania
i szanse) –  świadomość zagrożeń
   i ambicje narodowe,
–  wewnętrzne (procesy polityczne,
–  ocena stanu i potrzeb
   społeczne, gospodarcze i inne –
   zachodzące wewnątrz państwa),    bezpieczeństwa,
–  zewnętrzne (procesy polityczne, –  wizja pożądanej ewolucji
   stosunków międzynarodowych,
   społeczne, gospodarcze i inne –
   zachodzące w otoczeniu państwa). –  umiejętność eliminowania lub
   minimalizowania zagrożeń.
Zjednoczonych, Rady Europy, Organizacji
Traktatu Północnoatlantyckiego, Unii Euro-
pejskiej, Organizacji Bezpieczeństwa i Współ-
pracy w Europie) świadczy o poczuciu wspól-
nej odpowiedzialności narodów za pokojowe
współistnienie i ich wszechstronny rozwój.
Zasady tej współpracy silniej akcentują zało-
żenia wiążące narodowość z realizacją rów-
ności w stosunkach międzynarodowych,
demokratycznym uczestnictwem wewnątrz-
państwowym oraz przestrzeganiem praw czło-
wieka. Postępująca globalizacja procesów
politycznych, społecznych, gospodarczych
i kulturowych sprawia, że wiele negatywnych
zjawisk (np.: głód, niedożywienie, bezrobo-
cie, terroryzm, przestępczość zorganizowa-
na, nacjonalizm, zbrojenia, degradacja śro-
dowiska naturalnego) przestało być proble-
mem tylko tych narodów, których występu-
ją, ale stanowi wyzwanie dla całej społecz-
ności międzynarodowej, w tym Polski. g
13
 Formułowanie strategii
bezpieczeństwa
przykład amerykański
To od naszej własnej woli, a nie ograniczających nas
warunków, w których przyszło nam żyć, zależą nasze decyzje.
Anthony Robbins

Istnieje pogląd, że w Stanach Zjednoczonych Rozszerzanie znaczenia doprowadziło do

ROBERT ANDRZEJ
CZULDA
student V roku na Wydziale
Studiów Międzynarodowych
i Politologicznych
na Uniwersytecie Łódzkim,
kierunek stosunki międzyna-
rodowe, specjalność nauki
polityczne. Praca magister-
ska pod kierownictwem
prof. dr. hab. Roberta Łosia
pt. „Polityka bezpieczeństwa
militarnego Stanów
Zjednoczonych 2001–2007”.
nie ma rozbudowanej teorii strategii, gdyż –
jak uważa Gregory D. Foster na łamach
„Washington Quarterly” – Amerykanie często
uznają teoretyzowanie za zbędne ćwiczenia
umysłowe, które nie prowadzą do konstruk-
tywnych wniosków.1 Być może jest to przy-
czyną braku jasno sformułowanej i pełnej de-
finicji strategii. Nie sposób zrozumieć istoty
strategii, nie rozumiejąc, co dokładnie znaczy
ów termin. Po pierwsze, dlatego że dość czę-
ste jest używanie terminów strategia i doktry-
na (doktryna wojenna) jako synonimów. Czyni
tak choćby André Beauffre, generał francu-
skiego sztabu generalnego oraz autor książki
Wstęp do strategii, pisząc, że strategia (dok-
tryna) to sztuka użycia sił zbrojnych do osią-
gania celów wytkniętych przez politykę.2 Wielu
teoretyków wojskowości, w tym także pol-
skich, dokonuje jednak rozróżnienia obu ter-
minów, definiując doktrynę jako ogół twier-
dzeń, założeń lub przekonań dotyczących pew-
nej dziedziny wiedzy, właściwych danemu my-
ślicielowi lub szkole, podanych w postaci teo-
rii, nauki, albo ustalonego i zaakceptowane-
go systemu wiedzy.3
Kolejnym problemem jest rozumienie sło-
wa strategia, które uległo istotnym zmianom
w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, rozsze-
rzeniu znaczeniowemu, a nawet „banalizacji”.4
zrównania strategii z najwyższą sztuką zabez-
pieczenia interesów narodowych, sztuką mie-
rzenia i łączenia razem wszystkich środków,
którymi dysponują naród i państwo, aby za-
pewnić powodzenie wyraźnie zdefiniowanej
polityki ogólnej.5 Samo słowo strategia ma ro-
dowód stricte wojskowy (z greckiego stratos
– wojsko; gia – wiedza), co staje się oczywi-
ste przy próbie wykorzystania klasycznych de-
finicji. I tak generał Franciszek Skibiński przez
strategię rozumie konkretny sposób postępo-
wania w przygotowaniu i przeprowadzaniu
danej, konkretnej wojny, kampanii lub bitwy,
obrany i zastosowany przez najwyższe ogni-
wa władzy państwowej, naczelne dowództwo sił
zbrojnych lub naczelne dowództwo konkretne-
go teatru działań wojennych.6 Dla szwajcarskie-
go teoretyka Antoine’a Henriego Jominiego to
sztuka prowadzenia wojny. Z kolei inny autory-
tet w dziedzinie wojskowości, Karl von
Clausewitz, za strategię (wojenną) uznaje spo-
sób wykorzystywania bitwy do celów wojny, do-
dając jednocześnie, że celem wojny jest osiąg-
nięcie celów politycznych – tym samym strate-
gia jest niejako zwornikiem pomiędzy celami
polityki a taktyką pola bitwy, rozumianą jako
sposób użycia sił zbrojnych w bitwie.7
Obecnie wojskowi stracili monopol na uży-
wanie terminu strategia, który nabrał nowego,

1 G. D. Foster: A Conceptual Foundation for a Theory of Strategy. „The Washington Quarterly” Winter 1990, s. 43.
2 Ze zrównaniem semantycznym obu terminów nie zgadza się Franciszek Skibiński, autor przedsłowia do książki Beauffre, pisząc, że strategia zdecydowanie nie jest doktryną, ani
też odwrotnie, ale – oczywiście – pomiędzy tymi dwoma pojęciami istnieje bardzo ścisły związek i dwustronna, wzajemna reakcja. Szerzej: A. Beauffre: Wstęp do strategii. Odstraszanie
i strategia. Warszawa 1968, s. 15; wyd. francuskie: A. Beauffre: Introduction á la stratégie. Dissuasion et stratégie. Paris 1964.
3 K. Nożko: Podstawowe problemy współczesnej doktryny wojennej, nauki i sztuki wojennej. Warszawa 1974, s. 7.
4 R. Kuźniar: Polityka i siła. Warszawa 2005, s. 11.
5 J. Kukułka: Problemy teorii stosunków międzynarodowych. Warszawa 1978, s. 122.
6 F. Skibiński [w:] A. Beauffre: Wstęp do strategii.Odstraszanie…, s. 3.
7 K. von Clausewitz: O wojnie. Warszawa 1958, s. 143.

14 Kwartalnik Bellona 1/2007


szerokiego znaczenia wskutek wykorzystania
go w kierowaniu państwem, wymagającym
podejścia strategicznego.8 Zgodnie z defini-
cją zawartą w oficjalnej publikacji Depar-
tamentu Stanu (JP-02) strategia to sztuka i na-
uka zsynchronizowanego i zintegrowanego
rozwijania i wykorzystywania elementów na-
rodowego potencjału w celu osiągania regio-
nalnych, narodowych i (lub) wielonarodowych
celów.9 Amerykańscy wojskowi zauważają,
że strategia to zarówno stan, jak i proces.
Strategia skupia się na tworzeniu planów –
określonych sposobów rozwiązywania okre-
ślonych problemów i implementowania ich do
dynamicznego, zmiennego środowiska. Zatem
Bezpieczeństwo RP
strategia wymaga szczególnego planowania
i energicznej adaptacji pojawiających się
zadań.10
Departament Stanu odróżnia strategię od
strategii narodowej, która również jest sztuką
i nauką rozwoju i wykorzystania dyplomatycz-
nych, ekonomicznych i informacyjnych zaso-
bów państwa, razem z siłami zbrojnymi, za-
równo podczas pokoju, jak i wojny, celem za-
bezpieczenia interesów narodu oraz zwiększe-
nia szans na zwycięstwo i zmniejszenia szans
na porażkę.11 W definicji przyjętej przez
Departament Marynarki dodano, że strategia
narodowa oznacza perspektywę globalną,
która wymaga koordynacji wszystkich czynni-

Źródło: Appendix 1. Guidelines for Strategy Formulation [w:] US Army War College Guide to National Security Policy and Strategy, 2nd Edition Revised and Expanded.
Red. J. B. Barthroomees. Strategic Studies Institute of the US Army War College. Carlisle Barracks 2006, s. 387. Por. E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz: Zarys współczesnych stosun-
ków międzynarodowych. Warszawa 2006, s. 156.

Rys.1. Formułowanie strategii narodowej

8 R. Kuźniar: Polityka …, s. 175.
9 Joint Publication 1–02. Dictionary of Military and Associated Terms, Department of Defense. Washington 2001, s. 511.
10 Fleet Marine Force Manual 1–1: Campaigning. Headquarters United States Marine Corps, Department of the Navy, Washington 1997, s. 5.
11 Joint Publication…, s. 362.

Kwartalnik Bellona 1/2007 15

 Bezpieczeństwo RP
ków składających się na narodową siłę na po-
ziomie regionalnym i globalnym (...).12
Na koniec rozważań nad znaczeniem i za-
kresem definicji strategii warto przytoczyć
koncepcję strategii narodowej, prezentowaną
przez US Army War College: rozumiany w sze-
rokim znaczeniu sposób realizowania narodo-
wych interesów w systemie międzynarodowym
(...). Dobra strategia narodowa wykorzystuje
lub choćby zakłada wykorzystanie wszystkich
elementów narodowej siły.13 Tym samym
w sensie largo strategię można zdefiniować ja-
ko określony sposób postępowania, obrany dla
poszczególnego przypadku, pewną koncepcję
działania. Innymi słowy, mianem strategii
(w tym wypadku strategii bezpieczeństwa)
będziemy nazywać określone powiązania ce-
lów (co?), które chcemy osiągnąć w określo-
ny sposób (jak?) biorąc pod uwagę dostępne
środki (czym?).14
Ostatnią, ale nie mniej istotną cechą strate-
gii bezpieczeństwa jest jej kaskadowy charak-
ter – od poziomu narodowego, aż po strategie
szczegółowe. US Army War College wyróżnia
trzy jej poziomy:
  narodowa strategia bezpieczeństwa
Mianem strategii (National Security Strategy – Grand Strategy
– National Strategy) rozumiana jako strategia
(w tym wypadku strategii ogólna z zastosowaniem wszystkich instru-
bezpieczeństwa) mentów państwowych (dyplomatycznych,
będziemy nazywać informacyjnych, militarnych i ekonomicz-
określone powiązania nych);
celów (co?), które   narodowa strategia militarna (National
chcemy osiągnąć Military Strategy) rozumiana jako strategia
w określony sposób stricte wojskowa – zastosowanie i wykorzysta-
(jak?) biorąc pod uwagę nie środków wojskowych;
dostępne środki (czym?).   strategia teatru działań (Theatre Strategy)
rozumiana jako bezpośrednie użycie środków
wojskowych lub groźba ich użycia. Z niej
wywodzi się poziom operacyjny (na pozio-
mie korpusu) i taktyczny (na poziomie
dywizji).15
Rolę nadrzędną odgrywa strategia narodo-
wa. Narodowa strategia militarna jest tylko jed-
nym z elementów wielkiej strategii (strategią
sektorową), podobnie jak taktyka jest zastoso-
waniem strategii na niższym poziomie.16
Strategia narodowa (Beauffre nazywa ją stra-
tegią totalną) aktywizuje i stosuje wszystkie
12 Fleet Marine ...., s. 4.
13 R. H. Dorff: A Primer in Strategy Development [w:] US Army War College Guide Strategy. Red. J. R. Cerami, J. F. Holcomb Jr. Strategic Studies Institute of the US Army War College.
Carlisle Barracks 2001, s. 11.
14 Szerzej [w:] US Army War… Red. J. R. Cerami, J. F. Holcomb Jr, s. 11–12.
15 H. R. Yarger: Toward a Theory of Strategy: Art Lykke and the Army War College Strategy Model [w:] US Army War… Red. J. B. Barthroomees, s. 107–110.
16 R. Kuźniar: Polityka…, s. 175.
17 Ibidem, s. 176.
18 D. Smith, M. Corbin, C. Hellman: Reforging the Sword: Forces for a 21st Century Security Strategy. Center for Defense Information. Washington 2001, s. 33–34.
16
elementy siły narodowej zgodnie z zasadą pry-
matu polityki, zarówno w czasie wojny, jak
i pokoju, a siły zbrojne – element realizacji na-
rodowej strategii militarnej – są tylko jednym
z kilku komponentów tej pierwszej.17
Sformułowanie strategii narodowej to pro-
ces długotrwały i wieloetapowy (rys. 1).
Pierwszym etapem fazy koncepcyjnej jest
artykulacja fundamentalnych wartości i norm
moralnych wyznawanych przez dany naród
(prawa człowieka, wolność, demokracja), co
z kolei umożliwia przedstawienie interesów
narodowych (racji stanu), których znaczenie
jest podkreślane szczególnie w koncepcji re-
alistycznej stosunków międzynarodowych
(H. Morgenthau, G. Kennan, K. Holsti,
W. Lipmann, R.E. Osgood, C. Beard). Nie jest
to łatwe, bo interesy ulegają zmianie, a nie-
które mogą zostać dostrzeżone dopiero, gdy
zostaną zagrożone. Najsłuszniejsze wydaje się
podejście określające interesy państwa w spo-
sób ogólny, uniwersalny, nieskupiający się na
konkretnych przykładach czy też państwach.18
Tym samym, ze względu na znaczenie (pod-
legające i niepodlegające kompromisom),
interesy Stanów Zjednoczonych można skla-
syfikować następująco:
  interesy kluczowe (vital national inte-
rests)
   –  przetrwanie, integralność terytorialna
i suwerenność Stanów Zjednoczonych,
   –  obrona obywateli Stanów Zjedno-
czonych przed atakiem;
  bardzo ważne interesy (very important
national interests)
   –  stabilność i siła międzynarodowych sy-
stemów ekonomicznych, politycznych, praw-
nych i energetycznych,
   –  bezpieczeństwo i pomyślność sojusz-
ników, przyjaciół i sąsiadów;
  ważne interesy (important national inte-
rests)
   –  ograniczanie konfliktów zbrojnych, lu-
dobójstwa, masakr, przemocy etnicznej i nie-
pokojów społecznych,
   –  rozwiązywanie problemów transnaro-
dowych, takich jak: handel narkotykami,
nielegalna imigracja, zagrożenia środowiska
naturalnego oraz konflikty o wodę pitną,
Kwartalnik Bellona 1/2007

choroby i epidemie, przestępstwa międzyna-
rodowe i korupcja.19
Po ustaleniu interesów oraz ich klasyfikacji
pod względem ważności decydenci mogą
przystąpić do precyzowania celów (objecti-
ves), nazywanych przez Stanisława Kozieja in-
teresami zoperacjonalizowanymi – przystoso-
wanymi do konkretnego działania, umieszczo-
nymi w konkretnej sytuacji, czasie i przestrze-
ni.20 Cel strategiczny jest długofalowy
i dynamicznie zorientowany, osiągany etapo-
wo. Następnie jest dokonywana ocena (diag-
noza i prognoza) strategiczna (strategic
appraisal) otoczenia międzynarodowego od-
znaczającego się zmiennością, niepewnością,
zawiłością i zagadkowością (VUCA – volati-
lity, uncertainly, complexity, ambiguity) i swej
roli w nim.21 Istotne znaczenie mają takie
zmienne, jak: historia, tradycja, trendy, proce-
sy światowe, potencjały i interesy innych
państw, wizja środowiska międzynarodowe-
go. Umożliwia to określenie celów państwa
(ends), wyznaczenie potrzebnych zasobów do
ich realizacji (means) i rozważenie możliwych
sposobów ich zastosowania (ways). Jeśli cele
są ustalane przez cywilów, to rola sił zbroj-
nych ogranicza się do decyzji w zakresie
metod.22 Poznając tym samym rodzaje i źród-
ła zagrożenia (risk assessment), można doko-
nać oceny obecnie obowiązującej polityki (na-
tional policy) i wprowadzić konieczne korek-
ty w strategii (national strategy) z uwzględ-
nieniem wszystkich czynników – zarówno ze-
wnętrznych, jak i wewnętrznych.23 Peter
D. Feaver podkreśla jednak, że choć to woj-
skowi winni być najbardziej kompetentni
w identyfikowaniu zagrożeń i odpowiednich
metod przeciwdziałania, to tylko cywilne wła-
dze są zdolne do określenia poziomu ryzyka
akceptowalnego przez dane społeczeństwo.24
Dobrze opracowana strategia bezpieczeństwa
powinna być całościowa (przestrzennie
Bezpieczeństwo RP
i funkcjonalnie) i długofalowa – tym samym
będzie charakteryzować się wykonywalnoś-
cią, stosownością i akceptowalnością (FSA
– feasibility, suitability, acceptability).25 Dobrze
Formułowanie strategii bezpieczeństwa po- opracowana
winno opierać się na dwóch fundamental-
nych zasadach. Jedną jest zasada efektywno- strategia bezpieczeństwa
ści, czyli realizacji jak największej liczby za- powinna być całościowa
dań przy możliwie minimalnych środkch. (przestrzennie
Druga zasada, minimaksu, sprowadza się do i funkcjonalnie)
konieczności wyboru wariantów działań, oraz długofalowa –
których minimalne korzyści będą jak naj- tym samym będzie
większe, oraz tych, których maksymalne charakteryzować się
straty będą dla tego bezpieczeństwa jak naj- wykonywalnością,
mniejsze.26 Należy również pamiętać, że rze- stosownością
czywistość ma charakter nielinearny i zawsze i akceptowalnością
może się pojawić jakiś „generał Mróz”, (FSA – feasibility,
który zdziesiątkuje najlepsze armie, zasieki, suitability, acceptability).
czy przechwyci wysyłaną na duże odległości
broń masowej zagłady.27
Determinanty strategii
bezpieczeństwa
Niezbędne siły i środki (zasoby) są wa-
runkiem sine qua non sformułowania i sku-
tecznego realizowania strategii bezpie-
czeństwa – bez nich pozostanie ona ode-
rwanym od rzeczywistości teoretycznym
dokumentem. Innymi słowy, potencjał bez
strategii jest niemalże tak samo pozbawio-
ny znaczenia, jak strategia bez potencja-
łu.28 Ilustracją tak rozumianej strategii jest
model Lykke`a (rys. 2). Konstruując stra-
tegię bezpieczeństwa, konieczne jest
uwzględnienie wszystkich elementów two-
rzących ogół zasobów – w przeciwnym ra-
zie może dojść do czegoś, co Hans
Morgenthau nazywa sofizmatem jednego
czynnika, czyli przesadnego oparcia się
tylko na jednym elemencie.29
Wyróżnienie wszystkich czynników wpły-
wających na charakter i kierunek strategii bez-

19 Ibidem, s. 34. Por. America’s National Interests: A Report from The Commission. The Nixon Center, July 2000, s. 5. [http://www.nixoncenter.org/publications/monographs/na-
tionalinterests.pdf]. Zob. też: M. G. Roskin: National Interest: From Abstraction to Strategy. Strategic Studies Institute of the US Army War College. Carlisle Barracks 1994.
20 S. Koziej: Współczesne problemy bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego. Warszawa 2003, s. 10.
21 H. R. Yarger: Toward a Theory…, s. 18.
22 E. R. Taylor: Command in the 21st Century: An Introduction to Civil–Military Relations. Naval Postgraduate School, US Navy, Monterey, California. June 1998, s. 28.
23 R. H. Dorff: A Primer…, s. 14–15.
24 P. D. Feaver: Civil–Military Conflict and the Use of Force: US Civil–Military Relations: In Crisis or Transition?, The Center of Strategic and International Studies. Washington 1995,

s. 154; za: E. R. Taylor: Command in the 21st Century: An Introduction to Civil–Military Relations. Naval Postgraduate School, US Navy, Monterey, California, June 1998, s. 30.
25 Appendix I: Guidelines for Strategy Formulation [w:] US Army War… Red. J. B. Barthroomees, s. 388–391.
26 M. A. Obrusiewicz: Kształtowanie i rozwój bezpieczeństwa narodowego – poszukiwanie rozwiązań metodycznych. „Myśl Wojskowa” 2002 nr 4, s. 5–25.
27 A. Dudek, T. Łoś-Nowak: Bezpieczeństwo państwa w środowisku międzynarodowym. Przewartościowania [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego. Red. D. Dębski,
B. Górka-Winter. Warszawa 2003, s. 45.
28 R. Kuźniar: Polityka… s. 187.
29 H. J. Morgenthau, K. W. Thompson: Politics Among Nations. The Struggle for Power and Peace. New York 1965, s. 178–200. Zdaniem H. Morgenthau’a tworzenie strategii
na podstawie jednego czynnika, jego przecenianie, jest błędem, który prowadzi do porażki. Przesadne przykładanie do niego wagi prowadzi do takich zjawisk, jak geopolityka,
nacjonalizm czy też militaryzm.

Kwartalnik Bellona 1/2007 17

 Bezpieczeństwo RP

Strategia
Ce
le
y

Kon
sob

cepc
Za

je


Ryzyko

Źródło: H. R. Yarger: Toward a Theory…, s. 107–110.

Rys. 2. Składowe strategii (model A. Lykke’a)

pieczeństwa jest niemożliwe. Można jednak
wyróżnić ogólną klasyfikację najważniejszych
elementów oraz przedstawić ich cechy i rolę.
Położenie Wiele elementów narzuca niejako określone
działania i ogranicza zestaw środków – nie
i pas bezpieczeństwa wszystko można zrealizować, nie mając okre-
w postaci oceanów na ślonych narzędzi do poparcia swoich celów.
stałe determinuje pozycję Bo przecież polityka to sztuka łączenia wszyst-
Stanów Zjednoczonych kich elementów potęgi narodowej w jedność,
na świecie. tak by maksymalnie je wykorzystać.30 Część
z tych materialnych uwarunkowań, powszech-
nie nazywanych twardymi, charakteryzuje się
małą dynamiką zmian w krótkim, a czasem
i długim okresie. Do tych uwarunkowań zali-
czamy: położenie geograficzne, sytuację de-
mograficzną kraju, poziom technologiczny,
stan gospodarki narodowej, środowisko natu-
ralne czy też zasoby naturalne.31 Na strategię
oddziałuje również niemierzalna i niepoliczal-
na kultura strategiczna, będąca produktem
zbiorowego doświadczenia, która dostarcza
idei i norm autorom strategii oraz jej wyko-
nawcom, warunkuje percepcję otoczenia
i zdolność mobilizacji zasobów. Owa kultura
strategiczna, czyli zbiorowe przekonania i oce-
ny, w sposób bezpośredni determinują na przy-
kład sposób użycia sił zbrojnych.32
Czynnik geograficzny jest istotny, gdyż –
jak zauważa Robert Łoś – determinuje zacho-
wanie organów rządzących danego państwa,
a ponadto jest wyznacznikiem zachowań in-
nych państw, ale raczej warunkuje możliwo-
ści, nie przesądzając biegu wydarzeń.33 Jako
przykład wymienić można choćby położenie
Polski pomiędzy Rosją i Niemcami, co przez
wieki determinowało polską politykę. Hans
Morgenthau słusznie zauważa, że położenie
Stanów Zjednoczonych i pas bezpieczeństwa
w postaci oceanów na stałe determinuje po-
zycję tego państwa na świecie.34 Nie inaczej

30 H. J. Morgenthau, K. W. Thompson: Politics Among…, s. 159.

31 A. Z. Kamiński: Bezpieczeństwo Polski na tle rozwoju procesów politycznych w Europie. Uwagi metodologiczne. „Studia i Materiały PISM” 1993 nr 64.
32 R. Kuźniar: Polityka…, s. 186–187.
33 R. Łoś: Teoria stosunków międzynarodowych. Wybrane zagadnienia. Łódź 2001, s. 31.
34 H. J. Morgenthau, K. W. Thompson: Politics Among…, s. 127.

18 Kwartalnik Bellona 1/2007


sądzi Zbigniew Brzeziński, celnie zauważa-
jąc, że dwa olbrzymie oceany, doskonałe
bufory bezpieczeństwa, oraz obecność znacz-
nie słabszych sąsiadów na północy i południu
spowodowały, że Amerykanie uznali swoją
suwerenność narodową za prawo naturalne
i oczywistą konsekwencję niezrównanego bez-
pieczeństwa narodowego.35 Na początku XXI
wieku rola czynnika geograficznego została
wyraźnie zmarginalizowana. Rozwój techno-
logii sprawił, że świat stał się mniejszy, bar-
dziej dostępny – także dla przeciwników.
Amerykańska twierdza może być zdobyta, bo
dwa oceany nie zapewniają takiej ochrony, jak
kiedyś, a – jak stwierdził Ivo H. Daalder –
Ameryka, odseparowana wielką wodą, zasko-
czona jest odkryciem, że i jej grozi niebezpie-
czeństwo.36 To, co jeszcze sto lat temu umoż-
liwiało Amerykanom prowadzenie polityki
izolacjonizmu, teraz nie stanowi praktycznie
żadnej bariery. To, co zapewniało bezpieczeń-
stwo przed flotą Hiszpanii lub Wielkiej
Brytanii, nie jest przeszkodą dla terrorystów.
Wystarczy kilkanaście minut, aby wysłany
z dowolnego miejsca na ziemi pocisk bali-
styczny raził dowolny punkt na obszarze
Stanów Zjednoczonych. Nie można jednak
lekceważyć znaczenia uwarunkowań geogra-
ficznych w polityce bezpieczeństwa Stanów
Zjednoczonych. O ile pewne elementy (jak
rzeźba terenu czy sieć rzeczna) są pod wzglę-
dem strategicznym praktycznie nieistotne
w XXI wieku, o tyle trudno jest przecenić stra-
tegiczne położenie kraju i jego wielkość,
bo to umożliwia rozproszenie przemysłu i lud-
ności, co zwiększa szanse przetrwania naro-
du w razie wojny atomowej. Zdaniem
H. Morgenthau’a, zależność pomiędzy promie-
niem rażenia broni atomowej a relatywnie ma-
łą wielkością kraju jest poważną ułomnoś-
cią.37 Dzięki świetnemu położeniu Amerykanie
mają niezahamowany dostęp do obu oceanów,
a US Navy – swobodę działania. Daje to moż-
liwość szybkiego przerzucania sił zbrojnych
drogą morską, a także zakładania zamorskich
Bezpieczeństwo RP
baz wojennych, co z kolei jeszcze bardziej
zwiększa i umacnia pozycję. O czymś takim
mógł tylko marzyć Związek Radziecki, które-
go dostęp do otwartych zbiorników wodnych
był ograniczony.38 Przed niedocenia-
niem tego czynnika przestrzega również
Demografia,
H. Morgenthau, pisząc, iż geograficzne poło- podobnie jak geografia,
żenie Stanów Zjednoczonych pozostaje pod- nie odgrywa już tak dużej
stawowym czynnikiem ciągłego znaczenia, roli jak kiedyś, jednak
który inne państwa w swej polityce zagranicz- nadal ma znaczenie –
nej muszą brać pod uwagę.39 niesie pozytywne skutki
Czynnik demograficzny. Demografia – dla krajów rozwiniętych
rozmiar, trendy i struktura – to istotny element i negatywne dla biednych
wpływający na potencjał państwa. Bez „armii” państw.
ludzi nie można mieć silnej i rozwiniętej go-
spodarki działającej na rzecz kraju, budującej
jego potęgę. Dobrym przykładem jest Izrael,
którego mała populacja wymusza określoną
politykę bezpieczeństwa – obowiązkową służ-
bę wojskową oraz stosowanie precyzyjnej
broni, mobilność, uderzenia z powietrza, a na-
wet wojny prewencyjne – wszystko po to, aby
uniknąć długotrwałej wojny lądowej, w której
istniałoby zagrożenie dużymi stratami w sile
żywej, której nie można zastąpić.
Demografia, podobnie jak geografia, nie
odgrywa już tak dużej roli jak kiedyś, jed-
nak nadal ma znaczenie – niesie pozytywne
skutki dla krajów rozwiniętych i negatywne
dla biednych państw. Niezwykle istotna jest
struktura społeczna i liczba osób w wieku
18 – 45 lat, które w największym stopniu
wpływają na sytuację gospodarczą kraju.
Państwo z dużą liczbą osób starszych ma
mniejsze szanse na zostanie potęgą, gdyż
stanie przed koniecznością wyboru – kupno
broni czy chleba.40 Duży liczebnie kraj ma
dobre podstawy do zostania potęgą, choć nie
jest to wystarczające – Stany Zjednoczone
górują pod względem siły nad bardziej za-
ludnionymi państwami, jak Chiny, Brazylia
czy Indie. Jak zauważa H. Morgenthau, jed-
nak żaden kraj nie może zostać istotną po-
tęgą, jeśli nie zalicza się do najbardziej za-
ludnionych krajów świata.41

35 Z. Brzeziński: Wybór: dominacja czy przywództwo. Kraków 2003, s. 24.

36 I. H. Daalder: Ameryka bez ograniczeń: rewolucja Busha w polityce zagranicznej. Warszawa 2005, s. 45.
37 H. J. Morgenthau, K. W. Thompson: Politics Among…, s. 127.
38 Swego czasu admirał floty Związku Radzieckiego S. Gorszkow powiedział: Tak się złożyło, w wyniku procesu historycznego, że nasza flota nie posiada baz zamorskich i aby

wyjść na oceany, musi pokonywać olbrzymie przestrzenie, forsować cieśniny, wąskie przejścia kontrolowane przez floty państw imperialistycznych lub znajdujące się pod sta-
łą obserwacją ich sojuszników (…) Ponadto większość baz naszej marynarki wojennej położona jest w rejonach o surowym klimacie (…) W związku z tym szczególną wagę
przywiązujemy nie tylko do ich (okrętów) dzielności morskiej, lecz także (…) autonomiczności, odporności na uderzenie przeciwnika (…) Warunki militarno-geograficzne
sprawiają, że nasza flota musi posiadać specjalne siły i środki zaopatrzenia tyłowego działań na odległych akwenach. Cyt. za: B. Chocha, J. Kaczmarek: Wojna i doktryna
wojenna. Warszawa 1980, s. 42.
39 H. J. Morgenthau, K. W. Thompson: Politics Among…, s. 129.
40 D. Jablonsky: National Power [w:] US Army War… Red. J. B. Barthroomees, s. 132.
41 H. J. Morgenthau, K. W. Thompson: Politics Among…, s. 143.

Kwartalnik Bellona 1/2007 19

 Bezpieczeństwo RP
Czynnik surowcowy. Olbrzymie ilości su-
rowców są konieczne do skutecznego pro-
wadzenia wojny, wspierania sojuszników czy
oddziaływania na przeciwników, a ich kon-
trolowanie jest niejednokrotnie powodem do
wojny (Japonii ze Stanami Zjednoczonymi
w 1941 r.; Iraku z Kuwejtem w 1991 r.), bo
jedna kropla ropy jest warta krwi naszych
żołnierzy – jak zauważył swego czasu
Georges Clemenceau. Posiadanie jednego
surowca, na który jest w danym momencie
zapotrzebowanie, może sprawić, że kraj, któ-
remu brakuje tradycyjnie rozumianych ele-
mentów tworzących potęgę, nagle staje się
silnym elementem światowej polityki (…).42
Praktycznie żaden kraj nie jest samowystar-
czalny i nawet bogate w surowce Stany
Zjednoczone są zmuszone je importować
lub… o nie walczyć. Amerykanie posiada-
ją potężne zasoby węgla kamiennego (oko-
ło 25% światowych zasobów), co daje im
czołowe miejsce na świecie, wydobywają
cynk, wolfram, srebro, potas, żelazo, bok-
syt, uran, ołów i miedź. To także pierwszy
producent gazu na świecie (33,9% produk-
cji światowej) i czołowy producent kwasu
siarkowego (12,1%).43 W roku 1999 ówczes-
ny sekretarz stanu William Cohen potwier-
dził, że Stany Zjednoczone będą prowadzić
multilateralną politykę użycia siły, by za-
pewnić niezahamowany dostęp do rynków,
źródeł energii i źródeł strategicznych.44
Brak czy niedobór jakiegoś surowca spra-
Stany wia, że państwo – nawet silne militarnie –
Zjednoczone może być zagrożone przez „element energe-
tyczny”. Rosja może szantażować Unię
będą prowadzić
Europejską zakręceniem gazowego kurka,
multilateralną politykę
a Arabia Saudyjska nawiązać bliskie kon-
użycia siły,
takty z Waszyngtonem – nic dziwnego, że
by zapewnić
obszary do niedawna nieistotne teraz są
niezahamowany dostęp
miejscem zainteresowania wielkich mo-
do rynków, źródeł energii
carstw.45 Potężne Stany Zjednoczone są uza-
i źródeł strategicznych.
leżnione od surowców energetycznych, w
tym ropy naftowej (konsumpcja na poziomie
20 mln baryłek dziennie), i choć prezydent
42 H. J. Morgenthau, K. W. Thompson: Politics Among…, s. 134.
43 United States `06, CIA: The World Factbook. http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/us.html
44 N. Chomsky: Rogue States: The Rule of Force In World Affairs. London 2000, s. 4.
45 K. Bojko: Polityka amerykańska wobec konfliktu na Bliskim Wschodzie w świetle inicjatyw pokojowych Arabii Saudyjskiej, Egiptu i Jordanii. „Sprawy Międzynarodowe” 2002
nr 3, s. 25–26.
46 G. W. Bush: The State of the Union 2006. Washington 2006 nr 1. http://www.whitehouse.gov/news/releases/2006/01/20060131-10.html
47 B. Chocha, J. Kaczmarek: Wojna i doktryna…, s. 30.
48 D. J. Mierzejewski: Bezpieczeństwo współczesnych państw. Europa – początek XXI wieku. Piła 2006, s. 149.
49 B. Chocha, J. Kaczmarek: Wojna i doktryna…, s. 30.
50 S. H. Baker, C. Hellman: US Military Transformation: Not Just More Spending, But Spending Better, Center for Defense Information, January 31, 2002. http://www.cdi.org/
mrp/transformation.cfm
20
George W. Bush zapewnił, że muszą zmniej-
szać uzależnienie od ropy naftowej, to mi-
nie wiele lat zanim tak się stanie.46
Czynnik ekonomiczny. Swego czasu
Fryderyk Engels powiedział, że nic bardziej
nie zależy od warunków ekonomicznych, niż
właśnie armia i flota i chyba trudno nie przy-
znać mu racji.47 Podobnie uważa Donat
J. Mierzejewski, stwierdzając, że każdy kraj
jest wart na arenie międzynarodowej tyle, ile
warta jest jego gospodarka (…).48 Zdolności
ekonomiczne, rozumiane jako zdolności pro-
dukcyjne fabryk, wiedza pracowników, umie-
jętności inżynierów, geniusz naukowców, fa-
chowość zarządzania, nie tylko są najważniej-
szym źródłem bezpieczeństwa narodowego,
ale same w sobie stanowią o potędze. Sytuacja
gospodarcza określa politykę – szukanie ryn-
ków zbytu, tworzenie ugrupowań integracyj-
nych, zawieranie umów handlowych, nawet
kontrowersyjnych, jak zbliżenie gospodarcze
Chin ze Stanami Zjednoczonymi. Jest to szcze-
gólnie istotne teraz, w dobie globalizacji.
Liczne interakcje sprawiają, że pewne elemen-
ty zapewnienia bezpieczeństwa, jak choćby
poprzez wojnę, stają się nieopłacalne – współ-
praca gospodarcza daje więcej korzyści niż
prowadzenie wojny. Zauważyli to choćby
J. Drzewiecki i T. Pióro, stwierdzając, że po-
tencjał ekonomiczny danego państwa decy-
duje o rozwoju środków bojowych, rodzaju
i ilości uzbrojenia.49 Co więcej, silna gospo-
darka daje różnorodne nowe narzędzia prowa-
dzenia polityki: pożyczki, kredyty, zwolnie-
nia z ceł, embarga, subwencje itp. Jak można
by finansować siły zbrojne, gdyby nie prężna
gospodarka? Mimo że Stany Zjednoczone
przeznaczają na obronę narodową średnio
3,5% PKB rocznie, to i tak wydatki Pentagonu
są większe niż wszystkie wydatki wojskowe
pozostałych państw świata razem wziętych!50
Wydatki przeciwników Waszyngtonu (Kuby,
Iranu, Iraku, Libii, Korei Północnej, Sudanu
i Syrii) są 26 razy mniejsze niż amerykańskie.
Nawet w roku 2002, czyli przed zwiększeniem
Kwartalnik Bellona 1/2007

finansów Pentagonu, jego budżet był większy
niż wspólne wydatki całego NATO, Chin,
Rosji i Japonii.51 Nie bez powodu w wojnach
na wyniszczenie głównym zadaniem opera-
cyjnym jest rzucenie przeciwnika na kolana
poprzez zniszczenie jego zaplecza ekonomicz-
nego, co wywołuje (...) ostrą sprzeczność po-
między wzrastającymi potrzebami materialny-
mi wojska a zmniejszoną możliwością ich
zaspokojenia.52
Czynnik polityczny. W rozważaniach
o elementach siły narodowej zawsze pojawia
się pytanie: jak jej używać? Niewątpliwie istot-
nym elementem decydującym o metodach za-
pewniania bezpieczeństwa narodowego jest
system polityczno-prawny państwa, którego
wpływ trudno jednak zmierzyć. Wiadomo jed-
nak, że to, co jest dostępne dla państw auto-
rytarnych, nie zawsze przystoi demokracji.
Czynnik polityczny daje, także w demokracji,
różne narzędzia oddziaływania na środowisko,
takie jak: dyplomacja, rozmowy, negocjacje,
ale również perswazja, groźby i szantaż.
Według opinii wielu teoretyków, choćby
Richarda Holbrooke`a, bezpieczeństwo jest
gwarantowane przez trzy filary: demokrację,
stabilność i wolnorynkową gospodarkę.53
Dostrzegając przyczyny konfliktów na pozio-
mie państwa, opierają się na powstałej w la-
tach osiemdziesiątych XX wieku teorii
Michaela Doyle’a, głoszącej, że państwa de-
mokratyczne nie prowadzą ze sobą wojen.54
Rzeczywistość zdaje się potwierdzać ową te-
orię – państwa o ustrojach demokratycznych,
choć prowadzą wojny z państwami o innych
systemach politycznych, nie walczą między
sobą i chętniej tworzą ugrupowania zapewnia-
jące kolektywne bezpieczeństwo.55 Wynika
to, zdaniem J. Czaputowicza, z faktu, że oby-
watele państw demokratycznych niechętnie
wybierają się na wojnę, istnieją silne ruchy an-
Bezpieczeństwo RP
tywojenne, a politycy opowiadający się za woj-
ną nie mają szans na wygranie wyborów. Społeczeństwa
Państwa niedemokratyczne nie muszą brać pod
uwagę tak „nieistotnych” elementów, jak opi-
demokratyczne
nia publiczna czy nastroje społeczne.56 kierują się zasadami
Zwolennicy teorii przekonują, że państwa de- wolności i równości,
mokratyczne mają rozbudowany system kon- dlatego nie widzą
troli władzy, co skutecznie uniemożliwia trak- zagrożenia ze strony
towanie siły jako środka polityki. Wolność innych demokratycznych
słowa sprawia, że społeczeństwa – za pomocą państw. Wiedzą, że inne
grup nacisku czy mediów – mogą oddziały- społeczeństwa podzielają
wać lub nawet ich zmienić na politycznych ich poglądy.
deaplentów. Niezależnie od tego, czy teoria
jest prawdziwa, czy nie, niewątpliwie państwa
totalitarne mają przewagę nad państwami de-
mokratycznymi w przygotowaniach wojennych
i militarnych, jako że gospodarka centralnie
planowana ze względu na specyficzny system
decyzyjny (charakter rozdzielczo-nakazowy)
zapewnia wyższą gotowość mobilizacyjną.57
Łatwiej jest nią sterować, zakłady szybko
można przestawić na produkcję zbrojeniową
bez konieczności oglądania się na rachunek
ekonomiczny i interesy ich właścicieli.58
Amerykańscy ekonomiści już w latach sie-
demdziesiątych ubiegłego stulecia pisali, że
prywatna własność aktywów ekonomicznych
utrudnia rządom bezpośrednie przesunięcie
dóbr, pieniędzy i technologii w przeciwieństwie
do systemów autorytarnych.59
Czynnik psychospołeczny. Na ten niemie-
rzalny czynnik składa się nie tylko charakter
danego narodu, ale także morale, rozumiane
jako stopień determinacji, z jaką dany naród
wspiera politykę zagraniczną swego rządu
w czasie pokoju i wojny.60 Nawet najsilniejsza
armia nie wygra, jeśli nie jest przekonana
o słuszności swego zadania. Wielokrotnie pań-
stwa o większej sile militarnej i ekonomicznej
musiały uznać wyższość bardziej zdetermino-
wanego przeciwnika – Hindusi wyparli silniej-

51 J. Urbanowicz: Armia Świata. „Wprost” 2002 nr 1007. W okresie zimnej wojny wydatki wojskowe pochłaniały około 10% PKB.
52 B. Chocha, J. Kaczmarek: Wojna i doktryna…, s. 69.
53 R. Holbrooke: Nowy model bezpieczeństwa. „Polska Zbrojna” 1995 nr 62, s. 6–7.
54 E. Todd: Schyłek Imperium. Rozważania o rozkładzie systemu amerykańskiego. Warszawa 2003, s. 17.
55 Podobny pogląd prezentował Robert McNamara, sekretarz obrony Stanów Zjednoczonych w latach 1968–1981. Swoje refleksje zawarł w książce The Essence of Security,

wydanej w 1968 roku, czyli na długo przed powstaniem teorii Doyle`a. McNamara na przykładzie stosunków Stanów Zjednoczonych i Kanady tłumaczy, że państwa mogą ko-
egzystować, jeśli wyznają te same wartości i są demokratyczne. Szerzej [w:] R. McNamara: The Essence of Security. Reflections in Office. New York 1968,
s. 142–143.
56 J. Czaputowicz: Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa – aspekty teoretyczne [w:] Kryteria bezpieczeństwa… Red. D. Dębski, B. Górka-Winter, s. 21.
57 M. Sułek: Podstawy potęgonomii i potęgometrii. Kielce 2001, s. 157.
58 Należy jednak podkreślić, że nawet państwa niedemokratyczne mają pewne granice ignorowania rachunku ekonomicznego – dla przykładu Irak Saddama Husajna był tak
wyniszczony gospodarczo po wojnie z Iranem, że potrzebował zająć Kuwejt, aby poprawić stan swej gospodarki, opartej na wydobyciu ropy naftowej. Szerzej [w:] J. Bulloch,
H. Morris: Wojna Saddama. Początki konfliktu kuwejckiego i reakcja międzynarodowa. Poznań 1991.
59 Cyt. za: M. Sułek: Podstawy potęgonomii…, s. 157.
60 Ibidem, s. 153.

Kwartalnik Bellona 1/2007 21

 Bezpieczeństwo RP
szych Brytyjczyków, słabsza III Rzesza bły-
skawicznie zmiażdżyła dotkniętą defetyzmem
Bogaty dorobek armię francuską w 1940 roku, ajatollah
kulturalny, Chomeini zdetronizował będącego u władzy
Rezę Szaha Pahlawiego, Związek Radziecki
prężna nauka i kultura
nie wygrał w Afganistanie, a Stany Zjedno-
dają możliwość
czone, mimo olbrzymich środków i całkowi-
stosowania środków
tej dominacji w powietrzu, nie były w stanie
psychologicznych
złamać oporu Wietnamczyków i pod wpły-
i informacyjnych, takich
wem pacyfistycznych nastrojów społecznych
jak propaganda, zarówno
i niskiego morale musiały zakończyć wojnę.
pozytywna, jak
Zaledwie jedno wydarzenie – atak na Pearl
i negatywna, które
Harbor – sprawiło, że Amerykanie z olbrzy-
mogą służyć albo
mią determinacją i gotowością przystąpili do
poprawie wizerunku
II wojny światowej. Syndrom wietnamski spra-
własnego kraju, albo
wił, że przez wiele lat unikali angażowania się
oddziaływaniu na inne
w konflikty zbrojne. Richard Nixon uważa, że
państwa.
negatywny wpływ na opinię publiczną, która
sprzeciwiała się wojnie wietnamskiej, miało
również środowisko filmowe, a przede wszyst-
kim… trylogia Star Wars George’a Lucasa,
w której złowrogie imperium walczy ze szla-
chetnymi, ale źle uzbrojonymi rebeliantami.61
Czy gdyby nie zamachy z 11 września 2001
roku i przekonanie Amerykanów o zagroże-
niu terroryzmem, politycy zdecydowaliby się
na wojnę w Afganistanie i Iraku?
Równie istotne jest postrzeganie otoczenia
międzynarodowego i swojej roli w środowisku
międzynarodowym. Politykę bezpieczeństwa
tworzoną ludzie, którzy zawsze mają jakieś
poglądy – to, jaka ona jest, w dużej mierze za-
leży od tego, kto zasiada w administracji pre-
zydenckiej. Obecnie amerykańskie postrzega-
nie rzeczywistości międzynarodowej jest pod
silnym wpływem neokonserwatystów. Ich du-
chowy „ojciec” Irving Kristol zauważa, że po-
glądy na temat stosunków międzynarodowych
czerpią oni z Wojny Peloponeskie Tukidydesa.
Ich zdaniem, polityka zagraniczna opiera się
na trzech prostych zasadach: patriotyzmu,
działania w imię interesu narodowego oraz
własnej siły, a nie – jak czyniła to poprzed-
nia administracja prezydencka – na za-
sadzie współpracy międzynarodowej.62
Neokonserwatyści, którzy pod koniec lat sie-
demdziesiątych ubiegłego wieku wystąpili
z Partii Demokratycznej, popierając twardą
61 R. A. Kosta: Syndrom wietnamski. „Myśl Wojskowa” 2005 nr 2, s. 132.
62 I. Kristol: The Neoconservative Persuasion. „Weekly Standard” 2003, August 25. http://www.weeklystandard.com/Content/Public/Articles/000/000/003/000tzmlw.asp
63 M. Boot: What the Heck is a „Neocon?”, „Opinion Journal” 2002 December 30. http://www.opinionjournal.com/editorial/feature.html?id=110002840.
64 Niektórzy nazywają ich zwolennikami „wilsonianizmu w ciężkim wydaniu”, gdyż popierają poglądy Woodrow Wilsona w kwestii promocji amerykańskich wartości, ale stanow-
czo odrzucają międzynarodowe organizacje i traktaty jako środek realizacji celów.
65 J. B. Judis: Trotskyism to Anachronism: The Neoconservative Revolution. „Foreign Affairs” 1995 July/August, s. 126.
66 B. Woodward: Wojna Busha. Warszawa 2003, s. 275.
67 N. Podhoretz: In Praise of the Bush Doctrine. Commentary 2002 September.
22
postawę Ronalda Reagana wobec Imperium
zła, również i dziś postulują utrzymanie ame-
rykańskiej potęgi militarnej, używanej wszę-
dzie tam, gdzie są zagrożone interesy narodo-
we. Za najlepsze lekarstwo uznają demokra-
tyzację państw. Nawet jeśli ma to wymagać
okupacji Iraku, trzeba to zrobić. Zrobiliśmy to
z Niemcami, Japonią i Włochami, zrobimy to
raz jeszcze.63 Taką wizję rzeczywistości przed-
stawiają choćby pretorianie George’a
W. Busha – Dick Cheney i Paul Wolfowitz,
dzięki którym amerykańska strategia bezpie-
czeństwa brzmi jak żywcem wyjęta z magazy-
nu „Commentary”, biblii neokonserwaty-
stów.64 John B. Judis, przypominający ich nie-
sławny romans z socjalistami i trockistami
w latach trzydziestych ubiegłego wieku, do-
daje, że łączą oni wilsonowski idealizm krze-
wienia demokracji i wolności z interwencjo-
nizmem Theodore`a Roosevelta, a politykę za-
graniczną postrzegają jako krucjatę – naj-
pierw światowego socjalizmu, potem socjal-
demokracji, a teraz demokracji kapitalis-
tycznej.65 Także sam prezydent George
W. Bush kieruje się czymś więcej niż tylko
pragmatyzmem i suchą oceną faktów – pro-
testanckim mesjanizmem, chęcią osobistej
zemsty (słynne Saddam chciał zabić moje-
go tatę), przekonaniem o słuszności działań
i wyższości prawdy – tak, aby wykorzystać
okazję do osiągnięcia wielkich celów (…)
zapewniając w typowym dla siebie morali-
zatorsko-ewangelizacyjnym tonie, iż nie ma
większego celu niż zapewnienie pokoju na
świecie. (…) Naszym obowiązkiem jest
troszczyć się o człowieka.66 Norman
Podhoretz uważa nawet, że prezydent Bush
przeszedł metamorfozę po 11 września 2001
roku – z realisty w kierunku idealisty
o reaganowskiej proweniencji – zrozumiał,
że Bóg (…) zaprowadził go do Gabinetu
Owalnego w określonym celu – po to, by po-
prowadził wojnę przeciwko złu terro-
ryzmu.67 Tak samo uważa Evan Thomas,
dostrzegając istotne powiązanie pomiędzy
zmianą polityki zagranicznej Busha a zmia-
ną osobowości prezydenta: po 11 września
Bush przeszedł coś w rodzaju nawrócenia.
Kwartalnik Bellona 1/2007

(…) Przedzierzgnął się w wojennego przy-
wódcę z opatrznościowym poczuciem
obowiązku. Sam Bush podkreślił, że znalazł
się w Białym Domu dzięki sile mo-
dlitwy.68
Ocena wpływu poszczególnych czynników
na tworzenie potencjału narodowego, potrzeb-
nego z kolei do realizacji strategii bezpieczeń-
stwa, jest trudna. Wszystkie czynniki są po-
wiązane ze sobą, wzajemnie na siebie oddzia-
łują i się uzupełniają. W jakim jednak stopniu
dany czynnik pomaga, a w jakim szkodzi? Co
jeśli dany element dominuje? Jak zmierzyć to,
co pozostaje niemierzalne – fachowość poli-
tyków, ich osobiste doświadczenie, jakość dy-
plomacji, słuszność założeń operacyjnych czy
stan wyszkolenia żołnierzy? Czy twórcy stra-
tegii nie są kuszeni nadużywaniem dominują-
cego czynnika, bo – jak stwierdza za brytyj-
skim krytykiem Robert Kagan – kiedy masz
młotek, wszystkie problemy zaczynają wyglą-
dać jak gwoździe?69
Rola siły narodowej
w bezpieczeństwie państwa
Całość środków tworzy siłę narodową (na-
tional power), która jest zdolnością do wpły-
wania na zachowania innych aktorów w zgo-
dzie z własnymi celami.70 Siła (zasoby) jest
niczym, jeśli nie jest stosowana, a sposób jej
wykorzystywania zależy od koncepcji poli-
tycznych decydentów. Przekonanie, że bezpie-
czeństwo to zdolność narodu do obrony, pre-
zentuje szkoła zwana realizmem politycznym,
do której należą: Hans Morgenthau, Walter
Lipmann, Kalevi J. Holsti czy George Kennan.
System międzynarodowy jest postrzegany
w iście hobbesowski sposób – przez pryzmat
siły, przymusu i przemocy.71 Według szkoły
realizmu politycznego, którego początki od-
najdujemy już w starożytności, a ściślej
w Wojnie peloponeskiej Tukidydesa, celem
każdego państwa jest zwiększanie własnej
siły oraz stosowanie głównie narzędzi mili-
Bezpieczeństwo RP
tarnych do realizacji interesów narodowych
(rys. 2).72 Jest to możliwe, gdy mają ku temu
środki. Robert Kagan zauważa: Gdy Stany
Zjednoczone były słabe, stosowały strategie
okrężne, cechujące słabych (…) Amerykanie
byli realistami i zdawali sobie sprawę ze
swojej słabości, jednak teraz szybciej ucie-
kają się do siły i są mniej cierpliwi w dyplo-
macji.73 Podobny stosunek do wojny, będą-
cej prowadzeniem polityki innymi środka-
mi, miał już Platon, dostrzegając w niej śro-
dek do pokoju, a także Karl von Clausewitz,
dla którego wojna była prawdziwą sztuką.74
Oczywiście współcześni realiści nie czerpią
tak dużej „przyjemności” z wojny, jak ich
duchowi przodkowie, jednak nadal uważa-
ją, że stosunkami międzynarodowymi rzą-
dzi egoizm i agresywne działanie państw
(w imię interesu narodowego), gdyż – jak
Gdy Stany Zjednoczone były słabe, stosowały
strategie okrężne, cechujące słabych (…)
Amerykanie byli realistami i zdawali sobie
sprawę ze swojej słabości, jednak teraz szybciej
uciekają się do siły i są mniej cierpliwi
w dyplomacji.
stwierdza J. Czaputowicz – istnieje nieprze-
zwyciężona rozbieżność interesów i natural-
na konkurencja między państwami. (...)
Stałym przedmiotem troski jest relacja włas-
nej siły do siły, jaką posiadają inne państwa.
Nawet państwo dziś przyjaźnie nastawione
może w przyszłości, gdy jego relatywna si-
ła wzrośnie, stać się źródłem zagrożenia.75
Im większa siła, tym większa przewaga stra-
tegiczna i tym większe bezpieczeństwo,
twierdzą realiści, bo tylko siła sprawia, że
można wpływać na zachowanie innych

68 D. Frum: The Right man. The Surprise Presidency of George W. Bush. New York 2003, s. 283.
69 R. Kagan: Potęga i raj. Ameryka i Europa w nowym porządku świata. Warszawa 2003, s. 36.
70 H. J. Morgenthau, K. W. Thompson: Politics Among…, s. 123.
71 Bellum omnium contra omnes, czyli trwały stan wojny każdego z każdym, to – w dużym uproszczeniu – podstawowe założenie teorii Thomasa Hobbesa, XVII-wiecznego angiel-
skiego filozofa. Zdaniem Hobbesa, człowiek jest z natury egoistą, a ponieważ jego celem jest przetrwanie, to – w środowisku pozbawionym zewnętrznej siły zdolnej uporządkować
system – dochodzi do walki.
72 Obecnie obowiązująca doktryna wojskowa uznaje cztery narzędzia stosowania siły narodowej ukryte pod akronimem DIME: dyplomatyczne, informacyjne, militarne, ekono-
miczne. Rozszerzenie zawiera Narodowa Strategia Walki z Terroryzmem (National Strategy for Combating Terrorism) dodająca elementy stosowania prawa (law enforcement),
wywiadu i finansów (tzw. MIDLIFE).
73 R. Kagan: Potęga i raj…, s. 16–17.
74 M. Mróz: Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa [w:] Kryteria bezpieczeństwa…, s. 132–133.
75 J. Czaputowicz: Kryteria bezpieczeństwa…, s. 14.

Kwartalnik Bellona 1/2007 23

 Bezpieczeństwo RP
państw – poprzez ich nakłanianie, nagradza-
nie, grożenie lub karanie. Wystarczy stwier-
dzić – pisał Hans Morgenthau – że walka
o zdobycie potęgi jest powszechna
w czasie i przestrzeni. W każdym okresie
historii, niezależnie od uwarunkowań spo-
łecznych, gospodarczych i politycznych,
państwa ścierają się ze sobą we współza-
wodnictwie o potęgę.76 Podobnie uważa
Jeśli nie masz J. H. Hertz, pisząc, iż w anarchii bezpieczeń-
stwo jest celem najważniejszym. Tylko wte-
siły, dy, gdy przetrwanie jest zapewnione,
nie mów, że coś jest w twoim państwo może dążyć do realizacji innych
interesie – nie blefuj. Zawsze celów (...).77
podpieraj swe interesy odpo- Pojęcie siły narodowej rodzi kilka proble-
wiednią siłą.
mów. Po pierwsze – jak obliczyć siłę? Pojawiły
się próby matematycznego określenia siły na-
rodowej, rozumianej jako suma populacji,
terytorium, zdolności ekonomicznych, zdol-
ności militarnych pomnożona przez sumę
celu strategicznego i determinacji jego wyko-
nania.78 Siła jest jednak względna i kon-
tekstualna, jak słusznie zauważa Roman
Kuźniar.79 Gdyby jednak potęgę i bezpieczeń-
stwo udało się sprowadzić do równania mate-
matycznego, Pentagon z pewnością wygrałby
krwawą wojnę w Wietnamie. Zdaniem Kalevi
J. Holstiego, takie dane nie odzwierciedlają
potęgi państwa, ani też wpływu, lecz jedyne
potencjalne zdolności do prowadzenia woj-
ny.80 Najlepiej obrazuje to anegdota Harry’ego
G. Summersa: gdy R. Nixon przejął władzę
w 1969 roku, do komputerów Pentagonu wrzu-
cono wszystkie dane statystyczne Stanów
Zjednoczonych i Wietnamu – populację,
produkt krajowy, zdolności ekonomiczne,
liczebność sił zbrojnych i inne. Gdy spytano
komputer, kiedy Amerykanie zwyciężą, od-
powiedział bez wahania – wygraliście
w 1964 roku.81
Po drugie – stosowalność. Twórcy strategii
bezpieczeństwa muszą pamiętać również, że
żadne elementy siły narodowej nie mają zasto-
sowania w każdej sytuacji w stosunku do każ-
dego państwa. Amerykańska potęga atomowa
76 H. J. Morgenthau, K. W. Thompson: Politics Among…, s. 33. 77 J. H. Hertz: Idealist Internationalism and the Security Dilemma. „World Politics” 1959 t. 2 nr 2, s. 157. Cyt. za:
J. Czaputowicz: Kryteria bezpieczeństwa…, s. 15.
78 D. Jablonsky: National…, s. 137–138.
79 R. Kuźniar: Polityka…, s. 181.
80 K. J. Holsti: International Politics. A Framework for Analysis. New York 1983, s. 149.
81 D. Jablonsky: National…, s. 135.
82 Ibidem, s. 129.
83 M. G. Roskin: National Interest: From Abstraction to Strategy. Strategic Studies Institute of the US Army War College. Carlisle Barracks 1994, s. 5.
84 K. J. Holsti: International…, s. 149–150.
85 J. Czaputowicz: Kryteria bezpieczeństwa…, s. 102–103.
24
nie jest w stanie w żaden sposób wpłynąć na
określone polityczne cele, na przykład na chęć
zjednoczenia państw koreańskich. Dobrym
przykładem są amerykańskie i europejskie na-
ciski dyplomatyczne na Bośnię, które nie
były wsparte siłą militarną. Jest tak, ponieważ
siła musi być odpowiednia do istniejących wa-
runków.82 Realiści ostrzegają przy tym, że
jeśli nie masz siły, nie mów, że coś jest
w twoim interesie – nie blefuj. Zawsze podpie-
raj swe interesy odpowiednią siłą.83
Trzecim problemem jest rozróżnienie po-
siadania potencjału i jego odpowiedniego wy-
korzystania. Potencjał to jedynie możliwość
zrobienia czegoś i nie wystarcza, aby uznać
państwo za istotnego gracza w stosunkach
międzynarodowych. Gdyby tak było, to w la-
tach dwudziestych i trzydziestych XX wieku
za najbardziej znaczące państwo na świecie
należałoby uznać właśnie Stany Zjednoczone,
bo to Amerykanie, praktycznie dzięki włas-
nym zasobom surowcowym, mieli najwyższy
poziom życia, produkcji stali i energii oraz
wydobycia węgla i ropy naftowej. Wiemy jed-
nak dobrze, że oddziaływanie Stanów
Zjednoczonych na środowisko międzynarodo-
we było – co trafnie zauważył Kalevi J. Holsti
– nader symboliczne.84 Co więcej, potęga na-
rodowa nie ma charakteru ani permanentne-
go, ani absolutnego – jest ona względna i aby
zrozumieć jej rozmiar, należy porównać ją
z siłą innych państw. Mówiąc o tym, że Stany
Zjednoczone są największą potęgą świata,
stwierdzamy to na podstawie porównania
z pozostałymi państwami.
Ostatnia, ale najważniejsza cecha siły to jej
ulotność, o czym powinni pamiętać przede
wszystkim wojskowi. To, co dzisiaj zapew-
niało przewagę nad przeciwnikami, jutro
może okazać się po prostu niewystarczające,
bo stosunek sił zmienia się nieustannie, nie-
raz niepostrzeżenie, przeciwko potęgom wy-
rastają nowe potęgi, aż wreszcie przychodzi
chwila, gdy rozstrzygać musi wojna, a wiado-
mo zaś z Alwara, że „belli eventus est”.85  g
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Bezpieczeństwo i kryzys
jako kategorie pedagogiczne?
dr JANUSZ
Adiunkt Wydziału Nauk Społecznych Filii Akademii Świętokrzyskiej w Piotrkowie Trybunalskim, wykładowca Akademi Humanistycznej
w Pułtusku, redaktor naczelny „Artes Liberales Zeszytów Naukowych Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora”
Z
apewne nie tylko w poszukiwaniu nowych sfer życia
społecznego godnych zagospodarowania pedagogika
od pewnego czasu eksploatuje w formie teoretyczno-
-empirycznej problematykę bezpieczeństwa i kryzysu. Same
te pojęcia, zarówno w ujęciu leksykalnym (bezpieczeństwo –
stan niezagrożenia, spokoju, pewności1; kryzys – sytuacja nie-
korzystna dla kogoś lub czegoś2), jak i treściowym, nie budzą
większych wątpliwości, także z punktu widzenia pedagogiki.
Wszak do zadań wychowawcy należy zapewnienie wychowan-
kowi bezpieczeństwa, którego poczucie jest też jednym z naj-
ważniejszych warunków aktywności samorealizacyjnej. Z ko-
lei niedopuszczenie do kryzysu w rozwoju osobowości czy
rozwoju psychospołecznym lub też, tak jak w andragogice,
uwzględnianie kryzysu wieku średniego jako istotnej determi-
nanty rozwoju człowieka w ciągu całego życia, jest wyrazem
odpowiedzialności pedagogicznej wychowawcy. Rzecz jednak
w tym, że nowy obszar zainteresowań pedagogiki jest bardzo
rozległy i obejmuje wiele dziedzin życia ludzkiego i społecz-
nego, często bardzo odległych od zadań pedagogicznych. To
po pierwsze.
Po drugie zaś, zwraca się ostatnio uwagę, że następuje pe-
dagogizacja problemów społecznych, którymi w istocie po-
winna się zająć polityka, choćby za pośrednictwem swoich
agend rządowych. Jak pisze Hartmut Griese3, opierając się
na analizach Ivana Illicha, obecny rozwój i dyskusja w peda-
gogice wykazują tendencję do różnicowania się i rozpadu pe-
dagogiki na subdyscypliny i pedagogiki specjalistyczne. Proces
ten autor nazywa atomizacją pedagogiki. Równolegle do ato-
mizacji na subpedagogiki (roszczące sobie pretensje do bycia
pedagogiką ogólną) następuje pedagogizacja problemów
i konfliktów społecznych, tzn. natury ekonomicznej, politycz-
nej, ekologicznej czy społecznej (por. Illich). Pedagogizacja
jest zawsze także odpolitycznieniem, bowiem: w każdym
z tych „wyzwań pedagogicznych” chodzi – w innej, alterna-
tywnej perspektywie – o zaniedbania w niepedagogicznym
1 Słownik języka polskiego PWN. Red. nauk. M. Szymczak. Warszawa 1988, s. 147.
2 Ibidem, s. 1066.
3 H. Griese: Szkice z socjologii wychowania i andragogiki. Łódź 2002, s. 79.
4 Ibidem, s. 79–80.
5 Ibidem, s. 80.
6 R. Zięba: Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku. Red. D. A. Bobrow, E. Haliżak,
R. Zięba. Warszawa 1997, s. 3.
Kwartalnik Bellona 1/2007
TOMIŁO
zakresie społeczeństwa, w polityce, gospodarce, ekologii, pro-
dukcji przemysłowej, sferze socjalnej itd. Przede wszystkim obo-
wiązuje zasada: kiedy polityka zawodzi, spowodowany tym prob-
lem musi stać się przedmiotem wychowania/pedagogiki.4
Teza ta, jakkolwiek nawet w zamyśle autora kontrower-
syjna, w istocie nieuchronnie prowadzi go do wniosku, że
przedefiniowane na zagadnienia pedagogiki/wychowania
problemy społeczne to naprawdę problemy pedagogiczne,
mające wiele wspólnego z pojmowaniem tej dyscypliny
przez nią samą. Zatem, rzecz nie w unikaniu ich rozwiązy-
wania ani redukowaniu pedagogiki do subdyscyplin szcze-
gółowych, lecz w wyjaśnieniu, co w pedagogice jest ogól-
ne, a co jest jej bazą.5 Takie stawianie sprawy przez Griese’a
zmusza do namysłu nad każdą nową specjalnością pedago-
giczną, zobowiązuje też do poszukiwania dla niej uzasad-
nień teoretyczno-empirycznych, a nade wszystko do objaś-
nienia pojęć, którymi zamierza się posługiwać.
Pedagogizacja problemów społecznych, wyrażająca specy-
ficzny punkt widzenia na związki pedagogiki z szeroko poj-
mowaną rzeczywistością społeczną oraz swoiste upolitycz-
nianie się pedagogiki, jest – zdaniem Griese’a – pewnym
alibi dla pojawiających się nowych specjalności pedago-
gicznych, sprawiających, że nie eksplikują one rzeczywi-
stości pedagogicznej, ale wręcz ją zaciemniają, zacierając
granice między tym, co pedagogiczne a tym, co politycz-
ne, ekologiczne czy wojskowe.
Już choćby te dwa aspekty pedagogicznego zainteresowa-
nia bezpieczeństwem i kryzysem wyraźnie wskazują na
potrzebę przyjrzenia się im i podjęcia próby odpowiedzi na
pytanie zawarte w tytule.
Bezpieczeństwo
Termin bezpieczeństwo między innymi można rozumieć,
tak jak czyni to Ryszard Zięba, który uważa, że oznacza on
stan bez pieczy.6 Może się więc kojarzyć z suwerennością,
25
 Bezpieczeństwo RP
samodzielnością, podmiotowością, odpowiedzialnością, za-
ufaniem. Tak też pojęcie to jest rozumiane potocznie przez
większość polskiego społeczeństwa. Potwierdzają to wyniki
badań empirycznych. Współczesne definicje leksykalne, jak
już wspomniano, określają bezpieczeństwo jako stan pewno-
ści, spokoju, zabezpieczenia oraz jego poczucia i wskazują,
że oznacza ono brak zagrożenia oraz ochronę przed niebez-
pieczeństwem.
Bezpieczeństwo – zdaniem Mariana Cieślarczyka – w na-
ukach społecznych w najogólniejszym znaczeniu obejmuje za-
spokojenie takich potrzeb, jak istnienie, przetrwanie, całość,
tożsamość (identyczność), niezależność, spokój, posiadanie
i pewność rozwoju. Bezpieczeństwo ma charakter podmio-
towy, a będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecz-
nych, jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów
W obecnym rozwoju pedagogiki jest widoczna tendencja do jej rozpadu
na subdyscypliny i pedagogiki specjalistyczne, co jest określane
jako atomizacja pedagogiki.
międzynarodowych. Ponieważ jego brak wywołuje niepokój
i poczucie zagrożenia, każdy z podmiotów stara się tak od-
działywać na swoje otoczenie zewnętrzne i sferę wewnętrzną,
dopasowując i harmonizując je ze sobą, aby usuwać lub przy-
najmniej oddalać zagrożenia i eliminować lęki, obawy, niepo-
kój i niepewność. Stąd też działania zabezpieczające przed za-
grożeniami mogą być skierowane zarówno do wewnątrz, jak
i na zewnątrz. Pozwala to wyodrębnić dwa wymiary bezpie-
czeństwa: wewnętrzny i zewnętrzny. Bezpieczeństwo
wewnętrzne oznacza stabilność i harmonijność danego orga-
nizmu bądź systemu (podmiotu zbiorowego). Natomiast bez-
pieczeństwo zewnętrzne to brak zagrożenia ze strony innych
podmiotów.7
Badacze zajmujący się problematyką bezpieczeństwa są zgod-
ni, że jego zakres pojęciowy systematycznie się poszerza w wy-
niku rozwoju cywilizacyjnego o nieznane dotychczas wyzwania
i zagrożenia oraz o nowe środki i sposoby ich eliminowania.8
Przedstawiony przez M. Cieślarczyka punkt widzenia od-
nosi się do tzw. wąskiego podejścia do problemu bezpieczeń-
stwa, ponieważ podkreśla rolę zagrożeń. Zaletą takiego punk-
tu widzenia jest możliwość przewidywania i przeciwdziała-
nia zagrożeniom, co wydaje się szczególnie użyteczne, jak
twierdzi autor, dla profesjonalnych służb odpowiedzialnych
za poszczególne aspekty bezpieczeństwa, w tym, między in-
nymi, dla strażaków, policjantów, wojskowych. Wadą zaś jest
koncentracja na obronie, postawa defensywna, zarówno jed-
nostek, jak i społeczności, odbieranie bezpieczeństwa jako
7 M. Cieślarczyk, R. Kuriata: Kryzysy i sposoby radzenia sobie z nimi. Łódź 2005, s. 8.
8 R. Zięba: Kategoria…, s. 170.
9 M. Cieślarczyk, R. Kuriata: Kryzysy…, s. 16.
10 J. Stefanowicz: Przedmowa [w:] J. Stańczyk: Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa. Warszawa 1996, s. 7. Cyt. za: M. Cieślarczyk, R. Kuriata: Kryzysy ..., op. cit.
11 S. Korycki: Bezpieczeństwo polityczne [w:] System bezpieczeństwa Polski. Materiały z konferencji naukowej odbytej 4 i 5 listopada 1993 roku w Akademii Obrony Narodowej.
Warszawa 1993, s. 53–54; cyt. za: M. Cieślarczyk, R. Kuriata: Kryzysy…, op. cit.
26
zjawiska, fenomenu statycznego, swoistego status quo,
którego utrzymanie prowadzi do złudnego poczucia bezpie-
czeństwa, opartego na przekonaniu o zdolności do przewidy-
wania zagrożenia i natychmiastowego odparcia go.
Tymczasem bezpieczeństwo nie jest czymś statycznym. Jest
procesem, w którym dominującą rolę odgrywają działania
zmierzające do tworzenia optymalnych warunków wewnętrz-
nego, bezkonfliktowego rozwoju istotnych składników (ele-
mentów) danego systemu, jak i eliminowanie jego ewentual-
nego zagrożenia zewnętrznego przez przyczynianie się do ta-
kiego ukształtowania otoczenia zewnętrznego, które by sprzy-
jało harmonijnemu, symbiotycznemu rozwojowi szerszego
organizmu lub systemu.9
Jak zauważa Janusz Stefanowicz, czasy współczesne, przy-
nosząc równolegle do postępu cywilizacyjnego rosnącą ga-
mę zagrożeń, zmieniły zakres pojmowania bezpieczeństwa.
W przeszłości rozumiane czysto militarnie, dziś rozszerzyło
się na ważkie aspekty niewojskowe – polityczne, ekonomicz-
ne, ekologiczne itp. Po drugie, zmieniła się jego teleologia. Już
nie tylko pierwotna wola przetrwania, ale ochrona dobroby-
tu państwa i jego obywateli, obrona wolności i tożsamości
– także ustrojowej – składają się na funkcje polityki bezpie-
czeństwa. Wreszcie po trzecie, znacznie silniej niż w przeszło-
ści występuje zależność między bezpieczeństwem narodowym
i ładem, czyli bezpieczeństwem międzynarodowym.10
Na podobne uwarunkowania bezpieczeństwa zwraca uwa-
gę Stefan Korycki, pisząc:
Współczesna koncepcja bezpieczeństwa obejmuje – jak po-
wszechnie się przyjmuje – znacznie szerszy wymiar niż w prze-
szłości. Dawne pojęcie bezpieczeństwa obejmowało w zasa-
dzie polityczne i militarne aspekty. Dzisiaj obejmuje również
ekonomiczne zależności i współzależności, kwestie zasobów
surowcowych, ekologię, demografię, sprawy społeczne i hu-
manitarne, zagadnienia związane z zachowaniem narodowej
tożsamości i zapewnieniem właściwego udziału w rozwoju cy-
wilizacyjnym współczesnego świata. Istotę zjawiska bezpie-
czeństwa należy widzieć w jego związku ze zjawiskiem za-
grożenia, które oznacza z jednej strony pewien stan psychicz-
ny lub świadomościowy, wywołany postrzeganiem zjawisk,
które subiektywnie ocenia się jako niekorzystne lub niebez-
pieczne, a z drugiej strony czynniki obiektywne, powodujące
stany niepewności i obaw.11
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Bezpieczeństwo RP
Człowiek współczesny jest uwikłany nie tylko w relacje mię-
dzyludzkie. Ten wymiar jego życia, aczkolwiek niosący ze so-
bą wiele zagrożeń, głównie dla jego autonomii, tożsamości,
podmiotowości, a także integralności osobowej, jest mu zna-
ny i niejako oswojony, co nie oznacza, że nie towarzyszą mu
lęki i obawy oraz potrzeba budowania stałego poczucia bez-
pieczeństwa. Znacznie więcej zagrożeń niesie uwikłanie czło-
wieka we współczesną technikę i technologię, któremu towa-
rzyszy lekceważenie dla zjawisk przyrody, dla natury.
Tymczasem, jak pokazuje rzeczywistość, to natura coraz częś-
ciej dowodzi, że zadufanie człowieka we własne siły i poczu-
cie panowania nad nią, jest złudne. Co jakiś czas pojawiają się
kataklizmy, których człowiek wciąż nie jest w stanie przewi-
dzieć ani tym bardziej im zapobiec, a których skutki są ponie-
kąd wynikiem nonszalancji, z jaką ludzkość obchodzi się ze
środowiskiem naturalnym.
Paradoksalnie to przyroda udowodniła użyteczność peda-
gogiki w unikaniu zagrożeń. Okazało się bowiem w czasie
tsunami na Sri Lance, że edukacja ekologiczna realizowana
w szkole wystarcza, aby zapoznać dzieci ze skutkami tego ty-
pu zjawisk naturalnych. Prawidłowa reakcja dziesięcioletniej
dziewczynki uratowała życie ponad osiemdziesięciu osobom.
(Na marginesie: chyba jednak nie wszyscy uwierzyli, że hu-
ragany i tsunami są naturalnymi, cyklicznie zdarzającymi się
zjawiskami przyrodniczymi, skoro sądzą, że są one głównie
skutkiem nadmiernej ingerencji człowieka w świat natury).
Ten przykład dobrze ilustruje przyczyny stanu, w jakim nag-
le znaleźli się ludzie odpoczywający na indonezyjskich pla-
żach: po szoku, wywołanym zagrożeniem ich bezpieczeństwa
przez siły natury, nastąpił kryzys. Takie bowiem warunki,
w których następuje załamanie się sytuacji pojedynczych osób,
całych grup i społeczności oraz ich otoczenia społecznego,
politycznego, gospodarczego czy przyrodniczego, mogą
wywołać zjawisko nazywane kryzysem. Skumulowanie się
wielu zdarzeń w jednym miejscu może mieć katastrofalne
skutki dla dużo większej grupy ludzi niż bezpośrednio nimi
dotknięci. Tak było po tsunami w Indonezji, tak było po
huraganie Katrina w Nowym Orleanie.
Kryzys
Kryzys – pisze M. Cieślarczyk – w sensie ogólnym jest ro-
zumiany jako rozstrzygający moment, przełom lub punkt
zwrotny.12 I tak np. w sensie ekonomicznym mówi się o kry-
zysie jako załamaniu wzrostu gospodarczego, w sensie poli-
tycznym – o kryzysie rządowym, czyli o sytuacji związanej
z upadkiem rządu, w sensie medycznym kryzys jest traktowa-
ny jako nagłe, gwałtowne przesilenie choroby.
Analizując rozumienie kryzysu, warto wymienić podane
przez autorów Słownika wyrazów obcych13 różne jego rodza-
je, np. kryzysy ogólne, ekonomiczne, polityczne, medyczne.
W słowniku Webstera z 1988 roku termin kryzys jest interpre-
towany jako przełomowy punkt w zmianie na lepsze lub gor-
sze, decydujący moment, kluczowy okres lub stan spraw,
12 M. Cieślarczyk, R. Kuriata: Kryzysy…, s. 55.
13 Słownik wyrazów obcych PWN. Warszawa 1977, s. 404.
14 M. Cieślarczyk, R. Kuriata: Kryzysy…, s. 55.
15 Ibidem, s. 55.
16 R. Nisbet: Przesądy: słownik filozoficzny. Warszawa 1998, s. 255–257; cyt. za: M. Cieślarczyk, R. Kuriata: Kryzysy…, op. cit.
Kwartalnik Bellona 1/2007
w którym zbliża się zasadnicza zmiana oraz sytuacja, która
osiągnęła krytyczną fazę.
Przyjmuje się, że kryzys charakteryzują trzy wzajemnie po-
wiązane elementy:
—  jest to proces o różnej długości trwania;
—  to niestabilny stan lub sytuacja niosąca z sobą gwałtow-
ną, decydującą zmianę;
—  kryzys to krytyczny, decydujący moment lub punkt
w procesie zmian lub w jakimś stanie spraw.14
Kryzysy pojawiają się w różnych sferach życia społeczne-
go, dotykają zarówno pojedynczych ludzi, małych grup spo-
łecznych, instytucji i organizacji, społeczności i całych spo-
łeczeństw, narodów, jak i cywilizacji. Znane są również przy-
padki kryzysów o zasięgu światowym. Są immanentnym ele-
mentem zmian. Same też zazwyczaj są traktowane jako zja-
wiska zmienne, trwające w określonym czasie i przestrzeni,
ale także jako charakterystyczny punkt zwrotny w określonym
ciągu zdarzeń. Towarzyszy im gwałtowna zmiana sytuacji
w otoczeniu danego podmiotu, ale także w relacjach między
jego elementami. Pojawia się wówczas wyraźne zagrożenie
dla istotnych dla danego podmiotu potrzeb i wartości. Wyraźnie
odczuwany jest wtedy deficyt informacji i deficyt czasu (pre-
sja czasu), przyczyniający się do zaistnienia wysokiego po-
ziomu emocji, pojawienia się poczucia niepokoju, przeradza-
jącego się w lęk, a następnie strach czy nawet trwogę. Przejawia
się to w swoistym rezonansie psychicznym i społeczno-
-organizacyjnym. W skrajnych wypadkach przeradza się to
w panikę – często najpierw w wymiarze indywidualnym, a na-
stępnie społecznym. W takich sytuacjach, przy niskiej kultu-
rze bezpieczeństwa, ludzie ukazują swoje drugie oblicze, trud-
no dostrzegalne w normalnych warunkach.15
Jako element współczesnych zmian cywilizacyjnych, ale też
czynnik tych zmian, kryzysy ściśle łączą się z problematyką
zmienności. Zdaniem Roberta Nisbeta, przetaczająca się przez
świat z okrucieństwem huraganu globalna rewolucja, jest na-
stępstwem nieustannego naporu zdarzeń – inwazji, migracji
i innych zjawisk, zmuszających do odstępstw od utrwalonych
sposobów życia ludzi, społeczności i społeczeństw. Wiek XX
był stuleciem nieporównywalnych w dziejach ludzkości prze-
mian społecznych, niesionych przez potężną falę kryzysu,
przetaczającego się nawet przez najbardziej odległe i najbar-
dziej odizolowane rejony Ziemi. Minione stulecie traktowa-
ne jest przez tego autora jako wielkie apogeum globalnego
huraganu.16
Zdaniem wielu teoretyków, kryzys współwystępuje z roz-
wojem, a nawet jest jego katalizatorem. Jest rezultatem roz-
woju, zaś rozwój jego przezwyciężeniem. Kryzys i rozwój
są więc ściśle związane ze zmiennością poszczególnych
podmiotów i – ogólnie biorąc – ze zmiennością społeczną.
Wskazują na to dosyć wyraźnie wywody Alvina Tofflera,
Petera Druckera, Samuela Huntingtona czy Aleksandry
Jasińskiej-Kani. Zdaniem tej ostatniej, antynomie postępu
cywilizacyjnego, podnoszącego stan wiedzy ogólnej i tech-
27
 Bezpieczeństwo RP
nicznej ludzkości, poziom dobrobytu i wolności, edukacji
i możliwości uczestniczenia w kulturze, prowadzą jedno-
cześnie do narastających w świecie dysproporcji i kontra-
stów. Są one najwyraźniej widoczne w szerszej perspekty-
wie układu stosunków międzynarodowych, nieograniczo-
nej tylko do płaszczyzny gospodarczej, ale obejmującej tak-
że politykę, stratyfikację, kwalifikacje, świadomość spo-
łeczną, narodową identyfikację i odrębność kulturową,
a tym samym tożsamość różnych podmiotów.17
Przyspieszone zmiany cywilizacyjne niosą ze sobą nowy ro-
dzaj zagrożeń, wiążących się między innymi ze wzrastającą
złożonością i wzajemną zależnością między różnymi syste-
mami i ich elementami, powodującą trudne do przewidzenia,
nieoczekiwane zdarzenia, będąc zarazem na nie podatnymi.
Sprzyjają im nowoczesne technologie (TV, Internet, telefony
komórkowe itd.), wpływając praktycznie na wszystkie sfery
życia i działalności człowieka, grup społecznych, instytucji
i organizacji. Urlich Beck18 mówi wprost o społeczeństwie
ryzyka, Zygmunt Bauman19 o płynnej nowoczesności, która,
tak jak u Becka, jest źródłem niepokoju, niepewności i zagro-
żeń. Oto bowiem w wyniku rozwoju cywilizacyjnego postmo-
dernistyczne społeczeństwo wraz z rozdziałem bogactwa, dys-
trybuuje ryzyko, bowiem w zaawansowanej nowoczesności
społeczna produkcja bogactwa idzie w parze ze społeczną pro-
dukcją ryzyka.20
Postęp cywilizacyjny, przyczyniający się do rozwoju wiedzy, postępu
technicznego, podniesienia poziomu dobrobytu i wolności, prowadzi
jednocześnie do narastających w świecie dysproporcji i kontrastów.
Cechą społeczeństwa ryzyka, co należy podkreślić, jest dys-
trybucja niepewności, szkód i zagrożeń oraz – być może rów-
nież – trudno uchwytna kumulacja szeroko rozumianego
chaosu w sferze mentalnej, materialnej i organizacyjnej. Nie
ulega wątpliwości, że mogą to być czynniki kryzyso- i kon-
fliktogenne. Jednocześnie praktycznie bardzo trudno określić
podmioty odpowiedzialne za sytuacje kryzysowe w jakimś
obszarze życia i działalności. Kryzysy mają coraz częściej
charakter transnarodowy i globalny oraz – jak się wydaje
– kategoryczny i nieuchronny, deterministyczny, to znaczy,
że po okresie stabilizacji z reguły występuje kryzys, o różnej
skali natężenia i różnie ukierunkowany.
Współczesnemu społeczeństwu ryzyka, płynnej nowo-
czesności, towarzyszy doznanie, które łączy w sobie poczu-
cie n i e t rw a ł o ś c i (zajmowanej pozycji, przysługują-
cych praw i pozostających do dyspozycji środków utrzyma-
nia), niepewności (związanej z brakiem stabilności i moż-
liwością utraty tego wszystkiego) i zagrożenia bezpieczeń-
17 M. Cieślarczyk, R. Kuriata: Kryzysy…, s. 56–57.
18 U. Beck: Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności. Warszawa 2004.
19 Z. Bauman: Płynna nowoczesność. Kraków 2006.
20 U. Beck: Społeczeństwo…, s. 27.
21 Z. Bauman: Płynna…, s. 249.
22 M. Cieślarczyk, R. Kuriata: Kryzysy…, s. 59–60.
23 Filozofia. Leksykon PWN. Warszawa 2000, s. 186.
28
stwa (zarówno własnego, osobistego, jak i bezpieczeństwa
dobytku, najbliższej okolicy, wspólnoty).21 Sytuacja ta, zda-
niem M. Cieślarczyka, wymaga od wszystkich podmiotów
większej refleksyjności, lepszego samopoznania, wyższe-
go poziomu świadomości i samoświadomości. Mieści się
w tym również w miarę adekwatna ocena swoich możli-
wości i związanych z nimi szans, ale także ocena własnych
słabości. Towarzyszyć temu powinno poczucie odpowie-
dzialności podmiotu za teraźniejszość i przyszłość – nie
tylko swoją, lecz także otoczenia.
Kryzysy – zdaniem badaczy – charakteryzują się stopnio-
wym albo też gwałtownym zmniejszeniem kontroli podmio-
tu, zarówno nad swoim zachowaniem, jak i działaniem,
a także utratą kontroli nad zdarzeniami, przy zwiększającej
się niepewności i stopniu ryzyka. Następuje gwałtowna lub
stopniowa zmiana relacji podmiotu z jego otoczeniem.
Wypracowane dotychczas przez dany podmiot zdolności
adaptacyjne okazują się niewystarczające. Jednocześnie na-
stępuje spowolnienie lub zatrzymanie naturalnych proce-
sów integracyjnych w różnych sferach życia i działalności
podmiotu, jego dezintegracja fizyczna, psychiczna, moral-
na, a także trudności w osiąganiu celów i zaspokajaniu
podstawowych potrzeb – w tym również potrzeby bezpie-
czeństwa. Sytuacja ta stanowi sprzyjający grunt do powsta-
wania i narastania konfliktów na różnych płaszczyznach
i w różnych sferach między różnymi podmiotami. Ujawniają
się wtedy czynniki uruchamiające i „napędzające” nisz-
czycielski charakter kryzysów, następuje skumulowanie ich
rozmaitych rodzajów. Możemy mieć wówczas do czy-
nienia z ukazanymi w tabeli niektórymi rodzajami kry-
zysów.22
Kategorie
W filozofii kategorie to rodzaj lub klasa wyróżnione
w jakiejś klasyfikacji; typ, grupa. 23 Według Józefa
Górniewicza, kategorie – to elementy rzeczywistości
realnej lub symbolicznej, stanowiące pewną funkcjonal-
ną całość, będącą zestrojem elementów przynależnych do
różnych obiektów rzeczywistości, także w jakiś sposób
ustrukturowanych. Kategorie teoretyczne – to cząstki róż-
nych fragmentów teorii objaśniających rzeczywistość, sta-
nowiących jednak nowy jakościowo byt. Chociaż dana
cząstkowa wiedza organicznie należy do danej dziedziny
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Bezpieczeństwo RP
nauki, to pozbawiona owego szerszego kontekstu w nowej
sytuacji uzyskuje zarówno nowy status poznawczy, jak też
inną wartość w wyjaśnianiu określonego fragmentu
rzeczywistości.24
Jak wspomniałem na wstępie, pedagogika nie tylko, a raczej
nie tyle sięga w poszukiwaniu nowych sfer życia społecznego
godnych zagospodarowania do nauk społecznych i dziedzin
ludzkiej aktywności, które dotychczas znajdowały się niejako

Tabela. Rodzaje kryzysów

Rodzaj kryzysu Skutki kryzysu Pośrednie źródła kryzysu Bezpośrednie źródła kryzysu

Personalny
Zagrożenie życia;
Fizjologiczny utrata życia.
Zakłócenia percepcji i recep-
cji; zakłócenia komunikacji;
Zakłócenia ważnych procesów
Psychiczny zakłócenia fizjologii; za-
życiowych; utrata życia.
kłócenia działania i waspół-
działania.
Strukturalny
Zakłócenie ekosystemu;
zanik lub wymieranie
zagrożonych gatunków
zwierząt; migracje fauny
i flory; klęski żywiołowe
(susze, powodzie, pożary,
Ekologiczny tsunami, trzęsienia ziemi,
zawały, huragany, tajfuny);
zmiany klimatyczne (ociep-
lenie lub ochłodzenie,
zmiana stref klimatycznych,
dziura ozonowa); zmniej-
szenie zasobów wody pitnej.
Ekonomiczny
(gospodarczy) Zakłócenia równowagi
gospodarczej; bankructwo.
Niewydolność układu: krwio-
nośnego, oddechowego, ner-
wowego, wydalniczego itp.
zły stan środowiska naturalne-
go; tempo życia; urbanizacja
i uprzemysłowienie.
Uprzemysłowienie
i urbanizacja; migracje
ludności; przyrost naturalny
(bomba demograficzna);
brak zabezpieczeń przy
wykorzystywaniu energii
jądrowej; niska świadomość
ekologiczna społeczeństw;
niski poziom lub brak
edukacji ekologicznej
społeczeństw.
Zewnętrzne: dysproporcje
w rozwoju państw; uzależ-
nienie surowcowe; załama-
nie się międzynarodowego
rynku; mniejsza podaż niż
popyt; monopolizacja.
Wewnętrzne: inflacja;
spadek produkcji; spadek
konsumpcji; wzrost wydat-
ków państwa i deficytu
finansowego.
Zewnętrzne: temperatura
(wysoka, niska); uraz fizyczny,
utoniecie; porażenie prądem;
katastrofy i wypadki, kata-
klizmy.
Wewnętrzne: zatrucia; za-
kłócenia systemu, np. zawał
serca; krwotoki; zakażenia;
choroby nowotworowe, AIDS.
Zewnętrzne i wewnętrzne:
silny bodziec fizyczny, np. 
hałas; silny bodziec psychicz-
ny, np. wraźenie, informacja
doświadczenie, przedłużony
stres psychospołeczny,
trauma.
Chemizacja rolnictwa;
toksyczne środki przemy-
słowe; odpady nieulegające
biodegradacji; niszczenie
środowiska naturalnego;
nadmierna emisja gazów
cieplarnianych; niekontrolo-
wana eksploatacja złóż
bogactw naturalnych;
wycinanie lasów; awarie
i katastrofy; niebezpieczne
transporty; wycieki;
inżynieria genetyczna.
Błędne postrzeganie i ocena
otoczenia gospodarczego;
brak lub niewłaściwa strate-
gia gospodarcza; niska
jakość lub deficyt zasobów
materialnych; brak lub
ograniczone zdolności
przystosowawcze do otocze-
nia gospodarczego; brak lub
ograniczone zdolności do
zmian wewnętrznych;
nadmierne zadłużenie;
blokada gospodarcza
i sankcje gospodarcze;
zakłócenia w wymianie
towarowej; wysokie bez-
robocie; klęski urodzaju
i nieurodzaju.

24 J. Górniewicz: Kategorie pedagogiczne, odpowiedzialność, podmiotowość, samorealizacja, tolerancja, twórczość, wyobraźnia. Olsztyn 1997, s. 7.

Kwartalnik Bellona 1/2007 29

 Bezpieczeństwo RP

Rodzaj kryzysu Skutki kryzysu Pośrednie źródła kryzysu Bezpośrednie źródła kryzysu

Wewnętrzne (integracyjne):
niewłaściwa strategia
Wewnętrzne: zaostrzenie Wewnętrzne: walka polityczna lub jej brak; niska
sytuacji politycznej; pat partyjna; rozdrobnienie jakość lub deficyt zasobów
polityczny – niemożność sceny politycznej; ludzkich; autarkia; skrajny
porozumienia i/lub woluntaryzm i/lub populizm; liberalizm lub
rozwiązania kryzysu; patologie władzy politycznej.
interwencjonizm państwa.
przewrót polityczny. Zewnętrzne:
Polityczny Zewnętrzne (adaptacyjne):
Zewnętrzne: konflikt mocarstwowość; niski
polityczny; zamrożenie poziom kultury politycznej; błędne postrzeganie
stosunków politycznych; dyktatury; nacjonalizm; i błędna ocena otoczenia
zerwanie stosunków totalitaryzm; naruszanie politycznego; niewłaściwe
politycznych; izolacja praw człowieka; fanatyzm relacje z otoczeniem;
polityczna. religijny. niewłaściwa strategia
rozwiązywania problemów
politycznych lub jej brak.
Fanatyzm religijny; dążenie
do suwerenności; nieprzes-
Protesty, zamieszki, otwarty
Nietolerancja, nacjonalizm, trzeganie praw człowieka;
Kulturowy konflikt etniczny lub
szowinizm, ksenofobia. nieuznawanie prawa do
religijny.
odrębności kulturowej
i etnicznej.
Naruszenie praw społecz-
nych; pogorszenie sytuacji
Bieda i ubóstwo;
Marginalizacja ekonomicznej społeczeń-
bezdomność; bezrobocie;
i wykluczenie; protesty stwa; naruszanie lub
brak poczucia stabilizacji;
Społeczny (anomia) i zamieszki; patologie nieprzestrzeganie praw
brak tolerancji; niepokoje
społeczne; konflikt człowieka; ograniczanie
społeczne; korupcja,
społeczny. swobód i wolności obywa-
nepotyzm.
telskich; totalitaryzm;
woluntaryzm.
Agresja (naruszenie granic
Wzrost mocarstwowości; lub przestrzeni powietrznej);
spadek znaczenia zamachy terrorystyczne;
organizacji przypadkowe lub zaplano-
Konflikty etniczne
międzynarodowych; wane użycie broni masowej
lub nacjonalistyczne;
Militarny terroryzm; sojusze zagłady; dojście do władzy
manifestacja siły;
zagrażające pokojowi na ugrupowań militarys-
konflikt zbrojny.
świecie; produkcja broni tycznych; przewrót
polityczno-wojskowy;
masowego rażenia i/lub chęć zdobycia złóż
próby z nią. bogactw naturalnych.

Zamachy; rozpad więzi

Spadek poczucia międzyludzkich; brak
Inne Terroryzm, globalizacja.
bezpieczeństwa. kontroli przepływu ludzi,
towarów i idei.

Opracowanie własne na podstawie M. Cieślarczyk, R. Kuriata: Kryzysy i sposoby radzenia sobie z nimi. Łódź 2005, s. 59–60.

na marginesie jej zainteresowań, ile stara się eksplorować te
dziedziny i zjawiska, które wywierają istotny wpływ na kształ-
towanie się osobowości człowieka. Wykorzystując inspiracje
czerpane z innych nauk społecznych i humanistycznych, przyj-
muje także pojęcia, którymi się one posługują. Oczywiście,
jak pisze J. Górniewicz, wymaga to operacjonalizacji tych po-
jęć, zwłaszcza kiedy występują one na styku z innymi dziedzi-
nami nauk społecznych.25 Jest to konieczne, ponieważ warun-
kiem poprawności badań naukowych jest jednoznaczność
w opisie wyników, a te zapewnia zakres treściowy, wypełnia-
jący określone pojęcie. Stąd też pojęcia bezpieczeństwo czy
kryzys, stosowane w pedagogice, w treści muszą odnosić się

25 Ibidem, s. 10.

30 Kwartalnik Bellona 1/2007

 Bezpieczeństwo RP
do szeroko pojętych procesów pedagogicznych, mimo iż już
z samej swej istoty dotyczą człowieka, choćby nawet pośred-
nio, poprzez grupę społeczną, instytucje czy organizacje.
Dane pojęcia stają się kategoriami wówczas, gdy wnoszą
do różnych nauk swoisty bagaż interpretacyjny, szerszy kon-
tekst występowania i własną historię, ugruntowaną w róż-
nych dziedzinach nauki. Kategorie stanowią niejako kon-
strukcję, na której wspierają się analizy różnych fragmen-
Zadaniem pedagogiki jest przygotowanie człowieka do życia społecznego
w zróżnicowanych warunkach środowiska.
tów rzeczywistości społecznej. Konstrukcja ta dopełniana
jest innymi, właściwymi dla danej dyscypliny naukowej,
pojęciami i interpretacjami.26
Pojęcia bezpieczeństwo i kryzys, szczególnie w drugim pół-
wieczu XX wieku, a już przede wszystkim od lat siedemdzie-
siątych, w związku z zaostrzeniem się rywalizacji między
Wschodem i Zachodem, stały się ważnymi kategoriami filo-
zoficzno-politycznymi, determinującymi głównie stosunki
międzynarodowe. Dopiero ostatnie lata XX wieku, wraz z la-
winowym postępem technologicznym i nasileniem się proce-
sów globalizacyjnych, ukazały ich znacznie szerszy kontekst.
Człowiek pełniej zdał sobie sprawę, że przestaje panować nad
otaczającą go rzeczywistością, że nie jest przygotowany na
zmierzenie się z wytworami własnego geniuszu. Klasycznym
tego przykładem jest patologizacja życia społecznego i mar-
ginalizacja oraz wykluczenie wielu ludzi i grup społecznych,
spowodowane uzależnieniem zarówno od substancji psycho-
aktywnych, jak i z pozoru niewinnych urządzeń, mających
w zamyśle człowieka ułatwiać i umilać mu życie.
26 Ibidem, s. 11.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wspomniana już nonszalancja w obchodzeniu się z przy-
rodą sprawiła, że, przynajmniej w jakimś stopniu, człowiek
stał się przyczyną jej nieobliczalności i zagrożenia ze stro-
ny natury.
Jednym z zadań pedagogiki jest przygotowanie człowieka
do życia społecznego w zróżnicowanych warunkach środowi-
ska. Wpływ na człowieka wywiera nie tylko środowisko spo-
łeczne, lecz także przyrodnicze, techniczne, polityczne, eko-
nomiczne, narodowe i międzynarodowe itp. Z tak splątanych
zależności człowieka wynika, że bezpieczeństwo i kryzys nie
są już dla niego abstrakcyjnymi pojęciami, lecz realnymi
determinantami jego życia i rozwoju.
Oba pojęcia, mając interdyscyplinarny charakter, wnoszą do
pedagogiki, jak to określa J. Górniewicz, swoisty bagaż
interpretacyjny, szerszy kontekst występowania i własną histo-
rię ugruntowaną w różnych dziedzinach nauki. W ten sposób
stają się również, jak sądzę, kategoriami pedagogicznymi.
Podjętej przeze mnie próbie interpretacji pojęć bezpieczeń-
stwo i kryzys jako kategorii pedagogicznych, z konieczności
skrótowej i niepełnej, w jakimś stopniu przyczynkarskiej,
przyświecała idea potwierdzenia społecznej i naukowej uży-
teczności, realizowanej już na wielu uczelniach pedagogicz-
nych specjalności pedagogika bezpieczeństwa i zarządzania
kryzysowego. Polemika z poglądami H. Griese’a nie miała
prowadzić do zanegowania jego tezy, lecz być głosem w dys-
kursie nad granicami pedagogiki, stąd, kto wie, czy nie
lepiej brzmiałby taki tytuł szkicu: o granicach współczesnej
pedagogiki. g
31
 Zarządzanie kryzysowe
a standardy bezpieczeństwa
płk dypl. w st. spocz.
JAN GOŁĘBIEWSKI
jest absolwentem Akademii
Sztabu Generalnego WP.
Ukończył kilka kursów
w ramach programu PdP,
uczestniczył w warsztatach
i szkoleniach w ramach tego
programu, poświęconych
cywilnemu planowaniu
kryzysowemu. W latach
1995–1997 pracował
w Biurze Bezpieczeństwa
Narodowego, od 1997 do
1998 r. był doradcą
szefa OCK. Jest autorem
licznych artykułów dotyczą-
cych bezpieczeństwa, w tym
cywilnego planowania
kryzysowego i zarządzania.
1 Słownik języka angielskiego Collinsa. Londyn 1990.
32
Z
arządzanie kryzysowe obejmuje działa-
nia podejmowane zarówno przed zda-
rzeniem znamionującym kryzys, jak
i po jego wystąpieniu. W centrum naszego za-
interesowania znajdują się problemy dotyczą-
ce zarządzania kryzysowego na etapie poprze-
dzającym zagrożenie, w tym szczególnie co-
dziennej działalności kryzysowej na poziomie
samorządu. Podstawą do jego przygotowania
są podręczniki i materiały szkoleniowe krajów
zachodnich, w których fundamentem systemu
bezpieczeństwa jest samorząd. Na wyższych
poziomach zarządzanie kryzysowe przebiega
podobnie, jednak mniej czasu i miejsca po-
święca się prowadzeniu operacji, a więcej
koordynacji i pomocy.
Celem zarządzania kryzysowego jest ra-
cjonalne postępowanie w codziennej dzia-
łalności oraz skoordynowanie reagowania
w razie kryzysu. Reagowanie to ostatecz-
ność, priorytetem jest wyeliminowanie za-
grożeń lub zminimalizowanie ich skutków
w możliwym do zaakceptowania zakresie.
Kolejnym krokiem jest przygotowanie roz-
wiązań systemowych na wypadek katastrof,
co oznacza szybkie i efektywne reagowanie
oraz pomoc w odbudowie tak szybko, jak to
jest możliwe.
Aktywnością kryzysową zajmuje się – z ra-
cji piastowanego stanowiska – dyrektor (szef)
komórki zarządzania kryzysowego ze swoim
personelem. Zazwyczaj jest to pracownik urzę-
du gminy, któremu nie podlegają żadne zaso-
by możliwe do wykorzystania w trakcie rea-
gowania. Musi to być osoba profesjonalnie
przygotowana do zarządzania oraz mająca od-
powiednią wiedzę i doświadczenie związane
z bezpieczeństwem, a także mentalnie osadzo-
na w realiach aktualnego otoczenia bezpie-
czeństwa. W krajach zachodnich osoby takie
nazywa się menedżerami programów kryzy-
sowych.
Menedżer programów kryzysowych od-
powiada za przygotowanie lub adaptowanie
programów kryzysowych, odnoszących się
do potencjalnego zdarzenia stwarzającego
określony poziom ryzyka zagrożeń, a także
zaplanowanie (zaproponowanie) racjonal-
nych kryteriów wykorzystania zasobów:
ludzkich, materiałowych, finansowych,
przestrzennych i informacyjnych.
To on identyfikuje potrzeby kryzysowe oraz
sposoby i możliwości im sprostania. Ustala
zakresy powinności i zadania dla wszystkich
elementów lokalnego systemu zarządzania
kryzysowego oraz przygotowuje i wdraża
zasady koordynacji aktywności kryzysowej
we wszystkich jego fazach.
Zarządzanie kryzysowe w codziennej dzia-
łalności sprawia wrażenie aktywności bardzo
uporządkowanej. Służby i organizacje kryzy-
sowe są zróżnicowane pod względem rozmia-
ru, konstrukcji i ich umiejscowienia w struk-
turach lokalnych. Komórka zarządzania kry-
zysowego wykonuje również podstawowe za-
dania, wynikające z zajmowanego miejsca
w systemie lokalnego bezpieczeństwa. Dodat-
kowo inne komórki mają lub powinny mieć
sprecyzowane zobowiązania wobec społecz-
ności lokalnej. Wszystkie komórki zajmują się
planowaniem i administrowaniem, również na
wypadek sytuacji kryzysowych. Jednak tylko
niektóre struktury wewnętrzne mają bezpo-
średnie związki z zarządzaniem kryzysowym
i są wiodące w pewnych funkcjach, inne ma-
ją tylko charakter wspierający. W rozważa-
niach nad zarządzaniem kryzysowym pewne
specyficzne powinności i wymogi łączy się
w mikrosystemy, ułatwiające codzienną dzia-
łalność służb kryzysowych. Skuteczność rea-
lizacji programów zarządzania kryzysowego
zależy nie tylko od ustaleń wewnętrznych,
ale także od rozwiniętej współpracy zew-
nętrznej.
Program kryzysowy to szczegółowy plan
postępowania w sytuacjach wyjątkowych dla
osiągnięcia określonych celów lub sprosta-
nia szczególnym problemom.1 Innymi sło-
wy, program kryzysowy oznacza algorytm
postępowania w określonych sytuacjach,
mający zabezpieczenie w zasobach i umo-
cowanie prawne.
Jedną z najważniejszych powinności zarzą-
dzania kryzysowego w działalności codzien-
Kwartalnik Bellona 1/2007

nej jest planowanie operacji kryzysowych.
Właściwe planowanie musi być oparte na lo-
kalnym zarządzaniu ryzykiem i zasobami.
Niektóre z mikrosystemów funkcjonują poza
granicami systemu zarządzania kryzysowego,
co znacząco wpływa na przygotowanie i pro-
wadzenie operacji kryzysowych. Te mikrosy-
stemy są praktycznie poza kontrolą menedże-
ra programów kryzysowych, ale pozostają
w sferze ustaleń dobrej współpracy i zrozu-
mienia wzajemnych z nimi relacji.
System zarządzania kryzysowego jest to
złożona lub wyodrębniona z otoczenia struk-
tura, rozważana z punktu widzenia potrzeb
(zarządzania kryzysowego) jako całość, two-
rzona przez zbiór elementów i powiązań (re-
lacji) między nimi. Zdolności właściwego
funkcjonowania mikrosystemów zarządzania
kryzysowego zależą w różnych sytuacjach od
ich parametrów. Po pierwsze i poza wszelki-
mi wątpliwościami, taki mikrosystem musi
znać potrzeby każdej z komórek urzędu, któ-
re mogą je zgłaszać, aby wypełniać własne
misje; chodzi o personel, pieniądze i zdolno-
ści. Po drugie, musi dysponować odpowied-
nią informacją, dlatego musi mieć wykaz nie-
zawodnych jej źródeł, co jest fundamentalną
sprawą w realizacji programu zarządzania kry-
zysowego. Po trzecie, mikrosystem ten musi
nie tylko być w stanie zbierać informację, ale
także skutecznie nią zarządzać. Zarządzanie
kryzysowe jest oparte na zarządzaniu: ryzy-
kiem, zasobami i informacją, a mikrosystemy
stanowią komórki wiodące urzędu z zasoba-
mi wsparcia, w tym również spoza urzędu.
Działania codzienne, personel
i budżet
Komórka zarządzania kryzysowego, bez
względu na jej wielkość, jest definiowana
przez wykonywane powinności, które prze-
kładają się na codzienną działalność.
Z punktu widzenia rozwiązań systemowych
interesujące jest to, co menedżerowie pro-
gramów kryzysowych i ich personel robią
zwłaszcza wtedy, gdy nie są zaangażowani
w reagowanie na katastrofę. To pytanie nie
należy wbrew pozorom do rzadkości
i jest ważne.
Spośród czterech faz zarządzania kryzyso-
wego: zapobiegania, przygotowania, odbudo-
wy i reagowania największą uwagę mediów
przyciąga faza reagowania; jest widowiskowa
i najlepiej rozumiana przez społeczność lokal-
ną. Dla mediów czasami jest to rodzaj wido-
wiska plenerowego. Doświadczenie jednak
uczy, że pozostałe fazy również wymagają
znacznego zaangażowania czasu, wysiłku
i wiedzy menedżerów programów kryzyso-
Kwartalnik Bellona 1/2007
Bezpieczeństwo RP
wych. Oprócz tego każdy menedżer ma pe-
wien zakres odpowiedzialności za prowadze-
nie spraw lokalnej komórki w ramach urzę-
du, na przykład polityki personalnej i budże-
towej. Są to problemy bardzo istotne i należy
je akcentować, ponieważ mogą narastać wraz
z trudnościami związanymi z obsadą perso-
nalną i finansowaniem programów zarządza-
nia kryzysowego.
Działalność codzienna zarządzania
kryzysowego wydaje się bezproblemowa
i dlatego na ten okres wymaga się sporzą-
dzenia czytelnego zestawu powinności dla
menedżerów programów kryzysowych i je-
go personelu. W tym czasie wykonują oni
czynności przewidziane dla wszystkich faz
zarządzania kryzysowego poza reagowa-
niem. Zajmują się zapobieganiem, przygo-
towaniem i odbudową. W zakresie zapobie-
gania skutkom katastrof lub ich minimali-
zowania sprawą priorytetową jest odpo-
wiednie przygotowanie zasad odnoszących
się do: prawa budowlanego, zagospodaro-
wania przestrzennego oraz stosowanych
technik i technologii w budownictwie. Do
menedżerów należy również rozpoznanie
aktywności w odniesieniu do miejscowych
zagrożeń, nadanie właściwej rangi syste-
mom monitoringu, analiza otoczenia bez-
pieczeństwa oraz doskonalenie systemu
ostrzegania i alarmowania.
Menedżerowie muszą nawiązać i utrzy-
mać bliską współpracę z dyrektorami pozo-
stałych komórek urzędu oraz szefami służb,
instytutów, laboratoriów i agencji, zajmu-
jących się zjawiskami pogodowymi, gospo-
darką wodną i innymi sprawami. Ma to na
celu uzyskanie informacji uprzedzającej System
o możliwych zagrożeniach i ewentualnych
ich skutkach. Aktywność przygotowania (zarządzania
obejmuje współpracę z odpowiedzialnymi kryzysowego) jest
za bezpieczeństwo publiczne służbami, me- to złożona lub
diami i wszystkimi komórkami zajmujący- wyodrębniona
mi się działalnością publiczną oraz obie- z otoczenia struktura,
giem informacji. W fazie odbudowy mene- rozważana z punktu
dżer programów kryzysowych współpracu- widzenia potrzeb
je z agencjami wspierającymi mieszkańców, (zarządzania
komórkami robót publicznych, urzędami za- kryzysowego) jako całość,
trudnienia, służbami komunalnymi, zespo- tworzona przez zbiór
łami ekspertów, doradcami, zespołami sza- elementów i powiązań
cowania strat, odbudowy i osuszania, a tak- (relacji) między nimi.
że z przedstawicielami władzy wybieranej
w celu podejmowania wysiłków zapobie-
gających skutkom podobnych katastrof
w przyszłości.
Na specjalną uwagę zasługuje kilka powin-
ności pozakryzysowych menedżera progra-
mów kryzysowych. Należą do nich między
innymi:
33

Menedżer
programów kryzysowych,
który chce znać poziom świa-
domości bezpieczeństwa
społeczności lokalnej
i asortyment dostępnych za-
sobów, musi wyjść „do ludzi”.
OBRONA TOTALNA
OBRONA
MILITARNA
Rys. Struktura obrony totalnej
34
Bezpieczeństwo RP
—  doskonalenie programu edukacji pub-
licznej, co może być uciążliwym działaniem
w okresie bezkryzysowym. Taki program sta-
nowi podstawę funkcjonowania większego
programu zarządzania kryzysowego;
—  testowanie planów i organizowanie ćwi-
czeń, które stanowią o elastyczności i efektyw-
ności planów operacji kryzysowych w odnie-
sieniu do potencjalnych katastrof. Testowanie
to może być wcielane w życie w drodze zarzą-
dzeń władz lokalnych lub regulacji prawnych
wyższych szczebli. W materiałach przedmio-
towych podkreśla się, że wyższe szczeble wła-
dzy mogą wydawać jakieś formy regulacji
prawnych w takim zakresie, w jakim finansu-
ją przedsięwzięcia;
—  zwiększanie skuteczności i wiarygod-
ności działań, które mają bezpośredni związek
z udziałem menedżerów programów kryzyso-
wych i ich personelu w realizacji aktywności
kryzysowej. Menedżerowie organizują spot-
kania dyrektorów komórek urzędu, przygoto-
wują punkt informacyjny z obsługą absorbu-
jącą cały urząd gminy i utrzymują kontakty ze
społeczeństwem;
—  przewidywanie, które nie jest wprawdzie
zapisane w powinnościach, jednak zaniecha-
nie w tym zakresie może poważnie osłabić wy-
siłki nacechowane dobrymi intencjami.
Menedżer programów kryzysowych, który
chce znać poziom świadomości bezpieczeń-
stwa społeczności lokalnej i asortyment do-
stępnych zasobów, musi wyjść „do ludzi”.
Spotkania oficjalne i konferencje stwarzają
możliwości przedstawienia mieszkańcom i ko-
legom w urzędzie problemów dotyczących za-
rządzania kryzysowego. Dają sposobność
przedyskutowania wielu spraw i zapoznania
się z rzeczywistym stanem zasobów, a także
z postępami aktywności kryzysowej poza
własną komórką organizacyjną. Rozmowy
i wizyty u wolontariuszy oraz szefów służb
kryzysowych dają menedżerowi dodatkowe
możliwości edukacji partnerów i społeczności
OBRONA
NIEMILITARNA
w zakresie bezpieczeństwa oraz stwa-
rzają szansę rozpoznania problemów miesz-
kańców.
Ważnym zadaniem menedżera programów
kryzysowych jest realizacja programu obro-
ny cywilnej – jednego z programów kryzyso-
wych. Wprawdzie zarządzanie kryzysowe
obejmuje rozwiązania systemowe ochrony lud-
ności, jednak zdarza się, że niekiedy nie uj-
muje się w nim powinności dotyczących przy-
gotowań na wypadek ataku militarnego. Nie
podważa to wartości przyjętych rozwiązań,
ale wymaga zwrócenia na ten obszar
większej uwagi. W krajach zachodnich te
dylematy są różnie rozwiązywane, ale wszę-
dzie obowiązuje prymat gotowości w odnie-
sieniu do pełnego spektrum zagrożeń. Zadania
obrony cywilnej, najczęściej scedowane na
samorządy, są finansowane z budżetu cen-
tralnego.
Na poziomie lokalnym realizacja programu
obrony cywilnej jest uwarunkowana zdol-
nością menedżera do wpisania go na listę prio-
rytetów. W jakimś sensie program ten jest roz-
winięciem zdolności reagowania na zagroże-
nia wynikające z działań zbrojnych, ale w nie-
których krajach (Luksemburg, Islandia,
Norwegia, Finlandia) – również z większych
katastrof. Stwarza on możliwość istotnego
wzmacniania prowadzonych operacji kryzy-
sowych w szczególnych okolicznościach.
Rutynowy system reagowania kryzysowego
wzmacnia się zespołami przygotowanymi
w systemie milicyjnym. W razie wojny zespo-
ły te są mobilizowane i pełnią służbę cywilną
w systemie obrony totalnej w ramach obrony
niemilitarnej.
Powinności menedżera programów kry-
zysowych w okresie bezkryzysowym obej-
mują zrealizowanie wielu przedsięwzięć
ułatwiających reagowanie w razie sytuacji kry-
zysowej. Prowadzi się w tym czasie rutynowe
działania i szkolenia. Zasadniczo czas ten wy-
korzystuje się na doskonalenie systemu, a do
menedżera należy:
—  identyfikowanie i analizowanie skutków
różnych zdarzeń, zagrażających gminie i jej
mieszkańcom;
—  współpraca z lokalnymi komórkami
władzy i organizacjami samorządowymi
w doskonaleniu planów i zdolności kry-
zysowej;
—  inwentaryzowanie personelu i zasobów
materiałowych, będących we władaniu zarów-
no źródeł publicznych, jak i prywatnych,
które mogą być dostępne w sytuacji za-
grożenia;
—  asystowanie przy zestawianiu ogólnej
zdolności niesienia pomocy wzajemnej lub
Kwartalnik Bellona 1/2007

sporządzaniu umów o współpracy i pomo-
cy w celu dostarczenia służb, wyposażenia
i innych zasobów w razie zagrożenia;
—  koordynowanie działań na styku z prze-
mysłem, aby doskonalić zakładowe plany kry-
zysowe i zdolności w zakresie wspierania pla-
nów władz lokalnych;
—  identyfikowanie zasobów deficytowych
i współpraca z odpowiednimi urzędnikami
w celu poprawy istniejącej sytuacji;
—  współpraca z działaczami mająca na
celu doskonalenie programu eliminowania
i ograniczania zagrożeń oraz zapobiegania in-
cydentom i katastrofom;
—  opracowanie i wdrożenie programu
edukacji publicznej;
—  urządzenie centrum operacji kryzyso-
wej jako miejsca prowadzenia działań dla per-
sonelu kluczowego podczas zagrożenia;
—  wdrożenie kryzysowego systemu infor-
mowania publicznego;
—  zestawienie i utrzymanie systemu łącz-
ności kryzysowej;
—  ustalenie i wdrożenie systemu alarmo-
wania personelu kluczowego oraz ostrzega-
nia i alarmowania ludności na wypadek za-
grożenia;
—  doskonalenie stałych procedur i progra-
mów samorządowych;
—  urządzenie i utrzymanie schronów oraz
systemu ich rejestracji i ochrony;
—  doskonalenie programów szkolenia per-
sonelu w zakresie gotowości cywilnej (1);
—  doskonalenie programów testowania
systemu i przeprowadzania ćwiczeń;
—  zapewnienie wyczerpującego informo-
wania burmistrza i zarządu w sprawach
aktywności zarządzania kryzysowego;
—  przygotowanie i przedkładanie ujętego
w ramy prawne rocznego budżetu
zarządzania kryzysowego podczas narad za-
rządu i na posiedzeniach rady samo-
rządowej;
—  zapewnienie pomocy technicznej i fi-
nansowej, dostępnej w ramach realizacji pro-
gramów krajowych i regionalnych;
—  wykorzystywanie zamierzeń typowych
dla samorządu, wynikających ze specyficzne-
go usytuowania, uprzemysłowienia oraz za-
ludnienia itd.
Zdarza się, że obowiązki menedżera pro-
gramów kryzysowych zleca się jednemu z me-
nedżerów reagowania kryzysowego (komen-
dantowi policji lub szefowi straży pożarnej).
Wtedy zakres jego powinności wyraźnie się
poszerza i bywa tak, że może dochodzić do
sprzeczności (konfliktu interesów), z którymi
trudno sobie poradzić. Dlatego wybór takie-
go wariantu powinien być poprzedzony dość
Kwartalnik Bellona 1/2007
Bezpieczeństwo RP
gruntowną analizą. Menedżer reagowania kry-
zysowego odpowiada za racjonalne wykorzy- WYJAŚNIENIE NR 1
stanie (zastosowanie w praktyce) będących Gotowość cywilna to stan
w jego dyspozycji zasobów w sytuacji wystą- zorganizowania państwa i spo-
łeczeństwa, jego determinacja
pienia konkretnego zagrożenia (szefowie: po- i możliwości, pozwalające na
licji, straży pożarnej, innych służb kryzyso- podjęcie w określonym czasie,
wych). Wymaga się od niego skuteczności, zakresie i miejscu zorganizo-
sprawności, ekonomiczności i racjonalności wanego, adekwatnego do
działań, co musi być oparte na wiedzy i do- skutków, efektywnego działa-
nia zgodnie z przygotowanymi
świadczeniu. Praktycznie żaden menedżer (2) planami lub odpowiednio do
nie podejmie się zadania programowania zadań wynikających z rzeczy-
dowolnej aktywności, gdy nie ma wiedzy wistego zagrożenia. Gotowość
z zakresu złożonej problematyki kryzysowej. cywilna jest jednym z dwóch
członów (oprócz gotowości mi-
Osoba ta nie będzie w stanie negocjować litarnej) gotowości obronnej.
nawet budżetu.
Personel menedżera programów kryzyso-
wych powinien być wyselekcjonowany i wy-
szkolony. Najczęściej jest zatrudniany na peł-
nym etacie, ale zdarza się również zatrudnie-
nie na niepełnym etacie, co może mieć miej-
sce w mniejszych gminach. Niekiedy funkcje
te powierza się dobrze przygotowanym wolon-
tariuszom. W Stanach Zjednoczonych
Federalna Agencja Zarządzania Kryzysowego
– FEMA zaleca zatrudnienie personelu w ko-
mórkach zarządzania kryzysowego proporcjo-
nalnie do liczby mieszkańców danej jednostki
administracyjnej (tabela).
Znaczna rozpiętość proponowanego zatrud-
nienia personelu wynika z różnorodności uwa-
runkowań otoczenia bezpieczeństwa. W na-
szym kraju w przedziale pierwszym mieści się
tylko Warszawa i urzędy wojewódzkie.
Komórki zarządzania kryzysowego tych
jednostek administracyjnych powinny liczyć
około 20 osób, a liczą nawet ponad 100. W rze-
czywistości zatrudnia się tam kilkakrotnie
więcej osób niż to wynika z doświadczeń WYJAŚNIENIE NR 2
innych krajów. Liczbą personelu nie zrówno- Menedżer w sensie organi-
waży się jednak braku kompetencji. zacyjnym oznacza osobę od-
Amerykanie uważają, że stan zatrudnienia powiedzialną za prowadzenie
w tych komórkach jest ściśle uwarunkowa- jakiejś szczególnej dziedziny
ny analizą ryzyka zagrożeń. Gdy to ryzyko działalności, kierowanie za-
kładem, instytucją, departa-
jest niewielkie, nie odczuwa się publicznej mentem, zespołem. Meryto-
presji na rozbudowę tej komórki i odwrot- rycznie jest profesjonalistą,
nie, gdy prawdopodobieństwo zagrożeń jest osobą kompetentną w zakre-
duże, kładzie się nacisk na kompetencje sie spraw, które prowadzi,
ma wystarczającą wiedzę,
i profesjonalizm komórki oraz na liczbę per- doświadczenie i umiejętno-
sonelu. Zdarza się, że gmina, w której jest ści oraz chęci do realizacji
małe prawdopodobieństwo wystąpienia za- przedsięwzięć wynikających
grożenia, nie zatrudnia odpowiednio przy- z zakresu jego powinności.
Najczęściej jest również eks-
gotowanych specjalistów. I z tego powodu pertem, osobą wiarygodną
podnosi się poziom ryzyka zagrożeń, co i autorytatywną, specjalistą
w konsekwencji zmusza do zatrudnienia w zakresie zarządzania
fachowców. Jest to praktyczny sposób opty- i mentalnie osadzoną
malizacji zatrudnienia w komórce zarządza- w realiach otoczenia.
nia kryzysowego.
Doświadczenia krajów zachodnich wskazu-
ją również na zależności między jakością
35
 Bezpieczeństwo RP
Ilość zatrudnionych menedżerów programów
kryzysowych na ilość mieszkańców
Liczba
Lp. Liczba mieszkańców
personelu
1 Powyżej 1 000 000 6 – 20
2 250 000 – 1 000 000 4–8
3 100 000 – 250 000 3–5
4 25 000 – 100 000 2–3
5 Poniżej 25 000 1/5 – 2
lokalnych programów zarządzania kryzysowe-
go i ich udziałem w realizacji programów cen-
tralnych. Zauważono, że udział w realizacji
tych programów zmusza do wysiłku w kierun-
ku doskonalenia własnych umiejętności i po-
szukiwania nowych rozwiązań, szkolenia per-
sonelu, realizacji na wyższym poziomie lokal-
nych programów zarządzania kryzysowego.
Brak programów centralnych rozleniwia,
wprowadza w stan uśpienia i wpływa na pod-
wyższenie ryzyka zagrożeń.
W krajach zachodnich stosuje się praktykę,
że menedżera na pełnym etacie zatrudnia się,
gdy liczba mieszkańców przekracza, na przy-
kład, 25 tysięcy. Kryteria doboru i selekcji są
ściśle określone i obejmują doświadczenie
w: administrowaniu, organizowaniu, planowa-
niu, finansowaniu i koordynowaniu działań
(tam nie ma dowodzenia). Bierze się pod uwa-
gę możliwość sprostania wymaganiom pracy
z ludźmi oraz wiedzę i doświadczenie z zakre-
su realizacji aktywności w stresie. U nas
dodatkowym kryterium powinna być men-
talność.
Sposób selekcji menedżerów programów
kryzysowych i personelu zarządzania kry-
zysowego odzwierciedla poziom zbiurokra-
tyzowania procedur administracyjnych
w ogóle. W wielu obszarach działalności
publicznej zarządzanie kryzysowe jest inte-
gralną częścią aktywności struktur lokalnych
w zakresie bezpieczeństwa (policja, straż po-
żarna i inne). Najczęściej są to służby umun-
durowane, a więc bardziej dyspozycyjne. Dla
nich operacje kryzysowe są rozwinięciem
rutynowych funkcji bezpieczeństwa. W wie-
lu krajach służby te, na przykład straż po-
żarna, wspierają medycynę ratunkową,
w tym szczególnie tak zwaną służbę ambu-
lansową (u nas dotyczyłoby to ratownictwa
medycznego).
36
W wypadku katastrofy reagowanie wy-
maga czasu, koordynacji działań, wiedzy
i pewnego poziomu specjalizacji. Menedżer
programów kryzysowych musi to wszystko
skoordynować. I dlatego powinien dużo
czasu i energii przeznaczać na doskonale-
nie wiedzy na temat zarządzania jako takie-
go, a kryzysowego w szczególności. Dotyczy
to zarówno wiedzy ogólnej, jak i specjali-
stycznej, wzmacniającej poziom jego zdol-
ności kryzysowych.
Doświadczenia innych krajów wskazują na
to, że niekiedy koordynacja może nie sprostać
potrzebom. Problemy mogą narastać, gdy
powinności menedżera programów kryzyso-
wych są powierzone jednemu z menedżerów.
Dochodzi wtedy do faworyzowania jednej
służby. Ta praktyka jest jednak stosowana,
chociaż życie pokazuje, że nie sprzyja pełnej
racjonalizacji aktywności kryzysowej.
W realizacji programów zarządzania kry-
zysowego jest wymagany udział polityków.
Doświadczenie uczy, że powinni oni speł-
niać powinności z zakresu bezpieczeństwa
zatrudnienia, angażowania w dyskusjach,
odpowiadania na listy, prac nad koncepcją
i polityką bezpieczeństwa, prac nad regula-
cjami prawnymi (prawem kryzysowym) i in-
nymi sprawami związanymi z zarządzaniem
kryzysowym. Nie należy jednak angażować
ich w problemy czysto techniczne.
Funkcje zarządzania kryzysowego zacho-
wują dość dużą autonomię i stanowią część
aktywności burmistrza oraz zarządu gminy.
Przyjęte rozwiązania pozwalają wykonywać
zadania lepiej lub gorzej, ale wiele zależy od
miejsca i roli menedżera programów kryzy-
sowych w administracji oraz od jego kompe-
tencji. Menedżer musi uczestniczyć w spot-
kaniach z ekspertami zarządzania, również
spoza własnej komórki organizacyjnej.
Pomaga mu to inwentaryzować zasoby i sta-
je się bardzo ważnym narzędziem w cało-
kształcie jego aktywności. Współpracuje
z organizacjami społecznymi i wolontaria-
tem, co pozwala mu lepiej zrozumieć ich po-
trzeby i wymagania wspólnot lokalnych.
Wreszcie utrzymuje stałe kontakty z osoba-
mi sprawującymi władzę z wyboru i miano-
wania, obciążonymi odpowiedzialnością za
wiele spraw lokalnych. Dzięki temu może
lepiej zrozumieć potrzeby publiczne, odczy-
tać nastroje społeczne i jest bardziej otwarty
na komunikowanie się z otoczeniem, a przy
okazji powiększa grono osób objętych
edukacją w zakresie bezpieczeństwa.
W sytuacji gdy komórka zarządzania kry-
zysowego jest niezależna, mogą wystąpić rów-
nież niekorzystne okoliczności. Menedżer pro-
Kwartalnik Bellona 1/2007

gramów kryzysowych więcej czasu poświęca
wtedy sprawom administrowania, co wpływa
na jakość realizacji aspektów operacyjnych je-
go powinności. W rozwiązywaniu niektórych
problemów mogą mu pomóc osoby z kręgu
władzy lokalnej, ale to wszystko musi być
wcześniej ustalone i skoordynowane.
Teoretycznie pomocne mogą być media, ale
brakuje w tej mierze wiarygodnych do-
świadczeń.
Sprawą najważniejszą wydaje się wrażli-
wość budżetowa komórki zarządzania kryzy-
sowego. W wypadku gdy jest okrojony
budżet, na pierwszy ogień idą służby źle
postrzegane w społeczeństwie lokalnym
i w pierwszej kolejności tam są wprowadzane
ograniczenia. Prawie nigdy nie dotyczą one
policji, straży pożarnej, służb ratunkowych
i sanitarnych. Można zatem przypuszczać, że
obsadzając w roli menedżera programowania
kryzysowego policjanta czy strażaka, można
pozbyć się problemów z finansowaniem pro-
gramu zarządzania kryzysowego, ale są to
jednak tylko pozory.
Z doświadczeń wynika, że współzawodni-
ctwo budżetowe na poziomie samorządu lo-
kalnego jest mniej gwałtowne, ale jednak wy-
Menedżer programów kryzysowych musi być profesjonalistą, osobą mającą
znaczną wiedzę na temat realizowanych operacji kryzysowych, komunikatywną,
z rozszerzonymi kontaktami i mentalnością cechującą człowieka współczesnego.
stępuje, jest groźne i niekiedy wychodzi poza
standardy współżycia. W uproszczeniu
można stwierdzić, że zarządzanie kryzysowe
nie jest ani łatwe, ani proste. Powinności na-
kłada się niekiedy na osoby nie zawsze do te-
go przygotowane. Skutkuje to brakiem przy-
gotowanego personelu, a zatem niskim pozio-
mem koordynacji kryzysowej. Dobrze dobra-
ny personel zawsze będzie miał pełne ręce
roboty we wszystkich fazach zarządzania kry-
zysowego, w okresie bezkryzysowym rów-
nież. Ważne jest, aby była to jedna komórka,
a nie kilka, rozrzuconych po całym urzędzie,
jak to jest dotychczas.
Budżet komórki zarządzania kryzyso-
wego jest uchwalany w ramach ogólnego
procesu opracowywania budżetu gminy.
Najpierw jest faza planowania i zgłaszania
propozycji budżetowych, później zgłaszania
ich do komisji budżetowych lub prezentowa-
nia w innej formie. Dalsze prace są już ruty-
nowe. Doświadczenie uczy, że proces ten jest
dla zarządzania kryzysowego najmniej bo-
lesny wtedy, gdy podlega on tym samym
Kwartalnik Bellona 1/2007
Bezpieczeństwo RP
regułom, którym podlegają inne dziedziny
aktywności.
Zarządzanie kryzysowe, podobnie jak inne
dziedziny aktywności, może być zlecane in-
nej jednostce, organizowane wspólnie, w po-
rozumieniu lub kontraktowane. W grę wcho-
dzą sprawy finansowania częściowego, refi-
nansowania, opłat za wykonaną usługę i in-
ne formy. W wielu krajach na Zachodzie ten
obszar aktywności jest uporządkowany, funk-
cjonują systemy, procedury, programy.
W Stanach Zjednoczonych prawie każdy stan
ma inny sposób budżetowania i inny system
finansowania tych zadań, a jednak wszystko
funkcjonuje wzorowo. Zatem zarządzanie
kryzysowe to aktywność, która nie jest
oparta na schematach, ale jest prowadzona
przez profesjonalny personel we właściwych,
adekwatnych do ryzyka zagrożeń powiąza-
niach organizacyjnych.
Ocena potrzeb zaspokajanych z publicznych
pieniędzy nie jest zadaniem prostym, ich cał-
kowite sfinansowanie niekiedy przekracza
możliwości podatników, co staje się proble-
mem. Zarządzanie kryzysowe wpisuje się
w ogólne potrzeby społeczne i jego budżet
może nie należeć do priorytetów. Katastrofy
mogą być różnie postrzegane, ale brak goto-
wości w chwili ich wystąpienia wystawia
negatywną ocenę personelowi zarządzania
kryzysowego (władzy również). Stawia to me-
nedżera programów kryzysowych przed bar-
dzo trudnymi wyzwaniami kształtowania świa-
domości zagrożeń również w kontekście roz-
ważań budżetowych.
„Sprzedawanie” programu zarządzania
kryzysowego miejscowym decydentom jest
dość trudne. Gotowość jest szeroko popie-
rana w teorii, ale finansowanie jej może już
być trudniejsze, gdy potrzeby przekraczają
przyjętą granicę. Finansowanie ze szczebla
centralnego jest jedynym sposobem uzupeł-
nienia i uaktywnienia finansowania lokal-
nego potrzeb wynikających z programu za-
rządzania kryzysowego. Chodzi jednak
o to, że takie możliwości powinny być
zapisane w prawie, przykładowo w ramach
finansowania konkretnych celów lub progra-
mów. Władze centralne dysponują fundu-
szami na konkretne programy i przekazują
je władzom lokalnym w ramach dotacji lub
37
 Bezpieczeństwo RP
refinansując nakłady poniesione przez samo-
rządy w fazie reagowania na katastrofę.
Władze centralne dysponują również fundu-
szami na doskonalenie systemu, nawet
wtedy, gdy katastrof nie było. W ramach
określonych procedur władze centralne mo-
gą współfinansować realizowanie pewnych
przedsięwzięć, co wzmacnia wiarygodność po-
czynań władz lokalnych w zakresie zarządzania
kryzysowego.
Władze centralne zapewniają fundusze na wy-
płaty, podróże, ponoszą koszty administracyjne
realizacji planowania kryzysowego i doskonale-
nia zdolności operacyjnych, pokrywają znacz-
ny procent kosztów personalnych i administra-
cyjnych. Te dotacje są przekazywane przez
regiony, co zmusza samorządy do uzasadniania
wystąpień o dotacje do władz regionów. Fundusze
te są oczywiście limitowane i nie ma żadnych
gwarancji, że każde wystąpienie będzie rozpa-
trzone pozytywnie. Pierwszeństwo mają wystą-
Realizacja programu świadczy o posiadaniu jakiejś wizji zarządzania
kryzysowego, daje obraz kontynuacji koncepcji, wpływa na doskonalenie
przyjętych rozwiązań i daje gwarancję, że dotacja będzie
właściwie wykorzystana.
pienia dotyczące realizacji lub kontynuacji pro-
gramów długofalowych; programy mają prze-
wagę nad akcjami jednorazowymi. Wynika to
z prostej zależności: realizacja programu świad-
czy o posiadaniu jakiejś wizji zarządzania kry-
zysowego, daje obraz kontynuacji koncepcji,
wpływa na doskonalenie przyjętych rozwiązań
i daje gwarancję, że dotacja będzie właściwie
wykorzystana.
Wystąpień o dotacje jest zazwyczaj więcej
niż możliwości ich przyznania z budżetu cen-
tralnego, dlatego wymaga się ich dokładnego
uzasadnienia. Rejestruje się wspólne wystąpie-
nia o dotacje dwóch lub więcej jednostek
administracyjnych na wykonanie jednego lub
kilku wspólnych programów. Zazwyczaj wy-
stąpienia te mają większe szanse, ponieważ
rzutują na stan gotowości w kilku samorządach.
Bardzo ważna jest forma uzasadnienia, która
praktycznie jest sformalizowana, prosta, krót-
ka, rzeczowa i dobrze uargumentowana.
Pierwszeństwo w przyznaniu dotacji mają te
wystąpienia, które zmierzają do doskonalenia
rozwiązań systemowych.
Innym bardzo ważnym podejściem do zain-
teresowania programem zarządzania kryzyso-
wego jest ustalenie zasad współpracy
i podpisanie porozumień z sektorem prywat-
nym. W krajach zachodnich podaje się liczne
38
przykłady porozumień dystryktów, hrabstw,
regionów i samorządów ze szkołami, zakła-
dami przemysłowymi, biznesem, usługami,
handlem i innymi podmiotami gospodarczy-
mi. W ramach współpracy doskonali się roz-
wiązania dotyczące wspólnego bezpieczeń-
stwa, podnosi się świadomość otoczenia bez-
pieczeństwa oraz zakresu i jakości aktywno-
ści kryzysowej zarówno wśród decydentów,
jak i ludności. Zdarza się, że przemysł, firmy
ubezpieczeniowe, biznes, handel i inne pod-
mioty finansują lub współfinansują niektóre
przedsięwzięcia straży pożarnej, policji, służb
ratunkowych i innych. Ma to na celu dosko-
nalenie zdolności reagowania na całe spek-
trum zagrożeń, w tym przede wszystkim na
te, których sprawcami mogą być podmioty
gospodarcze.
Zasadniczo w demokracjach każda władza,
mając czytelny zakres odpowiedzialności,
stara się rozwiązywać problemy w ramach
nadanych jej kompetencji. Władze lokalne
mają w swoich budżetach zarezerwowane
fundusze na refinansowanie kosztów kata-
strofy. Kryteria wykorzystania tej rezerwy są
ustalone w ustawie, ale każdy samorząd ma
pewien margines swobody w kształtowaniu
swoich własnych kryteriów. Jednak z fundu-
szu tego nie opłaca się działalności codzien-
nej. Muszą wystąpić przesłanki określone
prawem i oprócz tego jest konieczna zgoda
rady samorządowej lub burmistrza.
Wykazy zasobów i realizacja procesu
planowania mogą być postrzegane także
w kategoriach mikrosystemów. Najpierw
ustala się zasoby konieczne do prowadzenia
fazy reagowania. Zestawienie analizy ryzy-
ka oraz dostępnych zasobów lokalnych
i zewnętrznych, wraz z informacją umożli-
wiającą stały dostęp do tych zasobów, daje
ogólny bilans potrzeb i możliwości. Wykazy
zasobów zawierają informację umożliwia-
jącą skorzystanie z nich w układzie całodo-
bowym, a więc adres, numer telefonu, sta-
cjonarnego i komórkowego, numer identy-
fikacyjny osoby wzywanej przez radio. Do
tych celów można wykorzystywać zastrze-
żone numery policji, straży pożarnej oraz
innych służb, gdy zasadnicze sieci telefo-
niczne będą „przeładowane”.
Kwartalnik Bellona 1/2007

Budując wykazy dostępnych zasobów,
szczególną uwagę poświęca się tym zasobom,
które występują w ograniczonym zakresie.
Aby zapewnić działalność lokalnych służb
kryzysowych, menedżer programów kryzyso-
wych i jego personel muszą zidentyfikować
zasoby, zestawić całodobowy kontakt, wyne-
gocjować ceny porozumień, ustalić procedu-
ry opłat. Zasoby zewnętrzne planuje się w
pewnym nadmiarze, aby zagwarantować ich
dostawy nawet w sytuacjach wyjątkowo nie-
sprzyjających.
Wykaz zasobów sporządzony w formie
dokumentu pisemnego lub elektronicznego
jest jednym z najbardziej użytecznych mi-
krosystemów, jakie są w dyspozycji mene-
dżera programów kryzysowych. Doświad-
czenie uczy, że poziomy zdolności kryzy-
sowej podnoszą się i obniżają, dlatego
spisy zasobów wymagają ciągłej aktualiza-
cji. Zmienia się personel w biznesie i miej-
sce działalności, zmieniają się numery te-
lefonów, służby, organizacja; to wszystko
okresowo dezaktualizuje się i praktycznie
menedżerowie programów kryzysowych
aktualizują spisy rzadziej niż to konieczne.
Najczęściej są to czynności czasochłonne
i kosztowne, ale na tyle ważne, że muszą być
wykonywane, zanim nastąpi katastrofa.
Systemy informowania
i zarządzania
Stanowią one, wraz z programami pod-
ręcznymi i komputerowymi, cenne narzę-
dzia, umożliwiające sprostanie problemom
zarządzania wewnętrznego. Są to elemen-
ty szerzej pojmowanego systemu zarządza-
nia kryzysowego, które włącza się do ofi-
cjalnych standardów procedur operacyj-
nych. Organizuje się osobne systemy infor-
mowania (3) i zarządzania w celu spro-
stania problemom reagowania na kata-
strofę w jej najbardziej surowym wymia-
rze oraz w początkowej fazie odbudowy
(doraźnej).
Systemy informowania zapewniają naj-
lepszy dostęp do źródeł informacji, gdy
sytuacja staje się krytycznie niebezpiecz-
na. Jest to zautomatyzowany sposób pro-
wadzenia operacji sondujących potencjal-
ne i aktualne sytuacje stwarzające zagro-
żenie. Przykładowo, zaalarmowane na czas
służby i personel, zapoznane z zaistniałą
sytuacją, jej lokalizacją, możliwym kierun-
kiem jej rozwoju lepiej wypełnią swoje po-
winności. Będą na przykład znane zadania
ewakuacyjne, drogi i miejsca ewakuacji
oraz uwarunkowania jej prowadzenia.
Systemy zarządzania, w przeciwieństwie
Kwartalnik Bellona 1/2007
Bezpieczeństwo RP
do poprzednich, wydają się bardziej użytecz-
ne w sytuacjach mniej krytycznych. Są bar-
dzo potrzebne podczas planowania reagowa-
nia w razie koniecznego wsparcia personal-
nego. Reagowanie aktywuje wszystkie ro-
dzaje zasobów, na przykład transportowe, do
wykonania zadania ewakuacji. Wcześniej na-
leży zinwentaryzować pojazdy, sporządzić
spis kierowców, zaprojektować zabezpiecze-
nie etapów dostarczania tych zasobów,
zidentyfikować możliwości schronowe (po-
wierzchnia, zdolności). Systemy zarządza-
nia, według poglądów zachodnich, są akty-
wizowane w fazach zapobiegania, minima-
lizowania oraz odbudowy długofalowej pro-
gramu zarządzania kryzysowego. Nietrudno
dostrzec, że u nas dzieje się akurat odwrot-
nie; zarządzanie, a praktycznie ciągły pro-
ces podejmowania decyzji, uaktywnia się
podczas przygotowania i reagowania.
Systemy informowania są wyjątkowo
użyteczne w organizowaniu programu za-
rządzania kryzysowego i stają się coraz bar-
dziej popularne. Wynika to z faktu, że me-
nedżer programów kryzysowych nie ma wy-
starczająco dużo czasu, zasobów, wiedzy WYJAŚNIENIE NR 3
i energii, aby samodzielnie, bez ich pomo- Systemy informowania
cy, sprostać problemowi i wybrać najlepszy w krajach zachodnich mają
wariant prowadzenia działań. w swoich zbiorach przykłady
setek tysięcy zdarzeń,
Dzięki skomputeryzowanym systemom in-
formowania łatwiej jest te problemy rozwią-
poczynając od około 3000 lat
przed Chrystusem, na aktual-
zać. Wymaga to jednak spełnienia jednego nych kończąc. Dane obejmują:
warunku – odpowiedniego wyposażenia. datę, lokalizację, skalę,
Użytkownicy muszą uznać ten fakt i nauczyć rozmiar, intensywność
i gwałtowność takich zdarzeń,
się posługiwać tym sprzętem. Dla małej jak trzęsienia ziemi, tsunami,
gminy wyposażenie komputerowe, odpo- erupcje wulkaniczne i inne,
wiednie przygotowanie personelu i ograni- z wyszczególnieniem szacunku
czony czas na sprostanie tym wymaganiom ofiar, szkód i strat.
Upoważnione instytucje
mogą stanowić problem. Większe jednostki wydają okresowo pozycje
administracyjne z reguły go nie mają. prezentujące te zdarzenia.
Przykładem systemu informowania, który
daje bezpośrednie korzyści konsumentom,
jest system telefonu alarmowego (numer 911
w Ameryce Północnej i 112 w Europie),
służący do awaryjnego wezwania każdej po-
mocy. W chwili przyjścia sygnału na ekra-
nie wyświetla się adres i numer telefonu
wzywającego pomocy. Lokalizacja incyden-
tu jest uproszczona, co zwiększa zdolności
reagowania. Dostęp do zasobów informacji
z innych źródeł niż z miejsca zagrożenia po-
zwala ją weryfikować. Jest to bardzo ważne,
ponieważ prośba o pomoc może nadejść od
przypadkowych świadków zdarzenia.
W krajach zachodnich stowarzyszenia pro-
ducentów ponoszą znaczną odpowiedzial-
ność za wypadki spowodowane środkami
niebezpiecznymi używanymi lub powstają-
cymi w procesach produkcyjnych. W związ-
39
 Bezpieczeństwo RP
ku z tym producenci tworzą centra informa-
cyjne, biblioteki danych, laboratoria, służby
pomocy i inne placówki celem zapewnienia
odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa.
Elementy te zapewniają całodobową pomoc,
niekiedy dysponują własnym numerem alar-
mowym, gwarantują dostęp do aktualnych
danych, gromadząc informacje o setkach
tysięcy środków niebezpiecznych. Dane te
mogą być dostarczane na miejsce zdarzenia.
Istotne jest, że każda z takich służb ma
ściśle sprecyzowane kompetencje, ale naj-
ważniejsze jest to, że wszystkie są zaanga-
żowane w procedury i działania reagowania.
Informacji udziela się natychmiast służbom
kryzysowym oraz producentom i różnym
agencjom rządowym.
Systemy zarządzania pozwalają lokal-
nym władzom sprostać wymogom ochrony
przed zagrożeniami zarówno w procesie pro-
dukcji, składowania, jak i transportu środ-
ków niebezpiecznych. Zapewniają one dzia-
łanie programów identyfikacji ludności
potencjalnie zagrożonej na przykład przez
lotne środki toksyczne. Z perspektywy za-
rządzania takie programy są wspaniałymi
narzędziami, pozwalającymi przygotować
się do reagowania w razie wystąpienia
zagrożeń.
40
Programy elektroniczne są bardzo uży-
teczne w planowaniu i odbudowie. Zaspokajają
w pełnym zakresie potrzeby informacyjne
użytkowników. Podczas planowania dają cen-
ne wskazówki dotyczące zdolności reagowa-
nia i sugerują możliwe wybory. W czasie od-
budowy pozwalają śledzić, analizować i sor-
tować wielką ilość danych, pomagają też
w sporządzaniu sprawozdań.
System zarządzania powinien zapewnić:
—  sprawne prowadzenie operacji przez jed-
ną służbę w niewielkiej gminie;
—  właściwe operowanie wielu służb i agen-
cji zarówno w jednej gminie, jak i zespole
gmin;
—  dostosowanie się do wymogów dowol-
nego zagrożenia lub incydentu;
—  akceptację użytkowników na terenie
całego kraju;
—  wdrażanie i zastosowanie nowych tech-
nologii;
—  proste i łatwe rozszerzanie zdolności
reagowania;
—  wspólny fundament elementów struk-
tur, terminologii i procedur kryzysowych;
—  efektywność, skuteczność, prostotę, pew-
ność oraz prowadzenie operacji w zgodzie
z prawem w rozsądnych granicach kosztów.g
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Polska Policja
na drodze do Schengen
ROBERT SOCHA
absolwent Wyższej Szkoły
Policji w Szczytnie,
Wydziału Prawa
Uniwersytetu
Wrocławskiego,
Podyplomowych Studiów
Zarządzania Kryzysowego
w AON w Warszawie.
Na co dzień dowódca
Pododdziału Służby
Kandydackiej
Samodzielnego
Pododdziału Prewencji
Policji w Bielsku-Białej.
Poza służbą prowadzi
Fundację
Bezpieczne Dzieci.
WYJAŚNIENIE NR 1
Układ z Schengen zawarto
w miejscowości Schengen
w Luksemburgu 14 czerwca
1985 roku. Znosi on kontrolę
osób przekraczających granice
między państwami Unii
Europejskiej. Wzmocniona
natomiast zostaje współpraca
w zakresie bezpieczeństwa
i polityki azylowej.
1 Raport w sprawie korzyści i kosztów integracji Rzeczypospolitej Polskiej z Unią Europejską. Rada Ministrów, Warszawa, 26 lipca 2000 r., s. 109.
2 „Gazeta Wyborcza” z 26.01.2005 r.
Kwartalnik Bellona 1/2007
W
edług większości Europejczyków
Stary Kontynent staje się miejscem,
w którym będzie rządzić pokój
i sprawiedliwość, prawa człowieka będą sza-
nowane, a europejska kultura będzie się stale
rozwijać i stanowić przykład dla świata. Ale
są również tacy, którzy twierdzą, że za demo-
kratyczną i humanitarną maską Europy chowa
się paskudna twarz rasizmu i brak poszanowa-
nia praw człowieka oraz mniejszości etnicz-
nych, a organizacja nowej Europy polega na
zamykaniu granic i zaostrzaniu praw wobec
imigrantów i uchodźców, co prowadzi do trak-
towania ich jako obywateli drugiej kategorii.
Co zatem dla Polski niesie członkostwo w stre-
fie Schengen? (1)
Polska po przystąpieniu do Unii Europejskiej
nie stała się od razu pełnoprawnym uczestni-
kiem obszaru wolności, bezpieczeństwa i spra-
wiedliwości. Członkostwo w Unii nie sprawia,
że od razu wchodzi się do obszaru Schengen,
w którego ramach zniesiono kontrolę na gra-
nicach wewnętrznych, co pozwala na swobod-
ne przemieszczanie się po tym obszarze oby-
wateli Unii, turystów z krajów trzecich, azy-
lantów i legalnych imigrantów. Obywatela na-
szego kraju w dalszym ciągu obowiązuje oka-
zywanie dokumentu podróży przy przekracza-
niu zewnętrznej granicy strefy Schengen, na
przykład granicy polsko-niemieckiej.
Tworząc obszar Schengen, zdecydowano
jednocześnie o wzmocnieniu kontroli na gra-
nicach zewnętrznych, a także o pogłębianiu
współpracy w zwalczaniu różnych form prze-
stępczości, oraz o poprawie kontaktów mię-
dzy odpowiedzialnymi za to służbami z państw
członkowskich.
Dopiero pełne członkostwo spowoduje, iż
wschodnia granica Polski stanie się jednocześ-
nie zewnętrzną granicą Unii Europejskiej oraz
obszaru Schengen. Do tego czasu będzie ona
zewnętrzną granicą UE, natomiast zachodnia
– nadal zewnętrzną granicą obszaru Schengen.
Ponadto zostanie zniesiona kontrola ruchu oso-
bowego na granicy zachodniej. Taka liberali-
zacja ruchu granicznego wyeliminuje koniecz-
ność posiadania paszportów w czasie pod-
róży pomiędzy krajami należącymi do obsza-
ru Schengen. Będzie również oznaczała zmia-
ny zasad funkcjonowania służb granicznych,
celnych i policyjnych w pasie przygra-
nicznym.1
Harmonogram działań, które trzeba przepro-
wadzić, aby zapewnić Polsce pełne członko-
stwo w Schengen, znajduje się w następują-
cych dokumentach: Planie działania w zakre-
sie wdrażania dorobku prawnego Schengen
w Polsce, Strategii zintegrowanego zarzą-
dzania granicą na lata 2003–2005 oraz
w Programie dla uczestnictwa Rzeczypospolitej
Polskiej w realizacji tytułu IV Konwencji wy-
konawczej Schengen.
W Planie działania Schengen w Polsce
(Poland – Schengen Action Plan), przyjętym
15 sierpnia 2001 roku przez Komitet Integracji
Europejskiej i zaktualizowanym w sierpniu
2004 roku, założono, że celem Polski jest
pełne członkostwo w Schengen jesienią 2007
roku.2 Określono w nim również podstawowe
działania, które należy podjąć, aby polska
Policja mogła działać w ramach współpracy
transgranicznej.
Nowe warunki współpracy policyjnej
Współpraca policyjna, regulowana postano-
wieniami Konwencji wykonawczej do Układu
z Schengen, wykracza poza tradycyjne normy,
które do tej pory ograniczały się do wymiany
doświadczeń i informacji. Nowe ustalenia ze-
zwalają na współpracę operacyjną na teryto-
riach różnych państw strefy, na przykład na ob-
serwację czy pościg transgraniczny. Dotychczas
prowadzenie działań operacyjnych było za-
strzeżone tylko dla krajowych funkcjonariu-
szy Policji. Należy jednak przy tym mieć na
uwadze fakt, że przepisy z Schengen nie okre-
ślają jasno, co należy rozumieć przez termin
„obserwacja” i jakie formy działań mogą być
podejmowane przez funkcjonariuszy Policji na
terytorium innego, sąsiadującego państwa.
Bardziej szczegółowe unormowania pozo-
stawia się państwom członkowskim, które
41

WYJAŚNIENIE NR 2
Acquis Schengen – pojęcie
to odnosi się do dorobku
prawnego oraz wszelkich
regulacji obowiązujących
w obszarze Schengen.
Bezpieczeństwo RP
w drodze dwustronnych umów powinny
określić istotne elementy współpracy, mo-
gące na co dzień budzić kontrowersje lub wąt-
pliwości.
Jeszcze kilka lat temu europejska współ-
praca policyjna napotykała liczne przeszko-
dy, związane z suwerennością państwa, je-
go bezpieczeństwem czy ochroną życia pry-
watnego. Obecne regulacje dają większe
możliwości współpracy i koordynacji wspól-
nych działań w celu zapobiegania przestęp-
stwom i ich wykrywania nie tylko na pozio-
mie lokalnym, ale również globalnym,
zwłaszcza na podstawie acquis Schengen (2)
oraz zawieranych wielostronnych porozu-
mień między zainteresowanymi państwami.
Istotną rolę odgrywa tutaj skomputeryzowa-
ny system wymiany danych z centralną
bazą w Strasburgu – System Informacyjny
Schengen (SIS).3 Do podstawowych aktów
prawnych regulujących jego funkcjonowa-
nie można zaliczyć:
  Układ z Schengen z 14 czerwca 1985
roku;
  Konwencję wykonawczą do Układu
z Schengen z 19 czerwca 1990 roku;
  Decyzję Rady z 8 czerwca 2004 roku usta-
nawiającą System Informacji Wizowej (VIS)
(2004/512/EC);
  Decyzję Rady 2001/886/JHA z 6 grud-
nia 2001 roku w sprawie rozwoju Sys-
temu Informacyjnego Schengen drugiej gene-
racji (SIS II), OJ L 328 z 13 grudnia 2001
roku.

SIRENE
SIRENE SIRENE
N.SIS
N.SIS N.SIS
SIRENE N.SIS N.SIS SIRENE

N.SIS N.SIS
SIRENE SIRENE
C.SIS
Strasburg
N.SIS N.SIS
SIRENE SIRENE

N.SIS N.SIS
SIRENE
SIRENE
N.SIS N.SIS
N.SIS N.SIS SIRENE
SIRENE

SIRENE SIRENE

Rys. Struktura funkcjonalna SIS I

3 Konwencja wykonawcza do Układu z Schengen z 14.06.1985 r. DzU Wspólnot Europejskich L239/19 z 22.09.2000, art. 92.

42 Kwartalnik Bellona 1/2007


Informatyka dla bezpieczeństwa
Dzięki systemowi informatycznemu (rys.)
służby graniczne, celne i policyjne krajów
członkowskich mogą prowadzić skuteczne dzia-
łania na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa we-
wnętrznego obszaru Schengen. Warunkiem,
który musi spełnić każde państwo kandydują-
ce do strefy Schengen, jest posiadanie narodo-
wego węzła systemu informacyjnego N.SIS,
będącego gwarantem bezpieczeństwa pomimo
likwidacji kontroli na granicach wewnętrznych.
Inaczej mówiąc, mimo urzeczywistnienia swo-
body przepływu osób, dane rejestrowane w SIS
dotyczą m.in. osób nieposiadających prawa
wjazdu na terytorium któregoś z państw
Schengen, poszukiwanych (ekstradycja), wy-
magających policyjnej ochrony, świadków ze-
znających przed sądami oraz osób, w stosunku
do których prowadzi się tzw. niejawny nadzór
lub szczególną kontrolę. W systemie są rów-
nież przedmioty, które zostały skradzione, wy-
korzystane w niewłaściwy sposób lub utracone
oraz mogące zostać wykorzystane w charakte-
rze dowodu w postępowaniu karnym.
Państwa uczestniczące w wymianie informa-
cji w SIS są zobligowane do tego, aby zapew-
nić na poziomie krajowym odpowiednią ochro-
nę danych osobowych. Do planowanego wej-
ścia Polski do strefy Schengen pozostało nie-
wiele czasu, a tworzenie systemu, zwłaszcza na
płaszczyźnie policyjnej, jest nadal na etapie
koncepcji. Ponadto, przed naszą Policją jest
jeszcze wiele innych przedsięwzięć, zarówno
natury technicznej, jak i legislacyjnej, których
realizacja jest konieczna, abyśmy wkrótce mo-
gli powiedzieć: jesteśmy w obszarze Schengen.
Oto niektóre z nich.
Prawidłowe wykonywanie przez Policję za-
dań ujętych w Konwencji wykonawczej Schengen
oraz innych aktach należących do acquis
Schengen wymaga wdrożenia kompleksowego
systemu szkolenia kadry policyjnej w ramach
obszaru Schengen. Do 2007 roku planuje się
przygotowanie merytoryczne całego stanu oso-
bowego Policji do realizacji założeń konwencji
poprzez przeprowadzenie masowych szkoleń
specjalistycznych z zakresu:
—  współpracy policyjnej, zasad działania
SIS, obsługi i wykorzystania zasobów systemu
oraz doskonalenia znajomości języków
obcych;
—  obsługi wyposażenia specjalistycznego
oraz wdrażanych systemów technicznych.
Pierwszą część szkoleń, przygotowującą me-
rytorycznie polską Policję do wejścia do
4 M. Wojtan: Proces akcesji Polski do Unii Europejskiej w zakresie przepływu osób a doświadczenia Niemiec. Wrocław 2004, s. 200.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Bezpieczeństwo RP
Układu Schengen, już zakończono. Niestety,
nie opracowano na potrzeby Policji krajo-
wych procedur postępowania, związanych
z działalnością Systemu Informacyjnego
Schengen. Także niezgodność i niespójność Wejście Polski
polskich regulacji prawnych z przepisami do obszaru Schengen
konwencji powoduje, że bezcelowe jest pro- zaplanowano na
wadzenie takich szkoleń na obecnym etapie 28 października
przygotowania kraju do współpracy trans- 2007 roku. Taką datę
granicznej. Należałoby przede wszystkim wybrano dlatego, że
opracować właściwe procedury i zasady wtedy w Polsce
współpracy pomiędzy polskimi policjanta- przestawia się czas
mi a funkcjonariuszami sąsiadujących z na- z letniego na zimowy,
mi państw, następnie w trakcie prowadzo- a synchronizacja
nych szkoleń je omówić, zwracając uwagę systemów
na istotne elementy i wyjaśnić ewentualne informatycznych może
wątpliwości. nastąpić tylko podczas
W przedmiocie działań legislacyjnych nale- zmiany czasu. I od tego
ży dokonać analizy wiążących umów między- momentu bez kontroli
narodowych, dotyczących zwalczania prze- granicznej będziemy
stępczości, stworzenia warunków dla transgra- mogli przejechać
nicznej współpracy policyjnej, pościgu i ob- z Suwałk do Lizbony.
serwacji oraz przygotować deklaracje o stoso- A co to oznacza dla
waniu tego instrumentu. turystyki? Przede
Ponadto, aby wzmocnić kontrolę obszarów wszystkim, skróci się
przygranicznych oraz skutecznie zwalczać czas odprawy na
przestępczość transgraniczną, podejmuje się lotniskach i nie będzie
działania, mające zapewnić odpowiedni po- przymusowych
ziom bezpieczeństwa wewnątrz obszaru przystanków na
Schengen. Zalicza się do nich: granicach. Już obecnie
—  doposażenie i inwestycje w infrastruk- zdarza się, że autokar
turę jednostek Policji przy północnej i wschod- przejeżdża przez granicę
niej granicy; prawie bez żadnego
—  wyposażenie jednostek Policji przy gra- postoju, teraz jednak
nicy północnej i wschodniej w specjalistycz- będziemy mogli być
ny sprzęt: kwaterunkowy (w nowo budowa- pewni, że tak będzie
nych obiektach Policji oraz obiektach techni- zawsze. Według
ki operacyjnej i prewencyjnej dla policjantów najnowszych ustaleń,
tych jednostek); transportowy (zakupy samo- Polska znajdzie się
chodów operacyjno-konwojowych, motocykli w strefie Schengen
oraz śmigłowców); łączności (wymiana w 2008 roku.
central telefonicznych); specjalistyczny dla
terenowych jednostek Centralnego Biura
Śledczego w rejonie przygranicznym.4
Źródła finansowania
Konieczność dokonania poważnych inwe-
stycji na granicach zewnętrznych Unii
Europejskiej była podstawą utworzenia instru-
mentu finansowego Schengen (Funduszu
Schengen), którego beneficjantami jest siedem
nowych państw członkowskich Unii Euro-
pejskiej: Estonia, Łotwa, Litwa, Węgry, Polska,
Słowenia i Słowacja. W naszym kraju instytu-
cją odpowiedzialną za wykorzystanie środków
Funduszu Schengen jest Ministerstwo Spraw
43

WYJAŚNIENIE NR 3
Norweski mechanizm
finansowy –to instrument
finansowy dla nowych państw
członkowskich Unii Europej-
skiej, stworzony przez trzy
kraje: Norwegię, Islandię
i Lichtenstein. Głównym jego
celem jest wyrównanie
poziomu rozwoju gospodar-
czego i społecznego w obrębie
Europejskiego Obszaru
Gospodarczego.
WYJAŚNIENIE NR 4
Europol (European Police
Office) – Europejskie Biuro
Policji – jest to europejska
agencja policyjna z siedzibą
w Hadze. Swoją działalność
rozpoczęła 1 lipca 1999 roku.
Celem jej jest poprawienie
efektywności działania
i współpracy między kompe-
tentnymi władzami krajów
członkowskich w zakresie
zapobiegania i zwalczania
zorganizowanej przestępczości
o międzynarodowym charak-
terze. Polska pełne
członkostwo uzyskała 1 listo-
pada 2004 roku.
5 Opracowano na podstawie Planu działania w zakresie wdrażania dorobku prawnego Schengen w Polsce, przyjętego 15 sierpnia 2001 r. przez Komitet Integracji Europejskiej
i zaktualizowanego w sierpniu 2004 r.
6 F. Jasiński, K. Smoter: Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Warszawa 2005, s. 453.
44
Bezpieczeństwo RP
Wewnętrznych i Administracji. Beneficjentami
są z kolei: Komenda Główna Straży Granicznej,
Komenda Główna Policji, Urząd ds. Repatriacji
i Cudzoziemców, Ministerstwo Spraw Zagra-
nicznych itp. Zakłada się przy tym, iż wszel-
kie podejmowane działania nie doprowadzą
do utworzenia nowej „żelaznej kurtyny” na
wschodniej granicy naszego kraju, stanowią-
cej zewnętrzną granicą Unii Europejskiej i ob-
szaru Schengen.
Spełnienie wymogów określonych
w Katalogu zaleceń dotyczących właściwe-
go zastosowania Schengen acquis i najlep-
szych praktyk, a przede wszystkim obowiąz-
ku dokonywania szybkiej i efektywnej trans-
misji odcisków palców, może zapewnić je-
dynie technika przekazywania obrazu odbi-
tek linii papilarnych urządzeniami do elek-
tronicznego daktyloskopowania Live Scan.
Urządzenia takie, zainstalowane na szczeb-
lu lokalnym, działając w czasie rzeczywi-
stym, są przystosowane do transmisji wy-
maganych danych w pożądanym standardzie
do SIS. Od szybkości przesłania danych dak-
tyloskopijnych oraz sprawności systemu
AFIS zależy szybka identyfikacja osób pod-
legających daktyloskopowaniu, do czego zo-
bowiązuje Policję Konwencja wykonawcza
Schengen. Instalacja stanowisk do elektro-
nicznego daktyloskopowania dodatkowo
wzmocni działania związane z systemem
EURODAC.5
W związku z koniecznością stosowania
przez Policję art. 23 Konwencji wykonawczej
Schengen, dotyczącej deportacji cudzoziem-
ców, niezbędna jest modernizacja i wyposa-
żenie pomieszczeń policyjnych, w których
przebywają zatrzymani i aresztowani cudzo-
ziemcy. Konieczne jest także wyposażenie
Policji w środki transportu, w szczególności
w garnizonach przy granicy zewnętrznej UE,
umożliwiające przewóz deportowanych cu-
dzoziemców w odpowiednich warunkach.
Zadania te planowano wykonać do końca
roku 2007, wykorzystując środki Funduszu
Schengen lub Norweskiego Mechanizmu
Finansowego.(3)
Działania legislacyjne
Problemy dotyczące unijnej współpracy
policyjnej istnieją zarówno w warstwie me-
rytorycznej, jak i analitycznej. Pod wzglę-
dem merytorycznym wyraźnie widać, że
przyjmowane przez stronę UE przepisy, od-
noszące się do współpracy policyjnej, pod-
legają w trakcie długotrwałego toku prac
legislacyjnych wielu zmianom, wynikającym
z politycznych nacisków krajów członkow-
skich, które niechętnie akceptują nakładanie
nowych kompetencji na służby policyjne,
zmieniające ich dotychczasową praktykę lub
tradycję działań.
Ponadto niemała liczba akceptowanych przez
Radę Unii Europejskiej przepisów to jedynie
ogólnopolitycznie wiążące zalecenia (reko-
mendacje), które nie powodują bezpośrednich
skutków prawnych.
Kolejny kłopot natury legislacyjnej to
ograniczony zasięg tematyczny, w jakim jest
przyjmowana legislacja trzeciofilarowa.
Państwa członkowskie nie chcą korzystać
z wszystkich możliwości oferowanych w ra-
mach Traktatu Unii Europejskiej i poprze-
stają na ograniczonej modernizacji przepi-
sów z Schengen oraz podstaw działania
Europolu. (4) Myślenie narodowe wciąż od-
grywa tu rolę zasadniczą.
Z kolei przyjęte już na poziomie UE zmia-
ny w konwencji o Europolu w dalszym ciągu
oczekują na ratyfikację przez państwa człon-
kowskie. Szansę przynosi w tym zakresie trak-
tat konstytucyjny Unii Europejskiej. Najbardziej
istotną zmianą, jaką wprowadza w odniesieniu
do Europolu, jest przyznanie mu uprawnień
operacyjnych. Współpraca policyjna ma być
oparta przede wszystkim na wymianie infor-
macji, analiz oraz danych, które powinny być
w odpowiedni sposób gromadzone, przetwa-
rzane i przechowywane.
Dużą wagę przykłada się także do wypraco-
wania wspólnych technik śledczych, co ma słu-
żyć skuteczniejszej walce z międzynarodową
przestępczością zorganizowaną, w szczegól-
ności z jej najpoważniejszymi odmianami. Unia
ma też za zadanie umożliwiać prowadzenie
wspólnych badań w dziedzinie krymina-
listyki.6
Koniecznym elementem prowadzenia sku-
tecznych i efektywnych działań policyjnych
na podstawie acquis Schengen jest również
znajomość zasad proceduralnych, wynikają-
cych z postanowień Konwencji wykonawczej
do Układu z Schengen, a także praktyczna
wiedza z zakresu prawa krajowego państw
stron tej konwencji. Prawidłowe wykonywa-
nie czynności operacyjnych czy innych do-
zwolonych prawem zadań na terytorium uma-
wiających się stron wymaga od funkcjona-
Kwartalnik Bellona 1/2007

riuszy znajomości języków krajów sąsiadu-
jących, ich systemu prawnego, kultury, a na-
wet zwyczajów.
Nad czym trzeba jeszcze pracować
Analiza praktycznych doświadczeń, zebra-
nych przez europejskie policje w ostatnim
dziesięcioleciu, charakteryzującym się dy-
namicznym rozwojem różnych form współ-
pracy policyjnej, wskazuje, że główne prob-
lemy wynikają z:
—  różnic w przepisach o ochronie tajem-
nicy;
—  rozproszenia ośrodków koordynacyjnych
i powielania prac;
—  niespójności technologicznej i tematycz-
nej policyjnych baz danych w różnych pań-
stwach;
—  różnic w ocenie i definiowaniu za-
grożeń;
—  prób tworzenia w jednostkach tereno-
wych ośrodków krajowej koordynacji współ-
pracy międzynarodowej;
—  naruszania procesowych zasad udostęp-
niania danych osobowych;
—  uzyskiwania materiału dowodowego
w sposób niezgodny z przepisami prawa,
7 Materiały informacyjne pt. Współpraca policji w Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s. 47.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Bezpieczeństwo RP
co uniemożliwia jego wykorzystanie w pro-
cesie.7
Wyzwania, które stoją przed Polską, w od-
niesieniu do przestępczości międzynarodowej,
są takie same, jak te, z którymi borykają się
inne państwa członkowskie Unii Europejskiej:
terroryzm, przemyt narkotyków, handel ludź-
mi, zorganizowana przestępczość. Dlatego
współpraca w ramach Schengen jest natural-
nym forum, na którym Polska może podnosić
kwestie stanowiące przedmiot wspólnego za-
interesowania, także w tych wypadkach, kie-
dy współpraca może wykraczać poza zakres
acquis Schengen.
Polska jest zainteresowana zawarciem szcze-
gółowych umów o współpracy w poszczegól-
nych obszarach. Jako przykład można podać
umowę, którą podpisała z Europolem.
O sukcesie międzynarodowej współpracy
policyjnej w perspektywie członkostwa Polski
w Schengen zadecydują przede wszystkim
obywatele, którzy tylko wówczas zaakceptują
dokonywane zmiany na rzecz „nowej”, zjed-
noczonej Europy, jeżeli będą niosły za sobą
widoczne efekty w postaci poprawy stanu
bezpieczeństwa wewnętrznego państw człon-
kowskich. g
45
 Grupy bojowe
Unii Europejskiej
MARCIN KAWAŁOWSKI
główny specjalista
w Departamencie Polityki
Bezpieczeństwa
Międzynarodowego MON.
Jego zainteresowania
badawcze koncentrują się
na kwestiach bezpieczeństwa
międzynarodowego
i narodowego, ze szczegól-
nym uwzględnieniem polityki
bezpieczeństwa Polski,
Niemiec i USA oraz
UE, NATO.
WYJAŚNIENIE NR 1
Z uwagi na wyznaczony dla
potrzeb planistycznych krótki
czas przygotowania i wysłania
do regionu operacji, grupy
bojowe stanowią siły natych-
miastowego reagowania, tzw.
rapid reaction, w odróżnieniu
od sił wydzielonych
w związku z realizacją
helsińskiego celu operacyjne-
go 2003, których warunki
dotyczące przygotowania
i przerzutu do teatru działań
nie są tak wymagające, jak
tzw. rapid response.
1 Joint Declaration on European Defence issued at the British–French Summit, Saint Malo, France, 3–4 December 1998.
2 NATO Handbook. Brussels: Public Diplomacy Division 2006, s. 243–251.
46
I
nicjatywa utworzenia grup bojowych UE
jest jednym z najważniejszych przedsię-
wzięć realizowanych w ramach europej-
skiej polityki bezpieczeństwa i obrony.
Jednostki grup bojowych mają stanowić pod-
stawę unijnych sił natychmiastowego reago-
wania, zdolnych do działania w odległym
teatrze działań. 1 stycznia 2007 roku grupy
osiągnęły pełną zdolność operacyjną.
Przesłanką powstania grup bojowych Unii
Europejskiej (1) był dynamiczny rozwój euro-
pejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony
(European Security and Defence Policy –
ESDP), jaki nastąpił pod koniec lat dziewięć-
dziesiątych ubiegłego wieku. Słabość europej-
skich sojuszników, która ujawniła się w pro-
wadzonej przez NATO operacji w Kosowie
w 1999 roku, stała się impulsem do wyzna-
czenia kierunków wzmocnienia ich zdolności
wojskowych. Działania takie były również
możliwe w wyniku ewolucji stanowiska
Wielkiej Brytanii wobec rozwoju europejskich
zdolności obronnych, przedstawionego
w grudniu 1998 roku na szczycie francusko-
-brytyjskim w Saint Malo.1
Pierwsze decyzje
Na kolejnych spotkaniach Rady Euro-
pejskiej – w Helsinkach i Kolonii w 1999
roku – wyznaczono konkretne kierunki
ESDP. Zapowiedziano realizację helsińskie-
go celu operacyjnego w perspektywie roku
2003 (Headline Goal – HG 2003) oraz po-
wołanie w ramach UE tymczasowych struk-
tur instytucjonalnych związanych ze sferą
bezpieczeństwa i obrony. Chodziło o:
Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa
(Political and Security Committee – PSC),
Komitet Wojskowy UE (European Union
Military Committee – EUMC) i Sztab
Wojskowy UE (European Union Military
Staff – EUMS). W 2001 roku na mocy de-
cyzji Rady UE z 21 stycznia 2001 roku zo-
stały one przekształcone w struktury stałe.
Najważniejszym zapisem HG 2003 była
zapowiedź wydzielenia przez państwa człon-
kowskie na potrzeby unijnych operacji rea-
gowania kryzysowego 15 brygad –
około 50–60 tys. żołnierzy. Pod względem
wojskowym powinny być one przygotowa-
ne do samodzielnego działania, mieć moż-
liwość prowadzenia operacji w okresie do
roku i być zdolne do rozmieszczenia mak-
symalnie w ciągu 60 dni.
W koncepcji tej jest widoczne dążenie do
oddania do dyspozycji unii przez państwa
członkowskie sił, które potrafiłyby zapobie-
gać konfliktom i działać w takiej skali, jak
w wypadku kryzysu bałkańskiego. Ujęty
w założeniach celu długi okres możliwego
prowadzenia operacji wskazuje na koniecz-
ność uwzględnienia działań stabilizacyjnych
oraz na rzecz utrzymania bezpieczeństwa
i porządku publicznego również po zakoń-
czeniu konfliktu.
Podjęte decyzje – w ocenie niektórych
państw członkowskich, m.in. Francji –
były tylko częściowym rozwiązaniem.
Niezbędne stało się stworzenie mechani-
zmów umożliwiających szybsze reagowa-
nie jednostek, tak jak w wypadku Wielonaro-
dowej Brygady Szybkiego Rozwinięcia do
Operacji ONZ (Multinational Stand-by
High Readiness Brigade for United
Nations Operations – SHIRBIRG) czy Sił
Odpowiedzi NATO (NATO Response
Force – NRF).
Wstępne pomysły utworzenia tego rodza-
ju sił unijnych pojawiły się po raz pierwszy
w rozmowach bilateralnych przedstawicieli
trzech najważniejszych pod względem poli-
tyczno-wojskowym państw UE, mających za-
sadniczy wpływ na kształtowanie ESDP:
Francji i Niemiec oraz Francji i Wielkiej
Brytanii.
W przyjętej 22 stycznia 2003 roku deklara-
cji francusko-niemieckiej strony zobowiązały
się do kontynuowania wysiłków na rzecz roz-
woju unijnych zdolności natychmiastowego
reagowania. Ich funkcjonowanie miało wyko-
rzystywać wypracowane mechanizmy współ-
pracy między Unią Europejską i NATO –
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Sztuka wojenna
Berlin plus2 oraz istniejące struktury współpra- Impulsem do intensyfikacji prac w tym za- WYJAŚNIENIE NR 2

cy dwustronnej.(2) Podkreślano, że konieczne
jest zwiększenie integracji, interoperacyjności
oraz stopnia gotowości bojowej jednostek wcho-
dzących w skład utworzonej w 1987 roku bry-
gady francusko-niemieckiej.3
Uznanie za priorytet rozwoju unijnych sił na-
tychmiastowego reagowania stanowiło najważ-
niejsze osiągnięcie szczytu francusko-brytyj-
skiego, który odbył się 4 lutego tego samego
roku w Le Touquet. Postanowienia podjęte
w czasie tego spotkania wskazywały, że pozy-
skanie takich zdolności miało zdecydowanie
zwiększyć możliwość osiągnięcia celów poli-
tyczno-wojskowych Unii Europejskiej. W przy-
jętej deklaracji podkreślono znaczenie inicjaty-
wy powołania sił natychmiastowego reagowa-
nia dla koncepcji NRF. Wskazano także, że
istotne jest zachowanie maksymalnej zbieżno-
ści i komplementarności działań obu organiza-
cji w tym zakresie.4
Postanowienia obu szczytów były ważnymi
sygnałami o charakterze politycznym. W kon-
sekwencji przyczyniły się do rozpoczęcia przez
ekspertów prac nad koncepcją zwiększenia
unijnych zdolności natychmiastowego reago-
wania.
kresie była decyzja z 5 czerwca 2003 roku Berlin plus. 16 grudnia
o podjęciu przez UE pierwszej wojskowej 2002 r. UE i NATO wydały
wspólną deklarację na temat
operacji UE – „Artemis” – w Demokratycznej współpracy dotyczącej ESDP.
Republice Konga (DRK).5 W operacji Na jej mocy 17 marca 2003 r.
prowadzonej na mocy rezolucji Rady podpisano porozumienia na
Bezpieczeństwa ONZ nr 1484 z 30 maja 2003 temat współpracy obu
roku wzięło udział około 1800 żołnierzy. (3) organizacji w sferze rea-
gowania kryzysowego,
Ich głównym zadaniem było przywrócenie umożliwiające dostęp UE
porządku i bezpieczeństwa w jednej z prowin- do środków i zasobów NATO
cji DRK – Iturii – oraz zapobieżenie katastro- w czasie prowadzenia
fie humanitarnej. Mimo wypracowania wspo- autonomicznej operacji
mnianych mechanizmów współpracy Berlin unijnej.
plus, w operacji nie wykorzystano środków
i zasobów NATO. Jej przeprowadzenie po-
twierdziło wyraźnie konieczność wyposaże-
nia Unii Europejskiej w zdolności wojskowe
do reagowania w podobnych sytuacjach, wy-
magających niezwykle krótkiego czasu na
przygotowanie i rozpoczęcie działań, w wy-
padku gdy sojusz jako całość nie jest zainte-
resowany zaangażowaniem w danym regio-
nie. Co prawda operacja zakończyła się suk-
cesem, jednak w czasie jej trwania ujawniło
się wiele braków w zdolnościach bojowych
unijnych jednostek, na przykład w transpor-
cie czy zabezpieczeniu medycznym. Warto

WYJAŚNIENIE NR 3
W operacji „Artemis”
w Kongu udział wzięli żołnierze
z 16 państw, w tym:
około 1700 z Francji,
70–80 ze Szwecji
(jednostki specjalne),
Wielkiej Brytanii (transport
powietrzny) i Belgii
(zabezpieczenie medyczne)
oraz krajów nieczłonkowskich:
Brazylii, Kanady i Republiki
Południowej Afryki.

Fot. 1. Siły Odpowiedzi NATO (NATO Response Force – NRF) (fot. NATO)

3 Declaration by the Franco-German Defence and Security Council. Paris, 22 January 2003.
4 Declaration on Strengthening European Co-operation in Security and Defence. La Touquet, 4 February 2003.
5 5.06.2003 r. Rada UE zaakceptowała plan operacji, a 12.06. przyjęła tzw. wspólne działanie (Joint Action). http://www.consilium.europa.eu/cms3_fo/showPage.
asp?id=605&lang=en. EU Military Operation in Democratic Republic of Congo (DRC/ARTEMIS).

Kwartalnik Bellona 1/2007 47

 Sztuka wojenna
zaznaczyć, że operacja, mimo iż była prowa-
dzona w ramach UE, w praktyce była dziełem
wyłącznie sił francuskich.
Francusko-brytyjskie prace prowadzone na
szczeblu eksperckim zaowocowały konkretny-
mi propozycjami dopiero na szczycie
w Londynie 24 listopada 2003 roku.
Przedstawiono wówczas wstępny projekt po-
wołania wspólnych zgrupowań taktycznych –
około 1500 żołnierzy każde. Miały one być
przeznaczone do działań wspierających misje
ONZ lub – w razie potrzeby – prowadzenia
SHIRBRIG – Wielonarodowa Brygada Szybkiego Rozwinięcia do Operacji ONZ
(Multinational Stan-by High Readiness Brigade for United Nations Operations) –
została utworzona na mocy listu intencyjnego, podpisanego 15 grudnia 1996 r.
przez Austrię, Holandię, Kanadę, Norwegię, Polskę i Szwecję. Obecnie w skład
SHIRBRIG wchodzą jednostki wojskowe z 15 krajów. Obok państw założycielskich
są to: Dania, Finlandia, Hiszpania, Irlandia, Litwa, Włochy, Portugalia, Rumunia,
Słowenia. Swoje członkostwo zawiesiła Austria, a Węgry finalizują procedurę
przystąpienia do tej struktury. 23 czerwca 2006 r. w Kopenhadze gen. bryg.
Franciszek Kochanowski objął na dwa lata obowiązki dowódcy SHIRBRIG.
Jednostki brygady są wydzielane przez państwa członkowskie na potrzeby
konkretnej operacji ONZ, realizowanej na mocy mandatu Rady Bezpieczeństwa.
Zgodnie z założeniami planistycznymi mają być one zdolne do wysłania w region
działania w okresie od 15 do 30 dni oraz utrzymania w teatrze operacji do 60 dni.
Podstawowym zadaniem SHIRBIRG jest wzmocnienie operacji pokojowych
w Afryce, m.in. poprzez wsparcie szkoleniowe i operacyjne. www.shirbrig.dk
samodzielnej operacji. Wskazywano, że UE
musi być zdolna do rozmieszczenia takich sił
w ciągu piętnastu dni od podjęcia stosownej
decyzji. Zwracano uwagę, że jednym z najbar-
dziej prawdopodobnych scenariuszy działania
będzie wykorzystanie takich jednostek do ope-
racji podobnych do tej w DR Konga.6
Na forum unijnym
Taki konsensus dwóch dużych państw człon-
kowskich stał się bodźcem do przeniesienia tej
tematyki na forum unijne. W konsekwencji
Rada Unii Europejskiej podjęła 8 grudnia
2003 roku decyzję umożliwiającą rozpoczę-
cie wstępnych prac analitycznych, dotyczących
zwiększenia unijnych możliwości natychmia-
stowego reagowania. Rada zwróciła uwagę, że
będzie konieczne położenie nacisku na goto-
wość bojową jednostek oraz stworzenie me-
6 Declaration on Strengthening European Co-operation in Security and Defence. London, 24 November 2003.
7 General Affairs and External Council Conclusions. Brussels, 8–9 December 2003.
8 A secure Europe in a better world: European Security Strategy. Brussels, 12 December 2003.
9 K. H. Kamp: Europäische Battle Groups – ein neuer Schub für die ESVP? „Analyse und Argumenten aus der Konrad-Adenauer Stiftung“. December 2004 No. 15, s. 2.
www.kas.de/.
10 UK/France/Germany Food For Thought Paper, The Battlegroups Concept. Brussels, 10 February 2004.
48
chanizmów konsultacji, planowania i decyzyj-
nych, umożliwiających błyskawiczne roz-
mieszczenie takich sił.7
Należy zauważyć, że działania Wielkiej
Brytanii, Francji i Niemiec, dotyczące rozwo-
ju unijnych sił natychmiastowego reagowania,
współgrały z procesami zachodzącymi w ra-
mach UE, które kładły nacisk na rozwój
swego rodzaju kultury strategicznej na szczeb-
lu unijnym oraz niezbędnych do tego określo-
nych zdolności wojskowych. W ciągu kolej-
nych lat proces ten nabierał coraz większego
rozmachu. Wyrazem tego było m.in. przyję-
cie w grudniu 2003 roku Europejskiej strate-
gii bezpieczeństwa.8 Dokument ten wyzna-
czał ogólne ramy dalszego rozwoju zdolności
reagowania kryzysowego UE. Biorąc pod
uwagę wiele zagrożeń o nowym jakościowo
charakterze (terroryzm, rozprzestrzenianie
broni masowego rażenia, konflikty regional-
ne, rozpad państw, przestępczość zorganizo-
waną), autorzy strategii wskazywali na
konieczność prowadzenia bardziej aktywnych
i spójnych działań oraz pozyskania rozwinię-
tych zdolności wojskowych (more active,
more coherent, more capable). Przyjęcie do-
kumentu spowodowało, że istotne stało się roz-
ważenie sposobów wprowadzenia w życie
jego postanowień. Jednym z instrumentów
osiągnięcia tego celu było przedstawienie
Koncepcji grup bojowych Unii Europejskiej
(European Union Battlegroups Concept).
Koncepcja grup bojowych UE
Zainteresowanie przyspieszeniem prac
związanych z powołaniem unijnych sił natych-
miastowego reagowania zostało wyrażone
przez przedstawicieli Francji i Wielkiej
Brytanii w trakcie corocznej konferencji
poświęconej kwestiom bezpieczeństwa
w Monachium w lutym 2004 roku.9 Decyzję
o przyłączeniu się do tego przedsięwzięcia
podjęły także Niemcy, stając się – wraz
z Francją i Wielką Brytanią – współautorem
dokumentu, przedłożonego następnie 10 lute-
go 2004 roku Komitetowi Politycznemu
i Bezpieczeństwa.10 W dokumencie zostały
wskazane rozwiązania, umożliwiające pozy-
skanie przez UE zdolności natychmiastowe-
go reagowania – chodzi o utworzenie grup
bojowych UE. Trzy dni później PSC zlecił
Kwartalnik Bellona 1/2007

Komitetowi Wojskowemu UE przygotowanie
opinii dotyczących technicznych aspektów
realizacji tego przedsięwzięcia.
Wstępny projekt koncepcji spotkał się z po-
parciem ministrów obrony oraz szefów
sztabów państw członkowskich UE na niefor-
malnym spotkaniu w Brukseli 5–6 kwietnia
2004 roku. Na podstawie dokumentu przygo-
towanego w kwietniu 2004 roku przez Javiera
Solanę, wysokiego przedstawiciela do spraw
wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony, od-
powiednie zapisy dotyczące koncepcji grup
bojowych UE zostały ujęte także w Europejskim
celu operacyjnym 2010 (EHG 2010).11
W dokumencie Solany został wytyczony kie-
runek rozwoju koncepcji grup bojowych.
Zwrócono uwagę na zdolność szybkiego prze-
rzutu i rozmieszczenia tego typu sił oraz utrzy-
manie interoperacyjności między jednostkami
z różnych krajów, wchodzącymi w skład danej
grupy. Wstępną gotowość operacyjną grupy
miały osiągnąć w 2005 roku, pełną dwa lata
później – 1 stycznia 2007 roku. (4) Dokument
wyznaczył określone kryteria czasowe osiąg-
nięcia gotowości bojowej i utrzymania jedno-
stek grup bojowych w regionie operacji.
Europejski cel operacyjny 2010 powielał
treść dokumentu Solany, sygnalizując jedno-
cześnie problem zapewnienia tego typu jed-
nostkom rezerwy (odwodu) na poziomie
strategicznym i taktycznym. Należy także
zwrócić uwagę na powiązanie koncepcji grup
– jako elementu lądowego unijnych sił natych-
miastowego reagowania – z rozwojem zdolno-
ści powietrznych i morskich. Jednak potrakto-
wanie koncepcji grup bojowych jako integral-
nej części EHG 2010 trzeba uznać za element
kluczowy, umożliwiający jego realizację.
Po wyznaczeniu parametrów politycznych
istotne stało się opracowanie wojskowych
aspektów koncepcji. Głównym problemem
było określenie liczby grup potrzebnych do
prowadzenia operacji. Ponadto skupiono się
na kwestiach dotyczących procesu tworze-
nia jednostek, oceny osiągnięcia wstępnej
i pełnej zdolności operacyjnej oraz określe-
nia struktury grupy i problemów związanych
z osiągnięciem przez nie wysokich wyma-
gań operacyjnych. Za ważne uznano również
ustalenie wzajemnych relacji między grupa-
mi bojowymi UE a Siłami Odpowiedzi
NATO oraz Wielonarodową Brygadą
Szybkiego Rozwinięcia do Operacji ONZ.
11 Headline Goal 2010 approved by General Affairs and External Relations Council on 17 May 2004 endorsed by the European Council of 17 and 18 June 2004 oraz Progress
Report on the Battlegroup Concept. Brussels, 9 June 2004.
12 Presidency Report on ESDP. Brussels, 16 December 2004.
13 Declaration on European Military Capabilities, EU Military Capability Commitments Conference. Brussels, 22 November 2004.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
Biorąc to pod uwagę, Komitet Wojskowy
UE przygotował harmonogram prac 12, WYJAŚNIENIE NR 4
umożliwiający zgłoszenie się na Konferencji Pełna zdolność operacyjna –
w sprawie Zdolności Wojskowych (Military Full Operational
Capabilties Commitment Conference) Capability – oznacza
22 listopada 2004 roku pierwszych państw oddanie do dyspozycji UE
dwóch grup w każdym
gotowych do tworzenia unijnych grup bojo- trwającym pół roku dyżurze
wych i doprecyzowanie stosownych zapi- bojowym.
sów koncepcyjnych.13
Zgodnie z decyzjami, jakie zapadły podczas
konferencji, do dyspozycji UE zostało odda-
nych kilkanaście grup bojowych, w określo-
nych dyżurach bojowych w latach 2005–2011,
tworzonych samodzielnie przez dane państwo
lub przez jednostki z kilku krajów.
Postanowienia te były precyzowane w trakcie
kolejnych spotkań i w efekcie umożliwiły
ogłoszenie wstępnej zdolności operacyjnej
przez grupy bojowe w 2005 roku oraz osiąg-
nięcie pełnej zdolności, tj. zdolności do pro-
wadzenia niemal jednocześnie dwóch opera-
cji reagowania kryzysowego przez te jednost-
ki w różnych teatrach działań, w styczniu
2007 roku. Decyzję o tworzeniu grup podję-
ło 26 spośród 27 państw członkowskich UE
NRF – Siły Odpowiedzi NATO (NATO Response Force) – zostały utworzone na
mocy decyzji szczytu praskiego NATO, który odbył się 20–21 listopada 2002 r.,
stanowiąc jeden z istotnych elementów transformacji zdolności wojskowych soju-
szu. Docelowo mają one liczyć około 25 tys. żołnierzy, wchodzących w skład
trzech komponentów: lądowego, morskiego i powietrznego. Jednostki NRF mają
być zdolne do prowadzenia działań z zakresu reagowania kryzysowego oraz wyni-
kających z artykułu 5 traktatu waszyngtońskiego, dotyczącego zbiorowej obrony.
Wstępną zdolność operacyjną NRF osiągnęły w 2004 r., pełna została ogłoszona
na szczycie NATO w Rydze w listopadzie 2006 roku.
(nie podjęła jej Dania), w tym Rumunia
i Bułgaria jeszcze przed uzyskaniem członko-
stwa, traktując swe zaangażowanie w polity-
kę obronną UE jako istotny element integra-
cji ze strukturami euroatlantyckimi. Akces
zgłosiły również państwa nieczłonkowskie,
takie jak Norwegia i Turcja.
Wyrazem największego zaangażowania pod
względem wojskowym jest decyzja państwa
o objęciu roli państwa ramowego, odpowie-
dzialnego za organizację danej grupy i wy-
dzielenie zasadniczej części elementu bojo-
wego. Szczególna odpowiedzialność spoczy-
wa tu na Wielkiej Brytanii, Francji i Włoszech
– krajach, które tworzą samodzielnie tego
49
 Sztuka wojenna
typu jednostki. Część mniejszych państw
uczestniczy w kilku grupach, oddając do
dyspozycji oddziały o charakterze specjali-
stycznym lub niszowym. Nie pociąga to bo-
wiem dużych kosztów finansowych, jak w wy-
padku tworzenia dowództwa sił czy wydzie-
lenia znacznej części sił na potrzeby jednostek
unijnych.
Warto zwrócić także uwagę na zaanga-
żowanie Finlandii i Irlandii – państw neu-
tralnych UE, które nie są członkiem NATO
i nie były członkami Unii Zachodnio-
europejskiej (UZE). Z powodu ich deklaro-
wanej neutralności mogą powstać pewne
wątpliwości, dotyczące wykorzystania grup
z udziałem tych państw do wszystkich
zadań, wyznaczonych w koncepcji grup
bojowych.14 Decyzje tych państw można
traktować jako element ewolucji ich poli-
tyki bezpieczeństwa.
Tworzenie grup jest oparte przede wszyst-
kim na współpracy regionalnej. Przykładem
może być Nordycka Grupa Bojowa UE
z udziałem Estonii, Finlandii, Szwecji
i Norwegii.15 Fakt ten może stanowić prze-
słankę do specjalizacji grup, polegającej na
prowadzeniu działań w określonych warun-
kach geograficznych czy klimatycznych.
Jednostki z państw skandynawskich – z uwa-
Fot. 2. Za najważniejsze kryterium wydzielania sił szybiego reagowania uznano: wysoką
gotowość bojową, zdolność do szybkiego rozmieszczenia oraz długiego utrzymania w regionie
operacji (fot. NATO)
14 K. Miszczak: Battlegroups/Grupy Bojowe – Europejskie Siły Szybkiego Reagowania. „Przegląd Środkowoeuropejski”. Lipiec 2005 nr 40.
15 J. J. Andersson: Armed and Ready? The EU Battlegroup Concept and the Nordic Battlegroup. Stockholm: Swedish Institute for European Policy Studies 2006, s. 20–21.
16 Presidency Report on ESDP. Brussels, 13 June 2005.
17 Presidency Report on ESDP. Brussels, 19 December 2005.
18 Ibidem, 12 June 2006.
50
gi na swoje doświadczenia – mogłyby podej-
mować zadania w środowisku zimowym, gór-
skim, a jednostki z państw południowej Europy
– w sytuacjach wymagających wykorzystania
przede wszystkim sił morskich, współpracu-
jąc ściśle z jednostkami lądowymi. Kwestia ta
jest wciąż dyskutowana w ramach Unii
Europejskiej.
W pierwszej połowie 2005 roku zaczęto
szczegółowo regulować wiele kwestii związa-
nych z funkcjonowaniem grup bojowych UE.
Opracowano wstępne założenia dotyczące do-
wodzenia (liczba dowództw strategicznych
i wybór właściwego dowództwa, systemy łącz-
ności, planowanie wyprzedzające). Przyjęto
dokumenty określające zasady szkolenia i cer-
tyfikacji sił wydzielonych na potrzeby grup
bojowych. Kwestie te zostały uznane za obo-
wiązek państw członkowskich, a rolę EUMC
ograniczono jedynie do koordynowania prac
w tym zakresie i gromadzenia informacji
na temat możliwości wykorzystania poszcze-
gólnych grup.16 W lipcu 2005 roku uzgodnio-
no dokument poświecony kwestiom transpor-
tu strategicznego, pozostawiając rozwiązanie
tego problemu państwom członkowskim.
Obecnie na forum Komitetu Wojskowego UE
trwają prace w dziedzinie logistyki.
Ważną sprawą jest kwestia uzyskania
mandatu narodowego i międzynarodowego
na rozmieszczenie danej grupy bojowej oraz
konieczność wypracowania jasnych celów
operacji i strategii jej zakończenia. Wskazuje
się, że wypracowanie strategii wyjścia
musi mieć miejsce już w fazie planowania
operacji, jeszcze przed faktycznym jej roz-
poczęciem. Kwestie te były między innymi
przedmiotem seminarium zorganizowane-
go 3 – 4 listopada 2005 roku w Czechach
oraz podobnego – miesiąc później –
w Shrivenham w Wielkiej Brytanii.17
Na początku 2006 roku przygotowano
kolejny harmonogram rozwoju grup oraz –
biorąc pod uwagę zakończenie pierwszych
dyżurów grup w 2005 roku – przedstawiono
dokument na temat doświadczeń wyniesio-
nych z osiągnięcia wstępnych zdolności
operacyjnych grup bojowych oraz ich wyko-
rzystania. Udało się także poczynić pewne
ustalenia związane z zabezpieczeniem
medycznym grup.18
Kwartalnik Bellona 1/2007

Niemcy, Finlandia, Holandia, państwa,
które podjęły decyzję o utworzeniu grup
w okresie dyżuru bojowego w pierwszej po-
łowie 2007 roku, zapowiedziały wydzielenie
na ich potrzeby także wsparcia morskiego.
Współgra to z prowadzonymi obecnie dysku-
sjami na temat możliwości UE kompleksowe-
go reagowania kryzysowego – lądowego,
powietrznego i morskiego, na wzór Sił
Odpowiedzi NATO (NRF). W kontekście roz-
woju morskich i powietrznych elementów grup
bojowych zwraca się uwagę na konieczność
zastosowania podejścia modułowego, a nie
tworzenie zintegrowanej struktury elementów
lądowych, powietrznych i morskich w ramach
grup. Jest także rozważane wykorzystanie
stosownych zdolności na podstawie tzw. ka-
talogu sił (Force Catalogue).19 Takie po-
dejście pozwala uniknąć niepotrzebnego po-
wielania działań w samej UE.
Dotychczasowe prace nad realizacją kon-
cepcji grup bojowych pozwalają na sformuło-
wanie kilku istotnych wniosków.
 Po pierwsze, samo przedstawienie kon-
cepcji było wyrazem kompromisu między
trzema największymi państwami w UE,
które podjęły decyzję o nadaniu pracom w ra-
mach europejskiej polityki bezpieczeństwa
i obrony nowego impulsu.20
 Po drugie, należy zwrócić uwagę na po-
zytywne nastawienie Wielkiej Brytanii – ja-
ko współautora projektu – do koncepcji.
Prawdopodobnie kryją się za tym przesłanki
podobne do tych sformułowanych na szczycie
w Saint Malo. Tłumaczono wówczas, że
Wielka Brytania próbuje przyjąć taką posta-
wę wobec zaangażowania w realizację ESDP,
aby nie została naruszona rola NATO w utrzy-
maniu międzynarodowego bezpieczeństwa
i realizacji zadań obronnych sojuszu. Tezę tę
potwierdza niezbyt duże zaangażowanie woj-
skowe Londynu w realizację koncepcji.
 Po trzecie, podobnie jak interpretacja po-
stanowień w Saint Malo, sama koncepcja jest
odmiennie postrzegana przez różne państwa
członkowskie. Kraje zainteresowane utrzyma-
niem roli NATO jako filaru bezpieczeństwa
europejskiego (np. Wielka Brytania, Holandia,
Polska) podkreślają w swym poparciu i zaan-
19 G. Lindstorm: Approaching EU Battle Groups’ Full Operational Capability – state of play and way ahead, ESDP Seminar organised by the EU Presidency. Helsinki, 19–20 October
2006. Paris: Institute for Security Studies, IESUE/SEM(06)19, 24 October 2006, s. 5.
20 P. Żurawski vel Grajewski: Europejska polityka bezpieczeństwa i interwencji: stan, perspektywy, interesy Polski. „Nowa Europa” 2005 nr 2, s. 95–96; R. Zięba: Unia Europejska
jako aktor stosunków międzynarodowych. Warszawa 2003, s. 116–124.
21 R. Kempin: Frankreich und die EU Battlegroup. „Disskussionpapier”, Berlin: Deutsches Institut für International Politik und Sicherheit. Mai 2004, s. 3.
22 M. Kerrunen, T. Koivula, T. Jeppsson: EU Battlegroups: Theory and Development in the Light of Finnish-Swedish Co-operation. Helsinki: National Defence College
2005, s. 18.
23 B. Górka-Winter: Grupy bojowe Unii Europejskiej – koncepcja, proces formowania, perspektywy. „Biuletyn PISM” z 23.11.2006 nr 69(409).
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
gażowaniu w powołanie kolejnych grup, że
siły te stanowią istotny i niezbędny element
rozwoju zdolności reagowania kryzysowego
UE, umożliwiających podejmowanie działań
w sytuacjach, gdy NATO jako całość nie jest
zaangażowane, a wykorzystanie środków woj-
skowych jest konieczne. Inne państwa (np.
Francja), dążąc do rozwoju ESDP, wiążą
z wprowadzaniem w życie koncepcji nadzieje
na utworzenie w przyszłości w pełni europej- Dyżury grup
skiej armii, której zalążek mogą stanowić właś-
nie grupy. Funkcjonowanie takiego rodzaju sił bojowych
– w ocenie strony francuskiej – wzmacniało- 2007 r.
by rolę UE jako aktora bezpieczeństwa mię- – pierwsze półrocze – fran-
dzynarodowego oraz zwiększało znaczenie cusko-belgijska, niemiecko-
-holendersko-fińska;
ONZ, uwzględniając możliwość wykorzysta- –drugie półrocze – węgier-
nia takich jednostek na potrzeby tej organiza- sko-włosko-słowieńska,
cji. Miałoby to wzmocnić rolę UE kosztem bułgarsko-cypryjsko-grecko-
NATO i w konsekwencji zwiększyć znacze- -rumuńska.
nie Francji w silniejszej Unii Europejskiej.21 2008 r.
– pierwsze półrocze – estoń-
 Po czwarte, mimo różnego pojmowania sko-fińsko-szwedzko-norwe-
przez poszczególne kraje roli grup w UE, jest ska, francusko-niemiecko-
zauważalna determinacja do szybkiego roz- -portugalsko-hiszpańska;
woju prac w tym zakresie. Od wstępnych de- – drugie półrocze – brytyjska
klaracji politycznych i prac analitycznych do oraz przygotowana przez
Eurokorpus.
praktycznego wdrożenia koncepcji upłynął
niespełna rok. Jest to dla UE duże osiągniecie.
Tak szybkie działanie, które umożliwiło ogło-
szenie pełnej zdolności operacyjnej w stycz-
niu 2007 roku, może budzić pewne wątpli-
wości, dotyczące faktycznych możliwości wy-
korzystania grup oraz stopnia przygotowania,
przeszkolenia, wyposażenia i certyfikacji jed-
nostek wchodzących w ich skład.
Z uwagi na ogromne znaczenie polityczne
i wojskowe funkcjonowania grup bojowych
można stwierdzić, że dyskusje nad poszcze-
gólnymi aspektami ich wykorzystania będą
determinowały dalsze kierunki rozwoju
ESDP.22 Tworzenie grup nie powinno jednak
przysłonić rzeczywistego celu, jakim jest
utworzenie sił szybkiego reagowania, zdol-
nych do działania na większą skalę niż oma-
wiane jednostki.23
Założenia koncepcji
Koncepcja grup bojowych Unii Europejskiej
zakłada wykorzystanie wydzielonych przez
państwa jednostek – w postaci zmechanizo-
51
 Sztuka wojenna
wanego batalionu piechoty – ok. 1500 żoł-
nierzy – wraz z elementami wsparcia bojo-
wego i logistycznymi, jak również odpowied-
nimi komponentami powietrznymi i morski-
mi. Grupy mają być przygotowane i w cało-
ści przerzucone na teren działania w ciągu
piętnastu dni od zaakceptowania przez Radę
UE koncepcji operacji – w tym dziesięciu
dni od podjęcia decyzji o wysłaniu sił.
Powinny być zdolne do podejmowania dzia-
łań na prośbę ONZ na podstawie rozdziału
VII Karty Narodów Zjednoczonych. Oddziały
mają być przygotowane do realizacji opera-
cji między innymi w państwach upadłych oraz
o słabo rozwiniętych strukturach państwo-
wych – głównie w Afryce. Nie została jed-
nak wykluczona możliwość podejmowania
nieautoryzowanych przez ONZ działań
Wyszehradzka o innym charakterze – w innych regionach
grupa bojowa świata, w zależności od polityczno-wojsko-
wych aspektów takiego zaangażowania.
26 stycznia 2007 r.
szefowie sztabów general- Biorąc pod uwagę charakter zadań postawio-
nych Polski, Czech, nych przed grupami bojowymi, za najważniej-
Słowacji i Węgier sze kryterium wydzielania tego rodzaju sił uzna-
poinformowali o zamiarze no: wysoką gotowość bojową, zdolność do szyb-
utworzenia wspólnej grupy kiego rozmieszczenia oraz długiego utrzy-
bojowej, która osiągnęłaby
gotowość bojową i podjęła mania w regionie operacji – minimum
dyżur w 2015 r. 30 dni z możliwością przedłużenia do 120 (po
odpowiednim przegrupowaniu i uzupełnieniu
zapasów). Przyjmuje się, że grupy będą musia-
ły być zdolne do funkcjonowania w maksymal-
nie trudnym teatrze działań (warunki górskie,
pustynne czy dżungle), z ograniczonym wspar-
ciem ze strony państwa gospodarza (Host Nation
Support – HNS) lub brakiem pomocy.
Grupy bojowe UE powstają na zasadzie
wielonarodowości, tzn. ich podstawą są do-
browolne wkłady państw członkowskich
(bottom-up-approach). Mogą być tworzone
przez jedno państwo (grupa narodowa), pań-
stwo ramowe z udziałem innych krajów do-
starczających zdolności niszowych lub spe-
cjalistycznych24 lub w ramach wielonarodo-
wej koalicji. Ponadto w grupie państwa
mogą określić swoje zobowiązania, dotyczą-
ce np. dostarczenia transportu taktycznego
lub wsparcia medycznego czy logistyczne-
go, mogą pełnić funkcję państwa wiodące-
go w tym zakresie. Nieunijni członkowie
NATO oraz państwa kandydujące do człon-
kostwa w UE mogą zostać zaproszeni do
uczestnictwa w tworzeniu grup.
24 Początkowo zdolności niszowe zostały zaoferowane przez Cypr (grupa medyczna), Francję (struktura wielonarodowego dowództwa), Grecję (Ateńskie Centrum Koordynacji
Transportu Morskiego) i Litwę (jednostka usuwania skażeń wody). Z uwagi na pełne uczestnictwo w grupie bojowej rząd cypryjski podjął decyzję o wycofaniu swojego wkładu
niszowego na potrzeby innych grup.
25 J. J. Andersson: Armed and Ready…, s. 22–23; M. Kerrunen, T. Koivula, T. Jeppsson: EU Battlegroups…, s. 30.
26 Declaration on European Military Capabilities. EU Military Capability Commitments Conference. Brussels, 22 November 2004.
52
Grupy mają być zbudowane według okre-
ślonego schematu. Nie oznacza to jednak, że
ich kształt, liczebność oraz zdolności będą
zawsze takie same. Będą bowiem zależeć od
rodzaju operacji, powierzonych zadań oraz od
tego, na jak długo jest planowane stacjonowa-
nie sił. Koncepcja… wyznacza jedynie
pewne minimalne standardy, których należy
przestrzegać w celu zachowania wysokiej
gotowości bojowej jednostek.
Strukturę grupy bojowej tworzą:
—  dowództwo sił wraz z dowódcą i perso-
nelem (około 150–200 żołnierzy);
—  grupa bojowa, w tym:
a)  batalion piechoty zmechanizowanej (do-
wódca wraz z personelem, kompania dowo-
dzenia, 3 – 4 kompanie piechoty zmotoryzo-
wanej, kompania logistyczna);
b)  wsparcie bojowe (kompania wsparcia og-
nia, jednostka śmigłowców bojowych oraz plu-
tony: inżynierii bojowej, obrony powietrznej,
rozpoznania, wywiadowczy);
c)  wsparcie logistyczne i medyczne (kom-
pania logistyczna, pluton medyczny oraz żan-
darmerii wojskowej).25
Grupa musi być powiązana z dowództwem
sił oraz wydzielonymi przed rozpoczęciem
operacji elementami, umożliwiającymi pro-
wadzenie działań na poziomie strategicznym
i operacyjnym (transport strategiczny i tak-
tyczny, logistyka, ewakuacja medyczna, roz-
poznanie wywiadowcze, jednostki specjal-
ne).26 Każdy z elementów będzie musiał mieć
w swoim składzie wyspecjalizowane jednost-
ki, np. inżynieryjne, obrony powietrznej, roz-
poznania. Element wsparcia bojowego będzie
również zdolny do pełnienia funkcji o charak-
terze niebojowym – chodzi np. o pomoc me-
dyczną, budowę i utrzymanie miejsca stacjo-
nowania oraz transport taktyczny.
Zadania grup bojowych
Grupom bojowym przypisano pełen zakres
operacji wymienionych w art. 17.2. Traktatu
o Unii Europejskiej (tzw. misje petersberskie),
rozszerzony w Europejskiej strategii bezpie-
czeństwa i Europejskim celu operacyjnym
2010. Zadania grup uwzględniają konieczność
prowadzenia działań po zakończeniu sytuacji
kryzysowej oraz współpracę z innymi podmio-
tami, w tym cywilnymi, w regionie operacji.
W związku z tym obejmują one:
Kwartalnik Bellona 1/2007

— akcje humanitarne i ratownicze;
— misje utrzymywania pokoju;
— zarządzanie kryzysowe wraz z operacja-
mi przywracania pokoju;
— misje rozbrojeniowe;
— wspieranie państw trzecich w zwalcza-
niu terroryzmu;
— działania na rzecz reformy sektora bez-
pieczeństwa państw trzecich.
Grupy bojowe są istotnym elementem zdol-
ności reagowania kryzysowego unii, obejmu-
jąc zakresem swego działania wszystkie obec-
nie możliwe zadania operacyjne. Nie jest jed-
nak wykluczone wykorzystanie jednostek
unijnych również w wypadku tzw. miękkich
aspektów bezpieczeństwa (np. szkolenia, ćwi-
czenia, reforma struktur bezpieczeństwa).
Z uwagi na ograniczony charakter ESDP
w porównaniu z zadaniami sojuszu północno-
atlantyckiego, grupom – w przeciwieństwie
do NRF – nie zostały przydzielone do reali-
zacji zadania związane z zapewnieniem ko-
lektywnej obrony. Tym samym jest wyraźnie
widoczne ograniczenie roli UE jako uczestni-
ka działań związanych z bezpieczeństwem
międzynarodowym.
Zaangażowanie Polski
Podstawowym filarem polskiej polityki
bezpieczeństwa i obrony jest Organi-
zacja Traktatu Północnoatlantyckiego. 27
Członkostwo Polski w Unii Europejskiej
wymusza jednak konieczność określenia
stanowiska naszego kraju wobec europej-
skiej polityki bezpieczeństwa i obrony oraz
wzajemnych relacji zaangażowania na fo-
rum obu struktur. Nie jest to zadanie łatwe,
z uwagi na odmienną wizję państw człon-
kowskich roli obu podmiotów w architek-
turze bezpieczeństwa międzynarodowego
oraz spory w stosunkach transatlantyckich.
W ocenie Polski, NATO – jako główny
gwarant bezpieczeństwa zbiorowego – nie
będzie i nie może zostać zastąpione przez
UE. W sferze reagowania kryzysowego i
związanego z tym procesu rozwoju zdol-
ności bojowych jest widoczna konieczność
komplementarności obu organizacji i za-
pewnienia możliwości efektywnego współ-
działania. Należy więc zauważyć, że nie
zmieniając swojego stanowiska wobec
NATO, Polska widzi korzyści w aktywnym
zaangażowaniu polityczno-wojskowym w
ramach ESDP. Wyrazem tego jest pełne
27 Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa, 22 lipca 2003.
28 R. Zięba: Unia Europejska jako aktor stosunków międzynarodowych. Warszawa 2003, s. 116.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
Scenariusze wykorzystania grup bojowych:
 pomoc humanitarna (ochrona pracowników, magazynów
z pomocą humanitarną czy obozów uchodźców);
 operacje ewakuacyjne personelu niewojskowego z wrogiego
terenu działań;
 zapobieganie konfliktom (rozbrojenie, wymuszanie przestrze-
gania embarga, wymuszanie i nadzorowanie nieproliferacji);
 działania stabilizacyjne i rekonstrukcji (konwencjonalne
misje pokojowe, utrzymanie bezpieczeństwa i porządku, moni-
torowanie przestrzegania zawieszenia ognia i wycofania wojsk,
doradztwo wojskowe krajom trzecim w zakresie budowy instytu-
cji i struktur państwowych i reformy sektora bezpieczeństwa);
 rozdzielenie sił przy użyciu siły (bezpośrednie działania bojo-
we, demonstracja siły, ochrona linii zaopatrzenia).
poparcie koncepcji grup bojowych i zaan-
gażowanie na rzecz jej realizacji.
Prace nad utworzeniem grup bojowych to-
czyły się przed przystąpieniem Polski do
unii. Opracowanie Koncepcji… i przyjęcie
EHG 2010 postawiło przed nowymi pań-
stwami członkowskimi, w tym Polską, zada-
nie określenia ram swojego zaangażowania
w ESDP. Na kolejnych konferencjach plani-
stycznych HG 2003 w latach 2000, 2001
i 2003 państwa członkowskie UE i kraje kan-
dydujące zadeklarowały w sumie ponad
100 tys. żołnierzy, około 400 samolotów bo-
jowych i 100 okrętów wojennych na rzecz
grup bojowych. Na trzeciej konferencji
Polska zgłosiła do dyspozycji UE udział
brygady zmechanizowanej w liczbie około
1500 żołnierzy oraz jeden oddział Żan-
darmerii Wojskowej.28
Rozważając zaangażowanie Polski
w tworzenie grup bojowych UE, można by-
ło brać pod uwagę kilka rozwiązań.
Pierwszym było samodzielne utworzenie
grupy, podobnie jak deklarowały inne
duże państwa członkowskie, na przykład
Francja. Byłoby to z pewnością korzystne
z punktu widzenia roli politycznej Polski
w UE oraz możliwości faktycznego kształ-
towania ESDP w przyszłości. Wiązałoby
się jednak z dużą odpowiedzialnością
i ogromnymi kosztami finansowymi, spo-
wodowanymi przygotowaniem i wydziele-
niem sił o tak dużej gotowości bojowej.
Taki wariant będzie wart rozważenia
w przyszłości, w miarę postępowania pro-
cesu transformacji Sił Zbrojnych RP, im-
plementacji wniosków strategicznego prze-
53
 Sztuka wojenna
Fot. 3. Grupy bojowe obejmują zakresem swego działania wszystkie
możliwe działania operacyjne (fot. NATO)
glądu obronnego oraz doświadczeń opera-
cyjnych (Irak, Afganistan, DR Konga).
Drugim rozwiązaniem mogło być objęcie
roli państwa wiodącego w grupie tworzonej
w ramach współpracy regionalnej lub dwu-
stronnej. Przy mniejszym wysiłku wojskowym
i finansowym zaangażowanie Polski byłoby
widoczne, a rola państwa wiodącego potwier-
dzałaby znaczenie naszego kraju w regionie
i unii jako całości.
Trzecią ewentualnością było przyłączenie
się do tworzonych grup bojowych UE i wnie-
sienie określonych zdolności wojskowych.
Byłoby to jednak mało korzystne z uwagi
na konieczność wydzielenia określonych sił
tworzących element bojowy i element wspar-
cia przy stosunkowo niskiej widoczności
takiego zaangażowania.29
Podjęte decyzje wskazują, że polscy decy-
denci dążyli do realizacji opcji drugiej. Są pro-
wadzone prace nad utworzeniem grupy bojo-
wej z udziałem Polski, Niemiec, Litwy, Łotwy
i Słowacji. Oparto się tu na założeniu, że
lepiej być wyraźnym liderem w jednej
grupie, niż rozbijać potencjał na kilka.30
Istnieją także perspektywy powołania wspól-
nej grupy z Niemcami i Francją, której
podstawą jest współpraca w ramach Trójkąta
Weimarskiego.31 Obecnie rozważa się
wspólne powołanie grupy bojowej przez pań-
stwa Grupy Wyszehradzkiej z udziałem
Ukrainy.32
Uczestnictwo w grupach bojowych UE
jest istotnym elementem zaangażowania
Polski w europejską politykę bezpieczeń-
stwa i obrony, przyczynia się do zwiększe-
nia znaczenia politycznego i wojskowego
naszego kraju w ramach unii. Istotne jest
również to, że wspólne tworzenie grupy
bojowej stanowi impuls dla rozwoju współ
pracy regionalnej oraz zacieśnienia współ-
pracy wojskowej i politycznej z ważnymi
polskimi partnerami politycznymi i wojsko-
wymi, tj. z Niemcami i Francją. Pobudza też
rozwój i modernizację naszych sił zbroj-
nych. Jednostki te mogą być także wykorzy-
stane na potrzeby innych niż unijne opera-
cji międzynarodowych, w tym w ramach
NATO. Tym samym uczestnictwo Polski
w realizacji Koncepcji grup bojowych UE
może przyczynić się do zwiększenia zdol-
ności operacyjnych polskich jednostek
i wkładu naszego kraju na rzecz utrzy-
mania międzynarodowego pokoju i bezpie-
czeństwa.33 g

29 http://www.stosunki.pl/. M. Wieczorek: Udział Polski w tworzeniu Grup Bojowych UE. „Stosunki Międzynarodowe” z 7.11.2005 r.
30 http://www.polska-zbrojna.pl/. W. Kaleta, T. Wróbel: Militarna straż pożarna. „Polska Zbrojna”z 1.12.2004 r.
31 http://www.mon.gov.pl/. Spotkanie ministrów obrony państw Trójkąta Weimarskiego. Komunikat MON, Wieliczka, 25 lipca 2006; Wspólna deklaracja. Mettlach
5.12.2006 r.
32 http://www.sgwp.wp.mil.pl/. http://www.mon.gov.pl/. Komunikat MON i SGWP po spotkaniu szefów sztabów państw Grupy Wyszehradzkiej 26–28.01.2007.
33 G. Hołdanowicz: Adapt and support. Country Briefing: Poland. „Jane’s Defence News”, vol. 43, Issue 33, 16 August 2006.

54 Kwartalnik Bellona 1/2007

Rules of Engagement
T
ermin zasady użycia sił lub reguły pod-
jęcia działań przy użyciu siły (Rules
of Engagment – ROE (1)) przedstawił
D.O.P. O’Connell.1 Powszechnie pojęcie to zo-
stało wprowadzone do obiegu podczas
wojny w Wietnamie. Oficjalnie natomiast zo-
stało użyte w czasie interwencji Stanów
Zjednoczonych w Republice Dominikany
w latach 1965 –1966.
mjr
Zgodnie z podręcznikiem prawa operacyj-
JACEK STOCHEL
nego2 dla armii amerykańskiej ROE
specjalista do spraw
prawnych Departamentu
to dyrektywy wydane przez kompetentne woj-
Wojskowych Spraw skowe organy w celu określenia okoliczności
Zagranicznych Ministerstwa i ograniczeń dla sił morskich, lądowych i po-
Obrony Narodowej. wietrznych, które rozpoczną lub już prowadzą
wojskowe zaangażowanie z innym siłami. Są
one środkiem, który narodowym władzom do-
wodzenia (National Command Authority) i do-
wódcom kierującym operacją pozwala regu-
lować użycie sił zbrojnych, aby pozostawały
w zgodzie z prowadzoną polityką i doktryną
wojskową oraz prawem krajowym i między-
narodowym.
Departament Obrony Zjednoczonego
Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej
WYJAŚNIENIE NR 1 na potrzeby ewentualnego zaangażowania
Rules of Engagement swoich wojsk w działania zbrojne w najnow-
(ROE) tłumaczone na szym podręczniku prawa konfliktów zbrojnych
język polski jako zasady
również zdefiniował ROE. Rozumiane są one
użycia siły czy też reguły
podjęcia działań przy jako dyrektywy dla dowództwa operacyjnego,
użyciu siły w ostatnich określające okoliczności i ograniczenia, pod
latach zyskały na którymi można użyć siły do osiągnięcia celów
ważności. Jako mecha- wojskowych i zaspokojenia wymagań polity-
nizm kontroli przestrze- ki rządu Zjednoczonego Królestwa.3
gania prawa podczas
prowadzenia działań W doktrynie NATO, opartej na wzorcach
zbrojnych są również amerykańskich i kanadyjskich, zasady użycia
pomocą dla prowadzą- sił zdefiniowano jako dyrektywy dla sił zbroj-
cych działania zbrojne. nych (rozumiane również jako dyrektywy dla
Określają ramy dozwolo- indywidualnego żołnierza), określające oko-
nych zachowań, tym
samym stwarzają
liczności, warunki, stopień i sposób, w których
pewność w działaniu. siły państw NATO mogą zostać użyte.4
1 D.O.P. O’Connell: International Law. T. 1, London 1965, s. 341 za J. Symonides: Amerykańska interwencja w Wietnamie ze stanowiska prawa międzynarodowego. „Państwo
i Prawo” 1968 nr 11, s. 708, zob. również M. Gąska: Reguły podjęcia działań przy użyciu sił. „Myśl Wojskowa” 2004 nr 6.
2 Operational Law Handbook. Virginia 2006, p. 89. Definicja pochodzi z Joint Pub 1-02, Dictionary of Military and Associated Terms.
3 The Manual of the Law of Armed Conflict. Oxford University Press 2001, p. 53.
4 Final Decision on MC 362/1- NATO Rules of Engagement. W sprawie uregulowań kanadyjskich i zasad sporządzania ROE zob. S. Clancy: Rules of Engagement: Architecture for
the battlespace of today ex new horizons. Canadian Force College, CSC 30/CCEM nr 30.
5 P. Guindon: Rules of Engagement, http://198.231.69.12/papers/amsc/amsc1/guindon1.htm.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Należy zatem przyjąć, iż zasady użycia sił
to dyrektywy wydane przez kompetentne
władze w celu określenia zasad i zakresu za-
angażowania sił zbrojnych. W doktrynie są wy-
suwane poglądy, że ROE to dyrektywy na po-
ziomie operacyjnym i taktycznym, które wska-
zują okoliczności i limitują użycie sił zbroj-
nych, aby osiągnąć określone cele wojskowe.5
Należy jednak podkreślić, iż ROE nie ustana-
wiają zadań, ani nie dają taktycznych instruk-
cji dotyczących prowadzenia operacji, określa-
ją jedynie reguły, które powinny być podczas
nich przestrzegane.
Konstruowanie zasad użycia sił
Proces ten wymaga uwzględnienia trzech
czynników: politycznego, wojskowego
i prawnego. Zaangażowanie wojsk danego
kraju zależy od jego pozycji i interesów po-
litycznych, które zamierza osiągnąć przez
obecność w danym regionie. Cele politycz-
ne w działalności operacyjnej często ogra-
niczają dowódców w działaniu. Uwzględniają
one jednak cele określone w polityce bez-
pieczeństwa narodowego, rozumianej jako
część składowa polityki zagranicznej dane-
go kraju. Przykładowo, mogą zostać wpro-
wadzone: zakaz atakowania lub nakaz obro-
ny pewnych grup osób czy obiektów, limi-
towanie eskalacji działań ze względu na opi-
nię publiczną lub też zakaz używania nie-
których rodzajów uzbrojenia.
Cele wojskowe to parametry, które musi
osiągnąć dowódca. Zasady użycia sił powin-
ny określać zdolność dowódcy do podejmo-
wania działań i wpływania na wykonywanie
powierzonych mu zadań na poziomie opera-
cyjnym. W każdej sytuacji muszą jednak
dawać dowódcy uprawnienia do ochrony
wojsk zaangażowanych w operację, dopusz-
czając również użycie siły śmiertelnej.
55
 Sztuka wojenna
Wyznaczniki prawa są jednym z najbardziej
istotnych elementów przy konstruowaniu ROE
(rys.). To nie zasady tworzą prawo, tylko pra-
wo wyznacza ramy do ich formułowania.
Opracowywane zasady muszą uwzględniać za-
równo prawo wewnętrzne, jak i międzynaro-
dowe. Prawo międzynarodowe nakazuje prze-
strzeganie szeroko rozumianego międzynaro-
dowego prawa konfliktów zbrojnych i praw
człowieka. Zasady użycia sił w operacjach
z udziałem kilku państw muszą uwzględniać
zobowiązania międzynarodowe każdego
z nich. Większość obowiązujących ure-
PRAWO
KRAJOWE
ROE
WZGLĘDY
OPERACYJNE
Rys. Elementy składowe ROE
gulowań opiera się na rezolucjach Rady
Bezpieczeństwa ONZ, w których na potrzeby
danej misji określa się cele i zakres działania
sił zbrojnych.
Zasady użycia sił muszą pozostawać
w zgodzie z prawem krajowym. Zaanga-
żowanie się państwa nie może kolidować
z jego uregulowaniami wewnętrznymi.
W operacjach wielonarodowych państwa
często zgłaszają zastrzeżenia do sformuło-
wanych zasad – national caveats. Zwalnia
to ich wojska od konieczności użycia siły
w sposób sprzeczny z prawem narodowym.
Zastrzeżenia zazwyczaj dotyczą sposobu
przeprowadzania działań – na przykład za-
sady przeszukania, otwarcia ognia, czy też
użycia niektórych środków walki. Ważne jest
jednak powiadomienie dowództwa o istnie-
jących przeszkodach, stwarzanych przez pra-
wo krajowe, które uniemożliwiają wykony-
wanie zadań. Jest to szczególnie istotne pod-
czas prowadzenia wspólnych operacji, gdyż
zapobiega sytuacjom, które mogłyby zagro-
zić ich powodzeniu.
56
Rodzaje zasad użycia siły
Ze względu na obszar zaangażowania sił
zbrojnych ROE można podzielić na krajowe
i międzynarodowe. Jeżeli ustawodawstwo
danego kraju dopuszcza użycie sił zbrojnych
w konfliktach wewnętrznych, na przykład
w celu udzielenia wsparcia wewnętrznym
organom porządkowym, możemy mówić
o ROE krajowym. Zasadniczo jednak siły
zbrojne są wykorzystywane do obrony teryto-
rium lub na zewnątrz, w tym w operacjach so-
juszniczych lub pod auspicjami organizacji
międzynarodowych. ROE międzynarodowe
POLITYKA
BEZPIECZEŃSTWA
NARODOWEGO
PRAWO
MIĘDZYNARODOWE
można z kolei podzielić na takie, w których
kraj jest zaangażowany samodzielnie lub ko-
lektywnie – najczęściej są tworzone dla ope-
racji wynikających ze zobowiązań międzyna-
rodowych.
Ze względu na rodzaj konfliktu, w który
są zaangażowane siły zbrojne, ROE można
podzielić na wojenne, czyli takie, które są
formułowane na potrzeby konfliktu zbrojne-
go, oraz wykorzystywane w operacjach in-
nych niż konflikt zbrojny, w tym w szcze-
gólności w operacjach pokojowych. W ope-
racjach innych niż konflikt zbrojny (opera-
tions other than war) zasady użycia siły
zmierzają do zapewnienia pełnej ochrony
pododdziałom zaangażowanym w operację
i zapobiegają prowokującemu użyciu siły,
które mogłoby inicjować konflikt.
Konstruowanie ROE wyraża się w zezwo-
leniu wojskom na dokonywanie odpowied-
nich czynności. To, co nie jest w ROE opi-
sane, jest zabronione. Limituje to wojskowe
działania, w tym użycie siły, do odpowiedzi
na wrogi akt lub demonstracje wrogich
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Sztuka wojenna

DESERT STORM
RULES OF ENGAGEMENT
ALL ENEMY MILITARY PERSONNEL AND VEHICLES TRANSPORTING
THE ENEMY OR THEIR SUPPLIES MAY BE ENGAGED SUBJET TO THE
FOLLWING RESTRICTION:
A.  Do not engage anyone who has surrendered is out of battle due
to sickness or wounds, is shipwrecked, or is an aircrew member descen-
ding by parachute from a disabled aircraft.
B.  Avoid harming civilians unless necessary to save U.S lives. Do not
fire into populated areas or buildings which are not defended or being
used for military purpose.
C.  Hospitals, churches, shrines, schools museums national monu-
ments, and other historical or cultural sites will not be engaged except
in self defense.
D.  Hospital will be given special protection. Do not engage hospitals
unless the enemy use the hospital to commit act harmful to U.S forces,
and then only after giving a warning and allowing a reasonable time to
expire before engaging, if the tactical situations permits.
E.  Booby traps may be used to protect friendly positions or to impe-
de the progress of enemy forces. They may not be used on civilian to
save personal property. They will be recovered and destroyed when
military necessity for their use no longer exists.
F.  Looting and the taking of war trophies are prohibited.
G.  Avoiding harming civilian property unless U.S. lives. Do not attack
traditional civilian objects, such as house, unless they are being used
by the enemy for military purposes and neutralization assists in mission
accomplishment.
H.  Treat all civilians and their property with respect and dignity. Before
using privately owned property, check to see if publicly owned property
can substitute. No requisitioning of civilian property, including vehicle,
without permission of a company level commander and with out giving
a receipt. If an ordering officer can contract the property, then do not
requisition it.
I.  Treat all prisoners humanely and with respect and dignity.
J.  ROE Annex to the OPLAN provides more details. Conflict between
this card and the OPLAN should be resolved in favor of the OPLAN.
REMEMBER
1.  FIGHT ONLY COMBATANT
2.  ATTACK ONLY MILITARY TARGETS
3.  SPARE CIVILIAN PERSONS AND OBJECTS
4.  RESTRICT DESTRUCTION TO WHAT YOUR MISSION REQURED

ROE Card dla operacji „Pustynna burza”

intencji, nie wyłączając prawa do obrony to jedynie prawo konfliktów zbrojnych

własnej.6 Użycie siły ogranicza się do zapo-
bieżenia eskalacji ponad politycznie akcepto-
wane ramy. Zdefiniowanie wroga w takich
operacjach i celu misji nastręcza wiele trud-
ności, a zakres ROE zmienia się w zależności
od zmian zachodzących w czasie prowadze-
nia operacji.7
W przeciwieństwie do zasad użycia siły
stosowanych w operacjach innych niż wojna
(ROE permissive), ROE podczas konfliktu
zbrojnego (ROE restrictive) jest zbiorem
zakazów. W czasie konfliktu zbrojnego jest
mniej reguł postępowania. Jakiekolwiek
ograniczenia ponad te ustanowione
przez prawo utrudniałyby dowódcom
podejmowanie decyzji i prowadzenie działań
oraz stwarzałyby większe prawdo-
podobieństwo nieosiągnięcia celów
i narażenia żołnierzy na niebezpieczeństwo.
Zasady użycia siły w czasie konfliktu
zbrojnego nie powinny limitować wojskowej
odpowiedzi do akcji obronnych. Dowódca
powinien realizować zamiar misji,
uwzględniając zasady sztuki wojennej
i obowiązujące przepisy prawa.8 Użycie
wojska jest możliwe tylko wtedy, gdy nie
jest to zakazane. Ramy ograniczające
i powszechnie stosowane zwyczaje prowa-
dzenia działań zbrojnych.9
Obrona własna
Jednym z niezbywalnych praw, które zawsze
znajduje odzwierciedlenie w zasadach użycia
siły, jest prawo do obrony własnej (self-defen-
ce). Jego źródeł należy upatrywać zarówno
w art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych, jak
i międzynarodowym prawie zwyczajowym.
Prawo do samoobrony obejmuje obronę: in-
dywidualną, w ramach pododdziału, narodo-
wą oraz sojuszniczą.
Prawo do samoobrony jest uniwersalnym
prawem zarówno dla indywidualnych osób,
jak i sił rozumianych jako całość przeciwko
atakowi lub zamiarowi ataku. ROE nie może
w żadnym stopniu go limitować. Należy pod-
kreślić, iż do obrony własnej można użyć
wszelkiej siły, nie wyłączając siły śmiertelnej,
z tym jednak, że musi być to zgodne z ogól-
nymi założeniami prawa konfliktów zbroj-
nych, a mianowicie:
—  koniecznością wojskową, niezbędną do
wykonania misji (military necessity), przez
którą należy rozumieć użycie siły w sposób
niezbędny do obrony własnej;

6 Prawo to wynika z art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych.

7 H. C. Broadestone: Rules of Engagement in Military Operations Other Than War, From Beirut to Bosnia. CSC 1996. Porównaj również ROE Card dla IFOR i SFOR.
8 S. Clancy: Rules of ..., s. 5.
9 P. Guindon: Rules of ..., op. cit.

Kwartalnik Bellona 1/2007 57

 Sztuka wojenna
—  z zachowaniem zasad humanitarnych
(humanity), przez co należy rozumieć trakto-
wanie każdego człowiek, nawet wroga,
z poszanowaniem jego godności;
—  przeprowadzone profesjonalnie (dist-
inction), przy użyciu wszelkiej wiedzy w za-
kresie sztuki operacyjnej, bez stosowania me-
tod zabronionych;
—  proporcjonalnie do zagrożenia (propor-
tionality).10
W praktyce zasady użycia sił zawierają na-
stępujące sformułowania:
   –  przestań strzelać jak tylko sytuacja
na to pozwoli.11
W większości przypadków prawo do obro-
ny własnej ulega rozszerzeniu na osoby,
którym nadano specjalny status i które zgod-
nie z rozkazem operacyjnym znajdują się pod
ochroną wojsk.12
Wrogi zamiar i wrogie intencje
Jednymi z najważniejszych pojęć, które
należy zdefiniować przy opracowywaniu
zasad użycia siły dla misji innych niż kon-

PUSTYNNA BURZA
RULES OF ENGAGEMENT
KAŻDY WROGI WOJSKOWY PERSONEL I POJAZDY TRANSPORTUJĄCE TEN
PERSONEL LUB WYPOSAŻENIE MOGĄ ZOSTAĆ UZNANE ZA PRZEDMIOT
PONIŻSZYCH UREGULOWAŃ:
A.  Nie atakuj nikogo, kto się poddaje, jest wyłączony z działań zbroj-
nych ze względu na chorobę lub odniesione rany, jest rozbitkiem lub
członkiem załogi niesprawnego samolotu wykonującym skok ze spado-
chronem.
B.  Unikaj zadawania ran cywilom, chyba że jest to konieczne do ochro-
ny życia obywateli amerykańskich. Nie otwieraj ognia w stronę miejsc
zamieszkałych lub zabudowań, które nie stawiają oporu lub nie są uży-
wane dla celów wojskowych.
C.  Szpitale, kościoły, miejsca kultu religijnego, szkoły, muzea, pomni-
ki narodowe i inne historyczne i kulturalne miejsca nie będą przedmio-
tem ataku z wyjątkiem sytuacji użycia siły w obronie własnej.
D.  Szpitalom nadaje się specjalną ochronę. Nie atakuj szpitali, chy-
ba że wrogie siły użyją szpitala do prowadzenia działań mających na ce-
lu wywołanie strat w amerykańskich siłach zbrojnych. Przed atakiem na-
leży uprzedzić i dać możliwość poddania się, jeżeli sytuacja taktyczna
na to pozwala.
E.  Miny pułapki mogą być użyte w celu zapewnienia ochrony dogod-
nych pozycji lub w celu przeszkadzania prowadzenia działań przez wro-
gie siły. Nie mogą być użyte przez cywili do ochrony własności prywatnej.
Mają one zostać wydobyte i zniszczone, kiedy konieczność wojskowa do
ich użycia nie będzie już tego wymagać.
F.  Zabieranie i kolekcjonowanie trofeów wojennych jest zabro-
nione.
G.  Unikaj wyrządzania szkód we własności prywatnej, jeżeli nie ma
to na celu ochrony życia obywateli amerykańskich. Nie atakuj cywilnych
obiektów takich jak domy do czasu, kiedy nie są używane przez wroga
do osiągania celów wojskowych lub w sytuacji, gdy ich zniszczenie jest
niezbędne do osiągnięcia celów misji.
H.  Traktuj cywili i ich własność z powagą i godnością. Przed użyciem
przedmiotów własności prywatnej sprawdź, czy nie może zostać ona za-
stąpiona przez przedmioty własności publicznej. Zajęcie cywilnej włas-
ność, w tym również pojazdów, nie może być dokonane bez zgody na po-
ziomie dowódcy kompanii lub bez wydania potwierdzenia zajęcia. Jeżeli
osoba dowodząca ma możliwość skorzystania z własności w drodze umo-
wy, nie należy dokonywać rekwizycji.
I.  Traktuj wszystkich więźniów w sposób humanitarny, z respektem
i godnością.
J.  Aneks ROE do OPLAN zawiera więcej szczegółowych informacji.
Rozbieżności niniejszej karty z OPLAN powinny być rozstrzygane na
korzyść OPLAN.
PAMIĘTAJ
1.  WALCZ TYLKO Z WALCZĄCYMI
2.  ATAKUJ TYLKO MILITARNE CELE
3.  OSZCZĘDZAJ CYWILI I OBIEKTY
4.  OGRANICZAJ ZNISZCZENIA DO TEGO, CZEGO WYMAGA TWOJA
MISJA

ROE Card dla operacji „Pustynna burza” (tłumaczenie J.S.)

—  traktuj wszystkich, w tym cywili i zatrzy-
mane wrogie siły, w sposób humanitarny;
—  gromadź rannych i opiekuj się nimi bez
względu na to, czy są przyjaciółmi, czy
wrogami;
—  szanuj własność prywatną;
—  w zakresie użycia minimum siły:
   –  prowadź ogień wyłącznie celowany,
   –  strzelaj nie więcej pocisków niż to ko-
nieczne,
   –  podejmij wszelkie możliwe wysiłki,
aby bez potrzeby nie niszczyć własności,
flikt zbrojny, są: wrogi akt i wrogie inten-
cje (zamiar). ROE dla operacji w czasie
konfliktu zbrojnego są mniej problema-
tyczne. Pozwalają dowódcom na więcej
swobody, nawet w szeroko rozumianej
obronie własnej. Zachowane powinny być
jedynie zasady prowadzenia działań zbroj-
nych określone w międzynarodowym pra-
wie konfliktów zbrojnych i powszechnie
stosowanych zwyczajach. W operacjach
innych niż wojna zdefiniowanie obu pojęć
jest konieczne.

10 Manual of the Law of Armed Conflict. Oxford University Press 2001.

11 W doktrynie amerykańskiej w zakresie użycia siły w ROE znajduje się instrukcja tzw. R.A.M.P. Są to ogólne wskazówki, które żołnierz ma sobie przyswoić i o których powinien
pamiętać w każdej sytuacji.
12 Tzw. extender self-defence, np. w doktrynie NATO – Final Decision on MC 362/1 – NATO Rules of Engagement- Para 8.

58 Kwartalnik Bellona 1/2007

 Sztuka wojenna

NATO UNCLASSIFIED 3.  Treat everyone, including civilians and detained hostile forces/bel-
ligerents, humanely.
IFOR – OPERATION DECISIVE ENDEAVOUR 4.  Collect and care for the wounded whether friend or foe.
Commander’s Guidance on Use of Force 5.  Respect private property. Do not steal. Do not take “war
MISSION trophies”.
Your mission is to stabilize and consolidate the peace in Bosnia and 6.  Prevent and report all suspected violations of the Law of Armed
Herzegovina Conflict to superiors.
SELF DEFENSE CHALLENGE AND WARNING SHOTS
1.  If situation permits issue a challenge:
1.  You have the right to use force (including authorized weapons as
In English: IFOR ! STOP OR I WILL FIRE!
necessary) in self defense.
Serb-Croat: IFOR ! STALI ILI PUTCAM!
2.  Use only the minimum force necessary to defend yourself.
Pronounced as: IFOR STANI EEL LEE PUTSAM)
GENERAL RULES 2.  If the person fails to halt, you may be authorized by the on-scene
1.  Use the minimum force necessary to accomplish your mission. commander or by standing orders to fire a warning shot.
2.  Hostile forces/belligerents who want to surrender will not be har-
med. Disarm them and turn them over to your superiors. NATO UNCLASSIFIED

NATO UNCLASSIFIED
OPENING FIRE
1.  You may open fire only if you, friendly forces or persons or
property under your protection are threatened with deadly force. This
means:
a.  You may open fire against an individual who fires or aims his we-
apon at, you, friendly forces, or persons with designated special
status.
b.  You may open fire against an individual who plants, throws, or
prepares to throw an explosive or incendiary device at you, friendly
forces, or persons with designated special status or property with desig-
nated special status under your protection.
c.  You may open fire against an individual deliberately drives
a vehicle at you, friendly forces, persons with a designated special sta-
tus or property with designated special status under your protection.
2.   ou may also open fire against an individual who attempts to
take possession of friendly forces weapons, ammunition, or property
with designated special status, and there is no other way of avoiding
these.
MINIMUM FORCE
1.  If you have to open fire you MUST:
  Fire only deliberately aimed shots
  Fire no more rounds than necessary
  Take all reasonable efforts not to unnecessarily destroy property
  Stop firing as soon as the situation permits
2.   ou may not intentionally attack civilians, or property that is
exclusively civilian or religious in character, except if the property is
being used for military purposes to engagement is authorized by your
commander
NATO UNCLASSIFIED

ROE Card dla IFOR – OPERATION DECISIVE ENDEAVOUR

Zgodnie z doktryną NATO13 za wrogą in-
tencję (hostilite intent) uznaje się prawdo-
podobną i dostrzegalną obawę ataku, gdy
łącznie są spełnione dwie przesłanki:
— istnieje zdolność i gotowość indywidual-
nych osób, grup osób lub pododdziałów do
ataku i dokonania szkody;
— istnieją dowody, w tym pochodzące
z działalności wywiadowczej, które wskazują
na intencję ataku lub w inny sposób na doko-
nanie jakiejś szkody.
Zdolność i gotowość do dokonania szko-
dy ocenia się w sytuacji, gdy istnieją takie
taktyczne możliwości. Może to obejmować
na przykład obieranie pozycji do ataku, prze-
mieszczanie uzbrojenia w taki sposób, że
będzie ono wycelowane w siły NATO, uży-
wanie zwiadowców lub rozpoznania.
Dowody na posiadanie wrogich intencji nie
muszą pochodzić tylko z taktycznych uwa-
runkowań. Mogą to być, na przykład, coraz
częstsze wypadki mobilizacji, wojownicze
zachowania w sferze publicznej. Ważne jest
jednak, aby dowody i wywiadowcze „inten-
cje” do ataku lub jakikolwiek inny sposób
spowodowania szkody były demonstrowane
w sposób oczywisty i stwarzały poważne
obawy. Za wrogi zamiar jest uznane rów-
nież odosobnione działanie napastowania,
dręczenia, poniżania – bez konieczności
prowadzenia w tym zakresie rozpoznania
wywiadowczego, czy też zbierania informa-
cji wskazujących na zamiar ataku lub wy-
wołanie innej szkody.
Jako wrogie działanie (hostilite act)
w NATO uznaje się zamierzony akt, powodu-
jący poważny uszczerbek lub niebezpieczeń-
stwo dla NATO, sił zbrojnych państw NATO

13 Final Decision on MC 362/1– NATO Rules of Engagement.

Kwartalnik Bellona 1/2007 59

 Sztuka wojenna

NATO UNCLASSIFIED
IFOR – OPERACJA DECISIVE ENDEAVOUR
Wytyczne dla Dowódcy w zakresie Użycia Siły
MISJA
Twoją misją jest utrzymywanie stabilizacji i utrwalanie pokoju w Bośni
i Hercegowinie
OBRONA WŁASNA
1.  Masz prawo do użycia siły (w tym użycie koniecznej broni) w obro-
nie własnej.
2.  Używaj tylko minimum siły koniecznej do własnej obrony.
GENERALNE ZASADY
1.  Używaj minimum koniecznej siły, by wypełnić misję.
2.  Wrogie siły/osoby walczące, które chcą się poddać, nie będą nisz-
czone. Rozbrajaj je i przekaż do wyższych przełożonych.
3.  Traktuj wszystkich, w tym cywili i zatrzymane wrogie siły/osoby wal-
czące, w sposób humanitarny.
4.  Gromadź i opiekuj się rannymi bez względu czy są przyjaciółmi czy
wrogami.
5.  Szanuj własności prywatną. Nie kradnij. Nie zbieraj „trofeów wo-
jennych”.
6.  Zapobiegaj i melduj o wszystkich przypadkach naruszenia Prawa
Konfliktów Zbrojnych wyższym przełożonym.
WEZWANIE I STRZAŁY OSTRZEGAWCZE:
1.  Jeżeli sytuacja zezwoli wezwij:
  W języku angielskim: IFOR! STOP OR I WILL
FIRE!
  W języku serbsko-chorwackim: IFOR! STALI ILI PUTCAM!
  Wymowa: IFOR STANI EEL LEE
PUTSAM
2.  Jeżeli osoba nie przestanie działać, wolno ci za zgodą aktualnego
przełożonego lub na podstawie obowiązujących procedur wykonać strzał
ostrzegawczy.
NATO UNCLASSIFIED

NATO UNCLASSIFIED
OTWARCIE OGNIA
1.  Wolno ci otworzyć ogień tylko wtedy, gdy ty, przyjacielskie wojska,
osoby lub rzeczy znajdujące się pod twoją opieką są śmiertelnie zagro-
żone. To znaczy:
  a.  Wolno ci otworzyć ogień przeciwko temu, kto strzela lub celuje
swoją broń w twoim kierunku, przyjacielskich wojsk lub osób, którym
przyznano specjalny status.
  b.  Wolno ci otworzyć ogień przeciwko temu, kto planuje, wysa-
dza lub przygotowuje do wysadzenia materiały wybuchowe lub inne
urządzenia skierowane przeciwko tobie, siłom przyjacielskim lub oso-
bom, którym przyznano specjalny status i znajdują się pod twoją
ochroną.
  c.  Wolno ci otworzyć ogień przeciwko temu, który umyślnie kieru-
je pojazd na ciebie, osobom, którym przyznano specjalny status i znaj-
dują się pod twoją ochroną.
2. Wolno ci otworzyć ogień przeciwko każdemu, kto próbuje zagarnąć
broń, amunicję lub inną własność twoją, sił przyjacielskich lub PDSS,
jeżeli nie można tego uniknąć w inny sposób.
MINIMUM SIŁY
1.  Jeżeli musisz otworzyć ogień, to:
  Prowadź ogień wyłącznie celowany.
  Strzelaj nie więcej pocisków niż to konieczne.
  Podejmij wszelkie możliwe wysiłki, aby bez konieczności nie nisz-
czyć własności.
  Przestań strzelać zaraz, jak tylko sytuacja na to pozwoli.
2.  Nie wolno ci bezpodstawnie atakować cywili lub własności o cha-
rakterze wyłącznie cywilnym czy religijnym, z wyjątkiem własności,
która jest używana do wojskowych celów – sposób zaangażowania uza-
leżniony jest od twoich wyższych przełożonych.
NATO UNCLASSIFIED

ROE Card dla IFOR – OPERATION DECISIVE ENDEAVOUR (tłumaczenie J.S.)

czy innych osób, którym przyznano szcze-
gólny status. Przykładem wrogiego aktu
może być:
— przeprowadzenie przez pododdziały
akcji zaminowywania, ograniczającej prze-
mieszczanie się NATO, sił zbrojnych państw
NATO czy innych osób, którym przyznano
szczególny status;
— penetrowanie przestrzeni powietrznej
nadzorowanej przez NATO lub obszarów
będących pod ochroną, w tym odmowa
przestrzegania przepisów o przejęciu (prze-
chwycie);
— zamierzone zakłócanie operacji prowa-
dzonej przez NATO;
— naruszenie lub zamiar naruszenia instala-
cji wojskowych lub ochranianych obszarów.
W doktrynie amerykańskiej wrogi akt zde-
finiowano jako atak lub inne użycie sił prze-
ciwko Stanom Zjednoczonym, ich siłom zbroj-
nym, a także, pod pewnymi warunkami, oby-
watelom i ich własności, amerykańskim i in-
nym oznaczonym zasobom, w tym zasobom
naturalnym, obywatelom amerykańskim poza
granicami Stanów Zjednoczonych i ich włas-
ności. Za takie działania uznaje się również
użycie siły, które zakłóca lub uniemożliwia
wypełnianie misji lub obowiązków przez siły
zbrojne Stanów Zjednoczonych, w tym powrót
amerykańskiego personelu i niezbędnej włas-
ności rządu Stanów Zjednoczonych do kraju.
Jako wrogi zamiar rozumie się groźbę bez-
pośredniego użycia siły przeciwko wymienio-
nym dobrom i wartościom. Prawo operacyjne

60 Kwartalnik Bellona 1/2007


zawiera również definicję wrogich wojsk.
Pojęcie to odnosi się do cywili, paramilitar-
nych lub wojskowych sił i terrorystów z ozna-
kami swojej przynależności narodowej lub bez
niej, którzy dokonali wrogiego aktu lub oka-
zują wrogie intencje, lub deklarują wrogość
przeciwko stosownym władzom Stanów
Zjednoczonych.
Z przedstawionych definicji należy wnio-
skować, że pojęcie wrogi akt jest szersze niż
użyte w Karcie Narodów Zjednoczonych po-
jęcie zbrojny akt. Można bowiem dokonać
wrogiego aktu nie atakując zbrojnie.14
Podkreślić trzeba, iż szerokie określenie pojęć
wrogi akt i wrogie intencje – dające bez wąt-
pienia legitymację do podjęcia działań zbroj-
nych – może sprawiać w praktyce wiele trud-
ności interpretacyjnych, dlatego każdorazowo
konstruując zasady użycia siły, należy je spre-
cyzować.
W Somalii podczas operacji UNSOM II
pojęcia te nie były dokładnie określone i ich
interpretację pozostawiono żołnierzom,
którzy rozumieli na przykład, że każdy, kto
kieruje w ich stronę broń, stwarza realne za-
grożenie utraty życia i legitymuje to ich do
użycia siły, w tym siły śmiertelnej.15 Brak
precyzyjnego określenia pojęć wrogi akt
i wrogie intencje był przyczyną incydentu,
w którym jeden z amerykańskich żołnierzy
został oskarżony o zastrzelenie tubylca, za-
mierzającego skraść mu futerał na okulary.
Żołnierz działał w przeświadczeniu, iż po-
stępuje zgodnie z ROE, to znaczy chroni
mienie wojskowe. W sytuacji tej nie doszu-
kano się żadnej okoliczności łagodzącej, ina-
czej niż w kolejnym zdarzeniu, w którym
żołnierz został uniewinniony od zarzutu za-
bójstwa. Gdy zobaczył zbliżający się do
bazy z dużą prędkością pojazd, mógł przy-
puszczać, iż może on być załadowany ładun-
kiem wybuchowym i w związku z tym za-
strzelił kierowcę. W tym wypadku stwier-
dzono, iż było to działanie w ramach obro-
ny własnej.16
Granica między niewinnym aktem a ak-
tem mającym cechę wrogich intencji jest naj-
trudniejszym obszarem do określenia
w ROE, ustanawiającym ograniczenia
w użyciu siły lub pozwalającym na użycie
siły tylko do obrony własnej. Jednym z waż-
niejszych elementów przygotowania opera-
14 A. Makowski, M. Ilnicki: Wojna na morzu we współczesnym prawie międzynarodowym. Wydawnictwo Adam Marszałek, Warszawa–Toruń, s. 341 za D.O.P. O’Connell, op. cit.
15 Commission of Inquiry Somalia Vol. 2, p. 658 za P. Guindon, op. cit.
16 J. T. Dworken: Rules of Engagement (ROE) for Humanitarian Intervention and Low – Intensity Conflict: Lesson from Restore Hope, Center for Naval Analisyses. USA 1993, p. 7.
17 W szczególności ROE określone przez NATO, które w przeciwieństwie do ROE obowiazujących np. w Stanach Zjednoczonych są o wiele bardziej rygorystyczne. Również
S. M. Wormack: Rules of Engagement in Multinational Operations. „Marine Corps Gazzete” 1996, February.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
cji wojskowej jest rozpoznanie, które powin-
no uwzględniać obyczaje i kulturę społecz-
ności, w której obrębie mają działać wojska, WYJAŚNIENIE NR 2
i znaleźć również odzwierciedlenie w ROE. „Dowódca wojskowy jest
Formułowanie definicji wrogiego aktu zobowiązany stosować zasadę
i wrogich intencji powinno uwzględniać te konieczności, humanitarności
elementy. Niektóre społeczeństwa postrze- i proporcjonalności przy użyciu
siły. Działania jego mają być
gają bowiem pewne fakty w sposób odmien- adekwatne do skali występują-
ny, wynikający często z doświadczeń histo- cego zagrożenia”.
rycznych. Ludność zamieszkująca teryto- M. Gąska: Działania przy
rium, na którym państwo nie jest zdolne do użyciu siły. „Myśl Wojskowa”
6/2004.
egzekwowania porządku prawnego, inaczej
postrzega na przykład posiadanie broni.
Używa jej, aby zapewnić sobie i rodzinie
bezpieczeństwo.
Podstawy opracowywania zasad
Głównym celem formułowania zasad uży-
cia sił powinno być znalezienie równowagi
pomiędzy strategicznymi i operacyjnymi
celami danej misji. Pomimo dążenia do
osiągnięcia celów strategicznych danego
państwa, koalicji lub organizacji międzyna-
rodowej, nieodłącznym elementem działań
zbrojnych jest zachowanie zdolności opera-
cyjnej. O ile cele strategiczne powinny być
wyrażane głównie przez polityków, o tyle
cele operacyjne i zdolność do przeprowa-
dzenia misji powinny być artykułowane
przez specjalistów z sił zbrojnych. Wojskowi,
określając zdolności operacyjne, powinni
przede wszystkim zwrócić uwagę na bez-
pieczeństwo osób oraz dostępność sił i środ-
ków. Z punktu widzenia żołnierzy nie jest
zatem konieczny bezpośredni atak na dane
siły, ale często też stosowanie uderzenia wy-
przedzającego, które ma zapobiec powsta-
waniu ewentualnych strat. Politykom zale-
ży na osiągnięciu celów strategicznych mi-
sji, dlatego na przykład ROE formułowane
na potrzeby operacji pod auspicjami
organizacji międzynarodowych są zbiorem
zezwoleń na dokonanie pewnych działań
(ROE permissive), a nie zakazów (ROE
restrictive), działań, w których swoboda
operacyjna jest znacznie większa.17
Zasady użycia sił dla operacji wielonarodo-
wych są zbiorem celów strategicznych nie tyl-
ko organizacji, pod której auspicjami dana mi-
sja funkcjonuje, ale również państw w niej
uczestniczących. Opracowanie takich zasad
wymaga wielu porozumień. Unika się w nich
61
 Sztuka wojenna

R.A.M.P.
Return fire with aimed fire. Return force with force. You always have the right to repel hostile act with necessary
force.

Anticipate attack. Use force if, but not only if, you see clear indicators of hostile intent.
Measure the amount of force that you use, if time and circumstance permit. Use only the amount of the
necessary to protect lives and accomplish the mission.
Protect with deadly force only human life and property designated by your commander. Stop short of
deadly force when protecting other property.

R.A.M.P.
(R) Na ogień odpowiedz tylko ogniem kierowanym. Na siłę odpowiedz siłą. Zawsze masz prawo do odpowie-
dzi na wrogi akt z odpowiednią (konieczną) siłą.
(A) Przewiduj atak. Użyj siły, lecz nie tylko, gdy widzisz jasne oznaki wrogich intencji.
(M) Określ rozmiar siły, który widzisz, jeżeli czas i okoliczności na to pozwalają. Użyj tylko siły koniecznej do
ochrony życia i zakończenia misji.
(P) Chroń przed siłą śmiertelną tylko ludzkie życie i własność (rzeczy) oznaczone przez twojego dowód-
cę. Powstrzymaj się od użycia siły śmiertelnej, gdy ochraniasz inną własność (rzeczy).

R.A.M.P. – podstawowe zasady użycia siły stosowane w armii

amerykańskiej za: G. Bowens, Legal Guide to Peace Operations, Carlisle
Barracks, 1998, s. 190.

raczej używania siły, która mogłaby być inter-
pretowana jako prowokująca pogłębianie się
konfliktu. Ważne jest jednak, aby nie została
zachwiana równowaga między tymi celami
a bezpieczeństwem i zdolnościami ope-
racyjnymi.
Formułowanie zasad użycia siły powinno
odbywać się na wielu poziomach. Zasadniczym
celem powinno być przeprowadzenie stosow-
nej analizy, określającej strategię oraz alterna-
tywne wizje na wypadek zmiany sytuacji.
Konsultacje powinny odbywać się na pozio-
mie politycznym, gdyż ważne jest, aby pań-
stwo, angażując się w daną operację, miało
pewne korzyści polityczne. Konieczne jest
również uwzględnienie opinii publicznej i ak-
ceptowanie przez nią stosownych działań.
W społeczeństwie istnieje przeświadczenie, iż
w każdej operacji należy zadbać o zapewnie-
nie gwarancji dla zdrowia i życia żołnierzy,
którzy w niej uczestniczą. Następny krok
w formułowaniu ROE należy do sił zbrojnych.
Podstawowym zadaniem jest stworzenie kry-
teriów osiągnięcia celu, zasad poprawnego ad-
ministrowania oraz łatwej implementacji za-
pewniającej swobodę dla dowódcy w prowa-
dzeniu działań.18
W doktrynie amerykańskiej sformułowano
stałe zasady użycia sił.19 Podzielono je na
12 części. Część pierwsza – „A”, jest jawna
i zawiera szczegóły dotyczące zasadniczego
celu, intencji i zakresu ROE, wskazuje upraw-
nienia i obowiązki dowódcy podczas użycia
wojsk w obronie własnej. Definiuje takie po-
jęcia, jak: obrona własna żołnierza, całego
pododdziału, obrona narodowa czy kolektyw-
na, wrogi zamiar i wrogie intencje.
W częściach od „B” do „I” przedstawiono
ogólną charakterystykę specyfiki operacji
w zależności od tego, czy jest to na przykład
operacja lądowa czy morska, a także dodatko-
we informacje o operacji i ewakuacji osób nie-
uczestniczących w działaniach zbrojnych.
Część „J”, supplement measures, zawiera
wykaz uprawnień dowódcy. Wskazuje na te
działania, które dowódca może podjąć jedynie
przy aprobacie National Command Authority
(NCA), w którego skład wchodzi prezydent
Stanów Zjednoczonych i sekretarz obrony; te,
które może podjąć po zatwierdzeniu przez
NCA lub głównodowodzącego operacją i te,
które przypisano podporządkowanym dowód-
com. Działania, na które należy uzyskać zgo-
dę NCA, mają charakter restrykcyjny, pozo-
stałe natomiast – zezwoleń (permissive).
Zezwolenie może dotyczyć na przykład
specyficznego prowadzenia operacji, taktyki
czy rodzaju broni, która może być użyta. Na

18 S. Clancy, op. cit, s. 9–11.

19 CJCSI 3121.01A, Standing Rules of Engagement for U.S Forces, 15 January 2000 [w:] Operational Law Handbook. Virginia 2002, p. 69.

62 Kwartalnik Bellona 1/2007


przykład żołnierze amerykańscy, wchodzący
w skład załogi bojowego wozu piechoty
typu Bradley, są uprawnieni do użycia broni
osobistej bez niczyjej zgody – na podstawie
ogólnych zasad, użycie działka 25 mm odby-
wa się za zgodą dowódcy kompani, a działka
7,62 mm oraz PPK za zgodą dowódcy
batalionu.
Supplement ROE dotyczy jednak sytuacji,
gdy mowa jest o wypełnieniu misji, nie
limitują one bowiem niezbywalnego prawa
każdego żołnierza do użycia siły w obronie
własnej.
Część „K” to ROE dla dowódcy dostosowa-
ne już do konkretnej operacji i nadające mu
uprawnienia do użycia odpowiedniej siły
w obszarze odpowiedzialności (AOR-Area of
Responsibility). Zawiera szczegóły strategii
i politycznych oczekiwań wobec działań po-
dejmowanych przez siły zbrojne. Musi być za-
akceptowana przez szefa Połączonych Szefów
Sztabów (Chairman, Joint Chiefs of Staff).
W części „L” znajdują się wskazówki do
wdrożenia ROE w razie konieczności ich mo-
dyfikacji w procesie planowania wojskowego.
Ze względu na fakt, iż zasady użycia siły dla
operacji prowadzonych przez organizacje mię-
dzynarodowe mają charakter zezwoleń na do-
konanie pewnych działań (ROE permissive),
formułuje się je w postaci katalogu działań,
które mogą zostać podjęte podczas operacji.
Przygotowanie ROE polega na wyborze z ka-
talogu tych działań, które w danych okolicz-
nościach powinny być stosowane. Jednocześnie
ROE uwzględniają zobowiązania państw
uczestniczących w operacji. Każdy z krajów
zgłasza ewentualne zastrzeżenia i modyfika-
cje, które następnie znajdują odzwierciedlenie
w ROE. W ramach NATO można wyróżnić
około 430 tych działań. W zależności od sytu-
acji wybiera się niektóre z nich i spisuje ROE
dla danej operacji.20
Sposób formułowania zasad
Zasady użycia sił dotyczą zachowań żołnie-
rzy, którzy często znajdują się w sytuacjach
niebezpiecznych i nie mają czasu na analizę
dokumentów. Właściwe przedstawienie żoł-
nierzom filozofii walki, aby wykształcić
w nich prawidłowe mechanizmy reakcji w eks-
20 Final Decision on MC 362/1- NATO Rules of Engagement. Podobne rozwiązanie stosuje Organizacja Narodów Zjednoczonych: Draft Guidelines for the Developement of Rules
of Engagement (ROE) for the United Nations Peacekeeping Operations (UNDPKO), Department of Peacekeeping Operations, Military Planning Service, February 2001 – niepub-
likowane.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
tremalnych sytuacjach, należy do dowódcy
oraz jego doradcy prawnego. W zasadach tych
nie powinny znajdować się odwołania do Zasady użycia
strategii operacji i doktryny, a także między-
narodowego prawa konfliktów zbrojnych; mu- siły
szą być z nimi zgodne, ale nie należy muszą być napisane
w nich cytować zapisów. Odpowiednia inter- prostym językiem, aby
pretacja międzynarodowego prawa konfliktów były zrozumiałe i łatwe
zbrojnych, uwzględniająca specyfikę danej do zapamiętania. Muszą
operacji, to obowiązek dowódcy i jego dorad- odnosić się zarówno do
cy prawnego. Należy również unikać opisy- działalności pododziałów,
wania w nich taktyki działań. Zasady są tyl- jak i jednego żołnierza,
ko po to, aby ustalić granice działań i dać pew- i dawać najprostsze
ne wskazówki, ale nie mogą być mechani- odpowiedzi dotyczące
zmem kontroli taktycznej ani substytutem dla użycia siły.
wykonania decyzji dowódcy (Commander’s
Judgement).
ROE nie regulują również spraw bezpie-
czeństwa (safety releted restriction). Takie po-
stanowienia powinny znaleźć się w procedu-
rach standaryzacyjnych (Standarisation
Operation Procedures – SOP).
Zasady użycia sił muszą być napisane pro-
stym językiem, aby były zrozumiałe i łatwe
do zapamiętania, muszą odnosić się zarów-
no do działalności pododdziałów, jak i jed-
nego żołnierza i dawać najprostsze odpo-
wiedzi dotyczące użycia siły. Dobre zasady
współgrają z warunkami operacji i nie wpro-
wadzają dwuznaczności dla żołnierzy
w chwili zagrożenia.
Obecne zasady użycia sił często są spisywa-
ne na kilkunastu stronach, jest więc niemoż-
liwe, aby każdy żołnierz miał je przy sobie
podczas wypełniania zadań. W związku z tym
tworzy się ROE Card, które są wyciągiem
z podstawowych zasad ROE danej operacji.
Żołnierz jest obowiązany nosić je przy sobie
i w sytuacjach wątpliwych posiłkować się ich
zapisami. Należy jednak pamiętać, iż nie jest
to pełny zbiór zasad użycia siły i w razie, gdy
dojdzie do jej użycia, dane działanie ocenia
się, uwzględniając pełny dokument ROE.
Dlatego ważne jest, aby osoby tworzące ROE
Card starały się jak najbardziej odzwiercied-
lić w nich idee ROE danej operacji.
Ciężar edukacji w zakresie zasad użycia sił
spoczywa na dowódcach i doradcach praw-
nych, którzy ciągle muszą prowadzić szkole-
nia w tym zakresie.  g
63
 Dowodzenie
w operacjach
wielonarodowych
W
spółcześnie siły zbrojne prowadzą
głównie działania wielonarodowe
w ramach sojuszy, koalicji i organi-
zacji bezpieczeństwa międzynarodowego.
O sukcesie tego rodzaju operacji decydują, jak
wynika z dotychczasowego użycia wojsk wie-
lonarodowych zgrupowań operacyjnych, sku-
teczne dowodzenie oraz stosowanie rozwiązań
odpowiadających potrzebom operacyjnym.
płk nawig. dr Dowodzenie siłami w operacjach wielona-
EUGENIUSZ CIEŚLAK rodowych może być rozpatrywane przez pry-
kierownik Zakładu Operacji zmat, na przykład, organizacji systemu dowo-
Powietrznych na Wydziale dzenia, procedur dowodzenia czy kompatybil-
Lotnictwa i Obrony
ności technicznych środków dowodzenia. Te
Powietrznej Akademii
Obrony Narodowej. czynniki mają znaczenie, gdy chodzi o zapew-
Wykładowca sztuki nienie interoperacyjności kontyngentów naro-
operacyjnej sił dowych w ramach sił wielonarodowych. W za-
powietrznych. Absolwent chodniej literaturze przedmiotu problematyka
WOSL, AON i Air Command dowodzenia siłami w operacjach wielonarodo-
and Staff College w USA
wych coraz częściej jest rozpatrywana pod ką-
tem istoty i zakresu dowodzenia, przekazywa-
nia uprawnień decyzyjnych dowódcy sił wie-
lonarodowych, sposobów zachowania narodo-
wej kontroli nad użyciem własnych kontyn-
gentów wojskowych, a także skutków stoso-
wania określonych rozwiązań w organizacji
dowodzenia siłami wielonarodowymi.1
Operacje wielonarodowe nie są działaniami
jednorodnymi. W literaturze przedmiotu są de-
finiowane jako działania, w których biorą
udział siły z dwóch lub więcej państw. W ofi-
cjalnych dokumentach doktrynalnych NATO
termin operacje wielonarodowe jest stosowa-
ny w dwóch odmiennych znaczeniach.
Określenie combined odnosi się tylko do tych
wielonarodowych operacji, w których biorą
udział wyłącznie siły państw członkowskich
i państw niebędących członkami NATO.
Natomiast termin multinational dotyczy ope-
1 Badania problematyki dowodzenia siłami w operacjach wielonarodowych prowadzone są między innymi przez korporację RAND (www.rand.org) oraz w ramach programu Command
and Control Research Program (CCRP) Departamentu Obrony USA (www.dodccrp.org).
2 JP 3-16 Joint Doctrine for Multinational Operations. Washington 2000, p. I-1.
3 Ibidem, s. 1024.
64
racji, w których udział sił sojuszu nie jest ko-
nieczny. Zgodnie z doktryną NATO operacje
wielonarodowe mogą być prowadzone jako so-
jusznicze, koalicyjne i międzynarodowe.
W wydanym w 2000 roku dokumencie JP
3-16 Joint Doctrine for Multinational
Operations operacje wielonarodowe są defi-
niowane jako: działania wojskowe prowadzo-
ne przez siły dwóch lub więcej państw.2
W amerykańskiej definicji przyjęto, że opera-
cje wielonarodowe będą zazwyczaj podejmo-
wane w ramach koalicji lub sojuszu, jednak
nie wykluczono również działań prowadzo-
nych pod nadzorem międzynarodowych orga-
nizacji bezpieczeństwa, takich jak ONZ
czy OBWE.
W ostatnim półwieczu, zarówno w pań-
stwach członkowskich NATO, jak i Układu
Warszawskiego, zakładano – ze względu na
charakter zagrożeń bezpieczeństwa w okresie
zimnej wojny – że siły zbrojne w operacjach
wielonarodowych będą prowadziły głównie
operacje sojusznicze. Określenie sojusz w ję-
zyku polskim jest rozumiane jako: umowa mię-
dzynarodowa, w której zawierające ją strony
zobowiązują się do współpracy politycznej
i wojskowej oraz udzielania sobie wzajemnej
pomocy w określonej sytuacji.3 W definicji
sojuszu wskazuje się na konieczność umowy
międzynarodowej jako formalnoprawnej pod-
stawy jego istnienia. Kładzie się także nacisk
na współpracę polityczną i wojskową wykra-
czającą poza ramy czasowe wspólnie prowa-
dzonych operacji wojskowych. Jednak przyna-
leżność do sojuszu wojskowego nie oznacza,
że jego państwa członkowskie będą prowadzi-
ły wyłącznie operacje sojusznicze. Implikacją
definicji sojuszu, ograniczającej zakres udzie-
lania sobie wzajemnej pomocy do przy-
Kwartalnik Bellona 1/2007

padków wystąpienia określonej sytuacji (ca-
sus foederis), staje się zawiązywanie koalicji
wewnątrz istniejących sojuszy. Celem tych ko-
alicji jest prowadzenie operacji wojskowych
niezwiązanych z istniejącymi sojuszniczymi
zasadami wzajemnej pomocy.4 Oznacza to, że
wszystkie operacje państw członkowskich,
które nie były bądź nie są prowadzone na pod-
stawie artykułu 5 traktatu waszyngtońskiego
i których celem nie jest kolektywna obrona,
nie spełniają kryteriów operacji sojuszniczych.
W istocie są one operacjami koalicyjnymi,
w których partnerzy są jednocześnie członka-
mi tego samego sojuszu.
Nowe zagrożenia bezpieczeństwa (terro-
ryzm) oraz ich globalny charakter spowodo-
wały wzrost znaczenia operacji podejmowa-
nych przez doraźnie zorganizowane grupy
państw niebędących członkami sformalizowa-
nych sojuszy wojskowych. Państwa te organi-
zują się w grupy – koalicje – w celu realizacji
krótkoterminowych, wąsko zdefiniowanych
interesów narodowych. W odróżnieniu od so-
juszu, będącego formalnym porozumieniem
pomiędzy dwoma lub więcej państwami
w celu realizacji wspólnych, szeroko zdefinio-
wanych, długofalowych interesów, koalicja jest
tworem doraźnym, tworzonym bez uprzednie-
go przygotowania w celu podjęcia wspólnego
działania.5
W słownikowej definicji terminu koalicja
podkreśla się, że jest to związek, porozumie-
nie służące osiąganiu wspólnego celu, zwykle
związek polityczny państw, zawierających
sojusz w celu wspólnego prowadzenia wojny
przeciwko innemu państwu lub grupie państw.6
W definicji tej nie jest uwzględniane kryte-
rium czasu jako czynnika odróżniającego
koalicję od sojuszu. Przyjęto natomiast zało-
żenie, iż koalicja jest tworzona przez państwa
zawierające sojusz. Taka interpretacja nie obej-
muje wszystkich aspektów funkcjonowania ko-
alicji, trudno więc tę definicję stosować w od-
niesieniu do operacji wojskowych.
Amerykańska doktryna sił połączonych sze-
roko ujmuje problematykę operacji wielona-
rodowych oraz zagadnienia terminologiczne
związane z typologią operacji koalicyjnych.
Koalicję określa jako: doraźną, stworzoną bez
uprzedniego przygotowania organizację
dwóch lub więcej państw dla wspólnego dzia-
łania.7 W doktrynie amerykańskiej przyjęto
4 B. A. Leeds: Reevaluating Alliance Reliability: Specific Threats, Specific Promises. „Journal of Conflict Resolution” 2000 nr 44, p. 686–699.
5 M. Maurer: Coalition Command and Contro. Washington 1994, p. 9–10.
6 Słownik wyrazów obcych. Warszawa 2002, s. 558.
7 JP 3-16 Joint Doctrine..., op. cit.
8 Ibidem.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
założenie, że koalicje są tworzone przez różne
państwa dla celów odmiennych od tych, jakie
są osiągane w ramach długotrwale istnieją-
cych sojuszy, zazwyczaj dla potrzeb konkret-
nej sytuacji (for a single occasion) bądź też Sojusze
w wąskim wycinku (sektorze) wspólnych inte- służą osiaganiu
resów.8 Wyraźnie zawężono zakres pojęciowy długoterminowych celów,
terminu koalicja w wymiarze czasowym i rze- podporządkowanych
czowym. Zwykle koalicja jest zjawiskiem krót- wspólnym interesom
kotrwałym, ściśle związanym z określoną państw członkowskich.
sytuacją. Działania koalicyjne
Podkreślenie, że koalicje są tworzone w ce- ograniczają się do
lach innych niż osiągane w ramach sojuszy, osiągnięcia celów
wynika z założeń doktryny amerykańskiej. krótkoterminowych
Zgodnie z nimi sojusze służą osiąganiu szero- i zróżnicowanych pod
ko definiowanych, długoterminowych (długo- względem znaczenia dla
falowych) celów, podporządkowanych wspól- państw tworzących
nym interesom państw członkowskich. Wynika koalicję.
z tego, że działania koalicyjne będą się ogra-
niczać do osiągania celów krótkoterminowych
i zróżnicowanych pod względem znaczenia dla
poszczególnych państw tworzących koalicję.
Koalicja nie wyklucza dłuższej perspektywy
współpracy niepozostających w sojuszu państw
w ramach wąsko zdefiniowanych wspólnych
interesów bezpieczeństwa.
Do wielonarodowych zalicza się także ope-
racje prowadzone przez organizacje bezpie-
czeństwa międzynarodowego. Jako przykład
można wskazać operacje utrzymania pokoju
prowadzone pod egidą Organizacji Narodów
Zjednoczonych. Dowódca sił pokojowych jest
powoływany przez sekretarza generalnego
ONZ po akceptacji Rady Bezpieczeństwa.
Podlega on bezpośrednio sekretarzowi gene-
ralnemu lub jego specjalnemu przedstawicie-
lowi. Pod względem dowodzenia operacje wie-
lonarodowe prowadzone przez organizacje
bezpieczeństwa międzynarodowego są podob-
ne do wielonarodowych operacji koalicyjnych.
Jednak cele takich operacji są określane przez
społeczność międzynarodową i usankcjono-
wane rezolucjami właściwych organizacji bez-
pieczeństwa międzynarodowego.
Zasady dowodzenia
w operacjach wielonarodowych
Organizacja dowodzenia siłami wielonaro-
dowymi jest oparta na teorii zarządzania.
Dotyczy to zwłaszcza zasad dowodzenia zbli-
żonych do ogólnych zasad zarządzania, formu-
łowanych na podstawie norm prakseologicz-
65

Standaryzacja
w sojuszu
północnoatlantyckim
oznacza osiąganie
interoperacyjności poprzez
tworzenie i wdrażanie
koncepcji, doktryn, procedur
i wzorów zapewniających
osiągnięcie i utrzymanie
pożądanego poziomu
kompatybilności, zamienności
bądź wspólności w obszarach:
operacyjnym, proceduralnym,
materiałowym, technicznym
i administracyjnym.
(www.wp.mil.pl)
Sztuka wojenna
nych, ale uzupełnionych specyficznymi postu-
latami, wynikającymi ze współpracy między-
narodowej.
W sojuszniczych założeniach doktrynalnych
wymienia się następujące zasady dowodzenia9:
  jedność dowodzenia (unity of com-
mand);
  ciągłość dowodzenia (continuity of com-
mand);
  jednoznaczność relacji dowodzenia
(clear chain of command);
  integracja dowodzenia (integration of
command);
  decentralizacja (decentralization);
  wzajemne zaufanie (trust and confi-
dence);
  współpraca i wzajemne zrozumienie
(co-operation and mutual understanding).
Ścisłe przestrzeganie wymienionych zasad
może być trudne. Dotyczy to nawet fundamen-
talnej zasady jedności dowodzenia. Trudności
te mogą wynikać między innymi z ograniczeń
wprowadzonych przez państwa wydzielające
siły do operacji, dotyczących użycia narodo-
wych kontyngentów przez dowódcę sił wielo-
narodowych. Inną przyczyną problemów może
być niewyznaczenie jednego, wspólnego do-
wódcy takich sił. Jako kompromis, umożliwia-
jący skuteczne użycie wojsk w operacjach wie-
lonarodowych, wskazuje się zachowanie jed-
ności wysiłku (unity of effort).10
Problemem może być także ścisłe przestrze-
ganie zasady jednoznaczności relacji dowodze-
nia. Na przeszkodzie mogą stanąć liczne uwa-
runkowania równoległości relacji dowodzenia
w wymiarze narodowym i dowodzenia sprawo-
wanego przez dowódcę sił wielonarodowych.
Mało precyzyjny i nie zawsze w pełni respek-
towany rozdział kompetencji decyzyjnych mię-
dzy narodowe i wielonarodowe organy dowo-
dzenia może istotnie obniżać skuteczność do-
wodzenia.
Zasadnicze znaczenie dla dowodzenia si-
łami wielonarodowymi mają zasady wzajem-
nego zaufania oraz współpracy i wzajemne-
go zrozumienia. Są one uznawane za waru-
nek wspólnego działania wielonarodowych
zgrupowań operacyjnych. W doktrynie so-
juszniczej podkreśla się, że szansę na wza-
jemne zrozumienie i skuteczną współpracę
zwiększa szeroko rozumiana standaryzacja
działań sił zbrojnych uczestniczących w ope-
racji.11
Zakresy uprawnień dowódców
Dowodzenie siłami w operacjach wielo-
narodowych różni się od dowodzenia w wy-
miarze narodowym przede wszystkim zakre-
sem uprawnień decyzyjnych dowódców.
Uprawnienia wielonarodowych organów do-
wodzenia są mniejsze. W sojuszach wojsko-
wych zakres uprawnień sojuszniczych orga-
nów dowodzenia w czasie pokoju, kryzysu
i wojny jest normowany stosownymi poro-
zumieniami i ustaleniami doktrynalnymi.
Wydzielając kontyngenty narodowe do ope-
racji sojuszniczych, poszczególne państwa
członkowskie dodatkowo mogą ograniczyć
zakres uprawnień dowódców. W NATO są
zdefiniowane zakresy uprawnień decyzyj-
nych organów dowodzących siłami sojusz-
niczymi w operacjach prowadzonych w cza-
sie pokoju, kryzysu i wojny.
W operacjach sojuszniczych wyróżnia się
wiele zróżnicowanych poziomów uprawnień
decyzyjnych:
—  pełne dowodzenie (Full Command –
FULLCOM),
—  dowodzenie operacyjne (Operational
Command – OPCOM),
—  kontrola operacyjna (Operational
Control – OPCON),
—  dowodzenie taktyczne (Tactical
Command – TACOM),
—  kontrola taktyczna (Tactical Control
– TACON),
—  kontrola administracyjna (Admini-
strative Control),
—  uprawnienia do koordynacji (Co-ordi-
nating Authority).12
Część tych uprawnień poszczególne pań-
stwa członkowskie mogą delegować, zgod-
nie ze zobowiązaniami lub porozumieniami
sojuszniczymi, sojuszniczym organom do-
wodzenia na czas prowadzenia operacji. Nie
dotyczy to jednak pełnego dowodzenia,
które odnosi się wyłącznie do wymiaru na-
rodowego. W zależności od charakteru ope-
racji, zakres uprawnień decyzyjnych dowód-
ców i sojuszniczych organów dowodzenia
poszczególnych szczebli może być zróżni-
cowany.
W operacji obrony kolektywnej, prowa-
dzonej na podstawie artykułu 5 traktatu
waszyngtońskiego, państwa członkowskie
będą przekazywały sojuszniczemu dowód-

9 AJP-3 Allied Joint Operations. NSA Brussels, September 2002, p. 2-1–2-3.

10 Ibidem, pkt 2004.
11 Ibidem, pkt. 2009 i 2010.
12 AAP-6(2006) NATO Glossary of Terms and Definitions, NSA Brussels, 2006, dostępne z: http://www.nato.int/docu/stanag/aap006/AAP-6-2006.pdf.

66 Kwartalnik Bellona 1/2007


cy sił połączonych uprawnienia do dowodze-
nia operacyjnego lub do kontroli operacyj-
nej. W wypadku innych operacji reagowania
kryzysowego zakres delegowanych upraw-
nień może być mniejszy.13
Przyjęte w doktrynie NATO poziomy
uprawnień decyzyjnych to tylko część mecha-
nizmów, jakie państwa członkowskie stosują
do określenia zakresu uprawnień sojuszni-
czych organów dowodzenia w stosunku do na-
rodowych kontyngentów wojskowych wyko-
rzystywanych w operacjach sojuszniczych.
Państwa członkowskie NATO wydzielające
kontyngenty narodowe do użycia w operacji
sojuszniczej, uwzględniając własne interesy
narodowe, dodatkowo mogą określić warun-
ki ich wykorzystania przez dowódców sojusz-
niczych. Zawarte w dodatkowych uzgodnie-
niach ograniczenia (w dokumentach sojusz-
niczych opisywane jako national caveats) mo-
gą limitować zakres zadań wykonywanych
Państwa członkowskie NATO wydzielające kontyngenty narodowe do użycia
w operacji sojuszniczej mogą określić warunki ich wykorzystania
przez dowódców sojuszniczych.
przez kontyngenty narodowe, obszar ich dzia-
łania oraz uzależniać wykonanie określonych
zadań od uzyskiwania każdorazowo dodatko-
wej zgody narodowych organów dowodze-
nia.14 Mimo że w teorii operacji sojuszniczych
są wyraźnie rozgraniczone zakresy kompeten-
cji decyzyjnych sojuszniczych i narodowych
organów dowodzenia, to w operacjach reago-
wania kryzysowego niejednokrotnie się one
nakładały.
Ze względu na doraźny charakter wspólne-
go działania sił zbrojnych różnych państw
w operacjach koalicyjnych, problem uzgod-
nienia zakresu uprawnień poszczególnych ko-
alicyjnych organów dowodzenia jest zazwy-
czaj bardziej skomplikowany niż w wypadku
sojuszniczych operacji wielonarodowych.
W wielonarodowych operacjach koalicyjnych
zakresy uprawnień do dowodzenia siłami woj-
skowymi partnerów koalicji są każdorazowo
negocjowane przez zainteresowane państwa.
Zazwyczaj działaniami sił koalicji dowodzi
dowódca z sił zbrojnych państwa, które wy-
13 AJP-3 Allied Joint Operations, p. 2-19–2-22.
14 NATO Handbook for Multinational Operations, Proposed Draft. NSA, Brussels, February 2001, p. 1–2.
15 Ibidem, p. VIII.
16 M. R. Gordon, B. E. Trainor: The Generals’ War, London 1995, p. 170–171.
17 AJP-3 Allied Joint Operations, op. cit., pkt 2011.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
dzieliło najwięcej wojsk do operacji. Jednak
nie jest to sztywno obowiązująca reguła.
W niektórych wypadkach może być tak, że nie
zostanie wyznaczony dowódca zgrupowania
operacyjnego sił koalicyjnych. Działania po-
szczególnych kontyngentów narodowych będą
jedynie koordynowane przez kolegialny koali-
cyjny organ dowodzenia o uprawnieniach ko-
ordynacyjnych. W sojuszniczym podręczni-
ku operacji wielonarodowych wyraźnie pod-
kreśla się ograniczony zakres uprawnień do-
wódców zgrupowań koalicyjnych do dowo-
dzenia wojskami. Wskazuje się, że często do-
wódca sił koalicyjnych jest dowódcą tylko
z nazwy, gdyż będzie on realizować swoje za-
dania raczej poprzez koordynowanie dzia-
łań, komunikowanie się z partnerami i po-
dejmowanie działań dla utrzymania konsen-
susu wewnątrz koalicji, niż poprzez klasycz-
nie rozumiane przedsięwzięcia dowodzenia.
[...] dowódcy sił koalicyjnych i ich podwład-
ni muszą niejednokrotnie działać bardziej ja-
ko dyplomaci niż żołnierze.15
Istotny wpływ na dowodzenie siłami w ope-
racjach wielonarodowych wywierają państwa
udostępniające siłom wielonarodowym swoją
infrastrukturę, terytorium czy przestrzeń po-
wietrzną w celu bazowania lub prowadzenia
działań bojowych. Państwa te, uwzględniając
własne interesy narodowe, zazwyczaj szcze-
gółowo określają zasady działania sił wielona-
rodowych z własnego terytorium i (lub) w prze-
strzeni powietrznej. Mogą ograniczać bazowa-
nie określonych rodzajów systemów uzbroje-
nia na swoim terytorium lub wymagać każdo-
razowo akceptacji określonych kategorii dzia-
łań sił wielonarodowych.16
Organizacja sił wielonarodowych
W doktrynie sojuszniczej wyróżniono czte-
ry podstawowe sposoby organizacji sił w ope-
racjach wielonarodowych17:
  siły w pełni zintegrowane (fully integra-
ted);
67

WYJAŚNIENIE
Program ABCA jest przykła-
dem współpracy, kiedy jest
możliwa zintegrowana struktu-
ra systemu dowodzenia.
W ramach ABCA Armies
Program siły zbrojne USA,
Wielkiej Brytanii, Kanady,
Australii i Nowej Zelandii
realizują przedsięwzięcia
mające na celu osiągnięcie
maksymalnej
interoperacyjności.
18 JP 3-16 Joint Doctrine ..., p. II-7–II-13.
19 http://www.abca-armies.org/.
68
Sztuka wojenna
  siły dwustronne i (lub) wielonarodowe
(bi-, multinational);
  siły z państwem ramowym (framework
nation);
  siły z państwem wiodącym (lead na-
tion).
Siły w pełni zintegrowane są organizowa-
ne i dowodzone zgodnie z zasadą proporcjo-
nalności wkładu poszczególnych państw wy-
dzielających wojska (proportional shares).
Składają się one z narodowych komponentów
i w pełni zintegrowanych wielonarodowych
organów dowodzenia. Zazwyczaj dowodzą
nimi – rotacyjnie – przedstawiciele poszcze-
NR 1
gólnych państw wydzielających wojska do
tych sił.
Siły dwustronne i wielonarodowe działają
i są dowodzone podobnie jak siły w pełni zin-
tegrowane, ale tworzy się je na zasadzie uzgod-
nionego wkładu poszczególnych państw
(agreed shares).
Zorganizowane wokół państwa ramowego
siły będą dowodzone przez przedstawiciela sił
zbrojnych tego państwa. Także znacząca część
obsady organów dowodzenia będzie wydziela-
na przez siły zbrojne państwa ramowego, a ję-
zykiem roboczym będzie język tego państwa.
Przewiduje się również stosowanie takich pro-
cedur dowodzenia, jakie są przyjęte w państwie
ramowym. Nie wyklucza się modyfikacji tych
procedur w trakcie operacji i stosowania roz-
wiązań proponowanych przez inne państwa wy-
dzielające siły do operacji.
Koncepcja organizacji sił i dowodzenia ni-
mi przez państwo wiodące zakłada, że pań-
stwo to będzie odpowiedzialne za planowanie
i prowadzenie operacji. Dowódcą sił wielona-
rodowych będzie dowódca z sił zbrojnych pań-
stwa wiodącego. Państwo to będzie również
wydzielało obsadę organów dowodzenia siła-
mi wielonarodowymi oraz techniczne środki
dowodzenia. Pozostałe kraje, oprócz wydzie-
lania sił do zgrupowania operacyjnego, będą
wyznaczały swoich przedstawicieli do orga-
nów dowodzenia państwa wiodącego.
Struktury systemu dowodzenia
System dowodzenia operacjami wielonaro-
dowymi może być zorganizowany w następu-
jących formach18:
  zintegrowanej struktury systemu dowo-
dzenia (Integrated Command structure);
  struktury systemu dowodzenia z pań-
stwem wiodącym (Lead nation Command stru-
cutre);
  równoległej struktury systemu dowodze-
nia (Parallel Command Strucutres);
  kombinacji wymienionych rozwiązań.
W zintegrowanej strukturze systemu do-
wodzenia – przykładem może być organiza-
cja dowodzenia operacjami NATO – dowód-
ca operacji jest wyznaczany przez państwa
w niej uczestniczące. Organy dowodzenia ma-
ją obsadę w pełni międzynarodową, a na
wszystkich szczeblach dowodzenia istotnych
dla skuteczności działania sił sojuszniczych
są w pełni zintegrowane. Takie rozwiązanie
zapewnia jedność i przejrzystość relacji dowo-
dzenia, wymaga jednak stosowania jednoli-
tych rozwiązań doktrynalnych, wspólnych pro-
cedur i języka dowodzenia oraz kompatybil-
nych technicznych środków dowodzenia.
Dlatego zintegrowana struktura systemu do-
wodzenia sił wielonarodowych może być sto-
sowana niemal wyłącznie przez siły zbrojne
państw będących członkami sformalizowa-
nych sojuszy wojskowych lub utrzymujących
ścisłe wojskowe kontakty bilateralne i multi-
lateralne.19 (1)
Dla struktury systemu dowodzenia z pań-
stwem wiodącym charakterystyczne jest pod-
porządkowanie kontyngentów wojskowych
państw wydzielających siły do operacji orga-
nom dowodzenia państwa wiodącego.
Zachowanie jedności dowodzenia w takiej
strukturze wymaga delegowania przedstawi-
cieli odpowiedniego szczebla sił wojskowych
państw wydzielających siły do operacji do
organów dowodzenia państwa wiodącego.
Pozwala to dowódcy sił wielonarodowych
lepiej poznać możliwości i potrzeby pozosta-
łych państw w trakcie planowania i prowadze-
nia operacji. Struktura systemu dowodzenia
z państwem wiodącym może być stosowana
zarówno w sojuszniczych operacjach wielo-
narodowych, jak i koalicyjnych. Przyjęcie
w dowodzeniu siłami wielonarodowymi struk-
tury systemu dowodzenia z państwem wiodą-
cym wymaga przede wszystkim politycznej
zgody na podporządkowanie narodowych kon-
tyngentów wojskowych organom dowodzenia
państwa wiodącego, a także stosowania przez
personel wojskowy procedur operacyjnych sił
zbrojnych tego państwa.
Równoległa struktura systemu dowodze-
nia – typowa dla operacji koalicyjnych – w li-
teraturze przedmiotu jest uznawana za naj-
mniej pożądaną organizację systemu dowo-
dzenia siłami wielonarodowymi. Jest przyj-
mowana zazwyczaj w razie braku konsensu-
Kwartalnik Bellona 1/2007

su między państwami wydzielającymi siły do
operacji wielonarodowej w sprawie wyboru
jednego dowódcy sił koalicyjnych i podporząd-
kowania mu narodowych kontyngentów woj-
skowych. Przyjęcie takiej struktury systemu
dowodzenia utrudnia zachowanie jedności do-
wodzenia i jedności wysiłku narodowych kon-
tyngentów wojskowych państw uczestniczą-
cych w operacji. Niezbędne są konsultacje
i koordynowanie działań na różnych szczeb-
lach dowodzenia. W tym celu na szczeblu cen-
tralnym wielonarodowego zgrupowania ope-
racyjnego są organizowane ośrodki koordyna-
cyjne (Coordination Centers). Ich działanie
uzupełniają funkcjonalne ośrodki koordyna-
cyjne (logistyczne, medyczne, przemieszcze-
nia wojsk) na różnych szczeblach dowodze-
nia sił wielonarodowych.
Równoległa struktura systemu dowodze-
nia, jakkolwiek niepożądana z punktu
widzenia skuteczności dowodzenia wielo-
narodowym zgrupowaniem operacyjnym,
stanowi niekiedy pożądany model organiza-
cji dowodzenia podczas operacji koalicyj-
nych. Z doświadczeń wynika, że zdarzały
się koalicje mało trwałe, bywało też, że
koalicjant stawał się przeciwnikiem.
Niekiedy trzeba było podejmować działa-
nia wspólnie z „egzotycznymi” partnerami
koalicyjnymi, do współdziałania z którymi
siły międzynarodowe nie są wystarczająco
przygotowane. Dlatego w literaturze przed-
miotu powszechnie uznaje się, że zachowa-
nie skrytości dowodzenia w wymiarze na-
rodowym i uniemożliwienie koalicyjnemu
partnerowi wglądu w działania własnych
sił jest zaletą równoległej organizacji struk-
tury dowodzenia. Przyjęcie takiego rozwią-
zania w operacjach wielonarodowych mo-
że być świadomym politycznym wyborem
części uczestników operacji. Tak było pod-
czas operacji „Pustynna burza” (Desert
Storm) w Iraku w 1991 roku, w której pań-
stwa arabskie podporządkowały swoje woj-
ska saudyjskiemu dowódcy, a nie amery-
kańskiemu.20 Może też wynikać z braku
możliwości stosowania wspólnych zasad,
procedur operacyjnych i języka dowodze-
nia przez kontyngenty wojskowe poszcze-
gólnych państw uczestniczących w ope-
racji lub przez organizacje paramilitarne
współdziałające z siłami wielonarodowy-
mi. Jako przykład można wskazać współ-
działanie wojsk amerykańskich z siłami
Frontu Północnego w początkowym okre-
20 Conduct of the Persian Gulf War: Final Report to Congress. Washington D.C., April 1992, p. 493–494 i 500–501.
21 B. S. Lambeth: Air power against terror: America’s Conduct of Operation Enduring Freedom, Santa Monica 2005, p. 103–105.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
sie operacji „Trwała wolność” (Enduring
Freedom) w Afganistanie w 2001 roku.21
Z dotychczasowych operacji wielonarodo-
wych wynika, że możliwe są także kombinacje
różnych struktur systemu dowodzenia opera-
cjami sił wielonarodowych. Operacje „Pustynna
tarcza” (Desert Shield) i „Pustynna burza” pro-
wadzono, stosując równoległą strukturę syste-
mu dowodzenia siłami zbrojnymi państw
zachodnich i arabskich, ale role państw
wiodących odgrywały odpowiednio Stany
Zjednoczone i Arabia Saudyjska.
Zespoły łącznikowe
W operacjach wielonarodowych, oprócz
przejrzystej struktury systemu dowodzenia,
istotne znaczenie mają zespoły łącznikowe.
Zapewniają one bezpośredni kontakt z narodo-
wymi i wielonarodowymi organami dowodze-
nia wewnątrz zgrupowania operacyjnego oraz
z dowództwem sił wielonarodowych i dowódz-
twami sił zbrojnych państw wydzielających
kontyngenty wojskowe do użycia w operacji.
Umożliwiają także bezpośredni kontakt z in-
stytucjami bezpieczeństwa międzynarodowe-
go sankcjonującymi użycie sił wielonarodo-
wych. Zespoły łącznikowe są wykorzysty-
wane w dowodzeniu siłami wielonarodowymi
w dwojaki sposób. Z jednej strony, stanowią
środek budowania wzajemnego zaufania po-
między poszczególnymi kontyngentami naro-
dowymi, z drugiej zaś, umożliwiają szybszą
wymianę informacji między organami dowo-
dzenia, zrozumienie uwarunkowań użycia po-
szczególnych kontyngentów narodowych, za-
kresu akceptowalnych zadań i sposobów ich
Centrum dowodzenia w operacji wielonarodowej (fot. A. Goławski)
69
 Sztuka wojenna
wykonania. Dzięki właściwie zorganizowanej
wymianie zespołów łącznikowych możliwe jest
rozwiązywanie niektórych problemów wynika-
jących z niekompatybilności technicznych środ-
ków dowodzenia oraz z różnic doktrynalnych
czy procedur operacyjnych narodowych kon-
tyngentów wojskowych.
W unormowaniach doktrynalnych podkre-
śla się znaczenie właściwego doboru perso-
nelu zespołów łącznikowych.22 Oprócz fa-
chowej wiedzy o własnych siłach, personel
ten powinien mieć doświadczenie (najlepiej
zdobyte w trakcie służby w dowództwach
wielonarodowych lub w czasie szkolenia za
granicą). Powinien także rozumieć zasady
i procedury postępowania organu dowodze-
nia lub zgrupowania wojsk, do którego jest
delegowany. Skuteczność zespołów łączni-
kowych w operacjach wielonarodowych
zależy od delegowania uprawnień oficerom
takiego zespołu do podejmowania decyzji
w imieniu reprezentowanych przez nich do-
wódców. W czasie operacji dąży się więc do
tego, aby w skład zespołów łącznikowych
Z analizy dotychczasowych operacji wielonarodowych wynika, że w typowym
konflikcie zbrojnym skuteczne użycie wielonarodowych zgrupowań operacyjnych
będzie wymagało zintegrowanej struktury dowodzenia.
wchodzili oficerowie odpowiedniej rangi,
zajmujący stanowisko służbowe pozwalają-
ce na wpływanie na proces podejmowania de-
cyzji w organach dowodzenia, do których są
delegowani. W typowym konflikcie zbroj-
nym oficerowie łącznikowi zazwyczaj mają
niższe stopnie wojskowe niż oficerowie łącz-
nikowi zespołów funkcjonujących w czasie
operacji reagowania kryzysowego. Te ostat-
nie, ze względu na uwarunkowania użycia sił
zbrojnych, wymagają podejmowania decyzji
na wyższych szczeblach dowodzenia i repre-
zentowania dowódców mających wyższe
stopnie wojskowe i większe uprawnienia de-
cyzyjne.
Organizując dowodzenie siłami w opera-
cjach wielonarodowych, należy uwzględniać
również potrzeby wynikające z prowadzenia
działań operacyjnych w środowisku powietrz-
nym, lądowym i morskim. Z analizy dotych-
czasowych operacji wielonarodowych wyni-
ka, że w typowym konflikcie zbrojnym – gdy
potencjały militarne walczących stron są po-
równywalne – skuteczne użycie wielonaro-
22 AJP–3 Allied Joint Operations, p. 2-26.
70
dowych zgrupowań operacyjnych będzie
wymagało zintegrowanej struktury dowo-
dzenia. Równoległa struktura systemu do-
wodzenia siłami wielonarodowymi może
być zastosowana w konfliktach o mniejszej
intensywności, a także w operacjach reago-
wania kryzysowego, w których zgrupowa-
nie operacyjne sił wielonarodowych będzie
miało zdecydowaną przewagę nad przeciw-
nikiem, a brak pełnej jedności dowodzenia
siłami wielonarodowymi nie uniemożliwi
osiągnięcia celów operacji. Struktura sy-
stemu dowodzenia siłami wielonarodowy-
mi oparta na koncepcji państwa wiodące-
go może być stosowana w różnych opera-
cjach reagowania kryzysowego, gdyż za-
pewnia jedność dowodzenia siłami zgrupo-
wania operacyjnego oraz ich użycia.
System dowodzenia operacjami lądowy-
mi prowadzonymi przez wielonarodowe
zgrupowanie operacyjne, w zależności od
charakteru zadań operacyjnych, pozwala
na koordynowanie użycia narodowych kon-
tyngentów wojskowych dzięki podziałowi
obszaru operacji na narodowe strefy i sek-
tory odpowiedzialności. Analogiczne roz-
wiązania mogą być zastosowane w czasie
dowodzenia zespołami okrętów w wielona-
rodowych operacjach morskich. Jednak
wtedy trudniej niż w przypadku operacji
lądowych jest koordynować wykorzystanie
akwenów morskich przez narodowe kon-
tyngenty wojskowe (waterspace manage-
ment). Największe wymagania w stosunku
do organizacji dowodzenia w operacjach
wielonarodowych wiążą się z działaniami
powietrznymi. Niezależnie od przyjętej
w konkretnej sytuacji struktury organizacji
systemu dowodzenia siłami wielonarodo-
wymi, założenia doktrynalne operacji po-
wietrznych przewidują sprawowanie przez
dowódcę komponentu powietrznego funk-
cji dowódcy odpowiedzialnego za ofensyw-
ne użycie potencjału lotniczego sił wielo-
narodowych, ich obronę powietrzną oraz
kontrolę przestrzeni powietrznej na całym
obszarze operacji i w odniesieniu do wszyst-
kich użytkowników.
Kwartalnik Bellona 1/2007

Skuteczność dowodzenia
siłami wielonarodowymi
Zagadnieniem szeroko omawianym w lite-
raturze przedmiotu jest identyfikacja warun-
ków, których spełnienie pozwoliłoby na sku-
teczne dowodzenie siłami w operacjach wie-
lonarodowych.23 Zdaniem teoretyków, czyn-
niki determinujące skuteczność dowodzenia
siłami wielonarodowymi można podzielić
na mierzalne (tangibles) i niemierzalne (intan-
gibles).24
Czynniki mierzalne odnoszą się do inter-
operacyjności narodowych kontyngentów woj-
skowych w ramach wielonarodowego zgrupo-
wania operacyjnego. Interoperacyjność jest po-
strzegana przez pryzmat stosowania jednoli-
tych standardów przez wszystkie siły. Na
sprawność dowodzenia siłami wielonarodowy-
mi wpływają: stosowanie przez współdziała-
jące wojska wspólnych założeń doktrynalnych
operacyjnego użycia sił zbrojnych i organiza-
cji dowodzenia, jednolitość procedur dowo-
dzenia oraz kompatybilność wykorzystywa-
nych technicznych środków dowodzenia.
Osiągnięcie interoperacyjności w wymienio-
nych obszarach pozwala siłom wielonarodo-
wym na „mówienie jednym językiem” i umoż-
liwia wymianę informacji przez techniczne
środki dowodzenia. W konsekwencji pozwala
dowódcy sił wielonarodowych efektywnie do-
wodzić narodowymi kontyngentami wojsko-
wymi, wydzielonymi przez państwa do użycia
w operacji.
Przyjęcie w operacjach sojuszniczych wspól-
nych założeń doktrynalnych operacyjnego uży-
cia sił zbrojnych i organizacji dowodzenia oraz
jednolitych procedur dowodzenia korzystnie
wpływa na organizację dowodzenia. Jednak
stosowanie w ramach sił sojuszniczych wspól-
nych procedur dowodzenia wymaga systema-
tycznego szkolenia operacyjno-taktycz-
nego obsad organów dowodzenia i wojsk.
Interoperacyjność wykorzystywanych w ope-
racjach sojuszniczych technicznych środków
dowodzenia jest zazwyczaj relatywnie wyso-
ka. W dotychczasowych operacjach sojuszni-
czych skuteczność dowodzenia ograniczały na-
rodowe techniczne środki dowodzenia. Ich
możliwości bezpiecznego przekazywania in-
formacji były bardzo zróżnicowane. Wpływało
to niekorzystnie na wymianę danych pomię-
23 M. A. Canna: Key Characterisitics Effecting Command and Control for Multinational Operations Involving Unitek States Military Forces. Air University, Maxwell AFB, AL, 2004,
p. 45–53.
24 M. M. Kauzlarich: Command and Control Challenges During Coalition Operations. Naval War College, Newport R. I., 1996, p. 3.
25 M. Hura i inni: Interoperability: A Contiunuing Challenge in Coalition Air Operations. RAND, Santa Monica 2000, p. 46–49.
26 Szczegółowe informacje na temat programu MAPT są zawarte w portalu: http://www2.apan-info.net/mpat/
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
dzy, w zasadzie kompatybilnymi, urządzenia-
mi. Wspólne działanie wojsk jest utrudnione
także z powodu stosowania przez siły zbrojne
państw należących do jednego sojuszu zróżni-
cowanych systemów oprogramowania i aplika-
cji komputerowych w narodowych systemach
dowodzenia. Tym samym są ograniczone moż-
liwości przetwarzania informacji w skali wie-
lonarodowego sojuszniczego zgrupowania ope-
racyjnego sił połączonych.25
Znacznie większym problemem jest organi-
zacja dowodzenia operacjami koalicyjnymi,
gdyż interoperacyjność pomiędzy poszczegól-
nymi kontyngentami narodowymi może być
bardzo zróżnicowana. Nie oznacza to jednak,
że we wszystkich operacjach problemy organi-
zacji dowodzenia będą wynikiem braku har-
monizacji założeń doktrynalnych czy procedur
dowodzenia. W efekcie współpracy wojskowej
wielu państw zostały opracowane procedury,
które mają być stosowane w razie konieczno-
ści podejmowania działań koalicyjnych.26 (2)
Problemy może powodować brak przygotowa-
nia do stosowania uzgodnionych procedur oraz
mniejsza niż w przypadku operacji sojuszni-
czych kompatybilność technicznych środków
dowodzenia.
Określenie, co należy zrobić, aby efektyw-
nie dowodzić siłami wielonarodowymi, jest re-
latywnie proste. O wiele trudniej odpowiedzieć
na pytanie, co należy zrobić, aby wszyscy
uczestnicy operacji osiągnęli i utrzymali kon-
sensus w sprawie dowodzenia. Za jeden z naj-
ważniejszych i niemierzalnych czynników
wpływających na skuteczność dowodzenia ope- WYJAŚNIENIE NR 2
racjami wielonarodowymi jest uznawana jed- Przykładem takich działań
ność polityki państw wydzielających siły do może być międzynarodowy
operacji. Prowadząc spójną politykę, państwa program Multinational Plan-
ning Augmentation Team
mogą jasno sprecyzować zadania sił wielona- (MPAT). 33 państwa prowa-
rodowych, cele operacji i zasady użycia siły. dzące interesy w rejonie Azji
Państwa jednoczące wysiłki w operacjach wie- i Pacyfiku wypracowały wspól-
lonarodowych powinny proporcjonalnie dzie- ne procedury operacyjne dla
sił wielonarodowych i przepro-
lić się odpowiedzialnością i kosztami, ale rów- wadzają systematyczne
nież proporcjonalnie czerpać korzyści. ćwiczenia w zakresie
Na dowodzenie siłami wielonarodowymi reagowania kryzysowego.
wpływają język i różnice kulturowe. Oddziałują
one na wzajemne zaufanie uczestników opera-
cji oraz gotowość do współpracy. Problem po-
sługiwania się wspólnym językiem można po-
strzegać przez pryzmat szybkości i sprawności
wymiany informacji. Jeżeli uczestnicy opera-
cji słabo znają wspólny język, obieg informa-
71
 Sztuka wojenna
cji jest spowolniony i może dochodzić do nie-
porozumień, a nawet do utraty wzajemnego za-
ufania. Z praktyki wynika, że problemy języ-
kowe utrudniają organizację dowodzenia
zwłaszcza podczas wielonarodowych operacji
koalicyjnych. Ale i w operacjach sojuszniczych
problemem może być słaba znajomość termi-
nologii fachowej przez obsady organów dowo-
dzenia i wojska wykonujące zadania bojowe.27
Korzystanie przez dowódców operacji wielo-
narodowych z pomocy tłumaczy zazwyczaj jest
obarczone wieloma ograniczeniami. Tłumacze
powinni znać procedury dowodzenia i termi-
nologię fachową oraz mieć uprawnienia do do-
stępu do informacji niejawnych. Konieczność
tłumaczenia dokumentów rozkazodawczych
wydłuża długotrwałość cyklu decyzyjnego,
a niemożliwość posługiwania się wspólnym ję-
zykiem dowodzenia w zasadzie wyklucza do-
wodzenie w czasie rzeczywistym. Z doświad-
czenia wynika, że liczba tłumaczy jest niewy-
starczająca w stosunku do potrzeb. Dotyczy to
zwłaszcza taktycznych szczebli dowodzenia
i wykonawczych.
Różnice kulturowe między narodowymi
kontyngentami wojskowymi wykorzystywa-
nymi w operacjach wielonarodowych mogą
znacząco utrudniać organizację dowodzenia.
Odmienność systemów wartości oraz norm
religijnych i obyczajowych, różnice w po-
strzeganiu takich kwestii, jak autorytet, ne-
gocjowanie, kierowanie, okazywanie szacun-
ku, rola kobiet w społeczeństwie, etos pracy
czy profesjonalizm wojskowy wielokrotnie
powodowały, że w systemie dowodzenia
przyjmowano rozwiązania nie zawsze opty-
malne pod względem operacyjnego użycia
sił zbrojnych.28 Obecnie normą stało się
szkolenie personelu wojskowego w zakresie
wykonywania zadań w środowiskach wielo-
kulturowych.W szkoleniu operacyjno-tak-
tycznym sił zbrojnych wielu państw kładzie
się nacisk na pogłębianie znajomości part-
nerów oraz na wytrwałość i cierpliwość
w budowaniu partnerstwa. Chodzi o to, aby
w przyszłych operacjach wielonarodowych
nie pojawiały się problemy wynikające
z różnic kulturowych.29 g

27 E. V. Larson i inni: Interoperability of U.S. and NATO Allied Air Forces: Supporting Data and Case Studies, RAND, Santa Monica 2004, p. 35–38.
28 Temat wpływu różnic kulturowych na prowadzenie operacji na Bliskim Wschodzie porusza między innymi W. Wunderle. Zob.: W. Wunderle: How to negotiate in the Middle East,
„Military Review”, March–April 2007, p. 33–37. http://usacac.leavenworth.army.mil/CAC/milreview/ English/MarApr07/Wunderle.pdf.
29 Problem różnic kulturowych w operacjach wielonarodowych jest omawiany szerzej w kontekście amerykańskich doświadczeń zdobytych w Iraku. Zob.: CALL (Center for Army
Lessons Learned) Newsletter 04-13, Operation Iraqi Freedom CAAT II Initial Impression Report, Chapter 2, Topic C Cultural Issues in Iraq. http://www.globalsecurity.org/ military/
library/ report/call/call 04-13.pdf.

72 Kwartalnik Bellona 1/2007

 Zasady prowadzenia
walki informacyjnej
Maciej Gałązka – Wielonarodowy Korpus Północ–Wschód w Szczecinie
O
d lat sześćdziesiątych usiłowano analizować i klasyfi-
kować dynamiczne przemiany dokonujące się w spo-
łeczeństwie i gospodarce, których skutkiem jest po-
wstanie społeczeństwa informacyjnego. Określenie to pojawi-
ło się w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku wraz
z publikacją Alvina i Heidi Tofflerów pt. Budowa Nowej
Cywilizacji. Polityka Trzeciej Fali. W takim społeczeństwie
informacja i wynikająca z niej wiedza oraz technologie są pod-
stawowym czynnikiem wytwórczym, a kontakty z innymi ludź-
mi oraz twórcze ich wykorzystanie stają się źródłem bogactwa.
Informacja w potocznym rozumieniu jest zwykle utożsamia-
na z przedmiotami myślowymi, odzwierciedlającymi wszel-
kie wiadomości, wieści, nowiny lub rzeczy zakomunikowane1.
Jej istnienie jest relatywnie związane z istnieniem człowieka
i jego umysłem przez wytwarzanie w jego wyobraźni przed-
miotu myślowego, który w świadomości podmiotu go wytwa-
rzającego jest kojarzony z wywołującym je bodźcem.2
Opisane definicje, odnoszące się do informacji, pozwalają
wskazać pewne ich właściwości:
—  informacja jest czymś różnym od materii i energii,
—  informacja nie może istnieć bez sygnału, który ją
niesie,
—  informacja może być przenoszona w czasie i przes-
trzeni,
—  informacja ma bezpośredni wpływ na zachowanie syste-
mu informacyjnego przez zwiększenie wiedzy o otaczającej
rzeczywistości.
Przedstawione właściwości informacji zarysowują możliwo-
ści ich wpływu i oddziaływania na środowisko; stają się przez
to powodem rywalizacji o ich posiadanie i kształtowanie.
Przyjmuje to postać walki zwanej w sztuce operacyjnej walką
informacyjną (Information Operations – INFO OPS).
Walka w sferze informacyjnej nie jest zjawiskiem nowym
i zawsze towarzyszyła walce zbrojnej, z której wyodrębniano
trzy podstawowe czynniki: ruch i rażenie oraz właśnie infor-
mację. Informacja stanowi swoistą klamrę, która spina czyn-
niki walki w zharmonizowaną całość starcia zbrojnego.3
Rewolucyjnie nowymi w walce informacyjnej są tylko środki
gromadzenia, przetwarzania i jej rozprzestrzeniania oraz bły-
skawicznie rosnące znaczenie informacji w użyciu nowoczes-
1 W. Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i obcojęzycznych. Warszawa 1980, s. 429.
2 L. Ciborowski: Walka informacyjna. Toruń 1999, s. 185.
3 S. Koziej: Teoria sztuki wojennej. Warszawa 1993, s. 24.
4 J. Richardson termin wojna informacyjna każe wiązać z zasadą dominacji informacyjnej [w:] War, Science and Terrorism. London - Portland 2002, s. 314-316.
5 Allied Joint Doctrine for Information Operations – AJP-3.10 – draft No 4 January 2006 p.1-3.
Kwartalnik Bellona 1/2007
ppłk MACIEJ GAŁĄZKA
nych systemów broni (systemów rażenia).4 W historii wojen
nie można znaleźć przykładu, by strona przegrana w walce in-
formacyjnej zdołała osiągnąć zwycięstwo w walce zbrojnej.
Nowoczesne koncepcje walki zbrojnej, podobnie jak dotych-
czasowe, są oparte na tworzeniu wieloczynnikowej przewagi
militarnej. Potencjał informacyjny, który zawsze stanowił istot-
ny czynnik potencjału bojowego, w rozważaniach dotyczących
przewagi na polu walki często był spłycany lub ograniczany
do określenia przewagi w zakresie technologii informatycznej.
Jednak daje się zauważyć, że w działaniach w przyszłości
kształtowanie przewagi informacyjnej, prowadzonej w formie
walki informacyjnej, będzie miało znaczenie podstawowe.
W dokumentach sojuszu jest ona opisywana jako skoordyno-
wane akcje, kreujące pożądane efekty poprzez wywieranie
wpływów na wolę (świadomość), zrozumienie i możliwości
przeciwnika, potencjalnego przeciwnika i innych zaakcep-
towanych stron, a zarazem prowadzenie działań mających
za zadanie ochronę własnych interesów, wspierające osiąg-
nięcie celów sojuszu.5 Istotą tak rozumianej walki informa-
cyjnej jest oddziaływanie na systemy informacyjne i percep-
cyjne przeciwnika w celu degradacji wartości jego zasobów
informatycznych, a zarazem zmierzające do pozyskania jego
serc i umysłów, oraz zapewnienie bezpieczeństwa własnym
zasobom informacyjnym i wykorzystywanym systemom in-
formacyjnym.
Znaczenie walki informacyjnej
Przebieg ostatnich konfliktów zbrojnych oraz operacji mili-
tarnych takich, jak „Iracka wolność” (Operation Iraqi Freedom),
działania NATO w Afganistanie oraz własne doświadczenia
wyniesione z Iraku i Bałkanów wyraźnie ukazują znaczenie
walki informacyjnej przez tak zwane kształtowanie odbioru
społeczeństwa do osiągnięcia końcowego celu. Wydarzenia te
wskazują na konieczność rozbudowy środków niezbędnych do
wykorzystywania tego aspektu władzy, z jednoczesnym stoso-
waniem metod uniemożliwiających posłużenie się nimi przez
stronę przeciwną oraz z wykorzystaniem innych asymetrycz-
nych zdolności politycznych i wojskowych. O powodzeniu każ-
dej operacji, oprócz rozbicia wojska przeciwnika i zapewnie-
nia bezpieczeństwa własnemu, coraz częściej decyduje stosu-
73
 Sztuka wojenna
nek niezaangażowanego w konflikt społeczeństwa do samego
konfliktu. Uzyskanie przewagi informacyjnej we wskazywa-
nych sferach pozwala na dokonanie dogłębnego rozpoznania
przeciwnika, własnych możliwości, otoczenia i relacji między
tymi elementami. Umożliwia to decydentom podjęcie decyzji
i dokonanie wyboru sposobu działań, które są obarczone naj-
mniejszym ryzykiem. Takie podejście systemowe do walki in-
formacyjnej precyzyjnie zarysowuje skorelowanie jej z kon-
cepcją wszechstronnego zastosowania wszystkich instrumen-
tów oddziaływania i wpływu (zarówno militarnych, jak i nie-
militarnych), będących w posiadaniu sojuszu, w celu tworze-
nia efektów operacji, pozwalających osiągnąć pożądany stan
końcowy (Effects-Based Approach to Operations – EBAO)6.
Koncepcja ta opiera się na pełnym zrozumieniu środowiska
operacyjnego, co ma pozwolić na to, aby wpływać lub zmie-
niać sposoby zachowania i możliwości oddziaływania na oto-
czenie, dzięki skoordynowanemu działaniu środkami i instru-
mentami oddziaływania dla osiągnięcia pożądanych celów po-
litycznych. Działania takie będą przybierać formę walki infor-
macyjnej, odzwierciedlonej w prowadzonych kampaniach dy-
plomatycznych, propagandowych lub psychologicznych, ukie-
runkowanych na kształtowanie odbioru społecznego zgodnie
z przyjętymi założeniami.
Walka informacyjna obejmuje trzy główne rejony oddziały-
wania:
—  działania wpływowe (Influence Activity), które są szcze-
gólnym środkiem wpływu na świadomość i zrozumienie
sytuacji przez przeciwnika w sferze psychicznej. Zamierzony
efekt tych działań może zostać osiągnięty dzięki promowaniu
jasno zidentyfikowanych informacji, przekonywaniu, powstrzy-
mywaniu, zachęcaniu lub zmuszeniu do zaakceptowania przez
audytorium obranego sposobu postępowania. Przedsięwzięcia
skoordynowane z założoną strategią skupiają się głównie
na wpływie na obniżenie możliwości bojowych i zmianie
nastawienia otoczenia w celu uzyskania maksymalnej efek-
tywności;
—  przeciwdziałanie możliwościom bojowym przeciwnika
(Counter Command Activity) – koncentruje się na obniżeniu
możliwości przepływu informacji pomiędzy decydentami, co
ma wpłynąć na ich zrozumienie danej sytuacji i jest następnie
zobrazowane w działaniu. Dlatego dokonuje się głębokiej ana-
lizy systemowej środowiska walki, wskazując kluczowych de-
cydentów (przykład „talii kart” z operacji w Iraku), ich współ-
zależności oraz wrażliwe elementy, będące możliwym miej-
scem do wykorzystania w swojej działalności;
—  działania chroniące własne informacje (Information
Protection Activity) przed pozyskaniem ich przez prze-
ciwnika.7
Walka informacyjna może być ukierunkowana na podważa-
nie autorytetu zaatakowanego państwa na arenie międzynaro-
dowej lub też jego zaufania sojuszniczego. W dużym stopniu
może być włączana do tego dyplomacja, handel zagraniczny
6 Strategic Vision: The Military Challenge. Dowództwa Strategiczne NATO 2004 sierpień, s.10.
7 AJP-3.10... Ibidem, p. 1–7.
8 Ibidem, p. 1–9.
9 Według J. Topolskiego wojna stanowi przypadki zorganizowanego narzucania własnej woli jednym przez drugich, gdy w grę wchodzi państwo (lub dostateczna grupa ludzi mająca
cele polityczne), dążące do osiągnięcia jakichś celów. Wojna jako przedmiot badań historycznych [w:] K. Olejnik (red.), Pax et bellum. Poznań 1993, s. 9–0.
74
i media. Warunkiem powodzenia przedstawionych działań jest
uzyskanie przewagi informacyjnej. Umiejętne wykorzystanie
arsenału walki informacyjnej, składającego się z:
—  operacji psychologicznych (Psychological Opeartions –
PSYOPS);
—  postawy moralnej i nastawienia (Presence, Posture and
Profile – PPP);
—  odddziaływań zmierzających do ochrony własnych in-
formacji (Operations Security – OPSEC), (Information Security
– INFOSEC);
—  dezinformacji, maskowania (Deception);
—  walki elektronicznej (Electonic Warfare – EW);
—  oddziaływania ogniowego (Physical Destruction);
—  oddziaływania na sieci komputerowe (Computer Network
Operations – CNO), jak również spokrewnionych dziedzin
przez nią wykorzystywanych, takich jak:
    –  informowanie opinii publicznej (Public Information
– PIO),
    –  współpraca cywilno-wojskową (Civil-Military
Cooperation – CIMIC)8, może wywoływać efekty porówny-
walne do efektów uzyskanych przy klasycznym użyciu sił
zbrojnych.
Dotychczasowe rozważania prowadzone w naszych siłach
zbrojnych, poświęcone walce informacyjnej, skupiały się głów-
nie na osiągnięciu przewagi technologicznej w systemach in-
formacyjnych, zapewniających możliwość zbierania, groma-
dzenia i analizy informacji. Jednak walka informacyjna, będą-
ca substytutem wojny, ma zapewnić przede wszystkim osiąg-
nięcie nadrzędnych celów z niej wynikających. Do najistot-
niejszych elementów, które składają się na pojęcie wojny, na-
leżą: konflikt między społeczeństwami lub państwami; prze-
moc zbrojna; organizacje (państwa lub grupa ludzi z określo-
nymi celami politycznymi); siły zbrojne (wojsko); cel.9
Spojrzenie na walkę informacyjną przez pryzmat wojny
i celów, jakie ma osiągnąć, wskazuje, że współczesne narzę-
dzia walki informacyjnej stwarzają możliwości podejmowania
skutecznej działalności, ukierunkowanej na sterowanie proce-
sami decyzyjnymi przeciwnika, nawet w skali państwowej.
Wykorzystanie wspomnianego arsenału walki informacyj-
nej wymaga nowego podejścia do planowania i prowadzenia
operacji. Na sukces przyszłych działań będzie wpływać zapew-
nienie ich interoperacyjności dzięki synergicznemu rezultato-
wi ich oddziaływania na określonym obszarze na określoną
grupę lub urządzenia w celu uzyskania pożądanego stanu koń-
cowego. Wyzwanie z zapewnieniem interoperacyjności będzie
wykraczać poza rodzaj sprzętu użytego w operacji. Skupiać
się ono będzie na zrozumieniu i jednakowym spostrzeganiu
koncepcji działań nie tylko na gruncie militarnym, ale także
na celowej próbie przekonywania opinii publicznej do treści
i słuszności własnej polityki, intencji i działań. Dodatkowo tak-
że będzie wpływać na zmianę sposobu spostrzegania sytuacji
przez przeciwnika i jego decydentów oraz wykorzystywanie
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Sztuka wojenna
różnych działań, w znacznej
mierze związanych z mediami,
w celu kształtowania opinii
publicznej. Przyszłe konflikty
W charakterystykach współ- Will
czesnych konfliktów zbrojnych Świadomość
i wojen podkreśla się, że w tej

OBSZARY ODDZIAŁYWANIA
sferze nastąpiły istotne jakoś-
ciowe zmiany. Współczesne
sposoby prowadzenia operacji
militarnych nie wykluczają do-
tychczasowych form walki,
mających na celu pokonanie sił
zbrojnych przeciwnika i będą-
cych w dalszym ciągu podsta-
wą każdej walki zbrojnej. Stare
zasady prowadzenia walki, ze
względu na różnice technolo-
giczne, długo jeszcze nie znik-
ną. Jednak obecnie zauważa się
zmiany w kierunkach działania
w poszczególnych sferach
(rys.). Dotychczasowe konflikty
Obecnie prowadzenie dzia-
łań stricte militarnych, skupio-
nych na wyniszczeniu wojsk
przeciwnika, jest procesem Rys. Obszar oddziaływania operacji militarnych
krótkotrwałym. Przykładem
jest operacja „Iracka wolność”
(27 dni) albo „Pustynna burza” i „Pustynny miecz” z pierw-
szej wojny w Zatoce Perskiej, które trwały 42 dni. Natomiast
kształtowanie odbioru, obejmujące wszelkie działania zmie-
rzające do wpływania na postawy i obiektywne rozumowanie,
wymaga długoterminowego oddziaływania. Istotną rolę
będzie przy tym odgrywać konieczność umiejętnego dopaso-
wania informacji i sposobu jej przekazu do wybranej grupy,
zachęcającej ją do współpracy lub kształtującej w niej pożą-
dane zachowania.
Obszar oddziaływania walki informacyjnej
Będzie ona skupiona przede wszystkim na:
  Operacjach psychologicznych (Psychological Opera-
tions – PSYOPS). Zadaniem ich jest wywieranie wpływu na po-
strzeganie, stosunek i zachowanie wyselekcjonowanej grupy
społeczeństwa przez wybrane kanały w celu uzyskania pożąda-
nych zachowań, zgodnych z założonymi celami walki informa-
cyjnej. Działania psychologiczne powinny utrzymać kontrolę
nad rozpowszechnianymi informacjami, które zostają tak przy-
gotowane, aby osiągnąć zamierzony efekt. Zaliczamy do nich:
działalność rozgłośni radiowych, dystrybucję ulotek, kolportaż rażanie na szwank własnych informacji.
czasopism czy plakatów oraz działania za pomocą ukierunko-
wanych środków przekazu (na przykład sms-y, e-maile, które
mogą być wysyłane do kluczowych decydentów). Także uży-
wanie głośników przez jednostki taktyczne PSYOPS podczas
operacji lądowych może okazać się pomocne w utrzymywaniu
kontroli nad protestującą społecznością, aby przekonywać od-
izolowane jednostki do złożenia broni. Z ich pomocą można
również przeprowadzać udawane operacje przeciwko jednost-
kom przeciwnika, odtwarzając przez głośniki odgłosy walki.
Understanding
Zrozumienie
Capability
Możliwości, potencjał bojowy
  Postawie moralnej i nastawieniu (Presence, Posture
and Profile – PPP). Komunikować możemy się za pomocą
słów, wzroku, gestu, czy przez działanie. W ten sposób moż-
na informować, edukować, rozwiewać wątpliwości, wzbudzać
współczucie lub zainteresowanie albo też wpływać na zaak-
ceptowanie zaistniałej sytuacji. Przestrzeganie zasady, że czy-
ny przemawiają głośniej niż słowa, wsparte przeprowadzeniem
działań w prawidłowym miejscu i czasie, wydatnie wzmacnia
i podnosi wiarygodność przekazywanych informacji – dzięki
zachowaniu spójności pomiędzy postawą, tym, co się mówi
a działaniem.
  Operacjach zmierzających do ochrony własnych in-
formacji (Operations Security – OPSEC). Określają meto-
dologię postępowania, prowadzoną w celu identyfikacji
i ochrony własnych informacji i działań przed rozpozna-
niem ich przez przeciwnika, niezbędnych do osiągnięcia
sukcesu. Opisane jako Essential Elements of Friendly
Information (EEFI) uniemożliwiają w trakcie walki infor-
macyjnej ich nieumyślne ujawnienie, zapewniając tym sa-
mym bezpieczeństwo działań wojsk własnych oraz niena-
  Bezpieczeństwie informacji (Information Security –
INFOSEC). Zapewnienie bezpieczeństwa informacji nie ogra-
nicza się jedynie do systemów komputerowych ani informacji
znajdujących się w urządzeniach elektronicznych. Odnosi się
do wszystkich rodzajów zabezpieczeń lub ochrony informacji
przed nieautoryzowanym dostępem do nich. Zapewnienie bez-
pieczeństwa informacji jest różne ze względu na stopień jej
ważności. Poziom zabezpieczenia informacji powinien być
współmierny do jej ważności (wpływu na powodzenie danej

Kwartalnik Bellona 1/2007 75

 Sztuka wojenna
operacji) i do innych aspektów, mogących wyniknąć z faktu
jej utraty lub nieodpowiedniego zastosowania.
  Dezinformacji i maskowaniu (Deception). Skutecznym
przedsięwzięciem jest maskowanie własnych działań, wyma-
gające przede wszystkim rozsądnego zrozumienia sposobu my-
ślenia przeciwnika. Dezinformacja, czy też maskowanie, nie
jest rozważana jako atrybut walki informacyjnej (w głównej
mierze rozpatrywanego przez sekcję planowania i operacyj-
ną), lecz jako działania oparte na planie dezinformującym, my-
lącym przeciwnika, oddziałującym na świadomość wyselek-
cjonowanej grupy społeczeństwa, podejmującej decyzje. Takie
działanie może znacząco przyczynić się do osiągnięcia sukce-
su. Skrywanie własnych działań i szerzenie dezinformacji
w torach transmisyjnych może przyczynić się do zaskoczenia
przeciwnika i przejęcia inicjatywy w toku operacji.
  Walce elektronicznej (Electonic Warfare – EW). Jest to
działanie wykorzystujące ukierunkowaną energię elekromag-
netyczną do kontrolowania spektrum elektromagnetycznego.
Kontrola widma pozwala chronić własne systemy i zwalczać
systemy przeciwnika i w ten sposób wpływać na sukces pro-
wadzonych działań militarnych. Walka elektroniczna może
wspierać działania walki informacyjnej dzięki rozpoznaniu
i identyfikacji znaczących informacji, na których podstawie
decydenci mogą oceniać zagrożenia i wypracowywać dane do
optymalnego wykorzystania wojsk własnych.
  Oddziaływaniu ogniowym (Physical Destruction).
Wykorzystanie skutków rażenia ogniowego prowadzi w najkrót-
szym czasie do osiągnięcia celu walki – pokonania przeciwni-
ka i zdobycia celów operacyjnych i taktycznych. Oddziałując
destrukcyjnie na zgrupowanie uderzeniowe przeciwnika, wy-
wiera się bezpośredni wpływ na obniżenie zdolności bojowej
jego wojsk, a tym samym możliwość prowadzenia działań.
Dlatego ogień stał się domeną wielu rodzajów wojsk. Środki og-
niowe przeciwnika zwalcza się w formie tzw. walki ogniowej.
W ramach walki informacyjnej ważnym zadaniem oddziaływa-
nia ogniowego jest dezorganizacja systemu dowodzenia, pole-
gająca na rażeniu ogniowym wybranych elementów systemu do-
wodzenia lub zakłócaniu relacji łączności.
  Oddziaływaniu na sieci komputerowe (Computer
Network Operations – CNO). Już dziś bardzo skutecznym środ-
kiem walki informacyjnej może stać się możliwość eksplora-
cji zasobów informatycznych przeciwnika dzięki stosowaniu
specjalistycznego oprogramowania komputerowego. Zdobycie
informacji, stanowiących niezbędny element osiągnięcia suk-
cesu przez przeciwnika, może znacząco przyczynić się do prze-
jęcia inicjatywy i przeprowadzenia działania wyprzedzające-
go. Pozwoli to na wykonanie zadania i osiągnięcie zamierzo-
nych efektów w krótszym czasie i z mniejszym nakładem środ-
ków własnych. Inne oddziaływanie, polegające na wprowadza-
niu wirusów komputerowych do sieci informacyjnych, powo-
duje utrudnienia w przepływie informacji, na przykład bloku-
je jej wymianę. Działania takie mogą prowadzić również do
błędnego zobrazowania rzeczywistości, wpływając w ten spo-
sób na proces decyzyjny. Coraz większego znaczenia nabiera-
ją też tak zwane bomby logiczne, które, jako odpowiednio opra-
cowane aplikacje programowe, będą uaktywniały się na okre-
ślone wcześniej sygnały lub według zaprogramowanych reżi-
mów czasowych. Jednak działania w tej sferze pozostają uza-
leżnione od poziomu zaawansowania technologicznego poten-
76
cjalnego przeciwnika. Zadaniami CNO, oprócz przeprowadza-
nia ataków (Computer Network Attack – CNA) na sieci telein-
formatyczne przeciwnika, jest również zdobywanie możliwych
informacji poprzez uzyskanie dostępu do ich sieci (Computer
Network Exploitation – CNE) i obrona przed podobną aktyw-
nością prowadzoną przez przeciwnika (Computer Network
Defence – CND).
  Informowaniu opinii publicznej (Public Information –
PIO). Łatwy dostęp do środków masowego przekazu spowodo-
wał, że do walki informacyjnej zostały wciągnięte
media, które przez przekaz informacji znacząco przyczyniają
się do kształtowania świadomości jej odbiorców. Zadaniem tej
komórki, która nie należy bezpośrednio do elementu walki in-
formacyjnej, ale pozostaje z nią w ścisłej korelacji, jest ochrona
wiarygodności własnych działań oraz promowanie szeroko roz-
powszechnionego zrozumienia, mającego za zadanie zdobycie
poparcia dla prowadzonych operacji wojskowych. Zwiększająca
się liczba serwisów informacyjnych, oferowanych przez telewi-
zje satelitarne, oraz rosnąca sieć połączeń internetowych utrud-
nia wpływanie na opinie i stanowiska nie tylko w skali global-
nej, ale także regionalnej. Zdecydowany wzrost liczby dostaw-
ców informacji umożliwia odbiorcom czytanie i oglądanie wia-
domości, które wzmacniają ich własne uprzedzenia i zdecydo-
wane opinie. Uzyskana w ten sposób przewaga może spełniać
nie tylko funkcje wspomagające walkę zbrojną, ale również funk-
cje odstraszania, unaoczniając przeciwnikowi brak perspektyw
do osiągnięcia łatwych korzyści.
  Współpracy cywilno-wojskowej (Civil-Military
Cooperation – CIMIC). Działania CIMIC ze względu na swój
charakter nie stanowią bezpośredniego elementu walki infor-
macyjnej, ale są z nią ściśle powiązane. Stanowią integralną
część planu dowódcy Połączonych Sił (Joint Force Commander)
i są prowadzone w celu wsparcia jego zadania oraz osiągnię-
cia stabilnego i trwałego stanu końcowego. Celem CIMIC jest
ustanowienie i utrzymywanie współpracy między dowódcą da-
nego obszaru działań a władzami cywilnymi, międzynarodo-
wymi organizacjami (International Organizations – IOs),
organizacjami nierządowymi (Non-Governmenatal
Organizations – NGOs), agendami i społecznością w obsza-
rze operacji dowódcy, w celu umożliwienia wykonania zada-
nia. Działania te są wykonywane także z zamiarem przenie-
sienia w odpowiednim czasie tych funkcji na właściwe orga-
nizacje i władze cywilne.
Prowadzone w ostatnim czasie operacje militarne pokazują,
że zagadnienia związane z informacją, odpowiednim jej wy-
korzystaniem, a przede wszystkim kształtowaniem, nabierają
coraz większego znaczenia. Walka informacyjna nie przyno-
si sukcesów z dnia na dzień. Nawet wtedy, kiedy są na nią przy-
dzielane duże kwoty pieniędzy, na przykład w wypadku Iraku
lub Afganistanu. Zmiana głęboko zakorzenionych postaw wy-
maga podejmowania nieustających wysiłków, a efekty bywa-
ją trudne do osiągnięcia. Jednak wyraźnie widać, że walka in-
formacyjna staje się znaczącym ekwiwalentem walki zbrojnej.
Obserwowany w tym zakresie wyścig może doprowadzić
w przyszłości do tego, że stanie się ona nawet substytutem woj-
ny. Umiejętnie prowadzona, z pewnością jest w stanie naru-
szać szeroko rozumiane proporcje strategiczne i kształtować
sceny polityczne, zarówno w aspekcie międzynarodowym, jak
i wewnętrznym. g
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Operacje militarne
w cyberprzestrzeni
K Operacje w dziedzinie sieci
oncepcja wojny sieciocentrycznej
to przyszłość, a być może już te- komputerowych
raźniejszość, prowadzenia operacji
militarnych. Jest odpowiedzią myśli woj- Wraz z rozwojem sieci komputerowych
skowej na zmiany we współczesnych spo- (w tym Internetu) znacznie wzrosło zapotrze-
łeczeństwach i organizacjach, w tym rów- bowanie na sposoby ochrony danych oraz
nież wojskowych, oraz na zmianę paradyg- wykrywanie ewentualnych naruszeń prywat-
matu współczesnych zagrożeń. Choć są one ności. Środowisko wojskowe również rozpo-
w dużej mierze skutkiem rozwoju techno- częło wdrażanie nowych technologii, doktryn
kmdr por. dypl. pil. inż. logii i wejścia ludzkości w erę informacji, i procedur, mających na celu ochronę danych,
ZENON CHOJNACKI to teoria wojny sieciocentrycznej nie mo- prowadzenie ataków informacyjnych na systemy
starszy wykładowca Wydziału że być kojarzona tylko i wyłącznie z aspek- komputerowe przeciwnika oraz zbiór informacji
Lotnictwa i Obrony tem technologicznym, ale również, a mo- poprzez sieci komputerowe. Działaniom tym
Powietrznej AON. poświęca się coraz więcej uwagi w doktrynach
że przede wszystkim, strukturalnym, orga-
nizacyjnym i doktrynalnym. Jednak wyko- oraz strategiach bezpieczeństwa znacznej liczby
rzystanie nowych technologii będzie fun- państw na całym świecie.2 Ponadto, coraz
damentem jej prowadzenia, a jednym tańsza technologia oraz dostęp przez Internet
z podstawowych narzędzi do zabezpie do sieci państwowych i wojskowych stwarza
czenia sieciocentrycznego pola walki możliwość przeprowadzenia ataków i dywersji
będą sieci komputerowe, jako elementy za- komputerowej teoretycznie przez każdego
bezpieczające proces dowodzenia. posiadacza komputera, mającego dostęp do
Z tego względu pojawia się wiele koncep- sieci.
cji i dokumentów prowadzenia działań wo- Do działań militarnych w cyberprzestrzeni
mjr mgr inż. jennych w dziedzinie sieci komputerowych. odnosi się kilka terminów. Najczęściej
KAROL DYMANOWSKI W tym zakresie przodują Amerykanie, w literaturze przedmiotu jest stosowany termin
szef Sekcji Grupy Analizy którzy w związku z ogromnym rozwojem działania w dziedzinie sieci komputerowych
Danych w 1 Ośrodku technicznym społeczeństwa i sił zbrojnych (Computer Network Operations – CNO), ale
Radioelektronicznym kładą bardzo duży nacisk na obronę włas- można również spotkać się z określeniem wal-
w Grójcu. nych sieci komputerowych i prowadzenie ki sieci komputerowych (Computer Network
działań w cyberprzestrzeni.1 Warfare – CNW), jak również bardziej ogól-
Wciąż jednak jest to stosunkowo nowa kon- nym – działania w ramach walki sieciowej
cepcja i zarówno w NATO, jak i Siłach (Network Warfare Operations – NWOps).
Zbrojnych RP brakuje związanych z nią doku- Należy założyć, że CNO jest terminem bar-
mentów doktrynalnych. W Polsce nie tylko nie dziej ogólnym i odnosi się do wszystkich ob-
ma doktryny, ale również organizacji zdolnych szarów funkcjonowania państwa lub organiza-
do prowadzenia kompleksowych działań w cji, podczas gdy CNW powinien dotyczyć
dziedzinie sieci komputerowych. Z tego wzglę- głównie działań militarnych. W czasie kryzy-
du warto jest przybliżyć koncepcję prowadze- su i wojny stopniowo będzie rosło znaczenie
nia działań militarnych w cyberprzestrzeni, i procentowy udział CNW w ogólnej liczbie
por. mgr inż. czyli walki sieci komputerowych. operacji w dziedzinie sieci komputerowych.3
JACEK MOLENDA
oficer Sekcji Grupy Analizy
Danych w 1 Ośrodku Radio-
elektronicznym w Grójcu.
1 Przez cyberprzestrzeń zdaniem autorów należy rozumieć środowisko, w którym informacja jest przekazywana za pomocą infrastruk-
Absolwent Wydziału tury informatycznej (sieci lub systemów komputerowych) pomiędzy użytkownikami danej sieci lub systemu komputerowego.
Elektroniki WAT. 2 Już ponad 120 państw ma możliwość prowadzenia ataków komputerowych na szeroką skalę. W. J. Bayles: Ethics of Computer
Network Attacks, Parameters – US Army War Collage Quarterly. Spring 2001. Ch. Billo, W. Chang: Cyber Warfare – An Analysis of the
Means and Motivations of Selected Nation States. Institute for Security Technology Studies At Dartmouth College, 2004.
3 Podobną terminologię należy stosować w odniesieniu do operacji informacyjnych i walki informacyjnej. Autorzy artykułu używają ter-

minów działania w dziedzinie sieci komputerowych (CNO) i walka sieci komputerowych (CNW) równorzędnie.

Kwartalnik Bellona 1/2007 77

 Sztuka wojenna
Operacje w dziedzinie
sieci komputerowych
Atak na sieci Obrona
komputerowe sieci komputerowych
Ataki
komputerowe Działania aktywne
Działania pasywne
Ataki fizyczne
Elementy OPSEC i IA
Rys. 1. Typologia operacji w zakresie sieci komputerowych
CNO jest formą działań militarnych i jed-
nym z elementów operacji informacyjnych
(Information Operations – IO) lub walki in-
formacyjnej (Information Warfare – IW).
W amerykańskiej doktrynie połączonej
JP 3-13 CNO nie jest jednak traktowane
jako jeden z pięciu podstawowych elemen-
tów walki informacyjnej (walka elektronicz-
na, bezpieczeństwo operacji, działania psy-
chologiczne, niszczenie fizyczne i pozoro-
wanie). Stanowi formę prowadzenia dzia-
łań ofensywnych i defensywnych na potrze-
by i w powiązaniu z wymienionymi pięcio-
ma elementami IO.4 Natomiast w brytyj-
skiej doktrynie operacji informacyjnych
JWP 3-80 i najnowszej doktrynie operacji
informacyjnych sił powietrznych USA
AFPD 10-7 walka sieci komputerowych jest
wymieniana jako integralna część IO.5
Analizując literaturę przedmiotu, nieza-
leżnie od źródła, w ramach działań w dzie-
dzinie sieci komputerowych można wyróż-
nić trzy zasadnicze grupy (rys. 1).
 Atak na sieci komputerowe (Computer
Network Attack – CNA) – działania prowa-
4 JP 3-13, Joint Doctrine for Information Operations, Joint Staff 1998.
5 JWP 3-80, Information Operations, The Joint Doctrine and Concepts Centre, UK Ministry of Defense, 2002, s. 2A-1–2A-3, AFPD 10-7, Information Operations, USAF HQ,
2006, s. 3.
78
Działania wspierające
CYBERPRZESTRZEŃ
dzone z wykorzystaniem sieci kompute-
rowych, mające na celu dezorganizację,
obezwładnienie i zniszczenie kompute-
rów lub sieci komputerowych przeciwni-
ka oraz uniemożliwienie mu dostępu do
informacji przechowywanych w kompu-
terach lub sieciach komputerowych.
  Obrona sieci komputerowych
(Computer Network Defense – CND) –
działania prowadzone za pomocą sieci
komputerowych, mające na celu ochronę,
monitorowanie, analizę, wykrywanie i od-
powiedzi na nieautoryzowaną działalność
we własnych komputerach lub sieciach
komputerowych.
  Wsparcie walki sieci komputero-
wych (Computer Network Warfare
Support – CNS) – działania operacyjne
i rozpoznawcze prowadzone z wykorzy-
staniem sieci komputerowych; służą
gromadzeniu danych o celach, poten-
cjalnych źródłach zagrożenia oraz sys-
temach informatycznych i sieciach
komputerowych potencjalnego prze-
ciwnika.
Kwartalnik Bellona 1/2007

Ataki na sieci komputerowe
Ataki na sieci komputerowe obejmują fi-
zyczne niszczenie sieci lub systemów kompu-
terowych przeciwnika (ataki fizyczne) oraz
ataki komputerowe, które są prowadzone w cy-
berprzestrzeni. Do zasadniczych sposobów
prowadzenia ataków komputerowych możemy
zaliczyć: włamania do sieci komputerowych
przeciwnika i kradzież danych, wprowadzanie
fałszywych danych do jego baz danych, unie-
możliwienie przeciwnikowi dostępu do jego
własnych baz danych, dokonywanie zmian
w oprogramowaniu przeciwnika, zdalną kon-
trolę komputerów i sieci przeciwnika oraz ich
dezaktywację.
Metody przeprowadzenia ataku, jego skala,
narzędzia do tego użyte, a przede wszystkim
cel, pozwalają przeprowadzić klasyfikację
tego rodzaju działalności. Zależnie od stopnia
zagrożenia, powstałego w wyniku przeprowa-
dzenia przedstawionych działań, możemy
wyróżnić:
  przestępstwo komputerowe (cyber crime)
– zgodnie z polskim kodeksem karnym są to
wszelkie działania, skutkujące uzyskaniem
uprawnień do informacji dla nas nieprzezna-
czonych, poprzez m.in. podłączanie się do
przewodu służącego do przekazywania infor-
Rozpoznanie celu ataku
uzyskanie maksymalnej ilości informacji
o obiekcie ataku – struktura sieci, procedury
zabezpieczające, używane oprogramowanie,
sposób konfiguracji systemu itd.
Wycofanie
zakończenie wykorzystywania przejęte-
go celu i wycofanie bez wykrycia przez
zabezpieczenie obiektu ataku
Rys. 2. Plan przeprowadzenia ataku komputerowego
6 Kodeks karny, artykuł 267 § 1.
7 Więcej na temat poszczególnych rodzajów działań: J. Arquilla, D. Ronfeldt: Networks and Netwars. The Future of Terror, Crime and Militancy, RAND, 2001. s. 239–288.
B. N. Adkins: The spectrum of cyber conflict from hacking to information warfare: what is law enforcement‘s role? Air University, Maxwell 2001.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
macji lub przełamywanie elektronicznego,
magnetycznego lub innego zabezpieczenia6;
  haktywizm (hacktivism) – przeprowa-
dzanie ataków na sieci komputerowe, serwe-
ry lub strony internetowe, ukierunkowanych
na ich blokowanie w celu zwrócenia uwagi na
określony problem (społeczny, ekonomiczny,
polityczny itp.) i wywarcie wpływu na opinię
publiczną;
  szpiegostwo komputerowe (cyber espio-
nage) – działalność prowadzona przez agen-
cje wywiadowcze, mająca na celu uzyskanie
informacji poprzez przeprowadzanie ataków
komputerowych na infrastrukturę informa-
tyczną przeciwnika;
  cyberterroryzm (cyber terrorism) – za-
planowany, motywowany politycznie atak na
informację, systemy komputerowe, programy
i dane, powodujący fizyczne zagrożenie dla
przypadkowych osób;
  wojnę sieci komputerowych (cyber
warfare) – najpoważniejsze z zagrożeń
związanych z operacjami w cyberprzestrze-
ni; obejmuje wszystkie działania wymienio-
ne powyżej; głównym celem jest spowodo-
wanie bezpośredniego zagrożenia bezpie-
czeństwa państwa.7
Do przeprowadzenia wymienionych dzia-
łań można wykorzystać cały arsenał narzę-
Uzyskanie dostępu
przejęcie kontroli nad celem
poprzez np. zainstalowanie
 własnego oprogramowania
lub złamanie haseł
administratora
Utrzymywanie dostępu
wykorzystywanie „zdobytego” obiektu
 w dowolny sposób – 
haktywizm, szpiegostwo
komputerowe, terroryzm komputerowy,
wojna sieci komputerowych
79
 Sztuka wojenna
dzi, które należy traktować jako „broń kom-
puterową”; możemy do nich zaliczyć mię-
dzy innymi: wirusy komputerowe, konie
trojańskie, programy do łamania haseł,
bomby logiczne, celowe przeładowania sy-
stemu i chipping (wprowadzenie wadli-
wych kodów do sprzętu komputerowego na
etapie produkcji). Obiektami uderzeń
mogą być sieci komputerowe, obsługujące
organizacje komercyjne, wojskowe lub pań-
stwowe.
W wypadku komercyjnych sieci kompu-
terowych mogą to być na przykład sieci
bankowe (blokowanie kont organizacji ter-
rorystycznych). Państwowe sieci kompute-
rowe to z jednej strony sieci organizacji rzą-
dowych, z drugiej – komputerowe systemy
sterowania, na przykład siecią energetycz-
ną na danym terytorium.
Ataki w cyberprzestrzeni, szczególnie ko-
rzystanie z zasobów sieci przez nieautory-
zowanych użytkowników, często pozostają
niewykryte.8 Kiedy już dojdzie do wykry-
cia włamania, trudno jest zidentyfikować
i zlokalizować „agresora”. Z drugiej strony
podczas przygotowywania ataku na sieci
komputerowe przeciwnika należy pamiętać
Prowadzenie
rozpoznania
Grupy
w dziedzinie sieci Wyniki
Zagrożenia,
komputerowych  analizy obiekty uderzeń 
danych
(wykopywanie
danych)
Decyzja o podjęciu
Komórki wykonawcze  działania
Działania w ramach CNO
(wirus, wprowadzenie
fałszywych danych,
zniszczenie fizyczne)
Zablokowanie kont bankowych,
Sieci i systemy wyłączenie prądu na danym
Skutek
 informatyczne  obszarze, dostęp do zasobów
przeciwnika sieci przeciwnika itp.
Rys. 3. Schemat przeprowadzenia operacji
w ramach aktywnej obrony sieci komputerowych
o tym, że celem w głównej mierze powinien
być jego potencjał intelektualny, a nie sprzęt,
który ze względu na niską cenę i dostępność
może być szybko odtworzony. Dlatego też
ważne jest takie wykonanie ataku, aby prze-
ciwnik go nie wykrył lub został wprowadzo-
ny w błąd, co do naszych intencji (rys. 2).
Obrona sieci komputerowych
Skuteczna obrona sieci komputerowych
powinna być kombinacją działań pasywnych
i aktywnych.9 Do działań realizowanych
w ramach pasywnej obrony sieci kompu-
terowych możemy zaliczyć: zapory ochron-
ne (tzw. firewall), oprogramowanie antywi-
rusowe, hasła i kontrolę dostępu do zasobów
sieci oraz kodowanie informacji. Ponadto na-
leżą do nich: bieżące monitorowanie wad,
słabych punktów w systemie bezpieczeństwa
i ich usuwanie oraz stosowanie systemów
wykrywania włamań (Intrusion Detection
System – IDS), a także narzędzi adaptacyj-
nej odpowiedzi w wypadku włamania
(Adaptive Response Tools – ART).
Doświadczenia w zakresie obrony sieci kom-
puterowych pokazują, że hakerzy zazwyczaj
atakują te sieci, które są słabo chronione, tym
samym podatne na ataki i penetrację.
Z reguły więc włamanie do danej sieci nie jest
wynikiem planowania, tylko skutkiem słabych
Komórki zabezpieczeń i braku kontroli. Z tego wzglę-
decyzyjne du obrona pasywna jest bardzo ważna jako śro-
dek prewencyjny i powinna być realizowana
przez wszystkich użytkowników i administra-
torów danej sieci w codziennej działalności.
Należy jednak pamiętać, że ataki kompute-
rowe mogą prowadzić również duże organiza-
cje (np. terrorystyczne) i wyspecjalizowane
służby innych państw. W takim wypadku
trzeba się liczyć ze staranniejszym doborem
technik i obiektów ataku, będących wynikiem
starannego planowania, procesu informacyj-
nego przygotowania przestrzeni operacji, jak
również targetingu (1) prowadzonego na po-
trzeby CNO.10
Efektywną obronę przeciw takim działaniom
można uzyskać, prowadząc aktywną obronę
sieci komputerowych. Do aktywnych form
obrony można zaliczyć: ataki prewencyjne,
kontruderzenia i aktywne pozorowanie. Ataki
prewencyjne i kontruderzenia mogą być skla-
syfikowane jako formy działań ofensywnych

8 Według badań przeprowadzonych w USA w ostatnich latach liczba incydentów (włamań do sieci komputerowych) wzrosła ekspotencjalnie (10 000 w 1999 r., 80 000
w 2002 r.), z czego tylko około 20% zostało wykryte. E. J. Holdaway: Active Computer Network Defense – An Assessment. Air University, Maxwell 2001, s. 29. J. M. Jenkins:
Computer Network Defense – DoD and The National Response, Air University. Maxwell 2002, s. 12–17.
9 E. J. Holdaway: Active Computer … wyd. cyt.
10 J. R. Glock: Operationalizing Information Operations. Air University, Maxwell 2000.

80 Kwartalnik Bellona 1/2007


w ramach ataków na sieci komputerowe
(rys. 3). Aktywne pozorowanie polega na zgo-
ła innym podejściu do obrony. Pozwalamy bo-
wiem przeciwnikowi na dostęp do danej sieci
komputerowej. Czynimy to jednak w taki spo-
sób, że przekierowujemy „intruza” do fałszy-
wej sieci, w której przechowujemy dane i uży-
wamy narzędzi programowych podobnych do
tych wykorzystywanych w prawdziwej sieci.
W rzeczywistości więc nie oddziałujemy bez-
pośrednio na przeciwnika i jego systemy, lecz
wprowadzamy go w błąd, obserwując jedno-
cześnie stosowane przez niego metody do opra-
cowania procedur obronnych. Wydaje się, że
aktywne pozorowanie może być najskuteczniej-
szą metodą obrony sieci komputerowych.
Zyskujemy w ten sposób najwięcej czasu na ze-
branie danych o przeciwniku i przygotowanie
ataku, co jest przecież istotą wszelkich działań
obronnych.
Dodatkowo bardzo ważnymi przedsięwzię-
ciami, wykonywanymi na rzecz obrony sieci
komputerowych w ramach walki informacyj-
nej, będą bezpieczeństwo operacji (Operations
Security – OPSEC) i bezpieczeństwo informa-
cyjne (Information Assurance – IA).11
Można przyjąć, że tylko kompleksowe
i umiejętne stosowanie obrony aktywnej, pa-
sywnej oraz IA i OPSEC może zapewnić suk-
ces w prowadzeniu walki sieci komputerowych
i obronę przed przeciwnikiem. W dziedzinie
sieci komputerowych „przeciwnikiem” mogą
być grupy kryminalne, organizacje wywiadow-
cze innych państw, komórki militarne prowa-
dzące operacje informacyjne na rzecz państw
lub organizacji niepaństwowych, a także dzia-
łający w pojedynkę haker lub twórca wirusów
komputerowych. Ponadto oprócz ataków za-
planowanych mogą wystąpić tzw. ataki nieza-
mierzone, które stanowią kolejne wyzwanie
dla twórców programów i koncepcji prowadze-
nia obrony sieci komputerowych.12
Wsparcie działań w dziedzinie sieci
komputerowych
Wsparcie walki sieci komputerowych po-
winno obejmować przede wszystkim działal-
ność rozpoznawczą, pozwalającą na groma-
dzenie danych, następnie budowanie bibliotek
zagrożeń i potencjalnych przeciwników
(„intruzów”). Można w tym celu wykorzysty-
wać dane uzyskane z tradycyjnych źródeł roz-
poznania, takich jak: rozpoznanie sygnałowe
(Signals Intelligence – SIGINT), rozpoznanie
11 AFDD 2-5, Information Operations, USAF HQ, 1998, s. 16-17, CJCSI 6510.01D, Information Assurance and Computer Network Defense. Joint Staff, 2004.
12 B. N. Adkins: The spectrum of cyber … , wyd. cyt.
13 J. W. Seifert: Data Mining and Homeland Security – CRS Report for Congress. 2006, s. 1.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Sztuka wojenna
sygnaturowe i pomiarowe (Measurement and
Signature Intelligence – MASINT), rozpozna-
nie techniczne (Technical Intelligence –
TECHINT) czy rozpoznanie niezamierzone-
go promieniowania urządzeń elektronicznych
(Unintentional Radiation Intelligence –
RANT). Jednak na potrzeby prowadzenia
nowego rodzaju działań, jakimi są operacje WYJAŚNIENIE NR 1
w cyberprzestrzeni, konieczne jest wyko- Targeting – selekcja obiektów
rzystywanie nowych źródeł danych rozpo- uderzeń i przyporządkowania
znawczych. im stosownych oddziaływań,
Z tego względu coraz większą atencję z uwzględnieniem wymagań
operacyjnych i własnych
wojskowych komórek wywiadowczych możliwości.
i rozpoznawczych zyskuje tzw. wydobywa-
nie danych (data mining). Obecnie jest ono
stosowane głównie w celach komercyjnych,
na przykład do analiz ekonomicznych
rynku i profilów klienta, szacowania ryzy-
ka czy przewidywania popytu. Jednak
w świetle prowadzenia walki sieci kompu-
terowych wydobywanie danych może i po-
winno stanowić część działalności rozpo-
znawczej, pozwalającej skutecznie przeciw-
działać działaniom przeciwnika w cyber-
przestrzeni, i nie tylko.
Na czym zatem polega koncepcja wydo-
bywania danych? Jest to wspomagana kom-
puterowo analiza danych i ich zbiorów
w celu odkrycia wcześniej nieznanych
relacji i związków pomiędzy nimi a ich po-
zornie niepowiązanymi elementami. Proces
ten jest przeprowadzany z użyciem specja-
listycznych narzędzi programowych, wy-
korzystujących modelowanie matematycz-
ne oraz zaawansowane programy, na przy-
kład oparte na sieciach neuronowych. Dane
mogą być sprawdzane ilościowo, tekstowo
i multimedialnie – zgodnie z zadanym
kryterium określającym ich korelację.
Stosowanych jest kilka kryteriów korela-
cyjnych.13 Dobór odpowiedniego kryte-
rium do danej grupy danych będzie miał
zasadniczy wpływ na wynik całego proce-
su wydobywania danych. Ponadto na koń-
cowy wynik wpływ mają takie czynniki,
jak: jakość danych, sposób ich archiwiza-
cji oraz interoperacyjność baz danych
i oprogramowania. Należy jednak dodać,
że wydobywanie danych często jest mylnie
pojmowane jako całość procesu rozpozna-
nia (gromadzenia, analizy i dystrybucji
danych) w dziedzinie sieci komputerowych.
Tak naprawdę jest ono jedną z części
procesu budowania wiedzy na podstawie
81
 Sztuka wojenna
Etap przygotowania danych
1. Oczyszczanie 2. Integracja 3. Selekcja
danych danych danych
Etap analizy danych
6. Wyszukiwanie 5. Wykopywanie 4. Transformacja
relacji danych danych
Etap końcowy
 7. Prezentacja
wyników
Rys. 4. Przebieg procesu budowania wiedzy
na podstawie informacji zgromadzonych
w bazach danych – KDD
informacji zgromadzonych w bazach
danych Knowledge Discovery in Databases
– KDD) – rys. 4.
Wydobywanie danych może być bardzo
przydatnym narzędziem, szczególnie w dzia-
łaniach asymetrycznych z przeciwnikiem zor-
ganizowanym w struktury sieciowe, na przy-
kład organizacją terrorystyczną czy zorgani-
zowaną grupą przestępczą. Warto pamiętać,
że działania rozpoznawcze w cyberprzestrze-
ni są wykonywane na potrzeby procesu
informacyjnego przygotowania przestrzeni
operacji.14
Cyberprzestrzeń staje się coraz ważniejszym
obszarem prowadzenia operacji militarnych,
dlatego również prowadzenie rozpoznania
w tym wymiarze przestrzeni operacji będzie
zyskiwać na znaczeniu. Świadczą o tym licz-
ne programy rządowe i militarne związane
z wydobywaniem danych prowadzone w USA
(m.in. Terrorism Information Awareness
– TIA, Computer-Assisted Passenger Pres-
creening System – CAPPS, Multistate Anti-
Terrorism Information Exchange – MATRIX)15
oraz wykorzystywanie programów do wydo-
bywania i integracji danych przez wojska ame-
rykańskie prowadzące działania w Iraku.16
Wprowadzanie nowych technologii na pole
walki diametralnie zmienia oblicze współczes-
nego konfliktu. Jednym z przejawów tego
14 JP 2-01.3, Joint Tactics, Techniques and Procedures for Joint Intelligence Preparation of the Battlespace. Joint Staff 2000, s. II-34 – II-37.
15 J. W. Seifert: Data Mining …, wyd. cyt., s. 3-16.
16 J. Fedrick: Digging for Hidden Meanings, C4ISR. The Journal of Net-Centric Warfare, Vol. 5, No. 2, Marzec 2006.
17 W. J. Bayles: Ethics …, wyd. cyt.
82
jest pojawienie się koncepcji prowadzenia
operacji militarnych w cyberprzestrzeni.
Funkcjonowanie coraz większej liczby organi-
zacji jest oparte na sieciach komputerowych,
co jednocześnie zwiększa liczbę incydentów
oraz włamań do sieci – z tego względu działa-
nia w cyberprzestrzeni zyskują coraz większe
znaczenie. W okresie pokoju główny nacisk
 powinien być położony na pasywną obronę sie-
ci komputerowych oraz działania wsparcia, na
przykład wydobywanie danych. W efekcie,
w połączeniu z OPSEC i IA, możemy zapew-
nić funkcjonowanie i swobodny dostęp do za-
sobów własnych baz danych oraz stabilną pra-
cę sieci i komputerów, wchodzących w skład
systemów dowodzenia i kierowania walką.
W trakcie kryzysu i wojny dodatkowo powin-
ny być wykorzystywane wszystkie narzędzia
walki sieci komputerowych, z prowadzeniem
obrony aktywnej i ataku na sieci komputerowe
włącznie.
„Broń komputerowa” jest nowym narzę-
dziem walki, które pomimo swojej bezkrwa-
wej natury należy jednak traktować jako
elektroniczny środek masowego rażenia
(Electronic Means of Mass Destruction –
EMMD).17 Bezpośrednie skutki użycia bro-
ni komputerowej (tzw. skutki pierwszego rzę-
du) nie powodują strat w ludziach, tylko dez-
organizują pracę urządzeń i systemów kom-
puterowych. Jednak biorąc pod uwagę tzw.
skutki drugiego rzędu (i dalszych), pojawia-
jące się zazwyczaj po pewnym czasie od
przeprowadzenia ataku, należy mieć na uwa-
dze, że mogą doprowadzić do śmierci wielu
ludzi, na przykład w wyniku ataku na sieci
komputerowe i komputerowe systemy kiero-
wania sieci energetycznych lub systemy
zarządzania ruchem lotniczym.
Prezentowany artykuł jest próbą przedsta-
wienia podstaw teoretycznych prowadzenia
działań militarnych w dziedzinie sieci kompu-
terowych. Pokazano rosnące znaczenie tego
nowego rodzaju operacji, formy i sposoby ich
prowadzenia oraz korzyści wynikające z ich
stosowania na sieciocentrycznym polu walki.
W świetle przedstawionych tez bardzo waż-
nym przedsięwzięciem dla Sił Zbrojnych RP
jest uwzględnianie tych działań w trakcie ćwi-
czeń i szkoleń, jak również opracowanie dok-
tryn i procedur oraz stworzenie odpowiednich
komórek do prowadzenia działań w cyber-
przestrzeni.  g
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Jakie szkolnictwo,
takie wojsko
gen. br yg. w st. spocz. prof. dr hab. CZESŁAW DĘGA
absolwent Akademii Artylerii w Moskwie. Uczestnik walk frontowych. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari. Były szef wojsk rakietowych i artylerii SOW.
Wieloletni wykładowca i komendant Wydziału Wojsk Lądowych w Akademii Sztabu Generalnego WP, obecnie Akademii Obrony Narodowej
W
ypowiedź byłego ministra obrony narodowej
Radosława Sikorskiego1 o radykalnej reorganizacji
szkolnictwa wojskowego wywołała w mediach burz-
liwą dyskusję na ten temat. Chciałbym również wziąć w niej
udział i przedstawić swój pogląd z punktu widzenia wielolet-
niego dydaktyka i osoby śledzącej ten problem w państwach
sojuszniczych.
Polskie szkolnictwo wojskowe musi tak kształcić oficerów,
aby byli w stanie sprostać wzrastającym potrzebom nawiązy-
wania więzi interoperacyjnych z siłami aliantów i nadążali za
wyzwaniami swojej epoki. Oczywiście, gdziekolwiek będą po-
za krajem, nigdy nie może opuszczać ich duch patriotyzmu
i świadomość potrzeby godnego reprezentowania Wojska
Polskiego. Jednocześnie zwracam się z apelem, abyśmy – wzo-
rem Anglików, Niemców i Francuzów – szanowali swój doro-
bek, który nas ukształtował.
Lata Drugiej Rzeczypospolitej
Już na progu niepodległości Drugiej Rzeczypospolitej ist-
niała świadomość, że przygotowanie profesjonalne i potencjał
intelektualny kadry oficerskiej są fundamentem silnej armii.
A ponieważ z doświadczeń z odległych czasów przedrozbio-
rowych nie można już było czerpać w XX wieku, dlatego za-
padła rozsądna decyzja o wykorzystaniu wzorców francuskie-
go alianta, kraju gwarantującego szybkie przygotowanie no-
wocześnie myślącej kadry. Francuska armia zdobyła ogromne
doświadczenie wojenne i miała do dyspozycji dobre – jak na
owe czasy – uzbrojenie pancerne, lotnicze i artyleryjskie.
Wzorów kształtowania etyki zawodowej i dumy narodowej
przedwojenne szkolnictwo wojskowe szukało natomiast, się-
gając do tradycji Szkoły Rycerskiej Stanisława Augusta
Poniatowskiego.
Zbudowany system szkolny stał się skutecznym instrumen-
tem przekazywania kadrze jednolitej myśli taktyczno-opera-
cyjnej, wolnej od rozbiorowych naleciałości. Bezpośrednie za-
angażowanie instruktorów i wykładowców francuskich pomo-
gło wojsku podjąć ogromne wyzwanie. O tamtych czasach
w Akademii Obrony Narodowej przypomina jedna z sal, na-
zwana imieniem generała Charles’a de Gaulle’a, który jako
młody kapitan wykładowca przekazywał Polakom swoją wie-
1 G. Praczyk: Wojskowi studenci grożą strajkiem. „Rzeczpospolita” 11.01.2007.
Kwartalnik Bellona 1/2007
dzę. Do dziś pomaga ona w lepszym zrozumieniu świata,
w którym żyjemy.
W ostatnich latach przed wybuchem drugiej wojny świato-
wej polskie szkolnictwo wojskowe przybrało już narodowy
charakter i zasługiwało na duże uznanie. Wyraźnie ukierun-
kowanych profesjonalistów przygotowywały szkoły oficerskie,
działające na użytek rodzajów wojsk, natomiast wyselekcjo-
nowaną kadrę dowódczą, o szerokiej wiedzy taktyczno-opera-
cyjnej, promowała Wyższa Szkoła Wojenna. Wyszli z niej uta-
lentowani sztabowcy, dowódcy i światli teoretycy, których pra-
ce w dziejach polskiej myśli wojskowej mają zapewnione trwa-
łe miejsce: płk Stanisław Rola-Arciszewski, płk pil. Marian
Romeyko, gen. Władysław Sikorski, gen. Stefan Mossor,
gen. Tadeusz Kutrzeba, płk Marian Porwit, gen. Franciszek
Skibiński, gen. Jerzy Kirchmayer, gen. Marian Kukiel. Każdy
z nich reprezentował nowatorskie myślenie i potrafił formuło-
wać własne, operacyjne wizje.
Tuż po wojnie, kiedy szkoliłem się na kursie dowódców dy-
wizjonów w toruńskim Centrum Wyszkolenia Artylerii, po-
znałem wielu ambitnych przedwojennych oficerów. Po powro-
cie z niemieckich oflagów wszyscy z ogromnym poświęce-
niem szkolili się lub byli tam wykładowcami. Pamiętam zale-
dwie kilku z nich: płk. Bolesława Suszyńskiego, majorów
Florentego Orzeszkę, Jana Freja i Józefa Krzemińskiego, ka-
pitanów Michała Brożka i Józefa Kopcia. Były to osoby na-
prawdę oddane wojsku.
Niedościgłym mistrzem w instrukcji strzelania był
mjr Krzemiński. Kiedy stawał na punkcie obserwacyjnym
i podnosił do oczu lornetkę, wydawało się, że już w trakcie
lotu pocisku potrafi ocenić jego odchylenie od celu. W tej
sztuce nie miał sobie równych. Artyleria była jego życio-
wym wyborem i pasją. Nawet w oflagu – jak się zwierzył
– gdzie wszystko działało przygnębiająco, były koła aktyw-
nych artylerzystów.
Skomplikowane lata powojenne (1945–1990)
Stalin, dokonując mordu katyńskiego, zadał armii polskiej
straszliwy cios – pozbawił ją życiodajnej gleby intelektualnej.
Im bardziej sięgam w przeszłość, tym głębiej odczuwam ogrom
nieszczęścia, jakie dotknęło każdego z tych dwudziestu kilku
83
 Doświadczenia
tysięcy niewinnych patriotów: oficerów Wojska Polskiego,
Korpusu Ochrony Pogranicza, policji państwowej, więzienni-
ctwa i kapelanów różnych wyznań. Szczególną grupę tej siły
militarnej stanowili oficerowie rezerwy – elita intelektualna
społeczeństwa: profesorowie, prawnicy, lekarze, inżynierowie.
Nie możemy zapominać, że przedwojenne państwo polskie by-
ło wielonarodowe, dlatego w katyńskich grobach oprócz
Polaków znaleźli się: Żydzi, Białorusini, Rosjanie (z armii car-
skiej), Tatarzy i pewna grupa Ukraińców.
Pierwsze lata po drugiej wojnie światowej. Szkolnictwo
wojskowe zostało zorganizowane według wzorców sojusznika
radzieckiego, cechowało się też dużym upolitycznieniem. Pod
względem profesjonalnym było bez zarzutu. Ciągle jeszcze do-
minowały bogate doświadczenia wojenne. Dla artylerzystów li-
czyła się przede wszystkim sprawność ogniowa. Nie pomagały
żadne inne względy. Znam to z doświadczenia, byłem wykła-
dowcą w Centrum Wyszkolenia Artylerii w Toruniu. Jeżeli ofi-
cer nie miał dostatecznych umiejętności, aby w przemyślany
sposób wejść na punkt obserwacyjny i w regulaminowym cza-
sie wykonać skuteczny ogień, był pozbawiony szans na karierę
artyleryjską. A potem wymagania wobec tych, którzy znaleźli
się w wojskach rakietowych, były jeszcze większe.
Po roku 1956. Kiedy wojsko prawie oczyszczono z Rosjan,
szkoły, zwłaszcza na poziomie akademickim, zaczęły śmiało
wprowadzać do programów własne pomysły, wynikające z tra-
dycji narodowych. Rok 1956 w wojsku, podobnie jak w życiu
całego państwa, zapoczątkował nieodwracalne procesy polo-
nizacyjne. Pierwsza otrząsnęła się Wojskowa Akademia
Techniczna. Ton nadawał tam rektor – generał Sylwester
Kaliski, naukowiec wizjoner, wielka osobowość o narodowych Gen. bryg. prof. Sylwester Kaliski
ambicjach. To on zacieśnił współdziałanie akademii ze szkol-
nictwem cywilnym i nawiązał kontakty z wieloma uczelniami stym. Był to wielki sukces Wojskowej Akademii Technicznej,
zachodnimi. Prace naukowo-badawcze podporządkował po- polskiej nauki wojskowej.
trzebom sił zbrojnych, ale bez zahamowań wchodził na szero- Wojskowa Akademia Techniczna zawsze była mocnym fi-
kie pola nauki światowej. larem nauki w naszych siłach zbrojnych. Ta renomowana
Miałem szczęście poznać go na początku 1970 roku, pod- uczelnia bez trudu weszła w nową sytuację, jaka powstała po
czas mojej służby w wojskach obrony powietrznej kraju. przyjęciu Polski do NATO i Unii Europejskiej. Uskrzydla ją
Wówczas zastanawialiśmy się nad potrzebą automatyzacji piękna tradycja odnoszonych sukcesów naukowych i dydak-
systemu dowodzenia obroną powietrzną korpusu pod kryp- tycznych, będących skutkiem ambitnego, długofalowego dzia-
tonimem CYBER. Należało podjąć szybką decyzję, bo ra- łania strategicznego. Wzorem takiego stylu postępowania jest
dziecki marszałek Batickij bezpardonowo naciskał, abyśmy Politechnika Warszawska, są nim też inne czołowe polskie
zakupili ich gotowy system. Pamiętam moje spotkanie z ge- uczelnie techniczne. Nowa demokratyczna Polska stworzyła
nerałem Kaliskim. Z uznaniem muszę stwierdzić, iż bez wa- jeszcze korzystniejszą perspektywę rozwoju WAT.
hania przystał na wyrażenie wspólnego stanowiska wojsk Powszechnie wiadomo, że źródłem sukcesów uczelni jest jej
obrony powietrznej kraju i Wojskowej Akademii Technicznej, kadra. W akademii na progu XXI wieku pracowało ponad
popierającego nasze własne rozwiązanie. Odczułem dużą 100 tytularnych profesorów i doktorów habilitowanych oraz
ulgę. W grę wchodziły olbrzymie pieniądze, które mogły około 500 doktorów. Profesor M. Amanowicz podkreśla, że
wzmocnić polski potencjał badawczy. Obrona takiej decy- głównym zadaniem władz uczelni jest tak kierować pracą
zji niosła ze sobą – w ówczesnych czasach braterskiego in- tych ludzi, by z jednej strony nie ograniczać wolności badań
ternacjonalizmu – znaczne ryzyko. Generała Kaliskiego naukowych, z drugiej jednak wypełniać misję WAT, polega-
wspierał ugruntowany autorytet naukowy, który był jego jącą na działaniu na rzecz systemu obronnego Polski.2
tarczą i budził uznanie nawet w kręgach wojskowej nauki Uczelnia jest obecnie głównym ośrodkiem współpracy ba-
radzieckiej. dawczo-naukowej z NATO w dziedzinie techniki i aktywnie
Po kilku latach, kiedy już byłem dydaktykiem w Akademii uczestniczy w rozwijaniu interoperacyjności systemów dowo-
Sztabu Generalnego WP, z oddali obserwowałem, jak CYBER dzenia i łączności. Jako jedyny z nowych członków prowadzi
został zbudowany i osiągnął postać pragmatycznej, solidnej badania techniczne z NATO Consultation, Command and
infrastruktury informatycznej, działającej w czasie rzeczywi- Control Agency – NC3A.

2 J. Michalski: Nauka jest jedna. „Polityka” 1999 nr 32.

84 Kwartalnik Bellona 1/2007

 Doświadczenia
Poczet rektorów
Wojskowej Akademii Technicznej
 gen. bryg. inż. Florian Grabczyński (1949–1951)
 gen. bryg. kan. n. wojsk. Eugeniusz Leoszenia (1951–1956)
  gen. dyw. prof. dr inż. Michał Owczynnikow (1956–1967)
  gen. dyw. prof. dr hab. inż. Sylwester Kaliski (1967–1974)
  gen. dyw. doc. dr inż. Aleksander Grabowski (1974–1984)
  gen. dyw. prof. dr hab. inż. Edward Włodarczyk (1984–1995)
  gen. dyw. prof. dr hab. inż. Andrzej Ameljańczyk (1995–2003)
  gen. bryg. prof. dr hab. inż. Bogusław Smólski (2003–2006)
  gen. bryg. dr inż. Adam Sowa (2007–)
Ostatni raz odwiedziłem Wojskową Akademię Techniczną
w roku 2004, gdy rektorem był gen. bryg. prof. Bogusław
Smólski. Dowiedziałem się od niego, że WAT jest najlepiej
przygotowaną uczelnią do kształcenia kadr dowódczo-tech-
nicznych dla naszych sił zbrojnych. Przemawia za tym utwo-
rzona ogromnym wysiłkiem unikatowa i nowoczesna baza la-
boratoryjna oraz znakomici nauczyciele akademiccy. Sukcesy
w takich dyscyplinach, jak: elektronika, technika laserowa,
informatyka, mechanika, teoria eksploatacji, inżynieria mate-
riałowa, technika lotnicza i logistyka wniosły duży wkład do
rozwoju nauki polskiej, a w kilku wypadkach i światowej.
Rektor z optymizmem mówił o przyszłości, bo WAT jest
w pełni przygotowana do zaspokajania potrzeb wojska
Wojskowa Akademia Techniczna (fot. A. Rawski)
Kwartalnik Bellona 1/2007
w dziedzinie kształcenia oficerów o walorach zarówno dowód-
czych, jak i technicznych. Ja widziałbym jeszcze potrzebę za-
poznawania oficerów wszystkich promocji z dorobkiem tech-
nicznym Drugiej Rzeczypospolitej. Dokonania okresu mię-
dzywojennego – nie tylko w dziedzinie lotnictwa – plasowały
Polskę wśród krajów o wysokim stopniu rozwoju myśli nauko-
wo-technicznej.
Zawsze, kiedy odwiedzałem WAT, czułem, że ta uczelnia
spokojnie może patrzeć w przyszłość. Przyznawałem rację swe-
mu koledze, prof. dr. hab. inż. Karolowi Jachowi, iż tylko wie-
dza jest ukrytą siłą, która otwiera bramy do nowoczesnego po-
tencjału militarnego. Z mojego rozeznania wynika, że WAT
od lat ma wyrobiony autorytet u młodzieży. Absolwenci tej
uczelni nie mają żadnych trudności w znalezieniu pracy poza
wojskiem i osiągają największe zarobki ze wszystkich absol-
wentów uczelni technicznych w Polsce.
Akademia Sztabu Generalnego WP tuż po wojnie
miała bardziej ograniczone pole swobody działania niż
Wojskowa Akademia Techniczna, zwłaszcza w dziedzinie
taktyki i sztuki operacyjnej. Ale z biegiem lat kadra, mając
coraz więcej doświadczeń i stopni naukowych, śmiało
sięgała po przedwojenne wzorce i sama zaczęła interpreto-
wać sztukę wojenną. Rok 1956 te pozytywne zmiany rady-
kalnie przyspieszył. Razem z Władysławem Gomułką i póź-
niejszym marszałkiem Marianem Spychalskim więzienie
opuścił generał Józef Kuropieska. On właśnie, wyznaczo-
ny na komendanta akademii (1964 –1968), okazał się wiel-
85
 Doświadczenia
kim i zdecydowanym reformatorem tamtego czasu.
Absolwent Wyższej Szkoły Wojennej, nie naruszając ra-
dzieckiej doktryny strategicznej, całkowicie spolszczył pro-
gram nauczania, wprowadził do niego przedwojenne ele-
menty: podróże studyjne połączone z ćwiczeniami, tereno-
we studium taktyczno-operacyjne, podróże historyczne,
obozy letnie i zimowe. Prowadził także klarowną politykę
personalną. Wyselekcjonowana przez niego kadra przetrwa-
Akademia Obrony Narodowej (fot. P. Prymlewicz)
ła całe lata i ugruntowywała duży autorytet Akademii Sztabu
Generalnego WP.3 Absolwenci uczelni tworzyli grupę świat-
łych, patriotycznych oficerów Wojska Polskiego.
Zawsze żałowałem, iż w swoim dydaktycznym życiory-
sie nie zastałem generała na akademickiej scenie. Do dzi-
siaj natomiast tkwi w mej pamięci końcowy epizod wiel-
kich ćwiczeń w Drawsku, kiedy to podczas omówienia, na
sali wypełnionej setkami oficerów i generałów, Kuropieska
zwrócił się do marszałka Spychalskiego, tytułując go:
hetmanie!!!, czym wprawił wszystkich w znakomity
nastrój.
Od czasu generała Kuropieski polska akademia wojskowa,
jako jedyna tego typu uczelnia w socjalistycznym obozie, mia-
ła swój program szkolenia, przesiąknięty duchem tradycji na-
rodowej. Wprowadzone przez niego ćwiczenia „pociągowe”
3 L. Zapała: W rembertowskiej ALMA MATER. Część II, s. 438.
86
zawierały w sobie mądrość przestrzennego działania, maksy-
malnie rozbudzały myślenie uczestników i przybliżały im
realia wojenne. Niestety, kiedy nastał czas dyktatu pieniądza,
zostały zaniechane jako zbyt kosztowne. Uważam tę decyzję
za sprzeczną ze zdrowym rozsądkiem i interesem Wojska
Polskiego.
Kolejnym komendantem akademii, który mocno zasłu-
żył się dla jej rozwoju, był generał Bolesław Chocha
(1973 –1978). Miałem szczęście służyć pod jego kierowni-
ctwem jako komendant Wydziału Wojsk Lądowych. W na-
szych częstych kontaktach służbowych tylko raz napomknął
o swoim syberyjskim zesłaniu i więcej już nie powracał do te-
go politycznego tabu. Zawsze był postrzegany jako światła oso-
bowość, rozumiejąca potrzeby jutra. Przy nim akademia otwo-
rzyła się na nowe prądy w dowodzeniu i dydaktyce. Powstał
Instytut Dydaktyki, Katedra Cybernetyki, Katedra Dowodze-
nia. Do historii sztuki wojennej śmiało weszła narodowa
tematyka.
Generał Chocha opuścił akademię w 1978 roku. Pozostawił
uczelnię w rozkwicie intelektualnym i profesjonalnym.
Ogromną uwagę skupiał na ćwiczeniach „osadzonych”
w wojskach okręgowych. Był człowiekiem wysokiej
kultury.
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Doświadczenia
Kolejnym rektorem został generał broni Józef Kamiński.
Jego zasługą było konsekwentne utrzymywanie steru na zasta-
nym kursie. Szanował zespołowe ciała naukowe i dlatego rze-
czywistym strażnikiem programów i metod nauczania były ra-
dy naukowe wydziałów oraz senat akademicki. Tworzyli je za-
służeni pracownicy naukowi i wybitni pedagodzy. Ich stano-
wiska, poparte wielkim autorytetem, decydowały o obliczu
akademii. Już w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku
uczelnia dysponowała liczną grupą ambitnych pedagogów,
świadomych swojej odpowiedzialności za przygotowywanie
kadry dla Wojska Polskiego. Świadectwem ich ambicji nauko-
wych i dojrzałości intelektualnej była prawdziwa eksplozja
książek na temat teorii i praktyki z dziedziny bezpieczeństwa
narodowego, uzbrojenia, historii i sztuki wojennej. Takiego
zjawiska w swojej wielowiekowej historii Wojsko Polskie nie
przeżywało. I to uzasadnia moją nadzieję, że kolejne pokole-
nia oficerów, inspirowane przykładem poprzedników, pójdą
różnymi drogami służby z podniesioną głową.
Kiedy staję przed swoją domową biblioteką i wśród kil-
kudziesięciu książek autorstwa moich kolegów poszukuję
tytułu z potrzebną mi tematyką, serce napełnia mi radość,
że przez wiele lat z tak wybitnymi osobami pracowałem.
Dzięki nim skomplikowany powojenny czas uczelni został
Uczelnia w swoim obecnym kształcie powstała 1 października 1990 roku, kiedy to
na mocy rozporządzenia Rady Ministrów przekształcono
Akademię Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.
Pierwszym komendantem został gen. broni prof. dr inż. Tadeusz Jemioło.
udokumentowany i z każdym rokiem nabierał wyraźnej bar-
wy narodowej. Nie sposób wymienić wszystkich twórców,
ale kilka postaci zawsze pojawia się w mojej pamięci:
płk Igor Błagowieszczański, płk dr Stefan Pataj, płk
Franciszek Skibiński, płk prof. Andrzej Madejski, płk Jan
Orzechowski, płk prof. Piotr Sienkiewicz, płk prof. Kazimierz
Nożko, płk prof. Henryk Piekarski, płk prof. Tadeusz
Krzemień, płk prof. Czesław Krzemiński, płk prof. Jerzy
Zakrzewski, płk dr Stanisław Lewandowski, płk dr Władysław
Mastej, płk dr hab. Roman Łoś, płk prof. Wacław Świątnicki,
płk dr Lucjan Zapała. Wszystkim wymienionym osobom
oraz dziesiątkom innych pedagogów akademickich, głów-
nie przedstawicielom młodszego pokolenia, Wojsko Polskie
zawdzięcza swój profesjonalny autorytet, sukcesy w NATO,
misjach pokojowych i stabilizacyjnych.4
Przejściowa dekada lat dziewięćdziesiątych. Kolejne re-
strukturyzacje wojska nieznacznie odbiły się na systemie szkol-
nym. Programy odpolityczniono, usunięto wszystkie odniesie-
nia do socjalizmu, ale na szczęście nie zmieniono kadry peda-
gogicznej, mającej ogromne doświadczenie i wiedzę. Kontakty
z uczelniami zachodnimi – zwłaszcza niemieckimi i amery-
kańskimi – pozwoliły jej utwierdzić się w poczuciu własnej
4 Gen. prof. B. Balcerowicz, gen. prof. T. Jemioło, gen. broni pil. J. Gotowała, gen. prof. S. Koziej, gen. prof. M. Krauze, płk prof. A. Tomaszewski, płk prof. Cz. Jarecki, płk prof.
L. Ciborowski, płk prof. M. Laszczyk, płk prof. J. Kunikowski, płk prof. E. Nowak, płk prof. R. Wróblewski, płk prof. J. Zieliński, płk prof. M. Huzarski, płk prof. J. Machura.
5 Seminaria 25–29.10.1999 i 22–26.10.2001. Pamiętam wystąpienia: płk. prof. Jacka Pawłowskiego, płk. dr. hab. Mariusza Wiatra, kmdr. dr. inż. Piotra Gawliczka.
6 Na Wydziale Wojsk Lądowych kształcą się oficerowie z: USA, Niemiec, Francji, Węgier, Czech, Korei Południowej i Chin.
Kwartalnik Bellona 1/2007
wartości, a nawet pozbyć kompleksów. Każde wspólne zamie-
rzenie sojusznicze podpowiadało, że znajomość języka angiel-
skiego jest niezbędną inwestycją w wymiarze personalnym
i zespołowym. Bardzo szybko nastąpiła zdecydowana mobili-
zacja, która dała świetne wyniki. Uczestnictwo w NATO zmu-
siło akademię do wprowadzenia procedur obowiązujących
w całym sojuszu. Kilkakrotnie miałem szczęście brać udział
w seminariach organizowanych w ramach współpracy AON
z Akademią Europejską w Waren-Murittz. Z satysfakcją słu-
chałem wystąpień swoich polskich przyjaciół, które w niczym
nie ustępowały referatom zachodnich kolegów, ale wręcz wy-
różniały się na ich tle.5
Obecny czas. Akademia nadal rozwija myśl taktyczno-
-operacyjną. Pierwszoplanową rolę przypisuje systemom: do-
wodzenia, rozpoznania, walki radioelektronicznej, wsparcia
ogniowego i logistyki. Większość kadry opanowała język
angielski, co stworzyło dobre przesłanki dla organizacji
wspólnych ćwiczeń i konferencji naukowych z uczelniami
sojuszników, a także do wzajemnej wymiany wykładowców.
Młoda, ambitna kadra łatwo wtapia się w uwarunkowania no-
wych czasów, budując autorytet oficerom Wojska Polskiego.
Prowadzi zajęcia z trudnej tematyki teorii dowodzenia, tak-
tyki broni połączonych lub użycia wojsk w różnych odmia-
nach operacji pokojowych na uczelniach Bundeswehry,
Stanów Zjednoczonych, Słowacji. Podążając tropem starszych
kolegów, mistrzów dydaktyki i profesorów, zdobywa kolejne
stopnie naukowe i co kilka lat odbywa praktyki w wojsku.
Z takiego tworzywa wyrosną silne osobowości, wszechstron-
nie oczytane, zapoznane z literaturą światową, nieoderwane
od realizmu szarej, codziennej problematyki jednostek tere-
nowych. Oni są entuzjastami komputerowego wspierania
wszystkich elementów dowodzenia. Kadra akademicka ma
świadomość, że obecnie koniecznością jest nieustanne
aktywne pogłębianie wiedzy bez względu na wiek i doświad-
czenie.
Zagraniczni goście i studenci6 z uznaniem wypowiadają się
o polskiej drodze rozwoju kadry akademickiej. Miałem oka-
zję kilkakrotnie przekonać się, że przygotowanie zachodnich
oficerów mieści się w bardziej zawężonych ramach. Obyśmy
tylko potrafili swój dorobek uszanować i dalej go rozwijać.
Czas wreszcie się zaszczepić przeciwko nawrotom komp-
leksów, które powodują, że cudze chwalimy, a swego nie do-
ceniamy.
Przyszłość wymaga. Akademia Obrony Narodowej powin-
na coraz śmielej otwierać się na świat zewnętrzny; z jednej
87
 Doświadczenia
strony – na cywilną naukę polską, z drugiej – na kontakty
z najlepszymi uczelniami aliantów. Stale musi panować w niej
duch współpracy, aby z wielu źródeł spływało do niej boga-
ctwo twórczych myśli, wiedzy, spostrzeżeń i doświadczeń.
Innymi słowy, gremia kierownicze powinny żyć ze świado-
mością, że trzeba stale myśleć o podnoszeniu jakości naucza-
nia, aby z nową wizją budować polskiej uczelni coraz wyższą
pozycję w „maratonie” ku przyszłości. Przyjaźnie rywalizu-
jąc, Akademia Obrony Narodowej powinna z odwagą działać,
aby dopasować się do nowej spirali wyzwań. To będzie jej naj-
lepszy wkład w tworzenie polskiego bezpieczeństwa narodo-
wego i w nasz wspólny europejski bastion obronny.
Niedawno spotkałem się z gen. broni prof. Tadeuszem
Jemiołą, byłym wieloletnim rektorem uczelni (1990–2000).
Nie wątpię, że pozostanie on w historii akademii jako światły
generał, który stosunkowo bezboleśnie zdołał przystosować
uczelnię do nowych historycznych uwarunkowań ustrojowych.
Zgadzałem się z nim, że było to możliwe tylko dzięki dojrza-
łości naukowej i patriotyzmowi kadry dydaktycznej. Osobiście
uzupełniłbym to jeszcze dalekosiężną inspirującą rolą samego
komendanta. Już w tym trudnym okresie przejściowym potra-
fił wytyczyć uczelni wyraźne cele: szybka integracja ze struk-
turami NATO, ukształtowanie nowego modelu oficera jako li-
dera zespołu i przygotowanie go do pełnienia swojej funkcji
zawodowej i publicznej.
Akademia Obrony Narodowej powinna z odwagą działać, aby dopasować się do
nowej spirali wyzwań. To będzie jej najlepszy wkład w tworzenie polskiego
bezpieczeństwa narodowego i w nasz wspólny europejski bastion obronny.
Akademia ma szczęście, że w czasie historycznych przemian
ustrojowych młoda generacja jej komendantów, na przykład:
gen. broni prof. dr inż. Tadeusz Jemioło, gen. broni prof.
Bolesław Balcerowicz, gen. broni dr hab. inż. Józef
Buczyński, wykazała się wybitnie przywódczymi cechami,
przemyślanymi, twórczymi rozwiązaniami.
Współczesna nauka wojenna wymaga ciągłego uaktualnia-
nia przedmiotu badań, a także precyzyjnego określenia związ-
ków między dynamicznie rozwijającymi się technologiami
informatycznymi a humanistycznymi dyscyplinami nau-
kowymi.7
Jestem przekonany, że obie polskie akademie swoimi stan-
dardami nauczania i duchem tolerancji będą przyciągać stu-
dentów krajów sojuszniczych i sąsiadów, co pozwoli im umac-
niać swój autorytet międzynarodowy. Stale poszukują one no-
wych pomocy i narzędzi organizacji nauczania, nie gubiąc
z pola widzenia najważniejszego: przekonania, że kształcenie
zawsze pozostanie relacją pomiędzy profesorem i studentem.
Obie akademie wojskowe, mając już od dziesiątków lat moc-
no ugruntowane znaki firmowe – podobnie jak Politechnika
7 J. Bednarek: O potrzebie badań nad nowoczesnością kształcenia wojskowego. „Myśl Wojskowa” 1998 nr 6, s. 154.
8 W moich licznych kontaktach naukowych z Niemcami zawsze przekonywałem się, że dla nich jedynym narodowym drogowskazem są własne postacie historyczne: Postępujemy
tak, jak uczył nas Moltke, Clausevitz...
88
Warszawska czy Uniwersytet Jagielloński – powinny tworzyć
filary strategicznego programu edukacyjnego polskich sił
zbrojnych. Próba doraźnych, zaskakujących zmian ich nazwy
i przypadkowej obudowy może tylko zrujnować to, co tworzy-
ło wiele pokoleń ofiarnych pedagogów. Przed każdą decyzją,
żeby nie okazała się ona pochopną, należy wykrzesać z siebie
odrobinę cierpliwości i popatrzeć, w jakim spokoju i szacun-
ku do tradycji rozwija się szkolnictwo wojskowe Wielkiej
Brytanii, Francji, Niemiec.8 Wielu polskich oficerów mają-
cych kontakty zagraniczne widzi jak następują niebywale szyb-
kie i głębokie zmiany w naszym otoczeniu i jak trudno jest
bronić swojej tożsamości.
W sprawach akademii zająłem wyraźne stanowisko, jak są-
dzę. Każde rozwiązanie zagrażające istniejącemu status quo
Akademii Obrony Narodowej i Wojskowej Akademii
Technicznej uznałbym za nieracjonalne. Nazwałbym je wręcz
nieodpowiedzialnym, bo obie te uczelnie przez wiele lat
budowały swoje marki firmowe i odtworzenie ich wymagało-
by wielu lat pracy. AON i WAT to duma i sukces polskiej
myśli wojskowej.
Inne szkoły oficerskie
Ich głównym celem jest przygotowanie profesjonalistów we
wszystkich specjalnościach, których wojsko potrzebuje. Jednak
każda z nich powinna dbać o to, aby profil kształcenia przy-
szłego oficera nie był zbyt zawężony i skupiony tylko na jed-
nym rodzaju broni. Wszystkie szkoły – i to powinno być abe-
cadło ich programu – muszą dawać dobrą znajomość języka
angielskiego i technik komputerowych, aby ułatwić młodemu
oficerowi częste przekwalifikowanie i dostosowywanie się do
zmian organizacyjnych i technologicznych wojska.
Na podstawie doświadczenia życiowego i sentymentu do tra-
dycji, która jest siłą nośną każdej armii, proponuję rozwiąza-
nie, które, jak sądzę, będzie zgodne z potrzebą dnia dzisiejsze-
go i podtrzyma wiarę we własne, polskie myślenie, dostoso-
wane do możliwości sił zbrojnych. W każdych uwarunkowa-
niach Wojsko Polskie powinno zachować trzy samodzielne
wyższe szkoły oficerskie, utrzymujące kontakty naukowe
z polskimi akademiami wojskowymi i wybranymi ośrodkami
podobnego profilu szkolenia w państwach sojuszniczych.
Szczegóły rozwiązań oddałbym w ręce grupy wybranych wy-
bitnych teoretyków i praktyków.
Jako pierwszą wymienię dęblińską „Szkołę Orląt”. Przyznam
się, że zostałem poruszony emocjami, które obserwowałem
podczas spotkania prawie trzystu oficerów ze Stowarzyszenia
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Doświadczenia
Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych w Dęblinie (fot. J. Wiśniewski)
Seniorów Lotnictwa Wojskowego RP Oddziału Warszawsko-
-Mazowieckiego. Jednakowe stanowisko w obronie własnej
szkoły wyrażały tam wszystkie generacje lotników: od tych
przedwojennych, przez uczestników frontu zachodniego
i wschodniego, aż po wychowanków powojennych. Ta uczel-
nia ma wielkie tradycje i ogromne poparcie szerokich kręgów
społeczeństwa polskiego. Któż z Polaków nie zna słynnych na-
zwisk kpt. pil. Franciszka Żwirki i inż. Stanisława Wigury
albo ppłk. dypl. Mariana Romeyki czy płk. dypl. pil. Sergiusza
Abżółtowskiego. Któż z nas nie jest dumny z lotniczego „gniaz-
da orląt” w Dęblinie.
Druga z kolei jest Wyższa Szkoła Wojsk Rakietowych
i Artylerii im. gen. J. Bema w Toruniu, zdegradowana
już do poziomu Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia.
Aż trudno uwierzyć, że przestała istnieć szkoła założona
w 1923 roku, mająca ponad 80-letnią tradycję. Artylerzyści
zawsze odznaczali się gruntownym wykształceniem silnie
podbudowanym wiedzą matematyczną . Do dzisiaj uważa
się, że artylerzysta rakietowiec to trudna profesja, wyma-
gająca umiejętności współdziałania z wojskami w najbar-
dziej skomplikowanych sytuacjach taktyczno-operacyjnych.
Na toruńskim poligonie, najpiękniejszym terenie ćwiczeb-
nym w Europie, szkoliły się w strzelaniu tysiące oficerów,
przeprowadzono tam setki skomplikowanych ćwiczeń woj-
skowych, wybuchały miliony różnego kalibru pocisków
artyleryjskich. To właśnie tam kształtowały się umiejętno-
ści sztuki ogniowej i charaktery wielu generacji artylerzy-
stów. Konieczność przywrócenia rangi tej uczelni uzasad-
Kwartalnik Bellona 1/2007
niają współczesne poglądy na rolę wsparcia ogniowego
w wojnach i misjach pokojowych.
Trzecia szkoła, którą należałoby zostawić, to Wyższa Szkoła
Oficerska Wojsk Lądowych we Wrocławiu. Kształci ona
specjalistów dla najliczniejszego rodzaju wojsk – pancernych
i zmechanizowanych, które mają swoją specyfikę działania tak-
tycznego i operacyjnego. Powinna być ona traktowana jako
główna kuźnia kadry dowódczej od szczebla plutonu do kom-
panii. Nie wydaje mi się możliwe, aby ewentualnie funkcję ta-
ką mogły przejąć akademie wojskowe.
Skomasowanie wszystkich szkół w dwóch ośrodkach aka-
demickich zdeformuje ich dotychczasowe profile szkolenia,
będzie rozpraszać wysiłek naukowy kadry i odbijać się na po-
ziomie szkoleniowo-badawczym. Za celowe uznaję natomiast
utrzymywanie ścisłych więzi uczelni wojskowych z akademia-
mi, aby mogły otrzymywać silny zastrzyk wiedzy technicznej
i operacyjnej. Przed ostateczną decyzją sugerowałbym sięg-
nąć do rozwiązań francuskich i amerykańskich, które idą
w sukurs mojej argumentacji.
Francja. We wszystkich typach szkół obowiązują egza-
miny konkursowe. Francuskie szkolnictwo wojskowe opie-
ra się na oficerskich uczelniach poszczególnych rodzajów
sił zbrojnych. Przyszli oficerowie przez trzy lata zdobywa-
ją w nich ogólną wiedzę wojskową, pozwalającą na dowo-
dzenie plutonem oraz są przygotowywani do podjęcia stu-
diów akademickich.
Stany Zjednoczone. Nauka w oficerskich szkołach za-
wodowych trwa cztery lata. Szkoły te mają status uczelni
89
 Doświadczenia
Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych we Wrocławiu (fot. M. Kańtoch)
pierwszego stopnia i istnieją w każdym rodzaju sił zbroj-
nych. Ich absolwenci są awansowani na stopień pod
porucznika.9
Kierując się dobrymi intencjami w modyfikowaniu szkol-
nictwa wojskowego nie powinno się zapominać, iż we współ-
czesnych konfliktach zbrojnych, podobnie jak dawniej, istot-
ną rolę odgrywają sprawne systemy dowodzenia, oparte na
niezawodnej łączności i środkach rozpoznania (bezzałogo-
wych i radiolokacyjnych) oraz silnym potencjale logistycz-
nym. Sądzę, iż mogą one być produktem akademii wojsko-
wych. Tworzenie nowoczesnych systemów dowodzenia, zob-
razowania i zarządzania polem walki powinno być trakto-
wane priorytetowo, prowadzą one bowiem do optymalnie
podejmowanych decyzji.10
9 T. Mitek: Kariery bez protekcji. „Polska Zbrojna” 1998 nr 31, s. 20 i 21.
10 Cz. Dęga: Oficerowie XXI wieku. Warszawa 2003, s.177.
90
Szkolnictwo wojskowe należy dostosowywać do najlep-
szych standardów światowych. Poza wykształceniem o pro-
filu czysto militarnym, student oficer powinien otrzymać
dużą dawkę wiedzy ogólnej, wywołującej potrzebę anali-
tycznego myślenia i logicznego łączenia faktów. Może mieć
ona zastosowanie w kontaktach międzynarodowych, z media-
mi, podczas studyjnych podróży historycznych, w dyskusjach
plenarnych. Angażowanie do szkolenia osób o wielkim auto-
rytecie, uznanych naukowców, uniwersyteckich profesorów,
wybitnych dyplomatów, reprezentantów renomowanych uczel-
ni wojskowych z państw sojuszniczych, przedstawicieli rządu
będzie budzić u przyszłych oficerów poczucie własnej warto-
ści i szacunek do swoich uczelni.  g
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Przyczynek
do transformacji
R
ozpoczęcie od stycznia 2007 roku dzia-
łalności przez Departament Trans-
formacji MON1 oznacza niewątpliwie
początek kolejnego etapu w procesie prze-
kształcania sił zbrojnych naszego kraju. Jest to
zarazem okazja, aby przybliżyć problematykę
transformacji armii.
Termin transformacja jest używany do okre-
ślenia nowych metod walki, w której wykorzy-
dr
stuje się najnowocześniejszą technikę i tech-
STANISŁAWA
nologię, w szczególności teleinformatyczną,
BUKOWICKA
oraz nowe rozwiązania w komunikacji i łącz-
główna specjalistka
ności. Obejmuje on szeroki zakres zmian, od
w zespole monitorowania
i koordynacji transformacji dostosowania doktryny bezpieczeństwa i obro-
w Departamencie ny do oczekiwań i wyzwań XXI wieku, przez
Transformacji Ministerstwa przyswojenie najnowocześniejszych zdobyczy
Obrony Narodowej. techniki i technologii, do przeobrażeń w do-
wodzeniu i kierowaniu oraz zmianę podejścia
do operacji międzynarodowych z użyciem sił
zbrojnych. Wymienia się trzy elementy o klu-
czowym znaczeniu dla transformacji: wiedzę,
szybkość oraz precyzję. Wiedza umożliwi wy-
korzystywanie wszelkich dostępnych środków
technicznych do śledzenia i wykrywania roz-
woju sytuacji i zamiarów przeciwnika.
Szybkość w wymiarze strategicznym pozwo-
li na przerzucenie wojsk na bardzo duże odle-
głości w stosunkowo krótkim czasie. Precyzja
umożliwi dokonanie błyskawicznego ataku
i dokładne trafienie wroga, również na duże
odległości. Nowa struktura sił zbrojnych,
w tym dowodzenia i kierowania, ma pozwolić
na prowadzenie różnorodnych operacji: od
misji pokojowych, przez udział w konfliktach
lokalnych, do działań bojowych, w których
siły nowej generacji będą miały decydujący
wpływ na przebieg i zwycięski wynik walk.
Biorąc pod uwagę znaczenie wymienionych
czynników, warto zwrócić uwagę również na
szersze uwarunkowania. Mam na myśli środo-
wisko społeczne, gospodarcze oraz okolicz-
ności polityczne, często nazywane nową sytu-
acją geopolityczną. Jakkolwiek ten ostatni ele-
ment jest uwzględniany w wielu analizach do-
tyczących transformacji, to dwa pierwsze są
1 Zarządzenie ministra obrony narodowej nr 40/MON z 22 listopada 2006 r.
2 http://www.rsis.edu.sg/. A. Chew: The obstacles to military transformation.
Kwartalnik Bellona 1/2007
omawiane zdecydowanie zbyt rzadko.
Przedstawione tu bardzo ogólne rozważania
mają na celu zwrócenie między innymi uwa-
gi na rolę uwarunkowań gospodarczych
w transformacji sił zbrojnych. Sukces syste-
mowych zmian w armii zależy również od
tego, w jakim stopniu poradzimy sobie z wy-
mienionymi czynnikami. Można śmiało po-
stawić tezę, że w obecnych czasach transfor-
macja sił zbrojnych jest elementem i zarazem
wyznacznikiem rozwoju społeczno-gospodar-
czego i politycznego.
Uwarunkowania gospodarcze
Transformacja naszego wojska jest powią-
zana z zachodzącymi w Polsce, szczególnie
po roku 1989, przemianami strukturalnymi
w sferze społeczno-gospodarczej. W gospo-
darce rynkowej restrukturyzacja musiała
objąć również wojsko. Unikając wchodzenia
w głębsze porównania, warto jednak zwrócić
uwagę na relacje między transformacją gospo-
darki i transformacją armii, ich wzajemne
oddziaływanie oraz wskazać najważniejsze
różnice.
Pierwsza różnica dotyczy modelu docelo-
wego. W wypadku gospodarki taki model
istniał. Celem transformacji było przekształ-
cenie gospodarki centralnie planowanej w ryn-
kową. W odniesieniu do sił zbrojnych jest ina-
czej. Model docelowy jest zmienny, nie ma
właściwie możliwości określenia, jaki on ma
być na końcu procesu przekształceń. Jest moż-
liwe jedynie wyznaczanie kierunków prze-
mian, zadań cząstkowych, etapów. Jednak
i tak nieustannie należy pilnować, aby pro-
gram ciągle i na bieżąco był dostosowywany
do dynamicznie zmieniającego się otoczenia
geopolitycznego i technologicznego oraz spo-
łeczno-gospodarczego. Sytuacja taka stwarza
dodatkowe trudności.2 Wymaga prowadzenia
rozważnego monitoringu i dokonywania
systematycznej oceny, aby sprawnie funkcjo-
nował mechanizm korygowania na bieżąco
oraz w pewnych okresach newralgicznych
91
 Doświadczenia
kierunków transformacji. Teoretycznie taki
szczególny charakter ma stan, w którym stary
system j u ż nie działa wystarczająco efektyw-
Transformacja nie, a nowy j e s z c z e nie funkcjonuje jak
Sił Zbrojnych RP należy. Tego typu zjawisko wystąpiło na ryn-
ku pracy, gdy stare zakłady już nie były
wiąże się ściśle w stanie zapewnić odpowiedniej liczy miejsc
z przemianami pracy, a nowe jeszcze nie były zdolne do two-
zachodzącymi rzenia miejsc pracy nowej generacji. Obecnie
w strukturach NATO jesteśmy świadkami sytuacji, gdy struktura za-
i państw członkowskich, potrzebowania na pracowników w nowych za-
w szczególności Stanów kładach odbiega znacznie od struktury poda-
Zjednoczonych, które ży pracy na rynku. Oczywiście w praktyce dla
są motorem i liderem transformacji sił zbrojnych za docelowy
reformy NATO. Na kształt można przyjąć model przekształceń, jaki osiąg-
transformacji ma również nęła armia amerykańska i kopiować poszcze-
wpływ rozwój europejskiej gólne posunięcia. Jednak pojawia się tutaj
polityki bezpieczeństwa mnóstwo nowych pytań, przede wszystkim
i obrony. W praktyce o skalę i możliwości obu państw oraz ich rolę
sytuację komplikują w Europie i świecie. Takie „kopiowanie” wy-
dynamiczne stosunki maga szczególnej rozwagi i mądrości.
NATO–UE, które nie są Druga istotna różnica polega na tym, że
w pełni dojrzałe w wyniku transformacji gospodarki mogliśmy
i – można za spodziewać się wzrostu dobrobytu ogólnego
sekretarzem generalnym oraz zysków przedsiębiorstw i pracowników.
NATO J. de Hoop Powszechnie wiadomo, że czynnik spodzie-
Schefferem użyć wanego zysku należy do wysoko motywują-
sformułowania – tkwią cych bodźców. Jeśli zaś chodzi o motywację
jeszcze w XX wieku. finansową w procesie transformacji wojska, to
jej po prostu brakuje – możemy mówić najwy-
żej o oszczędnościach, a nie o zysku, którego
wojsko bezpośrednio nie generuje. Wojsko
„jedynie” zapewnia pokojowe warunki do roz-
woju społeczno-gospodarczego.
Doświadczenia z transformacji gospodarczej
pokazują, że bez względu na to, jak dobrze
rozpracujemy i przygotujemy plan przekształ-
ceń i tak nie unikniemy nieprzewidzianych
oraz niepożądanych skutków ubocznych. Są
one bowiem nieodłącznym elementem proce-
su radykalnych przemian na szeroką skalę –
a taki właśnie charakter ma transformacja woj-
ska. Niektóre z nich mogą okazać się szcze-
gólnie dotkliwe. Można powiedzieć, że do sta-
łych elementów planowania zmian struktural-
nych należy włączyć założenie o występowa-
niu nieprzewidzianych trudności w najmniej
dogodnym czasie.
Istotną cechą transformacji jest to, że w od-
różnieniu od reformy jest ona procesem
ciągłym. Oczywiście możemy określać jej po-
szczególne etapy i cele, nie zmieni to jednak
charakteru tego procesu, który polega na
ciągłym dostosowywaniu do wymogów współ-
czesności, a przez to nie ma właściwie końca.
3 http://www.bdcol.ee/index.php?id=162/. A. J. Echevarria: Transformation Myths: Confronting the paradoxes of change. 1st Annual Baltic Conference on Defence: Road to
Transformation Summit”, 1–2.06.2006.
92
Zdolności i strukturę sił zbrojnych dopasowu-
jemy do wymogów i wyzwań przyszłości, a ta
jest zawsze tuż za horyzontem, przed nami.
I jeszcze jeden drobny, acz ważny szczegół:
dostosowujemy się do naszych wyobrażeń
o przyszłości, a nie do samej przyszłości,
której z definicji znać nie możemy.3 Należy
też brać pod uwagę fakt, iż z reguły jedne zmia-
ny pociągają za sobą kolejne. Przy czym zmia-
ny radykalne wywołują skutki widoczne czę-
sto dopiero w perspektywie długoterminowej.
Bywa, że zanim jest możliwa ich obserwacja
i ocena, to już są wprowadzane kolejne. Trzeba
pamiętać, że podobnie jak w wypadku gospo-
darki, praktycznie nie ma możliwości odwo-
łania zmiany wprowadzonej w okresie trans-
formacji wojska. Można ją później jedynie ko-
rygować lub starać się minimalizować jej ne-
gatywne następstwa, pamiętając również o dłu-
goterminowych skutkach tych nowych zmian
korygujących. Transformację gospodarki i sił
zbrojnych można porównać do maszyny,
która musi cały czas działać i której nie moż-
na wyłączyć na czas naprawy.
Uwarunkowania międzynarodowe
Na proces transformacji sił zbrojnych
w Polsce duży wpływ mają uwarunkowania
zewnętrzne. Chodzi między innymi o czynni-
ki wynikające z procesu globalizacji i kształ-
towania się nowego układu sił w świecie, roz-
wijanie wspólnej polityki bezpieczeństwa
i obrony Unii Europejskiej, a także przemiany
w NATO oraz relacje NATO–UE.
Zmiany rozpoczęte w Polsce w roku 1989
pociągnęły za sobą upadek państw socjali-
stycznych i rozwiązanie Układu Warszawskiego.
Niestety, nie wszędzie stało się to w sposób
pokojowy. W Jugosławii przekształcenia mia-
ły krwawy przebieg. Prawdziwa wojna na kon-
tynencie europejskim była szokiem. Unia
Europejska bezradnie patrzyła na regularne
działania wojenne. Polityczne wpływy i naci-
ski okazały się nieskuteczne. NATO posiada-
ło potencjał militarny, ale zaskoczone rozwo-
jem wydarzeń, bez przygotowanych wcześniej
scenariuszy postępowania w takiej sytuacji,
jaka rozwijała się przed naszymi oczami, rów-
nież nie było w stanie nic uczynić w czasie,
kiedy ludność cywilna Bośni najbardziej tego
potrzebowała.
Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego
szybko wyciągnęła wnioski. W latach dzie-
więćdziesiątych ubiegłego wieku nastąpiły
zmiany w strukturze dowodzenia. Utworzono
Kwartalnik Bellona 1/2007

dwa dowództwa strategiczne: Dowództwo
Połączonych Sił Zbrojnych NATO Atlantyku
(Allied Command Atlantic – ACLANT)
i Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych
NATO Europy (Allied Command Europe –
ACE). W skład ACLANT weszły trzy dowódz-
twa regionalne oraz dwa bojowe. Natomiast
ACE podlegały dwa dowództwa regionalne,
dwa wspomagające oraz siedem subregional-
nych dowództw połączonych. Zmiany te mia-
ły na celu dostosowanie sił NATO do szybsze-
go reagowania na lokalne kryzysy i konflikty
przy jednoczesnym zachowaniu pełnych zdol-
ności do wspólnej obrony w wypadku ewen-
tualnego zdarzenia związanego z art. 5 trakta-
tu waszyngtońskiego. Większą wagę zaczęto
przywiązywać do zarządzania zasobami, tak
aby siły i środki wydzielone przez państwa
mogły spełnić jak najefektywniej wymagania
związane z prowadzeniem operacji NATO.
Transformacja w USA, a następnie
w NATO, została przyspieszona po ataku
terrorystycznym na Nowy Jork w roku 2001.
Konieczność dostosowania sił zbrojnych do
sprostania wyzwaniom związanym z terro-
ryzmem międzynarodowym oraz zagroże-
niami asymetrycznymi stała się oczywista.
Powszechnie uświadomiono sobie zagroże-
nia związane z nową sytuacją, w której się
znalazły społeczeństwa Zachodu. Oto roz-
wój i dostępność techniki i technologii,
które pozwalają prowadzić spokojne, wygod-
ne życie, jednocześnie sprawiają, że mogą
być one użyte do ataku na ludność cywilną
i powodować zniszczenie na wielką skalę.
Terroryzm, który przez wieki był charakte-
rystyczny dla walk lokalnych, zaczął
razić systemy państwowe, a jego celem sta-
ło się zabijanie jak największej liczby ludzi.
W tej niespodziewanej sytuacji państwa za-
częły poszukiwać nowych, skutecznych
środków jego zwalczania. Celem transfor-
macji stało się osiąganie przez siły zbrojne
większej mobilności, znacznie krótszego
czasu reagowania oraz bardziej precyzyjne-
go uderzenia na coraz większe odległości,
a także skuteczniejszego oddziaływania psy-
chologicznego.
Swoistym przełomem był szczyt NATO
w Pradze w listopadzie 2002 roku, gdzie
uzgodniono kierunki dalszego wzmocnienia
zdolności NATO, zdecydowano o utworzeniu
mniejszych sił spełniających przyjęte wyma-
gania militarne oraz bardziej skutecznej i efek-
tywnej struktury dowodzenia.4 Zmniejszono
4 NATO Command and Transformation. „Strategic Impact” 2005 nr 1, s. 51.
5 A. J. Echevarria: Transformation Myths…, op. cit.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Doświadczenia
liczbę dowództw, powstało jedno Strategiczne
Dowództwo Operacyjne (Allied Command
Operations – ACO) oraz funkcyjne Strategiczne
Dowództwo Transformacji (Allied Command
Transformation – ACT). Poniżej szczebla stra-
tegicznego powstały dowództwa sił połączo-
nych (Joint Force Headquarter – JFHQ) –
dwa zdolne do operacji lądowych oraz trze-
cie, przewidziane do operacji morskich.
W skład dwóch pierwszych JFHQ wchodzą
wielonarodowe komponenty rodzajów sił
zbrojnych: lądowych, powietrznych i mor-
skich. Główną rolą i zadaniem ACT jest
aktywne kształtowanie procesu transformacji
w ścisłej współpracy z ACO i dowódcami Sił
Odpowiedzi NATO (NATO Response Force –
NRF).
Wyzwania
Sukces transformacji w znacznym stopniu
zależy od trafności stawianych celów i okre-
ślenia właściwych kierunków. Jakkolwiek pa-
nuje powszechna zgoda wśród państw człon-
kowskich NATO co do potrzeby transforma-
cji sił zbrojnych i obronności, to jednak nie-
Transformację gospodarki i sił zbrojnych
można porównać do maszyny, która musi cały
czas działać i której nie można wyłączyć
na czas naprawy.
koniecznie co do jej kierunków. Transformacja
to również pewnego rodzaju bitwa na idee5,
a więc z wykorzystaniem wszelkich skutecz-
nych środków. O ile jednak zmagania na
argumenty oraz konstruktywna krytyka do-
skonalą transformację, o tyle rywalizacja nie-
kiedy sprowadza się do zabiegania o konsen-
sus lub – częściej – milczącą akceptację z wy-
korzystaniem wszelkich skutecznych sposo-
bów, takich jak zarzucenie wstecznictwa
ideom przeciwnym albo przeciąganie debat
w nieskończoność. Największym zagroże-
niem i wyzwaniem dla transformacji jest sta-
wianie sprawy: transformacja tak, ale na mo-
ich warunkach. Może to prowadzić do podzia-
łów, nieraz bardzo głębokich i trudnych do
przezwyciężenia. Dlatego na pierwszym miej-
scu wśród spraw ważnych dla przyszłości i po-
koju jest wzmocnienie jedności w wymiarze
euroatlantyckim oraz jednocześnie rozwijanie
europejskiej polityki bezpieczeństwa i obro-
93
 Doświadczenia
ny (European Security and Defence Policy –
ESDP) oraz utrzymywanie spójności polityki
NATO otwiera bezpieczeństwa narodowego i obrony poszcze-
gólnych państw członkowskich.
wspólnocie europejskiej Rozwijanie ESDP staje się jedną z bardziej
oczy na zagadnienia istotnych kwestii na arenie bezpieczeństwa
militarne, których międzynarodowego. Obecnie Niemcy prze-
znaczenia wodniczą Unii Europejskiej, warto więc wspo-
i bezpośredniego związku mnieć, że wytyczne polityki zagranicznej
z bezpieczeństwem Niemiec skupiają się na dwóch fundamental-
w unii prawie się nie nych czynnikach: zaangażowaniu w więzi
dostrzega, transatlantyckie oraz wspieraniu integracji
prawdopodobnie europejskiej.6
z powodu wielkiej Sekretarz generalny NATO Jaap de Hoop
tęsknoty za pokojem. Scheffer uważa, że stosunki NATO i UE są
Jednocześnie Unia ciągle problematyczne, ponieważ trudno prze-
Europejska uwrażliwia dziera się świadomość potrzeby strategiczne-
USA na ogromne obszary go partnerstwa7 pomiędzy nimi. Wskazuje on
uwarunkowań na dwie przyczyny oziębłości tychże stosun-
pozawojskowych, jak: ków. Pierwsza to różnice w charakterze człon-
infrastruktura cywilna, kostwa w NATO i UE. Unia przez niektórych
sprawy społeczne, jest uważana za wyższą formę instytucjonal-
prawa człowieka, ną niż NATO. Głoszą oni pogląd, że
środowiskowe, kulturowe, Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego
polityczne i znaczenie jest „tylko” organizacją międzyrządową, pod-
dyplomacji. czas gdy UE – wspólnotową. Druga przyczy-
na to istniejące grupy interesów, które chcąc
przeciwdziałać nadmiernym wpływom USA
w Europie, usiłują utrzymywać dystans mię-
dzy UE i NATO. Jednakże Ameryka jest po-
trzebna Europie, a Europa Ameryce. Wzajemne
bliskie powiązanie i oddziaływanie stanowi
warunek budowania trwałego pokoju. Mówiąc
w wielkim skrócie, NATO otwiera wspólno-
cie europejskiej oczy na zagadnienia militar-
ne, których znaczenia i bezpośredniego związ-
ku z bezpieczeństwem w unii prawie się nie
dostrzega, prawdopodobnie z powodu wiel-
kiej tęsknoty za pokojem. Jednocześnie Unia
Europejska uwrażliwia USA na ogromne ob-
szary uwarunkowań pozawojskowych, jak:
infrastruktura cywilna, sprawy społeczne,
prawa człowieka, środowiskowe, kulturowe,
polityczne i znaczenie dyplomacji.
Teoretycznie mogłoby się wydawać, że te
UE i NATO są stworzone do tego, żeby się
uzupełniać i wspólnie budować podstawy oraz
warunki trwałego pokoju i rozwoju. Bowiem,
jak twierdzi Scheffer, nie ma silniejszego
cywilnego gracza niż UE oraz silniejszego
6 H. W. Wiermann: A View from Berlin, 1st Annual Baltic Conference on Defence: Road to Transformation Summit, 1–2 czerwca 2006 r. Materiały konferencyjne, s. 60.
7 http://www.eu2007.de/en/news/speeches_interviews/january/0129aaesvpscheffer.html/. J. de Hoop Scheffer: NATO and the EU: Time for a New Charter. Konferencja ESDP:
From Cologne to Berlin and Beyond. Operations, Institutions, Capabilities. Berlin 29.01.2007. .
8 Ibidem.
9 H. W. Wiermann: A View from Berlin…, s. 69.
10 http://www.strategicStudiesInstitute.army.mil./.J. P. White: Transformation for what.
11 Ibidem.
94
wojskowego gracza niż NATO.8 I dlatego jest
pożądane partnerstwo strategiczne NATO–
–UE/UE–NATO, które zdecydowanie wpły-
nęłoby na kształt układu geopolitycznego.
Silna UE jest korzystna dla sojuszu, a silne
NATO gwarantuje bezpieczeństwo Europy
i w ten sposób najlepiej służy jedności Europy.9
Nasza transformacja jest również uwarunko-
wana relacjami na linii NATO–UE, a jedno-
cześnie może mieć pewien udział w kształto-
waniu tego, co się tam dzieje.
Środki finansowe
Poważnym wyzwaniem dla transformacji
jest zapewnienie stosownych środków finan-
sowych. Przy ciągłym deficycie budżetowym
poszczególnych państw oraz wobec poczucia
braku bezpośredniego zagrożenia zewnętrzne-
go społeczeństwa demokratyczne niezbyt chęt-
nie godzą się na zwiększanie wydatków na
wojsko. Nawet wzrost gospodarczy nie ozna-
cza, że na wydatki zbrojeniowe będzie się prze-
znaczać więcej pieniędzy. Zwykle wraz ze
wzrostem PKB pojawiają się i inne potrzeby.
Wygląda na to, że nawet Ameryki nie będzie
stać na prowadzenie operacji stabilizacyjnych
na szeroką skalę i jednocześnie dokonywanie
transformacji sił zbrojnych.10 Okazuje się, że
operacje pokojowe, które miały przyspieszać
i nakręcać proces przekształcania sił zbroj-
nych, faktycznie zaczynają być poważną prze-
szkodą, ponieważ stanowią konkurencję dla
wydatków na transformację. Praktyka poka-
zuje, że mamy do czynienia z przypadkiem:
albo, albo, a nie – jak przewidywano – i jed-
no, i drugie.11
Co więcej, transformacja w wojsku nie przy-
nosi wyraźnych profitów, o czym już wspo-
mniano. Można też mieć wątpliwości, czy in-
strumenty komercyjne sprawdzą się w wojsku,
szczególnie w prowadzonych operacjach mi-
litarnych. Zasady gospodarki rynkowej pozwa-
lają w jakimś okresie zaoszczędzić pewne
środki finansowe, jednak należy brać pod uwa-
gę, że w długiej perspektywie do tej sfery na-
płynie kapitał, którego celem jest zysk, a nie-
koniecznie sukces prowadzonej właśnie ope-
racji wojskowej. Można mieć również uzasad-
nione obawy, że w wypadku zastosowania no-
wych reguł rozrosną się komórki zajmujące się
Kwartalnik Bellona 1/2007

kontrolą i nadzorem oraz zamówieniami pub-
licznymi. A to pociągnie za sobą zapotrzebo-
wanie na środki finansowe. Trudno dzisiaj
przewidzieć, czy poczynione oszczędności
wystarczą na pokrycie nowych kosztów.
Należy też pamiętać o innych ogranicze-
niach budżetowych, jak cykl roczny i kaden-
cyjność parlamentu. I dlatego trudniej znaleźć
poparcie dla projektu wydatków, których skut-
ki będą odczuwalne dopiero w następnych ka-
dencjach sejmu. Transformacja jest niewątpli-
wie procesem natury politycznej, a polityczne
debaty kończą się, gdy cykl budżetowy wyma-
ga podjęcia decyzji, a nie wtedy gdy […] prob-
lemy zostały wyczerpująco omówione
i rozwiązane.12
Wspólny mianownik
Wspominaliśmy już o dwóch grupach czyn-
ników wymuszających transformację –
ogromnym postępie technicznym i technolo-
gicznym oraz gruntownych zmianach środo-
wiska geopolitycznego. Każdy z nich sam
w sobie stanowiłby wystarczające uzasadnie-
nie podjęcia przekształceń strukturalnych.
Powstaje jednak pytanie, czy to podwójne
„motywowanie” nie jest dodatkową trud-
nością. Więcej nie zawsze oznacza lepiej.
Również w tym wypadku można przypusz-
czać, że przy ustalaniu priorytetów transfor-
macji muszą pojawiać się trudności, ponie-
waż trzeba będzie uwzględnić i porów-
nać czynniki z obu tych grup. Mówiąc
w dużym uproszczeniu, należy porównać
technikę z polityką i ustalić listę ważności.
Wiemy z podstawowego kursu matematyki,
że ułamki możemy porównywać tylko po
uprzednim sprowadzeniu ich do wspólnego
mianownika. Jak szukać wspólnego mianow-
nika zmian politycznych oraz technicznych
i technologicznych?
Transformacja sił zbrojnych Chin
Mogłoby się to wydawać paradoksem, ale
najbardziej widocznym skutkiem transforma-
cji amerykańskich sił zbrojnych jest program
modernizacji armii chińskiej. Chiny wyraźnie
podjęły wyzwanie USA. Mają ambicje dorów-
nania Stanom Zjednoczonym w sferze poli-
tycznej, ekonomicznej i militarnej w rejonie
południowo-wschodniej Azji, chcą odgrywać
kluczową rolę w rejonie Pacyfiku. Amerykański
proces transformacji sił zbrojnych stanowi dla
12 A. J. Echevarria: Transformation Myths…, op. cit.
13 http://www.rsis.edu.sg/. R. A. Bitzinger: China adapts to US defence transformation. Institute of Defence and Strategic Studies, IDSS (11/10/06).
14 Ibidem.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Doświadczenia
Chin wyzwanie, ale jest także przez nie trak-
towany jako przykład modelowy.13
Transformacja armii chińskiej, podobnie jak
amerykańskiej, ma na celu osiągnięcie zdol-
ności działania w warunkach konfliktów krót-
koterminowych, o wysokiej intensywności,
wymagających mobilności, szybkości prze-
rzutu, projektowania sił, precyzyjnego uderze-
nia o dalekim zasięgu, z zaangażowaniem
wojsk połączonych prowadzących działania
równocześnie w powietrzu, na ziemi, morzu
i w przestrzeni kosmicznej oraz elektromag-
netycznej przestrzeni teatru działań, z wyko-
rzystaniem broni nadzwyczaj śmiercionośnej
i zaawansowanej technologicznie. Od końca
lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku
Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza doko-
nała ogromnego postępu w zakresie zwięk-
szenia zdolności w kilku obszarach, szczegól-
nie ataku rakietowego, projekcji sił na morzu
i w powietrzu oraz precyzyjnego uderzenia.
Chiny chcą dokonać skoku generacyjnego,
wprowadzając zmiany w zakresie mechaniza-
cji oraz informatyzacji sił zbrojnych. Budują
zdolności informatyczne i kierują znaczne
siły i środki na tworzenie infrastruktury
C4ISR, sieci oraz walkę psychologiczną. Ma
być wydzielonych około 15% sił lądowych (na
wzór NRF w NATO), które będą odpowied-
nio wyposażone i wyćwiczone w prowadze-
niu błyskawicznego ataku ze wsparciem ra-
kietowym, skoordynowanych uderzeń z po-
wietrza i morza z użyciem broni precyzyjnie
naprowadzanej, w wykorzystywaniu coraz
bardziej zaawansowanych systemów taktycz-
nych C4ISR oraz w zakresie zdolności ofen-
sywnych wojny psychologicznej. Od połowy
lat dziewięćdziesiątych odnotowano prawie
czterokrotny wzrost wydatków wojskowych C4ISR:
Chin. Budżet obrony na rok 2006 oficjalnie Command, Control,
wyniósł 35 mld USD, czyli był o 14,7% więk- Communications,
szy niż w roku poprzednim. W maju 2006 ro- Computers, Intelligence
ku przyjęto piętnastoletni plan badań i rozwo-
Surveillance and
Reconnaissance (dowo-
ju w zakresie obrony i technologii, koncentru- dzenie, kontrola, łączność,
jąc się na technologiach wysoko zaawansowa- komputery, wywiad
nych i rozwiązaniach IT.14 i rekonesans).
Mity i stereotypy
W ramach podsumowania przyjrzyjmy się
bliżej mitom i stereotypom na temat transfor-
macji. Niektóre z nich wynikają z dążenia do
jak najprostszego przedstawienia danego
zagadnienia, co niekiedy prowadzi do nad-
95
 Doświadczenia
miernego uproszczenia, a przez to staje się my-
lące. Inne stwierdzenia, faktycznie będące za-
łożeniem lub tezą, przedstawia się w formie
mogącej sugerować, że są one prawdziwe.
Antulio Echevarria w swoim referacie Mity
Transformacja transformacji rozprawia się z pięcioma, jego
zdaniem, najbardziej powszechnymi stereoty-
musi być pami na temat transformacji. Oto one:
przeprowadzana 1. Transformacja ma na celu lepsze przygo-
w taki sposób, aby towanie do sprostania wymogom przyszłości.
nikt nie miał wątpliwości, 2. Strategiczna niepewność jest dzisiaj więk-
że zdolności obronne sza niż w przeszłości.
ciągle są utrzymywane 3. Wyobraźnia i twórcze myślenie mają klu-
na wysokim poziomie czowe znaczenie dla transformacji.
i istnieje jeszcze 4. Transformacja mentalności jest najtrud-
możliwość ich niejsza.
wzmocnienia. 5. Wojskowi lubią rozgrywać ostatnią woj-
nę i dlatego wojsko jest najtrudniejszą organi-
zacją do transformacji.15
Uważam jego uwagi za bardzo trafne i nie-
zwykle cenne.
Trudno powiedzieć, czemu ma służyć zało-
żenie, że skoro obecnie nie ma w Europie za-
grożeń zewnętrznych i w najbliższych latach
się ich nie przewiduje, to znaczy, że możemy
spać spokojnie i ten okres przeznaczyć na
transformację naszych sił zbrojnych. Tym bar-
dziej że można też spotkać oceny mówiące
o tym, że strategiczna niepewność jest dzisiaj
większa niż w przeszłości.16 Stawianie spra-
wy transformacji w ten sposób może powodo-
wać negatywne konsekwencje. Po pierwsze,
może wpływać na osłabienie czujności, bo
piętnaście lat to dość długi okres. Po drugie,
podanie dokładnej liczby może sugerować pre-
cyzyjność określenia daty, a przez to pobudzać
do otwierania zbyt szerokiego frontu prze-
mian. Po trzecie, planując transformację na
konkretny okres, możemy osiągnąć taki punkt
zaawansowania, w którym zdolności bojowe
ulegną osłabieniu, ponieważ stare systemy
już nie będą działały, a nowe jeszcze nie.
Transformacji sił zbrojnych nie możemy trak-
tować jak przejścia z punktu A do punktu B.
Musimy do niej podchodzić jak do procesu
ciągłego. Warto pamiętać o jednej z głównych
zasad wodza Sun Tzu: kiedy jesteś silny – uda-
waj słabego, kiedy słaby – zachowuj się jak-
byś był mocny. Transformacja musi być prze-
prowadzana w taki sposób, aby nikt nie miał
wątpliwości, że zdolności obronne ciągle są
utrzymywane na wysokim poziomie i istnieje
jeszcze możliwość ich wzmocnienia. Może
ona mieć własne cele, ale sama nie może być
celem, lecz tylko sposobem efektywnego funk-
15 A. J. Echevarria: Transformation Myths…, op. cit.
16 Ibidem.
96
cjonowania w obecnych uwarunkowaniach
oraz w przyszłości.
Słyszy się niekiedy opinie, że wojsko może
samo przeprowadzić transformację. Nie
umniejszając jego osiągnięć w zakresie tech-
niki i technologii oraz dowodzenia i kierowa-
nia, a także organizacji i zarządzania oraz
w wielu innych dziedzinach, trudno sobie wy-
obrazić możliwość sprawnego funkcjonowa-
nia układu, w którym technika w wojsku by-
łaby na znacząco wyższym poziomie niż oto-
czenia cywilnego. Praktyka pokazuje, że in-
frastruktura teleinformatyczna i systemy infor-
macyjne niektórych firm cywilnych są bardziej
zaawansowane niż w wojsku. Cenna jest kul-
tura informatycznego środowiska pracy kreo-
wana podczas informatyzacji przedsiębiorstw
i urzędów, w których pracujemy, używania
komputera w domu, w szkole. Jest znamien-
ne, że w zakresie wykorzystywania technolo-
gii teleinformacyjnych zaciera się granica po-
między tym, co wojskowe, a tym, co cywilne.
Trudno jest wskazać, kiedy zaczyna się szko-
lenie żołnierza, a kiedy jest to jeszcze eduka-
cja ogólna: w gimnazjum, liceum, na studiach
cywilnych np. z zakresu informatyki, psycho-
logii, matematyki, fizyki. Dlatego wydaje się,
że cele transformacji obronności muszą sięgać
dalej, poza wojsko.
Na zakończenie uwaga na temat terminolo-
gii, która jest ważnym nośnikiem idei. Mam
wątpliwość, czy transformacja, o której tu mó-
wimy, nie jest „zwykłym” rozwojem, tylko ma-
jącym miejsce w specyficznym okresie i szcze-
gólnych uwarunkowaniach. Słowo transforma-
cja zawiera element przejścia i formowania
oraz wskazuje na istnienie stanu przed i stanu
po. Rozwój natomiast jest pojęciem wskazują-
cym na proces – wzrastania i dojrzewania.
Proces, który jest uwarunkowany czynnikami
środowiska, ale jednocześnie mający własną
„siłę życiową”.
Określona w dokumentach NATO transfor-
macja sił zbrojnych niewątpliwie ma coś z roz-
woju – przewiduje nieustanne dostosowywa-
nie do bieżących uwarunkowań oraz jest cią-
gła, chociaż może mieć okresy o zróżnicowa-
nej dynamice. Spojrzenie na transformację ja-
ko na rozwój uświadamia nam, że zmiany na-
stępują i będą zachodziły nawet wówczas, gdy
rządy nie będą miały żadnej koncepcji trans-
formacji, polegającej na podjęciu świadome-
go wspierania kierunku oraz określonych ele-
mentów, z wydzieleniem konkretnych sił
i środków na ich realizację.  g
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Sztab Główny
Wojska Polskiego
(maj 1935 – marzec 1939)
W
1935 roku w Polsce nastąpiły istot- Głównego.5 Przejawiał zainteresowanie
ne zmiany. 23 kwietnia weszła działalnością Wyższej Szkoły Wojennej.
w życie nowa konstytucja. Siły Wprowadził system przeszkolenia na ćwicze-
zbrojne zostały uznane za jeden z naczelnych niach szkieletowych dowódców i sztabów
organów państwa, pozostający pod zwierzch- wielkich jednostek. Dysponowały one etato-
nictwem prezydenta RP. Kierował on siłami wymi środkami łączności i do celów ćwiczeb-
zbrojnymi poprzez generalnego inspektora sił nych przyjmowały strukturę wojenną.
zbrojnych i ministra spraw wojskowych, Głównym tematem była wojenna praca
płk w st. spocz. dr hab. którego dotychczasowy zakres kompetencji za- sztabów.6
TADEUSZ KMIECIK wężono. Generalny inspektor sił zbrojnych był Po objęciu obowiązków przez gen.
odpowiedzialny za decyzje związane z pełnie- Stachiewicza generalny inspektor sił zbrojnych
pracownik naukowy
Instytutu Historii
niem tej funkcji jedynie przed prezydentem ja- postawił mu zadania przekraczające ówczes-
w Pomorskiej Akademii ko zwierzchnikiem sił zbrojnych.1 ne możliwości Sztabu Głównego. Najważ-
Pedagogicznej w Słupsku, Generał Rydz-Śmigły2, który w odróżnie- niejszym z nich było przygotowanie planu mo-
a wcześniej Wojskowego niu od marszałka Piłsudskiego nie zachował dernizacji i rozbudowy sił zbrojnych. Było to
Instytutu Historycznego dla siebie stanowiska ministra spraw wojsko- związane z przygotowaniem preliminarza bu-
Akademii Obrony
Narodowej. Autor wielu
wych, wprowadził w wojsku wiele zmian or- dżetu, uzgodnionego z ministrem skarbu
książek i artykułów z tema- ganizacyjnych i personalnych. Odwołał ze sta- Eugeniuszem Kwiatkowskim. W tym celu by-
tyki historii polskiego lotni- nowiska dotychczasowego szefa Sztabu ła konieczna rozbudowa przemysłu wojenne-
ctwa wojskowego w okresie Głównego gen. bryg. Janusza Gąsiorowskiego, go, jak również uzyskanie pożyczki finanso-
międzywojennym i po którego przeniesiono do służby liniowej. Na wej od Francji. Kolejnym zadaniem było opra-
drugiej wojnie światowej. jego miejsce powołano (5 czerwca 1935 roku) cowanie nowego planu mobilizacyjnego. Miała
Niekwestionowany specjali-
sta z zakresu funkcjonowa- dowódcę 7 Dywizji Piechoty gen. bryg. być w nim uwzględniona szybka i tajna mo-
nia Sztabu Generalnego Wacława Stachiewicza, który miał dobre przy- bilizacja na wypadek wojny z Rosją lub
(Głównego) w latach gotowanie do pracy sztabowej. Poprzednio pra- z Niemcami. Trzecim zadaniem było opraco-
1918–1939. Aktywny cował on w Sztabie Generalnym i Sztabie wanie planów (według wytycznych GISZ)
uczestnik wielu seminariów Głównym, zajmując się sprawami mobiliza- wojny, w pierwszej kolejności z Rosją, a w dru-
i konferencji naukowych,
dotyczących najnowszych cyjnymi.3 Dobrze znał francuskie środowisko giej – z Niemcami.7
dziejów Polski. wojskowe, rozumiał konieczność współpracy 23 lipca 1935 roku odbyła się w Oddziale I
z francuskim Sztabem Generalnym.4 Nowy konferencja, której przewodniczył nowy szef
szef Sztabu Głównego miał obiektywne infor- Sztabu Głównego. Obecny był również szef
macje na temat przygotowań obronnych pań- Departamentu Aeronautyki gen. bryg. pil.
stwa (organizacyjnych i materiałowych). Dużą Ludomił Rayski.8 Generał Stachiewicz poin-
wagę przykładał do polepszenia pracy Sztabu formował zebranych, że w najbliższym czasie

1 CAW: I.303.13.18. Referat w sprawie uprawnień naczelnego wodza.

2 10 listopada 1936 r. gen. dyw. Edward Rydz-Śmigły został awansowany na stanowisko generała broni, a następnego dnia, w rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości,
marszałka Polski.
3 S. Feret: Planistyczno-organizacyjna rola Sztabu Głównego WP do 1939 r. (cz. II). „Wiedza Obronna” 1998 nr 2, s. 14.
4 J. Ciałowicz: Polsko-francuski sojusz wojskowy 1921–1939. Warszawa 1970, s. 212.
5 P. Stawecki: Szefowie Sztabu Generalnego (Głównego) II Rzeczypospolitej. „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2004 nr 4, s. 87.
6 S. Lityński: Udział Wyższej Szkoły Wojennej w kształtowaniu polskiej doktryny wojennej. „Bellona” (Londyn), 1955 z. 1, s. 36.
7 B. Stachiewicz: Generał Wacław Stachiewicz. Wspomnienie. Warszawa 2004, s. 87.
8 CAW: I.303.3.33, s.155. Protokół konferencji z udziałem Szefów Departamentów i Dowódców MSWojsk.

Kwartalnik Bellona 1/2007 97

 Doświadczenia
ma zamiar uporządkować organizację wojen-
ną wszystkich rodzajów broni i służb. Całość
tych prac miała być realizowana w Sztabie
Głównym, nadzór nad nimi miał sprawować
Oddział I, który otrzymał ponadto zadanie
opracowania wewnętrznej organizacji broni
głównych, wojsk technicznych i żandarmerii.
Oddziałowi III zlecono opracowanie organi-
zacji związków taktycznych poszczególnych
broni, zaś Oddziałowi IV – wszystkich forma-
cji, służb, taborów i kolumn transportowych
wraz z oddziałami etapowymi. Przy opraco-
wywaniu tych dokumentów należało uwzględ-
nić zasadę, że organizacja tych jednostek mu-
si być zgodna z ich możliwościami materiało-
wymi. Organizacja związków taktycznych
miała być tak opracowana, aby przez kilka lat
nie trzeba było dokonywać żadnych poprawek.
Dokumenty miały być wykonane w ścisłej ta-
jemnicy, a o pracach nie mogli wiedzieć do-
wódcy jednostek.
Generał Stachiewicz przedstawił 7 sierpnia
1935 roku generalnemu inspektorowi sił zbroj-
nych wnioski w sprawie podziału kompeten-
12 maja 1935 roku zmarł w Belwederze marszałek Józef Piłsudski. W nocy
z 12 na 13 maja 1935 roku decyzją Rady Gabinetowej z udziałem prezydenta
Ignacego Mościckiego na stanowisko generalnego inspektora sił zbrojnych został
wyznaczony gen. dyw. Edward Rydz-Śmigły. Wydarzenia te miały wielki wpływ
na działalność polskich naczelnych Władz wojskowych.
cji między GISZ, MSWojsk. i Sztab Główny.
Jego zdaniem, organizacja pokojowa wojska
powinna być pochodną organizacji wojennej.
Domagał się w związku z tym, aby wszystkie
projekty organizacji pokojowej dowództw
broni i służb były uzgadniane z Sztabem
Głównym. Tylko ta instytucja powinna być
uprawniona do wydawania wytycznych
w sprawie pokojowej organizacji wojska.9
Pozycja Sztabu Głównego znacznie wzro-
sła, przywrócono mu kompetencje w zakresie
mobilizacji, organizacji, planowania operacyj-
nego i wyszkolenia. Otrzymał zadanie opra-
cowania planów modernizacji i rozbudowy sił
zbrojnych, miał też zająć się sprawami doty-
czącymi możliwości wojennych Niemiec
i agresji z ich strony. Utrzymywał w związku
z tym kontakty z Ministerstwem Spraw
9 E. Piwowarski: Plan mobilizacyjny „s” i problemy związane z możliwością jego realizacji na wypadek wojny. „Kwartalnik Historyczny” 1995 nr 3 – 4, s. 189.
10 W. Stachiewicz: Wierności dochować żołnierskiej. Przygotowania wojenne w Polsce 1935–1939 w relacjach i rozważaniac h szefa Sztabu Głównego i szefa Sztabu Naczelnego
Wodza. Warszawa 1998, s. 150.
11 Ministrowie Spraw Wojskowych 1918–1939. Z badań nad problematyką wojskową Polski. Pod redakcją M. Jabłonowskiego. Pułtusk 2005, s. 216.
98
Zagranicznych. Współpraca ta polegała na wy-
mianie informacji odnośnie do bieżącej sytua-
cji politycznej. W sprawach polityki zagranicz-
nej instytucje te kontynuowały linię nakreślo-
ną przez marszałka Piłsudskiego.10
Ministerstwo Spraw Wojskowych stało się
organem administracyjnym wojska. Minister
(13 października 1935 roku stanowisko to
objął dotychczasowy wiceminister w tym re-
sorcie gen. bryg. Tadeusz Kasprzycki) w prak-
tyce był uzależniony od marszałka Rydza-
-Śmigłego. Formalnie podlegał on premiero-
wi i ponosił odpowiedzialność przed sejmem.
Zadanie, które wykonywało MSWojsk., nie
było do końca skoordynowane z pracami
Sztabu Głównego, dochodziło też do sporów
na tle podziału kompetencji. Sztab Główny
przygotowywał postulaty w sprawach prac
pokojowych wojska w dziedzinie organizacji,
szkolenia, uzbrojenia i wymiany informacji
z MSZ. W jego gestii były również sprawy
traktatowe, tranzytowe i zakupów zagranicz-
nych, handel bronią, wyposażenie i dysloka-
cja wojska, przygotowywał też plany mobili-
zacyjne, operacyjne, transportowe i zaopatrze-
nia. Wykonywał wszystkie obowiązki zwią-
zane z obroną państwa.11
Szef Sztabu Głównego kierował, w myśl wy-
tycznych GISZ, jego pracą, wydawał rozkazy
wykonawcze do zarządzeń inspektoratu. Był
zastępcą generalnego inspektora sił zbrojnych
w pracach związanych z przygotowaniem
państwa do obrony. Współpracował w tych
sprawach z ministrem spraw wojskowych i mi-
nistrami resortów cywilnych. Podlegały mu
bezpośrednio: Wojskowy Instytut Geograficzny
i Inspektorat Saperów.
Początki pracy gen. Stachiewicza na stano-
wisku szefa Sztabu Głównego były trudne. Do
pierwszych jego zadań należało zlikwidowa-
nie braków w pracy sztabu z poprzedniego
okresu (1926–1935), spowodowanych niechę-
Kwartalnik Bellona 1/2007

cią marszałka Józefa Piłsudskiego do sztabów
generalnych, datującą się od czasów wojny
polsko-rosyjskiej.12 W tej sytuacji szef Sztabu
Głównego zdecydował się na dokonanie w tej
instytucji zmian personalnych. Na stanowiska
szefów oddziałów gen. Stachiewicz wyznaczył
najlepszych oficerów w wojsku. Na początku
1936 roku przystąpili oni do wykonywania
swoich obowiązków.
Sztab Główny składał się z czterech oddzia-
łów. Rozszerzony został zakres jego kompe-
tencji. Oddział I zajmował się całością spraw
wojennej organizacji i mobilizacji oraz wypo-
sażeniem materiałowym jednostek mobilizo-
wanych. Opracowywał etaty wojenne i plany
mobilizacyjne, przeprowadzał próbne mobili-
zacje. Planował również normy rezerw strate-
gicznych oraz ćwiczenia doświadczalne
z nowym sprzętem, opracowywał etaty poko-
jowe i wojenne oraz prognostyczne plany roz-
budowy wojska.13 Szefem Oddziału I został
płk dypl. Józef Wiatr, który miał opinię ofice-
ra mającego szerokie spojrzenie na „zagadnie-
nia wojskowo-państwowe”.14 Położył olbrzy-
mie zasługi w opracowywaniu planu mobili-
zacyjnego.
Oddział II nadal zajmował się wywiadem
i kontrwywiadem, a także przygotowaniem
kadr do pracy w tych służbach i w wojskowej
służbie zagranicznej. Do zadań szczególnych
należało rozpracowywanie obcego wywiadu
i analiza sytuacji w innych państwach z punk-
tu widzenia wojskowego. W jego gestii były
też sprawy dotyczące Polski na terenie Wolnego
Miasta Gdańska.
Pozycja Oddziału II była wyjątkowa nie tyl-
ko w wojsku. Niezależnie od zadań wywia-
dowczych o charakterze wojskowym zajmował
się on wywiadem gospodarczym, politycznym
i kontrwywiadem. Doskonale orientował się
w sprawach związanych z przygotowaniem
społeczeństwa niemieckiego do wojny, wyda-
wał specjalne komunikaty.15 Współpracował
też w tych sprawach z innymi oddziałami
Sztabu Głównego. Do jego ważnych zadań
w tym czasie należała odbudowa w Związku
Radzieckim polskiego wywiadu, który został
sparaliżowany licznymi aresztowaniami pol-
skich agentów przez radzieckie władze bezpie-
Doświadczenia
czeństwa.16 Jednocześnie Oddział II przeciw-
działał penetracji przez wywiad niemiecki,
który szczególnie interesował się stanem zało-
gi Westerplatte (jak też innymi garnizonami na W niektórych
Pomorzu) oraz dostarczaniem tam sprzętu woj- sprawach
skowego przez polskie okręty.17 Szefem
Oddziału II został mianowany płk dypl. Tadeusz generalny inspektor sił
Pełczyński wysoko oceniony przez marszałka zbrojnych zlecał szefowi
Rydza-Śmigłego i gen. Stachiewicza. Sztabu Głównego
Oddział III kierował sprawami związanymi przeprowadzenie rozmów
z realizacją zamierzeń operacyjnych. z wojskowymi
Współpracował w tej dziedzinie z Inspektoratem przedstawicielami innych
Saperów i Wojskowym Instytutem Geogra- państw, z którymi Sztab
ficznym. Inne jego obowiązki to kontrola sie- Główny utrzymywał stały
ci łączności, a także realizowanie zamierzeń kontakt.
operacyjnych poszczególnych inspektorów
armii. Samodzielne referaty prowadziły studia
w dziedzinie fortyfikacji, dotyczące użycia lot-
nictwa oraz obrony przeciwlotniczej i przeciw-
gazowej. Ponadto współpracowały z organiza-
cjami cywilnymi w sprawach obronności
kraju. Oddział ten w niewielkim stopniu współ-
działał z Oddziałem II, co miało ujemny wpływ
na opracowywanie planów wojennych.18
Szefem Oddziału III został mianowany płk
dypl. Józef Jaklicz, znany gen. Stachiewiczowi
z czasów studiów wojskowych w Paryżu
i Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie. Był
oficerem o dużej wiedzy z zakresu sztuki
operacyjnej i strategii.
Oddział IV przygotowywał zamierzenia
operacyjne pod względem kwatermistrzow-
skim, jak również kontrolował stan rezerw stra-
tegicznych. Odpowiadał za przygotowanie
infrastruktury państwa do wojny, współpraco-
wał z Oddziałem II w sprawach dotyczących
przygotowania punktów zbornych jeńców oraz
transportowania ich w wyznaczone rejony.19
Ostatecznie zasady pokojowej organizacji
naczelnych władz wojskowych ustalił dekret
prezydenta RP (opracowany w Sztabie
Głównym) z 9 maja 1936 roku o sprawowaniu
zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi
i organizacji naczelnych władz wojskowych
w czasie pokoju. Ukazał się on 12 maja tego
samego roku. Na wniosek ministra spraw woj-
skowych, uzgodniony z generalnym inspek-
toratem sił zbrojnych, prezydent (zwierzchnik
sił zbrojnych w czasie pokoju) mianował

12 Szerzej B. Stachiewicz: Generał Wacław Stachiewicz…, s. 88–89

13 L. Wyszczelski: Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego 1918–2003. „Myśl Wojskowa”, wydanie specjalne. Warszawa-Rembertów 20 marca 2003 roku, s. 44.
14 B. Stachiewicz: Generał Wacław Stachiewicz…, s. 90.
15 CAW: I.302.4.599, s.135–176. Wojskowe organizacje pomocnicze Rzeszy Niemieckiej (stan z listopada 1937 r.).
16 CAW: I.303.4.6106. Meldunek Ekspozytury Oddziału II w Gdańsku z 30.09.1933 r.
17 CAW: I.303.4.6101. Raport Ekspozytury Oddziału II w Gdańsku (lipiec 1936).
18 MIDWIH: I/3/71, s. 22. I. Nowiński: Organizacja Oddziału II Sztabu Głównego 1918–1939.
19 K. Banach: Zasady i metoda pracy Oddziału II sztabu. Warszawa 1938, s. 97.

Kwartalnik Bellona 1/2007 99

 Doświadczenia
i zwalniał szefa Sztabu Głównego. Gene-
ralnemu inspektorowi sił zbrojnych został bez-
pośrednio podporządkowany Sztab Główny
jako organ jego pracy.20 Sztab Główny
przestał być organem dowodzenia siłami
zbrojnymi.
Na mocy tego dekretu został utworzony
w składzie Sztabu Głównego – zamiast do-
tychczasowego Komitetu Obrony Państwa –
Komitet Obrony Rzeczypospolitej (na wzór
Rady Obrony Państwa z 1920 roku). Do jego
zadań należało rozpatrywanie zagadnień zwią-
zanych z obroną państwa i ustalanie w tej dzie-
dzinie wytycznych dla rządu. Przewodniczącym
KOR został prezydent RP, a jego zastępcą –
generalny inspektor sił zbrojnych. W jego
Zgodnie skład wchodzili premier i ministrowie: spraw
z dekretem wojskowych, spraw zagranicznych, spraw
wewnętrznych, skarbu oraz przemysłu i han-
w czasie pokoju minister dlu (stali członkowie). Ponadto w skład tego
spraw wojskowych organu (bez prawa głosowania) wchodzili: szef
dowodził bezpośrednio Sztabu Głównego (był bezpośrednim wyko-
siłami zbrojnymi, nawcą decyzji generalnego inspektora sił
kierował ich zbrojnych), zastępca szefa Sztabu Głównego
administracją i sprawami i szef Administracji Armii.21 Posiedzenie
personalnymi, a także KOR zwoływał prezydent RP według własne-
był odpowiedzialny go uznania lub na wniosek generalnego in-
w rządzie za sprawy spektora sił zbrojnych.
obrony państwa. Organem przygotowującym i realizującym
decyzje KOR był Sekretariat Komitetu Obrony
Rzeczypospolitej (SeKOR) przy Generalnym
Inspektoracie Sił Zbrojnych.22 Stał się on fak-
tycznie częścią Sztabu Głównego, podlegają-
cą jego szefowi. Kierownikiem tej komórki
został zastępca szefa Sztabu Głównego
gen. bryg. Tadeusz Malinowski. Zastępca kie-
rownika sekretariatu miał uprawnienia służ-
bowe szefa oddziału Sztabu Głównego.23
Współpracował on z oddziałami I i IV Sztabu
Głównego, a także z niektórymi departamen-
tami MSWojsk. Prace ich były skoordynowa-
ne z przygotowaniami wojskowymi prowa-
dzonymi w Sztabie Głównym. Szczególnie
ściśle współpracowano z Ministerstwem
Komunikacji oraz Ministerstwem Poczt
i Telegrafów. Resorty te właściwie nie za-
przestały współpracy ze Sztabem Głównym
od czasów wojny polsko-rosyjskiej, natomiast
20 J. Ślipiec: Sztab Główny 1928–1939 – struktura, organizacja pracy i kierowanie WP (w:) Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego 1918–2003. Redakcja naukowa: T. Panecki,
F. Puchała, J. Szostak. Warszawa 2003, s. 101.
21 L. Wyszczelski: Prawno-ustrojowe zasady funkcjonowania Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej. Warszawa 1997, s. 43.
22 SeKOR miał wspólną kancelarię z Biurem Studiów. Ich działalność pokrywała się w wielu dziedzinach.
23 CAW: I.303.13.229. Pismo ministra spraw wojskowych z 28.07.1936 r. w sprawie utworzenia Komitetu Obrony Rzeczypospolitej.
24 W. Stachiewicz: Wierności dochować żołnierskiej…, s. 156.
25 J. Szostak: Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego 1918–1945. „Myśl Wojskowa” 1998 nr 4, s. 177.
26 W. Stachiewicz: Wierności dochować żołnierskiej…, s. 176.
27 J. Szostak: Sztab Generalny (Główny)…, s. 176.
100
resorty finansów i gospodarki nie wykazywa-
ły w dostatecznym stopniu zrozumienia dla
spraw obrony państwa.24
Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczy-
pospolitej stał się ośrodkiem planowania
w sprawach obrony państwa. Tam powstawały
dokumenty związane z rozbudową i rozmiesz-
czeniem ośrodków przemysłu, wykorzystaniem
surowców i zasobów oraz przestawieniem
resortów cywilnych na tory wojenne. Okólnik
premiera z 22 lipca 1936 roku zobowiązywał
ministrów resortów cywilnych do uzgadnia-
nia z SeKOR wszystkich spraw związanych
z obronnością państwa. Organami współ-
pracy z ministerstwami, jak też kontroli wyko-
nywanych przez nie zadań, były podległe
Sztabowi Głównemu biura i wydziały wojsko-
we w tych instytucjach.25
Komitet Obrony Rzeczypospolitej zebrał się
tylko raz (i to w niepełnym składzie) w 1936
roku pod przewodnictwem generalnego in-
spektora sił zbrojnych w celu omówienia wy-
tycznych do prac zainteresowanych mini-
sterstw w dziedzinie przygotowań wojennych.
W następnych latach problemy te były oma-
wiane na tych spotkaniach, pod przewodni-
ctwem prezydenta RP. Udział w nich brali –
oprócz generalnego inspektora sił zbrojnych
– premier, wicepremier, minister skarbu oraz
ministrowie spraw zagranicznych i wojsko-
wych. Szef Sztabu Głównego nie uczestniczył
w nich, był natomiast powiadamiany przez
marszałka Rydza-Śmigłego o decyzjach
w zakresie niezbędnym dla prac Sztabu
Głównego.26
W miarę wzrostu zagrożenia wojennego
do Sztabu Głównego włączano nowe komór-
ki organizacyjne. Były to Szefostwo
Komunikacji Wojskowych, Inspektorat
Saperów oraz Szefostwo Łączności. Szefowi
Sztabu Głównego podlegał również
Wojskowy Instytut Geograficzny oraz attachè
wojskowi przy polskich ambasadach w więk-
szości stolic europejskich, a także w Tokio,
a od 1938 roku również w Kownie. Szef
Sztabu Głównego był członkiem Komitetu
Wyższej Szkoły Wojennej oraz Komitetu do
spraw Uzbrojenia i Sprzętu.27
Kwartalnik Bellona 1/2007

15 listopada 1937 roku w Sztabie Głównym
został zorganizowany Sztab Lotniczy.28 Do
jego zadań należało rozwiązywanie problemów
dotyczących użycia lotnictwa i organizacji
obrony przeciwlotniczej w czasie wojny.29
Sztab Lotniczy miał współpracować ze wszyst-
kimi oddziałami Sztabu Głównego, Inspek-
toratem Obrony Powietrznej Państwa i dowód-
cą lotnictwa30 (1 sierpnia 1935 roku zmienio-
no nazwę Departamentu Aeronautyki MSWojsk.
na Dowództwo Lotnictwa MSWojsk.). Komórka
ta składała się z szefa sztabu, jego zastępcy
i siedmiu oficerów różnych specjalności, nie
tylko lotniczych.31 Decyzja w sprawie zorga-
nizowania tej komórki była jednak o kilka lat
spóźniona.32 Organizacja Sztabu Lotniczego
(który faktycznie rozpoczął działanie dopiero
w marcu 1938 roku), jak również całego Sztabu
Głównego, nie została formalnie zatwierdzona
rozkazem.
W 1938 roku Sztab Główny został zaanga-
żowany także w przygotowania do działań
mających na celu zajęcie Śląska Zaolziańskiego.
W okresie międzywojennym nie doszło do
zawarcia sojuszu politycznego między Polską
a Czechosłowacją. Złożyło się na to wiele przy-
czyn, których szersze omówienie wykracza po-
za ramy niniejszego artykułu.33 Jedną z nich
była przewaga liczebna ludności polskiej na
Zaolziu, co było następstwem zajęcia przez
Czechów Śląska Cieszyńskiego w styczniu
1919 roku.34 Przygotowania wojska do akcji
na Zaolziu rozpoczęły się w drugiej połowie
1938 r. We wrześniu przystąpiono do formo-
wania korpusu interwencyjnego pod nazwą
Samodzielna Grupa Operacyjna „Śląsk”. Na
dowódcę operacji został wyznaczony p.o.
inspektora armii z siedzibą w Toruniu gen.
bryg. Władysław Bortnowski.35 Szefem szta-
bu został I oficer Inspektoratu Armii w Toruniu
płk dypl. dr Ignacy Izdebski.36 Koordynocją
działań zajmował się Oddział III Sztabu
Głównego. Szef Sztabu Głównego zapropono-
Doświadczenia
wał wyznaczenie do akcji 21 Dywizji Piechoty
Górskiej (Bielsko) i 10 Brygady Kawalerii
(Rzeszów). Jednostki te miały być załadowa-
ne na transporty 19 lub 20 września i z ćwi-
czeń na Wołyniu przewiezione na Śląsk. W tej
sytuacji żołnierze rezerwy powołani do woj-
ska na okres ćwiczeń i żołnierze kończący za-
sadniczą służbę wojskową nie zostaliby zwol-
nieni.37 Zadanie zajęcia Śląska otrzymał gen.
Bortnowski od marszałka Rydza-Śmigłego 23
Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospolitej
stał się ośrodkiem planowania w sprawach
obrony państwa. Tam powstawały dokumenty
związane z rozbudową i rozmieszczeniem
przemysłu, wykorzystaniem surowców
i zasobów oraz przestawieniem
resortów cywilnych na tory wojenne.
września 1938 roku. 2 października 1938 ro-
ku wojska SGO „Śląsk” rozpoczęły zajmowa-
nie Zaolzia.
W związku z przybierającą na sile remilita-
ryzacją Niemiec Oddział II otrzymywał wciąż
nowe zadania. Od 1937 roku funkcjonował
w tej komórce – na żądanie gen. Stachiewicza
– Wydział III Planowania Wojennego,
kierowany przez płk. Jana Skrzydlewskiego,
w którym pracowało czterech oficerów dyplo-
mowanych.38 W jego składzie były referaty:
Planowania Wojennego, Planowania Dywersji
Wojennej, Propagandy, Planowania
Propagandy Dywersji.39
Szef Sztabu Głównego dążył do zorganizo-
wania na potrzeby wywiadu wojskowego sie-
ci alarmowej. Po uruchomieniu w odpowied-
nim momencie miała ona informować władze
wojskowe o niemieckich przygotowaniach mo-
bilizacyjnych, jak również o koncentracji

28 Szefem Sztabu Lotniczego został płk dypl. Stanisław Ujejski, a jego zastępcą ppłk pil. Stanisław Karpiński.
29 J. Ślipiec: Sztab Główny 1928–1939…, s. 103.
30 Prezydent RP dekretem z 4 lipca 1936 r. ustanowił urząd inspektora obrony powietrznej państwa, powołując na to stanowisko inspektora armii w Poznaniu gen. dyw. Gustawa
Orlicz-Dreszera. Po jego tragicznej śmierci 16 lipca tego samego roku IOPP został dowódca 23 Górnośląskiej Dywizji Piechoty gen. bryg. dr Józef Zając.
31 W sztabie lotniczym pracowali: gen. bryg. obs. Stanisław Ujejski, ppłk pil. Stanisław Karpiński, mjr pil. Józef Kiecoń, mjr pil. Tadeusz Wójcicki, mjr piech. Julian Kaliciński, kpt.
pil. Jan Bąk, kpt. obs. Stanisław Hermanowski, kpt. łącz. Adam Szanser i kpt. administracji Arnold Jaskowiński.
32 A. Kurowski: Organizacja lotnictwa [w:] B. Ryszard, J. Chojnacki, T. Królikiewicz: Z historii lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa 1978, s. 85.
33 Szerzej W. Stachiewicz: Wierności dochować żołnierskiej…, s. 107–110.
34 E. Piwowarski: Wnioski z formowania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk” do akcji na Zaolziu. „PHW” 2005 nr 3, s. 6.
35 M. Deszczyński: Ostatni egzamin. Wojsko Polskie wobec kryzysu czechosłowackiego 1938–1939. Warszawa 2003, s. 145.
36 Ibidem, s. 146.
37 E. Piwowarski: Wnioski z formowania…, s. 9.
38 MiD WIH: I/3/60, s.14. L. Sadowski: Oddział II Sztabu Głównego (Rezultaty pracy i udział w przygotowaniu do wojny).
39 H. Ćwięk: Zwalczanie niemieckich służb specjalnych na ziemiach zachodnich i północnych II Rzeczypospolitej. Warszawa 1998, s. 119.

Kwartalnik Bellona 1/2007 101

 Doświadczenia
wojsk przed planowanym atakiem. Kiedy przy-
stąpiono do przygotowania planów budowy ta-
kiej sieci, szef Sztabu Głównego w 1938
W 1938 roku roku dwukrotnie zmieniał kolejność przewi-
Sztab Główny został dywanego zagrożenia (z zachodu lub ze wscho-
zaangażowany także du). Stanowiło to, podobnie jak brak doświad-
w przygotowania do czonych oficerów wywiadu, przeszkodę w wy-
działań mających na celu konaniu tego zadania.40
zajęcie Śląska W okresie narastania zagrożenia wojen-
Zaolziańskiego. W okresie nego praca Sztabu Głównego od marca 1939
międzywojennym nie roku przybrała charakter wojenny. Oddział
doszło do zawarcia II, kierowany od lutego 1939 roku przez
sojuszu politycznego płk. Józefa Smoleńskiego (dotychczasowe-
między Polską go komendanta Centrum Wyszkolenia
a Czechosłowacją. Kawalerii w Grudziądzu), prowadził rozpo-
znanie strategiczne.41 Etat tej komórki prze-
widywał dwóch zastępców. Pierwszy zastęp-
ca, płk Józef Englicht, nadzorował działal-
ność ataszatów wojskowych za granicą.42
Ponadto podlegał mu Wydział Studiów,
który dzielił się na Samodzielny Referat
„Niemcy”, Samodzielny Referat „Rosja”
i Samodzielny Referat Studiów Ogólnych.
Drugiemu zastępcy szefa Oddziału II,
płk. dypl. Janowi Ciastoniowi, podlegał
Wydział Ogólny (referaty: Wyszkolenia,
Organizacyjno-Personalny, Propagandy oraz
Planowania Propagandy Dywersji). 43
Ponadto podlegała mu również Ekspozytura
nr 2 (mjr Edmund Charaszkiewicz), której
zadaniem było przygotowanie dywersji na te-
renie nieprzyjaciela, w krajach neutralnych,
ewentualnie na terenach własnych zajętych
przez obcą armię.44
Najważniejszą komórką Oddziału II był
Wydział II Wywiadowczy (ppłk Stefan Mayer).
Składał się on z Wydziału IIa zajmującego się
wywiadem (ppłk dypl. Wilhelm Heinrich)
i Wydziału IIb – kontrwywiadu.45 Znacznie
wzrosła liczba personelu pracującego w tym
oddziale. W 1939 roku w warszawskiej centra-
li było blisko 250 oficerów i 450 urzędników
cywilnych oraz niższych rangą funkcjonariu-
szy.46 Do zadań Oddziału II zajmującego się
wywiadem strategicznym należało szkolenie
wojsk w zakresie służby informatycznej, zdo-
bywanie wiadomości wywiadowczych, studio-
wanie metod pracy wywiadowczej, przygoto-
wanie planów związanych z przejściem służby
wywiadowczej ze stanu pokojowego na wojen-
ny oraz kierowanie ochroną państwa przed ob-
cym wywiadem. Zadania te w innych pań-
stwach wykonywały dwa organy lub więcej,
w Polsce natomiast zostały skupione w Od-
dziale II – jedynej wojskowej i państwowej
służbie informacyjnej.  g

40 A. Woźny: Niemieckie przygotowania do wojny z Polską w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych w latach 1933–1939. Warszawa 2000, s. 64.
41 Charakterystycznym zjawiskiem w Polsce była częsta zmiana na stanowisku szefa Oddziału II (co dwa lata). Nie zdarzało się to w żadnej liczącej się armii w Europie.
42 Polskie ataszaty wojskowe funkcjonowały w: Berlinie, Moskwie, Paryżu, Londynie, Rzymie, Waszyngtonie, Tokio, Ankarze, Helsinkach, Rydze, Tallinie, Kownie, Belgradzie,
Bukareszcie, Budapeszcie, Sofii, Lizbonie, Sztokholmie i Gdańsku.
43 H. Ćwięk: Przeciw Abwehrze. Warszawa 2001, s. 31.
44 Ekspozytura nr 2 składała się z następujących komórek: Samodzielnego Referatu „Zachód” (tereny Niemiec, Gdańska, Czechosłowacji i Litwy), Samodzielnego Referatu „Wschód”

(ZSRR i „akcja prometejska” wśród nierosyjskich narodowości Związku Radzieckiego), Samodzielnego Referatu Terenów Własnych Zachodnich i Południowych, Referatu Techniki
Dywersyjnej, Referatu Bezpieczeństwa Technicznego (techniczne zagadnienia przeciwdywersyjne) oraz Referatu Propagandy na Nieprzyjaciela.
45 M. Cieplewicz, M. Zgórniak: Przygotowania niemieckie do agresji na Polskę w 1939 r. w świetle sprawozdań Oddziału II Sztabu Głównego WP. Dokumenty. Wrocław – Warszawa
– Kraków 1969, s. 7–8.
46 W. Kozaczuk: Bitwa o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Niemiec 1918–1939. Warszawa 1999, s. 100.

102 Kwartalnik Bellona 1/2007

 Hans von Seeckt
jako dowódca operacyjny
i teoretyk wojskowy
ppłk dr
JEREMIASZ ŚLIPIEC
absolwent Akademii Obrony
Narodowej. Jest pracowni-
kiem naukowo-
-dydaktycznym Katedry
Historii Sztuki Wojennej
tej uczelni. Specjalizuje się
w problematyce historii
wojskowości i myśli wojskowej
okresu nowożytnego.
H
ans von Seeckt, właściwie Jaohannes
Friedrich Leopold von Seeckt, urodził
się 22 kwietnia 1866 roku w miejs-
cowości Schlezwig (północne Niemcy). Był
synem pruskiego generała. Już w okresie mło-
dzieńczym przejawiał duże zdolności umy-
słowe i dlatego też edukację rozpoczął od
gimnazjum. Ukończył je z wyróżnieniem
„Abitur”, przyznawanym za duże osiągnięcia
w nauce.
W 1885 roku wstąpił do wojska i rozpo-
czął służbę w Straży Grenadierów cesarza
Aleksandra. Osiem lat później zawarł związek
małżeński z Dorothą Fabian. Wolny czas mał-
żonkowie spędzali głównie na zwiedza-
niu Wielkiej Brytanii i wybrzeży Morza
Śródziemnego.1
W 1896 roku von Seeckt ukończył Akademię
Wojenną (Kriegsakademie). Dzięki swoim
uzdolnieniom w ogólnym rankingu absolwen-
tów uczelni zajął trzecią lokatę. Z tego wzglę-
du skierowano go do służby w Sztabie
Generalnym. Pracował tam aż do 1913 roku,
kiedy to wyznaczono go na stanowisko szefa
sztabu II Korpusu Armijnego. Z okresu pracy
w Sztabie Generalnym pochodzi też przydo-
mek „Sfinks”, który nadali von Seecktowi
jego podwładni, gdyż był małomówny i zacho-
wywał rezerwę wobec innych osób.2 Pomimo
milczącej natury był jednak bardzo dobrym
analitykiem i sprawnym oficerem szta-
bowym.
Wojenne doświadczenia
Tuż przed wybuchem pierwszej wojny świa-
towej von Seeckt został wyznaczony na stano-
wisko szefa sztabu III Korpusu Armijnego.
Z tym związkiem operacyjnym został później
włączony w skład 1 Armii, dowodzonej przez
gen. Aleksandra von Klucka. Armia ta ponio-
sła klęskę w bitwie nad Marną3, ale pomimo
to Hans von Seeckt odniósł osobiste zwycię-
stwo. Udało mu się bowiem z powodzeniem
zakończyć uderzenie wykonane na Saisson.
To wygrane starcie taktyczne wprawdzie nie
zmieniło losów armii niemieckiej na tym kie-
runku, ale przyniosło von Seecktowi rozgłos
w Sztabie Generalnym, gdzie uznano go za
jednego z najlepszych dowódców podczas
trudnych zmagań nad Marną.
Swoje zdolności organizacyjne i dowód-
cze von Seeckt ujawnił w większym stop-
niu w roku 1915. Wówczas to 11 marca zo-
stał wyznaczony na szefa sztabu 11 Armii
niemieckiej, dowodzonej przez gen. Augusta
von Mackensena. Będąc szefem sztabu
tego związku operacyjnego, von Seeckt za-
planował działania zbrojne strony niemie-
cko-austriackiej w ramach tzw. operacji gor-
lickiej i współuczestniczył w dowodzeniu
nimi.4 Ta wielka operacja przełamująca za-
kończyła się sukcesem strony niemiecko-
-austriackiej. Nie wdając się w szczegóły
jej przebiegu, należy zauważyć, że w ciągu
12 dni od rozpoczęcia działań armia zajęła
większą część Polski. Wzięła przy tym do
niewoli około 250 tysięcy Rosjan i przesu-
nęła linię frontu niemieckiego około 300 km
na wschód.
Działania te, a głównie wysiłek organiza-
cyjny von Seeckta i dowódczy von Mackensena,
zostały wysoko ocenione przez cesarza.
Wilhelm II w uznaniu zasług mianował ich na
wyższe stopnie wojskowe. I tak von Mackensen
otrzymał awans na stopień feldmarszałka,
a von Seeckt na brygadiera. Ponadto Hans von
Seeckt został odznaczony orderem „Pour la
Merite”.

1 Więcej na temat lat młodzieńczych i życia prywatnego H. v. Seeckta zob. m.in.: www.dhm.de/lemo/html/biografien/SeecktHans/ oraz www.geocities.com/veldes/seeckt.html
2 Szerzej na temat sposobu bycia H. v. Seeckta zob. m.in. H. Meier-Welcker: Seeckt. Frankfurt 1967.
3 Z. Ryniewicz: Leksykon bitew świata. Warszawa 2004, s. 284. Szerzej na temat działań wojsk niemieckich w kampanii przeciwfrancuskiej i przebiegu bitwy nad Marną zob. także
Ch. Roucard: Pochód Niemców na Paryż i bitwa nad Marną. Warszawa 1922.
4 Więcej na temat operacji gorlickiej 1915 r. zob. m.in. M. Klimecki: Gorlice 1915. Warszawa 1995; M. Zgórniak: 1914–1918. Studia i szkice z dziejów I wojny światowej.
Kraków 1987.

Kwartalnik Bellona 1/2007 103


Generał Hans von Seeckt
A. v. Mackensen
(1849 –1945).
Feldmarszałek niemiecki.
Uczestnik wojny francusko-
-niemieckiej (1870–1871).
W latach 1891–1893 był
adiutantem A. v. Schlieffena.
W pierwszej wojnie
światowej – dowódcą od
szczebla korpusu do grupy
armii. Napisał pracę pt.
Schwarze Husaren (Berlin
1892).
Doświadczenia
Jesienią 1915 roku von Seeckt przystąpił do
planowania kolejnej operacji, tym razem na
froncie bałkańskim. Efektem jego prac był
plan operacji przeciwko Serbii. Celem dzia-
łań było pozbycie się tzw. serbskiego źródła
na południu granicy i otwarcie dla Niemiec
linii komunikacyjnej z Bułgarią i Turcją.
Zadania te miała wykonywać Grupa Armii
feldmarszałka Mackensena, w której skład
wchodziły kontyngenty wojsk niemieckich,
austriackich i bułgarskich. To zgrupowanie
operacyjne odniosło zwycięstwo nad wojska-
mi serbskimi, opanowując całe terytorium
Serbii. Największa bitwa tej operacji odbyła
się na Kosowym Polu.5 W jej wyniku do nie-
woli dostało się około 170 tysięcy żołnierzy
wojsk serbskich.6 Walki te zostały rozegrane
według opracowanego przez von Seeckta pla-
nu, dlatego też otrzymał za to kolejne wyróż-
nienie – został odznaczony „Liściem
Dębowym” do Krzyża Żelaznego.
Następną wielką operacją, którą planował
von Seeckt, była ofensywa na Saloniki.
W tym celu wiosną 1916 roku Grupa Armii
von Mackensena została skoncentrowana na
terytorium Bułgarii. Jednak do działań mają-
cych na celu zajęcie Salonik jeszcze nie przy-
stępowano, gdyż rozpoczęcie tej ofensywy
uzależniano od wyniku bitwy pod Verdun.7
Ale nie batalia o Verdun stanęła von Seecktowi
na przeszkodzie realizacji ofensywy na
Saloniki, lecz rozwój wydarzeń na froncie
przeciwrosyjskim. W czerwcu 1916 roku roz-
poczęła się ofensywa generała armii carskiej
Aleksego Brusiłowa.8 W latach 1912–1913
był on zastępcą dowódcy Wojsk Warszawskiego
Okręgu Wojskowego, podczas pierwszej woj-
ny światowej dowodził 8 Armią (1914 –1916),
a od marca 1916 roku – Frontem Południowo-
-Zachodnim. W 1916 roku przeprowadził
operację manewrową, w której wyniku uda-
ło mu się przełamać front austro-węgierski
na Wołyniu. Operacją Brusiłowa (zwaną rów-
nież ofensywą Brusiłowa) nazwano działania
zaczepne strony rosyjskiej prowadzone od
4 czerwca do 10 lipca 1916 roku. Rosjanie
zastosowali w jej trakcie nowe metody natar-
cia, rozpoczynając je w różnym czasie i na
kilku kierunkach.
Wznowione przez Rosjan działania zaczep-
ne spowodowały, że 4 czerwca 1916 roku
Hans von Seeckt z rozkazu gen. Ericha von
Falkenhayna i szefa Sztabu Generalnego
armii austro-węgierskiej gen. Franza
Conrada von Hötzendorfa został odwołany
z Bułgarii i skierowany do Galicji. Na fron-
cie przeciwrosyjskim objął funkcję szefa
sztabu 7 Armii dowodzonej przez gen.
Karla von Pflanzer-Baltina. Niestety, z do-
wódcą tym współpraca się nie ułożyła.
Wielokrotnie von Seeckt spierał się z von
Pflanzer-Baltinem, który zarzucał mu
zuchwałość i podejmowanie decyzji (a na-
wet wydawanie rozkazów) bez konsultowa-
nia z dowództwem. Między innymi z tego

5 Bitwa na Kosowym Polu została rozegrana 19–23.11.1915 r. Główną rolę w tym starciu odegrała 2 Armia bułgarska. W całej kampanii armia serbska licząca 340 tys. żołnierzy
poniosła olbrzymie straty: 94 tys. zabitych i rannych oraz 170 tys. wziętych do niewoli. Z. Ryniewicz: Leksykon…, s. 270–271.
6 Ibidem, s. 271. Szerzej na temat walk na Bałkanach w 1915 r. zob. m.in. J. Dąbrowski: Wielka wojna 1914–1918. Część 2. Warszawa 1937 (reprint – Poznań 2000),
s. 152–193.
7 H. Corda: Bitwa pod Verdun. Warszawa 1923 (reprint – Warszawa 2004).
8 S. Czerep: Operacje wołyńskie. Ofensywy Brusiłowa 4 VI–10 VIII 1916. Białystok 1999; A. Brusiłow: Moi wospominanija. Moskwa 1963.

104 Kwartalnik Bellona 1/2007


powodu von Seeckt został przeniesiony ze
stanowiska szefa sztabu 7 Armii i w sierp-
niu 1916 roku objął kierownictwo sztabu
Grupy Armii arcyksięcia Karola.
Grupa Armii arcyksięcia Karola była nowo
utworzonym zgrupowaniem operacyjnym,
którego zadaniem było powstrzymanie natar-
cia rosyjskiego. Zadanie to udało mu się
wykonać. Następnie siły arcyksięcia Karola
połączyły się z 9 Armią gen. von Falkenhayna
w kampanii, której celem było opanowanie
Rumunii. W końcu listopada 1916 roku doko-
nano zmiany dowódcy Grupy Armii i miejsce
arcyksięcia Karola zajął arcyksiążę Józef. Jego
szefem sztabu do grudnia 1917 roku pozostał
Hans von Seeckt. Współpraca pomiędzy dwo-
ma kolejnymi arcyksiążętami a von Seecktem
układała się bardzo dobrze. Wielokrotnie do-
wódcy Grupy Armii podkreślali jego duże
umiejętności i pilność w wykonywaniu obo-
wiązków.
Ale wojna powoduje zmiany nie tylko na
placach boju, lecz także w sztabach. Dlatego
też w grudniu 1917 roku przyszło von
Jako Chef der Heeresleitung von Seeckt stworzył doskonałą,
choć nieliczną armię zawodową. Tworząc ją, przyjął założenie,
iż w przyszłości stanie się ona kadrą sił zbrojnych
opartych na powszechnej służbie wojskowej.
Seecktowi zająć kolejne stanowisko sztabo-
we. Został awansowany na generała majora
i wysłany do Konstantynopola, aby
objąć funkcję szefa sztabu 1 Armii. Jed-
nocześnie został szefem Sztabu Wojsk
Lądowych Turcji. W wyniku tej decyzji von
Seeckt był przydzielony zarówno do armii
tureckiej, jak i niemieckiej misji militarnej
w Turcji. Z takiego obrotu sprawy nie był
zadowolony, a przede wszystkim nie mógł
się pogodzić z bałaganem panującym w sze-
regach wojsk tureckich. Ponadto rząd ture-
cki zajmował się głównie kwestiami poli-
tycznymi, w mniejszym stopniu zwracając
uwagę na zagadnienia militarne.
W tej sytuacji z początkiem 1918 roku
Niemców i Turków przestały łączyć wspólne
interesy polityczne. Wielokrotnie dochodziło
do konfliktów, wywołanych żądaniami Turków,
na obszarach Kaukazu i w rejonie Morza
Kaspijskiego. Strona niemiecka traktowała te
terytoria jako obszar działań wojennych,
a Turcja dążyła do ich opanowania na drodze
porozumień politycznych. W wyniku ofensy-
wy gen. Ericha Ludendorffa we Francji
Kwartalnik Bellona 1/2007
Doświadczenia
w 1918 roku i niepowodzeń wojsk niemieckich
w Palestynie (w Syrii Brytyjczycy rozbili
wojska gen. von Sandersa) zmienił się punkt A. v. Kluck
zapatrywania strony niemieckiej. Niemcy (1864–1934).
uznały wówczas, iż dalsza ich obecność
w Palestynie jest bezzasadna i szybko zdecy- Generał pułkownik armii
dowały się na opuszczenie terytorium ture- niemieckiej. W latach
ckiego. Po podpisaniu przez Bułgarię rozejmu 1914–1915 dowodził
z ententą (1) (28 września 1918 roku) sytua- 1 Armią i poniósł klęskę
cja Turcji się pogorszyła. 3 października tego nad Marną (5–9 września
samego roku Turcja również podpisała rozejm 1914 roku). Batalię przegrali
z ententą i zażądała od Niemców wycofania Niemcy (pięć armii, około
ich wojsk ze swojego terytorium. Strona nie- 900 tys. żołnierzy), zostali
miecka miała opuścić obszar Anatolii oni odrzuceni na linię rzek
w ciągu miesiąca. Aisne i Vesle. Zwycięska
Von Seeckt opuścił Anatolię – przez Odessę armia francuska (łącznie
dotarł do Niemiec, a właściwie do tworzącej około 1 082 tys. żołnierzy)
się wówczas Republiki Niemieckiej położyła kres lansowanej
(Weimarskiej). W „zmienionej” ojczyźnie nie przez Niemców koncepcji
odpowiadał mu ustrój republikański, ale kie- wojny błyskawicznej.
rując się patriotyzmem, postanowił nadal
służyć swojemu krajowi. Z tego powodu przy-
jął w styczniu 1919 roku propozycję feldmar-
szałka von Hindenburga wyjazdu do Królewca,
gdzie miał nadzorować ewakuację wojsk
niemieckich z terenów wschodnich. W tym
czasie został też wyznaczony na członka nie-
mieckiej delegacji na konferencję pokojową
w Paryżu, w której pracach czynnie uczestni-
czył od kwietnia 1919 roku.
28 czerwca 1919 roku został zawarty trak-
tat pokojowy z Niemcami. Jednym z głów-
nych jego postanowień w kwestii niemieckich
sił zbrojnych było ograniczenie ich liczeb-
ności i wyposażenia. Ustalenia traktatowe
weszły w życie 10 stycznia 1920 roku, WYJAŚNIENIE NR 1
a 23 marca 1921 roku ukazała się ustawa, Ententa – nazwa
która była syntezą postanowień (klauzul) porozumień zawartych
między Francją, Rosją
wojskowych traktatu wersalskiego i tzw. i Wielką Brytanią przed
ustawy o Reichswehrze (6 marca 1919 roku). pierwszą wojną światową.
Uregulowano w niej problemy organiza- Wokół ententy skupiła się
cyjne nowej armii niemieckiej (Reich- koalicja 25 państw
walczących
swehry), w której skład miały wejść wojska przeciwko państwom
lądowe (Reichsheer) i marynarka wojenna centralnym (Niemcy, Austro-
(Reichsmarine). -Węgry, Turcja, Bułgaria).
18 marca 1920 roku dowódcą Dowództwa
Reichswehry (Chef der Heeresleitung) został
von Seeckt. Stanowisko to zajmował przeszło
sześć lat – do 8 października 1926 roku. Stojąc
105
 Doświadczenia
na czele nowej armii, starał się zapobiegać jej
E. v. Falkenhayn rozkładowi i uchronić siły zbrojne od wpły-
wów politycznych. Traktując armię jako uoso-
(1861–1922). bienie jedności państwa, von Seeckt naraził
Generał armii niemieckiej. się wielokrotnie na krytykę czynników
W 1913 roku był m.in.
pruskim ministrem wojny, politycznych, ale starał się pozostawać poza
a 14 września 1914 roku, rozgrywkami partyjnymi ówczesnych
po ustąpieniu H. v. Moltkego Niemiec.
(młodszego), został szefem
Sztabu Generalnego.
Konstruując organizacyjnie Reichswehrę,
Funkcję tę pełnił do nie zapomniał również o jej obliczu ideolo-
29 sierpnia 1916 roku. gicznym. Starał się zaszczepić żołnierzom idee
Następnie dowodził armiami monarchistyczne i opowiadał się zdecydowa-
(m.in. 10 Armią na Ukrainie)
i Specjalną Grupą
nie za apolitycznością wojska. Ponadto wy-
Operacyjną. magał od wszystkich bezwzględnej dyscypli-
ny, poświęcenia dla ojczyzny i przywiązania
do tradycji dawnej armii cesarskiej.
Należy zauważyć, że ze względu na
ograniczenie liczebności armii niemieckiej
(100 tysięcy), narzuconej traktatem wersal-
skim, miał trudne zadanie, aby utrzymać
morale swych wojsk. Z tego powodu dążył
do jak najlepszego wyszkolenia szeregów
Reichswehry. Nie zgadzając się z tradycyj-
nymi teoriami wojen masowych, a tym bar-
dziej walk pozycyjnych, przekształcił armię
niemiecką w bardziej zmotoryzowaną i ma-
newrową. Zadanie to udało mu się wykonać
w pierwszym roku istnienia nowych niemie-
ckich sił zbrojnych. I dlatego w rocznicę ofi-
cjalnej daty utworzenia Reichswehry
(1 stycznia 1920 roku) mógł napisać w roz-
F. C. v. Hötzendorf kazie do wojsk: Armia lądowa Rzeszy jest
już gotowa. Rozpoczyna się nowy etap
(1852–1925). historii niemieckiej. Zamiast najlepszych
Feldmarszałek austro- życzeń na rozpoczynający się Nowy Rok
-węgierski. W latach 1921 i czasy, które nastąpią, złóżmy ślubo-
1906 –1917 był szefem wanie, iż stać będziemy wszyscy ramię w ra-
Sztabu Generalnego mię w naszym całkowitym oddaniu dla za-
Cesarsko-Królewskiej Armii. wodu. Chcemy, aby miecz był nasz ostry,
Zwolniony z tego stanowiska tarcza – błyszcząca.9
z uwagi na konflikt
z cesarzem Karolem, Koncepcja nowej armii
dowodził Frontem Tworząc nową armię, von Seeckt nie za-
w Południowym Tyrolu pomniał również o jej najwyższych orga-
(1917–1918). nach dowodzenia. 1 października 1919 ro-
ku rozwiązano (realizując postanowienia
traktatu wersalskiego) niemiecki Wielki
Sztab Generalny. Przed von Seecktem sta-
nęło zadanie zorganizowania nowej instytu-
cji tego typu, która byłaby dostosowana do
warunków Reichswehry. Von Seeckt przy-
jął, iż przyszły sztab powinien kontynuować
doświadczenia pruskie z tego zakresu oraz
stać się szkołą jednolitego myślenia strate-
9 W. Kozaczuk: Wehrmacht 1933–1939. Rozbudowa sił zbrojnych Trzeciej Rzeszy jako narzędzia presji, ekspansji terytorialnej i wojny. Warszawa 1978, s. 16–17.
10 Ibidem, s. 31–32.
11 Ibidem, s. 32
106
gicznego, operacyjnego i taktycznego. Nie
mogąc jednak odbudować całych struktur
dawnego Sztabu Generalnego, stworzył tyl-
ko Zarząd Wojskowy (Truppenamt), który
miał wykonywać najważniejsze zadania
sztabu naczelnego, a pozostałe funkcje sku-
piono w zakamuflowanych agendach szta-
bu, zlokalizowanych w resortach cywil-
nych. W Zarządzie Wojskowym utworzo-
no tylko cztery główne oddziały: operacyj-
ny (T 1.), organizacyjny (T 2.), armii ob-
cych (T 3.) i szkolenia (T 4.).10
Do tworzenia opisanego organu dowodze-
nia von Seeckt wykorzystał dawną kadrę ofi-
cerską Sztabu Generalnego i sztabów związ-
ków operacyjnych. Zdawał sobie jednak spra-
wę z faktu, że stara kadra wkrótce się wykru-
szy i uruchomił tajny system szkolenia przy-
szłych oficerów sztabowych, gdyż postano-
wienia traktatu wersalskiego i Międzyalian-
ckiej Komisji Kontrolnej nie zezwalały
Niemcom na utworzenie akademii wojennej.
System ten polegał na tym, iż pierwszy
i drugi rocznik kandydatów na oficerów szta-
bowych był szkolony w okręgach wojsko-
wych, a trzeci – w Berlinie.
Na przeszkolenie do tajnej akademii wo-
jennej kierowano wszystkich oficerów
Reichswehry, którzy legitymowali się
przynajmniej pięcioletnim stażem służby
w tej formacji. Przed rozpoczęciem nauki
byli oni zobligowani do złożenia egzami-
nów wstępnych. Pierwszy tego typu egza-
min odbył się w 1920 roku, kolejne prze-
prowadzano corocznie. Po zakończeniu
drugiego roku studiów słuchacze ze
wszystkich okręgów wojskowych odbywa-
li wspólną dwutygodniową podróż studyj-
ną (sztabową). W jej trakcie składali
egzamin, który decydował o dopuszcze-
niu na trzeci rok studiów. Egzamin nie był
łatwy i na kilkudziesięciu oficerów zda-
wało go 12–15.11 Ci, którzy nie zdali
egzaminu, byli kierowani z powrotem na
stanowiska liniowe, ci zaś, którzy uzyska-
li wyniki pozytywne, udawali się do
Berlina, by tam rozpocząć trzeci rok
edukacji.
Pierwsze szkolenie trzeciego rocznika taj-
nej akademii wojskowej rozpoczęło się 1 paź-
dziernika 1923 roku. Za jego realizację był
odpowiedzialny oddział szkolenia (T 4.)
i było ono prowadzone w siedzibie
Ministerstwa Reichswehry. Szkolenie trzecie-
Kwartalnik Bellona 1/2007

go rocznika również kończyło się podróżą stu-
dyjną (taktyczną) i egzaminem. Pozytywne
złożenie go było podstawą zakwalifikowania
do korpusu oficerów Sztabu Generalnego.
Rocznik ten ukończyło 8–10 oficerów.12
Zwrot do polityki
Od 1923 roku Hans von Seeckt zaczął
w większym stopniu interesować się polityką.
Patrzył jednak na nią przez pryzmat interesu
sił zbrojnych. Dlatego możemy stwierdzić, iż
był on na tyle przenikliwy, by dojrzeć, że w
interesie Niemiec (i armii) leży podtrzymanie
autorytetu władzy (nawet republikańskiej).
Sprzyjać to miało zachowaniu jedności pań-
stwa niemieckiego i niedopuszczeniu do cha-
osu partyjnego czy nawet wojny domowej.
Panaceum na to miała być dobrze zorganizo-
wana i uporczywa praca dla Niemiec. Pogląd
ten wyraził między innymi w swoim rozkazie
do Reichswehry, wydanym 4 listopada 1923
roku, w którym napisał: Tylko ciężka praca,
wykonywana spokojnie i z uporem, pozwoli
nam wytrwać. Można tego dokonać jedynie
opierając się na legalnej konstytucji.
Odstąpienie od tej zasady równa się rozpęta-
niu wojny domowej. W takiej wojnie żadna par-
tia nie wygra: będzie to konflikt, który zakoń-
czy się ich wzajemnym zniszczeniem, konflikt,
którego straszliwy przykład dała nam wojna
trzydziestoletnia.13
Licząc się z faktem, że w przyszłości Niemcy
rozbudują silną armię, jako gwaranta swej nie-
podległości, von Seeckt na niwie politycznej
popierał przede wszystkim działania zmierza-
jące do wzmocnienia sił zbrojnych – i to nie
tylko ich pozycji w państwie, lecz także w kwe-
stii uzbrojenia i wyposażenia. Przykładem mo-
że być utworzenie w listopadzie 1924 roku
Zarządu Zbrojeniowego. Głównym zadaniem
tej instytucji było przygotowywanie tajnych
planów mobilizacji gospodarczej dla zaopa-
trzenia armii. Armia ta według pierwotnych
założeń von Seeckta miała mieć 63 związki
taktyczne (dywizje), później jednak liczbę tę
zmniejszono do 21.14
Następnie, za sprawą von Seeckta, nastąpi-
ła dalsza rozbudowa agend zajmujących się
sprawami wyposażenia i uzbrojenia wojska.
Połączono trzy instytucje: Inspektorat Broni
12 Ibidem, s. 33.
13 A. Bullock: Hitler, studium tyranii. Warszawa 2000, s. 84.
14 W. Kozaczuk: Wehrmacht…, s. 46.
15 Ibidem, s. 46.
16 Ibidem, s. 18.
17 W. Kozaczuk: Wehrmacht…, s. 63.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Doświadczenia
i Sprzętu, Polowe Szefostwo Uzbrojenia
oraz Zarząd Zbrojeniowy i utworzono Zarząd
Uzbrojenia Wojsk Lądowych (Heereswaf-
fenamt). Główne kierunki jego działalności
obejmowały przede wszystkim łączność
z przemysłem i prognozowanie rozwoju tech-
niki wojskowej. Zarząd ten miał rozległe kom-
petencje w zakresie wszelkich zagadnień do- Bitwa pod Verdun
tyczących rozwoju, przeprowadzania prób (21 lutego–18 grud-
praktycznych, nabywania, wytwarzania i od- nia 1916 roku)
bioru broni, amunicji i innego sprzętu wojsko-
wego. Agenda ta podlegała bezpośrednio von najbardziej krwawa
Seecktowi, a w zakresie merytorycznym i niszcząca batalia pierwszej
współpracowała z oddziałem organizacyjnym wojny światowej. Po
(T 2.) Truppenamtu, między innymi w opra- zaciętych walkach Francuzi
cowywaniu etatów, norm uzbrojenia odparli ataki sił niemieckich.
i wyposażenia dla jednostek wojskowych Obie strony poniosły
Reichswehry. Heereswaffenamt był drugą, ogromne straty – łącznie
oprócz Zarządu Wojskowego, główną instytu- około 700 tys. poległych.
cją kierującą rozwojem Reichswehry.15
W 1926 roku Hans von Seeckt został awan-
sowany do stopnia generała pułkownika.
Pomimo to odwołano go ze stanowiska szefa
Reichswehry. Jako powód dymisji, która mia-
ła miejsce 9 października 1926 roku, podawa-
no, iż bez porozumienia z ministrem
Reichswehry wydał zarządzenie zezwalające
na pojedynkowanie się oficerów. Ponadto pod-
kreślano, że bez aprobaty wspomnianego mi-
nistra zgodził się na udział w ćwiczeniach
9 Pułku Piechoty, który był tradycyjnym
oddziałem gwardii byłego następcy tronu księ-
cia Wilhelma Hohenzollerna. Z tych powo-
dów oraz osobistej antypatii prezydent von
Hindenburg odwołał go ze stanowiska szefa
Dowództwa Wojsk (Heeresleitung).16
Odwołanie von Seeckta ze stanowiska
szefa Heeresleitung sprawiło, że w jeszcze
większym stopniu zaczął się zajmować zagad-
nieniami politycznymi. Jedną z jego domen
była polityka zagraniczna. Swoje credo przed-
stawił między innymi w czasie odczytu
w Reichstagu (występował z ramienia Niemiec-
kiej Partii Ludowej Deutsche Volkspartei)
w 1931 roku. Uważał, że głównym przeciw-
nikiem Niemiec jest Polska i dlatego nie na-
leży zawierać jakichkolwiek porozumień pol-
sko-niemieckich ani uwzględniać Polski w ra-
chubach jako „kontrahenta” Rzeszy. Von
Seeckt stwierdzał wręcz, że: samo istnienie
107

WYJAŚNIENIE NR 2
Liga Narodów – organi-
zacja międzynarodowa utwo-
rzona podczas konferencji
pokojowej w Paryżu (1919).
Pakt Ligi Narodów wszedł
w życie 10 stycznia 1920
roku. Głównym celem orga-
nizacji było pokojowe
rozstrzyganie sporów między
jej członkami i zapobieganie
wojnom oraz rozwijanie
współpracy między narodami.
Organizacja ta przestała mieć
jakiekolwiek znaczenie
z chwilą wybuchu drugiej
wojny światowej. Oficjalne
jej rozwiązanie nastąpiło
w 1946 roku.
Doświadczenia
Polski jest nie do zniesienia i nie do pogodze-
nia z warunkami egzystencji Niemiec.17
Negatywnie też zapatrywał się na Ligę
Narodów (2), a przystąpienie do niej Niemiec
uważał za niezbyt korzystne rozwiązanie dy-
plomacji niemieckiej.
Konkludując swoje spostrzeżenia, Hans von
Seeckt pokusił się o nakreślenie głównych kie-
runków działań niemieckiej polityki zagranicz-
nej. Sprowadzały się one między innymi do
następujących kwestii:
  wystąpienia Niemiec z Ligi Narodów
w momencie, gdy ta międzynarodowa organi-
zacja nie będzie w stanie uporać się z narasta-
jącymi problemami mniejszości narodowych
i zagadnieniami uzbrojenia;
  rozbrojenia – warunkowanego tym, by
wszystkie państwa europejskie (a przynajmniej
sąsiadujące z Niemcami) ograniczyły swe
siły zbrojne (zbrojenie) do „minimum” nie-
mieckiego. Jeśli tego nie uczynią, Rzesza zy-
skuje swobodę uzbrajania się;
  granic wschodnich Rzeszy – powinny być
zmienione, a każdy Niemiec, który twierdzi,
pisarstwem teoretyczno-wojskowym i politycz-
nym. Pierwszą jego książką było opracowanie
zatytułowane Landeswerteidigung. Kolejną
pracę poświęcił Helmuthowi von Moltkemu
(starszemu). Nosi ona tytuł Moltke ein Vorbild.
Autor starał się ukazać w niej „Wielkiego
Milczka” jako wzór do naśladowania. Swoją
koncepcję ułożenia stosunków ze Związkiem
Radzieckim zawarł w pracy wydanej w 1933
roku pt. Deutschland zwisehen Ost und West.
W tym samym roku ukazała się też jego książ-
ka zatytułowana Die Reichswahr.
Najbardziej znaną pracą Hansa von Seeckta
jest Gedanken eines Soldaten.19 Podał w niej
w wątpliwość wartość wielkich armii złożo-
nych z żołnierzy poborowych. Uważał, że naj-
lepsze efekty na przyszłym polu walki będzie
można osiągnąć tylko dzięki nauce taktyki
i jak najlepszemu wyszkoleniu żołnierzy. Może
to więc osiągnąć przede wszystkim armia za-
wodowa. Powinna być ona znakomicie wypo-
sażona i wyszkolona pod względem technicz-
nym, czyli manewrowa. Cała przyszłość wo-
jen – pisał von Seeckt – leży, według mnie,

Główne tezy jego poglądów opierają się na stwierdzeniu, że wspólne interesy polityki
zagranicznej łączą Niemcy i Rosję. Z tego też względu państwa będące wrogami
Rosji(Anglia, Francja i Polska) stają się również
naturalnymi wrogami Niemiec.

że należałoby pogodzić się z obecnym stanem w zastosowaniu ruchomych armii, stosunkowo

rzeczy jest „zbrodniarzem”;
  wspólności interesów państwa niemie-
ckiego – Rzesza nie powinna szukać przyjaź-
ni i życzliwości w stosunkach (układach) mię-
dzypaństwowych, lecz zabiegać o alians z pań-
stwami, które będą miały z nią wspólne inte-
resy. Do takich państw zaliczył von Seeckt
Włochy i Węgry. Zresztą pierwsze z nich po-
strzegał jako sprzymierzeńca Niemiec w pra-
cy nad destrukcją Ligi Narodów. Wspólne wy-
stąpienie Niemiec i Włoch z tej organizacji
miałoby doprowadzić do jej upadku lub przy-
najmniej utraty znaczenia na arenie między-
narodowej.18
Dorobek twórczy
Od początku lat trzydziestych ubiegłego stu-
lecia von Seeckt zajął się też na szerszą skalę
niewielkiej, lecz wysokiej jakości, która wyraź-
nie byłaby bardziej efektywna poprzez zasto-
sowanie sił powietrznych, z równoczesną mo-
bilizacją wojsk zarówno w zasilaniu, wzmac-
nianiu ataku, jak i obronie.20
Należy zauważyć, że opracowana przez
von Seeckta teoria „małych armii” była nie-
jako wymuszona postanowieniami traktatu
wersalskiego. Dlatego też, chcąc uzyskać
największą zdolność bojową tego rodzaju sił
zbrojnych, założył ich dobre wyszkolenie
i wyposażenie. Te małe armie zawodowe
miały liczyć do 300 tysięcy żołnierzy.
Specyfika ich działania miała polegać na
szybkości manewru i uderzeniach w decy-
dujące punkty sił przeciwnika. Bardzo waż-
nym elementem w działaniach „małej armii”
von Seeckta było zaskoczenie. Z tego powo-

18 „Przegląd Polityczny”. T. XIV, zeszyt 5 z 1931 r., s. 187 (kronika miesięczna).

19 H. v. Seeckt: Gedanken eines Soldaten. Berlin 1932.
20 Ibidem, s. 25.

108 Kwartalnik Bellona 1/2007


du opowiadał się za rozpoczynaniem wojny
bez jej formalnego wypowiadania. Taki
sposób działań miał umożliwić szybkie
wdarcie się w głąb obszaru operacyjnego
przeciwnika i opanowanie strategicznych
punktów danego państwa. Zaskoczenie
i dezintegracja systemu funkcjonowania
państwa miały zmusić przeciwnika do kapi-
tulacji.21
Pomimo że prowadzenie przyszłej wojny
przewidywał w formie błyskawicznych ope-
racji, dopuszczał jednak możliwość, iż szyb-
kie pokonanie przeciwnika może się nie
udać. W takim wypadku należy sięgnąć po
rezerwy i wówczas do walki będzie musia-
ła stanąć armia masowa (poborowa).22
W swoich rozważaniach o przyszłych
działaniach wojennych von Seeckt analizo-
wał też rolę dowódcy. Uważał, że powinien
on perfekcyjnie opanować techniczne aspek-
ty dowodzenia i wyrobić w sobie pewien au-
tomatyzm działania, którym powinien się
posługiwać do oceny zarówno zdolności
podwładnych, jak i materialnych środków
walki. Zdaniem von Seeckta bowiem, wyro-
bienie w sobie odpowiednich nawyków za-
oszczędzi dowódcy niepotrzebnego zużywa-
nia energii na oczywiste lub mniej istotne
kwestie. Energia – pisał – jest przede wszyst-
kim sprawą intelektu. Energia powstaje
z chętnego uznawania nieubłaganej logiki
samej rzeczy. Cechą energicznego charak-
teru jest to, iż akceptuje on bez zastrzeżeń
i bezwarunkowo prawdy, które go otaczają.
W tym celu intelekt musi bezwzględnie eli-
minować wszelkie przesądy, wszelkie z góry
powzięte idee.23
Wódz powinien dążyć do „twórczego roz-
strzygnięcia” w odniesieniu do trudnej do prze-
21 L. Wyszczelski: Historia myśli wojskowej. Warszawa 2000, s. 280.
22 Ibidem.
23 W. Kozaczuk: Wehrmacht..., s. 386.
24 Ibidem, s. 387.
25 Ibidem, s. 277.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Doświadczenia
widzenia woli przeciwnika i kontrowersyjnych
kwestii, które mogą wyniknąć ze strony czyn-
ników politycznych. Ale najważniejsza jego
rola sprowadza się do przezwyciężania trud-
ności w podejmowaniu decyzji i wydawaniu
rozkazów.24
Dowódca (wódz) musi być perfekcyjnie
przygotowany do wojny, bowiem wojna jest
najwyższym wzlotem ludzkiego działania, jest
ona naturalnym ostatnim stopniem rozwoju
w historii ludzkości.25
Realizacji swoich założeń teoretycznych von
Seeckt jednak nie doczekał, gdyż zmarł przed
wybuchem drugiej wojny światowej, 27 grud-
nia 1936 roku na atak serca. Po śmierci gene-
rała jego asystent gen. Triedricke von Rabenau
opublikował dwie prace biograficzne. Pierwsza
z nich, zatytułowana Hans von Seeckt: Aus
Heinem Leben (1866–1917), ukazała się
w 1938 roku, druga, stanowiąca niejako jej
kontynuację, pod tytułem Hans von Seeckt:
Aus Seinem Leben (1917–1936) wyszła
w 1940 roku. W opracowaniach tych wyko-
rzystano wiele materiałów archiwalnych,
które w znacznej części zaginęły podczas
drugiej wojny światowej. Dlatego też stano-
wią one cenne źródło dla współczesnych ba-
daczy wątków biograficznych tego teoretyka
wojskowości niemieckiej okresu między-
wojennego.
Do szczególnych osiągnięć Hansa von Seeckta
należy zaliczyć jego działalność w czasie pierw-
szej wojny światowej, a także późniejsze prace
nad tworzeniem niemieckich sił zbrojnych.
Nieprzemijającą wartość ma także jego koncep-
cja małej armii zawodowej, zwłaszcza gdy na
progu XXI wieku wyraźnie zaznaczyła się ten-
dencja do spadku znaczenia, a nawet likwidacji
armii masowych w ewentualnych konfliktach
109
 Wojna domowa
w Czadzie (1965 –1990)
C
zad jest jednym z wielu krajów
w Afryce, które od chwili uzyskania
niepodległości w latach sześćdziesią-
tych XX wieku wciąż są areną toczących się
wojen domowych, politycznego zamętu, ciąg-
łych zamachów stanu oraz stanowią cele inge-
rencji innych państw. Czad jest dla Afryki
przykładem, jak idee niezależności, wolności
i prawa jednostki potrafią zamienić się w amal-
mgr gamat przemocy i bezpardonowej walki
PRZEMYSŁAW o władzę i wpływy.
MOSZUMAŃSKI
Nowożytna historia Czadu rozpoczęła się
doktorant Instytutu Spraw
Politycznych PAN i Collegium
pod koniec XIX wieku, kiedy francuskie woj-
Civitas w Warszawie. ska kolonialne, w ramach eksploracji teryto-
Absolwent Prywatnej Wyższej rium Sudanu, opanowały tereny leżące wokół
Szkoły Businessu jeziora Czad. Rejon ten został w 1910 roku
i Administracji w Warszawie. włączony w skład Francuskiej Afryki
Autor artykułów z dziedziny
Równikowej (FAR). Faktyczny podbój całości
historii konfliktów zbrojnych
w Afryce. dzisiejszego terytorium Czadu zakończył się
około 1916 roku.1 O Czadzie stało się głośno
w czasie drugiej wojny światowej, gdy
jego gubernator, a od 1941 roku gubernator
FAR, Félix Eboué podjął decyzję o poparciu
Wolnych Sił Francuskich gen. Charles’a de
Gaulle’a.2
Rządy Ebouégo zaowocowały nadaniem
Czadowi w 1946 roku prowizorycznej konsty-
tucji, umożliwiającej mieszkańcom wybiera-
Republika Czadyjska
Powierzchnia – 1 284 000 km2
Stolica (liczba mieszkańców) – Ndżamena (531 tys.)
Liczba mieszkańców – 9539 tys.
Gęstość zaludnienia – 7,4 osoby /km2
Ustrój – republika
Podział administracyjny – 14 prefektur
Waluta – 1 frank CFA
Religie (wyznawcy) – muzułmanie (54%), katolicy (20%), 
   protestanci (14%), animiści (7%), pozostali (5%)
PKB na 1 mieszkańca – 328 USD
1 http://www.tchadien.com./. History of Chad. History. 4.11.2003.
2 G. Lefebvre, C. H. Pouthas, M. Baumont: Historia Francji. Od 1774 do czasów współczesnych. T. 2, Warszawa 1969, s. 520.
3 E. Sík: The History of Black Africa. T. IV, Budapest 1974, s. 257.
110
nie własnych deputowanych do zgromadzeń
terytorialnych. One z kolei wybierały repre-
zentantów do Rady Generalnej Francuskiej
Afryki Równikowej. Był to jednocześnie
okres, w którym władze francuskie radykal-
nie zmieniły swoją politykę w odniesieniu do
posiadłości kolonialnych. Stanowiska guber-
natorów zostały zamienione na stanowiska
wysokich komisarzy, a kolonie – na terytoria
zamorskie Francji. Spowodowało to uznanie
wszystkich ich mieszkańców za pełnopraw-
nych obywateli Francji, a tym samym –
przyznanie im wszelkich praw politycznych,
z których należy wymienić przede wszystkim
możliwość wyboru przedstawicieli między
innymi do Zgromadzenia Terytorialnego
Czadu, Francuskiego Zgromadzenia Narodo-
wego czy Rady Republiki.
Polityka w Czadzie w latach pięćdziesią-
tych została zdominowana przez wzrastającą
rywalizację dwóch czołowych partii:
—  popieranej przez metropolię oraz repre-
zentującej francuskie interesy ekonomiczne
i polityczne Demokratycznej Unii Czadu
(Union Démocratique Tchadienne – UDT);
—  konkurencyjnej Postępowej Partii Czadu
(Parti Progressiste Tchadien – PPT).
Pomijając polityczne poparcie, jakiego
władze francuskie udzielały UDT, należy
zwrócić uwagę na wyraźne dyskryminowanie
członków PPT. Do działań tych zaliczało się
między innymi wysyłanie urzędników sym-
patyzujących z Postępową Partią Czadu na
gorzej opłacane stanowiska na prowincji czy
nawet ich dymisjonowanie. W rezultacie zwo-
lennicy UDT zdominowali najważniejsze
urzędy i stanowiska w kraju. Przykładem
może być skład Zgromadzenia Terytorialnego,
w którym na 30 miejsc aż 27 znajdowało się
w rękach profrancuskiej Demokratycznej Unii
Czadu.3
Charakter istniejących w owym czasie sił
politycznych stał się jedną z przyczyn pogłę-
biających się, występujących w wielu rejonach
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Doświadczenia
Afryki, konfliktów dwóch dominujących później dokonać. Praktycznie żaden rząd nie
religii. Ponieważ liderzy PPT wywodzili się potrafił opanować i kontrolować całego teryto-
z „czarnego”, animistycznego i chrześcijań- rium swojego kraju. Czad stał się państwem
skiego „Południa”, a liderzy UDT pochodzi- bezprawia.
li w większości z muzułmańskiej „Północy”, Paradoksalnie dążenie do niepodległości przy-
walka polityczna przekładała się bezpośred- niosło mu pasmo niekończących się wojen,
nio na wzrost napięć społecznych. zamachów stanu i postępującej pauperyzacji spo-
Pomimo dużego poparcia, jakie władze łeczeństwa. Od lat sześćdziesiątych Czad wciąż
francuskie udzielały Demokratycznej Unii jest areną frakcyjnych walk wewnętrznych,
Czadu, a później Akcji Społecznej Czadu konfliktów na tle rasowym, religijnym i ple-
(UDT w końcu lat 50. zmieniła nazwę na miennym.
Action Sociale Tchadienne – AST)4, uchwa-
lona w 1956 roku przez Francuskie Od rewolt chłopskich
Zgromadzenie Narodowe ustawa, dotycząca do zamachu stanu
między innymi osób uprawnionych do gło- Mimo coraz większych uprawnień i swobód
sowania w wyborach lokalnych, zmieniła politycznych uzyskiwanych przez Czad w latach
całkowicie równowagę sił w Czadzie. Dzięki pięćdziesiątych, kadry zarządzające byłych ko-
zwiększeniu dopuszczonej do głosowania lonii wciąż pozostawały francuskie. Pod tym
liczby osób bardziej zaludniona południowa względem polityka władz francuskich nie zmie-
część kraju, a co się z tym wiąże liczniejsza
PPT, zdobyła w wyborach w 1957 roku
47 z 65 miejsc w parlamencie i uformowała
pierwszy afrykański rząd w Czadzie
z Gabrielem Lisette na czele.5
We wrześniu 1958 roku mieszkańcy
wszystkich francuskich terytoriów zamor-
skich w Afryce wzięli udział w ogólnonaro-
dowym głosowaniu w sprawie zmiany kon-
stytucji Francji. Referendum w środkowej
Afryce stało się jednocześnie forum, na
którym wysunięto rezolucję skierowaną do
rządu w Paryżu i nawołującą do zwiększenia
autonomii byłych kolonii, a nawet przyzna-
nia im niepodległości. Dokument ten został
podpisany przez wszystkie terytoria
Francuskiej Afryki Równikowej i w niedłu-
gim czasie, w listopadzie 1958 roku, zosta-
ła ona oficjalnie rozwiązana.6
W maju 1959 roku w Czadzie upadł pierw-
szy rząd Gabriela Lisette i uformowała się
druga koalicja rządząca, zdobywając więk-
szość głosów w Zgromadzeniu Terytorialnym.
Na jej czele stanął przywódca związkowy
i późniejszy prezydent François Tombalbaye.7
11 sierpnia 1960 roku Czad oficjalnie uzy-
skał niepodległość. Mimo iż w latach pięć-
dziesiątych XX wieku wciąż był formalnie
zależny od Paryża, jednak niewątpliwie był
to okres największej stabilizacji i bezpieczeń-
stwa. Francuska Legia Cudzoziemska kon-
trolowała cały kraj, zapewniając względną
wolność handlu i dławiąc wszelkie próby re-
belii; tego Czadyjczycy nie będą w stanie Fot. 1. Prezydent Zairu Sese Seko Mobutu (po lewej) i prezydent Czadu Hissene Habré
(www.oneworldphoto.org)

4 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. Decolonization Politics. 10.11.2003 r.

5 Ibidem.
6 E. Sík: The History..., s. 260.
7 Prezydent Tombalbaye zmienił imię na brzmiące bardziej po afrykańsku – Ngarta.

Kwartalnik Bellona 1/2007 111

 Doświadczenia
Fot. 2. Uczestnicy starć w 1979 r. zatrzymani przez żołnierzy francuskiej
Legii Cudzoziemskiej (www.oneworldphoto.org)
niła się aż do 1955 roku, gdy rozpoczęto re-
krutację i szkolenia przygotowujące do pracy
w administracji kolonialnej wśród miejscowej
inteligencji.8 Tak późne wprowadzenie miej-
scowych urzędników spowodowało, że Czad
po wyzwoleniu należał do najuboższych, naj-
bardziej zacofanych i najgorzej zarządzanych
państw w Afryce. Wpływy władzy centralnej
malały wraz z odległością od stolicy kraju –
N’Djameny (do czasu reform „afrykanizują-
cych” Czad w 1973 r. stolica nosiła francuską
nazwę Fort Lamy, jednak ze względu na per-
cepcję materiału autor używa obowiązującej
nazwy N’Djamena). Słaba władza wykonaw-
cza była bolączką wszystkich rządów i jedną
z głównych przyczyn wybuchu w 1965 roku
wojny domowej.
Francję ponadto wciąż łączyły silne więzi
z większością jej kolonii, próbowała zachować
wpływy w istotnych dla niej częściach świata.
Paryż sądził, iż daje mu to prawo do ewentu-
alnej interwencji w razie zagrożenia interesów
prowadzonych w byłych posiadłościach.9 To
z kolei, w wypadku Czadu, mogło budzić nie-
zadowolenie sąsiadów, którzy starali się nie-
zależnie prowadzić politykę zagraniczną i dą-
8 Decolonization Politics..., op.cit.
9 Encyclopedia of Contemporary French Culture. Red. A. Hughes, K. Reader, Routledge, London 1998, s. 145.
112
żyli do zdobycia regionalnego przywództwa.
Doskonałym przykładem może być Libia,
która przez wiele lat prowadziła z Francją po-
lityczną walkę o dominację nad Czadem.
Przejawiała się ona miedzy innymi w militar-
nym, doradczym i finansowym poparciu dla
grup rebeliantów, dążących do zdobycia
władzy, a tym samym zapewnienia zewnętrz-
nym sojusznikom kontroli nad Czadem. Stało
się to charakterystyczne dla tego kraju i było
jednym z czynników, które przez ponad 25 lat
destabilizowały sytuację w tej części Sahelu.
Inną przyczyną było wyjątkowe zacofanie
cywilizacyjne państwa oraz stosunkowo nie-
wielkie zasoby naturalne kraju. Polityka pro-
wadzona przez metropolie wobec kolonii za-
kładała ich ekstensywne wykorzystanie. Z te-
go względu Francja inwestowała kapitał właś-
ciwie jedynie na południu kraju, gdzie zakła-
dano sieć dochodowych plantacji bawełny, bę-
dącej głównym towarem eksportowym pań-
stwa. Natomiast infrastrukturę na północy kra-
ju rozwijano tylko w niewielkim stopniu.
Północna prowincja Czadu – Borkou-Ennedi-
Tibesti (BET) – była połączona z południem
jedynie dwiema bitymi drogami, po których
z rzadka transportowano jakieś towary. To
również miało duży wpływ na sprawowanie
władzy przez rząd w N’Djamenie, który chcąc
zapewnić sobie kontrolę nad północą kraju,
musiał przeznaczać duże środki na transport
i utrzymanie placówek w tym rejonie. Dlatego
północ Czadu przez całą wojnę domową była
stale nękana walkami między rozmaitymi gru-
pami zbrojnymi. Stamtąd także pochodziła
większość rebeliantów werbowanych przez
wszystkie strony walk.
Jedną z istotniejszych przyczyn wybuchu
wojny domowej był także brak ugruntowanej
kultury politycznej oraz ukształtowanego spo-
łeczeństwa obywatelskiego. Po uzyskaniu nie-
podległości praktycznie wszyscy przywódcy
Czadu stosowali terror oraz zakulisowe meto-
dy walki o władzę, nie znając lub nie mając
możliwości formułowania innej polityki.
W takich warunkach naturalny wydawał się
stosowany przez opozycję sposób dochodze-
nia do władzy za pomocą walki zbrojnej.
Kolejną przyczyną, pośrednio prowadzącą
do wybuchu wojny, był tak charakterystyczny
dla państw leżących na północy Afryki
podział na „czarną”, chrześcijańską część
południową oraz jej „muzułmański” odpo-
wiednik na północy. Co więcej, w Czadzie po-
dział ten był pogłębiony przez różnorodność
Kwartalnik Bellona 1/2007

mniejszych grup etnicznych na tym terenie,
a także ze względu na występowanie prawie
100 języków i dialektów, którymi posługuje
się ludność tubylcza.10 Zrozumiałe zatem by-
ło, iż w początkowym okresie niepodległości
hasła walki o wspólny dobrobyt trafiały na nie-
podatny grunt. O wiele silniejsze były więzy
plemienne, rodzinne i klanowe, które często
odgrywały decydującą rolę w chwili dokony-
wania wyboru w sprawie przynależności po-
litycznej. W wypadku Czadu największym
problemem było zdominowanie władz i admi-
nistracji niższego stopnia przez „czarnych”
chrześcijan. To z kolei powodowało rozczaro-
wanie i budziło zawiść wśród ludności za-
mieszkującej północne i wschodnie prowincje
kraju.
Jednak bezpośrednią przyczyną wybuchu
wojny była seria początkowo niepołączonych
ze sobą rewolt chłopskich w centralnych
i wschodnich rejonach kraju w 1965 roku, wy-
wołanych niezręcznymi posunięciami rządu.
Rolnicy byli sfrustrowani brakiem skoordyno-
wanej polityki rolnej rządu oraz nadużyciami
podatkowymi, jakich dopuszczali się urzędni-
cy w odległych placówkach. Szczególnie ostre
przypadki wystąpień ludności miały miejsce
w prefekturach: Guéra, Salamat, Batha
i Ouaddaï. Dużą rolę odegrały w tym czasie
wzmożone wysiłki sąsiadujących państw, pró-
bujących zwiększyć swój wpływ na rząd
Czadu.11 W tym czasie zarówno w Sudanie,
jak i w Libii powstawało wiele organizacji
„wyzwoleńczych”, które postawiły sobie za
cel przejęcie kontroli nad działającymi w ca-
łym Czadzie rozproszonymi grupami rebelian-
tów. Jedną z najbardziej znanych w tym okre-
sie organizacji był Narodowy Front Wyzwo-
lenia Czadu (Front de Libération Nationale
du Tchad – FROLINAT), który powstał
w 1966 roku w Nyala, w południowo-zachod-
nim Sudanie.12
Z powodu silnego podziału i rozdrobnienia
ówczesnego społeczeństwa Czadu oraz braku
wyraźnie zarysowanych grup politycznych
FROLINAT stanowił niejednolitą strukturę,
składającą się z małych, buntowniczych ugru-
powań zbrojnych, których większość nie
łączyło nic poza chęcią przejęcia władzy czy
10 B. Davidson: Modern Africa. London 1983, s. 180.
11  R. Buijtenhuijs: Chad: the narrow escape of an African state 1965–1987 [w:] Contemporary West African State. Red. D. B. Cruise O’Brien, J. Dunn, R. Rathbone. Cambridge
1989, s. 49.
12 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. Rebellion in Eastern and Northern Chad. 10.11.2003 r.
13 http://www.globalsecurity.org./. GlobalSecurity.org. Military resources. Library. Reports. 1984 reports. D. H. Henderson: Conflict in Chad, 1975 To Present: A Central African
Tragedy. 29.12.2003 r.
14 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. Rebellion in Eastern and Northern Chad. 10.11.2003 r.
15 D. H. Henderson: Conflict…, op. cit.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Doświadczenia
też powiększenia zysków czerpanych z niele-
galnych procederów uprawianych na wyludnio-
nych terenach kraju.13 Ich działania były po-
czątkowo ideologicznie jałowe i dopiero póź-
niejsze przybycie doradców, na przykład
z ZSRR czy Libii, pozwoliło wypracować pro-
gramy polityczne. Buntownicze nastawienie
oddziałów FROLINAT-u było także wypadko-
wą destabilizacji w krajach sąsiadujących
z Czadem. Pogranicze Libii i Sudanu stanowi-
ło bezpieczną bazę, w której rebelianci mogli
praktycznie bez przeszkód szkolić i rekrutować
nowych żołnierzy, zaopatrywać walczące jed-
nostki czy prowadzić własną propagandę.
Jednak bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny
była seria początkowo niepołączonych ze sobą
rewolt chłopskich w centralnych i wschodnich
rejonach kraju w 1965 roku, wywołanych
niezręcznymi posunięciami rządu.
Polityczne poparcie udzielane buntownikom
przez sąsiadów nie przekładało się na realne
środki finansowe czy militarne. Aż do 1976
roku większość grup zbrojnych dysponowała
nikłymi zapasami uzbrojenia i kadr, a sukces,
który udało im się osiągnąć, jest częściej przy-
pisywany opieszałości i fatalnym decyzjom
N’Djameny niż im samym.14 Innym czynni-
kiem, wpływającym na przebieg starć zbroj-
nych, była decentralizacja i brak kontroli nad
większością rebeliantów. Walki prowadzono
wówczas w bardzo oddalonych od siebie ob-
szarach i były one pozbawione jakiejkolwiek
koordynacji. Dlatego początkowe ogniska za-
palne dość szybko wygasły i Czad aż do 1967
roku mógł się cieszyć względnym spokojem.
Dopiero przybycie do Czadu sekretarza ge-
neralnego FROLINAT-u, Ibrahima Abatcha,
wraz ze szkolonymi przez północnokoreań-
skich doradców dowódcami wojskowymi, po-
zwoliło zmienić charakter wystąpień na
bardziej zorganizowany.15 Już na początku
1968 roku walki na północy kraju wybuchły
na nowo. Znane ze swej agresywności i nie-
113
 Doświadczenia
Fot. 3. W wielu miejscach można jeszcze spotkać oznakowane pola minowe
(www.oneworldphot.org.)
zależności plemiona nomadów Toubou zdzie-
siątkowały wojskowy garnizon w Aozou, a od-
działy FROLINAT-u (tym razem lepiej uzbro-
jone i skoordynowane) zaczęły stopniowo
opanowywać północne i wschodnie rejony
Czadu.16 Sytuacja reżimu stawała się coraz
trudniejsza. Wiosną 1969 roku kontrolował
jedynie 15 z blisko 100 placówek rządowych
(postes administratifs) w północnych
i wschodnich prefekturach.17 Brak kontroli
nad północną i wschodnią częścią kraju po-
wodował, iż rząd coraz częściej zastanawiał
się nad uzyskaniem militarnego wsparcia
z zewnątrz. Opanowane praktycznie całko-
wicie przez pochodzących z południa kraju
urzędników frankofońskie władze nie mia-
ły innego wyboru jak tylko zwrócić się o po-
moc do swojej byłej metropolii – Francji.
Rząd w N’Djamenie postanowił w 1969 ro-
ku oficjalnie wysłać do Paryża prośbę
o pomoc wojskową. Do Czadu przybyło
wówczas blisko 2,5 tys. żołnierzy Legii
Cudzoziemskiej, którzy wzięli udział w wal-
kach przeciwko partyzantom, z wydatnym
wsparciem broni ciężkiej (śmigłowce, tak-
tyczne samoloty pola walki, transportery
opancerzone).18 Francuskie siły ekspedycyj-
ne stopniowo zaczęły uwalniać zajęte przez
16 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. The FROLINAT Rebellion. 1965–79. 10.11.2003 r.
17 R. Buijtenhuijs: Chad, s. 50.
18 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. The French Military Role in Chad. 1965–79. 10.11.2003 r.
19 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. The FROLINAT Rebellion…, op. cit.
20 D. H. Henderson: Conflict…, op.cit.
21 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. Rebellion…, op. cit.
114
FROLINAT regiony kraju, ale po ich wyco-
faniu się w 1971 roku do Europy (ze wzglę-
du na malejące poparcie francuskiego spo-
łeczeństwa dla interwencji) rebelianci
szybko odzyskali utracone tereny.
Jednak FROLINAT nie mógł wówczas zde-
cydowanie przechylić szali zwycięstwa na
swoją stronę ze względu na dręczące go wal-
ki frakcyjne. Już na początku lat siedemdzie-
siątych główny ideolog ruchu, Abba Siddick,
dowodzący Pierwszą Armią Wyzwoleńczą
FROLINAT-u stracił kontrolę nad częścią
swoich wojsk, które pod wodzą Goukouni
Oueddeiego utworzyły Drugą Armię
Wyzwoleńczą, znaną później jako Siły Zbrojne
Północy (Forces Armées du Nord – FAN).19
Ponadto na całym obszarze dotkniętym wal-
kami istniało wiele grup działających nieza-
leżnie od siebie i niepodlegających najwięk-
szej wówczas organizacji – FROLINAT-owi.
Przykładem dość dobrze zorganizowanego
ruchu był operujący na granicy z Sudanem
Czadyjski Front Wyzwolenia.20
Tymczasem reżim Tombalbaye borykał
się ze stale malejącą popularnością. Opinia
publiczna żądała wprowadzenia reform
w administracji publicznej, które mogłyby
choć trochę usprawnić funkcjonowanie pań-
stwa. Petycje wysyłane do N’Djameny zo-
stały poparte na początku lat siedemdzie-
siątych przez władze francuskie, które uza-
leżniły swoją pomoc finansową i wojskową
od ich wdrożenia. Prezydent Tombalbaye,
nie mając wyjścia, zgodził się na przyjęcie
francuskiej Misji do spraw Reformy
Administracji. Przybyła ona do Czadu, ma-
jąc za zadanie usprawnienie działania armii,
systemu fiskalnego i legislacyjnego oraz re-
organizację służby cywilnej.21 Reformy
miały znieść także dyskryminację miesz-
kańców północnej i wschodniej części kra-
ju, również jeśli chodzi o dostęp do stano-
wisk w administracji publicznej.
Plan prezydenckich reform został dość
gwałtownie przerwany w sierpniu 1971 roku
ze względu na: z jednej strony – wycofanie
militarnego wsparcia Francji, z drugiej –
rzekomy spisek na życie Tombalbaye. Zamach
miał być, według prezydenta Czadu, przygo-
towany przez niedawno uwolnionych więź-
niów politycznych, z wydatnym poparciem
Kwartalnik Bellona 1/2007

Libii. Tombalbaye wysunął wówczas oskarże-
nia pod adresem Muammara Kadafiego o pla-
nowany spisek. W odpowiedzi na to Libia po
raz pierwszy udzieliła oficjalnego poparcia
FROLINAT-owi. Wyrazem tego stało się
między innymi udostępnianie bazy wojskowej
w Trypolisie oraz zwiększenie dostaw sprzę-
tu i gotówki rebeliantom.
Rok 1971 przyniósł Czadowi również
falę wystąpień studenckich w N’Djamenie,
w których wyniku prezydent Tombalbaye
zdymisjonował szefa sztabu generalnego
gen. Jacquesa Doumro i zastąpił go, mają-
cym później odegrać w historii Czadu o wie-
le ważniejszą rolę, pułkownikiem Félixem
Malloumem.22
W lipcu 1972 roku w stolicy ujęto grupę tre-
nowanych w Libii sabotażystów, próbujących
przemycić do miasta broń i ładunki wybucho-
we. To spowodowało nasilenie represji wobec
opozycjonistów. W atmosferze wzrastającej
nieufności Tombalbaye aresztował ponad ty-
siąc przeciwników politycznych, w tym dwóch
ministrów w jego rządzie, pochodzących z po-
łudnia kraju. Rok później zatrzymania dosię-
gły nawet niedawno awansowanego Félixa
Mallouma oraz wielu „czarnych” urzędników
pod zarzutem uprawiania politycznego „czar-
noksięstwa”.23 Nowa polityka Tombalbaye,
oparta na paranoicznych obawach przed utra-
tą urzędu i gorączkowych wysiłkach skiero-
wanych na uzyskanie poparcia, przejawiała się
między innymi w celowym pogorszeniu sto-
sunków z Francją na rzecz poparcia państw
arabskich, wzmożonej „afrykanizacji” Czadu
(zmieniono wówczas wiele nazw miejsco-
wości na brzmiące bardziej afrykańsko, a sam
François Tombalbaye przyjął nowe imię
Ngarta) oraz wydaleniu z kraju większości mi-
sjonarzy, oskarżanych o szpiegostwo na rzecz
Francji.
Jednak do 1975 roku polityka prezydenta,
zamiast zdobywać mu coraz więcej zwolenni-
ków, spowodowała, że utracił poparcie nawet
swoich największych sojuszników – „Południa”
i armii. Susza na początku lat siedemdziesią-
tych zmusiła Tombalbaye do rozpoczęcia tzw.
operacji rolnictwo. Chodziło o powiększenie
areału ziem pod uprawę bawełny. Aby tego
dokonać, reżim potrzebował taniej siły robo-
czej. Na nowo otwarte farmy zaczęto przysy-
łać setki „ochotników”, zdobywanych w cza-
sie ulicznych łapanek. To wzbudziło wyjątko-
wo duże niezadowolenie wśród mieszkańców
prefektur, w których prowadzono operację.
22 http://www.loc.gov./ Library of Congress. Country Studies. Chad. Fall of the Tombalbaye Government. 10.11.2003 r.
23 Ibidem.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Doświadczenia
Z kolei poparcie armii zaczęło spadać w wy-
niku ostrej krytyki, jaką wysuwał pod jej adre-
sem prezydent. Tombalbaye winił ją za brak
sukcesów na polu walki i stale przeprowadzał
czystki w jej szeregach. W marcu 1975 roku
rozkazał aresztować wysokich oficerów armii
jako podejrzanych o planowanie kolejnego spi-
sku na jego życie. To wydarzenie stało się bez-
pośrednim pretekstem do rozpoczęcia „właś-
ciwego” zamachu stanu.
Walka o władzę (1975–1990)
Druga faza wojny domowej zdecydowanie
różni się od prowadzonej przez pierwsze dzie-
sięć lat. Walka o władzę zmieniła charakter
z antyrządowej na osobistą. O ile w pierwszej
fazie dość łatwo było wyróżnić przeciwników,
o tyle w drugiej było to już praktycznie nie-
możliwe. Eliminacja wspólnego wroga, jakim
był prezydent Tombalbaye, spowodowała za-
ostrzenie starć o przejęcie schedy po nim i wy-
łanianie się nowych ugrupowań. Każdy z cha-
ryzmatycznych przywódców frakcji chciał za-
garnąć pełnię władzy tylko dla własnego stron-
nictwa. Ewentualne sojusze były zawierane na
krótko i powstawały w wyniku zaistnienia do-
raźnych potrzeb. Okres ten charakteryzował
się także eskalacją walk oraz rozszerzeniem
ich zasięgu z lokalnego na regionalny lub ogól-
Nowa polityka Tombalbaye, oparta na
paranoicznych obawach przed utratą urzędu
i gorączkowych wysiłkach skierowanych na
uzyskanie poparcia, przejawiała się między
innymi w celowym pogorszeniu stosunków
z Francją na rzecz poparcia państw arabskich
oraz wzmożonej „afrykanizacji” Czadu.
nokrajowy. Innym aspektem tej fazy wojny
była niewystępująca do tej pory skala zagra-
nicznej pomocy wojskowej dla walczących
ugrupowań. Wywoływała ona jeszcze większe
zaognienie konfliktu i przyczyniła się do jego
przedłużenia.
Zamach stanu rozpoczął się 13 kwietnia
1975 roku w mieście Boraho, leżącym 55 km
na północ od stolicy Czadu, skąd połączone
oddziały wojska i żandarmerii uderzyły na sto-
licę. Udział żandarmerii nie był zaskoczeniem,
115
 Doświadczenia
jako że Tombalbaye aresztował wcześniej jej
dowódcę płk. Djimeta za rzekome umożliwie-
nie ucieczki jeńcom schwytanym w czasie
starć z oddziałami FROLINAT-u. Atak na
pałac prezydencki przyniósł zwolennikom
i przeciwnikom prezydenta ciężkie straty, lecz
po trzech godzinach załoga broniąca
Tombalbaye się poddała. Sam prezydent
zginął w czasie zaciętych walk. Większość do-
wodzących grupą napastników nie przekracza-
ła stopniem rangi porucznika. Jest to charak-
terystyczne dla wielu zamachów stanu
w Afryce, gdy buntownicy wywodzą się głów-
nie z kadr podoficerskich lub oficerskich niż-
szego stopnia.
Po udanym przewrocie, stojący po stronie
zamachowców generał armii Noel Odingar
przejął dowództwo, wprowadził w całym mie-
ście stan wyjątkowy i wydał oświadczenie
usprawiedliwiające operację oraz zrzucające
winę za ówczesną sytuację w Czadzie na pre-
zydenta Tombalbaye.24 Zamach przyniósł
również uwolnienie byłego szefa sztabu gene-
ralnego gen. Mallouma, który niedługo potem
przejął władzę w kraju, stając na czele
Najwyższej Rady Wojskowej (Conseil
Superieur Militaire – CSM). Pierwsze zada-
nia, które wykonała Rada, to rozwiązanie par-
lamentu oraz wysłanie przedstawicieli nowe-
go reżimu w celu wyjaśnienia mieszkańcom
wszystkich prefektur przesłanek zamachu.25
Po trzech dniach zniesiono stan wyjątkowy.
Fot. 4. Spalony bojowy wóz piechoty BMP-1 przypomina o agresji wojsk libijskich
(www.oneworldphoto.org)
24 D. H. Henderson: Conflict…, op. cit.
25 Ibidem.
116
Okazało się, że Czad przyjął zamach ze spo-
kojem, a nawet zadowoleniem.
Jednak do najważniejszych posunięć
nowych władz należało wydanie manifestu
skierowanego do rebeliantów na północy
i wschodzie, który nawoływał do przyłączenia
się do wspólnej odbudowy kraju. Początkowo
liderzy głównych organizacji partyzanckich
wyrazili swój entuzjazm, lecz po pewnym cza-
sie, widząc, że polityka nowego reżimu nie róż-
ni się w niczym od podejścia Tombalbaye, za-
jęli dość zachowawcze stanowiska. Władze nie
zwolniły jeńców wojennych, nie włączyły
w skład rządu urzędników z północy kraju,
jednak głównym powodem chłodnego potrak-
towania propozycji Rady była pogłoska, jako-
by za zamachem stały francuskie siły specjal-
ne. Mimo że Francja otwarcie nie poparła re-
beliantów, wiele wskazuje na to, iż wiedziała
o planowanym ataku i zdecydowała się nie
„przeszkadzać”. Dowodem na to może być cho-
ciażby obecność 2 tys. francuskich żołnierzy
stacjonujących w N’Djamenie, którzy, wiedząc
o przewrocie, nie zrobili nic w kierunku po-
wstrzymania napastników.
W tym czasie, mimo że FROLINAT wciąż
był zdominowany przez wewnętrzne tarcia
i podziały, jego zbrojne ramię, czyli Siły
Zbrojne Północy (FAN) zaczęły zdobywać
coraz więcej zwolenników. Stało się tak dzię-
ki nowej postaci na arenie czadyjskiej polity-
ki – Hissene Habré – wykształconego we
Francji byłego urzędnika kolonialnego, który
dołączył do FAN Goukouni Oueddeiego
i dość szybko awansował na szefa Sztabu
Generalnego tego ugrupowania. Prowadził
on na kontrolowanych przez siebie terenach
politykę pobierania podatków od wszelkiej
nielegalnej działalności. Nie dość, że w ten
sposób poważnie zasilił budżet organizacji,
to jeszcze przyciągnął wielu rekrutów, sku-
szonych obietnicą wysokiego żołdu. Jednak
następna operacja Habrégo, mająca przynieść
siłom zbrojnym dodatkowe środki, faktycz-
nie przyczyniła się do kolejnego podziału –
tym razem wewnątrz FAN-u. 21 kwietnia
1974 roku siły podległe Habrému wzięły do
niewoli pięciu francuskich badaczy pracują-
cych w Czadzie. Wśród nich znajdowali się,
między innymi, doktor Staewen, spokrewnio-
ny z zachodnioniemieckim prezydentem,
oraz Françoise Claustre – żona dyrektora
francuskiej Misji do spraw Reformy
Administracji. Dzięki tej operacji Habré uzy-
skał wysoki okup od rządów w Paryżu
Kwartalnik Bellona 1/2007

i Berlinie, ale jednocześnie poróżnił się
z towarzyszem broni Goukouni Oueddeim,
który uważał, że dowódca jego wojsk użyje
tych pieniędzy do finansowania własnych
celów. Ponadto obu liderów podzieliło
podejście do północnego sąsiada.
Sprawa „Madame Claustre”, jak ją wówczas
określano, wywołała jeszcze jeden skutek.
Operacja ujawniła słabość konkurenta do wła-
dzy – Abby’ego Siddicka, który został całko-
wicie pominięty przez europejskie rządy
w negocjacjach w sprawie okupu i od
tego czasu, oprócz krótkiego epizodu w 1977
roku, praktycznie nie odgrywał ważniejszej
roli w Czadzie.
W 1976 roku Libia opublikowała nowe,
„oficjalne” mapy kraju, z których wynikało,
że blisko 96 tys. kilometrów kwadratowych
Czadu, nazywanych Pasem Aozou, należy do
Trypolisu.26 Powód tego działania był dość
prosty. W odróżnieniu od reszty terytorium
Czadu górskie pogranicze ma bogate złoża
rudy żelaza, fosforytów i uranu. W sporze
dwóch przywódców Oueddei zajmował stano-
wisko, iż kwestia Aozou nie jest na tyle istot-
na, by tracić przez nią wojskowe i finansowe
poparcie Trypolisu. Uważał, że sprawy
wewnętrzne, w tym uzyskanie władzy przez
FROLINAT, są o wiele ważniejsze. Z kolei
Habré twierdził, że coraz większa zależność
organizacji od Libii prowadzi do zgubnych
skutków, czyli faktycznej podległości. 18 paź-
dziernika 1976 roku doszło do zwołania
w Yebbi-Bou Rady Wojennej FAN-u, która,
będąc zdominowaną przez zwolenników
Oueddeiego, postanowiła wydalić jego rywa-
la ze swoich szeregów. Po tym wydarzeniu
Habré wraz z ponad setką żołnierzy wyruszył
do wschodniego Czadu, by prowadzić walkę
na własną rękę. Tym razem przeciwko niedaw-
nemu sojusznikowi. Habré wciąż określał
swoje wojska jako FAN, dlatego początkowo
w Czadzie operowały dwie grupy o tej samej
nazwie.
W tym czasie reżim generała Mallouma
prowadził wzmożone działania na rzecz uzy-
skania poparcia wszystkich frakcji w kraju.
W grudniu 1977 roku w Libreville (Gabon)
odbyło się spotkanie przedstawicieli rządu
z najbardziej znanymi postaciami czadyjskiej
sceny politycznej owego czasu – Oueddeim
i Siddickiem. Jednak ze względu na ich
26 Ibidem.
27 Ibidem.
28 Ibidem.
29 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. Civil War and Multilateral Mediation, 1979–82. 10.12.2003 r.
30 Ibidem.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Doświadczenia
twardą postawę w negocjacjach (żądali m.in.
proporcjonalnego udziału w nowo tworzonym
rządzie) Malloum potajemnie rozpoczął roz-
mowy z Hissenem Habré.27 W tym czasie 21 sierpnia
Habré uzyskał doskonałą kartę przetargową
w negocjacjach – finansowe i wojskowe popar- 1979 r.
cie Sudanu, pozwalające mu wysunąć się na przywódcy jedenastu
jedno z ważniejszych miejsc sceny politycz- walczących frakcji
nej, ze stojącą za nim realną siłą militarną. podpisali w obecności
Dzięki temu już w lutym następnego roku do- ministrów spraw
szło do zawarcia umowy, na mocy której Habré zagranicznych dziewięciu
został mianowany premierem rządu Czadu, afrykańskich państw tzw.
a Malloum otrzymał urząd prezydenta.28 umowę.
Niezadowolenie z zaistniałej sytuacji
Oueddei wyraził wówczas przez marsz swo-
ich wojsk na N’Djamenę na początku 1978 ro-
ku. Atak został zatrzymany (głównie dzięki
wsparciu francuskiego lotnictwa), ale ukazał
słabość nowej władzy, całkowicie zależnej
od Paryża i niepotrafiącej poradzić sobie
z sytuacją w kraju. Ponadto, w samym rządzie
zaczęło dochodzić do coraz ostrzejszych tarć
i sporów. Hissene Habré uważał, że władza po-
wierzona jego zwolennikom jest zbyt mała
i rozpoczął wysuwanie coraz to nowych żądań.
Domagał się między innymi zwiększenia licz-
by pochodzących z północy kraju urzędników
w rządzie oraz zmiany obsady publicznego
radia z francuskiej na arabską.29
12 lutego 1979 roku doszło do dość nieocze-
kiwanego zwrotu wypadków. Wojska Habrégo,
stacjonujące w stolicy Czadu, rozpoczęły atak
na garnizon wojsk rządowych. N’Djamena
została opanowana przez siły FAN, Malloum
oddany w ręce Francuzów, a rządowa Armia
Czadu (Forces Armées Tchadienne – FAT)
wyparta na południe kraju.
Początek 1979 roku to również okres, gdy
sąsiedzi Czadu, widząc dramatyczną sytuację,
która mogła mieć wpływ na ich państwa, pod-
jęli próby mediacji w konflikcie. Między
10 marca a 21 sierpnia odbyły się cztery od-
dzielne konferencje w nigeryjskich miastach
Lagos i Kano, na których miano wypracować
ramowy program rozmów między zwaśniony-
mi frakcjami w Czadzie. Jednak spotkania
zostały wykorzystane głównie przez Libię
i Nigerię do zabezpieczenia swoich interesów.
Na przykład, Nigeria próbowała wypromować
własnego kandydata do władzy w N’Djamenie
– Mahmata Shawa Lol, dowodzącego Trzecią
Armią Wyzwoleńczą, co było o tyle dziwne,
117
 Doświadczenia
że jego poparcie w Czadzie było wyjątkowo
słabe, a armia w praktyce nie istniała.30
Końcowa konferencja odbyła się 21 sierpnia
w Lagos i podjęto na niej najważniejsze
z punktu widzenia Czadu ustalenia. Przywódcy
jedenastu różnych walczących frakcji podpi-
sali w obecności ministrów spraw zagranicz-
nych dziewięciu afrykańskich państw tzw.
umowę z Lagos, która ustanawiała Tymczasowy
Rząd Jedności Narodowej (Gouvernement
d’Union Nationale de Transition – GUNT).
W ramach porozumienia prezydentem Czadu
został Goukouni Oueddei, wiceprezydentem
mianowano walczącego na południu kraju puł-
kownika Wadela Abdelkadera Kamouguégo,
natomiast Habré objął tekę ministra obrony,
weteranów i ofiar wojny. Podział stanowisk
w rządzie został po raz pierwszy dość propor-
cjonalnie rozłożony pomiędzy południe
(11 stanowisk), północ, centrum i wschód (13),
w tym między protegowanych sąsiadujących
państw. Dodatkowo, siły francuskie stacjonu-
jące w Czadzie miały być zastąpione przez
wojska pochodzące z Kongo, Beninu oraz
Gwinei w charakterze misji rozjemczej z ra-
mienia Organizacji Jedności Afrykańskiej.
Mimo obiecujących początków Tymczasowy
Rząd Jedności Narodowej podzielił los
swoich poprzedników. Wzajemna nieufność,
dawne animozje, chorobliwe dążenie do prze-
jęcia całej władzy i wpływy sąsiadów Czadu
okazały się silniejsze niż nowo zawarte poro-
zumienie. W tych okolicznościach, w styczniu
Panująca 1980 roku, walki pomiędzy rywalami,
a zwłaszcza Oueddeim i Habrém, rozgorzały
od kilku lat susza oraz na nowo. Co prawda, do 5 kwietnia obie stro-
blisko 20-letnia wojna ny próbowały przynajmniej kilka razy zawrzeć
domowa spowodowały, porozumienie o zawieszeniu broni, ale 9 kwiet-
że Czad stał się jednym nia wojska obu pretendentów do władzy roz-
z najuboższych poczęły kolejne starcie. W tym samym mie-
państw Afryki. siącu do sił Oueddeiego dołączyły wojska
Kamouguégo i wspólnie opanowały północną
część N’Djameny, usiłując zająć dzielnice kon-
trolowane przez Habrégo.31 W tej sytuacji, sta-
jąc w obliczu coraz ostrzejszych walk, Francja
postanowiła definitywnie wycofać swoje woj-
ska z Czadu. Widząc bezsilność nowo przyby-
łych sił Organizacji Jedności Afrykańskiej oraz
francuskie obawy, liderzy zbrojnych frakcji
przenieśli pole walk na terytorium całego pań-
31 D. H. Henderson: Conflict…, op. cit.
32 J. Kukułka: Historia współczesna stosunków międzynarodowych 1945–1996. Warszawa 1998, s. 410.
33 D. H. Henderson: Conflict…, op. cit.
34 http://www.loc.gov. Library of Congress. Country Studies. Chad. Civil War and Multilateral Mediation, 1979–82. 10.11.2003 r.
35 J. Kukułka: Historia..., s. 411.
36 D. H. Henderson: Conflict…, op. cit.
37 F. M. Deng, T. Lyons: African Reckoning. A Quest for Good Governance. Washington 1998, s. 76.
118
stwa. Ponadto, 15 czerwca 1980 roku Oueddei
podpisał w Trypolisie układ o przyjaźni
i sojuszu z Libią. Na jego mocy Libia miała
wspomóc go w walce o władzę.32 W grudniu
1980 roku wojska FAN-u Habrégo zostały oto-
czone w BET , a on sam pozbawiony dostaw
z Sudanu. Jednocześnie 2,5 tys. libijskich żoł-
nierzy opanowało całą N’Djamenę, zmusza-
jąc Habrégo do ucieczki z kraju.33
6 stycznia 1981 roku międzynarodowa opi-
nia publiczna (zwłaszcza francuska) została
poruszona ogłoszonym wspólnym komunika-
tem Oueddeiego i Kadafiego o współpracy na
rzecz całkowitej jedności pomiędzy Czadem
i Libią.34 Co prawda, liderzy zaprzeczali póź-
niej jakoby mieli na myśli unię obu państw,
ale dyplomatyczne potknięcie jeszcze dość
długo było wypominane Trypolisowi. Senegal
i Sudan w geście protestu zerwały 25 lipca
1981 roku stosunki dyplomatyczne z Libią.
Dodatkowo, specjalny komitet Organizacji
Jedności Afrykańskiej, w którego skład wcho-
dzili przedstawiciele Beninu, Nigeru, Togo,
Kamerunu, Nigerii i Sierra Leone, domagał
się wprowadzenia całkowitego zawieszenia
broni i wycofania Libijczyków.35 Libijska in-
terwencja w Czadzie wywołała także zainte-
resowanie Stanów Zjednoczonych, jako że
amerykański wywiad doniósł o pojawieniu się
w N’Djamenie rosyjskich doradców wojsko-
wych i pilotów.36
W tym samym czasie Habré odbudowywał
uszczuplone siły w Sudanie, na granicy
z Czadem, i co pewien czas, przy wsparciu
sudańskiego lotnictwa i artylerii, odpierał
ataki wojsk libijskich na bazy FAN-u. Jednak
29 października Oueddei, najprawdopodob-
niej ze względu na presję międzynarodowej
opinii, Organizacji Jedności Afrykańskiej
oraz wiarę we własne siły, zażądał od Libii
wycofania swoich żołnierzy z Czadu.
Muammar Kadafi niespodziewanie zgodził
się z apelem Oueddeiego i rozpoczął nie-
zwłoczną ewakuację wojsk, które miały być
zastąpione kontyngentem 5 tys. żołnierzy
Organizacji Jedności Afrykańskiej, pocho-
dzących z Nigerii, Zairu i Senegalu (zgoda
Kadafiego była najpewniej podyktowana
chęcią objęcia przywództwa w Organizacji
Jedności Afrykańskiej).37
Kwartalnik Bellona 1/2007

Równocześnie z wycofywaniem libijskich
żołnierzy w Czadzie pojawiły się na nowo od-
działy FAN-u Habrégo. Do grudnia 1981 ro-
ku udało im się opanować większość prefek-
tur Biltine i Ouaddaï. Dzięki przejęciu części
pozostawionego przez Libijczyków sprzętu
Habré odnosił błyskawiczne sukcesy, tak że
do końca maja 1982 roku zajął dogodne po-
zycje do ataku na N’Djamenę. Wojska wier-
ne Oueddeiemu okopały się wokół stolicy, ale
ich siła została znacznie uszczuplona przez
wymarsz armii Kamouguégo na południe
kraju w celu stłumienia kolejnej antyrządowej
rebelii. 7 czerwca żołnierze Habrégo zajęli
praktycznie całą N’Djamenę, zmuszając
Oueddeiego do ucieczki do Kamerunu, przez
co podzielił on los swojego rywala, który ewa-
kuował się tam w 1980 roku.
21 października 1982 roku Habré złożył
w stolicy przysięgę jako głowa państwa i szef
rządu, tworząc jednocześnie Narodową Radę
Konsultacyjną, aby bliską mu „Północ” kraju
włączyć w proces sprawowania władzy.38
Nowy rząd stanął wówczas przed bardzo trud-
nym zadaniem. Nie dość, że kraj był pozba-
wiony większych złóż surowców naturalnych,
to jeszcze panująca od kilku lat susza oraz bli-
sko 20-letnia wojna domowa spowodowały, że
Czad stał się jednym z najuboższych państw
Afryki. Ponadto, część miejscowości na pół-
nocy była wciąż kontrolowana przez siły wier-
ne Oueddeiemu, a południe kraju było zagro-
żone przez Kamouguégo, który coraz głośniej
wypowiadał się o chęci secesji i stworzenia
własnego państwa – Republiki Logońskiej.39
Jednak po rozgromieniu wojsk Kamouguégo
Habré postanowił połączyć własne siły, czyli
FAN, z czadyjską armią rządową – FAT-em,
tworząc Narodowe Czadyjskie Siły Zbrojne40
(Forces Armées Nationales Tchadiennes –
FANT), tym samym wzmacniając własną po-
zycję militarną.
Jesienią 1982 roku Oueddei przegrupował
swoje wojska na północy Czadu i dzięki wzmo-
żonej pomocy militarnej Libii w czerwcu 1983
roku uderzył na południe kraju. Tymczasem
reżim Habrégo zaczął otrzymywać duże wspar-
cie finansowe i wojskowe z Francji, Stanów
Zjednoczonych, Egiptu i Sudanu. Jednak
mimo pomocy Zachodu wojska FANT-u
38 J. Kukułka, Historia…, s. 411.
39 D. H. Henderson: Conflict…, op.cit.
40 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. Appendix B – Chad. Principal Armed Factions, 1975–87. 10.11.2003 r.
41 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. Habré’s Return to Power and Second Libyan Intervention, 1982–84. 10.11.2003 r.
42 Ibidem.
43 M. J. Deeb: Libya’s Foreign Policy in North Africa. Boulder 1991, s. 157.
44 http://www.loc.gov./. Library of Congress. Country Studies. Chad. Repelling Libya’s Occupying Force, 1985–87. 10.11.2003 r.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Doświadczenia
ponosiły w polu coraz to nowe porażki. Rząd
zaczął gorączkowo szukać dodatkowej pomo-
cy u sojuszników. Paryż odrzucił możliwość
bezpośredniej interwencji w byłej kolonii, ale
ustanowił most powietrzny, którym transpor- 21 października
tował paliwo i broń dla armii rządowej. Zair po- 1982 r.
stanowił wysłać do Czadu blisko 2 tys. spado-
chroniarzy, którzy na krótko odciążyli wyczer- Hissen Habré w stolicy
pane oddziały FANT-u, a Stany Zjednoczone Czadu złożył przysięgę
przyrzekły zapewnić Habrému 25 milionów jako głowa państwa i szef
USD w sprzęcie.41 W tej sytuacji, widząc rządu, tworząc
wzmożone działania przeciwników, Kadafi wy- jednocześnie Narodową
słał do Czadu kontyngent liczący 4 –5 tys. świet- Radę Konsultacyjną.
nie uzbrojonych żołnierzy, wyposażonych
w transportery opancerzone, wyrzutnie rakiet
i działa bezodrzutowe dalekiego zasięgu, wspie-
rane przez lotnictwo, ciężką artylerię oraz czoł-
gi. Dodatkowe wsparcie mieli stanowić ochot-
nicy z Legionu Islamskiego. To z kolei wywo-
łało zdecydowaną reakcję Francji, która wysła-
ła ekspedycję złożoną prawie z 3,5 tys. żołnie-
rzy Legii Cudzoziemskiej, również wspieranych
przez lotnictwo w ramach operacji „Manta”.
Oddziały Oueddeiego i Habrégo zostały wów-
czas rozdzielone linią francuskich wojsk na
16 równoleżniku.42 Po krótkim impasie, spo-
wodowanym obawami każdej ze stron przed ata-
kiem i możliwymi konsekwencjami, 10 listo-
pada 1984 roku Libia i Francja podpisały poro-
zumienie, na mocy którego obie strony miały
niezwłocznie wycofać wojska. Jednak już
w grudniu tego roku walki rozgorzały na nowo,
tym razem z tą różnicą, że o ile Paryż faktycz-
nie wycofał swój kontyngent, o tyle decyzja
Trypolisu okazała się blefem i libijskie wojska
wciąż walczyły po stronie Oueddeiego, kontro-
lując praktycznie cały BET.43 Co więcej, nie-
długo później Habré stał się obiektem nieuda-
nego zamachu, o który rząd w N’Djamenie
i światowa opinia publiczna oskarżyła
Kadafiego.
Tymczasem oddziały FANT-u zbierały siły.
Po stłumieniu w 1986 roku powstania na po-
łudniu kraju wojska wierne reżimowi zostały
zasilone przez blisko 15 tys. ochotników,
którzy, mimo że wcześniej walczyli przeciw-
ko rządowi w N’Djamenie, dzięki uchwalonej
w tym roku amnestii zgodzili się przystać do
Habrégo.44 Jednocześnie w lutym i marcu
Oueddei przerwał trwającą przez cały 1985
119
 Doświadczenia
rok sytuację patową i wspierany przez
Libijczyków uderzył na południe. Wywołało
to odpowiedź ze strony Francji, która kolejny
raz wysłała wojska, tym razem w ramach ope-
racji „Epervier” („Krogulec”). Siły francuskie,
stopniowo powiększane, osiągnęły w 1987
roku pułap 2,5 tys. żołnierzy, wspieranych
przez samoloty myśliwskie Jaguar i Mirage.
W tym czasie wśród rebeliantów na pół-
nocy wybuchły kolejne spory o legitymiza-
cję dowództwa nad wojskami oraz libijskie
wpływy. W ich wyniku Oueddei, gorący po-
plecznik Kadafiego, oddzielił się od reszty
armii i wraz z około 2/3 poprzednich sił
schronił się w górach, następnie udał się do
Trypolisu po pomoc. W połowie grudnia
1986 roku oddziały libijskie uderzyły na od-
łam zbuntowanych byłych wojsk Oueddiego
i wyparły je z miast Zouar i Wour. W tym
czasie oddziały Habrégo, wyekwipowane
przez Francuzów, natarły na okupowaną
przez 1,2 tys. Libijczyków i 400 Czadyj-
czyków miejscowość Fada. Atak ten odno-
towano w podręcznikach taktyki walki na
pustyni, jako że po raz pierwszy wykorzy-
stano tam lekkie, zwrotne jednostki, ataku-
jące zwarte i mało mobilne ciężkie siły prze-
ciwnika. Stanowi to obecnie kanon walki
w takim terenie, w którym o wiele większe
znaczenie ma elastyczność i ruchliwość
wojsk niż zmasowana siła ognia. W serii
szybkich, chirurgicznych uderzeń 2 stycznia
1987 roku FANT zniszczył cały libijski kon-
tyngent, zabijając ponad 700 żołnierzy i bio-
rąc do niewoli około 150 oraz zdobywając
pokaźny arsenał broni, amunicji, pojazdów
i samolotów. Następnie, po odparciu libij-
skiej kontrofensywy, Habré 5 września 1987
roku po raz kolejny rozgromił wojska
Kadafiego, zdobywając bazę lotniczą
w Maatan as Sarra, 32 samoloty i śmigłow-
ce oraz zabijając prawie 1000 żołnierzy prze-
ciwnika.45 Był to cios, po którym ugrupo-
wanie dowodzone przez Oueddiego prak-
tycznie przestało się liczyć i nie powróciło
na scenę polityczną Czadu.
Coraz ostrzejsze starcia spowodowały, że
11 listopada 1987 roku Organizacji Jedności
Afrykańskiej udało się nakłonić władze
libijskie do podpisania porozumienia o za-
wieszeniu broni oraz rozwiązania kwestii
Pasa Aozou na drodze negocjacji. Organizacja
ta zdołała przekonać Libię do wysłania
przedstawiciela na posiedzenie specjalnego
komitetu tej organizacji w Lusace, na
45 Ibidem.
46 J. Kukułka: Historia..., s. 491.
47 Ibidem, s. 687–688.
120
którym prowadzono rozmowy o ewentual-
nej ekspedycji sił rozjemczych do Czadu
oraz o oddaniu sporu terytorialnego do roz-
patrzenia przez Międzynarodowy Trybunał
Sprawiedliwości w Hadze.
Zabiegi społeczności międzynarodowej
oraz porażki własnych wojsk zaowocowały
także, 25 maja 1988 roku, uznaniem przez
Libię rządu Hissena Habrégo, który wyra-
ził gotowość do wznowienia stosunków
z Trypolisem. Ponownie nawiązano je 3 paź-
dziernika 1988 roku. Ponadto, po prowadzo-
nych przez kilka miesięcy negocjacjach mi-
nistrowie spraw zagranicznych Czadu i Libii
podpisali 31 stycznia 1989 roku układ, pro-
wadzący do uregulowania wzajemnych sto-
sunków. Strony zobowiązały się do wymia-
ny jeńców wojennych, zaprzestania jakich-
kolwiek wrogich działań i, co najważniej-
sze, uregulowania w ciągu roku kwestii
przynależności Pasa Aozou, a gdyby było
to niemożliwe, przekazania sprawy do
Międzynarodowego Trybunału Sprawied-
liwości w Hadze. W praktyce realizacja
układu została zawieszona, gdyż po kilku
miesiącach, wspierani przez Libię żołnierze
wraz z posiłkami złożonymi z sudańskich
muzułmanów wznowili walkę przeciwko
reżimowi Habrégo.46
Mimo poparcia Trypolisu dla rebeliantów,
Czad i Libia jesienią 1990 roku potwierdziły
chęć utrzymania zawieszenia broni i przekaza-
ły kwestię spornych terenów pod arbitraż mię-
dzynarodowy. W tym czasie pojawiło się
w Czadzie nowe ugrupowanie – Patriotyczny
Ruch Ocalenia (Mouvement Patriotique du
Salut – MPS), którym dowodził Idriss Déby,
były szef sztabu Hissena Habrégo. Dzięki za-
sileniu szeregów przez dawnych zwolenników
Oueddiego udało mu się w listopadzie przeła-
mać linię obrony wojsk FANT-u i 4 grudnia, po
wkroczeniu do N’Djameny, ogłosił się prze-
wodniczącym mającej uprawnienia rządu Rady
Państwa. Nowa władza zadeklarowała rozwija-
nie dobrych stosunków zarówno z Libią, jak
i z Francją, wprowadzenie pluralizmu politycz-
nego, wolnych wyborów i uwolnienie więźniów
politycznych. W tym czasie zwolennicy
Habrégo po wolcie do Senegalu usiłowali jesz-
cze przez pewien czas organizować opór prze-
ciwko nowemu rządowi w rejonie Tibesti.
Jednak bez poparcia państw regionu nie mieli
żadnych szans na powodzenie operacji.47
Rok 1990 można uznać za cezurę wieńczą-
cą ćwierć wieku rebelii w Czadzie. Co praw-
Kwartalnik Bellona 1/2007

da, pod koniec lat dziewięćdziesiątych na pół-
nocy kraju co pewien czas pojawiały się no-
we ogniska zapalne, ale dość szybko były ga-
szone w zarodku. Sytuacja z lat siedemdzie-
siątych i osiemdziesiątych nie miała szans się
powtórzyć, ponieważ oprócz samych ugrupo-
wań partyzanckich nikt nie był zainteresowa-
ny kontynuacją wojny. Nawet Libia doszła do
wniosku, że ów konflikt za bardzo destabili-
zuje sytuację w regionie Sahelu i może mieć
negatywne konsekwencje dla Trypolisu.
Muammar Kadafi, chcąc powrócić w latach
dziewięćdziesiątych na scenę polityczną,
musiał zacząć postępować ostrożniej. W chwi-
li, gdy zniknęli dawni sojusznicy zwalczają-
cych się frakcji, trwająca 25 lat wojna domo-
wa w Czadzie zakończyła się równie nieocze-
kiwanie, jak zaczęła.
Skutki konfliktu i perspektywy
Wojna domowa w Czadzie jest ciekawym
i skomplikowanym przykładem ewolucji wal-
ki o władzę. O ile w początkowym jej okresie
była to rebelia skierowana przeciwko rządo-
wi, o tyle od drugiej połowy lat siedemdzie-
siątych zaczęła nabierać cech osobistej walki
o władzę. Polityka charakteryzowała się wów-
czas występowaniem kilku walczących ze
sobą liderów, którzy byli zainteresowani prze-
jęciem władzy w Czadzie. Mimo iż co pewien
czas dało się słyszeć hasła walki o wolność,
socjalizm, równość, dobrobyt, w rzeczywisto-
ści było to spowodowane chęcią wykorzysta-
nia bipolarnego podziału świata i przyciągnię-
cia zagranicznej pomocy. Pomimo prowadze-
nia działań głównie na wschodzie i północy
kraju (było to spowodowane łatwiejszym do-
stępem do granic kraju, a tym samym do po-
mocy sąsiadów oraz niedostępnością pustyn-
nego i górskiego terenu), w rzeczywistości
miała miejsce tam, gdzie akurat było to ko-
nieczne. Cele strategiczne walk ograniczały
się jedynie do zdobycia kontroli nad
N’Djameną, symbolem sprawowanej władzy.
Również poparcie wyczerpanej przeciągają-
cym się w czasie konfliktem ludności było
znikome, co było potęgowane przez stosowa-
nie własnych, doraźnych, różniących się od
siebie praw przez każdego z przywódców. Inne
państwa walczące o wpływy w Czadzie po-
zwoliły, na powstanie samonapędzającej się
spirali przemocy. Koniec każdego konfliktu,
zamiast uspokajać strony i wprowadzać choć
chwilową stabilizację, prowadził do rozpoczę-
cia następnego. Po ponad 25 latach wojny Czad
48 R. Buijtenhuijs: Chad…, s. 58.
49 http://news.bbc.co.uk. BBC NEWS. Africa. Country Profiles. Timeline: Chad. 10.11.2003 r.
50 A. Roberts: W RPA czas na święto. „Polityka. Świat i Polska 2004. Prognozy, analizy, opinie” 2003 nr 1, s. 64.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Doświadczenia
był państwem właściwie jedynie formalnie.
Trwająca nieprzerwanie przez kilka lat susza,
plaga szarańczy oraz spadające ceny bawełny
(głównego źródła eksportu) dopełniły dzieła.
W końcu lat osiemdziesiątych Czad był jednym
z najuboższych państw Afryki, z nikłymi per-
spektywami na przyszłość.48
Początek lat dziewięćdziesiątych zmienił
sytuację w tym kraju. W 1994 roku Między-
narodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze
odrzucił libijskie pretensje do Pasa Aozou i na-
kazał przekazanie go Czadowi. Tym razem wy-
cofanie Libijczyków było nadzorowane w ma-
ju i czerwcu 1994 roku przez specjalną Grupę
Obserwacyjną Narodów Zjednoczonych na
Pasie Aozou (United Nations Aozou Strip
Observation Group – UNASOG). Przez lega-
lizację i uprawomocnienie władzy N’Djameny
nad tym terytorium Trypolis stracił jeden
z najważniejszych argumentów, które wysu- W 1996 roku
wał, usprawiedliwiając swoje interwencje. To
wydarzenie miało duży wpływ na sytuację parlament przyjął, po raz
w Czadzie. Mimo iż w roku 1998 i 2002 pierwszy w historii tego
roku wybuchały antyrządowe powstania, to państwa, pluralistyczną
żadne z nich nie miało zasięgu i mocy podob- i demokratyczną
nej do wspieranych przez Libię w latach osiem- konstytucję. W tym
dziesiątych. Co prawda, północ kraju jest wciąż samym roku odbyły się
niespokojna i niebezpieczna, jednak rząd pierwsze wolne wybory,
Déby’ego bardzo stara się to zmienić. które pomimo wielu
Lata dziewięćdziesiąte wyznaczyły również nieprawidłowości
nowy okres w politycznych dziejach Czadu.49 przetarły drogę do
Wreszcie, dzięki najnowszym badaniom geo- budowy państwa prawa.
logicznym, przeprowadzonym w latach dzie-
więćdziesiątych, odkryto bogate złoża ropy naf-
towej na południe od N’Djameny. Negocjacje
z Kamerunem doprowadziły do podpisania
umowy eksportowej i budowy rurociągu do
tego kraju. Pozwoliło to Czadowi znaleźć się
w grupie początkujących producentów ropy
naftowej w Afryce, z planowanym wydobyciem
200 tys. baryłek dziennie. Stawia to Czad na
równi z Republiką Konga i w sąsiedztwie
Gabonu oraz Gwinei Równikowej pod wzglę-
dem potencjalnych możliwości wydobyw-
czych.50
To wszystko pozwala sądzić, że rozsądnie
prowadzona polityka rozwoju kraju umożliwi
Czadowi wydobycie się z „pułapki niepod-
ległości”, w jakiej ten kraj znajduje się od lat
sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Bogate zło-
ża ropy naftowej i wybudowany rurociąg dają
Czadowi szansę na rozwój, lecz wszystko bę-
dzie zależeć przede wszystkim od umiejętne-
go zjednoczenia narodu i pozbycia się party-
kularnych interesów, w imię współpracy. g
121
Zjawiska patologiczne
w armii
W
szelkie patologie w armii stanowią
duże zagrożenie. Wpływają na ob-
niżenie gotowości bojowej, zwłasz-
cza wojskowej dyscypliny. I to zarówno pod-
czas szkolenia pokojowego, jak i w trakcie peł-
nienia misji pokojowych czy prowadzenia dzia-
łań bojowych. W skrajnych sytuacjach zjawi-
ska patologiczne mogą przyczynić się do klę-
ski wojsk.
gen. dyw. dr
BOGUSŁAW PACEK Patologie społeczne i ich źródła
były komendant główny Pojęcie patologii społecznych jest różnie de-
Żandarmerii Wojskowej.
Absolwent Uniwersytetu finiowane przez specjalistów. Prawnicy zwra-
Gdańskiego, doktor nauk cają uwagę na poziom przestępczości, socjo-
humanistycznych. logowie za miernik odchyleń od pewnych norm
Wieloletni nauczyciel uznają relacje międzyludzkie, dla teologów zaś
akademicki Uniwersytetu jest istotne trwałe odejście od zasad wiary.
Gdańskiego,
Pomezańskiego Kolegium Patologie społeczne to problem lub zjawisko
Teologicznego, Akademii szkodliwe zarówno w wymiarze indywidual-
Marynarki Wojennej. nym, jak i grupowym. Za patologię społeczną
Pomysłodawca i twórca uznawane jest każde działanie lub zachowanie
oddziałów specjalnych pojedynczych osób destrukcyjnie oddziałują-
Żandarmerii Wojskowej.
Organizator pierwszego
ce na społeczeństwo lub wymierzone w po-
natowskiego wielonarodo- wszechnie uznawane wartości.
wego batalionu policji Można powiedzieć, że zachowania patolo-
wojskowej, w którym giczne są nieodłącznymi elementami życia
polska Żandarmeria
Wojskowa odgrywa rolę
lidera. Autor wielu opraco- Patologie społeczne to problem lub zjawisko szkodliwe
wań i publikacji na temat
zasad użycia Żandarmerii zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i grupowym.
Wojskowej oraz zjawisk
patologicznych wystę- społecznego. Jednak nie oznacza to, że zjawi-
pujących w armii. ska te należy akceptować czy tolerować.
Społeczeństwa od wieków walczą z nimi i sta-
rają się ustalić ich źródła. Przyczyn patologii
doszukiwano się w sferze przeżyć psychicz-
nych i wiązano je z zaburzeniami, wskazywa-
no na osobowość i naturę jako nieodłączne ele-
menty ludzkiego charakteru, a także na roz-
luźnienie obyczajów i więzi międzyludzkich,
komercjalizację życia, biedę. Znalezienie
źródeł patologii ma duże znaczenie – tylko ich
likwidacja lub minimalizacja daje szansę na
ograniczenie patologii społecznych. Socjo-
logowie podkreślają, że na rozwój patologii
w Polsce wpłynęła skomplikowana historia,
przemiany ustrojowe i społeczne.
Chwiejność norm moralno-obyczajo-
wych, upadek autorytetów (walka z władzą
postrzegana jako bohaterstwo, a nie jako
122
łamanie kanonów), słabe oddziaływanie
wychowawcze szkoły i rodziny, wzrost
agresji (kreowana w mediach) – to jedne
z najważniejszych bezpośrednich i pośred-
nich przyczyn patologii. W ostatnich la-
tach daje się zauważyć znaczny wzrost licz-
by rodzin patologicznych oraz dewiacji
w rodzinach. Jest to wynikiem niekonse-
kwentnej polityki rodzinnej państwa.
Dynamiczne zmiany społeczne (ich efek-
tem swoisty „wyścig szczurów” w bardzo
wielu dziedzinach życia, który zaczyna się
już w przedszkolu) spowodowały, że
wiele osób, a nawet całe rodziny, nie nadą-
ża za zmianami. Osoby te, często bezrad-
ne, odrzucone, pozbawione wsparcia pań-
stwa, organizacji społecznych i grup śro-
dowiskowych, szybko tworzą środowisko
patogenne. Młode pokolenie nie szuka po-
zytywnych wzorców w rodzinie, kościele,
otoczeniu czy literaturze. Idolami są gwiaz-
dy filmu i estrady – osoby nierzadko agre-
sywne, stosujące przemoc. Grupa rówieś-
nicza i media, które dawniej oddziaływały
dopiero na dorastających nastolatków, dzi-
siaj zastępują rodzinę i szkołę już kilkulet-
nim dzieciom, dopiero rozpoczynającym
naukę w szkole podstawowej.
Model polskiej rodziny coraz bardziej przy-
pomina model zachodnioeuropejski. Wzrasta
liczba dzieci pozamałżeńskich (15%) i rodzin
niepełnych (prawie 20% ogółu rodzin: 17% to
samotne matki z dziećmi, a więcej niż 2 %
to ojcowie z dziećmi).
Nie można pominąć wpływu trwającego
przez wiele lat bezrobocia (w szczytowym
okresie wynosiło blisko 20%) oraz ubóstwa
wielu rodzin. Istotnym problemem społecz-
nym stały się też zaburzenia psychiczne
młodych ludzi. W Polsce gwałtownie wzra-
sta liczba młodzieży z różnego typu defi-
cytami czy zaburzeniami, cierpiącymi na
depresję, podatnymi na stres.
Do najczęstszych zachowań patologicznych
należą:
Kwartalnik Bellona 1/2007

—  uzależnienia;
—  przemoc, korupcja, prostytucja, samo-
bójstwa;
—  bezrobocie, bezdomność;
—  społeczne destrukcje wychowawcze
(wandalizm, grupy nieformalne, bunt);
—  patologia rodziny;
—  przestępczość nieletnich, przestępczość
zorganizowana;
—  patologia struktur społecznych (kliki,
nepotyzm);
Trudno wyodrębnić patologie specyficzne
dla danego kraju. Mimo że nie wartościuje się
zjawisk patologicznych na mniej i bardziej
ważne, to w Polsce i w wielu innych krajach
największą uwagę zwraca się na narkomanię
i alkoholizm. Badania wskazują, że w Polsce
coraz większym problemem staje się zażywa-
nie narkotyków. Obniża się średnia wieku osób
sięgających po środki odurzające. Zażywanie
narkotyków to dziś moda, sposób na rozryw-
kę. Polskie społeczeństwo boryka się również
z problemem alkoholizmu. Prawie milion
Polaków jest uzależnionych od alkoholu,
a ponad dwa miliony nadużywają alkoholu.
Tysiące Polaków kieruje po pijanemu samo-
chodami. Problemy alkoholowe ma 15%
mieszkańców naszego kraju. Po alkohol sięga
ponad 70% uczniów w młodszym wieku i pra-
wie 90% w wieku starszym.
Zagrożenie patologiami w wojsku
Wszystkie armie świata bardzo poważnie
traktują problem patologii. Mogą one bowiem
istotnie skomplikować działalność organiza-
cyjną i społeczną. Patologie niszczą to, co
w wojsku najważniejsze: zwartość i gotowość
bojową, dyscyplinę oraz morale żołnierzy.
W skrajnych sytuacjach mogą przesądzić
o wykonaniu lub niewykonaniu zadania bojo-
wego. Nie bez znaczenia jest, zwłaszcza
w ostatnich latach, tzw. społeczny odbiór woj-
ska. Częstokroć incydentalne zjawiska, a na-
wet pojedyncze zdarzenia, negatywnie wpły-
wają na wizerunek służby wojskowej.
Celem każdej armii jest wyeliminowanie lub
maksymalne ograniczenie zjawisk patologicz-
nych. Dąży się do precyzyjnego ustalenia za-
równo rozmiaru zjawisk patologicznych, jak
i do określenia źródeł patologii.
Środowisko wojskowe sprzyja patolo-
giom. Żołnierze, niezależnie od miejsca peł-
nienia służby, stanowią grupę dość
jednorodną. W Polsce wciąż zdominowaną
przez mężczyzn. Jest to grupa kierowana
(dowodzona) w sposób autorytarny. Duże
zespoły bezwzględnie wykonują polecenia
lidera. W większości przypadków nie są
uwzględniane stanowiska członków grupy.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
Specyficzne dla wojska jest wykonywanie
zadań na rozkaz w określonym czasie, często
w niedoczasie (wszystko „na wczoraj”). Z wie-
loma zadaniami szkoleniowymi, zwłaszcza
wykonywanymi na poligonach, wiąże się nie- Młode pokolenie
bezpieczeństwo. Dla żołnierzy służby zasad-
niczej (wciąż stanowią oni około 50% armii) nie szuka pozytywnych
pobyt w wojsku oznacza częściowe wyizolo- wzorców w rodzinie,
wanie, znaczne ograniczenie swobód, koniecz- kościele, otoczeniu czy
ność uzyskiwania zezwolenia na wykonanie literaturze. Idolami są
czynności, które w życiu cywilnym są natural- gwiazdy filmu i estrady
ne. Na takie warunki znaczna część żołnierzy – osoby nierzadko
reaguje stresem. Życie w stresie sprzyja zacho- agresywne, stosujące
waniom i postawom, które z jednej strony sta- przemoc.
nowią reakcję na stres, z drugiej zaś są bliskie
patologii.
Bardzo trudno przedstawić statystykę zja-
wisk patologicznych w polskich siłach zbroj-
nych. Wiadomo o tzw. ciemnych liczbach,
czyli o skrzętnie ukrywanych przypadkach róż-
nego rodzaju patologii. Trudna, a właściwie
niemożliwa jest weryfikacja odpowiedzi udzie-
lonych przez żołnierzy w przeprowadzonych
badaniach. Opierając się na danych Wojskowego
Biura Badań Socjologicznych oraz na wyni-
kach postępowań prowadzonych przez wojsko-
we prokuratury i żandarmerię, można stwier-
dzić, że w ostatnich latach w wojsku co praw-
da zmniejszył się zasięg zjawisk patologicz-
nych, ale nadal występują takie zagrożenia, jak
narkomania, nadużywanie alkoholu, narusza-
nie stosunków międzyludzkich (tzw. fala)
i mobbing.
Narkomania. Od kilku lat wzrasta liczba
narkotykowych spraw karnych prowadzonych
przeciwko żołnierzom. Trzeba podkreślić, że
w środowisku wojskowym znajdują odzwier-
ciedlenie wszystkie zmiany, jakie zachodzą
w środowisku cywilnym. Jeżeli dzisiaj szacu-
je się, że w Polsce kontakt z narkotykami mia-
ły ponad trzy miliony osób, to trzeba dodać,
że w ostatnim okresie znacznie obniżyła się
średnia wieku osób zażywających narkotyki.
Często są to już dwunastolatkowie. Większa
jest także społeczna tolerancja dla osób zaży-
wających tzw. miękkie narkotyki. Młodzi
chłopcy, trafiając do wojska, najczęściej
prosto ze szkół, przeżywają najpierw adapta-
cyjny szok, a potem – podobnie jak w cywilu
w sytuacji dla nich trudnej – sięgają po narko-
tyki. Im więcej trudnych sytuacji (w wojsku
ich nie brakuje), tym częstszy kontakt z nar-
kotykami. Pojawia się problem: to, co w cywi-
lu było tolerowane, w wojsku staje się prze-
stępstwem. Skoszarowanie, wyizolowanie oraz
ciągłe nadzorowanie żołnierzy przez różne
służby i przełożonych ułatwia wychwytywa-
nie żołnierzy zażywających narkotyki. Niemała
w tym zasługa Żandarmerii Wojskowej. Do
123
 Wojsko i wychowanie
jednostek wojskowych często przyjeżdżają spe-
cjalne ambulanse oraz przewodnicy z psami wy-
szkolonymi w tropieniu narkotyków. Posiadanie
przez żołnierza nawet 1 g narkotyku kończy się
sprawą karną. Gdyby tak ostre procedury sto-
sowano w cywilu, w szkołach, klubach i na dy-
skotekach, oficjalne wskaźniki przestępczości
w Polsce wzrosłyby gwałtownie.
Oczywiste, że problem narkomanii jest
w wojsku traktowany pryncypialnie. Trudno
wyobrazić sobie bowiem odurzonego narko-
tykiem wartownika z bronią, mechanika
w czołgu, pilota w samolocie czy marynarza
na okręcie. Niepokoi fakt, że coraz więcej
młodych osób, które w cywilu zażywały nar-
kotyki, jest wcielanych do armii. Dealerzy
wiedzą, że w środowisku wojskowym istnie-
je zapotrzebowanie na ich towar. Krążą więc
wokół jednostek, poligonów i osiedli wojsko-
wych. Tzw. działkę dostarczają żołnierzom
we wskazane miejsce, na telefon. Żołnierze
najczęściej zaopatrują się w narkotyki w cza-
Celem każdej armii jest wyeliminowanie lub maksymalne ograniczenie
zjawisk patologicznych. Dąży się do precyzyjnego ustalenia
zarówno rozmiaru zjawisk patologicznych,
jak i do określenia źródeł patologii.
sie wyjazdów na przepustki i urlopy. W dys-
trybucji pomagają też osoby odwiedzające.
Większość żołnierzy wie, kto w ich jednost-
ce zażywa narkotyki. Jakkolwiek badania po-
twierdzają, że żołnierze, którzy zażywali je
przed wojskiem, w czasie służby czynią to
rzadziej (około 60%), to problem wciąż nie
jest rozwiązany. Tylko nieco ponad 10% żoł-
nierzy zażywających narkotyki przyznało, że
zaczęli narkotyzować się w wojsku. Pozostali
robili to już wcześniej.
Spośród wszystkich patologii społecznych
występujących w wojsku problem narkomanii
należy uznać za najważniejszy. I to z kilku po-
wodów: wzrasta liczba narkotyzujących się żoł-
nierzy, istnieje duża tolerancja w środowisku
kolegów wobec osób zażywających narkotyki,
dostępność środków odurzających, wprowadza-
nie do wojska coraz bardziej skomplikowanych
urządzeń technicznych oraz coraz częstsze
przypadki sięgania po narkotyki przez kadrę
(szczególnie młodszą).
Badania prowadzone wśród żołnierzy zawo-
dowych nie potwierdzają, że zażywanie nar-
kotyków jest w tym środowisku problemem.
Wydaje się jednak, że wyniki tych badań na-
leży potraktować z pewną rezerwą. Po pierw-
sze, trudno liczyć na szczere odpowiedzi (oba-
wa przed konsekwencjami), nawet jeśli bada-
124
nia kadry zawodowej były anonimowe, po
drugie – działania dowódców i Żandarmerii
Wojskowej są ukierunkowane na żołnierzy
służby zasadniczej.
W polskich jednostkach wojskowych (w od-
różnieniu od jednostek innych państw) żołnie-
rze zawodowi nie są poddawani testom na za-
wartość narkotyków w organizmie. Więcej niż
1% ankietowanej kadry zawodowej wie, iż
problem narkotykowy dotyczy także żołnie-
rzy zawodowych, a 1,5% kadry przyznało się
do zażywania narkotyków. Skoro pewne nie-
korzystne oznaki już zostały dostrzeżone, moż-
na spodziewać się ich nasilenia. Zażywanie
środków odurzających w warunkach służby
wojskowej, zwłaszcza przez kadrę zawodową,
może w wysokim stopniu zagrażać dyscypli-
nie i bezpieczeństwu. Problemu nie należy de-
monizować, ale na pewno warto podjąć dzia-
łania zapobiegawcze.
Nadużywanie alkoholu. Samo spożywanie
alkoholu nie jest niczym nagannym. To stały
element życia większości społeczeństw. O nie-
przestrzeganiu pewnych norm można jednak
mówić w przypadku nadużywania alkoholu
oraz uzależnienia od niego.
W Polsce nadmierne spożywanie alkoholu
jest zjawiskiem społecznym, niestety, wciąż
się nasilającym. Niepokojące jest to, że
w ostatnich latach wzrosło spożycie wysoko-
procentowych alkoholi przez młodych ludzi
(aż 3-krotnie wśród studentów i uczniów).
Ze SPAD 2003 – raportu z przeprowadzo-
nych w europejskich szkołach badań na temat
spożywania alkoholi i zażywania narkotyków
– wynika, że wśród młodzieży szkolnej, po-
dobnie jak wśród dorosłych, alkohol jest naj-
bardziej rozpowszechnioną substancją psycho-
aktywną. Pierwszy kontakt z alkoholem ma
już za sobą ponad 90% piętnastolatków!
W odniesieniu do środowiska wojskowego
można mówić bardziej o problemie naduży-
wania alkoholu niż o problemie alkoholizmu
jako trwałym uzależnieniu czy chorobie.
Spotyka się żołnierzy uzależnionych od alko-
holu, jednak po stwierdzeniu takiego uzależ-
nienia są oni najczęściej zwalniani do rezer-
wy. Z badań wynika, że około 90% żołnierzy
służby zasadniczej pierwszy raz piło alkohol
przed ukończeniem 18 lat, a 30% jeszcze pod-
czas nauki w szkole podstawowej. Generalnie,
Kwartalnik Bellona 1/2007

problem nadużywania alkoholu dotyczy
znacznej części żołnierzy służby zasadniczej
oraz części kadry. Mimo że w ostatnich latach
liczba żołnierzy nadużywających alkoholu
maleje, nie należy bagatelizować problemu.
Alkohol stanowi bowiem ważną przesłankę
kryminogenną, istotnie wpływającą na stan
przestępczości w wojsku. Od wielu lat udział
sprawców przestępstw popełnionych pod
wpływem alkoholu wynosi prawie 30%
ogółu przestępstw, ale w ostatnim roku
wskaźnik ten wyraźnie wzrósł. Nadal wyso-
ki jest wskaźnik żołnierzy, którzy kierują po-
jazdami, będąc pod wpływem alkoholu.
Żandarmeria Wojskowa zatrzymuje rocz-
nie średnio 1,5 tys. żołnierzy w stanie nie-
trzeźwości. Odurzenie alkoholowe czy dzia-
łanie w pewnym otępieniu po spożyciu alko-
holu – podobnie jak odurzenie narkotykowe
– w warunkach służby wojskowej stanowią
duże zagrożenie. Problemem środowiska
wojskowego jest tolerancja dla osób naduży-
wających alkoholu oraz akceptacja nadmier-
nego jego spożycia. Większość uroczystości
i okolicznościowych imprez zarówno żołnie-
rzy, jak i kadry zawodowej jest związana ze
spożyciem wysokoprocentowych trunków.
Aż 77% badanych żołnierzy zawodowych
uznało, że w ich jednostce nie ma problemu
nadużywania alkoholu przez kadrę, a 17%
– że taki problem istnieje. Podobnie uważa-
ją żołnierze służby zasadniczej. Nadużywanie
alkoholu przez żołnierzy jest problemem nie
tylko wojska, także wielu wojskowych
rodzin. Nie są prowadzone badania staty-
styczne, ale z danych wojskowych organów
ścigania wynika, że problem alkoholizmu
w tych rodzinach, choć często ukrywany,
jednak występuje.
W przepisach wojskowych bardzo restryk-
cyjnie uregulowano tę kwestię. Również do-
wódcy traktują ten problem rygorystycznie.
Jednak nie można zapominać, że w wojsku
problem nadużywania alkoholu istnieje, choć
nie jest już tak dramatyczny, oraz że – podob-
nie jak w środowisku cywilnym – wymaga
przeciwdziałania.
Naruszanie stosunków międzyludzkich,
tzw. fala. W wojsku zjawisko to ma długą hi-
storię. Nie jest zwykłym chuligaństwem.
Istnieją dowody, że już od ponad 300 lat
w polskim wojsku funkcjonuje pewna mło-
dzieżowa subkultura. Żołnierze hołdują pew-
nemu zbiorowi wzorców kulturowych, które
wyróżniają ich i określają jako specyficzną
grupę społeczną. Wojsko było i jest instytucją
hierarchiczną, w której indywidualne role
wszystkich osób są ściśle określone.
Funkcjonuje liniowy system zarządzania: pod-
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
władni, czyli niżej stojący na drabinie społecz-
nej, bezwzględnie muszą podporządkować się Zażywanie
poleceniom przełożonych, czyli stojącym środków odurzających
wyżej. Zróżnicowane są: status osób oraz ich w warunkach służby
przywileje i obowiązki. wojskowej, zwłaszcza
Wojsko jest instytucją hermetyczną. przez kadrę zawodową,
Żołnierze służby zasadniczej odczuwają to może w wysokim stopniu
jako częściową izolację. Stąd konflikty śro- zagrażać dyscyplinie
dowiskowe, a także frustracje. Żołnierze i bezpieczeństwu.
silnie odczuwają potrzebę odreagowania,
odejścia od narzuconego i uporządkowane-
go regulaminami sposobu życia. Żołnierze
służby zasadniczej są grupą jednorodną pod
względem wiekowym i płci. W tym samym
miejscu i czasie przeżywają stres z powodu
niemożliwości zaspokojenia bardzo podob-
nych potrzeb. Trudno więc dziwić się, że
wewnątrz koszar funkcjonuje nieformalna
obyczajowość żołnierska jako przeciwstawie-
nie obyczajowości formalnej albo reakcja na
nią. Fala to po prostu nieformalny system
norm, zasad postępowania oraz różnego
rodzaju obrzędów i obyczajów, które funk-
cjonują w środowisku żołnierzy służby za-
sadniczej.
System ten precyzyjnie określa status każ-
dego żołnierza w nieformalnej hierarchii pod-
oddziałów. Jest to system nieakceptowany,
a nawet zwalczany przez dowódców, gdyż
w swoich ekstremalnych formach szkodzi woj-
sku, a nawet prowadzi do przestępstw. Fala
łączy się z nieformalnym uprzywilejowaniem
żołnierzy o dłuższym stażu służby, a dyskry-
minuje tych, którzy ją dopiero rozpoczynają.
W różnych formach, od łagodnych aż po bar-
dzo dotkliwe (z biciem włącznie), stanowi
alternatywne życie wojska. Duże znaczenie ma
tradycja, czyli przenoszenie z pokolenia na
pokolenie pewnych reguł i zwyczajów.
Kultywowanie ich uznawane jest za święty
obowiązek żołnierza, natomiast ich odrzuca-
nie lub niestosowanie – za hańbę i zdradę.
Zgodnie z zasadami fali każdy żołnierz pod Od wielu lat
koniec służby otrzymuje status pana i wład-
cy, niezależnie od formalnego statusu i roli, udział sprawców przestępstw
jaką oficjalnie odgrywał. Większość żołnie- popełnionych pod wpływem
rzy to podwładni codziennie wykonujący po- alkoholu wynosi prawie 30%
lecenia i rozkazy dowódców. Przez całą ogółu przestępstw,
służbę jedynie wykonują rozkazy, nigdy ich
ale w ostatnim roku
nie wydają. Reguły fali pozwalają tym żoł-
wskaźnik ten wyraźnie
nierzom, choć nieformalnie, odgrywać role
dowódców i rozkazodawców. W podświado- wzrósł. Nadal wysoki jest
mości żołnierzy tkwi więc coś, co każe im wskaźnik żołnierzy, którzy
przez długi czas godzić się na poniżenia kierują pojazdami, będąc
i cierpienie zadawane przez starszych pod wpływem alkoholu.
służbą kolegów tylko po to, by kiedyś sami
mogli rozkazywać i rozkoszować się posłu-
szeństwem młodszych. W wypadku fali nie
ma znaczenia ani wiek, ani wykształcenie,
125

Fala ciągle
ma charakter represyjny
i agresywny. Wciąż
nieformalnie dzieli
żołnierzy na starych,
mających większe
uprawnienia, i młodych,
czyli podwładnych.
Jakkolwiek współcześnie
ma ona łagodniejszą
formę, nadal należy ją
zaliczać do patologii
wojskowych.
Mobbing
w wojsku jest często stosowa-
ny wobec osób słabszych,
nienadążających za grupą.
126
Wojsko i wychowanie
ani stopień wojskowy czy stanowisko. Falę
wyróżnia swoisty język oraz takie zewnętrz-
ne oznaki, jak deformacja nakrycia głowy
i munduru, posiadanie tzw. falomierzy, ka-
lendarzyków i chust. Niestety, fali towarzy-
szy wulgarne zachowanie, a często prymity-
wizm zarówno w obyczajowości, jak i w co-
dziennych stosunkach między starszymi
a młodszymi żołnierzami.
Skrócenie służby wojskowej doprowadziło
do złagodzenia wielu żołnierskich obyczajów,
a nawet do wyeliminowania niektórych, jednak
zjawisko fali nadal istnieje w wojsku. Ciekawe,
że stosowanie profilaktyki i kar nie przyniosło
oczekiwanych rezultatów. Po pewnym czasie
od prokuratorskiej czy sądowej sprawy, nawet
zakończonej wyrokiem, żołnierze jednak
wracają do nieformalnych praktyk. Zdarzało
się wielokrotnie, iż sami poszkodowani prosi-
li swych starszych kolegów o stosowanie
wobec nich fali, a później, już jako starszyzna,
tak samo traktowali młodych.
Jeszcze przed kilku laty fala w wojsku była
związana ze znęcaniem się psychicznym i prze-
mocą. Starsi żołnierze poniżali młodszych, wy-
korzystywali ich do osobistych posług, wyśmie-
wali, a nawet bili. Zmuszali do kupowania
alkoholu i jedzenia lub oddawania pieniędzy.
Stosowali tak drastyczne i tak nieludzkie me-
tody, że młodzi żołnierze uciekali z jednostek,
przeżywali załamania psychiczne, podejmowa-
li próby samobójcze. Zmiany przeprowadzone
w wojsku w ostatnich latach, zwłaszcza więk-
sze uzawodowienie armii oraz skrócenie
służby wojskowej, spowodowały, że tradycyj-
na, ostra fala prawie zniknęła. I choć samo zja-
wisko jako żołnierski rytuał nadal funkcjonu-
je, akty fali jako kryminalnej przemocy są nie-
zwykle rzadkie. Podtrzymywana jest symboli-
ka i kultywowane są ceremonie związane
z upływem służby. Nie dochodzi do istotnych
naruszeń stosunków międzyludzkich. Jednak
wciąż fala ma charakter represyjny i agresyw-
ny. Wciąż nieformalnie dzieli żołnierzy na sta-
rych, mających większe uprawnienia, i mło-
dych, czyli podwładnych. Jakkolwiek współ-
cześnie ma ona łagodniejszą formę, nadal na-
leży ją zaliczać do patologii wojskowych.
Wyrządza wiele szkód, wszczynane są sprawy
karne przeciwko żołnierzom, którzy źle trak-
towali swoich młodszych kolegów.
Inny problem, na który warto zwrócić uwa-
gę, wiąże się z małą odpornością psychicz-
ną poborowych trafiających do jednostek.
Coraz bardziej daje się zauważyć rozbież-
ność pomiędzy dojrzałością intelektualną
a emocjonalną młodych ludzi Dotyczy to
zresztą całego społeczeństwa. Dzisiejsi dzie-
więtnastolatkowie, bardzo sprawni intelek-
tualnie, tak naprawdę są jeszcze dziećmi nie-
potrafiącymi samodzielnie pokonywać trud-
ności. W trakcie pełnienia służby niedojrza-
li emocjonalnie młodzi żołnierze nie radzą
sobie z zachowaniami starszych kolegów,
z falą. Nie wytrzymując napięcia, czasami
uciekają się do działań drastycznych – pod-
cięcia żył czy zażycia dużej ilości ta-
bletek.
Zjawisko fali w pewnym sensie istnieje
także wśród żołnierzy zawodowych.
Potwierdzają to badania przeprowadzone
w tej grupie zawodowej. Prawie jedna trze-
cia respondentów mówiła o nieformal-
nym traktowaniu, przypominającym falę.
Podawała liczne przykłady: wyznaczanie
młodszej kadry do służb (np. w niedzielę,
święta), stawianie różnych dodatkowych za-
dań, praca po godzinach i w weekendy, wy-
sługiwanie się młodą kadrą (parzenie kawy,
robienie zakupów, porządkowanie pomiesz-
czeń). Badani podkreślali, że starsza kadra
wykorzystuje urlopy w dogodniejszych wa-
kacyjnych terminach, choć ze względu na
dzieci powinno to przysługiwać młodszej
kadrze. Badani żołnierze służby zasadniczej
również podkreślali, że kadra często akcep-
towała falę, gdyż pomagało jej to w utrzy-
maniu dyscypliny.
Trudno wyeliminować falę, ponieważ to zja-
wisko aprobują sami żołnierze. Dzisiaj udział
w fali jest indywidualną decyzją i wyborem
żołnierza rozpoczynającego służbę. Z badań
wynika, że 30% żołnierzy całkowicie to
akceptuje. Stopień nasilenia tego zjawiska za-
leży od stosunku kadry zawodowej do niego.
Tam, gdzie kadra zdecydowanie przeciwsta-
wia się nieformalnej obyczajowości, fala jest
słaba. Tam, gdzie kadra ją toleruje – jest
widoczna. Aż 65% żołnierzy twierdzi, że
byli zmuszani do wykonywania niezgodnych
z przepisami poleceń starszych żołnierzy. Jak
widać, ten problem wciąż ma rozmiary zjawi-
ska patologicznego.
Mobbing. Istniał od zawsze w relacjach
międzyludzkich, ale dopiero niedawno
został zaliczony do patologii społecznych.
Mianem tym określa się dręczenie, gnębie-
nie, prześladowanie i szykanowanie pracow-
nika w miejscu pracy. Środowisko żołnier-
skie niestety sprzyja mobbingowi. W wa-
runkach armii dość trudno określić granicę
pomiędzy koniecznością zapewnienia
skuteczności działania i wykonywania roz-
kazów a gnębieniem podwładnych.
W środowisku cywilnym agresja w pracy
jest rzadkim zjawiskiem. Mobbing sprowa-
dza się tam najczęściej do różnych złośli-
wości, nadmiernego krytykowania, pomija-
Kwartalnik Bellona 1/2007

nia przy wyróżnianiu czy awansach, spo-
łecznym izolowaniu ofiary. W wojsku pod-
niesiony głos, a czasami krzyk, ostrość sfor-
mułowań są czymś naturalnym. W armii za
legalne uznaje się nawet fizyczne formy
egzekwowania rozkazu, jeśli przełożony
spotyka się z odmową lub niesubordynacją.
Jednak zasada jednoosobowego dowodze-
nia i bezwzględnego wykonywania rozkazu
nie może oznaczać zgody na przekraczanie
uprawnień i naruszanie godności podwład-
nych. Mobbingowi w armii sprzyjają: zły
system dowodzenia, nadmierna hermetyza-
cja, przesadnie zhierarchizowana struktura
i autokratyczny styl zarządzania. Czynniki
te nie ułatwiają partnerskiego kontaktu
z przełożonym.
Mobbing w wojsku jest często stosowa-
ny wobec osób słabszych, nienadążających
za grupą. Przesadne oczekiwanie na efekt
powoduje, że bywa aprobowany przez tych,
którym zależy na osiągnięciu dobrego zbio-
rowego rezultatu. W wielu specyficznych
jednostkach (np. specjalnych) nie mówi się
o mobbingu, choć jego przejawy są w nich
aż nadto widoczne. Taki stan rzeczy
aprobują zarówno dowódcy, jak i ich pod-
władni.
Przyczyną mobbingu jest często nieumie-
jętne rozwiązywanie sytuacji stresowych.
Skutki są zawsze negatywne i kosztowne,
zwiększa się absencja pracowników,
którzy „uciekają w chorobę”, widząc w tym
jedyny ratunek dla siebie. Długie działanie
mobbingowe wywołuje nie tylko stresy, ale
Trudno wyeliminować falę, ponieważ to zjawisko aprobują sami żołnierze.
Dzisiaj udział w fali jest indywidualną decyzją i wyborem żołnierza
rozpoczynającego służbę.
i depresje. Część osób wcześniej przecho-
dzi na emeryturę. Mobbing sprzyja też złej
atmosferze w jednostce – prowadzi do utra-
ty motywacji i chęci sumiennego pełnienia
służby. Niszczy stosunki międzyludzkie.
Przyczyną psychologicznego terroru
w wojsku jest najczęściej dążenie do
wykonania zadań za wszelką cenę. Badania
wykazały, że mobbing w wojsku jako zja-
wisko jest nieznany lub mało znany. Jednak
z odpowiedzi na pytanie o konkretne
typy zachowań wynika, że jest powszech-
ny. Aż 41,7% żołnierzy badanych w 2003
roku twierdziło, że byli szykanowani przez
przełożonych, 30,4% – że naruszono
przysługujące im prawa, 28% było zastra-
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
szanych, 27,6% mówiło o obrażaniu i go-
dzeniu w ich godność osobistą, 25,5%
– o podważaniu ich kompetencji i umiejęt-
ności zawodowych, a 17,6% – o obniżaniu
ich poczucia wartości jako ludzi. Badanych
pytano również o częstotliwość zachowań
mobbingowych. Okazało się, że odpo-
wiedzi „często” udzieliło: 6,6% responden-
tów – na pytanie o przemoc psychiczną
wobec podwładnych, 6,9% – na pytanie
o psychiczne znęcanie się nad podwład-
nymi, 15,5% – na pytanie o używanie
wulgarnych słów i wyzwisk, a 16,6% – na
pytanie o dokuczanie i ośmieszanie
podwładnych.
Z całą pewnością więc w wojsku jest
stosowany mobbing. Ta sytuacja może się
zmienić, gdyż do wojska wchodzi młode po-
kolenie, świadome przysługujących
mu praw. Aby uniknąć w przyszłości rosz-
czeń prawnych wobec przełożonych
i zmniejszyć negatywne skutki mobbingu,
zjawisko to należy poważnie potraktować
już teraz.
Zjawiska patologiczne zagrażające
żołnierzom uczestniczącym
w misjach zagranicznych
Działania żołnierzy pełniących służbę w kra-
ju w zasadzie polegają na ustawicznym przy-
gotowywaniu się do wojny. Pewną namiastką
warunków bojowych jest służba w misjach po-
kojowych i stabilizacyjnych. Szczególnie
w tych najbardziej niebezpiecznych – w Iraku,
Afganistanie, w Kongu, gdzie istnieje realna
groźba utraty życia. Żołnierze pełniący misję
bardzo często przeżywają stresy, część kadry
z różnych powodów wpada w depresje.
Czynnikiem sprzyjającym stresowi jest roz-
łąka z rodziną. Istotnie wpływa ona na zacho-
wanie żołnierzy. Wyzwala negatywne emocje,
niekiedy wręcz agresję. Żołnierzom służącym
w misjach zagranicznych zagrażają przede
wszystkim narkomania i nadużywanie alkoho-
lu. Sfrustrowani, zdesperowani i stęsknieni za
rodzinami żołnierze chętnie sięgają zarówno
po alkohol, jak i po narkotyki. Wiedzą o tym
dowódcy. Mimo że używki są surowo zabro-
nione, sięga po nie wielu chętnych, szczegól-
nie w porze wieczornej i nocnej. Trudno okre-
ślić skalę problemu w poszczególnych misjach.
127
 Wojsko i wychowanie
Przypadki zażywania narkotyków czy naduży-
wania alkoholu stanowią tzw. czarną liczbę.
Z opowiadań żołnierzy powracających z misji
wynika, że wykorzystywali oni różne okazje,
żeby nabyć alkohol i w tajemnicy spożyć go
z najbliższymi kolegami. Jeśli chodzi o narko-
Stres może
tyki, chociaż w misjach nie ma dealerów, a nar-
mobilizować
kotyki trudno zabrać z Polski, łatwo można jed-
organizm do bardziej nak je nabyć. Umożliwiają to tubylcy, a nawet
efektywnego działania, tłumacze. W dotychczasowych misjach narko-
jednak kiedy jest tyki nie stanowiły większego zagrożenia, ale
nadmierny lub trwa zbyt inaczej może być w Afganistanie, gdyż wiele
długo, kiedy nie jest z nich pochodzi z tego kraju. Są one tam łatwo
rozładowany, może dostępne, można też otrzymać je od miejsco-
prowadzić do zaburzenia wej ludności za żywność czy sprzęt. Wiadomo,
funkcjonowania że podczas wojny radziecko-afgańskiej, prowa-
organizmu, obniżenia jego dzonej w latach 70. minionego wieku, rosyjscy
sprawności i zmniejszenia żołnierze często sięgali po różne używki.
efektywności działania.
Stres jako główne źródło
patologicznych zachowań żołnierzy
przebywających poza
granicami kraju
Stres – inaczej nacisk, presja – jest stanem
napięcia emocjonalnego, będącym reakcją na
to, co nowe, trudne i groźne. Może mobilizo-
wać organizm do bardziej efektywnego działa-
nia, jednak kiedy jest nadmierny lub trwa zbyt
długo, kiedy nie jest rozładowany, może pro-
wadzić do zaburzenia funkcjonowania organi-
zmu, obniżenia jego sprawności i zmniejszenia
Działania z zakresu profilaktyki narkotykowej i alkoholowej w jednostkach
wojskowych podejmują głównie dowódcy Różnych szczebli,
oficerowie społeczno-wychowawczy, psychologowie,
przedstawiciele żandarmerii i prokuratury wojskowej.
efektywności działania. W wypadku żołnierzy
uczestniczących w misjach zagranicznych źród-
ła stresu są bardzo podobne. Po pierwsze: roz-
łąka, tęsknota za rodziną, trudności z łącz-
nością telefoniczną, brak informacji z kraju, nie-
możność zaspokojenia potrzeb seksualnych. Po
drugie: izolacja, pobyt w zamkniętym terenie,
a w związku z tym ograniczenia w poruszaniu
się, ograniczone kontakty z miejscową lud-
nością, monotonia życia, brak rozrywek. Po
trzecie: zagrożenia militarne w rejonie misji,
ryzyko kalectwa lub utraty życia, nieprzewi-
dywalność ataków, niemożność rozeznania,
z której strony nastąpią, trudności z rozpozna-
waniem zagrożeń militarnych.
Szczególnie stresogenne były działania
w najbardziej niebezpiecznych misjach:
w Iraku, Kongu i Afganistanie. Żołnierze prze-
128
żywali długotrwałe napięcia psychiczne
w związku z koniecznością zachowania stałej
gotowości do działania w niebezpiecznych
warunkach. Stresująca była świadomość ko-
nieczności użycia broni wobec ludzi.
Szczególnie w Iraku częste były akcje
z użyciem broni, codziennością był widok
zabitych i rannych, krwi, dużych zniszczeń.
Żołnierze rozminowywali teren, nisz-
czyli materiały wybuchowe, brali udział
w akcjach ratowniczych, udzielali pomocy
rannym kolegom. Nie bez znaczenia (szcze-
gólnie w Kongu) są zagrożenia zdrowotne,
miejscowe infekcje, jadowite zwierzęta.
Wymienione czynniki stresowe, jeśli wystę-
pują systematycznie, doprowadzają do długo-
trwałych reakcji stresowych i kumulowania się
napięć. Podczas misji zagranicznych przeło-
żeni powinni wiedzieć, jak pomóc żołnierzom
w odreagowaniu stresu i rozładowaniu napięć.
Niestety, w tym czasie zbyt rzadko korzysta
się z pomocy psychologów. Dowódcy zaś, nie
mając odpowiedniego przygotowania, nie za-
wsze potrafią rozwiązać istotne problemy swo-
ich podwładnych. Trudno zatem dziwić się, że
żołnierze (nie tylko polscy), gdy tylko to
możliwe, sięgają po środki, które ich rozładu-
ją. Do takich najprostszych, przynoszących
ulgę, należą narkotyki i alkohol.
Uwzględniając aspiracje Polski do udziału
w szerszym zakresie w misjach zagranicznych,
należy uświadomić decydentom, że przeciw-
działanie patologiom nie może ograniczać się
jedynie do zakazów i restrykcji. Żołnierzom
służącym w stresujących warunkach należy
udzielać profesjonalnej pomocy psycholo-
gicznej.
Możliwość stosowania profilaktyki
w celu przeciwdziałania patologiom
społecznym w wojsku
Całkowite wyeliminowanie patologii spo-
łecznych w wojsku nie jest możliwe, ale jest
możliwe ich ograniczenie i kontrolowanie.
Podejmowane w wojsku działania wychowaw-
cze i profilaktyczne często nie odnoszą skut-
ków ze względów obiektywnych. Trudno
mówić o ograniczeniu nadmiernego picia
alkoholu, gdy polskie wzorce kulturowe,
Kwartalnik Bellona 1/2007

ukształtowane w procesie socjalizacji w rodzi-
nie, skłaniają do jego spożywania. Nie ułatwia-
ją też pracy profilaktycznej działania uznanych
autorytetów, zmierzające do liberalizacji usta-
wy o przeciwdziałaniu narkomanii, ani obie-
gowe informacje o nieszkodliwości tzw. mięk-
kich narkotyków. Nie sposób skutecznie ogra-
niczyć brutalności w stosunkach międzyludz-
kich, jeśli agresja i przemoc są codziennie eks-
ponowane w mediach.
Działania profilaktyczne w jednostkach woj-
skowych podejmują głównie dowódcy różnych
szczebli, oficerowie społeczno-wychowawczy,
psychologowie, przedstawiciele żandarmerii
i prokuratury wojskowej. Departament
Wychowania i Promocji Obronności MON
organizuje różnego rodzaju kursy, szkolenia,
wydaje profesjonalne materiały o tematyce
profilaktycznej. W jednostkach wojskowych
wdrożono program profilaktyczny „Korekta”,
odnoszący się do obyczajowości (fali i osobi-
stego stosunku do spożywania alkoholu), oraz
program profilaktyczny „Trzeźwy kierowca”,
skierowany do kierowców-żołnierzy zasadni-
czej służby wojskowej oraz kadry prowadzą-
cej specjalistyczne szkolenia. Problematyka
z zakresu profilaktyki alkoholowej i narkoty-
kowej jest podejmowana także w ramach
kształcenia obywatelskiego. Na wniosek do-
wódców wojskowi prokuratorzy uczestniczą
w spotkaniach poświęconych prawnym i spo-
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
łecznym aspektom zjawisk patologicznych
w wojsku. Szczególną rolę w działalności pro-
filaktycznej odgrywa Żandarmeria Wojskowa.
We wszystkich jednostkach Żandarmerii
Wojskowej stworzono specjalistyczne etaty
oficerów i podoficerów profilaktyków. Ściśle
współpracują oni z cywilnymi psychologami.
W komendzie głównej i oddziałach ŻW po-
wstały oddziały i wydziały profilaktyczne.
Realizowany przez żandarmerię program
profilaktyczny zatwierdził minister obrony na-
rodowej.
Stosując profilaktykę, wojsko korzysta
z najnowocześniejszych form i metod dzia-
łania. W jednostkach żandarmeria prowadzi
szkolenia, organizuje pogadanki, spotkania,
prezentacje, wystawy i pokazy, przeprowa-
dza indywidualne rozmowy. Jednak wszyst-
kie te działania muszą być prowadzone w po-
rozumieniu z dowódcami. To dowódcy mają
mieć największy wpływ na swoich podwład-
nych. Dowódcy powinni mieć zatem wiedzę
i umiejętności pedagogiczne oraz umieć od-
działywać profilaktycznie. Sukces działa-
niom profilaktycznym zapewniliby z pew-
nością dowódcy charyzmatyczni, sami będą-
cy wzorami dla podwładnych. Jak nikt nie
zastąpi dzieciom w rodzinie ojca i matki,
a w szkole wychowawcy, tak w wojsku nikt
nie zastąpi żołnierzom dobrego dowódcy.g
129
Strategie radzenia sobie z lękiem
w instytucjach totalnych
por. dr
PAWEŁ WASILEWSKI
oficer grupy analizy danych
w 1 Batalionie
Rozpoznawczym
w Siedlcach. Od wielu lat
zajmuje się zagadnieniami
patologii społecznej
(narkomania, zachowania
suicydalne, przemoc
i agresja), funkcjonowaniem
człowieka w sytuacjach
kryzysowych i w instytucjach
totalnych oraz zagadnieniami
związanymi z psychologią
ewolucyjną. Autor wielu
opracowań z dziedziny
patologii społecznej. Posiada
kwalifikacje psychoprofilakty-
ka, interwenta kryzysowego
i debryfera.
130
N
a co dzień wcale nierzadkie są sytua-
cje zagrażające życiu i zdrowiu czło-
wieka czy też jego ogólnie pojętemu
systemowi wartości. Można mówić o sytua-
cjach realnych, wywołujących uczucie strachu,
i nierealnych, powodujących uczucie lęku.
Generalnie sytuacje można rozpatrywać w za-
leżności od tego, czy obiektywnie są one nie-
bezpieczne, czy nie są niebezpieczne oraz
w zależności od tego, czy człowiekowi wyda-
ją się niebezpieczne, czy nie (subiektywnie
niebezpieczne albo bezpieczne). Z możliwych
kombinacji tego typu przeanalizuję dwie:
  sytuacje zarówno obiektywnie, jak
i subiektywnie zagrażające – czyli obiektyw-
nie zagrażające;
  sytuacje, które, mimo braku obiektyw-
nego zagrożenia, są subiektywnie zagrażają-
ce – czyli subiektywnie zagrażające.
Wymienione sytuacje nie różnią się pod
względem odbioru bodźców. Człowiek zapy-
tany, co czuł w określonej sytuacji, odpowie,
że się bał. Ale w sytuacji, w której istnieje
obiektywne zagrożenie, pojawia się uczucie
strachu. Natomiast gdy zagrożenie jest subiek-
tywne, można mówić o uczuciu lęku. Innymi
słowy, strach jest reakcją organizmu na zagro-
żenie obiektywne, a lęk na zagrożenie subiek-
tywne. Istotną różnicą między tymi emocjami
jest proporcjonalność reakcji w stosunku do
bodźca, który je wywołał. Strach to reakcja
organizmu na zagrożenie, obiektywnie pro-
Strach to reakcja organizmu na zagrożenie, obiektywnie
proporcjonalna do wielkości zagrożenia,
lęk zaś jest reakcją nieproporcjonalną, zbyt intensywną
w stosunku do zagrożenia.
porcjonalna do wielkości zagrożenia, lęk zaś
jest reakcją nieproporcjonalną, zbyt intensyw-
ną w stosunku do zagrożenia. Innym kryte-
rium odróżniającym lęk od strachu jest zdol-
ność do określenia przedmiotu zagrażającego.
Odczuwając strach, człowiek ma świadomość,
czego się boi. Strach jest odczuciem przedmio-
towym, natomiast lęk – bezprzedmiotowym.
Jednak nie oznacza to, że lęk jest odczuwany
mniej intensywnie niż strach czy inne emocje,
których przedmiot jest znany człowiekowi.
Intensywność lęku zależy od stopnia świado-
mości istnienia niebezpieczeństwa. Im mniej-
sza świadomość niebezpieczeństwa i im więk-
sze poczucie zagrożenia, tym lęk jest silniej
odczuwany.
Pojęcie lęku w teoriach naukowych
Goldstein uznaje lęk za subiektywne prze-
życie organizmu znajdującego się w warun-
kach zagrożenia (warunkach katastroficz-
nych). Czyli takich, w jakich organizm nie
może sprostać wymaganiom środowiska,
w których istnieje niebezpieczeństwo nieza-
spokojenia podstawowych potrzeb. Goldstein
odróżnia strach i lęk. W stanie strachu czło-
wiek potrafi określić, co mu zagraża, w stanie
lęku zaś nie umie powiedzieć, czego się oba-
wia. Im większy lęk, tym mniejsza świado-
mość przedmiotu zagrożenia. Człowiek zalęk-
niony próbuje uciec. Zachowuje się w sposób
nieskoordynowany, nieopanowany, ponieważ
nie wie, od czego ma uciekać. Nie wie, skąd
pochodzi zagrożenie.
Freud wyróżnia lęk obiektywny i lęk ner-
wicowy. Przez lęk obiektywny rozumie on
reakcję na niebezpieczeństwo z zewnętrz,
będące uzewnętrznieniem popędu samozacho-
wawczego. Lęk obiektywny jest uzależniony
od wiedzy i poczucia mocy osobnika w sto-
sunku do świata zewnętrznego. Gotowość do
lęku obiektywnego, zdaniem Freuda, pełni
funkcje ochronne. Człowiek sam jest zdolny
uchronić się przed niespodziewanym niebez-
pieczeństwem. Z kolei lękiem nerwicowym
Freud nazywa lęk powstały w stopniu niepro-
porcjonalnym do rzeczywistego niebezpie-
czeństwa lub powstały w sytuacji, gdy nie ist-
nieje żadne realne zewnętrzne niebezpieczeń-
stwo. Według Freuda, zdolność do odczuwa-
Kwartalnik Bellona 1/2007

nia lęku jest wrodzona i wiąże się z instynk-
tem samozachowawczym. Specyficzne formy
lęku są nabywane drogą uczenia się. Uczucie
lęku – twierdzi Freud – jest powtórzeniem
pewnych szczególnie ważnych, najwcześniej-
szych doświadczeń z dzieciństwa.
Karen Horney źródeł lęku upatruje w zabu-
rzeniach stosunków międzyludzkich. Wyróżnia
ona lęk normalny i lęk nerwicowy. Pierwszy
jest lękiem przed śmiercią, przed siłami
natury. Nie powoduje on uczucia wrogości wo-
Według Freuda, zdolność do odczuwania lęku jest wrodzona i wiąże się
z instynktem samozachowawczym. Specyficzne formy lęku są nabywane drogą
uczenia się. Uczucie lęku – twierdzi Freud – jest powtórzeniem pewnych
szczególnie ważnych, najwcześniejszych doświadczeń z dzieciństwa.
bec warunków, które go wywołały. Drugi jest
uczuciem prowadzącym do nerwicy. Horney
nazywa to uczucie lękiem podstawowym.
Określa je jako źródło nerwicy powstałej we
wczesnym dzieciństwie na skutek zaburzenia
związku między dzieckiem a osobami znaczą-
cymi (przeważnie rodzicami).
Zdaniem Horney, lęk nie jest wyrazem za-
grożenia instynktownych potrzeb jednostki,
lecz wyrazem stanów nerwicowych wykształ-
conych we wczesnym dzieciństwie, służących
do realizacji tzw. wzorów bezpieczeństwa.
Przez wzory te należy rozumieć całokształt
postaw i zachowań jednostki zapewniających
jej wewnętrzny spokój i subiektywnie dobre
przystosowanie. Lęk, według Horney, jest wy-
woływany uczuciem wrogości. On z kolei ro-
dzi wrogość wobec warunków, które go wy-
wołały, a wrogość nasila lęk. W obawie przed
lękiem (kontratakiem) człowiek próbuje wy-
przeć uczucie wrogości. Własne wrogie stany
emocjonalne przypisuje innym. W następstwie
zaczyna postrzegać otoczenie jako wrogie so-
bie środowisko.
Inaczej problem lęku ujmuje Antoni
Kępiński. On także wyróżnia lęk nerwicowy,
ale za jego przyczynę uznaje stan nieokreślo-
nego niepokoju. Niepokój wiąże z napięciem
odczuwanym w mięśniach i narządach
wewnętrznych. Stan niedużego napięcia po-
budza do aktywności, silnego zaś może pro-
wadzić do paraliżu działania. To napięcie jest
spowodowane odczuciem nieokreślonego nie-
pokoju. Człowiek odczuwa zagrożenie, ale nie
potrafi go określić. Chciałby rozwiązać prob-
lem, ale nie wie, jak. Nieokreślony niepokój
1 A. Kępiński: Lęk. Kraków 2002.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
traktuje Kępiński jako lęk przed nieznanym.
Aby lęk przed nieznaną przyszłością zamie-
nić na względny spokój i znaną przeszłość,
potrzeba wysiłku i odwagi. A tych często bra-
kuje. Wtedy – tłumaczy Kępiński – człowiek
próbuje cofnąć się w przeszłość lub przynaj-
mniej zatrzymać w czasie teraźniejszym.
Niemożność wyjścia naprzód, wydostania się
z „niespokojnego czasu”, zwiększa niepokój
i powoduje, że czas ten jeszcze trudniej znieść.
Dochodzi do swoistego paraliżu odwagi, tak
potrzebnej do wyjścia w przyszłość. Nie-
określony niepokój wiąże Kępiński z emocja-
mi, jakie odczuwa każdy człowiek w sytuacji
wymagającej wyjścia poza schematyzm
myślenia i działania. Stan wewnętrznego na-
pięcia, typowy dla nieokreślonego niepokoju,
związany jest z mobilizacją układu wegeta-
tywno-endokrynnego, której organizm potrze-
buje, by aktywnie przeć naprzód. W stanie
lęku mobilizacja ta jest zbyt duża w stosunku
do aktualnych potrzeb energetycznych ustro-
ju. Jest proporcjonalna nie do wymagań
sytuacji, lecz do nasilenia niepokoju.
Powiązanie to ma postać dodatniego spręże-
nia zwrotnego (błędnego koła): im napięcie
lękowe większe, tym większa mobilizacja, im
większa mobilizacja, tym większe napięcie
lękowe.
Napięcie lękowe wiąże się z niepokojem
wywołanym przez odpowiednio przetworzo-
ne sygnały, płynące z wewnętrznego lub
zewnętrznego środowiska. Takie przyswaja-
nie informacji Kępiński nazywa metaboli-
zmem informacyjnym, charakterystycznym
dla psychicznej strony życia. Metabolizm in-
formacyjny współdziała z metabolizmem
energetycznym, będącym z kolei domeną wy-
miaru somatycznego. Oba te pojęcia są nie-
rozłączne. Aktywność jednego metabolizmu
zależy od aktywności drugiego, i odwrotnie.
Metabolizm informacyjny działa na poziomie
sygnałów – symboli, które docierają do orga-
nizmu i po przetworzeniu ich znaczenia wy-
wołują odpowiednie działanie energetyczne
(reakcje)1. Lęk jest również pewnym sygna-
łem: sygnałem niebezpieczeństwa działają-
131
 Wojsko i wychowanie
cym na poziomie pierwszego prawa biologicz-
nego (zniszczę lub zostanę zniszczony) i zwią-
zanym z postawą „od”. Jest sygnałem, że moż-
na zostać zniszczonym. Warstwa symbolicz-
na tworząca się wokół tego sygnału jest dość
bogata. Wiele oznak z otoczenia ostrzega czło-
wieka przed niebezpieczeństwem. Z drugiej
strony, każda żywa istota dysponuje określo-
nym arsenałem znaków, które mają ostrzec in-
ne żywe istoty, że zbliżenie może być niebez-
pieczne, że należy zachować postawę „od”.
Problem pojawia się wtedy, gdy jednostka ma
zaburzoną sferę przetwarzania informacji (me-
tabolizmu) i interpretuje sytuacje niegroźne ja-
ko zagrażające jej ustrojowi. A. Kępiński twier-
Większość dzi, że symbol jest sygnałem tego, co ma na-
instytucji stąpić, jest jakby kartą z propozycjami tego,
totalnych, co otoczenie może nam ofiarować. Kartą,
którą trzeba odczytać odpowiednio, by przy-
oprócz stosowania gotować się do czekającej nas sytuacji.
zakazów i regulaminów, Zaburzenia w tej sferze, czyli niewłaściwe od-
ściśle określa każdy czytywanie informacji, aktywizują nieodpo-
aspekt życia osób z nimi wiednie pokłady energetyczne, powodując
związanych, separuje je w efekcie nieadekwatne zachowania.
przez np. jednolity strój,
wspólną kulturę czy silne Instytucje totalne
zależności finansowe. Rządzą się własnymi prawami i tworzą od-
rębny świat. Osoby związane z tego typu in-
stytucjami są separowane od reszty społe-
czeństwa mniej lub bardziej szczelnymi ba-
rierami. Przy czym tymi barierami wcale nie
muszą być mury czy kolczaste druty. Bariery
mogą mieć charakter obyczajowo-psycholo-
giczny. Większość instytucji totalnych, oprócz
stosowania zakazów i regulaminów, ściśle
określa każdy aspekt życia osób z nimi zwią-
zanych, separuje je przez np. jednolity strój,
wspólną kulturę czy silne zależności finan-
sowe. Totalność instytucji w tym sensie jest
cechą skalowalną. Istnieją instytucje totalne
z samego założenia (np. więzienia) i instytu-
cje tylko o pewnych cechach totalności (np.
szpitale).
Instytucje totalne można podzielić na pięć
odrębnych grup:
  powołane do opieki nad osobami niedo-
łężnymi i nieszkodliwymi (domy opieki, przy-
tułki, domy starców);
  zakłady opieki nad osobami niezdolny-
mi do samodzielnego życia, a zarazem niebez-
piecznymi dla społeczeństwa (szpitale psychia-
tryczne, sanatoria dla osób chorych na choro-
by zakaźne);
2 J. Ranschburg: Lęk, gniew, agresja. Warszawa 1980.
3 T. Laughlin: Mental Mechanisms. New York 1963.
4 St. Siek: Rozwój potrzeb psychicznych mechanizmów obronnych i obrazu siebie. Warszawa 1984, s. 139–140.
132
  zajmujące się ochroną społeczeństwa
przed osobami szkodzącymi mu w sposób
świadomy (więzienia, zakłady poprawcze);
  powołane do określonych zadań tech-
nicznych, mające charakter czysto instrumen-
talny (jednostki wojskowe, obozy pracy);
  przeznaczone dla osób, które dobrowol-
nie wycofały się z aktywnego życia, oraz
miejsca kontemplacji religijnej (klasztory,
zakony).
W wymienionych instytucjach interakcje
społeczne są zaburzone ze względu na:
  istnienie dwóch spolaryzowanych grup
– podwładnych i nadzorców;
  wymóg bezwzględnego posłuszeństwa
i podporządkowania się rozkazom;
  ograniczenie indywidualności wskutek
maksymalnej uniformizacji.
Osoby przebywające w takiej instytucji, na-
wet niemające zaburzonego metabolizmu in-
formacji, odczuwają większy lęk. Zwłaszcza
w początkowym okresie pobytu. Lęk jest swe-
go rodzaju sygnałem uprzedzającym organizm
o porażce działania. W takim kontekście bar-
dzo mocno wiąże się on z frustracją i gnie-
wem. Porażka wywołuje niepokój i gniew. Są
one spowodowane bezsilnością oraz wstydem
i upokorzeniem. Następstwem takiego stanu
psychicznego jest złość. Objawia się ona
w momencie, kiedy emocjonalna energia fru-
stracji wchodzi w związek z przyczyną poraż-
ki i skłania organizm do ataku przeciwko niej.2
Podczas pobytu w instytucji totalnej często po-
jawiają się takie „subiektywne” przeszkody.
Wynika to ze specyfiki instytucji totalnej –
pewnego ubezwłasnowolnienia osób w niej
przebywających. Właśnie z owej specyfiki mo-
gą wynikać stany „sfrustrowanego gniewu”,
dodatkowo blokujące spożytkowywanie emo-
cjonalnej energii wytworzonej przez taki stan.
Organizm najczęściej nieświadomie zmierza
do rozładowania emocjonalnego napięcia, roz-
wiązania wewnętrznego konfliktu i zmniej-
szenia lęku. Laughlin takie zachowanie orga-
nizmu nazywa mechanizmem obronnym.3
Mechanizmy obronne są wywołane frustracją.
Mają na celu zlikwidowanie lub przynajmniej
zmniejszenie napięcia frustracyjnego, czyli
wyeliminowanie skrajnych, nasilonych prze-
żyć. Mają pomóc człowiekowi w przystoso-
waniu się do stresujących sytuacji.4
Za Horoszowskim można wymienić trzy za-
sadnicze typy mechanizmów obronno-przy-
Kwartalnik Bellona 1/2007

stosowawczych: agresję, izolację, kompro-
mis.5 Wykorzystanie któregoś z tych mecha-
nizmów zależy głównie od osobowości oraz
od możliwości danego człowieka, od tego, czy
jest on nadzorowanym, czy nadzorcą. Osoby
stojące niżej w społecznej hierarchii instytu-
cji totalnej, czyli nadzorowani, nie mają du-
żych możliwości zastosowania mechanizmów
obronnych. Wymagania, jakim musi sprostać
człowiek zamknięty w takiej instytucji, zmu-
szają go do takiego działania, które pozwoli
mu pokonywać trudności. Erving Goffman,
znawca problematyki instytucji totalnych, wy-
odrębnia różne techniki adaptacyjne spośród
tych, jakie stosują nadzorowani w celu przy-
stosowania się do owych warunków. Jedną
z nich jest podporządkowanie się nieformal-
nym obyczajom.6 Reguły życia nieformalne-
go zapewniają nadzorowanym poczucie bez-
pieczeństwa, kontrolowania i i przewidywa-
nia biegu zdarzeń. Nadzorowani wiedzą, co
i kiedy może ich spotkać.7 Uczestnicząc
w „drugim” życiu, mają poczucie wspólnoty,
grupowej więzi. Łączy ich jeden cel – prze-
trwać i nie dać się pokonać. Wspólne działa-
nie w ramach nieformalnej struktury daje im
poczucie mocy i siły, umożliwia prowadzenie
ukrytej walki z „autorytetami”, z zastanym po-
rządkiem (rys. 1).
Subkultura pozwala w pewnym stopniu na
odreagowanie i zaspokojenie tych potrzeb,
których zaspokajanie jest niemożliwe ze
względu na wymagania służby. Charakter
środowiska totalnego sprzyja powstawaniu
i rozwojowi nieformalnej obyczajowości.
Przyczyny takiej sytuacji mogą być różne: sta-
ny deprywacyjne osób przebywających w in-
stytucjach totalnych, potrzeba utrwalania wię-
zi i solidarności, potrzeba przeciwdziałania
monotonii i nudzie8 oraz zaburzenia w zacho-
waniu spowodowane wcześniejszymi do-
świadczeniami.
Innym sposobem rozwiązania problemów są
zachowania agresywne. Dotyczy to zwłaszcza
osób o wrogim stosunku do instytucji totalnej,
w większym stopniu akceptujących nieformal-
ną obyczajowość niż pozostała część popula-
cji. Można stwierdzić, że osoby bardziej agre-
sywne przyswajają reguły życia nieformalne-
go, podczas gdy pozostali po prostu je akcep-
tują (rys. 2).
5 P. Horoszowski: Od zbrodni do kary. Warszawa 1966, s. 262.
6 E. Goffman: Charakterystyka instytucji totalnych [w:] W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki: Elementy teorii socjologicznych. Warszawa 1975, s. 150–177.
7 M. Cenin, S. Chełpa: Problemy społeczne i ich rozwiązanie [w:] Psychologia wojskowa. Warszawa 1998.
8 L. Kanarski, B. Rudnicki: Podkultura żołnierska. Warszawa 1994; D. Kocięcka: Subkultura młodzieżowa i żołnierska. Warszawa 1995; J. Rusiecki: Kształtowanie stosunków
interpersonalnych w wojsku. Przeciwdziałanie nieformalnej obyczajowości żołnierskiej. Warszawa 2000; J. Zielińska: Młodzi mężczyźni w armii. Warszawa 2002.
9 A. Florkowski, W. Gruszczyński: Zdrowie psychiczne żołnierzy. Łódź 2000.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
Jednak wobec zbyt dużego ryzyka zwięk-
szenia się stanu lękowego jednostki, agresja
nie zawsze jest kierowana na źródło lęku.
Jednostka może skierować ją na siebie, czyli
popełniać czyny autoagresywne: od samooka-
leczania się, aż po próby samobójcze
(rys. 3).
Związek lęku ze skłonnością suicydalną wi-
dać bardzo wyraźnie przy porównaniu ten-
dencji do tychże zachowań z wysokim pozio-
mem lęku jako cechy. Osoby o tendencjach
lękowych lub też lękowo-depresyjnych w wyż-
szym stopniu są zagrożone zamachem samo-
bójczym niż pozostałe osoby.9 Jednakże przy-
czyn występowania zespołów samobójczych
140
120
100
80
60
40
20
0
1 2 3
wysokie średnie niskie
Rys. 1. Rozkład wyników osiągniętych w kategorii
poczucia lęku (czerwony) a akceptacja nieformalnej
obyczajowości (niebieski) przez „poddanych”
w instytucji totalnej
nie można rozpatrywać w jednej kategorii.
Stanowią one komponent dysfunkcji psycho-
logicznych i środowiskowych nakładających
się w czasie. Oznacza to, że osoby z kręgu za-
grożenia samobójczego ze względów psy-
chicznych nie podejmą próby samobójczej,
jeżeli nie zaistnieją jakieś subiektywnie
deprecjonujące czynniki społeczne. W insty-
tucji totalnej jest wiele sytuacji trudnych i stre-
sogennych. Stan napięcia psychicznego w nie-
korzystnych warunkach może przerodzić się
więc w decyzję o samobójstwie. Podłożem
dokonywanych zamachów samobójczych są
133
 Wojsko i wychowanie
sowaniu przez nich mechanizmów obronnych.
120 Jeżeli jednak u takich osób występują zabu-
rzenia neurotyczne na poziomie metaboli-
100
zmu informacyjnego, stosują one strategie
80 obronno-agresywne. Dążą do zredukowania
przykrych stanów lękowych. Osoby takie,
60 określające się jako wszechwiedzące, oba-
wiają się utraty swego wyimaginowanego au-
40 torytetu. Unikają więc sytuacji, w których
20 mogłyby zostać ujawnione ich niewiedza czy
brak kompetencji. Już sama myśl o utracie
0 „autorytetu” wywołuje u tych osób poczucie
1 2 3 4 3 zagrożenia.
b. wysokie wysokie średnie niskie b. niskie Ogólnie strategie obronne stosowane
przez osoby z zaburzeniami osobowości
można podzielić na bezpośrednie i pośred-
Rys. 2. Rozkład wyników osiągniętych w agresji nie. Szczegółowo można wyróżnić depry-
ogólnej mierzonej za pomocą kwestionariusza mację i deprecjację. Do deprymacji zalicza
Nastroje i humory wśród „poddanych” się: permanentną kontrolę (kontrolę prze-
prowadzają osoby mające za zadanie wy-
kryć jak najwięcej nieprawidłowości), brak
jednak najczęściej problemy osobiste10, będą- umiejętności przekazywania kompetencji
ce przyczyną zmniejszenia się sprawności oraz (z jednej strony, nieumiejętność samodziel-
zdolności adaptacyjno-kompensacyjnych pod- nego podejmowania decyzji, z drugiej –
władnych. Przy obniżonym progu lękowym próby kontrolowania wszystkiego, co dzie-
działania deprecjonujące instytucji totalnej je się w instytucji), nadużywanie kar (brak
mogą stanowić jeden z wielu powodów wystą- kary stanowi nagrodę), komunikację jedno-
pienia zespołu suicydalnego lub też tzw. czyn- kierunkową, polegającą na wydawaniu po-
nika spustowego.11 leceń bez możliwości nadania przez odbior-
Jeżeli osoby pełniące funkcje nadzorcze cę informacji zwrotnej (daje to subiektyw-
w instytucji totalnej nie mają zaburzonej oso- ne poczucie władzy i nieomylności, a tym
bowości, nie można mówić o nagminnym sto- samym zmniejsza stany lękowe). Natomiast
jako przykłady deprecjacji można wskazać:
uznawanie rzeczy błahych za poważne błę-
120 dy i wymierzanie za nie kary (np. wzywa-
nie podwładnego w czasie, gdy wykonuje
100 on obowiązki służbowe, a później karanie
80 go za niewykonywanie obowiązków), wy-
najdywanie zawiłości w przepisach i ocze-
60 kiwanie od podwładnych ich wyjaśnienia,
aby w ten sposób wykazać podwładnym nie-
40 wiedzę (np. w wojsku może to być pytanie
o masę lufy KPWT), przy ocenianiu pod-
20 władnych gloryfikowanie ich mocnych stron
0 (np. sprawności fizycznej), a pomijanie me-
rytorycznych aspektów (kompetencji), ak-
1 2 3 ceptowanie i stosowanie nieformalnej oby-
czajowości (rys. 4), złośliwości w kontak-
wysokie średnie niskie tach interpersonalnych (docinki na temat
wyglądu zewnętrznego, wykształcenia pod-
władnych, zwłaszcza gdy podwładny ma
Rys. 3. Porównanie osiągniętych wyników w skali lęku wykształcenie wyższe niż nadzorca). Im
– cech (linia niebieska) z nasileniem tendencji większe zaburzenia ma jednostka, tym częś-
samoagresywnych (linia czerwona) w instytucji totalnej ciej stosuje te techniki w sposób pośredni.

10 L. Kanarski: Zachowania autoagresywne żołnierzy. Warszawa 1996.

11 B. Hołyst: Kryminologia. Warszawa 1999, s.77–88; J. Kocur: Samobójstwa a zagrożenia psychiczne. „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1981 nr 1,3, s. 8–41; F. Ułasiuk: Samobójstwa
w wojsku. Warszawa 1994.

134 Kwartalnik Bellona 1/2007

 Wojsko i wychowanie

140
120
100
  80
  60
  40
  20
   0
1 2 3
wysoka średnia niska

Rys. 4. Poziom akceptacji pojęć (niebieski) i nieformalnych zachowań

(bordowy) u nadzorców w instytucjach totalnych

Sama pozostaje niejako w ukryciu. Bywa
też, że wykorzystuje do tego celu inne
osoby ze swego otoczenia.
U osób z zaburzeniami metabolizmu infor-
macyjnego, a więc neurotycznych, pobyt w in-
stytucjach totalnych nasila zaburzenia. Osoby
takie, pracując w specyficznej atmosferze, po-
głębiają swoje neurotyczne relacje, a przez to
zakłócają komunikację interpersonalną z po-
zostałymi uczestnikami grupy. W celu obni-
żenia swego lęku lawirują i „falandyzują” pra-
wo oraz przyjęte w instytucji regulaminy, co
powoduje obniżenie możliwości wykonaw-
czych pozostałych członków grupy, czyli
instytucji jako takiej. W sytuacjach realnego
zagrożenia osoby mające obniżony próg
wrażliwości na lęk i problemy z przetwarza-
niem informacji nie są w stanie spełniać
powierzonych im funkcji. g

Kwartalnik Bellona 1/2007 135

 Kształcenie oficerów
marynarki wojennej
kmdr w st. spocz. prof. dr JÓZEF URBAŃSKI, kmdr rez. dr inż. WACŁAW MORGAŚ,
kmdr w st. spocz. dr ZDZISŁAW KOPACZ
Józef Urbański, Wacław Morgaś, Zdzisław Kopacz – profesorowie w Instytucie Nawigacji i Hydrografii Morskiej
w Akademii Marynarki Wojennej
O
statnie 20 lat nie sprzyjało rozwojowi sił morskich.
Prawie wszystkie istotne zmiany, jakie dokonały się
w sytuacji społeczno-ekonomicznej i polityczno-mili-
tarnej na świecie, takie jak rozpad bloku sowieckiego, rozpo-
częcie globalnej wojny ze światowym terroryzmem, bardzo
szybki postęp naukowo-technologiczny, dotyczący zwłaszcza
łączności, obserwacji, rozpoznania i monitorowania, skraca-
nia czasu reakcji na zagrożenia, zwiększenia zasięgów, precy-
zji oraz siły niszczącej współczesnej broni, nie sprzyjały
rozwojowi sił morskich. Pojawiały się nawet opinie, że siły
morskie są niepotrzebne, gdyż ich zadania mogą być z powo-
dzeniem wykonywane przez inne rodzaje wojsk.
Jednakże z dokładnej analizy, zarówno istniejących, jak
i prawdopodobnych zagrożeń bezpieczeństwa światowego oraz
rodzajów i zakresów zadań militarnych niezbędnych do utrzy-
mania bezpieczeństwa narodowego, regionalnego i światowe-
go na akceptowalnym poziomie wynika, że niezbędny jest rów-
nież taki rodzaj sił zbrojnych, który może wykonywać zada-
nia w bardzo oddalonych od własnego wybrzeża akwenach
mórz i oceanów, i to przez bardzo długi czas, a praktycznie
stale. Obecnie robią to siły morskie. Dotyczy to zarówno pro-
wadzenia wojny ze światowym terroryzmem w wymienionych
akwenach, jak i konieczności zapewnienia coraz bardziej
skutecznej ochrony przed stale wzrastającą falą nielegalnej
imigracji z Czarnego Kontynentu oraz ochrony przed wielu
innymi zagrożeniami.
Biorąc to pod uwagę, można stwierdzić, że istnienie sił mor-
skich, nawet w średnich i małych państwach, jest wskazane,
ale zadania, które mają one wykonywać, muszą być dostoso-
wywane do zwalczania współczesnych zagrożeń. Konieczność
posiadania przez poszczególne państwa sił morskich oraz ich
udział w zadaniach w akwenach oddalonych od własnych
wybrzeży wynika także z zobowiązań sojuszniczych wobec
NATO i Unii Europejskiej, a także z Karty Narodów
Zjednoczonych.1
Należy brać pod uwagę to, że zmiany zachodzące w sytua-
cji polityczno-militarnej we współczesnym świecie obejmują
1 R. Grudziński: The Polish Navy – Today and Tomorrow. „Naval Forces” Special Issues 2004.
2 J. Mansard: German Navy in Contribution within the Mission Spectrum of the Bundeswehr, Conceptional Ideas, Capabilities, Procurements, Programs, and prospects. „Naval
Forces” No I/2006.
136
również państwa morskie. O ich potencjale militarnym decy-
dują, między innymi, uwarunkowania geopolityczne oraz po-
łożenie geograficzne. I dlatego nieporozumieniem byłoby po-
równywanie możliwości i roli sił morskich Polski, a nawet
państw, które odgrywają dużo większą rolę we współczesnym
świecie niż Polska2, i Stanów Zjednoczonych, które są
supermocarstwem, a ich siły morskie stanowią istotny czyn-
nik kontroli sytuacji polityczno-militarnej na całym świecie.
Z tego względu niezbędne jest przyjęcie założenia, że dalsze
rozważania i propozycje przedstawione w artykule dotyczą
głównie sił morskich małych i średnich państw.
W dalszej części artykułu zostaną przedstawione następują-
ce zagadnienia związane z siłami morskimi:
—  rodzaje i zakres zmian środowiska służby oficerów ma-
rynarki wojennej;
—  niezbędny zakres wiedzy i umiejętności oficerów mary-
narki wojennej;
—  istota proponowanych zmian w procesie kształcenia ofi-
cerów marynarki wojennej.
Środowisko służby oficerów
marynarki wojennej
Na środowisko służby oficerów marynarki wojennej składa
się zbiór zadań i środków do ich realizacji, a także fizyczno-
-geograficzne i militarne warunki miejsca, w których są one
wykonywane. Środowisko to podlega dziś, tak jak i w prze-
szłości, stałym zmianom, odpowiednio do warunków. Jednakże
obecne przekształcenia środowiska służby są transformacją
jakościową.
Główną przyczyną tej zmiany jest wojna ze światowym ter-
roryzmem, która na zewnętrznym froncie jest prowadzona
z dala od własnych wybrzeży, w całkowicie odmiennych wa-
runkach środowiska fizyczno-geograficznego, a także „środo-
wiska cywilizacyjnego” i militarnego. Nowe warunki środo-
wiska służby oficerów marynarki wojennej powodują, że ich
obowiązki i zadania muszą być wykonywane w ścisłej współ-
pracy z oficerami innych państw, a komunikowanie powinno
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Wojsko i wychowanie
się odbywać w języku angielskim. Na zewnętrznym froncie
walki z terroryzmem istnieje konieczność porozumiewania się
z ludnością miejscową, na przykład z załogami kontrolowa-
nych jednostek morskich. Trudności w porozumiewaniu się
w tej drugiej sytuacji stanowią dodatkowe źródło stresu.
Dotyczy to, chociaż w znacznie mniejszym stopniu, wspomnia-
nych już zadań ochrony przed narastającą falą nielegalnej imi-
gracji z krajów Czarnego Lądu.
W nowym środowisku służby oficerowie marynarki
wojennej oprócz tradycyjnych zadań wykonują również
czynności związane z ochroną morską. Na własnych obsza-
rach morskich robi to morska straż graniczna lub straż przy-
brzeżna. Zadania te obejmują: ochronę żeglugi przed terro-
ryzmem i piractwem, ochronę przed nielegalną imigracją,
zwalczanie przemytu narkotyków i wszelkich zakazanych
towarów, a zwłaszcza tych, które mogą być użyte przez
terrorystów. Ochrona morska to również skuteczne prze-
ciwdziałanie przewozom wszelkich innych towarów, będą-
cych przedmiotem restrykcji nałożonych przez odpowied-
nie rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ.
Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na jedną, bardzo
istotną właściwość, która odnosi się nie tylko do środowi-
ska marynarki wojennej. Pojawienie się zagrożenia ze stro-
ny światowego terroryzmu, w tym terroryzmu morskiego,
spowodowało konieczność nowego podziału zadań i to nie
Realizacja zadań ochrony morskiej obejmuje: zatrzymywanie innych okrętów
i jednostek morskich, wejście na pokład, sprawdzanie i kontrolę dokumentów,
ludzi i ładunku, szczegółową rewizję statku, aresztowanie ludzi,
zarekwirowanie ładunku, a nawet całej jednostki.
tylko pomiędzy różne rodzaje sił zbrojnych, lecz także po-
między rodzaje sił zbrojnych i siły ochrony morskiej.
Zagrożenia terrorystyczne spowodowały, że siły morskie
państwa muszą wykonywać, zwłaszcza na zewnętrznym
froncie wojny z terroryzmem, nie tylko swoje tradycyjne
zadania, ale również stanowiące treść zadań ochrony mor-
skiej. Jesteśmy więc świadkami nowego podziału zadań na
morzu pomiędzy siły morskie i tradycyjne siły ochrony mor-
skiej i nie jest to już podział według dotychczasowych kom-
petencji organów i instytucji, lecz według oddalenia akwe-
nów morskich od własnego wybrzeża.
Realizacja zadań ochrony morskiej obejmuje: zatrzymywa-
nie innych okrętów i jednostek morskich, wejście na pokład,
sprawdzanie i kontrolę dokumentów, ludzi i ładunku, szcze-
gółową rewizję statku, aresztowanie ludzi, zarekwirowanie
ładunku, a nawet całej jednostki.
Środowisko służby oficerów marynarki wojennej musi więc
być przystosowane do zwalczania terroryzmu morskiego,
w którego arsenale są coraz to nowe i bardziej podstępne asy-
metryczne środki walki, łącznie z terrorystami samobójcami.
Koniecznością jest również częste uczestniczenie sił mor-
skich w różnego rodzaju akcjach humanitarnych, a także go-
towość do zwalczania skutków klęsk żywiołowych, jak w przy-
padku sztormu tropikalnego „Katrina”. Ponadto uczestniczą
Kwartalnik Bellona 1/2007
one w zwalczaniu klęsk środowiska morskiego spowodowa-
nych działalnością terrorystyczną.
Wiedza i umiejętności oficerów
marynarki wojennej
W procesie kształcenia w uczelni wojskowej oficerowie ma-
rynarki wojennej powinni otrzymać odpowiednią wiedzę oraz
nabyć umiejętności niezbędne zarówno do wykonywania obo-
wiązków i zadań na pierwszym stanowisku służby, jak też do
kontynuowania kształcenia na odpowiednich kursach pody-
plomowych. Stanowi to warunek oraz gwarancję awansu służ-
bowego, a po przejściu oficera do rezerwy – podjęcia przez
niego odpowiedniej pracy.
Proces kształcenia oficerów marynarki wojennej można
umownie podzielić na dwa wzajemnie współzależne i równo-
legle realizowane podprocesy, a mianowicie:
—  podproces zdobywania zasobów wiedzy oraz umiejęt-
ności ich wykorzystania;
—  podproces formowania i utrwalania profesjonalnych
umiejętności.
Wiedza powinna być przekazana w takim zakresie, który
umożliwi oficerom rozumienie politycznej, ekonomicznej, spo-
łecznej i militarnej sytuacji współczesnego świata oraz głów-
nych czynników kształtujących tę sytuację; ułatwi indywidu-
alne, profesjonalne i społeczne funkcjonowanie we współczes-
nym świecie, z uwzględnieniem warunków i wymagań środo-
wiska służby oficerów marynarki wojennej, a także środowi-
ska pracy po przejściu do rezerwy; pozwoli kształtować posta-
wy, system wartości oraz rozwijać umiejętności zawodowe.
Umiejętności i kompetencje oficerów marynarki wojennej
można podzielić na dwa podstawowe rodzaje:
—  niezbędne do prowadzenia okrętów i operowania na
morzu;
—  niezbędne do zwalczania terroryzmu morskiego, których
podstawową częścią są umiejętności realizacji zadań ochrony
morskiej.
Należy nadmienić, że problem umiejętności prowadzenia okrę-
tów i operowania na morzu został w pełni rozwiązany. We wszyst-
kich bowiem marynarkach wojennych państw NATO obowią-
zuje zasada, że oficerowie muszą mieć kompetencje, które
odpowiadają wymaganiom międzynarodowej konwencji o wy-
maganiach w zakresie wyszkolenia marynarzy, wydawania
świadectw i pełnienia wacht, sporządzonej w Londynie 7 lipca
1978 r. (konwencja SCTW78/95).
Zmiany w procesie kształcenia oficerów
marynarki wojennej
Przedstawione argumenty i stwierdzenia dotyczące istoty
zmian zachodzących w środowisku służby oficerów marynar-
137
 Wojsko i wychowanie
ki wojennej oraz zaprezentowany zakres wiedzy i umiejętno-
ści niezbędnych oficerom marynarki wojennej, wydają się
oczywiste, niekontrowersyjne. Powstaje zatem pytanie, czy
obecnie realizowany proces kształcenia oficerów marynarki
wojennej nie przygotowuje ich właściwie do warunków i wy-
magań środowiska służby, zwłaszcza na pierwszych stano-
wiskach? Odpowiedź jest następująca: ocena służby ofice-
rów marynarki wojennej w oddalonych akwenach morza jest
pozytywna, dotyczy to również możliwości współpracy
i współdziałania z oficerami innych państw. Ale ocena pozy-
tywna nie oznacza jeszcze oceny doskonałej, czyli bardzo
dobrej i to pod każdym względem. Uzasadniona może być
jednak wątpliwość, czy rzeczywiście są potrzebne istotne
zmiany w procesie kształcenia oficerów marynarki wojen-
nej. Czy nie wystarczy przeprowadzana okresowo korekta
programów, stopniowe przystosowanie procesu kształcenia
do pojawiających się nowych potrzeb, na przykład kształce-
nie wszystkich oficerów pod kątem zadań ochrony morskiej,
zwanych często zadaniami policyjnymi?
Autorzy artykułu uważają, że są konieczne dość istotne zmia-
ny całego procesu kształcenia oficerów marynarki wojennej,
Podchorążowie Akademii Marynarki Wojennej w czasie zajęć (fot. M.Kluczyński)
138
a ściślej, zasad kształcenia, czyli zmiany całej „filozofii kształ-
cenia”. Pozytywna ocena przygotowania oficerów marynarki
wojennej do środowiska ich służby stanowi tylko jedno,
chociaż bardzo istotne, kryterium jakości kształcenia. Ale pro-
ces kształcenia oficerów powinien również dawać podstawy
do rozwoju osobowości, szczególnie do satysfakcjonującego
osobiście i społecznie rozwoju zawodowego w czasie służby
wojskowej, a po przejściu do rezerwy stanowić niezbędną prze-
słankę, aby być poszukiwanym, wysoko cenionym, a więc
chętnie zatrudnianym pracownikiem.
Należy wyraźnie podkreślić, że nowe środowisko służby
oficerów marynarki wojennej jest również międzynarodo-
wym środowiskiem wojny ze światowym terroryzmem ze
wszystkimi tego konsekwencjami, to znaczy: odmiennością
warunków środowiska geograficznego, języka, warunków
społeczno-politycznych, a także cywilizacyjnych i kulturo-
wych (duże zróżnicowanie etniczne, religijne, ekonomiczno-
-społeczne, łącznie z olbrzymimi obszarami biedy, ubóstwa,
a nawet głodu).
Biorąc to pod uwagę, w wyniku procesu kształcenia ofice-
rowie powinni nabywać:
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Wojsko i wychowanie
—  odpowiednią wiedzę do rozumienia podstawowych pro-
cesów zachodzących w świecie, o własnym miejscu w świe-
cie, a także umiejętności korzystania z niej jako niezbędnego
warunku uczestniczenia w ustawicznym kształceniu;
—  odpowiedni zasób wiedzy i umiejętności wynikających
z warunków i wymagań środowiska służby oficerów marynar-
ki wojennej;
—  podstawy do łatwego przystosowywania się do nowych
warunków służby i pracy, w tym do stosunkowo łatwej zmia-
ny zawodu;
—  umiejętności nie tylko pozytywnego stosunku do służ-
by i pracy, lecz także prezentowania kreatywnej postawy
wobec otoczenia.
Autorzy artykułu proponują następujące podejście do pro-
cesu kształcenia oficerów marynarki wojennej.
  Podstawą wykształcenia powinny być odpowiednie ob-
szary wiedzy z zakresu nauk humanistycznych i społecznych
oraz umiejętność korzystania z niej.
  Wiedza i umiejętności z zakresu nauk humanistycznych
i społecznych powinny stanowić podstawę nie tylko wykształ-
cenia oficerów marynarki wojennej, lecz także całego proce-
su ich kształcenia.
  Wiedza i umiejętności z przedmiotów humanistycznych
i społecznych nie powinny mieć charakteru informacyjnego,
niezbędne są gruntowne studia. I dlatego kształcenie w zakre-
sie tych przedmiotów powinno się odbywać w ciągu całego
pierwszego roku studiów.
Wiedza i umiejętności obejmujące przedmioty humanistycz-
ne i społeczne powinny uwzględniać przede wszystkim trzy
następujące obszary:
  międzynarodowe stosunki polityczno-militarne i społecz-
no-cywilizacyjne we współczesnym świecie;
  rolę prawa oraz rolę i miejsce międzynarodowych insty-
tucji i organizacji w regulowaniu stosunków politycznych, eko-
nomicznych i społecznych we współczesnym świecie;
  rolę zarządzania we współczesnym świecie oraz umiejęt-
ności rozwiązywania problemów organizacyjno-menedżer-
skich.
Opierając się na doświadczeniu z kształcenia akademickie-
go za granicą, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, można
uznać, że proponowane obszary kształcenia humanistycznego
i społecznego w znacznym stopniu przyczynią się do polep-
szenia jakości i efektywności kształcenia oficerów marynarki
wojennej. Chociaż autorzy nie są specjalistami w zakresie tych
dziedzin wiedzy i umiejętności, uważają jednak, że powinny
one uwzględniać zwłaszcza następujące zagadnienia:
1.  Międzynarodowe stosunki polityczno-militarne i społecz-
ne we współczesnym świecie; historię i stan rozwoju cywili-
zacyjnego, głównie stan i zmiany stosunków polityczno-mili-
tarnych i społeczno-kulturowych po drugiej wojnie światowej;
Kwartalnik Bellona 1/2007
przyczyny zmian tych stosunków oraz możliwości i sposoby
wpływania na ich przebieg; możliwości i sposoby zapobiega-
nia niekorzystnym zjawiskom, przede wszystkim różnorodnym
konfliktom.
2.  Międzynarodowe prawo, głównie morskie, dotyczące bez-
pieczeństwa na morzu, ochrony i obrony; podstawowe między-
narodowe instytucje i organizacje oraz ich działalność legisla-
cyjną, organizacyjną, a nawet menedżerską we współczesnym
świecie; tworzenie oraz aktualizację prawa; umiejętność inter-
pretacji i korzystania z instrumentów prawa w zakresie
niezbędnym oficerom marynarki wojennej pełniącym służbę
w oddalonych akwenach morza.
3.  Podstawy teorii zarządzania, zwłaszcza w odniesieniu do
sił zbrojnych; zarządzanie bezpieczeństwem morskim i ochro-
ną, przede wszystkim w sytuacjach kryzysowych; zasady i me-
tody rozwiązywania nowych problemów, głównie organiza-
cyjno-menedżerskich.
*
* *
W artykule podjęto próbę zwrócenia uwagi na bardzo istot-
ne zagadnienie, jakim jest kształcenie oficerów marynarki
wojennej w szybko zmieniającej się sytuacji polityczno-mili-
tarnej i społecznej we współczesnym świecie. Propozycje nie
dotyczą tylko oficerów marynarki wojennej.
Autorzy zdają sobie sprawę z tego, że przedstawione uwagi
nie wyczerpują problemu, lecz jedynie go sygnalizują. I dlate-
go sądzą, że niezbędna jest nie tylko dyskusja, potrzebne są
także zmiany w takim kierunku, zakresie i stopniu, aby
wyższe wykształcenie spełniało wymagania i warunki środo-
wiska służby oficerów, a także „kształcenia dla przyszłości”,
to znaczy, aby dawało podstawy do znacznie łatwiejszego przy-
stosowywania się do zmieniającej się sytuacji i warunków,
łącznie z takimi, które wymuszają zmianę zawodu. I dlatego
wyjściem naprzeciw takim potrzebom jest odpowiednia
wiedza i umiejętności z zakresu nauk humanistycznych i spo-
łecznych.
Trzeba też wyraźnie podkreślić, że naszych uwag i propo-
zycji nie należy rozumieć jako próby częściowej rezygnacji
z potrzeby kształcenia w obszarze współczesnych dziedzin
wiedzy, zwłaszcza informatyki oraz podobnych dyscyplin.
Propozycje te należy rozumieć jedynie jako odejście od nie-
spójnego, encyklopedycznego kształcenia odnoszącego się do
wielu dyscyplin naukowych i oparcie go na naukach humani-
stycznych i społecznych, które dają solidne, a zarazem spójne
podstawy wykształcenia oficerów nie tylko na potrzeby współ-
czesności, lecz także przyszłości. g
139
 Nauczyciel wojskowy
jako podmiot
działania edukacyjnego
W
spółczesną epokę charakteryzuje
stan szczególnego napięcia. Świa-
tem targają różnorodne konflikty,
których podłożem jest fanatyzm ideologiczny
i religijny, a także niepokoje wynikające z po-
czucia zagrożenia. Coraz częściej dochodzi też
do aktów terroru. Obserwuje się rozchwianie
norm, obniżenie wartości kultury, chaos w roz-
woju osobowości jednostki. Proces globaliza-
ppłk dr cji niesie ze sobą zarówno pozytywne, jak
ANDRZEJ PIECZYWOK i negatywne skutki, wymaga radykalnych prze-
adiunkt
obrażeń w myśleniu i działaniu człowieka.
w Katedrze Pedagogiki
Instytutu Nauk Dawniej świat człowieka był względnie sta-
Humanistycznych ły, ograniczony do własnego kraju, a nawet mi-
Akademii Obrony Narodowej. kroregionu, oparty na przyjętych i wypraco-
wanych modelach, tradycji i obyczajowości.
Obecnie żyjemy w czasach, w których ze
względu na dokonujące się zmiany każde po-
kolenie żyje w nieco innej rzeczywistości spo-
łeczno-kulturowej, technicznej i cywilizacyj-
nej. Zmiana to po prostu ruch, który jest nie-
unikniony, a jednostka ludzka musi go zaak-
ceptować i nauczyć się żyć w dynamicznym
świecie. Człowiek musi rozwijać umiejętność
przystosowywania się do nowych sytuacji, po-
godzenia się z niepewnością i złożonością zja-
wisk, które charakteryzują nasz świat i mają
wpływ na postawy i zachowania. Edukacja nie
może nie dostrzegać tych zagadnień. Nowe
myślenie edukacyjne powinno uwzględniać
nowe kategorie – o charakterze globalnym
i lokalnym.
Współczesność wyklucza stagnację i za-
trzymanie. Nasze czasy charakteryzuje
ruch, zmiana i rozwój. W takim świecie nie
każdy potrafi poruszać się swobodnie,
nie wszyscy znajdują miejsce dla siebie
i swych możliwości. I dlatego dziś człowiek
powinien rozwijać w sobie takie cechy oso-
bowościowe i umiejętności życiowe, które
będą dla niego drogowskazem. Tylko wy-
obraźnia i myślenie wyzwolone ze stereo-
typów i schematów warunkują postęp
w każdej dziedzinie życia. Tylko otwartość
i elastyczność umożliwiają adaptację do
nowych warunków w zmieniającej się rze-
czywistości.
140
Początek XXI wieku przyniósł bardzo du-
że zmiany w życiu społeczeństw, nie tylko
w Polsce, ale także na całym świecie. Objęły
one sferę gospodarki, polityki, kultury, sposo-
bu życia ludzi. Początek nowego tysiąclecia
to okres rewolucji naukowo-technicznej, nie-
spotykanych dotychczas wpływów techniki
i technologii we wszystkich dziedzinach
życia społeczno-gospodarczego i kulturalne-
go. Intensywny rozwój nauki i techniki spo-
wodował, że pojawiła się nowa era cywiliza-
cji informatycznej i społeczeństwa informa-
cyjnego. Dzięki komputeryzacji człowiek jest
w stanie natychmiast uzyskać wiadomości do-
tyczące wszystkich dziedzin wiedzy. Nastąpiła
eksplozja informacyjna. Nowe czasy przynio-
sły dynamiczny rozwój coraz bardziej dosko-
nałych środków masowej komunikacji spo-
łecznej. W dużym stopniu wzrósł udział mass
mediów w kształtowaniu poglądów na to, co
się dzieje w świecie. Istotnie wpływają one na
potrzeby i dążenia ludzi. W związku z szero-
kim dostępem do środków masowego przeka-
zu nastąpiły przemiany w stylu życia i posta-
wach, zarówno młodych ludzi, jak i doro-
słych.
Poważne przekształcenia nastąpiły w sto-
sunkach międzynarodowych. Dokonał się pro-
ces integracji europejskiej, coraz więcej państw
staje się członkami struktur europejskich.
Świat w ten sposób „się zmniejszył” i jest bar-
dziej dostępny. Obok tendencji integracyjnych,
odradzają się nastroje nacjonalistyczne i kon-
serwatywne. Kolejnym czynnikiem przemian,
które niosą nowe czasy, są nasilające się pro-
cesy socjalizacji i demokratyzacji życia pań-
stwowego i społecznego.
Minęły wieki. Mamy inny świat, zmieniły
się obyczaje, kultura, system wychowawczy,
wartości, ideały, dokonano wielu osiągnięć
naukowych, ale myśli reformatorów polskie-
go odrodzenia i oświecenia nie straciły na
aktualności. Tak jak wtedy, również dzisiaj
nauczyciel wychowawca wpaja młodemu po-
koleniu zasady, wartości i wiedzę, którą spo-
żytkuje ono dla siebie i dobra publicznego.
Od tego zatem, jak do tej wielkiej misji będą
Kwartalnik Bellona 1/2007

przygotowani nauczyciele, będzie zależało
wykształcenie i wychowanie obywateli –
i taka będzie Rzeczpospolita.
Edukacja nauczycielska jest procesem wie-
lofunkcyjnym, interdyscyplinarnym, wielo-
stronnym i obejmuje trzy sfery pracy: aksjo-
logiczno-poznawczą, emocjonalną i praktycz-
ną, oraz cztery obszary działania: środowisko
lokalne, Polskę, Europę i świat.1 Wymaga to
wielostronnego kształcenia oraz odchodzenia
od modelu technologicznego, jednostronne-
go, w stronę modelu funkcjonalnego, w któ-
rym ważną rolę odgrywają: przeżycie, krea-
tywność, racjonalne myślenie, komunikacja,
odpowiedzialność i autonomia.
Wojsko i wychowanie
od świadomego swej roli nauczyciela, od
jego poziomu rozumienia swej misji i wy-
konywanych zadań. W strukturze współczes-
nej rzeczywistości nauczyciel zajmuje ne-
wralgiczne miejsce, jest nim pogranicze
między tym, co powstaje w świecie wielkiej
myśli naukowej, filozoficznej, kulturowej,
a materią realnego życia, zarówno w wymia-
rze społeczno-instytucjonalnym, jak i indy-
widualnym, osobowym.
W związku z nowymi zadaniami, jakie sto-
ją przed szkolnictwem wyższym, także woj-
skowym, w szczególności z koniecznością
przygotowania młodego pokolenia do nowej
rzeczywistości społecznej i gospodarczej, od-

Innowacyjny nauczyciel myśli krytycznie i twórczo, daje swym uczniom

możliwość zapoznania się z różnorodnymi punktami widzenia,
snuje rozważania, prowadzi dyskusje na kontrowersyjne tematy, uczy czujności
poznawczej, krytycznego myślenia i refleksji w działaniu.
Tradycyjnie pojmowane kształcenie nauczy-
cieli już nie wystarczy, gdyż w ten sposób nie
da się osiągnąć takich efektów w dziedzinie
wychowania i praw człowieka, o jakie zabie-
ga UNESCO.2 Nauczyciel jutra to osoba nie
tylko mająca wiedzę i kompetencje, umiejęt-
ność krytycznego myślenia, lecz także zdolna
do refleksji zawodowej w działaniu, charakte-
ryzująca się umiejętnością rozwiązywania
trudnych i skomplikowanych problemów wy-
chowawczych, jednostka, która jest świado-
ma, co oznacza bycie nauczycielem, a nie
jedynie wykonawcą zawodu. Sprzyjać temu
musi otwartość, szczerość i odpowiedzialność
w postępowaniu nauczyciela.3
Innowacyjny nauczyciel myśli krytycznie
i twórczo, daje swym uczniom możliwość za-
poznania się z różnorodnymi punktami widze-
nia, snuje rozważania, prowadzi dyskusje na
kontrowersyjne tematy, uczy czujności po-
znawczej, krytycznego myślenia i refleksji
w działaniu. Profesjonalizm i refleksyjność
nauczyciela w bardzo dużym stopniu zależą od
jego przygotowania, koncepcji kształcenia, za-
równo przedmiotowego, jak i zawodowego.4
Nowe zadania edukacyjne w szkole wyż-
szej wyznaczają odmienne style i kompe-
tencje nauczycieli, bowiem efekty naucza-
nia i jakości pracy zależą w dużym stopniu
chodzi się od tradycyjnego modelu nauczania
– uczenia się, zwanego też encyklopedycznym,
na rzecz modelu generatywnego, od koncep-
cji nauczania zamkniętego na rzecz nauczania
otwartego.
Zmienia się więc rola nauczyciela – z wy-
kładowcy na dydaktyka, stwarzającego zróż-
nicowane sytuacje dydaktyczne i stosującego
głównie metody aktywizujące, oficera i trene-
ra umiejętności, opiekuna i wychowawcę,
doradcę i przewodnika na drodze stawania się
dorosłym, odpowiedzialnym za podejmowane
działania edukacyjne i wychowawcze. Tylko
takie podejście gwarantuje nauczycielowi
w każdym środowisku rozwój wrodzonych
predyspozycji na miarę jego możliwości oraz
opanowanie umiejętności uznanych w życiu
społecznym, zawodowym i osobistym za
kluczowe.
W nowoczesnym modelu kształcenia
nauczyciel odgrywa rolę inspiratora poszuki-
wania przez studenta informacji oraz rozwią-
zywania problemów dydaktycznych i życio-
wych. Jest reżyserem sytuacji dydaktycznych,
skłaniających osoby uczące się do myślenia,
poszukiwania, działania, komunikowania,
współpracy – do rozwoju umiejętności szcze-
gólnie cennych we współczesnym świecie,
a także prawdopodobnie w przyszłości.

1 Cz. Banach: Edukacja nauczycielska – stan i perspektywy. „Kultura i Edukacja” 1996 nr 3, s. 25.
2 P. Bernardin: Machiavel nauczycielem: manipulacje w szkolnictwie reformy czy plan zniszczenia? Warszawa 1997, s. 89.
3 H. Kwiatkowska: Edukacja nauczycieli: konteksty, kategorie, praktyki. Warszawa 1997, s. 143.
4 S. Włoch: Kształcenie nauczycieli w szkołach wyższych [w:] Uniwersyteckie kształcenie nauczycieli wobec założeń europejskiej polityki edukacyjnej. Red. E. Smak. Uniwersytet
Opolski 1999, s. 32–33.

Kwartalnik Bellona 1/2007 141


WYJAŚNIENIE NR 1
Etymologia słowa
„twórczość” sięga czasów
starożytnych. Pierwotnie
pojęcie to było zarezerwowane
tylko dla bogów i działalności
boskiej. Później przymioty
twórczości przypisywano
wyłącznie jednostkom
wybitnym. Obecnie zaś pojęcie
to dotyczy wszystkich, którzy
w swej działalności – świado-
mie lub nie – przekształcają
i kreują rzeczywistość.
5 E. Nęcka: Trening twórczości. Warszawa 1992, s. 13.
6 K. J. Szmidt: Twórczość i pomoc w tworzeniu w perspektywie pedagogiki społecznej. Łódź 2001, s. 28.
7 E. Nęcka: Psychologia twórczości. Gdańsk 2000, s. 25.
8 W. Limonit: Twórczość w aspekcie cyklu życia [w:] Twórczość – wyzwanie XXI wieku. Oprac. E. Dombrowska, A. Niedźwiedzka. Kraków 2003, s. 18.
142
Wojsko i wychowanie
Nauczyciel wojskowy
– refleksyjny praktyk i twórca
Działalność twórcza nauczyciela – zarówno
jednostkowa, jak i zbiorowa – przebiega
na dwóch płaszczyznach. Jedną z nich jest
działalność praktyczna, drugą natomiast – po-
znawcza. O ile w ramach działalności prak-
tycznej aktywność informacyjno-poznawcza
wykładowcy jest bezpośrednio podporządko-
wana potrzebom i działaniom w procesie dy-
daktyczno-wychowawczym, o tyle na płasz-
czyźnie czysto poznawczej zbieranie informa-
cji staje się celem w sobie. Informacja, wiedza
zyskują dla niego wartość samodzielną, choć
mają też skutki praktyczne.
Wojskowy nauczyciel akademicki jako twór-
ca wiedzy to niewątpliwie osoba z inicjatywą,
otwarta na pomysły innych, stale wzbogacają-
ca swą wiedzę merytoryczną i podnosząca
kwalifikacje zawodowe, dydaktyczne i peda-
gogiczne. Jego działalność nie może więc być
schematyczna, sformalizowana, wymaga cią-
głego poszukiwania, weryfikowania i wypra-
cowywania coraz to nowych rozwiązań. Cechą
twórczego działania wykładowcy jest tzw. no-
watorstwo pedagogiczne, stałe doskonalenie
kompetencji jako nieodłączny atrybut pracy
zawodowej. Twórczość5 jest zjawiskiem po-
wszechnym i nieobcym żadnej dziedzinie dzia-
łań człowieka, zarówno artystycznej, nauko-
wej, organizacyjnej, technicznej, wychowaw-
czej, jak i produkcyjnej. Powszechnie uważa
się, że wytworem (produktem) twórczości jest
przedmiot (rzecz) odznaczający się nowością
(„czegoś takiego jeszcze nie było”) i war-
tością (np. ceną, wyglądem, zastosowaniem).
Nauka ma dziesiątki definicji twórczości (1),
jednakże do powszechnego użycia nie weszła
żadna z nich. Zjawisko kreatywności czy twór-
czości jest materią zbyt złożoną i nie mieści
się w jednym paradygmacie. W zależności od
orientacji teoretycznej i metodologicznej wy-
odrębnia się różne aspekty twórczości:
—  atrybutywny (twórczość jako wytwór);
—  podmiotowy (osoba, twórca);
—  procesualny (twórczość jako proces psy-
chiczny);
—  stymulatorów – inhibitorów (czynniki
zewnętrzne warunkujące proces tworzenia).6
Edward Nęcka zauważa, że nie ma rzeczy
absolutnie nowych ani absolutnie znanych,
zatem konkretny […] wytwór […] może być
nowy tylko do pewnego stopnia. Wynika stąd,
że nie można uznać za dzieło twórcze wyłącz-
nie tego, co absolutnie nowe.7
Podstawowym problemem dotyczącym po-
jęcia twórczości jest pytanie o jej charakter
i zasięg występowania. Jedni badacze uważa-
ją, że zdolność twórczości jest czymś wyjąt-
kowym i rzadkim (elitarnym) i dlatego na
miano twórcy zasługują jedynie jednostki wy-
jątkowe. Inni twierdzą, że powszechne (egali-
tarne) działanie człowieka jest twórcze, choć
jakość tych twórczych działań jest różna.
Twórczość w takim ujęciu jest cechą osobni-
czą, tak jak na przykład inteligencja czy pra-
cowitość. Ten egalitarny punkt widzenia ozna-
cza, że twórczość jest cechą ciągłą i wystę-
puje w różnym nasileniu: od minimalnego do
dzieł genialnych.
Twórczość w znaczeniu cechy osobniczej
jest zastępowana coraz częściej terminem
kreatywność, którego cechą jest postawa
przejawiająca się gotowością do tworzenia
nowych pomysłów i wynajdywania orygi-
nalnych rozwiązań problemów, przed
którymi stoi wojskowy nauczyciel akademi-
cki. Kreatywność może oznaczać wszystko,
od kreatywnego myślenia, poprzez kreatyw-
ne zarządzanie, do kreatywnego nauczania
czy wychowania. Najważniejszą jej cechą
w odróżnieniu od twórczości jest samoświa-
domość nauczyciela. Koncepcja twórczości
codziennej traktuje jako twórczą każdą
aktywność, która choć w minimalnym stop-
niu przekształca istniejącą rzeczywistość ze-
wnętrzną lub wewnętrzną. Zastąpienie czy
też zaakceptowanie pojęcia kreatywności
przesuwa punkt ciężkości z cechy wytworu
na aktywność podmiotu.8
Takie rozumienie wiąże się zasadniczo ze
sferą doskonalenia i rozwoju wojskowego na-
uczyciela akademickiego. Z przedstawionych
rozważań wynika, że każda istota ludzka jest
wyposażona w naturalny instynkt kreacji
i posiada wewnętrzne siły twórcze. Każdy
człowiek ma predyspozycje do kreatywne-
go myślenia i działania, rozwiązywania za-
dań, kreowania siebie i otaczającej rzeczy-
wistości. Od momentu przyjścia na świat
musi mieć warunki umożliwiające zaspoko-
jenie potrzeby kreowania poprzez wzmoc-
nienie dążenia do tworzenia i samorealiza-
cji. Zasadniczą rolę ogrywa zatem eduka-
cja, gdyż właśnie proces wychowawczy
Kwartalnik Bellona 1/2007

i dydaktyczny zmierzający ku kreatywności
może spowodować, że wszystko nabierze
ruchu i zacznie się rozwijać, a postawa kon-
formizmu i bezmyślnej uległości zostanie
zastąpiona twórczą aktywnością.9
W pełni twórczy wykładowca to przede
wszystkim taki, który samego siebie traktuje
całościowo jako osobę. Akceptuje siebie, tak-
że swoje słabe strony. Rozumie wieloletnie
uwarunkowania jakości swego funkcjonowa-
nia oraz jego rezultaty, nie przypisuje roli
czynnika sprawczego jedynie okolicznoś-
ciom zewnętrznym czy swej kondycji psy-
chicznej, nie traktuje też swojej własnej
woli, motywacji i zaangażowania w katego-
riach „chcieć to móc”.
Wojskowy nauczyciel akademicki powinien
wiele czasu poświęcać na uczenie się rzeczy
nowych, bezustannie poszukiwać, badać, eks-
perymentować, sprawdzać różne sposoby roz-
wiązań. Być osobą pomysłową, zaangażowa-
ną w to, co robi, odpowiedzialną, oryginalną,
wytrwałą w dążeniu do wytyczonego celu
i charakteryzującą się elastycznością myśle-
nia. Powinien akceptować samego siebie –
Twórczość w znaczeniu cechy osobniczej jest zastępowana coraz częściej
terminem „kreatywność”, którego cechą jest taka postawa, która przejawia
się gotowością do tworzenia nowych pomysłów i wynajdywaniu
oryginalnych rozwiązań problemów, przed którymi stoi wojskowy
nauczyciel akademicki.
swoje zalety i wady, by móc je również akcep-
tować u swoich wychowanków (słuchaczy),
rozumieć ich i umieć im pomóc.
W społeczności akademickiej bywa dość
często, że twórczy nauczyciel z powodu in-
nego podejścia do swojej pracy nie zawsze
jest lubiany w gronie kolegów, czasami prze-
łożonych. W pewnym sensie stanowi bo-
wiem dla nich zagrożenie. Być może oba-
wiają się, że są gorsi i że będzie się od nich
wymagać tego, co prezentuje twórczy
nauczyciel. Odtwórczy nauczyciele boją się
innowacyjności i w ogóle wszelkich zmian.
Twórcza praca daje natomiast poczucie
własnej wartości, zaspokaja potrzebę uzna-
nia i sukcesu. Pozwala na rozwijanie u swo-
ich studentów i wychowanków twórczej
aktywności. Nie podlega dyskusji to, że
wszyscy wojskowi nauczyciele akademicy
9 I. Wojnar: Przedmowa do wydania polskiego [w:] R. Gloton, C. Clero: Twórcza aktywność dziecka. Warszawa 1985, s. 12.
10 D. A. Schön: The Reflective Practicioner. Basic Books, New York 1983. Por.: H. Kwiatkowska: Edukacja nauczycieli..., s. 144.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
powinni dążyć do osiągnięcia najwyższego
poziomu samodzielności, rozwijania umie-
jętności dostrzegania różnorodnych proble-
mów i dochodzenia różnymi drogami do naj-
lepszych sposobów ich rozwiązywania.
W odniesieniu do pracy wojskowego
nauczyciela akademickiego dwa elementy są
szczególnie ważne: teoria na usługach prak-
tyki dydaktyczno-pedagogicznej (nie jest
zbiorem twierdzeń wytyczających wszystkie
czynności praktyczne) oraz działanie prak-
tyczne wykładowcy (nie jest nigdy do końca
określone). Tak naprawdę nauczyciel swój
plan konkretyzuje w toku czynności pedago-
gicznych. W związku z tym nie ma takiej
wiedzy, której aplikacja stwarzałaby podsta-
wę rozwiązywania zdarzających się sytuacji
pedagogicznych.
Z tych też powodów Donald Schön w swej
koncepcji przedstawia nowy rozdział episte-
mologii, którą określa mianem refleksyjnej
praktyki. Epistemologia ta kwestionuje
sensowność użycia „racjonalności technicz-
nej” w opisie na przykład pracy nauczycie-
la i w programowaniu jego kształcenia.
Racjonalność techniczna odwołuje się do
„logiki celu i środka”, co oznacza, że
jasność w sprawie celów czyni problem środ-
ków sprawą instrumentalną.10
Przedstawione tu założenia koncepcji „re-
fleksyjnej praktyki” D. Schöna stały się in-
spiracją do zastanowienia się nad ontologicz-
ną swoistością pedagogicznego działania.
Wojskowy nauczyciel akademicki w swym
wyposażeniu poznawczym i sprawnościowym
nie dysponuje, jak wiadomo, wiedzą pewną
i pełną. Z racji natury działania pedagogicz-
nego tak być nie może. Mądrość wykładowcy
bardziej określa siła wątpienia i zapytań po-
znawczo-filozoficznych niż siła upewnień.
Refleksyjne doświadczenie praktyczne jest
kwestią kluczową w kształceniu nauczycieli,
w którym nie chodzi o przekazanie wiedzy,
lecz jej wykorzystanie.
143

WYJAŚNIENIE NR 2
Refleksyjne doświadczenie
praktyczne to takie doświad-
czenie, w którym człowiek jest
postawiony wobec koniecz-
ności modyfikacji zamierzo-
nych działań.
Wojsko i wychowanie
Doświadczenie jest konieczne, bowiem
wymaga od nauczyciela umiejętności zasto-
sowania wiedzy i doskonalenia kompetencji
zawodu nauczycielskiego. Drogą praktyki
nabiera się większej świadomości tego, co
się robi i pogłębia wiedzę na temat podej-
mowanego działania. Doświadczenia rozwi-
jają refleksyjność (2) oraz dostarczają
odrębnej wiedzy, która pomaga rozwijać
umiejętności zawodowe, uczy bycia nauczy-
cielem.11
Niezwykłość intelektualna wojskowego na-
uczyciela akademickiego ma wpływ na jego
działania naukowo-dydaktyczne. Żeby stwier-
dzić, czy nauczyciel działa konwencjonalnie,
czy twórczo, trzeba wziąć pod uwagę nie tyl-
ko problematykę, którą podejmuje, lecz także
to, jak ją interpretuje. Wykładowca działa bo-
wiem nie na podstawie tego, jaki jest świat,
lecz na podstawie własnej interpretacji. To jed-
nak, co „widzi”, patrząc na rzeczywistość edu-
kacyjną, jaki system znaczeń jej przypisze, za-
leży od jego struktur mentalnych oraz przy-
swojonego świata wartości.
Definiowanie sytuacji, które są podstawą
decyzji w działaniach, jest w zasadzie sprawą
teoretycznego wykształcenia wykładowcy.
Należy zwrócić na to uwagę między innymi
metryczna. Są one tolerancyjne wobec siebie,
wobec własnych myśli i ponad miarę surowe
i właśnie nietolerancyjne wobec nowych
myśli czy sprawności.
W nowoczesnym modelu kształcenia
nauczycieli w wojsku należy wyeksponować
holistyczność wiedzy, praktyczne i refleksyj-
ne działania, możliwość pogłębiania i rozu-
mienia świata, samodzielność polegającą na
tworzeniu własnych metod pracy oraz oso-
bistą odpowiedzialność za podejmowane
działania.
Zmiany w przygotowaniu
wojskowego nauczyciela
Jak pokazuje rzeczywistość, szkoły wyższe
nie zawsze przywiązują wagę do wszechstron-
nego wykształcenia ogólnego przyszłego
nauczyciela, w szczególności w zakresie kul-
tury osobistej, samorozwoju, transgresji, umie-
jętności wyboru, pokonywania trudności,
decyzyjności i odpowiedzialności. Absolwenci
wykazują słabą orientację w rzeczywistości
społecznej, politycznej i kulturowej. Wydaje
się, że w jakimś stopniu dotyczy to także śro-
dowiska uczelni wojskowych.
Można też mieć zastrzeżenia do realizacji
bloku przedmiotów psychologiczno-pedago-

Refleksyjne doświadczenie praktyczne jest kwestią kluczową w kształceniu

nauczycieli, w którym nie chodzi o przekazanie wiedzy, lecz jej wykorzystanie.

dlatego, by odeprzeć w pewnym stopniu
zarzut, że edukacja nauczycielska w wojsku
jest przeteoretyzowana, że cechuje ją niedosyt
kompetencyjny.
Twórczej formie działania nauczyciela
w uczelni wojskowej przeszkadza dziwienie
się, że słuchacz czegoś nie rozumie. Bardzo
często jest to efekt niezrozumienia przez wy-
kładowcę złożoności procesu uczenia się,
a zwłaszcza trudu dochodzenia do rozumie-
nia. Dlatego niezwykle istotne jest przygoto-
wanie wojskowego nauczyciela akademickie-
go do zgłębiania logiki błędu studenta, a tak-
że błędu własnego. Drogą prowadzącą do iden-
tyfikacji błędu jest własne doświadczenie.
Najskuteczniej odczuwa się to w obliczu włas-
nych trudności poznawczych. Wynika z tego,
że wiedza, wykładowcy jest weryfikatorem
wiedzy, którą poznaje słuchacz. Krytyczność
schematów myślowych jest tego dobrym przy-
kładem. Owa krytyczność nie zawsze jest asy-
gicznych, który nie spełnia oczekiwań wojsko-
wego nauczyciela akademickiego. Treści przed-
miotów psychologicznych są zbyt przeteorety-
zowane, wbrew oczekiwaniom nie ukazują
zależności i związków zachodzących między
naturalnym rozwojem a procesami edukacyj-
nymi. A przecież, zdaniem Allena Pearsona,
psychologia, która nie zajmuje się tym, co
mają robić nauczyciele, aby spowodowała
zmiany w uczniach, nie jest psychologią
edukacyjną.12
W procesie przygotowania wojskowych
nauczycieli akademickich (dowódców) po-
winno być więcej miejsca na wiedzę przy-
czynową, która umożliwi poznawanie za-
leżności i zjawisk zachodzących w procesie
rozwoju człowieka (podwładnego). Podobne
zarzuty można wysunąć wobec teorii wy-
chowania, gdyż przekazywane treści kon-
centrują się wokół samej teorii, często nie-
związanej z problematyką wychowawczą

11 A. T. Pearson: Nauczyciel. Teoria i praktyka w kształceniu nauczycieli. Warszawa 1994, s. 164.

12 Ibidem, s. 22.

144 Kwartalnik Bellona 1/2007


w wojsku. A przecież niezbędna jest
w pierwszej kolejności wiedza o zastosowa-
niu tej teorii w praktyce.
Szczególnie u młodych nauczycieli (dowód-
ców) zauważa się brak przygotowania do roz-
wiązywania problemów wychowawczych.
Zdaniem wielu doświadczonych wojskowych
nauczycieli akademickich i kadry dowódczej,
uczelnie wojskowe kształcą słuchaczy zbyt
wąsko, omijając problematykę związaną z na-
rastającymi problemami rozwojowymi i edu-
kacyjnymi młodego pokolenia. Zdobyta wie-
dza pedagogiczno-psychologiczna nie w peł-
ni znajduje odzwierciedlenie w praktyce
życia wojskowego. W kształceniu słuchaczy
nie poświęca się zbyt wiele czasu na rozwój
twórczego warsztatu pracy, stąd duże zainte-
resowanie ukazującymi się na rynku wydaw-
niczym scenariuszami, poradnikami, pro-
gramami, które w pracy wykorzystuje się
czasami bez zastanowienia i refleksji kry-
tycznej. Wielu wojskowych nauczycieli,
szczególnie początkujących w zawodzie, od-
czuwa brak umiejętności diagnozowania,
czyli całościowego poznania podwładnego
(jego zdolności, zaniedbań, deficytów, opóź-
nień), co powoduje, że poziom realizacji da-
nego programu kształcenia jest jednolity.
Wynika to stąd, że w procesie przygotowa-
nia przyszłych dowódców wojskowych na-
uczycieli zabrakło miejsca na samodzielne
doświadczenia praktyczne, rozwijanie prze-
widywalności, umiejętności prognozowania
na podstawie diagnozowania, rozwijania
kreatywności i odpowiedzialności.
Istotnym składnikiem w kształceniu wojsko-
wych nauczycieli akademickich jest praktyka
nabywania umiejętności zawodowo-specjali-
stycznych. Bez doświadczenia praktycznego
wiedza wykładowcy może pozostać jedynie
wiedzą o nauczaniu, nie wystarczy wiedzieć,
by prawidłowo realizować w praktyce zadania
edukacyjne. Program kształcenia nauczycieli
jest skoncentrowany głównie na odtwarzaniu,
rekonstruowaniu, przekazywaniu i akceptacji;
brakuje w nim miejsca na ustawiczną pracę
refleksyjną, aktywne uczestnictwo w szkole
i jednostce wojskowej.
Praktyka ta ma formę jedynie aplikacji teo-
rii, a nie poznawania praktycznego działania
zawodowego nauczycieli.13 Można tworzyć
potężną konstrukcję, cały system obejmujący
13 H. Kwiatkowska: Pedeutologia – stan i kierunki rozwoju w latach 1995–2004. „Rocznik Pedagogiczny” 2004 nr 27, s. 199–200.
14 H. Kwiatkowska: Źródła inspiracji nowego myślenia o edukacji nauczycielskiej [w:] Źródła inspiracji współczesnej edukacji nauczycielskiej. Red. H. Kwiatkowska, T. Lewowicki.
Warszawa 1997, s. 44.
15 S. Dylak: Nauczycielskie ideologie pedagogiczne a kształcenie nauczycieli [w:] Pedagogika w pokoju nauczycielskim. Red. K. Kruszewski. Warszawa 2000, s. 186.
16 Ibidem.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
istnienie i historię świata, a samemu nie
mieszkać w tym ograniczonym wyniosłym
pałacu, ale w szopie obok albo najwyżej
w stróżówce.14
Jakość przygotowania praktycznego jest naj-
bardziej zaniedbanym odcinkiem systemu
kształcenia nauczycieli w uniwersytetach
i szkołach wyższych. Praktyka służy tylko do
stosowania wyuczonej teorii, często niezgod-
nej z rzeczywistością edukacyjną. Brak miej-
sca na praktykę jako źródła wiedzy, brak wa-
runków do uformowania u studentów osobi- Uczelnie
stej wiedzy pedagogicznej, nie zbliża do na- wojskowe kształcą
uczycielskiej pracy zawodowej.15 Skutki tego słuchaczy zbyt wąsko,
typu zaniedbań można zauważyć również omijając problematykę
w środowisku uczelni wojskowych. Nieprzy- związaną z narastającymi
wiązywanie dużej wagi do praktyki zawodo- problemami rozwojowymi
wej w uczelniach cywilnych powoduje, że i edukacyjnymi młodego
część absolwentów po rozpoczęciu studiów pokolenia.
wojskowych w ramach rocznego studium ofi-
cerskiego nabiera podobnych nawyków i przy-
zwyczajeń. Takie podejście jest niekorzystne
z punktu widzenia krótkiego czasu na przygo-
towanie oficera do zawodu i czekających go
zadań w przyszłości.
Ukształtowany w świadomości studenta
obraz wojskowego nauczyciela akademickie-
go jest rezultatem indywidualnych doświad-
czeń wyniesionych przede wszystkim z zajęć
dydaktycznych, będących ogniwami sytuacji
zadaniowych, tworzonych przez wykładowcę.
Wartość osobotwórcza tych sytuacji w głów-
nej mierze zależy od zachowań nauczyciela,
a nade wszystko od jego zdolności do inter-
personalnego kontaktowania się ze studenta-
mi w trakcie zajęć oraz organizowania tego
rodzaju kontaktów pomiędzy uczestniczący-
mi w nich osobami. Kontaktowanie jest tu
rozumiane jako proces współdziałania nauczy-
ciela akademickiego i studentów w sytuacjach
dydaktycznych, w określony sposób odnoszą-
cych się do siebie i wzajemnie na siebie od-
działywających. Treścią tego współdziałania
są zadania przewidziane dla danych sytuacji,
a jego przebieg jest wyznaczany potrzebami
wynikającymi z gotowości podmiotów do
wspólnego realizowania tych zadań i wymaga
komunikowania się, wzajemnego zrozumie-
nia, ustosunkowania się do siebie, wzajemne-
go wpływania, współodczuwania.16
Jakość spełniania tych warunków zależy
od wszystkich podmiotów uczestniczących
145

WYJAŚNIENIE NR 3
Otwartość przeżyciowa
oznacza dzielenie się z partne-
rem relacji informacjami doty-
czącymi własnej przeszłości
oraz myślami i odczuciami
związanymi z tym, co zostało
powiedziane lub zrobione.
Nie zobowiązuje ona nauczy-
ciela do ujawniania intymnych
szczegółów z własnej przeszło-
ści. Osobiste zwierzenia pro-
wadzą do czasowego poczucia
zażyłości, natomiast auten-
tyczny kontakt jest nawiązywa-
ny przez poznanie wzajemnych
wartości, interesów i postaw
w sytuacjach, które nauczyciel
i uczeń wspólnie
doświadczają.
J. Mellibruda: Ja-ty-my.
Psychologiczne możliwości
ulepszania kontaktów
międzyludzkich. Warszawa
1986, s. 290.
WYJAŚNIENIE NR 4
Symetria wzajemnych oddzia-
ływań oznacza, że
zachowania jednej strony
skierowane ku drugiej
wywołują u tej drugiej reakcje
w postaci zachowań
niesprzecznych, odpowiadają-
cych tym pierwszym.
K. Jaskot: Grupy studenckie.
Studium pedagogiczne grup
dziekańskich. Szczecin 1996,
s.120).
17 K. Wenta: Kształcenie i doskonalenia pedagogiczne nauczycieli akademickich. Szciecin 1988, s. 40–44; E. Wnuk-Lipińska: Uniwersytet dzisiaj – idea, cele i zadania, „Nauka
i Szkolnictwo Wyższe” 1996 nr 8, s. 15–17.
18 Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi. Red. J. Reykowski. Warszawa 1976, s. 767.
146
Wojsko i wychowanie
w sytuacjach, ale najwyższy stopień spraw-
stwa jest związany z osobą wykładowcy. Od
niego zależą prakseologiczne aspekty przebie-
gu sytuacji dydaktycznych – realizowane za-
dania, stosunek jego aktywności do aktyw-
ności słuchaczy, istnienie lub brak różnicowa-
nia w toku zajęć czynności studiującej mło-
dzieży technik działania, sposobów organiza-
cji pracy. On też tworzy psychospołeczne
warunki przebiegu sytuacji – przejawia otwar-
tość przeżyciową (3), dąży do zachowania
symetrii wzajemnych oddziaływań (4); charak-
teryzuje go prawidłowa percepcja społeczna,
cechuje takt pedagogiczny albo na zasadzie
dychotomicznej zachowania nauczyciela będą
wręcz odwrotne.
Wszystko to ma określone konsekwencje
dla układu stosunków osobowych w toku
zajęć dydaktycznych. Układ ten charakteryzu-
je się bowiem dwukierunkowością i zwrot-
nością zachowań: określone zachowania na-
uczyciela wywołują określone reakcje studen-
tów i grupy zajęciowej jako całości, te zaś
generują nowe zachowania wykładowcy.
Wśród tych wielu czynników związanych
z osobą wojskowego nauczyciela akademi-
ckiego, a warunkujących jego obraz w świa-
domości studentów, rolę szczególną – regu-
lującą w stosunku do innych – odgrywają
nastawienia. (5) Decydują one o indywidu-
alnym widzeniu siebie jako pracownika na-
ukowo-dydaktycznego i o tym, co w jego
mniemaniu, w wykonywaniu związanych
z tym zadań jest najważniejsze, na co ukie-
runkowuje on swoje czynności i zachowania
w relacjach ze słuchaczami. Nastawienia
mają bezpośredni wpływ na to, jak są hie-
rarchizowane role nauczyciela akademickie-
go. Każdy, występując w różnych rolach,
świadomie lub nieświadomie „buduje”
własny układ preferencji, dokonuje hierar-
chizacji tych ról i ich integracji wokół war-
tości najważniejszej w tej hierarchii. Badania
potwierdzają tę tezę. Wynika z nich, że
pewne grupy nauczycieli akademickich
dają pierwszeństwo niektórym rolom, po-
mniejszając lub pomijając inne.17
W miarę „wchodzenia” w zawód nasta-
wienia odgrywają coraz większą rolę jako
czynnik regulujący zawodowe „ja” nauczy-
ciela akademickiego. W toku jego rozwoju
podlegają bowiem organizacji w coraz bar-
dziej złożone jednostki funkcjonalne o hie-
rarchicznej strukturze. Tworzą się schema-
ty coraz bardziej ogólne o coraz bardziej roz-
ległych funkcjach regulacyjnych w stosun-
ku do schematów niższego rzędu18.
Istniejący system przygotowania wojsko-
wych nauczycieli, aby mógł sprostać wymo-
gom, które niesie współczesna edukacja,
musi być zmodyfikowany, ponieważ dotych-
czasowe standardy nie odpowiadają w peł-
ni potrzebom zarówno uczelni, jak i jedno-
stek wojskowych. Nie znaczy to, że obecnie
proces kształcenia jest niewłaściwy i trze-
ba go natychmiast w całości zmienić.
Według niego przecież kształcono całe
rzesze oficerów, nauczycieli, pedagogów,
doskonale przygotowanych do zawodu,
zaangażowanych i twórczych. Efektem by-
ły dobrze prosperujące uczelnie i szkoły
wojskowe kształcące młodzież na wysokim
poziomie. Nowa epoka stawia nowe zada-
nia, do których należy dostosować także
formy i metody kształcenia wykładowców
na potrzeby wojska.
Zagadnienie kształcenia wojskowych
nauczycieli akademickich należy rozpatrywać
w obszarze badań pedagogicznych, społecz-
nych i ekonomicznych. Proces kształcenia ka-
dry nauczycielskiej (dowódczej) zależy od
wielu czynników, między innymi od przyszło-
ści wojska, zadań, potrzeb i celów, od struk-
tury, systemu, poziomu i kierunków kształce-
nia oficerów itp. Szkolnictwo wojskowe, aby
sprostać wyzwaniom, jakie niesie zmieniają-
ca się armia, musi dysponować kadrą bardzo
dobrze przygotowaną do wykonywania pracy
dydaktycznej, pedagogicznej, dowódczej,
a także i specjalistycznej. Odpowiednie kom-
petencje przyszłych dowódców i nauczycieli
winny być nabywane w czasie studiów oraz
rozwijane w systemie dokształcania i dosko-
nalenia, aby gruntownie wykształcony oficer
sprostał oczekiwaniom społecznym, potrze-
bom wojska i chciał uczestniczyć w tworze-
niu edukacji „jutra”.
Edukacja wojskowych nauczycieli powin-
na mieć charakter prospektywny, praktycz-
ny i innowacyjny, a także brać pod uwagę
czynniki osobotwórcze w środowisku,
w którym obracają się wykładowcy i słu-
chacze (podwładni).
Pedeutolodzy, ale także i osoby odpowie-
dzialne za kształt szkolnictwa wojskowego
dyskutują między innymi o tym, w jakim
kierunku powinno iść kształcenie nauczy-
cieli dla środowiska wojskowego. Czy wię-
cej uwagi zwrócić na jego praktyczną stro-
nę, czy też teoretyczną?
Kwartalnik Bellona 1/2007

Zwolennicy dominacji teoretycznego kształ-
cenia uważają, że ma ono uniwersalistyczny
charakter, ponieważ wykładowca posiadający
gruntowną wiedzę teoretyczną jest bardziej
elastyczny i potrafi dostosować się do wszel-
kich przemian zachodzących w wojsku, a tak-
że zaakceptować siebie i swoje działania w no-
wej rzeczywistości, nie czując się zagubiony
i zapatrzony tylko w przeszłość. Ponadto, wie-
dza teoretyczna jest podstawą do tego, aby roz-
wijać swoje umiejętności oraz daje przygoto-
wanie do zawodu nauczyciela wojskowego.
Część osób uważa, że w kształceniu wykła-
dowców powinien dominować model prak-
tyczny. Zwolennicy dominacji kształcenia
praktycznego rozpatrują proces edukacji na-
uczycielskiej jako mistrzostwo pedagogiczne
oraz duży profesjonalizm. Te właśnie przy-
mioty rozstrzygają o przydatności do pracy
pedagogicznej i dopiero w praktyce sprawdza
się, czy absolwent wyższej szkoły wojskowej
nadaje się na nauczyciela, czy też nie.
Jakkolwiek różne są teorie dotyczące waż-
ności teoretycznego czy praktycznego kształ-
cenia oficerów, jedno jest pewne – nie można
dobrze przygotować do zawodu wojskowego
nauczyciela akademickiego bez przekazania
solidnej wiedzy teoretycznej, popartej do-
świadczeniem zdobytym w praktyce.
Biorąc pod uwagę kompetencje nauczycie-
la wojskowego, istnieje spór między przełożo-
nymi a pedagogami o funkcję, jaką ma on peł-
nić, kim ma być w procesie dydaktycznym.
Realizując swoje zadania, nauczyciel pełni
funkcję kierowniczą w czasie zajęć, kierując
słuchaczami, planując i nadzorując ich pracę,
Współczesny wojskowy nauczyciel akademicki to kreator, inspirujący
do działania i poszukiwań, uczący otwartości na drugiego człowieka,
animator życia wychowawczego i edukacyjnego.
oraz funkcję organizacyjną w uczelni, szkole,
jednostce wojskowej, współpracując z kolega-
mi, przełożonymi i podwładnymi. Bez tej
współpracy trudno mówić o właściwej eduka-
cji i właściwym wychowaniu wojskowym.
Najważniejszym zadaniem nauczyciela
w przeszłości była i w przyszłości musi być
funkcja wychowawcy, który interesuje się spra-
wami swoich słuchaczy (podwładnych), stara
się rozwiązać problemy, służy radą i pomocą.
Nauczyciel – wychowawca – przełożony rea-
gujący na trudności i niepowodzenia słucha-
czy (żołnierzy) powinien być wzorem zawo-
du nauczycielskiego i taki powinien pozostać
w szkole przyszłości, tym bardziej że współ-
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
czesne wychowanie przeżywa poważny kry-
zys. Niektórzy pedeutolodzy widzą nauczycie-
la w roli etyka. Uważają, że najważniejsze jest
przekazywanie wiedzy dotyczącej świata war-
tości, ich znaczenia, hierarchii i umiejętności
wyboru. Wpojenie żołnierzom (podwładnym)
zamiłowania do piękna, tolerancji, poszano-
wania godności ludzkiej i uczulanie na cier-
pienie innych – to wartości i ideały ponad-
czasowe, które nigdy nie tracą na aktual-
ności.
Współczesny wojskowy nauczyciel aka-
demicki to kreator inspirujący do działania
i poszukiwań, uczący otwartości na drugie-
go człowieka, animator życia wychowaw-
czego i edukacyjnego. Nowa rola nauczycie-
WYJAŚNIENIE NR 5
la wiąże się z zadaniami, które staną przed
nim w związku z integracją europejską. Nastawienie – skłonność do
spostrzegania i oceny ludzi,
Będzie to nauczyciel „Europejczyk”, zna- rzeczy i zdarzeń w sposób uwa-
jący języki obce, tradycje, programy naucza- runkowany dotychczasowymi
nia innych państw oraz będzie współpraco- doświadczeniami.
wał z nauczycielami innych narodów, ponie-
waż „europeizacja” Europy dotyczy nie tyl-
ko polityki i gospodarki, lecz także kultury
i edukacji. Jak można zauważyć, istnieją róż-
nice w poglądach dotyczących roli i zadań
nauczyciela XXI wieku.
Biorąc pod uwagę różne opcje i stanowi-
ska w tej kwestii, musimy zdać sobie spra-
wę z tego, że najważniejsze jest to, by efek-
tem działań wojskowego nauczyciela akade-
mickiego był wszechstronnie wykształcony
żołnierz, otwarty na świat, ludzkość i inno-
wacje naukowo-techniczne.
Głównym celem przygotowania (kształce-
nia) wojskowych nauczycieli akademickich po-
winno być rozwijanie postaw innowacyjnych,
twórczych poszukiwań przy wykorzystaniu
własnego intelektu, diagnozowanie, interpre-
towanie zjawisk, krytyczne podejście do za-
gadnienia. Zwiększający się udział nauki
w pedagogizacji stawia nowe cele w edukacji
wojskowej, dotyczące nabywania przez wykła-
dowców umiejętności naukowo-badawczych,
prowadzenia pomiarów dydaktycznych, eks-
perymentów pedagogicznych, poznawania
problemów wychowawczych za pomocą
testów socjometrycznych, studium indywidu-
alnego przypadku.
Od wojskowego nauczyciela akademickie-
go XXI wieku będzie się oczekiwać obszer-
147
 Wojsko i wychowanie
nej wiedzy przedmiotowej, społecznej, kul-
turowej i pedagogicznej. Ma on być twórcą
i profesjonalistą, o szerokich horyzontach
myślowych. Powinien posiadać umiejętności
przekazywania wiedzy w sposób zrozumiały
i przystępny, a także rozwijać intelekt słucha-
czy i podwładnych, rozszerzać ich zaintere-
sowania, kształcić umiejętności samodziel-
nego uczenia się, być życzliwym doradcą.
W kształceniu wojskowych nauczycieli aka-
demickich należy uwzględnić wiedzę przed-
miotową, profesjonalną oraz doświadczenie
praktyczne. Wiedza przedmiotowa jest nie-
zbędna, ponieważ od niej zależy poziom
zdobywania treści z danego przedmiotu.
Nauczyciel, którego wiedza jest na niskim po-
ziomie, ogranicza procesy myślenia, umiejęt-
ność poszukiwania oraz wpływa na powierz-
chowne opanowanie wycinka danej rzeczywi-
stości. Wiedza profesjonalna dotyczy warszta-
148
tu dydaktyczno-wychowawczego nauczycie-
la, doświadczenie natomiast umożliwia mu
sprawną realizację procesu dydaktycznego.
Wojskowy nauczyciel akademicki powinien
być otwarty na postęp techniczny i korzystać
z niego w pracy dydaktycznej. Ma być pasjo-
natem, ponieważ tylko wówczas będzie
w stanie sprostać wszystkim oczekiwaniom
i przeciwstawić się trudnościom, które spotka
na swojej drodze zawodowo-służbowej.
Najważniejsze jest to, aby był autorytetem dla
młodzieży (podwładnych). W czasach, gdy
zdewaluowały się wartości, ideały, gdy trud-
no jest pozytywnie wpływać na młodego czło-
wieka, a nieraz jest to wręcz niemożliwe,
warto pokusić się o to, by tym autorytetem,
wzorcem, mistrzem, stał się wykładowca, za-
równo akademicki, jak i nauczyciel w jednost-
ce wojskowej. Mądry, wymagający, wyrozu-
miały, który będzie wsparciem, doradcą i waż-
nym punktem odniesienia.  g
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Tak czy nie
dla kobiet w wojsku
H
istoria obecności kobiet w wojsku pol-
skim jest dosyć długa. Jednakże z re-
guły podejmowały one tzw. służbę po-
mocniczą. Nowy rozdział wojskowej służby
kobiet zaczyna się od roku 1988. Zgodnie
z obowiązującymi obecnie przepisami nie ma
prawnych ograniczeń poboru kobiet do służby
wojskowej, zarówno zawodowej (stałej i kon-
traktowej), jak i zasadniczej.
ks. dr hab.
W przedstawionej publikacji refleksji na-
MARIAN ZDZISŁAW
ukowej zostanie poddany problem postrzega-
STEPULAK
nia kobiet w wojsku przez mężczyzn. Badania
psycholog, pracownik
Instytutu Nauk na ten temat przeprowadzono wśród pod-
o Rodzinie Katolickiego chorążych Akademii Marynarki Wojennej
Uniwersytetu Lubelskiego w Gdyni oraz studentów uczelni cywilnych
oraz Wyższego Seminarium kierunków politechnicznych.
Duchownego
w Siedlcach. Jego Obraz kobiet
zainteresowania
naukowe to m.in. Interesującym psychologicznie problemem
historia psychologii, etyka dotyczącym płci jest wzajemne postrzeganie
zawodu psychologa, kobiet i mężczyzn oraz wynikające z tego po-
psychologia wojskowa, stawy i zachowania. Od dawna zauważono
psychoprofilaktyka rodziny
oraz psychologia
liczne różnice w tym względzie pomiędzy
pastoralna. osobnikami obu płci oraz ukształtowane ste-
reotypy (1), a także wszelkiego rodzaju uprze-
dzenia czy dyskryminacje w sferze społecznej
i zawodowej.1 Stereotypy dotyczą zarówno
cech męskich, jak i żeńskich. Z reguły kobie-
ty są postrzegane jako te, które dbają o dobro
innych, dążą do nawiązania więzi, zajmują się
wychowywaniem dzieci, są dobre, uprzejme,
opiekuńcze, spokojne, dbają o wygląd ze-
wnętrzny. Mężczyźni natomiast są widziani ja-
ko pewni siebie, agresywni, żądni przygód, nie-
zależni i stanowczy.2 Te uproszczone sądy do-
tyczące płci funkcjonują na kilku poziomach.
Mówimy więc o stereotypach:
  płciowych, które dotyczą wyglądu fi-
zycznego. Kobieta jest postrzegana jako deli-
1 L. Brannon: Psychologia rodzaju. Gdańsk 2002, s. 212.
2 T. Nelson: Psychologia uprzedzeń. Gdańsk 2003, s. 265.
3 W. Wosińska: Płeć a zachowania społeczne [w:] Encyklopedia psychologii. Red. W. Szewczuk. Warszawa 1998, s. 409; E. Mandal: Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje
stereotypów związanych z płcią. Katowice 2000, s. 15; M. Strykowska: Regulacyjna funkcja tożsamości płciowej kobiet a ich praca zawodowa, Kolokwia Psychologiczne 1. Stereotypy
i uprzedzenia. Warszawa 1992, s. 123–124.
4 G. W. Allport: The nature of prejudice. Reading MA 1954.
5 W. McDougall: The group mind. Cambridge 1920.
6 H. Tajfel: Tożsamość społeczna i zachowania międzygrupowe. „Przegląd Psychologiczny” 1976 nr 2, s. 151–180.
Kwartalnik Bellona 1/2007
katna i dbająca o wygląd, mężczyzna zaś jako
szorstki i mało zwracający uwagę na własną
atrakcyjność;
  związanych z rolami domowymi.
Kobieta w tym wypadku to gospodyni domo-
wa, matka i żona; mężczyzna natomiast – gło-
wa rodziny, której zadaniem jest zapewnienie
odpowiedniego statusu materialnego i społecz-
nego rodziny;
  dotyczących ról zawodowych. Kobieta
w przeciwieństwie do mężczyzny zazwyczaj
jest widziana na stanowiskach mniej prestiżo-
wych i gorzej opłacanych;
  cech osobowości. Cechy kobiece to
ciepło, uczuciowość, opiekuńczość, uległość,
cierpliwość. Mężczyznom natomiast przypi-
suje się pewność siebie, racjonalność, kompe-
tencje, ale też agresywność.3
Według takich autorów, jak G. W. Allport4
czy W. McDougall5, stereotypy funkcjonują
na poziomie jednostkowym i zbiorowym.
Pierwsze są rozumiane jako struktury wiedzy
na temat grup społecznych, przechowywane
w pamięci w postaci prototypów, schematów,
egzemplarzy. Na poziomie zbiorowym z kolei
stereotypy są przechowywane w umysłach od-
biorców danej kultury. Są jednym z elemen-
tów zbiorowej wiedzy, przekazywanej w pro-
cesie komunikacji i edukacji. Jako kategorie
społeczne stanowią podstawę procesu samo-
identyfikacji jednostki, określenia własnej toż-
samości.6
Stereotypów, jako przekonań, nie należy
mylić z uprzedzeniami. Uprzedzenie to
negatywna postawa, która może mieć
swoje następstwa w zachowaniach wzglę-
dem określonej grupy (np. kobiet). W odnie-
sieniu do płci, uprzedzenia i dyskryminacja
są określane terminem seksizm. (2)
149

WYJAŚNIENIE NR 1
Stereotypy płci – uprosz-
czone sądy i style zachowania
kobiet bądź mężczyzn,
podzielane przez dane
społeczeństwo, kształtowane
w procesie rozwoju i socja-
lizacji w tym społeczeństwie.
Są zatem sztywnymi zbiorami
przekonań na temat grup
i mogą stanowić podstawę
uprzedzeń i dyskryminacji.
D. Rathus: Psychologia
współczesna. Gdańsk 2004.
WYJAŚNIENIE NR 2
Seksizm – dyskryminacja płci
polegająca na nierównym
traktowaniu w obrębie danej
grupy lub społeczeństwa
kobiet i mężczyzn w różnych
sferach ich aktywności
społecznej, np. zawodowej,
głównie ze względu na trady-
cyjne role przypisane
przedstawicielom danej płci;
może przybierać formy
instytucjonalne.
K. Olechnicki, P. Załęcki:
Słownik socjologiczny. Toruń
1998, s. 50.
7 S. L. Bem, D. J. Bem: Training the woman to know her place [w:] Belifes, attitudes, and human affairs. Red. D. J. Bem. Belmont 1970.
8 M. Y. Morgan: The impact of religion on gender – role attitudes. „Psychology of Women Quartely” 1987 nr 11, s. 301–310.
9 T. Nelson: Psychologia…, s. 285–287.
10 W. Wosińska: Płeć a zachowania…, s. 411.
11 E. Mandal: Seksizm a praca i bezrobocie kobiet. „Psychologia Wychowawcza” 1995 nr 3, s. 235.
12 R. Unger: Seksizm: perspektywa zintegrowana [w:] Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Red. B. Wojciszke. Gdańsk 2002, s. 280.
13 M. Strykowska: Regulacja funkcja…, s. 124–126.
150
Wojsko i wychowanie
Ciekawą kwestią jest geneza seksizmu.
Zdaniem wielu badaczy, czynnikiem, który
najwcześniej wpłynął na kształtowanie się ste-
reotypów, była religia. Według S. L. Bem
i D. J. Bema, największe religie świata (z pew-
nymi wyjątkami) nauczają, że kobieta powin-
na być posłuszna i zależna od męża.
Obowiązkiem mężczyzn jest praca, kobiety
zaś uległość i podporządkowanie.7 Badania
M. Y. Morgana wykazują, iż osoby bardziej
religijne częściej niż pozostałe wykorzystują
stereotypowe role płciowe.8
Czynnikiem, który wpływa na kształtowa-
nie się negatywnej i stereotypowej postawy
wobec kobiet jest społeczne uczenie się.
Dzieciom od najwcześniejszych lat wpaja
się, za pomocą mechanizmów modelowania
i wzmacniania, jakie aspekty zachowania są
przypisywane danej płci. Środki masowego
przekazu są kolejnym źródłem popularyzo-
wania i utrwalania u dzieci ról i stereotypów
płciowych. Seksizm wobec kobiet ujawnia
się na przykład w reklamach, w których pod-
kreśla się ich atrakcyjność fizyczną, a nie
zwraca uwagi na cechy bardziej wartoś-
ciowe.
Elementem kształtującym stereotypy płci
jest też władza. Większość społeczeństw ce-
chuje struktura patriarchalna, gdzie mężczy-
zna jest osobą dominująca, kobieta natomiast
jego pomocą i „ozdobą”.
Treść oraz struktura języka to kolejna
płaszczyzna, gdzie jest dostrzegalna niższa
pozycja społeczna kobiet.9 W języku angiel-
skim zaimek he (on) jest wyrażeniem odno-
szącym się do zachowania człowieka, stano-
wi normę. Zaimek she (ona) wskazuje na to,
co jest właściwością człowieka. Nazwy za-
wodów w języku angielskim mają końców-
kę man (mężczyzna), przy jednoczesnym bra-
ku jej odpowiednika dla kobiet. W języku
polskim nazwy zawodów o małym prestiżu
mają odpowiedniki zarówno męskie, jak
i żeńskie (np. kelner/kelnerka), natomiast
zawody cieszące się społecznym poważa-
niem, np. chirurg, tych odpowiedników
nie mają.10
Seksizm, jako postawa negatywna w stosun-
ku do kobiet, może być rozpatrywany na czte-
rech poziomach: indywidualnym, społeczno-
-kulturowym, zinstytucjonalizowanym i kul-
turowym.
  Poziom indywidualny. Negatywne na-
stawienie do kobiet jest obecne w świadomo-
ści, umyśle jednostki. Pojawiają się deforma-
cje ocen i atrybucji. Deformacja ocen jest zwią-
zana z odmiennym ocenianiem pracy kobiet
i mężczyzn. Ta sama praca wykonywana przez
kobiety jest niżej oceniana niż w wypadku
mężczyzn.11 Deformacja atrybucji zaś jest ro-
zumiana jako skłonność do przypisywania od-
miennych przyczyn tym samym zachowaniom
mężczyzn i kobiet. Sukcesy kobiet łączy się ze
szczęściem lub innymi wpływami zewnętrz-
nymi, mężczyzn natomiast z umiejętnościami,
cechami charakteru itp.
  Poziom społeczno-kulturowy. Chodzi
o oddziaływanie na jednostkę, która jest obiek-
tem tzw. zachowań seksistowskich. Mają one
formę:
—  zachowań niewerbalnych (kobiety wy-
chodzące ze swojej przypisanej społecznie
roli i zajmujące pozycję władzy i autoryte-
tu na stanowisku pracy są postrzegane ne-
gatywnie);
—  udzielania pomocy jako pośredniego
wyrazu seksizmu (kobietom częściej udziela
się pomocy z racji tego, że są uważane za słab-
sze i delikatniejsze);
—  pośredniej agresji skierowanej wobec ko-
biet (niechęć mężczyzn wobec kobiet, które
wyszły ze swojej społecznie przypisanej roli
i osiągnęły wyższy status);
—  procesów wewnątrzgrupowych (kobiety
i mężczyźni, wykonując tak samo zadanie, po-
strzegani są w odmienny sposób, kobiety są
widziane jako mniej kompetentne).12
  Poziom zinstytucjonalizowany. Obej-
muje segregację zawodów. Kobiety są za-
trudniane przede wszystkim na stanowiskach
mających niższy status niż te obejmowane
przez mężczyzn. Jednocześnie, wykonując
te same czynności, co płeć przeciwna na tym
samym stanowisku, otrzymują niższe wyna-
grodzenie.13
  Poziom kulturowy jest rozumiany jako
system regulacji społecznych oraz proces,
który kieruje zachowaniem poszczególnych
jednostek w społeczeństwie. Kobiety są zatem
podporządkowane mężczyznom. Z punktu
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Wojsko i wychowanie
widzenia kultury, niski status kobiet to prze- pospolitej Polskiej oraz ustawa o służbie woj-
jaw seksizmu. skowej żołnierzy zawodowych.
W tym kontekście można przyjąć, iż dewa- Jednym z czynników wpływających na
luacja pozycji kobiety jest widoczna równo- zwiększenie możliwości zatrudniania kobiet
cześnie na poziomie jednostkowym, społecz- w wojsku jest sytuacja demograficzna w na-
nym i zawodowym. Kobiety są naznaczone szym kraju. Obecnie zauważa się tendencję
piętnem tradycyjnych ról rodzinnych, co w du- malejącą w odniesieniu do przyrostu natural-
żym stopniu uniemożliwia im pełną realizację nego oraz przyspieszoną transformację demo-
ambicji społecznych i zawodowych. graficzną. Wpływa to na obniżenie populacji
mężczyzn zdolnych do odbywania służby woj-
Wojskowa służba kobiet skowej.14
Odwołując się do historii Polski, można za- Istotny wpływ na przyjmowanie kobiet do
uważyć, iż kobiety brały czynny udział w obro- służby zawodowej w armii polskiej ma czyn-
nie bezpieczeństwa i niepodległości państwa. nik ekonomiczno-socjalny. Mimo iż w po-
Akty ich militarnego bohaterstwa można do- czątkowym okresie ich zatrudniania zwięk-
strzec już w początkach państwa polskiego. szają się koszty z tym związane, to jednak
Kobiety brały udział w powstaniach narodo- z analiz prowadzonych w krajach zachod-
wych, walkach o niepodległość i suwerenność
Polski w latach 1914 –1921, pełniły służbę
wojskową w okresie międzywojennym, w cza-
sie drugiej wojny światowej oraz w ludowym
Wojsku Polskim.
Udział kobiet w formacjach zbrojnych miał
najczęściej charakter pomocniczy. Wyko-
nywały one zadania związane z opieką me-
dyczną, oświatą, kulturą czy też obsługą kwa-
termistrzowską. Były przyjmowane do wojska,
by odciążyć mężczyzn lub ich wyręczyć w wy-
pełnianiu obowiązków pomocniczych. Można
je było spotkać niemal we wszystkich rodza-
jach wojsk i służb (w jednostkach i sztabach,
w składnicach, magazynach, warsztatach,
szpitalach, laboratoriach, kantynach, kasy-
nach). Były również maszynistkami, telefo-
nistkami, lekarkami, pielęgniarkami, ku-
charkami, aktorkami, piosenkarkami.
Jednakże wiele kobiet obejmowało stanowi-
ska typowo męskie: dowódców plutonów,
mechaników samochodowych, pilotów.
Wykonywały zatem bardziej różnorodne za-
dania niż mężczyźni. W szeregach armii pol-
skiej w czasie drugiej wojny światowej słu-
żyło około 80 tysięcy kobiet.
Po zakończeniu działań wojennych i zdemo-
bilizowaniu kobiet biorących w nich udział, aż
do końca lat osiemdziesiątych ubiegłego wie-
ku nie istniał problem kobiet w Wojsku
Polskim. Nowy znaczący rozdział służby ko-
biet rozpoczął się w 1988 roku.
Zgodnie z aktualnymi uregulowaniami
legislacyjnymi nie ma prawnych ograniczeń
w zakresie służby wojskowej kobiet. Podstawy
prawne, umożliwiające dobrowolne pełnienie
służby zawodowej przez kobiety, tworzą nastę-
pujące akty: Konstytucja RP, ustawa o po- Kobiety w strukturach armii zajmują coraz bardziej znaczące i odpowiedzialne stanowiska
wszechnym obowiązku obrony Rzeczy- (fot. M. Kluczyński)

14 A. Dębska: Kobieta w mundurze, czyli nowa jakość w systemie bezpieczeństwa państwa. Toruń 2004, s. 70.

Kwartalnik Bellona 1/2007 151

 Wojsko i wychowanie
nich wynika, że z czasem nakłady te się
zmniejszają.
Czynnikiem sprzyjającym zwiększeniu
liczby kobiet w armii jest rozwój techniki.
Tabela. Służba kobiet w Siłach Zbrojnych RP
Pion kadrowy Oficerowie Podoficerowie Szeregowi
Wojska lądowe 193 139 4 336
Siły powietrzne 45 22
Marynarka wojenna 30 15
Dowództwo Garnizonu 2 1
Warszawa
Żandarmeria Wojskowa 7 12
Pozostałe jednostki 160 26 1 187
RAZEM 437 215 5 657
Tabela przedstawia stan na 31.01.2006 r.; w akademiach i szkołach wojskowych szkoliło się wówczas
166 kandydatek na żołnierzy zawodowych. Źródło: http://www.kadry.mon.gov.pl/.
Tradycyjne cechy żołnierza, tj. siła fizyczna,
agresywność, przesuwają się na plan dalszy,
ustępując miejsca innym przymiotom, które
decydują o efektywności współczesnego
wojska. Szeroko rozumiane wsparcie logi-
styczne z udziałem kobiet jest warunkiem rze-
telnego wypełniania zadań przez wojsko.15
Do większego udziału kobiet w służbie za-
wodowej w siłach zbrojnych przyczynia się
zmiana charakteru działań podejmowanych
przez żołnierzy. Wojsko coraz częściej wyko-
nuje zadania związane z misjami pokojowy-
mi. Zwiększająca się liczba kobiet w armii jest
też rezultatem postępującego procesu aktywi-
zacji zawodowej płci żeńskiej, efektem zani-
kania tradycyjnych ról przeznaczonych dla ko-
biet i mężczyzn, zarówno w życiu rodzinnym,
jak i zawodowym. Motywem zachęcającym
do obejmowania przez kobiety stanowisk za-
rezerwowanych niegdyś dla mężczyzn jest po-
lityka państwa znosząca ustawy dyskryminu-
jące osoby ze względu na ich płeć.
O przydatności kobiet w armii decydują tak-
że ich predyspozycje umysłowe. Kobiety bo-
wiem neutralizują sytuacje konfliktowe, po-
trafią doskonale negocjować, pokojowo roz-
wiązywać problemy i dylematy. Wynika to
z lepszej niż u mężczyzn ich komunikacji
15 A. Skrabacz: Kobiety w obronie narodowej Polski u progu XXI wieku. Warszawa 2001, s. 99.
16 A. Dębska: Kobieta w mundurze…, s. 38
17 E. Prostak: Spostrzeganie kobiet w wojsku przez mężczyzn. Badania empiryczne podchorążych Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni. Praca magisterska. KUL, Lublin 2006.
152
niewerbalnej. Kobiety zajmują mniej przestrze-
ni osobistej, nie wykonują agresywnych
gestów.16
W tym kontekście można powiedzieć,
iż predyspozycje kobiet i mężczyzn zazębiają
się i wzajemnie uzupełniają, co w wypadku
zintegrowania może przynieść lepsze
Razem efekty w ramach wykonywania danych czyn-
ności.
Marynarze
67 o kobietach żołnierzach
45 Badania dotyczące postrzegania kobiet
w wojsku przeprowadziła Ewa Prostak
3 w 2006 roku.17 Autorka postawiła dwa pyta-
nia badawcze:
19 1. Czy podchorążowie Akademii Marynarki
Wojennej, w przeciwieństwie do studentów
studiów cywilnych, mają bardziej nega-
tywny stosunek do kobiet pełniących służbę
wojskową?
2. Jakie kwestie wywołują u podchorążych
Akademii Marynarki Wojennej negatywny sto-
sunek do kobiet żołnierzy?
Głównym celem badań było wyjaśnienie,
w jaki sposób są postrzegane kobiety żołnie-
rze przez mężczyzn także wykonujących ten
zawód.
Grupa respondentów liczyła 100 osób,
w tym 50 podchorążych oraz 50 studentów
z uczelni cywilnych kierunków politechnicz-
nych. Metody zastosowane w badaniach to:
skala ambiwalentnego seksizmu (ASI) Petera
Glicka i Susan T. Fiske, kwestionariusz
B. Czyńskiej do badania stosunku do żołnie-
rzy kobiet oraz dyferencjał semantyczny.
Na podstawie uzyskanych wyników można
stwierdzić, iż podchorążowie Akademii
Marynarki Wojennej w przeciwieństwie do
mężczyzn z grupy kontrolnej mają bardziej ne-
gatywny stosunek do kobiet żołnierzy. Uważają
oni, iż kobiety nie powinny służyć w wojsku,
a także, że ich obecność w tym środowisku
obniża zdolność do skutecznej walki. Sądzą,
że tradycyjnie męski zawód (żołnierza, poli-
cjanta, pilota) traci na swojej atrakcyjności,
gdy mogą go wykonywać także kobiety.
Według nich, nie powinny one pełnić na rów-
ni z mężczyznami funkcji dowódczych, mogą
jedynie pracować w służbach pomocniczych.
Podchorążowie wyrażają także przekonanie,
że kobiety w wojsku wykazują brak stanow-
czości i zdecydowania, wolniej podejmują
Kwartalnik Bellona 1/2007

decyzje oraz że nie są w stanie tak bardzo po-
święcić się swojej pracy jak mężczyźni.
Badani żołnierze akceptują fakt, iż zgodnie
z wymogami NATO wzrasta liczba kobiet
w siłach zbrojnych, jednak nie chcieliby, aby
były one ich przełożonymi oraz zajmowały wy-
sokie stanowiska w najwyższych strukturach
dowodzenia. Obecność kobiet w armii – ich
zdaniem – nie łagodzi norm i kultury, kobie-
ty są traktowane z pobłażaniem.
Podchorążowie Akademii Marynarki
Wojennej w większym stopniu prezentują
postawę seksizmu, także tzw. wrogiego, niż
studenci uczelni cywilnych. Zgadzają się
z poglądem, iż kobiety są słabszą płcią, a ich
rola ogranicza się do zadań wyznaczonych
w wyniku tradycyjnego podziału ról.
Reprezentanci uczelni wojskowej, w stosun-
ku do grupy kontrolnej, mają bardziej nega-
tywny stosunek do kobiet, które realizują się
w zawodach typowo męskich. Wyrażają też
przekonanie o ich niekompetencji.
Biorąc pod uwagę siłę charakteru, podcho-
rążowie uważają, że kobiety są mało odważ-
ne, mało opanowane i niezdecydowane.
Studenci cywilni w tym wypadku oceniają je
o wiele pozytywnej.
W sferze kontaktów interpersonalnych,
według studentów AMW, takie cechy, jak
wrażliwość, atrakcyjność, uczuciowość czy to-
warzyskość u kobiet żołnierzy mają wymiar
przeciętny. Całkiem innego zdania na ten te-
mat są studenci uczelni cywilnych.
Porównując wyniki oceny autonomii za-
chowania kobiet w wojsku, można dostrzec
w poszczególnych grupach respondentów
również statystycznie istotne różnice. Grupa
podchorążych postrzega je jako te, których
poziom twórczego myślenia, niezależności
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
Według Centrum Badania Opinii Publicznej (luty 2007) 68% Polaków akceptuje służbę
kobiet w wojsku. 24% jest przeciwna kobietom w armii, a 8% nie ma na ten temat zda-
nia. Od 1999 r. liczba zwolenników zawodowej służby wojskowej kobiet zmniejszyła się
o 6%, zaś przeciwników wzrosła o 4%. 39% respondentów uważa, że kobiety powinny
służyć tylko w niektórych służbach, np. w korpusie medycznym i kwatermistrzowskim,
25% jest zdania, że mogą one pełnić służbę na każdym stanowisku. 16% sądzi, że kobie-
ty powinny piastować tylko takie stanowiska, które w wypadku wojny nie grożą udziałem
w walce. 14% Polaków uważa, że kobiety w ogóle nie powinny służyć w wojsku.
www.cbos.pl
i dominacji jest przeciętny. Grupa studen-
tów cywilnych widzi je jako bardziej auto-
nomiczne i niezależne.
*
* *
W sytuacji, kiedy Polska należy do Unii
Europejskiej i wchodzi w skład struktur NATO,
zagadnienie roli kobiet w wojsku wydaje się
problemem interesującym poznawczo. Można
powiedzieć, iż ta nowa sytuacja powoduje
pewne zmiany w społecznym postrzeganiu
kobiet i ich pozycji w armii. Nie pracują one
bowiem wyłącznie w służbach pomocniczych,
lecz zajmują coraz bardziej znaczące i odpo-
wiedzialne stanowiska. Zmienia się zatem przez
to charakter służby i jej struktur w sensie
socjologicznym i psychologicznym.
Badania empiryczne przeprowadzone wśród
podchorążych Akademii Marynarki Wojennej
w Gdyni wskazują na różnice pomiędzy przed-
stawicielami płci męskiej z różnych środowisk
w postrzeganiu kobiet pełniących służbę woj-
skową. Reprezentanci środowiska związane-
go ze służbą wojskową bardziej krytycznie
oceniają kobiety, które także wybrały zawód
żołnierza. g
153
Morale podwładnych
por. mgr inż.
MARCIN KOŚKA
p.o. dowódcy kompanii
w jednostce wojskowej
w Skierniewicach, doktorant
w Instytucie Socjologii
Uniwersytetu Wrocławskiego.
kpt. mgr inż.
MARCIN LIBERACKI
wykładowca w Katedrze
Łączności Wyższej Szkoły
Oficerskiej Wojsk Lądowych
we Wrocławiu, doktorant
w Instytucie Socjologii
Uniwersytetu Wrocławskiego.
1 Humanistyczne kompetencje oficerów wobec wyzwań współczesności. Red. S. Jarmoszko, R. Stępień. Warszawa 2005, s. 52–53.
2 J. Maciejewski, I. Wolska-Zogata: Zawód oficera Wojska Polskiego w toku transformacji. Studium socjologiczne. Wrocław 2004, s. 26.
3 D. D. Eisenhower: Krucjata w Europie. Warszawa 1959, s. 289–290.
4 M. Kaliński: Rola przywódcy wojskowego w kształtowaniu morale podwładnych. „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej” 2000 nr 4, s. 163.
154
P
rzemiany polityczne i społeczne, jakie
nastąpiły w Polsce, dotknęły również
struktur wojskowych. Niestety, nie do
końca uświadomiono sobie wzrastającą rolę
humanistycznego przygotowania przyszłej ka-
dry oficerskiej. Na początku lat dziewięćdzie-
siątych znacznie ograniczono bowiem udział
w programach szkół wojskowych przedmio-
tów humanistycznych. W Wojskowej Akademii
Technicznej zaczęły one stanowić zaledwie
6,5% pensum programowego, w Wyższej
Szkole Oficerskiej we Wrocławiu – 13,5%,
a w Akademii Obrony Narodowej – 11%.
W ramach tak niewielkiej liczby godzin nie
można odpowiednio przygotować i zmienić
nastawienia przyszłej kadry dowódczej. Dla
porównania, w Akademii Wojskowej w West
Point przedmioty humanistyczne (bez języków
obcych) stanowią 32% programu, w Akademii
Marynarki Wojennej w Annapolis – 22%,
w szkołach oficerskich Bundeswehry – 33%,
w Akademii Bundeswehry – 25%. Podobnymi
wskaźnikami mogą pochwalić się szkoły woj-
skowe na przykład na Białorusi. Nasi oficero-
wie nie otrzymują zatem w uczelniach wojsko-
wych wiedzy humanistycznej w takim zakre-
sie, jak przyszli dowódcy w innych siłach
zbrojnych.1 Nasuwa się więc jeden wniosek:
przedmioty humanistyczne są marginalizowa-
ne i nie znalazły właściwego miejsca w wyż-
szym szkolnictwie wojskowym. A przecież,
w dużej mierze od przygotowania humani-
stycznego oficerów zależy gotowość bojowa
żołnierzy. Oficer, który nie potrafi właściwie
przeprowadzić zajęć, nie wyszkoli podwład-
nych. Jeżeli nie potrafi kształtować morale,
jego pododdział nie zrealizuje prawidłowo żad-
nego zadania.
Od nowoczesnej kadry oficerskiej wyma-
ga się również systematycznego uzupełnia-
nia wiedzy i samodzielnego doskonalenia
kwalifikacji zawodowych. Oficer, jako prze-
łożony żołnierzy, jest jednocześnie dowód-
cą, nauczycielem oraz wychowawcą. Aby
jednak ukształtować taki model kadry, nie
wystarczy opierać się jedynie na tradycyj-
nym systemie kształcenia.2
Warunek sukcesu
O olbrzymim znaczeniu poziomu morale
żołnierzy w codziennym funkcjonowaniu i na
polu walki wiadomo już od tysięcy lat. Pierwsi
rozpisywali się o tym wielcy chińscy znawcy
sztuki wojskowej, tacy jak Sun Tzu i Sun Pin.
Przywiązywali do niego wagę także wielcy do-
wódcy XX wieku. Dwight D. Eisenhower na-
pisał, że morale jest najpoważniejszym ele-
mentem zwycięstwa na wojnie.3
Dowódcy wszystkich szczebli z reguły zda-
ją sobie sprawę z olbrzymiego znaczenia mo-
rale w wojsku, jednak często nie potrafią go
kształtować. Tymczasem historia dostarcza
mnóstwo przykładów przegranych wojen czy
bitew przez słabe morale żołnierzy, którzy nie
wykorzystali przewagi na polu walki.
Czym zatem jest owo morale? Według
R. Gala, zajmującego się psychologią
w armii izraelskiej, oraz A. D. Mangelsdorfa,
psychologa amerykańskiego, istotą morale
jest duchowy i emocjonalny stan indywidu-
alny lub grupowy związany z funkcją lub
zadaniem, spełniającym warunek czynnika
motywacyjnego w wykonywaniu wspólne-
go zamierzenia – jako wyraz realizacji poli-
tyki obronnej państwa.4
Sun Tzu i Sun Pin w swoich koncepcjach
i zasadach prowadzenia wojen przywiązywa-
li wielką wagę do morale żołnierzy i określa-
li je mianem chi. Według nich, stanowiło ono
podstawę odwagi, witalności sterowanej
wolą. Sun Tzu twierdził, że gdy żołnierze są
wyszkoleni, wypoczęci, dobrze odżywieni,
ubrani i wyposażeni, gdy są podniesieni na du-
chu, wówczas walczą z zacięciem. W przeciw-
nym wypadku z całą pewnością zostaną poko-
nani. Sun Pin wiele uwagi poświęcił wzmac-
nianiu chi, dawał wskazówki dowódcom, dla-
czego i jak je intensyfikować. Jedna z nich
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Wojsko i wychowanie
brzmi: jeśli chi nie jest wzmacniane, to żoł- tworzą się w trakcie bezpośrednich kontaktów
nierze stają się leniwi, trudno jest nimi dowo- interpersonalnych. Pozytywne są źródłem
Za istotę morale uważa
się całokształt subiektywnych,
dzić i nie umieją skoncentrować się na dąże- zwartości, podstawą wzajemnego wspierania osobowych i biologicznych
niu do celu.5 się i tworzenia ducha koleżeństwa.9 Pojawiają właściwości człowieka bez
się w grupach wtórnych, którymi mogą być: odrywania ich od kultury
Wyznaczniki morale drużyna, pluton, kompania. Jeśli taka grupa narodu, narodowego
charakteru armii, demokra-
W Polsce zagadnieniem morale zajmował przejęła cechy grupy pierwotnej, wówczas tycznego ustroju państwa,
się między innymi H. Dziewulski. W jego prze- mocno oddziałuje na żołnierza. Staje się tak któremu armia służy, a także
konaniu morale to gotowość zespołów do an- w wyniku bliskich związków między członka- celów polityki obronnej
gażowania się w sprawy służby w odpowiedzi mi tej grupy (więzi koleżeńskie), poczucia państwa.
na sygnały otrzymane do działania.6 wspólnoty. Powstaje wtedy espirit de corps – Leksykon dydaktyczno-wycho-
W leksykonie zawierającym pojęcia z zakre- duch koleżeństwa. wawczy [w:] Vademecum dydak-
su wiedzy obywatelskiej morale jest przedsta- F. J. Manning opisuje jego właściwości tyczno-wychowawcze 2.
Biblioteczka WiW. Red. J. Tomiło.
wione jako ogół trwałych wartości duchowych jako pewną siebie, zdecydowaną, pełną woli, Warszawa 1998, s. 301.
i umysłowych oraz emocjonalnych poszcze- często samouświęcającą się i odważną posta-
gólnych żołnierzy, a także grup żołnierskich, wę jednostki wobec funkcji lub zadania wy-
określających ich gotowość do wykonywania maganego czy oczekiwanego od niego przez
zadań w czasie pokoju i w czasie wojny.7 grupę, której jest częścią. Podstawą takiej po-
Z kolei według opinii M. J. Dyrdy, istota mo- stawy jest duma z osiągnięć i dążeń grupy, wia-
rale wyraża się w relacjach zachodzących ra w jej przywództwo i ostateczny sukces, po-
między wewnętrznym stanem każdego żołnie- czucie sensu owocnej współpracy oraz poświę-
rza a zewnętrznym celem – zadaniem. Przez cenie i lojalność wobec innych członków
stan wewnętrzny należy rozumieć stosunek grupy. Według Manninga, morale to entuzjazm Espirit de corps
żołnierza do samego siebie, do innych żołnie- i wytrwałość, z którą członek grupy angażuje (fr.) to duch oddziału, duch
koleżeństwa, duch
rzy, do pododdziału, oddziału czy też do spo- się w zadania zlecone grupie.10 zbiorowości żołnierzy zawodo-
łeczeństwa. Cele i zadania zaś wynikają z funk- M. Cenin i S. Chełpa twierdzą, że jeśli wych czy też patriotyzm
cji armii. Zatem istota morale tkwi w identy- sytuacja w wojsku nie będzie postrzegana ja- oddziałowy. Na polu walki jest
fikacji z własnym państwem, w celach wojny, ko korzystna i ukierunkowana na podmiotowe on uczuciem bliższym
kulturze środowiska wojskowego, cechach traktowanie żołnierza, jeśli nie zapewni się żołnierzowi, bardziej zrozu-
miałym i bezpośredniej
osobowości żołnierzy i warunkach material- właściwych warunków bytowania, sprawied- odczuwanym nawet niż
nych, a wyraża się w gotowości do: obrony nie- liwego awansu itp., to wprawdzie duch kole- miłość Ojczyzny.
podległości i suwerenności kraju, wykonywa- żeństwa będzie się rozwijał, ale nie będzie on W sytuacjach krytycznych,
niu zadań i rozkazów dowódców.8 Zdaniem związany z wysokim morale jako składnikiem w warunkach działań
M. J. Dyrdy, przez pojęcie morale należy gotowości bojowej. Autorzy ci uważają, iż bojowych, ma decydujący
rozumieć system zinternalizowanych wartości morale to psychospołeczne właściwości żoł- wpływ na postawę moralną
żołnierza, wyzwala dodatko-
etycznych, sposobów oceniania bliższego i dal- nierza, warunkujące jego gotowość zaangażo- we poświęcenie i siły w walce.
szego otoczenia społecznego, cech osobo- wania się w powinności i zadania związane Poczucie więzi z oddziałem,
wości oraz umiejętności nabytych w procesie z obroną ojczyzny i narodu oraz godności czło- gotowość poniesienia ofiary
wychowania, kształcenia i szkolenia, zapew- wieka. Granicą tego zaangażowania jest zdol- na rzecz kolegów i wspólnej
niających realizację regulacyjnych funkcji za- ność oddania własnego życia.11 walki stanowiły zawsze
o wartości oddziałów.
chowania. Zdaniem L. A. Penningtona, B. R. Romeyna,
Wyznacznikami morale są czynniki indywi- I. R. Hougha, H. W. Case’a morale jest zjawi- Leksykon dydaktyczno-wycho-
dualne i grupowe. Wymiar indywidualny jest skiem psychicznym, które kształtuje się pod wawczy [w:] Vademecum dydak-
tyczno-wychowawcze 2.
związany z celami, jakie stawia sobie żołnierz, wpływem przeżyć. Zależy ono od sposobu trak- Biblioteczka WiW.
wyobrażeniem roli, jaką ma do odegrania, towania żołnierzy i zdarzeń, z jakimi spotyka- Red. J. Tomiło. Warszawa 1998,
zaufaniem do siebie, samooceną i aspiracjami, ją się oni w służbie. Można zatem przyjąć, że s. 294 –295.
a więc potrzebami indywidualnymi. W wy- morale jest pochodną dwóch grup czynników
padku czynników grupowych chodzi natomiast (pozytywnych i negatywnych).12 Podobnie
o identyfikację z grupą. Stosunki grupowe uważa M. J. Dyrda (tabela).13

5 Sun Tzu, Sun Pin: Sztuka wojny. Gliwice 2004, s.41, 209.
6 H. Dziewulski: Morale z perspektywy praktyki dowodzenia, Zegrze 1994, s. 6.
7 T. Haduch, M. Kaliński, A. Pieczywok, T. Wiland: Leksykon pojęć z zakresu wiedzy obywatelskiej dla żołnierzy. Szczecin 2005, s. 88.
8 M. J. Dyrda: Morale – ukryta siła armii (teoria – historia – praktyka). Warszawa 1998, s. 39–42.
9 Ibidem, s. 62.
10 M. Cenin, S. Chełpa: Psychologia wojskowa: teoria i praktyka. Warszawa 1998, s. 131–132.
11 Ibidem, s. 132.
12 M. Kaliński: Rola przywódcy…, s. 166.
13 M. J. Dyrda: Morale…, s. 63.

Kwartalnik Bellona 1/2007 155

 Wojsko i wychowanie
Tabela. Czynniki oddziałujące na morale determinujących morale, ale nie jest z nim
tożsama.
Czynniki Elementem morale są także nastroje. Jednak
złe nastroje nie muszą negatywnie wpływać
pozytywne negatywne na morale, ale wręcz przeciwnie, mogą je pod-
–  oddział ma wspólny cel do –  bierność i oczekiwanie nosić. Przykładem może być utrata zapasów
osiągnięcia, na rozkazy, żywnościowych i brak perspektyw na zaopa-
–  oddział działa jako zwarta –  brak określenia celu trzenie w żywność walczących pododdziałów.
całość, lub zrobienie tego niedokładnie, W tym wypadku nastroje żołnierzy mogą się
–  żołnierzy cechuje odwaga, –  brak zwartości, rozprężenie pogarszać, ale sytuacja, w jakiej się znaleźli,
śmiałość, inicjatywa, dynamizm społeczne,
może ich motywować do pokonania przeciw-
w działaniu, –  brak koleżeństwa
–  żołnierze czują się i współodpowiedzialności za nika i zdobycia jego zapasów żywnościowych.
odpowiedzialni za wspólne wykonanie zadania, Z podanego przykładu wynika, że złe nastro-
bezpieczeństwo, –  brak sukcesów je żołnierzy mogą powodować wzrost mora-
–  każdy żołnierz jest przekonany, w realizacji zadań, le. Dzieje się tak, ponieważ człowiek różnie
że przede wszystkim w grupie –  przypadki zachowań reaguje na bodźce. Uczucie niezadowolenia
jest w stanie stawić czoła agresywnych może go mobilizować, ale równie dobrze
niebezpieczeństwu, i autoagresywnych. może stać się on pasywny w działaniu czy
–  żołnierze są zdyscyplinowani,
–  oddział odnosi sukcesy
obojętny na to, co się dzieje wokół niego.
na drodze do osiągania Morale zależy od wielu czynników, które
wspólnego celu. oddziałują na nie w różnym stopniu. Z anali-
zy modelu zaprezentowanego przez M. J.
Źródło: M. J. Dyrda: Morale – ukryta siła armii (teoria – historia – praktyka). Warszawa 1998, s. 63. Dyrdę (rysunek) wynika, że czynniki nauko-
wo-techniczne, edukacyjne i polityczne wpły-
wają na sposób rozumienia przez żołnierzy
Autor Psychology for the armed services, rzeczywistości oraz zmian w niej zachodzą-
podręcznika przeznaczonego dla sił zbrojnych cych. Czynnik ekonomiczny charakteryzuje
Stanów Zjednoczonych, E. G. Boring uważa, zasoby materialne armii (nowoczesny, nieza-
że morale polega na chętnym wykonywaniu wodny sprzęt), jak również zasoby budżetów
tego, co należy do naszych kompetencji. domowych żołnierzy, co ma bezpośrednie
Według niego, kluczem do doskonałego przełożenie na ich podejście do wykonywania
morale jest powiązanie potrzeb człowieka obowiązków. Legitymizacja działania wpły-
z czynnościami wchodzącymi w zakres jego wa na przekonanie żołnierza o słuszności
obowiązków, tak by obowiązki wynikały z po- wykonywanych zadań.
trzeb. Boring wymienił właściwości dobrego Autorzy artykułu sądzą, że w przedstawio-
morale, ustalone przez Wydział Informacji nym modelu należy uwzględnić również ne-
i Wychowania Ministerstwa Wojny Stanów gatywne czynniki wpływające na wzrost
Zjednoczonych w okresie drugiej wojny świa- morale, jak choćby gniew, nienawiść, złość,
towej. Są to: zapał, dyscyplina, pewność niezadowolenie. Dosyć często wykorzystuje
siebie, zadowolenie.14 się je doraźnie, aby podnieść morale i osiąg-
nąć zakładany cel. W zależności od sytuacji,
Co wpływa na morale? negatywne uczucia skupione na przeciwniku
Dowódcy często mylą pojęcie moralność mogą zmotywować żołnierzy do działania
i morale lub też utożsamiają morale z nastro- oraz spowodować, że będą oni pragnęli ze-
jami. H. Adamczyk stwierdza, że moralność msty i zwycięstwa bez względu na straty.
to zespół poglądów, ocen, norm i wzorów Przy ocenie morale uwzględnia się również
osobowych ukształtowanych historycznie odporność psychiczną, zadowolenie, zapał,
i regulujących w danym społeczeństwie ca- pewność siebie, religijność, dyscyplinę, zdro-
łokształt stosunków między jednostkami, wie i wolę walki, co zostało przedstawione na
między jednostkami a grupami oraz między rysunku. Inne czynniki wpływające na mora-
grupami społecznymi. Innymi słowy moral- le, a wynikające z systemu szkolenia, przygo-
ność to faktycznie funkcjonujące w społe- towania psychologicznego oraz ogólnych wa-
czeństwie poglądy i przekonania moralne runków działalności i służby, to: wiedza, umie-
ogółu ludzi.15 Jest jednym z czynników jętności, psychiczna gotowość, kultura orga-

14 E. G. Boring: Psychologia. Warszawa 1960, s. 406, 423–424.

15 H. Adamczyk: Etyka i moralność zawodu wojskowego. Gdynia 1989, s. 41.

156 Kwartalnik Bellona 1/2007

 Wojsko i wychowanie

System szkolenia, wychowania i przygotowania psychologicznego

Czynnik
ekonomiczny
G
o
t
Ogólne warunki działalności i służby o
Czynnik w
naukowo- o D
-techniczny ś z
i edukacyjny
ć i
a
b ł
Psychiczna Kultura Kultura
Wiedza Umiejętności gotowość organizacyjna organizacji
o a
Czynnik j l
polityczny o n
w o
Wydarzenia a ś
polityczne ć
i wojskowe
w kraju Morale b
i na świecie Legitymizacja Styl o
działania dowodzenia j
o
w
a

Odporność Pewność Dyscyplina Podtrzymywanie Wola

Zadowolenie Zapał Religijność
psychiczna siebie zdrowia walki

Zachowania

werbalne niewerbalne

Źródło: M. J. Dyrda: Morale – ukryta siła armii (teoria – historia – praktyka). Warszawa 1998, s. 106.

Rys. Model morale oraz czynników je określających

nizacyjna. Poziom gotowości bojowej jest wy-
nikiem stanu morale i odwrotnie.
Elementy ujęte w przedstawionym modelu
morale są ściśle ze sobą powiązane, zależą od
siebie, współistnieją wzajemnie, tworząc
swoisty system. Każdy z nich jest istotny, gdyż
wpływa na system jako całość. Jednak zgod-
nie z regułą Pareto, 20% czynników decyduje
o 80% właściwości tego systemu. Z kolei z ana-
lizy dostępnej literatury wynika, że najistot-
niejszym czynnikiem wpływającym na mora-
le w ujęciu systemowym jest dowodzenie. Tak
więc to dowódca, człowiek mający odpowied-
nie uprawnienia, będzie w głównej mierze de-
cydował o poziomie morale w podległym mu
pododdziale czy oddziale.
Zdobyć autorytet
Dowódca poprzez dowodzenie16, chęć,
pragnienie, gotowość, zdecydowanie w wy-
konywaniu zadań kształtuje morale u swoich
podwładnych. Przedstawiamy cechy charak-
teryzujące dobrego przywódcę wojskowego,
opracowane na podstawie opisanych przez
E. G. Boringa właściwości dowodzenia17 oraz
własnych doświadczeń.

16 J. Kunikowski: Dowódcze i wychowawcze przygotowanie w systemie obronnym RP. Warszawa 1995, s. 36.
17 E. G. Boring: Psychologia, s. 542–549.

Kwartalnik Bellona 1/2007 157


Dowodzenie
jest szczególnie złożonym
rodzajem kierowania, które
polega na swoistym
szkoleniu, wychowywaniu,
przygotowaniu żołnierzy
do prowadzenia działań,
zarówno w warunkach
bojowych, jak również
pokojowych. Podstawę
skutecznego dowodzenie
stanowi konieczność prawie
nieograniczonego podporząd-
kowania się woli przełożone-
go oraz potrzeba społecznego
dominowania dowódcy nad
podwładnymi, a także zasada
jednoosobowego
sprawowania władzy
wojskowej.
Leksykon dydaktyczno-wycho-
wawczy [w:] Vademecum dydak-
tyczno-wychowawcze 2.
Biblioteczka WiW. Red. J. Tomiło.
Warszawa 1998, s. 291–292.
158
Wojsko i wychowanie
Na początku pracy z żołnierzami podstawą
autorytetu dowódcy jest stanowisko i stopień.
Jednak dobry dowódca sam, sposobem bycia
i traktowania podwładnych, zdobywa ich sza-
cunek i lojalność. Dzięki temu żołnierze wie-
rzą w to, co mówi, liczą się z jego zdaniem,
przełożony jest dla nich niepodważalnym au-
torytetem. Dowódca buduje swój autorytet
między innymi dzięki: kompetencjom, praco-
witości, sposobowi bycia, umiejętności podej-
mowania decyzji i braniu za nie odpowiedzial-
ności, opanowaniu, sprawiedliwości i prawo-
ści, kwalifikacjom pedagogicznym.
  Kompetencje. Dowódca powinien mieć
wiedzę wymaganą na stanowisku, które zaj-
muje, a także potrafić wykonać zadania przed
nim stojące. Wiedzę zdobywa w różnego
rodzaju szkołach, głównie wyższych, a także
dzięki samokształceniu i doświadczeniu.
Zdolności działania wyrabia na ćwiczeniach.
  Pracowitość oznacza, że przełożony
traktuje swoje obowiązki tak samo poważnie,
jak wymaga tego od podwładnych. Dobry do-
wódca dzieli trudy ze swoimi żołnierzami, nie
żąda od nich więcej niż sam wziąłby na
siebie. Jeśli ma jakieś specjalne przywileje, to
wynikają one z tego, że ciąży na nim większa
odpowiedzialność.
  Sposób bycia przełożonego powinien
budzić respekt, przy czym istotne jest zacho-
wanie i wygląd. Dobry dowódca robi wraże-
nie człowieka silnego i energicznego. Ważny
jest także jego głos, w którym brzmi pewność,
bowiem nawet podawanie prostych komend
może wpływać na sprawność ich wykonania.
Wypowiedziane słowa wskazują, co należy
zrobić, a sposób ich artykulacji decyduje
o tym, jak to będzie wykonane.
 Podejmowanie decyzji i odpowiedzial-
ność za nie. Podstawą wykonania rozkazu
jest jego wydanie przez dowódcę. Bez wzglę-
du na okoliczności całą odpowiedzialność za
wydanie polecenia służbowego bierze on na
siebie. Dowódca często musi podejmować de-
cyzje natychmiast, nie mając dostatecznych
przesłanek. Niezbędne jest uświadomienie
sobie, że trafna (najbardziej właściwa) ocena
sytuacji nie zawsze prowadzi do osiągnięcia
sukcesu.
  Opanowanie. Dobry dowódca w sytua-
cjach zagrożenia zachowuje zimną krew, nie
daje po sobie poznać, że sam jest przerażony
i odczuwa strach. Musi swoim postępowaniem
zapanować nad obawami podwładnych, nawet
w sytuacjach niespodziewanego niebezpie-
czeństwa.
  Sprawiedliwość i prawość. Dobry do-
wódca nikogo nie faworyzuje i sprawiedliwie
przydziela zadania swoim podwładnym. Jest
niedopuszczalna sytuacja, w której tylko nie-
którzy i ciągle ci sami żołnierze wykonują
zadania trudne, nieprzyjemne czy nie-
bezpieczne.
  Kwalifikacje pedagogiczne, czyli umie-
jętność prowadzenia działalności szkolenio-
wo-wychowawczej. Dowódca ma wymaganą
wiedzę, potrafi ją przekazać i jednocześnie
wyegzekwować wykonanie zadań przez pod-
władnych.
Aby przełożony w wojsku cieszył się auto-
rytetem u żołnierzy, co jest ważne przy wyko-
nywaniu zadań bojowych, musi mieć odpo-
wiedni stosunek do podwładnych. Powinien
rozumieć ich potrzeby, być wobec nich lojal-
ny. Znaczenie ma umiejętność wyrażania żoł-
nierzom uznania i osobistego zainteresowania
ich pracą. Dobrze, jeśli na przykład dowódca
wie, jak się żołnierz nazywa.
Dowódca powinien potrafić chwalić żołnie-
rzy za dobrze wykonaną pracę. Pochwała dzia-
ła silniej na motywacje niż nagana. Przełożony
nie musi być przy tym wylewny, często
wystarczy jedno słowo lub zauważenie umie-
jętności żołnierza, za pomocą mimiki danie
mu do zrozumienia, że jest się zadowolonym
z wykonanego zadania. Jeśli natomiast
zwierzchnik musi wyrazić zdanie krytyczne,
powinno ono dotyczyć źle wykonanej pracy,
a nie konkretnej osoby. W przeciwnym wy-
padku żołnierz będzie upatrywał źródła nie-
powodzenia w sobie, zostanie urażona jego
ambicja, będzie zniechęcony i przekonany, że
nie potrafi niczego dobrze wykonać.
Duże znaczenie ma umiejętność wyjaśnia-
nia przez dowódcę stawianego zadania, by żoł-
nierze dokładnie wiedzieli, co mają zrobić,
wypełniali polecenie zgodnie z zamysłem
dowódcy. Jeśli to możliwe, powinni wiedzieć,
po co powierzyło im się określone zadania.
Rozumiejąc ich sens, lepiej je bowiem
wykonują.
Zadaniem dowódcy jest przygotowanie żoł-
nierzy do stawiania czoła wszelkim niespo-
dziewanym wydarzeniom i niepomyślnym
zwrotom sytuacji. Powinien uświadamiać żoł-
nierzy, że przedsięwzięcie może zakończyć
się niepowodzeniem, jeśli podejmowana
decyzja opierała się na niedostatecznych prze-
słankach, ale w chwili wydawania rozkazu by-
ła najlepsza z możliwych. Dzięki temu żołnie-
rze nie obarczają go winą za ewentualne nie-
powodzenie w działaniu. Gdy dowódca wy-
daje rozkaz, bierze pod uwagę następstwa wy-
siłku psychicznego u żołnierzy i w miarę moż-
liwości chroni ich przed zbyt wielkim obcią-
żeniem psychiki.
Delikatną i istotną sprawą jest rozmowa
z żołnierzami na temat śmierci, uświadomie-
Kwartalnik Bellona 1/2007

nie im, iż to, jak się umiera, jest ważniejsze
niż sam kres życia (jeśli musisz umrzeć, niech-
że przynajmniej twoja śmierć przyda się na
coś). Żołnierze powinni czcić pamięć pole-
głych kolegów, gdyż uczucie żywione do nich
nie kończy się wraz ze śmiercią.
W momentach niebezpieczeństwa lub
strachu dowódca może zwiększyć aktyw-
ność żołnierzy, wydając rozkazy, dzięki
którym będą oni uświadamiać sobie, że
wpływają na swoje położenie, nie zaś bier-
nie oczekują na śmierć.
Dużą rolę w działaniach bojowych odgry-
wa postawa ofensywna. Zadaniem dowódców
jest wyrobienie jej u podwładnych. Chodzi
o to, aby aktywność żołnierzy była skierowa-
na w przeciwnika. Dowódca tak oddziałuje na
podległe osoby, aby wroga pokonać lub zadać
mu jak najwięcej strat.
Kolejna sprawa to umiejętność dostoso-
wania (o ile to możliwe) rozkazu do możli-
wości podwładnych, tzn. pamiętanie o tym,
że mają go wykonać konkretne osoby.
Nierzadko przecież żołnierze nie są w sta-
nie wykonać rozkazu nie dlatego, że nie
chcą, ale dlatego, że nie potrafią. Dzięki
uświadomieniu sobie wad i zalet swoich
podwładnych, dowódca wyda rozkaz,
którego stopień trudności będzie adekwat-
ny do możliwości osób mających go
wykonać.
Walory osobiste dowódcy i poziom jego
wykształcenia są z całą pewnością niezbęd-
18 T. Mitek: Plusy i minusy socjalbytu. „Polska Zbrojna” 2006 nr 44, s. 15.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Wojsko i wychowanie
nymi czynnikami do właściwego sprawowa-
nia funkcji dowodzenia i kształtowania
morale u podwładnych. W szkołach kształ-
cących przyszłą kadrę oficerską należy poło-
żyć większy nacisk na przedmioty humani-
styczne. Istnieje uzasadniona potrzeba szko-
lenia oficerów, którzy będą wiedzieć, jak
kształtować morale żołnierzy. Jest to czynnik
bardzo istotny w obecnych czasach, tym bar-
dziej że coraz częściej Wojsko Polskie bierze
udział w zagranicznych misjach. Stres, nie do
końca zaspokojone potrzeby materialne18,
śmierć, z całą pewnością negatywnie wpły-
wają na poziom ich morale. Z powodu dużej
ilości zadań żołnierze nierzadko zaniedbują
swoje rodziny. Brak jasnej i stabilnej sytuacji
kadrowej dodatkowo powoduje dyskomfort
w codziennej pracy i służbie. Dopóki kwestie
te nie zostaną rozwiązane, będą się potęgo-
wać i w konsekwencji mogą doprowadzić
do nieprzewidzianych skutków. Dlatego właś-
nie teraz, może nawet bardziej niż kiedykol-
wiek, są potrzebni dowódcy wykształceni,
z odpowiednimi kwalifikacjami, którzy będą
wiedzieć, w jaki sposób motywować żołnie-
rzy do jak najlepszego wykonania trudnych
wojskowych zadań. Niezbędne jest kształce-
nie prawdziwych, z krwi i kości, oficerów
nie przez rok, ale co najmniej przez cztery la-
ta, gdyż jest to minimalny czas na przekaza-
nie potrzebnej wiedzy i ukształtowanie przy-
szłego oficera dowódcy. g
159
 Logistyka wojskowa
D
ziałania logistyczne zawsze były po-
dejmowane przez społeczeństwa, cho-
ciaż zakres przedmiotowy terminu lo-
gistyka ulegał istotnym zmianom. Jest on po-
chodzenia greckiego, na co wskazuje znacze-
nie takich słów, jak: logos – liczenie, rozum;
logistike – sztuka kalkulowania; logismos –
obliczanie, rachunek, rozważanie. Od tych
słów wywodzi się też rodowód pojęć: logisti-
gen. bryg. dr
que, co w języku francuskim oznacza: trans-
ANDRZEJ SZYMONIK
port, zakwaterowanie i zaopatrywanie wojsk,
dyrektor Departamentu
Nauki i Szkolnictwa
oraz logistics – oznaczający w języku angiel-
Wojskowego. skim gałąź sztuki wojskowej zajmującej się or-
Ukończył studia ganizacją transportu, zakwaterowania i zaopa-
podyplomowe na Wydziale trywania wojsk.
Fizyki Technicznej Logistyka bez wątpienia ma militarny rodo-
i Matematyki Stosowanej
Instytutu Informatyki
wód, na co wskazują teoretycy zajmujący się
Politechniki Łódzkiej oraz tą problematyką. Należy jednak stwierdzić, że
w zakresie bezpieczeństwa w obszernej literaturze poświęconej tematyce
ekonomicznego państwa militarnej mało jest publikacji dotyczących
w Akademii Obrony bezpośrednio tych procesów, które dzisiaj na-
Narodowej. W 2001 r. obronił zywamy logistycznymi.
pracę doktorską na
Politechnice Częstochowskiej.
Ostatnio opublikował książkę
Logistyka w literaturze
,,Informatyka, jako Wielkie zasługi dla rozwoju myśli logistycz-
podstawowy instrument nej położył G. C. Thorpe (1875–1936); obec-
zarządzania nie uznaje się go za prekursora logistyki ame-
logistyką zaopatrzenia’’.
rykańskiej. W 1917 roku opublikował on dzie-
ło Logistyka czysta: Nauka o przygotowaniu
wojny, z którego wynikały naukowe podstawy
do opracowania zasad praktycznego funkcjo-
nowania logistyki. Thorpe postulował, miedzy
innymi, integrację logistyki z działalnością in-
żynieryjną, administracyjną i remontową oraz
szkoleniem wojsk. Włączył do logistyki pro-
ces przygotowań gospodarczych państwa do
wojny, mobilizację gospodarki oraz funkcjo-
nowanie przemysłu zbrojeniowego. Logistyka
wkraczała więc na obszary działalności cywil-
nej, łącząc front i zaplecze w całość.1
Duży wkład w rozwój myśli logistycznej
wniósł Brytyjczyk G. C. Shaw, który w 1938
roku opublikował monografię Zaopatrywanie
1 W. Stankiewicz: Logistyka. Z zagadnień gospodarki wojskowej państw NATO. Warszawa 1968, s. 44–49.
2 W. Stankiewicz: Nowe trendy we współczesnej logistyce zachodniej, s. 15–18.
3 H.E. Eccles: Logistic in the National Defense. Harrisburg Penn. 1959, s. 47.
4 R.M. Leighton: Encyklopedia Britannica. T.14. 1964, s. 325.
160
w współczesnej wojnie. Skoncentrował się
w niej na opracowaniu zasad zaopatrywania
i transportu oraz eksploatacji uzbrojenia w wa-
runkach polowych. Rewolucyjne przeobraże-
nia eksploatacji uzbrojenia w warunkach po-
lowych i w technicznym wyposażeniu sił
zbrojnych w okresie międzywojennym, zapo-
czątkowane w pierwszej wojnie światowej,
spowodowały zmiany w sposobach prowadze-
nia działań wojennych. Shaw sformułował
cztery zasady zaopatrzenia wojsk: samowy-
starczalność, ograniczona samowystarczal-
ność, uzupełnianie z zaplecza, uzupełnianie
lokalne. Wiele jego propozycji znalazło prak-
tyczne zastosowanie w logistyce podczas
drugiej wojny światowej. Przeprowadzona
przez niego analiza roli części zamiennych
i organizacji remontu techniki bojowej, stan-
daryzacji materiałowej i proceduralnej rów-
nież dzisiaj jest przykładem właściwego my-
ślenia logistycznego.2
W upowszechnieniu logistyki wielkie
zasługi położył kontradmirał H. E. Eccles,
który w 1950 roku opublikował książkę
Logistyka operacyjna marynarki wojennej,
a w 1959 roku – rozprawę Logistyka w obro-
nie narodowej. Eccles wyróżnia trzy wymia-
ry logistyki: kategorie, elementy i aspekty. Do
kategorii zalicza stany osobowe, zasoby ma-
teriałowe, urządzenia i usługi; do elementów
– zapotrzebowanie, zakupy i dystrybucję; do
aspektów natomiast – organizację, planowa-
nie, realizację i nadzór.3
Duże znaczenie w upowszechnieniu przed-
miotu i zakresu logistyki miało umieszczenie
w brytyjskiej encyklopedii hasła logistics,
sformułowanego przez Amerykanina
R. M. Leightona. Według niego, logistyka to:
w amerykańskiej administracji termin luźno
stosowany do oznaczania szerokiego zakresu
działań niebojowych, zwłaszcza związanych
z zaopatrzeniem, transportem, budownictwem
oraz opieką i ewakuacją chorych i rannych4.
Kwartalnik Bellona 1/2007

W RFN w 1962 roku ukazało się Vademecum
logistyki pod redakcją generała J. Gerbera.
Uporządkowano tam język logistyki oraz za-
prezentowano konkretne rozwiązania funkcjo-
nujące w NATO i Bundeswehrze. Późniejsze
wydania tej książki służyły rozwojowi niemie-
ckiej myśli wojskowo-ekonomicznej.5
Obecnie na natowską myśl logistyczną istot-
ny wpływ mają, podobnie jak w przeszłości,
doświadczenia naukowe i praktyczne rozwią-
zania obowiązujące w USA. Na rozwój współ-
czesnej logistyki oddziaływały konflikty zbroj-
ne, takie jak wojny w Korei, Wietnamie, w re-
jonie Zatoki Perskiej, na Bałkanach, w Iraku,
Afganistanie.
W Wojsku Polskim w okresie między-
wojennym termin logistyka nie istniał, cho-
ciaż praktycznie w każdej jednostce wojsko-
wej był pion gospodarczy, którym kierował za-
stępca dowódcy do spraw gospodarczych.
Podlegały mu wszystkie ogniwa gospodarcze
oraz skarbnik.6 Podobnie było w okresie po-
wojennym, także w innych w państwach
Europy Wschodniej i Środkowej. Działania,
które na Zachodzie nazywano logistyką,
w tych państwach określano mianem zabez-
pieczenia technicznego i zabezpieczenia tyło-
wego, mimo że zakres przedmiotowy tych po-
jęć był taki sam. W skład zabezpieczenia ty-
łowego wchodziło: zabezpieczenie materiało-
Technika i logistyka
Pomimo że w praktyce w Wojsku Polskim
było jedynie zabezpieczenie tyłowe, teoretycy
wojskowi zajmowali się także problematyką
logistyczną w armiach państw NATO. Po raz
pierwszy spotkaliśmy się z nią w niektórych
publikacjach z lat sześćdziesiątych ubiegłego
wieku.7 W 1968 roku ukazała się książka
W. Stankiewicza Logistyka z zagadnień go-
spodarki wojskowej państw NATO. Autor scha-
rakteryzował w niej systemy logistyczne w ar-
miach USA, RFN, Wielkiej Brytanii
i Francji oraz dokonał oceny procesów logi-
stycznych zachodzących w NATO.8
Reformowanie systemu politycznego, go-
spodarczego i obronnego państwa spowodo-
wało, że w Wojsku Polskim pod koniec lat
osiemdziesiątych ubiegłego wieku pojęcie lo-
gistyka pojawiło się w teorii, a na początku lat
dziewięćdziesiątych – w praktyce. W tym cza-
sie najpierw ukazało się wiele publikacji o cha-
rakterze przyczynkarskim, a następnie poważ-
niejszych opracowań naukowych.
Studium literatury z zakresu współczesnej
logistyki wojskowej warto rozpocząć od jej de-
finicji encyklopedycznych. Według Małej en-
cyklopedii wojskowej: logistyka to termin przy-
jęty w państwach zachodnich na określenie te-
orii i praktyki, działalności wojskowej w za-
kresie zaopatrywania, dowozu i komunikacji,
administracji, konserwacji, remontu, ewaku-

Obecnie na natowską myśl logistyczną istotny wpływ mają, podobnie

jak w przeszłości, doświadczenia naukowe i praktyczne rozwiązania
obowiązujące w USA. Na rozwój współczesnej logistyki oddziaływały
konflikty zbrojne, takie jak wojny w Korei, Wietnamie, w rejonie Zatoki Perskiej,
na Bałkanach, w Iraku, Afganistanie.
we, medyczne, komunikacyjne oraz dzia- acji rannych i chorych, wykorzystania zaso-
łalność kwaterunkowo-budowlana. Zabez- bów miejscowych, realizacji przedsięwzięć bu-
pieczenie techniczne i tyłowe rozwijało się, dowlanych oraz inwestycji wojskowych.
zarówno w teorii, jak i praktyce, pod istotnym Logistyka bada całokształt możliwości i zdol-
wpływem byłego Związku Radzieckiego ności państwa w zakresie zabezpieczenia dzia-
w ramach Układu Warszawskiego. W odróż- łań wojskowych, planuje i realizuje związane
nieniu od logistyki, w której ramach następu- z tym przedsięwzięcia.9 Podobne definicje
je całkowita integracja procesów logistycz- znajdziemy także w Encyklopedii powszech-
nych, zabezpieczenie techniczne i tyłowe ist- nej PWN.10
niało w dwóch samodzielnych pionach: tech- W encyklopedii amerykańskiej stwierdza
nicznym i kwatermistrzowskim. się, że logistyka to ruch i utrzymanie sił zbroj-

5 W. Stankiewicz: Nowe trendy…, s. 29.

6 M. Wasylko: Logistyka w gospodarce narodowej. Część I. Podstawowe problemy makrologistyki. Łódź 1999, s. 22.
7 M. Fuks: Co to jest logistyka. „Przegląd Kwatermistrzowski” 1962 nr 1 oraz W. Stankiewicz: Kilka uwag o logistyce. „Przegląd Kwatermistrzowski” 1965 nr 6.
8 W. Stankiewicz: Logistyka. Z zagadnień gospodarki…, op. cit.
9 Mała encyklopedia wojskowa. T. 2. Warszawa 1970, s. 195.
10 Encyklopedia powszechna PWN. T. 2. Warszawa 1974, s. 784.

Kwartalnik Bellona 1/2007 161

 Technika i logistyka
nych. Wraz z taktyką, strategią i wywiadem
jest jedną z czterech głównych dyscyplin na-
ukowych. Logistyka obejmuje wszystkie funk-
cje planistyczne i wykonawcze w zakresie za-
opatrzenia, przemieszczania i usług dla woj-
ska. Chodzi zwłaszcza o: organizowanie do-
staw i utrzymanie materiałów wojskowych,
przemieszczanie, ewakuację i hospitalizację
personelu wojskowego; transport oraz składo-
wanie materiałów zaopatrzeniowych i wypo-
sażenie wojsk oraz projektowanie i produkcję;
utrzymanie i eksploatację urządzeń wojsko-
wych i instalacji. Na logistykę składają się trzy
podstawowe elementy: zaopatrywanie, prze-
mieszczanie i usługi. Zaopatrywanie (supply)
obejmuje zaopatrzenie i wyposażenie włącz-
nie z zasobami naturalnymi. Dostawy to pro-
ces zakupu, zdobywania lub jakikolwiek inny
sposób pozyskiwania środków zaopatrzenia
i wyposażenia. Ruch (movement) odnosi się
zarówno do ludzi jak i materiałów. Ogólnie
należy więc stwierdzić, że wojsko znajduje się
na końcu sprzężenia między źródłem zaopa-
trzenia i miejscem konsumpcji, a tym co łączy
je są tzw. linie komunikacyjne. Usługi (servi-
ce) obejmuje utrzymanie i wyposażenie urzą-
dzeń towarzyszących jak również pracę biuro-
wą i administracyjną ogólną11.
W Siłach Zbrojnych RP przyjęto następują-
cą definicję: Logistyka to dyscyplina nauko-
wa o planowaniu, przygotowaniu i użyciu
uzbrojenia i sprzętu wojskowego, środków ma-
Logistyka teriałowych, świadczeń i usług w celu utrzy-
mania wojsk w odpowiedniej gotowości bojo-
to dyscyplina naukowa wej w kraju oraz wsparcia logistycznego wojsk
o planowaniu, poza jego granicami.12 W najbardziej zwię-
przygotowaniu i użyciu złym znaczeniu są to aspekty działalności
uzbrojenia i sprzętu wojsk, które dotyczą:
wojskowego, środków —  projektowania i rozwoju, pozyskania,
materiałowych, przechowywania, przemieszczania, dystrybu-
świadczeń i usług w celu cji, utrzymania i eksploatacji, ewakuacji i po-
utrzymania wojsk zbywania się uzbrojenia i sprzętu wojskowe-
w odpowiedniej go oraz środków bojowych i materiałowych;
gotowości bojowej —  transportu stanów osobowych (transport
w kraju oraz wsparcia osobowy);
logistycznego wojsk —  pozyskiwania lub budowy, utrzymania,
poza jego granicami. użytkowania i pozbywania się obiektów;
—  pozyskiwania i świadczenia usług;
—  zabezpieczenia medycznego.
W NATO definiuje się logistykę jako: na-
ukę planowania i realizację ruchów i utrzyma-
11 The New Encyklopedia Americana. 1992 vol. 17, p. 688.
12 Doktryna logistyczna Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej DD/4. Szt.Gen.1566/2004. Warszawa 2004, s. 11.
13 NATO Logistics Handbook. Senior NATO Logisticians Conference Secretariat NATO Headquarters, Brussels 1997, p. 1.
14 Vademecum NATO. Office of Information and Press, NATO – 1110 Brusseles – Belgium 2001, p. 199.
15 E. Chylak: Logistyka w strategii wojskowej. WAT, Warszawa 1994.
162
nie sił zbrojnych13; wsparte metodami właś-
ciwymi dla nauk ścisłych planowanie i prak-
tykę przemieszczania i utrzymania sił zbroj-
nych14. W najogólniejszym znaczeniu termin
ten odnosi się do aspektów operacji wojsko-
wych w następujących dziedzinach:
—  projektowanie i konstruowanie, pozy-
skiwanie;
—  przechowywanie, transport, dystrybu-
cja;
—  utrzymanie wyrobów w gotowości do
działania;
—  ewakuacja i likwidacja materiału woj-
skowego;
—  transport personelu;
—  pozyskiwanie, budowa, konserwowanie,
utrzymywanie i likwidacja obiektów;
—  wsparcie medyczne i służba zdrowia.
Wymienione dziedziny obejmują bardzo
szeroki wachlarz zabezpieczenia logistycz-
nego:
—  produkcję i pozyskiwanie wyrobów na
potrzeby logistyki (planowanie, projektowa-
nie i pozyskiwanie sprzętu);
—  działania logistyczne związane z dosta-
wami i składowaniem oraz kwestiami opera-
cyjnymi.
Zainteresowanie logistyką wojskową na
przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdzie-
siątych ubiegłego wieku skutkowało przy-
gotowaniem wielu ważnych publikacji. Na
szczególne zainteresowanie zasługuje praca
E. Chylaka Logistyka w strategii wojskowej15.
Przedmiotem jej były studia nad logistyką,
przede wszystkim – jak nazywa ją autor – mi-
litarną. Przedstawiono związki między logi-
styką a strategią obrony państwa oraz wska-
zano i sformułowano problemy wojskowego
systemu logistycznego w ujęciu strategicz-
nym. Autor podkreślił cechy współczesnej lo-
gistyki militarnej, zaliczając do nich: syste-
mowość ujmowania działań logistycznych, in-
tegrację zarządzania działaniami logistyczny-
mi oraz optymalizację procesów logistycz-
nych. Zaproponował także klasyfikację logi-
styki militarnej i cywilnej, wskazując na ich
wzajemne powiązania. Wyszedł z założenia,
że celowe jest uporządkowanie i wyodrębnie-
nie poszczególnych działów logistyki po to,
aby ściśle określić obszary zainteresowań
(badań, analizy, syntezy), w których byłyby
Kwartalnik Bellona 1/2007

rozwiązywane całkowicie odmienne proble-
my w innej skali. To właśnie Chylak dokonał
analizy dokumentów polskiej doktryny obron-
nej, sformułowanej w Założeniach polskiej
polityki bezpieczeństwa oraz w Polityce bez-
pieczeństwa i strategii obronnej Rzeczpospolitej
Polskiej pod kątem modernizacji systemu lo-
gistycznego państwa. Sformułował także za-
łożenia ogólne, uwarunkowania i ogranicze-
nia modernizacji tego systemu. Interesująca
jest przeprowadzona przez autora analiza
identyfikacyjna i problemowa wojskowego
systemu logistycznego, a także zapropono-
wana metodyka diagnozowania systemów
logistycznych.
Ciekawym opracowaniem z zakresu logi-
styki wojskowej jest NATO Logistics
Handbook16. Zawiera ono informację o pod-
stawowych strukturach organizacyjnych, za-
sadach i funkcjach podsystemów logistycz-
nych. Szczegółowo scharakteryzowano w tym
poradniku: definicje logistyczne, funkcje
i zasady logistyki oraz politykę logistyczną;
odpowiedzialność logistyczną, konferencje
i komitety NATO; zabezpieczenie logistycz-
ne działań w utrzymaniu pokoju, zapobiega-
niu konfliktom oraz pomocy humanitarnej; lo-
gistykę produkcji; planowanie cywilne na wy-
padek nadzwyczajnych potrzeb; logistykę ko-
operacyjną; potrzeby logistyczne i sprawo-
zdawczość logistyczną; zaopatrywanie, eks-
ploatację i remont; przegrupowanie i transport;
infrastrukturę NATO; materiały pędne
i smary oraz zabezpieczenie medyczne.
Interesującym problemem jest wyjaśnienie ta-
kich pojęć, jak: logistyka produkcji i logisty-
ka kooperacyjna, niespotykanych w innych
publikacjach.
W 1994 roku ukazał się dokument Zasady
funkcjonowania systemu logistycznego Sił
Zbrojnych RP, w którym podjęto próbę
uogólnienia dotychczasowych doświadczeń
teoretycznych i praktycznych w dziedzinie
logistyki wojskowej. Był on adresowany
głównie do kadry pionu logistycznego sił
zbrojnych. Porządkował terminologię logi-
styki wojskowej, określał strukturę systemu
logistycznego oraz zasady funkcjonowania
logistyki i jej dziedzin. System logistyczny
16 NATO Logistics Handbook. Bruksela 1994.
17 Zasady funkcjonowania systemu logistycznego SZ RP. Warszawa 1994.
18 W. Stankiewicz: Nowe trendy…, op. cit.
19 S. Dworecki : Logistyka w wojsku. Warszawa 1996.
20 M. Brzeziński: Logistyka wojsk lądowych. Warszawa 1998.
21 M. Brzeziński: Zabezpieczenie logistyczne oddziałów i pododdziałów wojsk lądowych w działaniach taktycznych. Warszawa 1999.
22 MC319. Polityka i zasady NATO w dziedzinie logistyki. Warszawa 1998.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Technika i logistyka
Sił Zbrojnych RP został podzielony na pod-
systemy: zaopatrywania, eksploatacji,
medyczny, komunikacji i kierowania.
Uzupełnienie dokumentu stanowiły zasady
ekonomiczno-finansowe obowiązujące
w systemie logistycznym sił zbrojnych.17
Oryginalnym opracowaniem jest rozprawa
W. Stankiewicza Nowe trendy we współczes-
nej logistyce zachodniej. Autor prezentuje
w niej wyniki studiów nad rozwojem i stanem
obecnym myśli logistycznej na Zachodzie.
Ogranicza się głównie do poszukiwania zasad
logistyki, mniej natomiast uwagi poświęcając
analizie praktycznych struktur i rozwiązań.
Przedmiotem studium jest przede wszystkim
literatura amerykańska, angielska i niemiecka
z dominującym wkładem logistyki amery-
kańskiej.18
Swój pogląd na logistykę S. Dworecki za-
prezentował w książce Logistyka w wojsku.
Na uwagę zasługuje interpretacja logistyki,
która daje odpowiedź na pytania, czym jest
współczesna logistyka oraz jakie są jej funk-
cje (naukowe, normujące, pragmatyczne).
Interesująca jest koncepcja budowy wojskowe-
go systemu logistycznego, zasilania wojsk,
a także identyfikacja potrzeb zasileniowych
wojsk.19
M. Brzeziński zajął się przede wszystkim
logistyką szczebla taktycznego, do którego na-
leży brygada łączności będąca przedmiotem
badań w ramach niniejszej pracy. W opraco-
waniach Logistyka wojsk lądowych20 oraz
Zabezpieczenie logistyczne oddziałów i pod-
oddziałów wojsk lądowych w działaniach tak-
tycznych21 autor przedstawił model wojsko-
wego systemu logistycznego oraz scharakte-
ryzował realnie funkcjonujący system logisty-
ki wojskowej oddziału i pododdziału. Na szcze-
gólną uwagę zasługują konkretne rozwiązania
zasadniczych procesów logistycznych szczeb-
la taktycznego.
Interesujący jest dokument MC319, opraco-
wany przez Zarząd Planowania Logistyki SG
WP.22 Scharakteryzowano w nim politykę i za-
sady obowiązujące w działalności logistycznej,
określono też warunki nadawania dowódcom
wojsk NATO kompetencji do wykorzystywania
zasobów logistycznych. Dokument zawiera
163
 Technika i logistyka
również definicje i wyjaśnienia stosowanych
terminów.
Niezwykle ciekawe są opracowania doty-
czące problemów logistyki cywilnej i wojsko-
wej. Do nielicznych prac obejmujących swo-
im zainteresowaniem tę tematykę należy pub-
likacja S. Nizińskiego23. Autor przedstawia
w niej koncepcję logistyki w systemach dzia-
łania, w szczególności: analizę procesów jako
podstawy organizacji, budowy i funkcjonowa-
nia systemów logistycznych, elementy zarzą-
Swój pogląd dzania w systemach logistycznych, aktualny
stan logistyki oraz niektóre modele systemów
na logistykę S. Dworecki logistycznych typowych organizacji gospodar-
zaprezentował w książce czych. Prezentuje klasyczną już budowę syste-
Logistyka w wojsku. Na mu logistycznego jednostki wojskowej, skła-
uwagę zasługuje dającego się z podsystemów: zasilania, trans-
interpretacja logistyki, portowego, infrastruktury, medycznego, eks-
która daje odpowiedź na ploatacji i kierowania.
pytania, czym jest W pracy Logistyka w gospodarce narodo-
współczesna logistyka wej M. Wasylko24 porusza podstawowe teore-
oraz jakie są jej funkcje tyczne zagadnienia makrologistyki. Przed-
(naukowe, normujące, stawia korzenie logistyki, jej etymologię, ro-
pragmatyczne). dowód, rozwój, poglądy na temat jej istoty oraz
jej definicję, zwłaszcza jako nauki. Prezentuje
zastosowanie w logistyce podejścia systemo-
wego, funkcje i zasady logistyki, w tym logi-
styki NATO. Charakteryzuje łańcuch (kanał)
logistyczny, ze szczególnym uwzględnieniem:
przepływów strumieni zasilania rzeczowo-
-finansowego i osobowego sfery regulacji.
M. Brzeziński w monografii Logistyka woj-
skowa25 zawarł elementy teorii logistyki woj-
skowej, w tym jej istotę, potencjał logistyczny
i wielowymiarowość. Scharakteryzował woj-
skowy system logistyczny i szczegółowo
zidentyfikował dziedziny logistyki wojskowej:
zabezpieczenia materiałowego, technicznego,
transportowego, medycznego oraz kierowania
logistyką wojskową. Opisał także problemy
interoperacyjności oraz działalność ekono-
miczno-finansową w logistyce.
Studium literatury przedmiotu będzie nie-
pełne, jeśli nie wspomni się o najistotniejszych
publikacjach dotyczących poszczególnych
dziedzin logistyki wojskowej. Jedną z ważniej-
szych dziedzin logistyki, zarówno wojskowej,
jak i cywilnej, jest transport. Jest ona przed-
miotem publikacji E. Nowaka Komunikacja
i wojna26. Autor, badając doświadczenia z mi-
nionych wojen, przedstawił zarys rozwoju ko-
23 S. Niziński: Logistyka w systemach działania. Warszawa 1998.
24 M. Wasylko: Logistyka..., op. cit.
25 M. Brzeziński: Logistyka wojskowa. Warszawa 2005.
26 E. Nowak: Komunikacja i wojna. Warszawa 1994.
27 K. Pajewski: Logistyczny system zaopatrywania. Warszawa 1995.
164
munikacji wojskowej do czasów współczes-
nych. Dowiódł, że zachodzi ścisła zależność
między rozwojem komunikacji i sztuki wojen-
nej. Określił także perspektywy rozwoju
komunikacji wojskowej na tle wymogów
systemu operacyjnego.
Niezwykle interesująca jest rozprawa
K. Pajewskiego Logistyczny system zaopatry-
wania27. Biorąc za podstawę budżet państwa
oraz doktrynę obronną, autor przedstawił wy-
nikające z nich konsekwencje dla logistycz-
nego systemu zaopatrywania. Na szczególne
podkreślenie zasługują rozważania dotyczące
koncepcji kierowania zaopatrywaniem wojsk
lądowych.
Kolejną ważną dziedziną logistyki woj-
skowej jest eksploatacja. M. Brzeziński
i E. Chylak w książce Eksploatacja w logisty-
ce wojskowej podjęli próbę jej uporządkowa-
nia. Na uwagę zasługują przedstawione w ich
pracy rozważania na temat problemów orga-
nizowania i zarządzania procesami użytkowa-
nia techniki, jej obsługiwania i naprawy oraz
odtwarzania zdolności sprzętu do użycia na
polu walki.
Przedstawiona tu literatura z zakresu logi-
styki wojskowej – w większości o charakterze
asertorycznym – przeważnie identyfikuje wie-
dzę merytoryczną, która z uwagi na długość
cyklu wydawniczego szybko się dezaktuali-
zuje wobec nowych uwarunkowań organiza-
cyjno-funkcjonalnych wojsk. I dlatego jest ona
odzwierciedleniem ciągle zmieniającego się,
realnie funkcjonującego systemu logistyczne-
go, co wynika z kolejnych jego modyfikacji.
Wiele z wymienionych prac można uznać za
ponadczasowe z powodu twórczej krytyki do-
tychczasowych rozwiązań organizacyjno-
-funkcjonalnych, wskazywania istotnych prob-
lemów oraz sposobów ich rozwiązań akcep-
towanych i weryfikowanych w nowych uwa-
runkowaniach.
Klasyfikacja logistyki wojskowej
Wyodrębnienie i klasyfikacja logistyki woj-
skowej są konieczne ze względu na różnice
w problemach, rozwiązywanych podczas bu-
dowania konkretnych systemów lub też w trak-
cie ich działania. O złożoności tych proble-
mów decyduje ich zakres oraz poziom anali-
zy. Ze względu na obie wymienione cechy
Kwartalnik Bellona 1/2007

można wyodrębnić logistykę wojskową o cha-
rakterze funkcjonalnym oraz o charakterze
instytucjonalnym. O ile instytucjonalne wy-
odrębnienie logistyki wojskowej nie stwarza
większych problemów, o tyle ich wyodrębnie-
nie funkcjonalne nastręcza określonych trud-
ności. Pod względem funkcjonalnym logisty-
ka wojskowa dzieli się na logistykę produkcji
i logistykę konsumenta.28
Logistyka produkcji to część logistyki zaj-
mująca się badaniami, projektowaniem, roz-
wojem, wytwarzaniem i odbiorem uzbrojenia
oraz sprzętu wojskowego, a także środków ma-
teriałowych. Obejmuje standaryzację, kontrak-
towanie, normowanie i nadzór nad jakością,
dostawy części zamiennych, analizę niezawod-
ności, określenie standardów bezpieczeństwa
dla sprzętu, specyfikację i procesy produkcyj-
ne, weryfikację i testowanie (w tym wszystkie
konieczne udogodnienia), kodyfikację, doku-
mentację sprzętu, kontrolę konfiguracji i mo-
dyfikacji.
Logistyka konsumenta (nazywana również
operacyjną) to część logistyki, która zajmuje
się odbiorem produktów wstępnych, ich ma-
gazynowaniem, transportem, konserwacją
(w tym naprawami i serwisowaniem), obsłu-
gą, a także usuwaniem uzbrojenia i sprzętu
wojskowego oraz środków materiałowych.
Obejmuje kontrolowanie składowanych zapa-
sów, dostarczanie i budowę struktur logistycz-
nych, kontrolę ruchu, powiadamianie o stanie
technicznym i wadach, standardy bezpieczeń-
stwa dla procedur składowania, transport
i urządzenia do transportu bliskiego oraz szko-
lenie. Logistyka konsumenta (operacyjna)
dzieli się na logistykę planistyczną oraz logi-
stykę wykonawczą.
Do logistyki planistycznej należą: wszyst-
kie logistyczne aspekty planowania, polity-
ki logistycznej i procedur, koordynacja pla-
nów logistycznych w ramach własnych szta-
bów oraz w układzie sojuszniczym, określa-
nie ogólnych wymogów dla systemu logi-
stycznego, koordynowanie zadań i określe-
nie obowiązków państwa gospodarza (HNS)
oraz współpracy cywilno-wojskowej w czę-
ści dotyczącej logistyki wojskowej; plano-
wanie i prowadzenie ćwiczeń, szkoleń,
seminariów, prac studyjnych w tym za-
kresie itd.
Logistyka wykonawcza obejmuje:
—  przyjmowanie zaopatrzenia od dostaw-
ców, magazynowanie, transport i eksploatację
sprzętu technicznego łącznie z obsługiwania-
mi technicznymi i remontami;
28 NATO Logistics…, s.2.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Technika i logistyka
—  rozmieszczanie, wykorzystywanie i po-
zbywanie się sprzętu technicznego oraz środ-
ków zaopatrzenia;
—  dostawę do konsumenta sprzętu tech-
nicznego i środków zaopatrzenia;
—  organizację obsługi medycznej, sterowa-
nie zasobami sprzętu technicznego i zaopa-
trzenia;
—  sterowanie przepływem ludzi i materia-
łów w obrębie systemu;
—  ewidencję i sprawozdawczość w zakre-
sie niezawodności sprzętu technicznego oraz
uszkodzeń;
—  przestrzeganie standardów bezpieczne-
go magazynowania, transport wewnętrzny
i prace przeładunkowe oraz szkolenie związa-
ne z tymi procesami;
—  koordynowanie działalności w obszarze
zadań HNS i zawieranie kontraktów na dosta-
wy towarów i usług;
—  zawieranie kontraktów z kontrahentami
cywilnymi na świadczenie usług logistycz-
nych, współpracę z podmiotami gospodarki
narodowej wykonującymi zadania na rzecz
obronności;
—  współpracę z odpowiednimi organami
logistycznymi w układzie sojuszniczym (wie-
lonarodowym).
W dokumencie NATO Logistics Handbook
znajduje się propozycja definicji:
1. Logistyki wielonarodowej – różno-
rodne środki (sposoby) wsparcia logistycz-
nego operacji, jednak inne niż narodowe;
do środków tych zalicza się międzynarodo-
we zintegrowane wsparcie logistyczne, Pod względem
wsparcie specjalistyczne i krajowe wspar-
cie dowódcze. W ramach logistyki wielo- funkcjonalnym logistyka
narodowej, w celu zwiększenia efektywno- wojskowa dzieli się na
ści udziału w operacji (misji), zadania częś- logistykę produkcji
ciowego lub całkowitego zabezpieczenia i logistykę konsumenta.
logistycznego mogą być wykonywane
poprzez:
a) udział w wielonarodowych zintegrowa-
nych jednostkach logistycznych (Military
Integrated Logistics Units – MILU);
b) podjęcie się roli państwa gospodarza
(Host Nation Support – HNS), państwa
wiodącego (Lead Nation – LN), państwa
specjalisty w jakiejś dziedzinie (Role
Specialist Nation – RSN), trzeciej strony
do kontraktowania usług logistycznych
(Third Party Logistic Support Services –
TPLSS) lub korzystanie z usług;
c) zorganizowanie współpracy cywilno-
-wojskowej (Civil-Military Cooperation –
CIMIC).
165
 Technika i logistyka
W przypadku planowania działań w ukła-
dzie wielonarodowym system logistyczny pod
względem potencjału i możliwości wykonania
zadań powinien być dostosowywany do wa-
runków określonych przez wyznaczonego do-
wódcę sił wielonarodowych.
2. Logistyki kooperatywnej – jest to su-
ma wszystkich dwustronnych i wielostron-
nych umów dotyczących logistyki produkcji
i logistyki operacyjnej, której celem jest op-
tymalizacja wsparcia logistycznego sił
NATO w sposób skoordynowany i zracjona-
Pod względem lizowany. Celem logistyki kooperatywnej
NATO jest minimalizacja kosztów dzięki
instytucjonalnym ekonomii relatywnego oszczędzania i zwięk-
w zależności od poziomu szonej wydajności w czasie pokoju, kryzy-
analizy (agregacji) su i wsparcia logistycznego w czasie wojny.
logistykę wojskową Rozwój umów dotyczących logistyki koope-
można podzielić na: ratywnej NATO jest w dużej mierze ułatwio-
strategiczną – ny dzięki współpracy wszystkich organiza-
obejmującą procesy cji produkcji i logistyki (NATO Production
logistyczne sił zbrojnych and Logistics Organizations – NPLOs),
danego państwa lub częściowo dzięki Agencji Konserwacji
koalicji; operacyjną – i Zaopatrzenia (NATO Maintenance and
obejmującą procesy Supply Agency – NAMSA) oraz dzięki uży-
logistyczne rodzajów sił ciu nowoczesnych technik z zakresu zarzą-
zbrojnych (korpusów); dzania i zaopatrzenia w uzbrojenie i sprzęt
taktyczną – obejmującą wojskowy oraz środki materiałowe.29
procesy logistyczne Pod względem instytucjonalnym w zależno-
związków taktycznych, ści od poziomu analizy (agregacji) logistykę
oddziałów i wojskową można podzielić na: strategiczną –
pododdziałów. obejmującą procesy logistyczne sił zbrojnych
danego państwa lub koalicji; operacyjną –
obejmującą procesy logistyczne rodzajów sił
zbrojnych (korpusów); taktyczną – obejmują-
cą procesy logistyczne związków taktycznych,
oddziałów i pododdziałów.
W zależności od rodzaju sił zbrojnych ist-
nieje podział na logistykę: wojsk lądowych, sił
powietrznych i marynarki wojennej.
Z kolei w zależności od rodzaju wojsk mo-
żemy wyróżnić logistykę: wojsk rakietowych
i artylerii, wojsk obrony przeciwlotniczej,
wojsk inżynieryjnych itp.
W logistyce wojskowej używa się następu-
jących terminów30:
1) uzbrojenie i sprzęt wojskowy (UiSW)
– techniczne środki walki, sprzęt technicz-
ny oraz wyposażenie i środki materiałowe,
w tym oprogramowanie, które ze względu
na swoje wymagania lub właściwości tech-
niczno-konstrukcyjne oraz sposób zaprojek-
towania albo wykonania są przeznaczone do
celów wojskowych. UiSW obejmuje również
29 NATO Logistics…, s. 3.
30 Pismo GZL/3204/06 Generalnego Zarządu Logistyki – P4 Sztabu Generalnego WP. Warszawa 6.11.2006.
166
wyroby i technologie oraz sprzęt powszech-
nego użytku;
2) gestor UiSW – komórka lub jednostka
organizacyjna, a także komórka wewnętrzna
odpowiedzialna za kierunki rozwoju w siłach
zbrojnych oraz organizację procesu wykorzy-
stania bojowego określonego rodzaju (grupy)
UiSW;
3) centralny organ logistyczny (COL) – ko-
mórka lub jednostka organizacyjna, a także
komórka wewnętrzna odpowiedzialna za usta-
lanie procesów eksploatacji oraz szkolenie
specjalistów technicznych dla określonych ro-
dzajów UiSW;
4) sprzęt powszechnego użytku – sprzęt po-
wszechnie dostępny na rynku, dla którego nie
są precyzowane specjalne wymagania wojsko-
we, powodujące konieczność zmian cech pro-
duktu.
Do zadań gestora należy:
1) określenie kierunków rozwoju UiSW,
a także zasad jego wykorzystania bojo-
wego;
2) opracowanie wstępnych założeń taktycz-
no-technicznych (WZTT) dla nowych typów
UiSW;
3) zgłaszanie wniosków w sprawie przepro-
wadzenia prac rozwojowych i wdrożeniowych
na zasadach określonych w odrębnych prze-
pisach, a także podjęcia prac modernizacyj-
nych i udział w nich;
4) sprecyzowanie wymagań taktyczno-tech-
nicznych dla sprzętu planowanego do zakupu,
w tym określenie w specyfikacji istotnych wa-
runków zamówienia;
5) przedstawianie wniosków w sprawie
wprowadzenia do wyposażenia sił zbrojnych
określonych typów i rodzajów UiSW oraz
organizowanie i kierowanie badaniami eks-
ploatacyjno-wojskowymi UiSW;
6) opracowywanie, w porozumieniu z właś-
ciwym COL, projektów rozkazów i poleceń
w sprawie wprowadzenia do Sił Zbrojnych RP
UiSW nowego typu;
7) organizowanie procesu wdrażania do
wojska i proponowanie wycofywania z użyt-
kowania UiSW;
8) określanie norm szkoleniowych oraz
norm obsad etatowych UiSW;
9) ustalanie i aktualizacja norm należności
sprzętu i wyposażenia tabelarycznego oraz za-
liczeniowego;
10) wnioskowanie o nadanie UiSW nume-
ru indeksu materiałowego;
Kwartalnik Bellona 1/2007

11) organizowanie szkolenia z zakresu wy-
korzystania bojowego i użytkowania UiSW;
12) określanie potrzeb Sił Zbrojnych RP
w zakresie dostaw UiSW;
13) współudział w pracach związanych
z działalnością normalizacyjną i kodyfika-
cją wyrobów obronnych z wykorzystaniem
kodyfikacyjnego systemu informatycznego,
a także zgłaszanie wniosków o nadanie wy-
branym pozycjom UiSW natowskiego nu-
meru magazynowego (NATO Stock Number
– NSN);
14) wykonywanie zadań wynikających
z przyjętych procedur w zakresie pozyski-
wania i wycofywania UiSW w Siłach
Zbrojnych RP, określonych w odrębnych
przepisach.
Do zadań centralnego organu logistyczne-
go należy:
1) prowadzenie zbiorczej bazy danych
o ilości i jakości UiSW w resorcie ON;
2) współpraca z gestorami w zakresie okre-
ślania perspektyw użytkowania, potrzeb mo-
dernizacyjnych UiSW oraz prowadzonych ba-
dań eksploatacyjno-wojskowych;
3) opracowywanie norm i zasad zabezpie-
czenia logistycznego UiSW, w tym norm
eksploatacyjnych i dokumentów norma-
tywnych;
Do zalet funkcjonującego systemu logistycznego można zaliczyć: rozdzielenie
zadań i kompetencji między logistykę produkcji (zakupy, badania, normalizacja)
i logistykę konsumenta (operacyjną), oddzielenie na szczeblu taktycznym
funkcji planistycznych i wykonawczych logistyki oraz sformowanie
brygad logistycznych.
4) współudział w organizowaniu przez
gestorów szkoleń dotyczących użytkowania
UiSW;
5) planowanie i organizowanie dystrybucji
UiSW;
6) planowanie i organizowanie szkoleń spe-
cjalistycznych personelu logistycznego;
7) planowanie remontów UiSW oraz okre-
ślenie wymagań technicznych sprzętu plano-
wanego do remontu;
8) kierowanie i nadzór nad podległymi
systemami obsługowo-remontowymi i zaopa-
trywania;
9) gospodarowanie drukami i formularzami
wojskowymi;
10) określanie sposobu zagospodarowywa-
nia UiSW wycofywanego z eksploatacji oraz
współpraca w tym zakresie z Agencją Mienia
Wojskowego;
Kwartalnik Bellona 1/2007
Technika i logistyka
11) opiniowanie dokumentacji eksploatacyj-
nej UiSW;
12) opracowanie planów eksploatacji UiSW;
13) współudział w pracach związanych
z działalnością normalizacyjną i kodyfikacją
wyrobów obronnych z wykorzystaniem kody-
fikacyjnego systemu informatycznego, a tak-
że przedstawianie wniosków o nadanie wybra-
nym pozycjom UiSW natowskiego numeru
magazynowego (NSN) oraz numeru indeksu
materiałowego;
14) wydawanie dokumentów niezbędnych
do zabezpieczenia procesu szkolenia logistycz-
nego;
15) wykonywanie zadań wynikających
z przyjętych procedur w zakresie pozyskiwa-
nia, eksploatacji i wycofywania UiSW w Siłach
Zbrojnych RP, określonych w odrębnych
przepisach.
Zamierzenia realizowane w minionych la-
tach z zakresu logistyki uczyniły ją bardziej
nowoczesną i zbliżyły do nowych wymagań.
Do zalet funkcjonującego systemu logistycz-
nego można zaliczyć: rozdzielenie zadań
i kompetencji między logistykę produkcji (za-
kupy, badania, normalizacja) i logistykę kon-
sumenta (operacyjną), oddzielenie na szczeb-
lu taktycznym funkcji planistycznych i wyko-
nawczych logistyki oraz sformowanie brygad
logistycznych. Jednak osiągnięty stan systemu
logistycznego Sił Zbrojnych RP wymaga dal-
szego doskonalenia w celu poprawy jego funk-
cjonalności i skuteczności działania.
Przesłankami jego modernizacji są uwarunko-
wania zewnętrzne, wynikające przede wszyst-
kim z jego dostosowania do standardów NATO
i zabezpieczenia jednostek Sił Zbrojnych RP
w wielonarodowych operacjach pokojowych,
oraz uwarunkowania wewnętrzne: prawne,
organizacyjne i finansowe.
Analiza systemu logistycznego Sił Zbrojnych
RP wskazuje na następujące zasadnicze jego
ograniczenia:
—  istnienie luk prawnych dotyczących
obronności państwa;
—  rozproszenie kompetencji i zadań logi-
stycznych między wiele komórek organiza-
cyjnych;
167
 Technika i logistyka
—  problemy w koordynowaniu wsparcia lo-
gistycznego sił wydzielonych do misji poko-
jowych;
—  niedociągnięcia w funkcjonowaniu tery-
torialnego systemu logistycznego;
—  niewystarczające możliwości współdzia-
łania z logistyką wielonarodową, w tym nie-
dostateczny poziom standaryzacji;
—  niedostosowanie potencjału wykonaw-
czego logistyki do potrzeb jednostek woj-
skowych;
—  niesprecyzowanie roli garnizonu, bazy
lotniczej oraz bazy morskiej w systemie logi-
stycznym sił zbrojnych;
—  brak zdolności do przerzutu strategicz-
nego wojsk wraz z wyposażeniem zapewnia-
jącym im samowystarczalność;
—  brak zintegrowanych systemów informa-
tycznych wspomagających zarządzanie logi-
styką i zasobami logistycznymi;
System zaplecza kraju funkcjonuje zgodnie z programem mobilizacji gospodarki
(PMG), który tworzy zespół wzajemnych powiązań organizacyjnych gospodarki
narodowej i podmiotowo adresowanych przedsięwzięć gospodarczo-obronnych,
ukierunkowanych na zaopatrywanie i zabezpieczanie sił zbrojnych w okresie
zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa (kryzysu) i w czasie wojny.
—  niepełne dostosowanie systemu HNS do
potrzeb obronnych.
Wyeliminowanie wymienionych niedociąg-
nięć umożliwi lepsze przygotowanie i funkcjo-
nowanie systemu zabezpieczenia logistyczne-
go wojsk własnych zarówno na obszarze kra-
ju, jak i poza nim, a także wojsk sojuszniczych
na terytorium Polski.
Logistyka wojskowa a ogniwa
gospodarki narodowej
Logistyka wojskowa jest powiązana z og-
niwami gospodarczo-obronnymi układu po-
zamilitarnego, utworzonego przez pozosta-
jące poza siłami zbrojnymi instytucje i or-
ganizacje gospodarcze, na które są nakłada-
ne lub którym są zlecane zadania obronne.
Taki system zapewnia warunki do przygoto-
wania sił zbrojnych w czasie pokoju, nato-
miast w czasie zagrożenia militarnego i woj-
ny umożliwia realizację zaopatrzenia i
świadczenie usług niezbędnych do przetrwa-
31 Doktryna logistyczna Sił Zbrojnych RP DD/4. Szt. Gen. 1566/2004. Warszawa 2004, s. 66.
32 Doktryna prowadzenia operacji połączonych DD/3. MON, Szkol. 804/2004, s.70.
33 Doktryna logistyczna..., s. 66.
168
nia narodu i struktur państwa, w tym działa-
nie sił zbrojnych w określonym czasie, także
poza granicami Polski.31
Wszystkie działania powinny być oparte na
współpracy cywilno-wojskowej, która polega
na stworzeniu płaszczyzny umożliwiającej
utrzymanie wzajemnych, pozytywnych rela-
cji między stroną militarną i cywilną na ob-
szarze, na którym przebywają siły zbrojne lub
gdzie planuje się ich rozmieszczenie. Dotyczy
to również współpracy z agencjami pozarzą-
dowymi, międzynarodowymi oraz innymi,
funkcjonującymi na obszarze działań połączo-
nych.32
System zaplecza kraju funkcjonuje zgod-
nie z programem mobilizacji gospodarki
(PMG), który tworzy zespół wzajemnych
powiązań organizacyjnych gospodarki na-
rodowej i podmiotowo adresowanych przed-
sięwzięć gospodarczo-obronnych, ukierun-
kowanych na zaopatrywanie i zabezpiecza-
nie sił zbrojnych okresie zewnętrznego za-
grożenia bezpieczeństwa państwa (kryzysu)
i w czasie wojny.33 Do najważniejszych za-
dań na rzecz obronności państwa w sytua-
cjach zagrożenia jego bezpieczeństwa w od-
niesieniu do przygotowania gospodarki na-
rodowej należy zaliczyć między innymi:
opracowywanie cyklicznych programów
mobilizacyjnych gospodarki, utrzymywanie
przemysłowego potencjału obronnego, gro-
madzenie i utrzymywanie rezerw państwo-
wych. Strukturę programu mobilizacji go-
spodarki na lata 2007–2012 zgodnie z usta-
wą z 23 sierpnia 2001 roku o organizowa-
niu zadań na rzecz obronności państwa, re-
alizowanych przez przedsiębiorców, oraz
z wytycznymi ministra obrony narodowej
w sprawie przygotowania przedstawiono na
rysunku.
Istotą programu mobilizacji gospodarki
jest:
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Technika i logistyka

Zaspokajanie potrzeb
Możliwości produkcyjno- Zaspokajanie potrzeb
SZ RP i wojsk sojuszniczych
-usługowe wybranych bytowych ludności
oraz organów porządku
działów gospodarki
publicznego

budownictwo artykuły
dostawy lub remonty    konsumpcyjne
   uzbrojenia i sprzętu gospodarka
   wojskowego    morska ochrona
transport    zdrowia

łączność dostawy
   paliw
gospodarka
dostawy
rolnictwo    energii

środowisko usługi
   transportowe
gospodarka budowle ochronne
   wodna    (schrony, ukrycia)

zdrowie usługi
dostawy środków    pocztowe
   bojowych

CZĘŚĆ ZADANIOWA CZĘŚĆ ANALITYCZNO-INFORMACYJNA

PRZEWIDYWANE DO REALIZACJI W CZASIE ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA I WOJNY

Rys. Struktura programu mobilizacji gospodarki

—  zapewnienie uzupełniania zapasów realizacji zadań w dziedzinie obronności

wojennych utrzymywanych lub nieutrzymy-
wanych w siłach zbrojnych w czasie pokoju
do stanów normatywnych;
—  nałożenie w czasie pokoju na podmioty
gospodarcze określonych zadań obronnych
w celu zapewnienia ciągłości zaopatry-
wania sił zbrojnych w czasie pokoju, kryzysu
i wojny.
W skład elementów systemu pozamilitarne-
go wchodzą:
—  rezerwy państwowe;
—  przedsiębiorstwa państwowe i jednost-
ki badawczo-rozwojowe prowadzące działal-
ność na rzecz bezpieczeństwa i obronności
państwa;
—  infrastruktura obronna.
W skład rezerw państwowych wchodzą:
surowce, materiały, paliwa, maszyny, urządze-
nia, produkty rolne, produkty i półprodukty
żywnościowe, produkty lecznicze i wyroby
medyczne, a także inne wyroby niezbędne do
i bezpieczeństwa państwa.34
Rezerwy państwowe dzieli się na:
—  rezerwy mobilizacyjne – służące rea-
lizacji zadań związanych z obronnością, ze
szczególnym uwzględnieniem potrzeb sił
zbrojnych oraz bezpieczeństwa publicznego
w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa
państwa, a także w czasie podwyższenia go-
towości obronnej państwa;
—  rezerwy gospodarcze – służące
w szczególności zaspokajaniu podstawo-
wych potrzeb surowcowych, materiałowych
i paliwowych gospodarki narodowej oraz
utrzymaniu ciągłości zaopatrywania ludno-
ści kraju w podstawowe produkty rolne, pro-
dukty i półprodukty żywnościowe, produk-
ty lecznicze i wyroby medyczne, a także eli-
minowaniu lub łagodzeniu zakłóceń w funk-
cjonowaniu gospodarki narodowej, wynika-
jących z nieprzewidzianych zdarzeń i oko-
liczności oraz klęsk żywiołowych.

34 Ustawa z 30 maja 1996 r. o rezerwach państwowych oraz zapasach obowiązkowych paliw.

Kwartalnik Bellona 1/2007 169

 Technika i logistyka
Część rezerw gospodarczych wyodrębnia
się jako stany zastrzeżone do celów mobi-
lizacyjnych. W ramach rezerw państwowych
wydziela się stany zastrzeżone dla sił
zbrojnych.
We wszystkich dokumentach normatywno-
-prawnych oraz planistycznych, w tym w PMG,
należy uwzględnić, iż Polska musi wywiązy-
wać się z zobowiązań państwa gospodarza na
rzecz wojsk sojuszu, przebywających na na-
szym terytorium. Powinna mieć do tego nie-
zbędny potencjał i warunki. Zadania te prze-
widują zapewnienie dowódcom NATO oraz
państwom wysyłającym swe wojska udziele-
nie im wsparcia w postaci materiałów, urzą-
dzeń i usług, włączając w to ochronę rejonu
działań oraz wsparcie administracyjne zgod-
nie z wynegocjowanymi porozumieniami po-
między państwami w ramach NATO, a także
rządami w ramach funkcji państwa gospoda-
rza (HNS).
W ramach wsparcia państwo gospodarz wy-
konuje wiele różnorodnych zadań na rzecz
wojsk sojuszniczych. Dostawy zaopatrzenia
oraz usługi, jakie mogą być świadczone na
Łączność pomiędzy narodowymi i wielonarodowymi strukturami wsparcia
logistycznego musi być zapewniona na wszystkich szczeblach dowodzenia.
rzecz wojsk w ramach wsparcia przez państwo
gospodarza, zawiera Katalog możliwości
wsparcia przez państwo gospodarza. W ramach
tego wsparcia wojska mogą korzystać z:
—  lotniczych i morskich portów wyłado-
wania i załadowania;
—  usług w portach lotniczych i morskich
(urządzeń portowych, obsługi, placów, maga-
zynów, ochrony, napraw i remontów ekspreso-
wych, remontów uszkodzonych lotnisk itp.);
—  dostaw amunicji (magazynów amunicji,
transportu amunicji, obsługiwań materiałów
wybuchowych itp.);
—  cywilnej siły roboczej (zespołów pra-
cowników wykwalifikowanych i niewykwali-
fikowanych);
—  łączności (środków łączności, perso-
nelu);
—  usług budowlanych (montaż konstruk-
cji, odbudowa obiektów, w tym i infrastruktu-
ry transportowej, budowa mostów itp.);
—  usług pomocniczych (zakwaterowanie,
administracja, magazynowanie itp.);
35 Regulamin działań wojsk lądowych. DWLąd 16/99, Warszawa 1999, s. 78, 79.
36 Doktryna Narodowa Operacje Połączone OP/01. MON, Szkol. 800/2002, Warszawa 2002, s. 7–7.
170
—  dostaw paliw płynnych, a także składów
paliwowych, rurociągów paliwowych, usług
laboratoryjnych itp.;
—  remontu uzbrojenia i sprzętu wojskowe-
go, w tym ewakuacji i ratownictwa tech-
nicznego;
—  pomocy medycznej (szpitale, ewakua-
cja medyczna, pomoc w nagłych wypadkach
itp.);
—  usług prasowych oraz zabezpieczenia
podczas przyjmowania delegacji (baza hote-
lowa i gastronomiczna, transport, przewodni-
cy, łączność);
—  usług na rzecz jeńców i osób internowa-
nych;
—  zabezpieczenia w obszarze tyłowym
(wydzielenie personelu do ochrony);
—  rejonów do ześrodkowania wojsk oraz
wsparcia w tym zakresie (magazynowania za-
pasów, pomoc w rozliczeniach finansowych
za świadczone usługi itp.);
—  zaopatrzenia i usług gospodarczo-byto-
wych (dostawy żywności, wody, zakwatero-
wanie, łaźnie, pralnie, odpoczynek, rekreacja
i rehabilitacja, ochrona osobista);
—  poligonów (zakwaterowanie, usankcjo-
nowanie wykorzystania poligonów, określe-
nie ograniczeń, bhp);
—  usług transportowych oraz zabezpiecze-
nia przemieszczania wojsk (regulacja ruchu,
środki transportowe, przechowywanie wypo-
sażenia, w tym w kontenerach itp.);
—  zbiorów informacji o terenie, infrastruk-
turze, przeszkodach naturalnych i sztucznych
oraz z zasobów materiałowych możliwych do
wykorzystania przez wojska.35
Program mobilizacji gospodarki powi-
nien uwzględnić zasadnicze czynniki wpły-
wające na planowanie wsparcia logistyczne-
go, takie jak:
—  normalizacja w zakresie uzbrojenia
i sprzętu, środków materiałowych oraz
usług wywiera bezpośredni wpływ na cią-
głość wsparcia (sustainability) oraz efek-
tywność bojową zabezpieczanych wojsk.
Minimalne wymagania w tym względzie
to interoperacyjność głównego wyposaże-
nia i sprzętu, wzajemna wymienność
Kwartalnik Bellona 1/2007

zaopatrzenia bojowego oraz wspólność
procedur;
—  koncepcje i procedury wsparcia logi-
stycznego, aby mogły sprostać wymaganiom
komponentów sił zbrojnych oraz odpowied-
nim wariantom ich użycia, muszą być dosto-
sowane do ich potrzeb;
—  logistyka narodowa (wielonarodowa) –
operacje wielonarodowe wymagają łączności
między narodowymi i wielonarodowymi
strukturami wsparcia logistycznego. Ma ona
umożliwiać przekazywanie organom wspar-
cia logistycznego państw uczestniczących
w operacji priorytetów określonych przez do-
wódcę sojuszniczych sił połączonych
(Commander Allied Joint Forces – COMAJF)
w celu realizacji zadań wsparcia logistyczne-
go. Łączność pomiędzy narodowymi i wielo-
narodowymi strukturami wsparcia logistycz-
nego musi być zapewniona na wszystkich
szczeblach dowodzenia. Jednocześnie państwa
mają obowiązek przygotowania, utrzymywa-
nia i wydzielania specjalistów do wielonaro-
dowych struktur kierowania wsparciem logi-
stycznym, włącznie z personelem łączniko-
wym na potrzeby logistyki;
Kwartalnik Bellona 1/2007
Technika i logistyka
— zabezpieczenie przez państwo gospoda-
rza (HNS) – planowanie HNS powinno być
integralną częścią planowania operacji
(kampanii);
—  procedury sprawozdawczości logistycz-
nej powinny zapewniać terminowe przekazy-
wanie wyczerpującej informacji w celu zapew-
nienia odpowiedniego i ciągłego zabezpiecze-
nia sojuszniczych sił połączonych (Allied Joint
– AJF);
—  planowanie transportu, włącznie z trans-
portem spoza oraz w obrębie teatru operacji,
stanowi element krytyczny procesu przemiesz-
czania personelu, uzbrojenia i sprzętu woj-
skowego oraz środków bojowych i mate-
riałowych.36
Wobec nowych uwarunkowań funkcjonal-
nych, zobowiązań sojuszniczych logistyka
wojskowa ulega ciągłym modyfikacjom i do-
stosowuje się do zmieniających się wymogów.
Tym bardziej że podstawowym jej zadaniem
jest zaspokojenie potrzeb Sił Zbrojnych RP
w czasie pokoju, kryzysu, zagrożenia i wojny.
Logistyka wojskowa powinna również skutecz-
nie wspierać wojska na terenie kraju i poza
jego granicami w układzie narodowym i wie-
lonarodowym. g
171
 Obrót materiałami
nuklearnymi i radioaktywnymi
B
roń radiacyjna, podobnie jak pozosta-
łe rodzaje broni masowego oddziały-
wania na środowisko, jest objęta reżi-
mem prawa konfliktów zbrojnych. O ile jed-
nak posiadanie, produkcja oraz stosowanie bro-
ni biologicznej i chemicznej zostało w tym pra-
wie bezwzględnie zakazane, np. przez
Konwencję o zakazie stosowania broni che-
micznej, o tyle w przypadku stosowania broni
gen. bryg.
radiacyjnej zakaz taki nie został wyraźnie
MAREK WITCZAK
i jednoznacznie określony. Z uwagi jednak na
szef Obrony przed Bronią charakter tej broni, który nie pozwala na roz-
Masowego Rażenia.
Absolwent Wojskowej różnienie między dobrami o charakterze
Akademii Technicznej oraz cywilnym a celami wojskowymi, stosowanie
Studium Operacyjno- broni radiacyjnej w okresie pokoju należy
-Strategicznego Akademii uznać za całkowicie zakazane. Oczywiście
Obrony Narodowej. z uwzględnieniem wszelkich przypadków wy-
Specjalista z dziedziny
obrony przed bronią maso- korzystania tej broni lub produktów pochodze-
wego rażenia. Autor wielu nia radioaktywnego w zamachach terrory-
opracowań i publikacji stycznych. Bezwzględność owego zakazu ma
w czasopismach fachowo- bardzo istotne znaczenie m.in. ze względu
wojskowych. na bogactwo arsenału, jaki potencjalnie pozo-
staje do dyspozycji terrorystów, a także z po-
wodu niszczycielskich skutków wspomnianej
broni, które dla współczesnych organizacji
terrorystycznych mogą stanowić czynnik de-
cydujący o wyborze broni jądrowej (lub radio-
logicznej) jako najskuteczniejszego środka
prowadzącego do realizacji zbrodniczych
celów współczesnego, niezwykle destrukcyj-
nego w swym charakterze, terroryzmu mię-
mjr dzynarodowego.
ADAM OSIŃSKI W celu zapobiegania zagrożeniom radiacyj-
specjalista Szefostwa nym oraz wczesnego ich wykrycia w więk-
Obrony przed Bronią szości krajów, w tym również w Polsce, są
Masowego Rażenia. stworzone systemy monitoringu radiacyjnego
Absolwent Wyższej Szkoły
(krajowe i międzynarodowe). Wszelkie, nawet
Oficerskiej Wojsk
Chemicznych oraz najmniejsze źródła promieniowania jonizują-
Uniwersytetu Opolskiego. cego podlegają ścisłej ewidencji. Dotyczy to
Zajmuje się organizacją również procedury produkcji, użytkowania,
funkcjonowania i szkolenia transportu oraz utylizacji.
wojsk chemicznych oraz Potencjalnym zagrożeniem, jakie wiąże się
udziału sił zbrojnych w roz-
poznaniu i likwidacji ska- z materiałami rozszczepialnymi, jest terro-
żeń. Autor wielu publikacji ryzm, są nim także alternatywne źródła nie-
z dziedziny obrony przed bezpieczeństwa. Radioaktywne preparaty
bronią masowego rażenia. były już stosowane jako narzędzia mordu.
Terroryzm nuklearny jako jeden z możliwych
scenariuszy działalności terrorystycznej przez
wiele osób jest wciąż zaliczany do sfery fan-
tastyki naukowej. Niestety, żyjemy w świe-
172
cie pełnym niebezpiecznych materiałów
i dużych możliwości technologicznych, co
ułatwia dostęp do materiałów radioaktyw-
nych. Pod koniec 1993 roku rosyjska mafia
zamordowała moskiewskiego biznesmena,
instalując w jego biurze silne źródła promie-
niowania gamma. Od tamtej pory w Rosji
odnotowano przynajmniej kilka podobnych
morderstw. Zagadkowa jest także śmierć
Aleksandra Litwinienki – najprawdopodob-
niej przyczyną zgonu był radioaktywny po-
lon. Przestępcze organizacje mogą zastoso-
wać materiały radioaktywne również w ak-
cjach terroru na wielką skalę, skierowanych
przeciwko rządom państw lub korporacjom
przemysłowym. Mogą podrzucić władzom
do analizy niewielką próbkę materiału, a po-
tem szantażować je groźbą radioaktywnego
skażenia powietrza lub ujęć wodnych bądź
też dokonania eksplozji niedużej bomby
jądrowej. Nie można wykluczyć, że organi-
zacja terrorystyczna lub ekstremistyczna
sekta religijna zdobędzie szczególnie nie-
bezpieczne materiały nuklearne. Jeśli taka
zbrodnicza grupa nie będzie miała wystar-
czającej ilości uranu lub plutonu do budo-
wy rozszczepieniowej bomby jądrowej, to
może na przykład domieszać materiał radio-
aktywny do tradycyjnych materiałów wybu-
chowych. Eksplozja tak skonstruowanej
bomby spowodowałaby skażenie promienio-
twórcze na dużym obszarze miasta (takie
plany mieli już w czasie II wojny światowej
hitlerowcy, którzy rozważali wystrzelenie
rakiety V2 z materiałami radioaktywnymi
w kierunku Londynu). Poniżej zestawienie
dostępnych informacji na temat ilości broni
jądrowej w poszczególnych państwach.
Państwa posiadające broń jądrową:
—  USA – 9860 głowic jądrowych, w tym
2370 międzykontynentalnych rakiet balis-
tycznych;
—  były ZSRR (Rosja) – 10 920 głowic,
w tym 6630 w międzykontynentalnych rakie-
tach balistycznych rozlokowanych w Rosji, na
Ukrainie, Białorusi i w Kazachstanie;
—  Wielka Brytania – około 300 głowic,
żadna w rakietach międzykontynentalnych;
—  Francja – 426 głowic, w tym 18 w mię-
dzykontynentalnych rakietach balistycznych;
Kwartalnik Bellona 1/2007

—  Chiny – około 270 głowic, w tym oko-
ło 100 w międzykontynentalnych rakietach
balistycznych.
Państwa, które prawdopodobnie posia-
dają broń jądrową:
—  Izrael – panuje przekonanie, że dyspo-
nuje 50–100 prawie gotowymi głowicami;
—  Indie – mają 20–50 niezmontowanych
głowic;
—  Pakistan – może mieć do 10 niezmon-
towanych głowic, wykonanych prawdopodob-
nie według projektu zagranicznego.
Państwa stwarzające pozory prawdopo-
dobieństwa posiadania broni jądrowej:
—  Republika Południowej Afryki – zapo-
wiada zdemontowanie swoich sześciu bomb
atomowych, takich, jakie zrzucono na
Hiroszimę;
—  Korea Północna – z doniesień wynika,
że jest w ostatniej fazie uruchomienia produk-
cji głowic jądrowych;
—  Irak – do wybuchu wojny w rejonie
Zatoki Perskiej był zaawansowany w bada-
niach nad produkcją głowic jądrowych;
—  Libia i Syria oraz prawdopodobnie Iran
i Algieria – od dawna wykazują zainteresowa-
nie zdobyciem broni jądrowej;
—  Niemcy, Włochy, Japonia i Szwajcaria
– mogą wyprodukować broń jądrową w ciągu
roku od podjęcia takiej decyzji;
—  Argentyna, Brazylia, Szwecja – zanie-
chały realizacji swoich programów, których
celem było wyprodukowanie broni jądrowej.
Materiały radioaktywne, które mogą być
wykorzystane przez terrorystów:
—  ameryk 241 – substytut bardziej poszu-
kiwanych materiałów;
—  beryl – nielegalne reaktory; broń ato-
mowa;
—  cez 137 – zabójstwo przez napromienio-
wanie;
—  kobalt 60 – zabójstwo przez napromie-
niowanie;
—  lit 6 – broń termojądrowa;
—  pluton – broń jądrowa;
—  polon 210 – broń jądrowa;
—  uran – broń jądrowa; nielegalne reak-
tory;
—  cyrkon – nielegalne reaktory.
Niebezpiecznym zjawiskim jest nielegal-
ny obrót materiałami radioaktywnymi, co
odnotowano już na terenach od środkowej
Europy, aż po rosyjskie wybrzeże Oceanu
Spokojnego. Setki zarejestrowanych incy-
dentów sygnalizują, że przemyt i handel ura-
nem i plutonem może się stać poważnym
problemem.
Nielegalnym obrotem materiałami nukle-
arnymi i radioaktywnymi nazywamy dzia-
Kwartalnik Bellona 1/2007
Technika i logistyka
łanie umyślne z intencją kryminalną (łama-
nie prawa krajowego lub międzynarodowego)
w celach:
—  terrorystycznych (zagrożenie życia, zdro-
wia i środowiska);
—  politycznych (proliferacja broni);
—  osiągnięcia nielegalnych korzyści finan-
sowych;
—  uniknięcia kosztów składowania i lik-
widacji.
Wśród ekspertów nie ma zgody w kwestii
trudności (bądź łatwości) w pozyskaniu przez
terrorystów materiałów rozszczepialnych słu-
żących do budowy broni radiacyjnej, zaprojek-
towania i zbudowania nuklearnego ładunku
wybuchowego lub zdobycia i skutecznego wy-
korzystania materiałów radioaktywnych.
Dyskusję tę uzupełnia spór dotyczący korzy-
ści, jakie może przynieść terrorystom spowo-
dowanie ogromnej liczby ofiar w wyniku uży-
cia broni jądrowej, a także innych szczegól-
nych pożytków, jakie mogą odnieść terroryści
z posiadania lub wykorzystania tej broni.
Z praktycznego i organizacyjnego punktu wi-
dzenia, aby terroryzm nuklearny mógł zaist-
nieć, niezbędne są materiały rozszczepialne
lub inne substancje radioaktywne, odpowied-
W celu zapobiegania zagrożeniom radiacyjnym
oraz wczesnego ich wykrycia w większości krajów,
w tym również w Polsce, są stworzone systemy
monitoringu radiacyjnego (krajowe
i międzynarodowe). Wszelkie, nawet najmniejsze
źródła promieniowania jonizującego podlegają
ścisłej ewidencji. Dotyczy to również procedury
produkcji, użytkowania, transportu oraz utylizacji.
nia wiedza techniczna, stosowny sprzęt, środ-
ki transportu oraz wystarczające finanse.
Zdecydowanie największy wpływ na ros-
nące zagrożenie zdobycia i wykorzystania
przez terrorystów materiałów rozszczepialnych
i radioaktywnych miała tragiczna sytuacja
byłego Związku Radzieckiego dotycząca spra-
wowania kontroli nad własnymi zasobami tych
materiałów. Skutkiem tego było nasilenie
przemytu różnorodnych substancji promienio-
twórczych. Rosyjska broń jądrowa znajduje się
wprawdzie pod ścisłą kontrolą wojskową, jed-
nak ogromne ilości materiału nuklearnego są
przechowywane w licznych zakładach i insty-
tucjach na całym terytorium Rosji. Są one
słabo strzeżone i niedostatecznie kontrolowa-
173

Z praktycznego
i organizacyjnego punktu
widzenia, aby terroryzm
nuklearny mógł zaistnieć,
niezbędne są materiały
rozszczepialne lub inne sub-
stancje radioaktywne, odpo-
wiednia wiedza techniczna,
stosowny sprzęt, środki
transportu oraz wystarczające
finanse.
174
Technika i logistyka
ne. Dodatkowym problemem jest niewystarcza-
jące zabezpieczenie obiektów nuklearnych usy-
tuowanych w instytucjach naukowych i mia-
stach, których nawet nie ma na mapach, ze
względu na tajne badania, jakie tam prowadzo-
no od wielu lat. Zmiana tej sytuacji nastąpiła
dopiero w latach dziewięćdziesiątych ubiegłe-
go wieku, kiedy to liczba kradzieży i przypad-
ków przemytu materiałów promieniotwórczych
gwałtownie wzrosła. W większości wypadków
kradzieżami i przemytem substancji radioak-
tywnych zajmują się amatorzy, którzy nie ma-
ją zazwyczaj przeszłości kryminalnej ani po-
wiązań z organizacjami przestępczymi, nie pro-
wadzą też nielegalnych interesów. Są to głów-
nie pracownicy lub byli pracownicy przemysłu
jądrowego i elektrowni atomowych, którzy ma-
ją zaufaną osobę na terenie określonego obiek-
tu nuklearnego lub mieszkają w sąsiedztwie
takiego obiektu. Jak do tej pory, rzadko doko-
nywali oni kradzieży na zamówienie, zwykle
po prostu korzystali z okazji, by potem znaleźć
kogoś, kto kupi od nich skradzione materiały
radioaktywne. Coraz częściej jednak zdarza się,
że przemytem materiałów radioaktywnych in-
teresują się przedsiębiorcy, którzy pragną po-
większyć w ten sposób swoje dochody.
Mimo licznych informacji o przemycie skra-
dzionych nuklearnych ładunków wybucho-
wych, w tym osławionych „bomb walizko-
wych”, nie potwierdzono jednak, jak dotąd, fak-
tu sprzedaży broni radiacyjnej podmiotom nie-
państwowym, żaden z takich podmiotów nie
oświadczył też, iż jest w posiadaniu takiej
broni. Aby pozyskać materiał rozszczepialny,
a potem zaprojektować i zbudować broń radia-
cyjną, organizacja terrorystyczna musiałaby
mieć wśród swoich członków grupę profesjo-
nalnych złodziei, którzy w razie potrzeby nie
zawahaliby się użyć siły albo „swoich ludzi” na
terenie obiektu, gdzie są przechowywane po-
szukiwane materiały. Poza tym, w organizacji
musiałby być ktoś dysponujący wiedzą potrzeb-
ną do zaprojektowania broni jądrowej oraz jed-
na lub kilka wykwalifikowanych osób, które
mogłyby tę broń zbudować. Do przeprowadze-
nia takiej operacji grupa terrorystyczna potrze-
bowałaby bardzo szczegółowego planu, czasu
(kilku miesięcy), by go zrealizować, jednej lub
kilku bezpiecznych kryjówek, specjalistyczne-
go sprzętu i odpowiedniego zaplecza logistycz-
nego, wspierającego całą operację. Oczywiście,
wszystko to pociągałoby za sobą poważne ry-
zyko niepowodzenia. Wymagania te sprawiają,
iż przeprowadzenie takiej operacji jest niemoż-
liwe w przypadku mniejszych ugrupowań ter-
rorystycznych, których członkowie rzadko zaj-
mują się czymś innym niż podkładaniem bomb
i strzelaniem. Teoretycznie jednak te najwięk-
sze organizacje terrorystyczne, dysponujące
znacznymi środkami finansowymi, mające
wśród swoich członków osoby z wyższym wy-
kształceniem oraz wykwalifikowanych robot-
ników, byłyby w stanie zaangażować się w pro-
jekt budowy nuklearnego ładunku wybucho-
wego. Problem utraty broni jądrowej nadal
wymaga podejmowania wspólnych, wielo-
stronnych wysiłków w celu ochrony tej broni
przed kradzieżą i stosowania odpowiednich
zabezpieczeń.
Trudności z pozyskaniem lub skonstruowa-
niem broni radiacyjnej wskazują, że bardziej
prawdopodobne niż użycie przez terrorystów
tej broni jest spowodowanie skażenia radiolo-
gicznego, czyli np. wykorzystanie „brudnej”
bomby i rozprzestrzenienie za jej pomocą sub-
stancji radioaktywnych w celu skażenia wody,
powietrza lub wyłączenia pewnych terenów
bądź obiektów z użycia. Materiały radioak-
tywne użyte do takich celów są dość łatwo do-
stępne ze źródeł stosunkowo słabo chronio-
nych: szpitali, instytutów i laboratoriów me-
dycznych, uniwersytetów, a nawet z wysypisk
śmieci. Broń radiologiczna nie powoduje jed-
nakże większych zniszczeń fizycznych niż
broń konwencjonalna. Powstaje więc pytanie,
po co ją stosować i zadawać sobie trud zdoby-
cia materiałów radioaktywnych potrzebnych
do jej budowy, narażając się przy tym na do-
datkowe ryzyko. Częściowo jest to związane
z rozgłosem, jaki może przynieść danej gru-
pie terroryzm radiologiczny. Co więcej, wy-
korzystanie w zamachu broni radiologicznej
umożliwia zdobycie szerokiego rozgłosu bez
konieczności zabijania wielu ludzi, przynaj-
mniej nie w sposób widoczny lub natychmia-
stowy. Ponadto należy podkreślić, że zagroże-
nie terroryzmem nuklearnym obejmuje szer-
sze spektrum zjawisk, a więc nie tylko użycie
lub groźbę detonacji bomby atomowej czy atak
z użyciem broni radiologicznej, lecz również
pogróżki bądź mistyfikacje dotyczące mate-
riałów radioaktywnych oraz ataki na reaktory
jądrowe. Sabotaż albo zajęcie obiektu jądro-
wego i przetrzymywanie na jego terenie za-
kładników wydaje się zresztą najbardziej praw-
dopodobnym scenariuszem. Najczęściej takie
akcje służą wykazaniu słabości systemu bez-
pieczeństwa i braku dostatecznej ochrony
obiektów jądrowych. Innym scenariuszem
mógłby być atak na wyrzutnie rakiet używa-
nych do przenoszenia głowic nuklearnych.
W przeszłości zdarzało się, że członkowie
organizacji protestujących przeciwko broni
atomowej wdzierali się na teren obiektów woj-
skowych. Odbyło się także kilka ataków na fa-
bryki produkujące rakiety służące do przeno-
szenia ładunków jądrowych. Celem takich
Kwartalnik Bellona 1/2007

działań może być skompromitowanie rządu
albo zdobycie wpływów przez grupę terrory-
styczną, wzrasta też prawdopodobieństwo po-
jawienia się innych form terroryzmu nuklear-
nego. Jeśli zaś chodzi o ataki na reaktory
jądrowe, to w porównaniu z wybuchem ładun-
ku nuklearnego stopienie rdzenia takiego
reaktora generalnie spowodowałoby niewiel-
ką skalę promieniowania. Takie zdarzenie po-
ciągnęłoby jednak za sobą wyciek ogromnej
ilości materiałów radioaktywnych w postaci
gazu, narażając ludność zamieszkującą okoli-
ce elektrowni na natychmiastową śmierć,
nowotwory lub wady genetyczne.
Ze względu na powyższe uwarunkowania
istotne są działania mające na celu udosko-
nalenie systemu wykrywania i identyfikacji
Mimo licznych informacji o przemycie skradzionych nuklearnych
ładunków wybuchowych, w tym osławionych „bomb walizkowych”,
nie potwierdzono jednak, jak dotąd, faktu sprzedaży broni radiacyjnej
podmiotom niepaństwowym, żaden z takich podmiotów
nie oświadczył też, iż jest w posiadaniu takiej broni.
materiałów oraz źródeł promieniotwórczych
będących przedmiotem nielegalnego obro-
tu na terenie kraju i na granicach państwa.
Obecnie jest dostępny Podręcznik systemu
reagowania na zdarzenia nielegalnego lub
niezamierzonego obrotu materiałami jądro-
wymi i promieniotwórczymi w Polsce, opra-
cowany w Centralnym Laboratorium
Ochrony Radiologicznej na podstawie
Handbook for the Response to Illicit
Trafficking of Nuclear Material RITNUM,
zaproponowany przez Europejskie Centrum
Badawcze w Karlsruhe (ITU) krajom Europy
Środkowo-Wschodniej (PECO) uczestniczą-
cym w projekcie Komisji Europejskiej doty-
czącym zwalczania nielegalnego obrotu ma-
teriałami jądrowymi. Podręcznik określa
podstawowe terminy, wskazuje kompeten-
tne władze i instytucje, zakres ich odpowie-
dzialności oraz listę działań, a także odpo-
wiedzialność poszczególnych służb pań-
stwowych i administracyjnych. Oprócz dzia-
łań czysto wydawniczych są prowadzone
prace, które mają się przyczynić do harmo-
nizacji z europejską siecią krajowego syste-
mu reagowania na zdarzenia nielegalnego
obrotu materiałami jądrowymi i promienio-
twórczymi w Polsce. Prace te obejmują:
1.  Praktyczne ćwiczenia w terenie, zwią-
zane z przejęciem materiału jądrowego
lub promieniotwórczego nieznanego po-
chodzenia.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Technika i logistyka
2.  Weryfikację po przeprowadzonym ćwi-
czeniu praktycznym:
—  podręcznika systemu reagowania na zda-
rzenia nielegalnego i niezamierzonego
obrotu materiałami jądrowymi i promienio-
twórczymi opracowanego z wykorzystaniem
modelowego planu postępowania zapropono-
wanego w projekcie PECO;
—  laboratoryjnych kompetencji CLOR
w zakresie analizy i kategoryzacji przejętych
materiałów promieniotwórczych oraz prób po-
branych ze środowiska.
3.  Współpracę z instytucjami zagraniczny-
mi w zakresie harmonizacji technik i metod
pomiarowych oraz udziału w ekspertyzach
analiz materiałów rozszczepialnych nieznane-
go pochodzenia.
Przejęcie materiału radioaktywnego, naj-
częściej niewiadomego pochodzenia, wymaga
szczególnego traktowania i takiego postępo-
wania, aby nie zniszczyć ewentualnych śladów
zdarzenia, a także nie stwarzać niepotrzebne-
go zagrożenia dla ludzi i środowiska. Istotna
jest tu ścisła współpraca kompetentnych władz,
służb i instytucji, które mają odpowiednią wie-
dzę i doświadczenie, między innymi w takich
dziedzinach, jak: ochrona radiologiczna, ochro-
na zdrowia, pirotechnika, kryminalistyka kla-
syczna, czynności procesowe, kategoryzacja
materiału w terenie, zabezpieczenie materiału
jądrowego, transport, dekontaminacja, analiza
laboratoryjna, jądrowa ekspertyza sądowa. Do
realizacji tych celów jest konieczna dobrze zde-
finiowana współpraca pomiędzy kompetentny-
mi organami władzy i innymi instytucjami, za-
równo na szczeblu krajowym, jak i międzyna-
rodowym. W zakresie kompetencji wielu
organizacji międzynarodowych oraz podmio-
tów krajowych leży obowiązek zwalczania nie-
legalnego obrotu materiałami jądrowymi
i źródłami promieniotwórczymi i (lub) udział
w systemie postępowania w zdarzeniach radia-
cyjnych. Obowiązki podmiotów krajowych wy-
nikają z uregulowań prawnych krajowych
(ogólnych i dla poszczególnych służb), a tak-
że z podjętych zobowiązań międzynarodowych
w ramach ratyfikacji umów, konwencji i poro-
zumień. Pomocny w takiej współpracy będzie
opracowany w postaci podręcznika i wdrożo-
175
 Technika i logistyka
ny zintegrowany system reagowania (Response
Należy to Illicit Trafficking of Nuclear Material –
podkreślić, RITNUM), zgodny z modelowym planem za-
proponowanym w projekcie PECO, obejmują-
że zagrożenie cym działania od przejęcia materiału, po jego
terroryzmem nuklearnym wielopoziomową analizę w kraju, transfer do
obejmuje szersze specjalistycznego laboratorium za granicą,
spektrum zjawisk, przygotowanie ekspertyzy, aż po likwidację lub
a więc nie tylko użycie objęcie zabezpieczeniami i ochroną fizyczną
lub groźbę detonacji materiału jądrowego. Ujęcie modelowe
bomby atomowej czy dostosowano do aktualnego stanu prawnego
atak z użyciem broni w Polsce. Projekt dokumentu wymagał opinii
radiologicznej, lecz wszystkich zaangażowanych podmiotów i pod-
również pogróżki bądź dania go weryfikacji.
mistyfikacje dotyczące Opracowany w ramach zadania wykonywa-
materiałów nego przez CLOR w 2003 roku Podręcznik
radioaktywnych oraz systemu reagowania na zdarzenia nielegalne-
ataki na reaktory go lub niezamierzonego obrotu materiałami ją-
jądrowe. drowymi i promieniotwórczymi w Polsce
wersja nr 05 wymagał praktycznego sprawdze-
nia w terenie. Wykorzystano w tym celu do-
tychczasową współpracę z władzami i służba-
mi wybranych województw. Ich zaangażowa-
nie i doświadczenia z udziału w październiku
2003 roku w ćwiczeniu aplikacyjnym systemu
reagowania przyczyniły się do tego wyboru.
Ćwiczenie praktyczne przeprowadzono na
Podlasiu w Bobrownikach 28 września
2004 roku, a podręcznik był podstawą do przy-
gotowania scenariusza ćwiczenia „Bobrowniki
materiałów jądrowych i promieniotwórczych,
przejętych w podobnych zdarzeniach w mi-
nionym okresie. W ćwiczonych incydentach
uwzględniono możliwość potencjalnego po-
wiązania materiałów promieniotwórczych
z materiałami wybuchowymi lub urządzenia-
mi wybuchowymi, jak też z tzw. blokadą
obiektu przez grupę przestępców. Podmiotami
ćwiczącymi były służby województwa podla-
skiego, odpowiednio do przyjętego do reali-
zacji scenariusza ćwiczeń. Do ćwiczących
z Podlasia dołączyli i udzielili im wsparcia:
całodobowa Krajowa Służba Awaryjna,
specjaliści CLOR w zakresie kategoryzacji
materiałów jądrowych i promieniotwórczych,
a także pomiarów skażeń środowiska oraz eki-
pa transportowa z Zakładu Unieszkodliwiania
Odpadów Promieniotwórczych w Świerku.
Wnioski i doświadczenia z ćwiczeń prak-
tycznych wykorzystano do weryfikacji pod-
ręcznika. Obecnie Podręcznik systemu reago-
wania na zdarzenia nielegalnego i/lub nieza-
mierzonego obrotu materiałami jądrowymi
i promieniotwórczymi w Polsce wersja numer
07 uwzględnia także zmiany wprowadzone
w 2004 i 2005 roku. Centralne Laboratorium
Ochrony Radiologicznej w ramach współpra-
cy międzynarodowej doskonaliło swoje pro-
cedury postępowania. Współpraca ta wiązała
się przede wszystkim z: realizacją projektu

Opracowanie i realizowanie wyważonej polityki

w obrocie środkami promieniotwórczymi,
począwszy od najniższych szczebli administracyjnych
każdego państwa, powinno ustrzec społeczeństwo przed
niepożądanym użyciem tychże środków. Ważnym aspektem
jest także wyczulenie społeczne na oznaki przemycania
lub nielegalnego posiadania tych środków, a także obrotu nimi.

2004”. Uznano za stosowne przyjęcie takiego PECO, udziałem w opracowywaniu procedu-

scenariusza ćwiczenia, który umożliwi spraw-
dzenie współdziałania i kompetencji różnych
służb w dwóch powiązanych ze sobą miejscach
zdarzeń, na przejściu granicznym i terenie nie-
objętym bezpośrednią kontrolą Straży
Granicznej, lecz będącym w gestii wielu
innych służb współpracujących z wojewodą
podlaskim, w szczególności policji. Uzgodniony
i przyjęty do realizacji scenariusz był pewne-
go rodzaju kompromisem uzależnionym
między innymi od posiadanych sił i środków
oraz czasu przeznaczonego na ćwiczenie.
Ćwiczenie „Bobrowniki 2004” przeprowadzo-
no z wykorzystaniem próbek rzeczywistych
ry sądowej analizy materiałów rozszczepial-
nych nieznanego pochodzenia, harmonizacją
technik i metod pomiarowych, podwyższa-
niem kwalifikacji i nabywaniem umiejętności
w zakresie nowych technologii pomiarowych
oraz dostępności on-line do specjalistycznego
systemu baz danych.
Biorąc pod uwagę potencjalne konsekwen-
cje terroryzmu nuklearnego dla społeczeń-
stwa, spowodowane nielegalnym i (lub) nie-
zamierzonym obrotem materiałami jądrowy-
mi i promieniotwórczymi, państwa muszą być
odpowiednio przygotowane na atak z użyciem
wspomnianych środków. Kluczową kwestią

176 Kwartalnik Bellona 1/2007


jest więc kontrolowany obrót wszystkich
rodzajów środków radioaktywnych pochodze-
nia przemysłowego oraz militarnego. Ze
względu na niewystarczającą kontrolę tych
środków przez niektóre państwa celowa wy-
daje się szeroko zakrojona współpraca mię-
dzynarodowa oraz wymiana informacji o po-
siadanych środkach promieniotwórczych.
Opracowanie i realizowanie wyważonej poli-
tyki w obrocie środkami promieniotwórczy-
mi, począwszy od najniższych szczebli admi-
nistracyjnych każdego państwa, powinno
ustrzec społeczeństwo przed niepożądanym
użyciem tychże środków. Ważnym aspektem
jest także wyczulenie społeczne na oznaki
przemycania lub nielegalnego posiadania tych
środków, a także obrotu nimi. Każdy organ
władzy powinien mieć swoje wewnętrzne pro-
cedury wykonywania obowiązków po przeję-
ciu materiałów jądrowych lub promieniotwór-
czych nieznanego pochodzenia.
Podstawowym celem podmiotów uczestni-
czących w systemie reagowania na zdarzenia
nielegalnego lub niezamierzonego obrotu ma-
teriałami jądrowymi i promieniotwórczymi po-
winno być takie działanie i współdziałanie na
Kwartalnik Bellona 1/2007
Technika i logistyka
styku kompetencji, aby doprowadzać do: mini- Ćwiczenie
malizacji narażenia zdrowia i życia ludzi oraz
środowiska; likwidacji zdarzenia radiologicz-
„Bobrowniki
nego i usunięcia jego skutków; objęcia ewiden- 2004”
cją i kontrolą przejętych materiałów; zebrania przeprowadzono
dowodów przestępstwa i ukarania sprawców. z wykorzystaniem próbek
Rządy demokratyczne mają ograniczone rzeczywistych materiałów
możliwości radzenia sobie z problemem zamie- jądrowych
rzonego wykorzystania środków nuklearnych i promieniotwórczych,
i radioaktywnych. Odpowiednie działania przejętych w minionym
muszą być podjęte zanim dojdzie do incyden- okresie.
tu z wykorzystaniem nuklearnego ładunku wy-
buchowego bądź „brudnej” bomby, a trzeba
brać pod uwagę, że przygotowanie sił i środ-
ków na wypadek takiego ataku może zająć
nawet kilka lat. Na rządach i parlamentach
spoczywa zatem odpowiedzialność podejmo-
wania działań w celu osiągnięcia pełnej goto-
wości, by skutecznie stawić czoła potencjalne-
mu zagrożeniu. Zapobieganie terroryzmowi nu-
klearnemu wymaga również szeroko zakrojo-
nej współpracy między państwami oraz
w ramach organizacji międzynarodowych
bowiem omawiany problem powinien zostać
potraktowany w sposób możliwie najbardziej
powszechny i kompleksowy.  g
177
 Pojazdy o podwyższonej
odporności przeciwminowej
O
statnie konflikty sprawiają, iż ogrom-
nym problemem w misjach stabiliza-
cyjnych jest pogodzenie mobilności
strategicznej z dostateczną ochroną załóg po-
jazdów. Coraz częściej pojawiają się nowe kon-
strukcje o podwyższonej ochronie przeciwmi-
nowej. Praktycznie idea rozproszenia uderze-
nia fali wybuchowej przez kadłub pojazdu jest
znana od ponad ćwierć wieku. Najczęściej po-
ppłk dr inż.
jazdy te mają specjalnie dobrany kształt dna,
WIESŁAW BARNAT
niwelujący skutki uderzenia. Oprócz tego
główny specjalista
w Departamencie Spraw
istnieje możliwość rozproszenia energii wy-
Obronnych Ministerstwa buchu prowizorycznego ładunku w wyniku
Transportu. Zajmuje się zniszczenia warstwy energochłonnej. Połą-
problematyką transportu, czenie odpowiedniego kształtu kadłuba z pa-
bezpieczeństwa i zarządzania nelami energochłonnymi może spowodować
kryzysowego. Publikował
w „Wojskowym Przeglądzie
rozproszenie energii wybuchu prowizorycz-
Technicznym i Logistycznym”, nych ładunków.
„Myśli Wojskowej”, Udział jednostek wojskowych we współczes-
„Przeglądzie Wojsk nych misjach pokojowych wymusza konstru-
Lądowych”. owanie odpowiednich pojazdów, zdolnych do
pokonywania długich odcinków z małą pręd-
kością, na przykład podczas zadań patrolo-
wych. Pojazdy te powinny zapewnić żołnie-
rzom przede wszystkim bezpieczeństwo, ale
również odpowiednie warunki transportu.
W nowych konstrukcjach pojazdów zmie-
niał się sposób kształtowania dna, co było spo-
wodowane coraz większą świadomością pro-
jektujących je inżynierów. Do niedawna kad-
łub pancerny traktowano jako sztywną kon-
kpt. dr inż. strukcję, składającą się z połączonych płyt pan-
PRZEMYSŁAW SIMIŃSKI cernych, która – według błędnego założenia –
pracownik Wojskowego im stawała się sztywniejsza, tym miała być
Instytutu Techniki Pancernej lepsza. Dopiero od ćwierć wieku skupiono się
i Samochodowej. Specjalizuje
się w badanich eksperymen- nad kształtowaniem dna kadłuba pojazdu.
talnych oraz symulacyjnych Główny wysiłek naukowców był skierowany
pojazdów kołowych. Jest na wyścig pocisk – pancerz.
autorem kilkudziesięciu Kadłub pojazdu pancernego umożliwia mo-
artykułów, publikował m.in. cowanie poszczególnych elementów wyposa-
w „Myśli Wojskowej” oraz
„Przeglądzie Wojsk żenia oraz zapewnia ochronę załogi przed
Lądowych”. środkami rażenia przeciwnika. W pojazdach
powojennych kadłuby charakteryzowały się
dużym nachyleniem czołowych płyt pancerza
(większe w górnej i trochę mniejsze w dolnej
części), co zwiększało ich odporność na
pociski przeciwpancerne.
Najprostszy i najbardziej narażony na prze-
bicie przez pociski jest kadłub zespawany
z płyt pionowych i poziomych. Dno jest rów-
178
nież prostą płytą, uniemożliwiającą rozcho-
dzenie się fali uderzeniowej. Kadłub o pochy-
lonej płycie górnej i dolnej jest w mniejszym
stopniu narażony na odkształcenia niż mają-
cy proste płyty. Jednak najlepszą ochronę
załogi uzyskuje się dzięki zastosowaniu opły-
wowego kształtu dna kadłuba o nachylonych
płytach dennych.
Pojazdy pancerne trzeciej generacji mają
przeważnie płasko ukształtowane dno. Dlatego
byłoby celowe zastosowanie warstwy energo-
chłonnej, która rozproszyłaby energię wybu-
chu i zwiększyła efektywną ochronę pojaz-
dów. Optymalnym rozwiązaniem jest połącze-
nie lekkiego dna podatnego z odpowiednio
ukształtowanymi płytami dennymi.
Wzrastająca liczba konfliktów lokalnych,
w których w ramach pokojowych misji stabi-
lizacyjnych biorą udział wojska NATO i ONZ,
spowodowała konieczność wyposażenia pod-
oddziałów w odpowiedni sprzęt. Aby zapew-
nić zdolność do przemieszczania się żołnie-
rzy podczas patrolowania obszaru, na którym
znajduje się wiele min i niewybuchów, ko-
nieczny jest właściwy środek transportu. Taki
pojazd powinien zapewnić ochronę załogi
przed odłamkami artyleryjskimi, bronią strze-
lecką oraz przede wszystkim przed minami ze
szczególnym uwzględnieniem kombinowa-
nych ładunków wybuchowych. To wszech-
stronne podejście do zagadnienia ochrony
wnętrza pojazdu oraz jego kluczowych ukła-
dów nosi nazwę pełnej ochrony (all protec-
ted). Idea takiej ochrony przyświecała między
innymi twórcom takich pojazdów, jak: KMW
Dingo (All Protected Carrier Vehicles –
APCV) lub australijskiego Adi Bushmastera
oraz ogromnej rodziny afrykańskich pojazdów
o podwyższonej ochronie przeciwminowej.
KMW Dingo jest zbudowany na sprawdzo-
nym podczas eksploatacji podwoziu samocho-
du ciężarowego UNIMOG. Konstruktorzy
kładą duży nacisk na takie rozwiązania,
które zapewniają ochronę przed: minami
o masie 4 kg, odłamkami pocisków kalibru
155 mm oraz trafieniami amunicją strzelecką
kalibru 7,62 mm. Osiągnięcie tego poziomu
ochrony jest związane ze znacznym zwiększe-
niem masy pojazdu. KMW Dingo, o wymia-
rach 5450x2310x2350 mm, ma masę całko-
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Technika i logistyka
witą 8,8 t. Jego nadwozie składa się z czterech
podstawowych modułów: przedniego wraz
z osłoną silnika; kabiny z szybami kuloodpor-
nymi; tylnego, stanowiącego przedział ładun-
kowy; modułu dennego (fot. 1).
Modułowa budowa pojazdu pozwala zmniej-
szyć jego podatność na deformacje w razie
wybuchu miny. Poszczególne moduły prze-
mieszczają się względem siebie niezależnie,
co jest szczególnie widoczne w trakcie jazdy
na dużych nierównościach. Znaczną rolę
w ochronie wnętrza odgrywa przeciwminowa
płyta denna, zapewniająca ochronę od spodu
pojazdu. Zastosowany kształt trapezowy (po-
dobny do kształtu australijskiego pojazdu
Adi Bushmaster) pozwala na swobodne roz-
chodzenie się fali wybuchu na boki. Dodatkowe
użebrowanie wewnętrzne usztywnia w znacz-
nym stopniu moduł denny.
Wspólną cechą pojazdów o podwyższonej
ochronie minowej, takich jak KMW Dingo,
jest bardzo duży prześwit, wynoszący 420 mm
(np. Star 266 ma prześwit 325 mm). Taka od-
ległość od podłoża powoduje, że strumień
energii, który dotrze do płyty dennej, zdąży Fot. 1. Moduły pojazdu z uwzględnieniem płyty dennej (fot. KMW)
się rozproszyć i będzie działał na większej po-
wierzchni, ale z mniejszym ciśnieniem. Koncepcja zakładająca powstanie pojazdu
Pomiędzy płytą denną a podłogą opancerzo- pojawiła się w 1979 roku. Przewidywała ona
nej kabiny zastosowano około 250-milimetro- budowę prostego w obsłudze pojazdu dla afry-
wą szczelinę, pozwalającą na pochłonięcie kańskich załóg. SAMIL-e były produkowane
energii wybuchu przez odkształcany moduł na podstawie konstrukcji samochodów tere-
denny. Pojazdy o podwyższonej ochronie prze- nowych przez wiele firm prywatnych. W koń-
ciwminowej, jak już wspomniano, charakte- cu postanowiono przeprowadzić wstępną ich
ryzują się odpowiednim ukształtowaniem dna, klasyfikację, polegającą na standaryzacji
które powoduje rozproszenie fali uderzenio- w zależności od masy pojazdu w następują-
wej wokół niego (fot. 2). cych klasach: 2,5 i 10-tonowej.
Interesujące i mało znane w Europie są kon- Do końca produkcji w 1992 roku łącznie wy-
strukcje afrykańskie. Tamtejsze trudne warun- produkowano 16 864 pojazdów SAMIL, SACOM
ki geograficzno-klimatyczne spowodowały, iż
w firmie Amor Solutions powstała rodzina po-
jazdów o podwyższonej ochronie przeciwmi-
nowej. Pojazdy afrykańskie trudno jest skla-
syfikować ze względu na ich chałupniczą pro-
dukcję. Wszystkie mają wspólną cechę, tzn.
kształt dna kadłuba zwiększający ochronę
przeciwminową pojazdu.
Pierwszym pojazdem, jaki powstał seryjnie
w Afryce, był SAMIL (South African Military).
Jest on traktowany jako najlepszy pierwowzór
pojazdów o dużej mobilności i ochronie prze-
ciwminowej. Bazuje na komponentach i po-
myśle niemieckiej firmy Magirus-Deutz, uzna-
nego międzynarodowego lidera w produkcji
pojazdów ciężarowych. Pojazd ten właściwie
składa się z odpowiednio ukształtowanej ka-
biny i ramy. Rozwiązanie to dodatkowo zmo-
dyfikowano i przystosowano do afrykańskich
warunków, szczególnie do poruszania się
w buszu (fot. 3). Fot. 2. Widok ogólny opancerzonego pojazdu KMW Dingo (fot. KMW)

Kwartalnik Bellona 1/2007 179

 Technika i logistyka
Fot. 3. SAMIL – pierwowzór wszystkich pojazdów afrykańskich (fot. Amor Solutions)
i SAMAG i dodatkowo 585 sztuk na rynek cy-
wilny. W tym okresie ich użytkownicy wprowa-
dzili wiele różnych udogodnień, pozwalających
działać w buszu. Różne konfiguracje pancerza
chroniły pojazdy przed ostrzałem z broni kal.
20 mm oraz ładunkami kombinowanymi, skła-
dającymi się z trzech przeciwpancernych min
typu TM 57 (odpowiadających ładunkowi 21 kg
materiału wybuchowego TNT). Praktycznie
SAMIL jest używany jako pojazd do przewozu
ładunków do 13 t w trudnym, zaminowanym
terenie.
Kolejny przedstawiciel firmy Amor Solutions
to MPV Casspir. Jest to jeden z pierwszych
pojazdów mających kadłub w kształcie litery
V. Został zaprojektowany z myślą o eksploa-
Fot. 4. Casspir podczas najbardziej skrywanych badań poligonowych na odporność udarową
(fot. Amor Solutions)
180
tacji w Afryce ze szczególnym uwzględnie-
niem lokalnych konfliktów. Podobnie jak
jego poprzednicy, Casspir jest przystosowany
do tego, aby chronić załogę przed kombino-
wanym ładunkiem dwóch min przeciwpancer-
nych TM 57 pod kołem (równoważny 21 kg
TNT) albo podwójnym ładunkiem (równo-
ważny 14 kg TNT) umieszczonym gdziekol-
wiek pod kadłubem. Ze względu na zastoso-
wanie dużej liczby komponentów cywilnych
Casspir nadaje się do napraw polowych
(fot. 4).
Pojazd jest przeznaczony do transportu dru-
żyny piechoty (dowódcy, kierowcy i 12 żoł-
nierzy). Jego dodatkową zaletą jest możliwość
złożenia siedzeń w celu przewożenia ładun-
ków i rannych. Produkowany jest w dwóch
wersjach: Casspir Mk1 i Mk2. Wersja Mk1
ma sześciocylindrowy silnik Diesla ADE 352
chłodzony cieczą o mocy 96 kW, wersja Mk2
– sześciocylindrowy silnik Diesla ADE 352
chłodzony cieczą, z doładowaniem o mocy
124 kW. Pojazdy Mk1 i Mk2 mają ponadto
5-biegową synchronizowaną skrzynię bie-
gów mercedesa. Obecnie używa się około
2000 sztuk wersji Mk1 i Mk2.
Pojazd charakteryzują następujące parame-
try: rozstaw osi – 4,2 m, długość – 6,9 m, wy-
sokość – 3,125 m, masa bojowa – 10,88 t, mak-
symalna prędkość – do 90 km/h.
Pancerz z monolitycznych płyt spawanych
zapewnia ochronę przed automatyczną bronią
strzelecką. Kształt kadłuba przypomina trum-
nę na kołach. Zastosowanie czteropunktowych
pasów w połączeniu ze specjalnymi siedze-
niami oraz kształtem kadłuba chroni przed wy-
buchem ładunku złożonego z trzech min
TM 57. Aby poprawić komfort przewożo-
nych żołnierzy, pojazd wyposażono w klima-
tyzację.
W pierwszych wersjach nietypowo podwie-
szono dwa zapasowe koła na bocznych bur-
tach pojazdu. Takie zamocowanie może utrud-
nić rozchodzenie się fali detonacyjnej.
W ostatnich wersjach kosze na koła zapasowe
znajdują się w rufowej części kadłuba.
Następną interesującą konstrukcją afrykań-
ską jest transporter zbudowany z wykorzysta-
niem podzespołów ciężarówki UNIMOG 416,
nazwany Mamba, i jego odmiana Puma.
Mamba służy do ochrony obserwatorów
uczestniczących w misjach stabilizacyjnych
ONZ. Jego dłuższą odmianą jest Puma, prze-
znaczona do przewozu drużyny piechoty.
Pojazd ten został tak zaprojektowany, aby da-
wać maksymalną ochronę przeciwminową
i przed automatyczną bronią strzelecką, ze
szczególnym uwzględnieniem ostrzału
z popularnego w Afryce AK-47. Dotychczas
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Technika i logistyka
wyprodukowano ponad 1000 tych pojazdów;
znajdują się one w wyposażeniu wielu afry-
kańskich armii. Zastosowanie sprawdzonych
elementów zawieszenia z UNIMOG-a zaowo-
cowało dużą podatnością logistyczną i prosto-
tą użytkowania (fot. 5).
Charakterystyczne dla tych pojazdów są du-
że okna z szybami pancernymi i otworami
strzelniczymi. Dodatkowe osłony z siatek na
reflektory powodują, iż są one zdolne do po-
konywania krzaków i innych zarośli afrykań-
skich. Kadłub wytrzymuje wybuch miny prze-
ciwpancernej TM 57 oraz dwóch połączonych
ładunków TM 57 pod dowolnym kołem.
Pojazd dodatkowo wyposażono w dwa ko-
ła zapasowe umieszczone w tylnej części kad-
łuba. Dużą jego mobilność zapewnia napęd Fot. 5. Puma – widok z boku (fot. Amor Solutions)
4x4 oraz wyciągarka elektryczna. Pojazd ma
następujące wymiary: wysokość 2,4 m, dłu-
gość 5,88 m, rozstaw osi 3,38 m, rozstaw kół wyższonej ochronie przeciwminowej. Ze wzglę-
1,85 m. Zastosowanie 4-cylindrowego silnika du na coraz śmielsze ataki terrorystyczne pojaz-
Diesla o maksymalnej mocy 85 kW, maksy- dy sił stabilizacyjnych powinny mieć zwięk-
malnym momencie obrotowym 378 Nm oraz szoną ochronę przeciwminową. Terroryści dys-
manualnej 5-biegowej zsynchronizowanej ponujący przeciwpancerną bronią typu RPG
skrzyni biegów pozwala mu poruszać się koncentrują się na ataku, wykorzystując kombi-
z maksymalną prędkością 105 km/h. Masa nowane ładunki wybuchowe. Znane są wypad-
pojazdu (6,12 t) oraz zasięg (600 km w tere- ki, gdy załogi lekkich pojazdów opancerzonych,
nie i 800 km na szosie) sprawiają, iż ma on które najechały na przeciwpancerną minę, prze-
dużą mobilność strategiczną i operacyjną. żywały. Wydaje się, iż pojazdy te staną się
Przedstawione w artykule konstrukcje zo- pierwowzorami dla nowych konstrukcji opance-
stały wybrane z całej rodziny pojazdów o pod- rzonych.  g

Kwartalnik Bellona 1/2007 181

 Programy zbrojeniowe
wojsk lądowych
państw zachodnich
płk dr inż.
MIROSŁAW ADAMSKI
absolwent Wojskowej
Akademii Technicznej –
w 1985 r. ukończył Wydział
Elektromechaniczny,
specjalność uzbrojenie
lotnicze. W latach
1989–1994 był wykładowcą
i adiunktem Katedry Techniki
Lotniczej Wyższej Szkoły
Oficerskiej Sił Powietrznych
w Dęblinie. W 1992 r. obronił
pracę doktorską w Akademii
Obrony Narodowej. Obecnie
jest szefem Katedry
Uzbrojenia WSOSP.
WYJAŚNIENIE NR 1
C4ISR – Command, Control,
Communications, Computers,
Intelligence, Surveillance and
Reconnaissance – system łą-
czący możliwości dowodzenia,
kontroli, wspomagania komu-
nikacji, przeliczeniowe, wywia-
dowcze, rozpoznawcze i zwia-
dowcze.
Military Słowniczek Akronimów
(ww.greendevils.com.pl)
182
P
odstawowym założeniem współczes-
nych programów zbrojeniowych jest in-
teroperacyjność. Dąży się bowiem do
zapewnienia różnym wojskom możliwości
wspólnego działania w operacjach międzyna-
rodowych. Koniecznością staje się więc stwo-
rzenie wspólnej sieci, która integrowałaby
urządzenia przeznaczone do przekazywania
informacji. Nad rozwiązaniem tego problemu
pracują specjalistyczne firmy elektroniczne.
Uczestniczą one w różnych programach zbro-
jeniowych, prowadzonych zarówno przez włas-
ne państwo, jak i inne kraje. Na przykład
General Dynamic kieruje amerykańskim pro-
gramem Warfighter Information Network-
-Tactical – WIN-T, integruje prace w ramach
kanadyjskiego programu Iris i wraz z francu-
ską firmą Thales bierze udział w brytyjskim
programie Bowman. Z kolei brytyjski BAE
Systems uczestniczy w amerykańskim progra-
mie JTRS, będącym częścią WIN-T. W efek-
cie powstają systemy dość podobne, mogące
ze sobą współdziałać (fot. 1).
W artykule omawiam system amerykański
WIN-T, najbardziej rozbudowany, oraz wybra-
ne programy europejskie.
Program amerykański. Zgodnie z rządo-
wymi wymaganiami taktyczny system teleko-
munikacyjny WIN-T obejmuje elementy sie-
ciowe i infrastrukturę od poziomu manewru-
jącego batalionu do poziomu teatru działań.
Sieć WIN-T ma zapewniać: dowodzenie,
sterowanie, komunikowanie się, przetwarza-
nie danych, a także prowadzenie wywiadu,
obserwacji i rozpoznania (C4ISR) (1) za po-
mocą bezpiecznych, mobilnych środków, zdol-
nych do przetrwania na polu walki, mogących
współpracować z innym urządzeniami oraz
wspierać multimedialne taktyczne systemy
informacyjne.
Ocenia się, że po 2010 roku wykonywanie
zadań przez siły zbrojne będzie polegało na
działaniu w sieci, umożliwiającym reorgani-
zację zadań pododdziałów i zmianę zadań ele-
mentów wsparcia pola walki w czasie rzeczy-
wistym. Sieć WIN-T pozwoli dowódcom i in-
nym jej użytkownikom – na wszystkich pozio-
mach – wymieniać zarówno zewnętrzne, jak
i wewnętrzne informacje, dotyczące teatru
działań, za pomocą przewodowych i bezprze-
wodowych telefonów, komputerów (podobnie
jak w Internecie) lub terminali wideo.
Użytkownicy będą mogli podłączać swoje
urządzenia do sieci taktycznej, wykorzystują-
cej komercyjne technologie informacyjne.
Z kolei WIN-T będzie łączył wszystkich
uczestników operacji siecią informacyjnych
systemów obronnych (DISN).
WIN-T to kombinacja urządzeń lądowych,
latających i operujących w kosmosie. Ma za-
pewniać przekazywanie informacji o sytuacji,
wspólne planowanie, łączność czujników ze
strzelcami, precyzję operowania i logistyczne-
go zabezpieczenia (określono to w Joint Vision
2010 i Army 2010), a dzięki temu być pomoc-
ny w osiąganiu przewagi informacyjnej.
Infrastruktura systemu ma umożliwiać dowód-
com i innym użytkownikom jednoczesne ko-
munikowanie się głosem oraz wymianę danych
i obrazów na wszystkich poziomach utajnie-
nia. WIN-T spełni wymagania dotyczące do-
wodzenia i sterowania w ruchu, będzie bowiem
spajał swoje główne elementy w mobilne tak-
tyczne platformy centrów operacyjnych (TOC)
oraz zapewniał zintegrowany taktyczny system
radiowy (JTRS) i lokalne sieci bezprzewodo-
we (LAN). Elementy WIN-T mają mieć kon-
strukcję modułową (łatwość modernizacji)
i odpowiednie do wymagań użytkowników
rozmiary.
Przyjęto, że nowe technologie będą zaku-
pywane i udostępniane żołnierzom niezwłocz-
nie. WIN-T ma umożliwiać integrowanie
wszystkich rodzajów wojsk na danym teatrze
działań. Każdy dowódca będzie miał możli-
wość wykorzystywania systemu w dowolnym
miejscu obszaru walki, każda platforma zaś
ma dostarczać informacji niezbędnych do two-
rzenia obrazu sytuacji.
Amerykański system bojowy
Aby zapewnić efektywność działania,
a jednocześnie zminimalizować wymaga-
nia logistyczne, podjęto prace nad progra-
Kwartalnik Bellona 1/2007

Fot. 1. Przykład taktycznego centrum operacyjnego (Tactical Operational Center – TOC) (US DoD)
mem przyszłościowych systemów bojowych
pola walki (Future Combat System of Systems
– FCSS). Obejmuje on opracowanie syste-
mów łączności i rozpoznawania, nowych ro-
dzajów inteligentnej amunicji, lądowych po-
jazdów kołowych i gąsienicowych – załogo-
wych i bezzałogowych, nowoczesnych sy-
stemów wyposażenia żołnierzy, a także sa-
molotów bezzałogowych. System ma skła-
dać się z 18 platform, przy czym 8 będą sta-
nowiły załogowe pojazdy lądowe, 3 – bez-
załogowe pojazdy lądowe, 4 – bezzałogowe
statki latające i 3 – inteligentna amunicja
oraz niedozorowane czujniki. Wszystkie
platformy mają spełniać następujące warun-
ki techniczne:
  być przystosowane do transportu samo-
lotami typu C-130, tzn. ich masa nie może
przekraczać 20 t;
  wymagania logistyczne mają zostać ob-
niżone o 33–50% (zużycie paliwa ma być
mniejsze o 50%, a czas przygotowania do pra-
cy nie dłuższy niż 96 godz.);
  muszą być zdolne do działania przez
5 dni bez dostaw zaopatrzenia;
  ich prędkość maksymalna ma wynosić
l00 km/godz., a trwała prędkość w terenie –
60 km/godz.
Kwartalnik Bellona 1/2007
Technika i logistyka
Platformy będą działały w sieci zarządza-
nia polem walki, dzięki czemu żołnierze uzy-
skają dostęp do wszystkich potrzebnych infor-
macji, a tym samym większą autonomię. Oni
również staną się źródłem informacji.
Otrzymają inne indywidualne wyposażenie.
Ubiór będzie zapewniał skuteczniejszą ochro-
nę przed środkami biologicznymi i chemicz-
nymi, a także umożliwiał łączność z bojową
siecią informacyjną.
Niezbędna stanie się zmiana uzbrojenia
platform bojowych. Siłom średnim i lekkim,
a więc o dużej mobilności operacyjnej, trze-
ba będzie zapewnić takie możliwości bojowe,
jak klasycznym siłom ciężkim. Potrzebne bę-
dzie nowe uzbrojenie: lżejsze, ale równie efek-
tywne jak uzbrojenie współczesnych czołgów.
Trwają więc badania nad armatami nowego
typu – elektromagnetycznymi i elektro-termo-
-chemicznymi. Bada się również możliwość
zastosowania broni rażącej bezpośrednio
wiązkami promieniowania o wysokiej energii
(rysunek).
Zmiany są przewidywane również w syste-
mie ochrony. Klasyczne siły ciężkie bazowa-
ły przede wszystkim na pasywnej ochronie
balistycznej. Budowano i eksploatowano więc
czołgi o masie około 60 t, zużywające ogrom-
183
 Technika i logistyka

Zniszcz Bądź Nie daj się Nie daj się Nie daj się Nie daj się
pierwszy niewidoczny namierzyć trafić spenetrować zabić

Uzbrojenie
Termalny system
Dalmierz laserowy obserwacyjny

Redukcja sygnatury Redukcja sygnatury

cieplnej radarowej
Materiały
Wyciszenie
Zakłócenie Kształt
Kamuflaż Kamuflaż laserowe
Dym Zakłócenie
Ochrona radarowe
Ogień Zakłócenie
własny aktywna
laserowe
Kamuflaż
Pancerze Dym
Flary
ceramiczne Konstrukcje
Kompozyty przestrzenne
Podział na
Inst.
przedziały
p.poż.
Ochrona
Wykładziny
ABC
przeciwodłamkowe

Rys. Zdolność przeżycia FCSS

ne ilości paliwa. Wymagania logistyczne tego
rodzaju sprzętu nie pozwalają na wykorzysty-
wanie go przez siły ekspedycyjne.
Zakłada się, że pojazdy następnej generacji
będą zdolne do efektywnego maskowania,
szybkiego wykrywania przeciwnika, niszcze-
nia go z dużej odległości oraz będą miały ak-
tywną ochronę balistyczną. Konstrukcje po-
jazdów w większej niż dotychczas mierze zo-
staną zunifikowane, tym samym będą mniej-
sze ich wymagania logistyczne.
Planuje się, że zamiast wielu zestawów czę-
ści zamiennych i wyposażenia remontowo-na-
prawczego dla każdej z platform będzie wy-
korzystywany jeden zestaw dla grupy platform.
W koncepcji FCSS ten problem próbuje się
rozwiązać, korzystając z doświadczeń zdoby-
tych przy wprowadzaniu do wyposażenia
pojazdu Stryker (mimo że nie spełnia on jesz-
cze wszystkich niezbędnych wymagań).
Rozważane jest również zastosowanie kon-
strukcji modułowych. Pozwoliłoby to wyko-
nywać więcej zadań i to z użyciem nie tak licz-
nego sprzętu. Ważne, żeby moduły były łatwo
wymienialne, gdyż zapewniałoby to krótki
czas osiągania gotowości bojowej po dotarciu
do teatru działań.
Zmniejszenie wymagań logistycznych jest
możliwe także dzięki zastosowaniu nowych
rodzajów napędu, na przykład hybrydowego,
i innych źródeł energii, na przykład ogniw pa-
liwowych. Napędy hybrydowe mogą pozwo-
lić na znaczne zmniejszenie rozmiarów i ma-
sy pojazdów oraz zużycia paliwa. Zastosowanie
w napędach transmisji elektrycznej spowodo-
wało, że silnik spalinowy cały czas może pra-
cować z maksymalną sprawnością. Nadmiar
przetwarzanej energii jest bowiem magazyno-
wany w akumulatorach i wykorzystywany, gdy
moc silnika spalinowego okazuje się niewy-
starczająca. Silniki o mniejszej mocy mają
mniejsze wymiary, a dzięki transmisji elek-
trycznej nie muszą być umieszczane w ściśle
określonym miejscu w stosunku do układu
jezdnego. Możliwe jest więc bardziej efektyw-
ne wykorzystanie przestrzeni wewnątrz pojaz-
du oraz zmniejszenie jego rozmiarów i masy.
W rezultacie zwiększa się zdolność pojazdu
do przetrwania na polu walki. Stosunkowo ła-
two można zdublować znaczną część układu

184 Kwartalnik Bellona 1/2007


napędowego, stosując w jednej platformie dwa
silniki o jeszcze mniejszej mocy. Awaria lub
zniszczenie jednego z nich spowoduje jedynie
degradację mobilności, a nie jej całkowitą
utratę. Dodatkową zaletą jest możliwość
częściowego odzyskiwania energii podczas
hamowania.
Przerzut platform transportem lotniczym
jest zdecydowanie najszybszy, ale nie zawsze
ekonomicznie uzasadniony. Planuje się zbu-
dowanie floty szybkich okrętów logistycz-
nych. Będą one skonstruowane w układzie ka-
tamarana. Obecnie trwają próby wykorzysta-
nia wydzierżawionych cywilnych jednostek
tego typu.
Programy europejskie
A-400 – ogólnoeuropejski wszechstronny
transportowiec wojskowy. W większości pro-
gramów europejskich niemożliwe jest stoso-
wanie w transporcie lotniczym reguły duży
i mały. Koszty zakupu i eksploatacji ciężkich
samolotów transportowych są tak znaczne, że
państw europejskich nie stać na kupno dużej
liczby takich maszyn i na ich wykorzystywa-
nie wyłącznie do celów wojskowych. Muszą
więc albo ograniczyć się wyłącznie do samo-
lotów typu C-130 i dostosowywać masę ła-
dunków do możliwości transportowych innych
samolotów (czyli do 20 t), lub też w razie po-
Fot. 2. Projekt pojazdu średniego FRES ( fot. Future Rapid Effect System)
Kwartalnik Bellona 1/2007
Technika i logistyka
trzeby wynajmować ciężkie samoloty An-124
i An-225 od firm specjalizujących się w przewozach
ładunków ciężkich i wielkogabarytowych; albo wy-
brać inny model transportu powietrznego.
Europejskie konsorcjum Airbus, którego główny-
mi udziałowcami są Francja, Wielka Brytania
i Niemcy, podjęło się wdrożenia programu A-400,
zakładającego budowę samolotu transportowego po-
średniego między ciężkimi a lekkimi samolotami
amerykańskimi. Założono, że koszty zakupu i eks-
ploatacji powinny być niewiele większe niż w wy-
padku amerykańskiego C-130.
Brytyjska koncepcja wozu bojowego. Powstała
w ramach programu Future Rapid Effect System –
FRES (fot. 2). Zakłada on zwiększenie zdolności bry-
tyjskich sił lądowych do przeprowadzania błyska-
wicznych interwencji, działań wojennych i operacji
wsparcia manewrowego. W tym celu ma być wyko-
rzystywany system platform mogących współpraco-
wać w sieci, pozwalający dominować nad przeciw-
nikiem w przestrzeni walki, a także pod względem
dowodzenia i sterowania, precyzji ataku, zdolności
przetrwania, mobilności i dostępności.
Z tak określonej definicji wynikają bardziej szcze-
gółowe wymagania:
  FRES ma umożliwiać prowadzenie długo-
trwałych operacji przy jednocześnie niewielkich
potrzebach logistycznych. To jednak wymaga od-
powiedniego poziomu unifikacji platform oraz pro-
stoty ich konstrukcji, eksploatacji i napraw.
185
 Technika i logistyka
Platformy powinny być tak zaprojektowane,
aby ewentualne awarie nie powodowały na-
tychmiastowo katastrofalnych skutków.
Zaopatrywanie w paliwo, amunicję i inne
eksploatacyjne media powinno być maksy-
malnie zunifikowane, a narzędzia i wyposa-
żenie łatwo dostępne;
  FRES ma być bardziej dostępny ope-
racyjnie, tzn. platformy już eksploatowane
Masę platformy będą łatwe w obsłudze, platformy zmagazy-
nowane zaś łatwo będzie przygotować do
lądowej działań. Muszą być one wyposażone w sy-
obniżono dzięki stemy diagnostyczne, monitorujące eksplo-
zastosowaniu atację i prognozujące awarie, co ułatwi pla-
kompozytów nowanie zadań logistycznych;
polimerowych zbrojonych   platformy w większości mają być
włóknami szklanymi przystosowane do transportu samolotem
i węglowymi. Nie C-130, a najcięższe – samolotem A-400.
zapewniają one takiej Natomiast samoloty C-17 będą mogły
ochrony balistycznej przewozić kilka platform jednocześnie.
jak wyspecjalizowane Transport powinien być tak zorganizowa-
materiały, ale pozwalają ny, żeby były one zdolne do podjęcia dzia-
na zbudowanie znacznie łań bojowych natychmiast po zjechaniu
lżejszej struktury nośnej, z rampy samolotu transportowego;
na której można   platformy będą samowystarczalne, gdy
zamontować chodzi o transport w obszarze działań, tzn.
opancerzenie o większej będą zdolne do przejechania 300 km po dro-
masie. gach i 150 km w terenie z zachowaniem re-
zerwy umożliwiającej przejechanie następ-
nych 50 km. Jazda terenowa powinna obej-
mować 50 km dojazdu, 50 km manewrowa-
nia i 50 km powrotu w celu uzupełnienia
zaopatrzenia;
  platformy FRES mają odznaczać się du-
żą zdolnością do przetrwania (chodzi o odpor-
ność na ostrzał amunicją 14,5 mm z każdej
strony i ochronę przed odłamkami artyleryj-
skimi oraz minami);
  platformy FRES będą mogły eliminować
zagrożenia pojawiające się podczas misji.
Będą wyposażone w armaty 35–40 mm i prze-
ciwpancerne pociski rakietowe. Mają być też
zdolne do niszczenia czołgów z odległości
15 km na podstawie wskazań pododdziałów
rozpoznawczych;
  FRES będzie można włączyć do cyfro-
wej sieci bojowej w celu wsparcia funkcji
C4-ISTAR;
 FRES ma operować w najtrudniejszym
terenie, również zurbanizowanym, górskim
i skażonym środkami ABC. Ma ułatwiać wy-
bór trasy i pozwalać na zwiększenie tempa
operacji, a także – dzięki krótszemu czaso-
wi ekspozycji – zdolności do przetrwania.
Wymagać to będzie większej niezawod-
ności działania w ekstremalnych środo-
wiskach;
  FRES ma cechować się niezmienną war-
tością bojową podczas eksploatacji.
186
Koniecznością będzie więc zapewnienie moż-
liwości technicznego rozwoju platform oraz
łatwości ich modernizacji. Umożliwi to tzw.
otwarta architektura.
Jednym z najciekawszych eksperymentów
w ramach tego programu była próba zmniej-
szenia masy platformy lądowej. W tym celu
jako podstawowy materiał konstrukcji kadłu-
ba pojazdu zastosowano kompozyty polime-
rowe zbrojone włóknami szklanymi i węglo-
wymi. Zachęcające okazały się zwłaszcza eks-
perymenty z kompozytami zbrojonymi włók-
nem węglowym. Kompozyty nie zapewniają
co prawda takiej ochrony balistycznej jak wy-
specjalizowane materiały, ale pozwalają na
zbudowanie znacznie lżejszej struktury noś-
nej, na której można zamontować opancerze-
nie o większej masie. Kompozyt zbrojony
włóknami węglowymi zapewnia taką samą
ochronę przeciwodłamkową jak kompozyt
zbrojony włóknem szklanym. Konstrukcja
nośna może więc pełnić funkcję wykładziny
przeciwodłamkowej.
W rezultacie masę pojazdu zmniejszono
o 15%. Dodatkowe korzyści uzyska się, jeśli
pancerz przymocowany do węglowej struktu-
ry będzie można demontować. Koszty szko-
lenia załóg znacząco się zmniejszą, gdyż kad-
łub o strukturze węglowej – pozbawiony pan-
cerza – jest dwukrotnie lżejszy niż stalowy.
W efekcie zmniejszy się zużycie paliwa oraz
takich elementów, jak gąsienice, zawieszenie
czy silnik.
Szwedzki projekt zunifikowanej plat-
formy modułowej (Spitterskyddad Enhets
Platform – SEP). Podobny do brytyjskiego
programu FRES jest szwedzki projekt SEP.
Angielska firma Alvis Vickers i szwedzka
Alvis Hagglunds nawiązały więc współpra-
cę. Szwedzi podjęli program SEP, dążąc do
zastąpienia w swej armii floty różnorodnych
pojazdów możliwie zunifikowanymi pojaz-
dami nowej generacji. Cel ten zamierzano
osiągnąć, opracowując dwie zunifikowane
platformy (kołową i gąsienicową) o kon-
strukcji modułowej. Te same moduły spe-
cjalistyczne będzie można montować na
różnych podwoziach, w zależności od uwa-
runkowań misji.
Szwedzkim projektantom i konstruktorom
udało się ograniczyć przeciętną masę bojową
pojazdu do 17,5 t. Większość pojazdów tej
rodziny z łatwością więc może być przewożo-
na samolotami C-130 Hercules. Radykalnie
zmniejszono masę, stosując napęd hybrydo-
wy, czyli dwa spalinowe silniki samocho-
dowe o pojemności skokowej około 3,5 1
i mocy blisko 200 kW. Tego rodzaju silniki są
ogólnie dostępne w przemyśle samochodo-
Kwartalnik Bellona 1/2007

wym i charakteryzują się wysoką „gęstością
mocy”. Są lekkie i zajmują niewiele miejsca.
Silniki te umieszczono nad gąsienicami (koła-
mi). Silniki elektryczne zintegrowano zaś z ko-
łami pojazdu. W ten sposób kierowca i dowód-
ca mogą siedzieć obok siebie w przedniej
części wozu. Rozwiązanie to pozwoliło na
skrócenie pojazdu, a tym samym na zmniej-
szenie jego masy.
SEP jest tak lekki, że jego najcięższe wer-
sje mogą być wykorzystywane jako najlżejsze
pojazdy FRES. Masę tego typu maszyn
można zmniejszyć jeszcze bardziej, łącząc
w konstrukcji nośnej, a nawet w konstrukcji
kół i ich zawieszenia, technologię napędu
hybrydowego z zastosowaniem kompozytów
węglowych. Najprawdopodobniej właśnie
ten problem badawczy zachęcił Szwedów
i Brytyjczyków do współpracy.
Projekt francuski. Francuzi nie będą kon-
kurowali z Amerykanami w dziedzinie nowych
technologii. Traktują ich jako sojuszników i li-
derów sił koalicyjnych. Zamierzają raczej
skoncentrować się na rozwoju systemów infor-
matycznych. Francja ma długą tradycję kon-
struowania i eksploatowania średnich, dobrze
uzbrojonych pojazdów kołowych oraz wyko-
rzystywania ich w misjach pokojowych w od-
ległych zakątkach świata. Jako przykład
można wskazać niedawno zmodernizowany
AMX-10 RC (fot. 3), stosowany w operacjach
EUFOR, lub właśnie opracowywany pojazd
VBCI. Stosunkowo niewielkim nakładem środ-
ków Francuzi mogą dopracować własny wóz
opancerzony EBRC. Obecnie nie sprecyzowa-
no jeszcze, czy będzie to pojazd kołowy, czy
gąsienicowy. Zakłada się jednak zastosowanie
w nim ochrony aktywnej oraz nowoczesnego
wyposażenia i uzbrojenia (najprawdopodob-
niej zostanie zamontowane w bezzałogowych
wieżyczkach). W konstrukcji układu napędo-
wego zamierza się wykorzystać transmisję
elektryczną, a w wersji gąsienicowej – gąsie-
nice elastomerowe. W celu przebadania trans-
misji elektrycznej zbudowano demonstrator
technologii, który już dziś wzbudza duże za-
interesowanie. EBRC będzie przystosowany
do przewożenia różnorodnych robotów bojo-
wych i do współpracy z nimi. Jego struktura
nośna będzie najprawdopodobniej bardziej tra-
dycyjna. Rozważa się zastosowanie stopów
aluminium i (lub) tytanu, natomiast nie
planuje eksperymentowania z kompozytami
polimerowymi.
Niemieckie nowe platformy opancerzone.
W 1997 roku w Niemczech zainicjowano pro-
gram budowy nowej platformy opancerzonej
(Neue Gepanzerte Plattformen – NGP). Jego
podstawowym założeniem było stworzenie
Kwartalnik Bellona 1/2007
Technika i logistyka
rodziny pojazdów o budowie modułowej, na
których można by było zabudowywać kompo-
nenty przeznaczone do:
  zwalczania silnie opancerzonych celów
lądowych;
  przewożenia desantu do zwalczania mięk-
kich celów lądowych;
  wsparcia ogniowego na polu walki.
Niemcy, podobnie jak Brytyjczycy w pro-
gramie FRES, przewidzieli możliwość trans-
portowania platform samolotem A-400. Masę
platformy ograniczono więc do około 30 t.
Aby zmniejszyć koszty eksploatacji i szko-
lenia, w podwoziach bazowych wprowadzono
wspólne dla wszystkich wersji moduły. Są to:
—  podstawowe elementy korpusu i ochro-
ny pancernej, na przykład blachy denne, pan-
cerz czołowy, zawieszenie, układ bieżny i na-
pędowy;
—  układ sterowania;
—  zwarty, małogabarytowy przedział bojo-
wy dla załogi podstawowej (dowódca i kie-
rowca);
—  układ zasilania w energię elektryczną
(generator prądu zmiennego), układ chłodze-
nia i paliwowy oraz układy ochronne (ppoż.,
przeciwwybuchowy, ABC i inne).
Moduły te będą uzupełniane specjalnymi
modułami, zależnie od pełnionej misji. Pojazdy
wszystkich konfiguracji mają operować na
wspólnym polu walki, muszą więc spełniać
takie same wymogi taktyczne. Niezależnie od
przeznaczenia, powinny odznaczać się dużą
zdolnością przetrwania na polu walki, dużą
ruchliwością, podatnością na dowodzenie
i zdolnością do szybkiego reagowania. Powinny
też być dyspozycyjne.
Fot. 3. Zmodernizowany AMX–10 RC (Army Recognition)
187
 Technika i logistyka
Przedział bojowy dla dwuosobowej załogi
podstawowej należy opracować optymalnie
pod względem ergonomicznym, tak aby za-
pewniał osiągnięcie wysokiej zdolności prze-
trwania, odpowiadającej normom taktyczno-
-technicznym wojskowych pojazdów klasy
60 t (Military Loading Class tons MLC 60).
Ograniczenie załogi podstawowej do dwóch
osób wymusiło zautomatyzowanie układów
oraz rozbudowanie systemu wspomagania ob-
sługi pojazdu.
Zapewnienie podatności na dowodzenie
i zdolności do szybkich reakcji będą wy-
magały, między innymi, nowoczesnego
układu dowodzenia, układu kierowania po-
jazdem oraz systemu uzbrojenia połączo-
nego ze środkami rozpoznania i obserwa-
cji oraz z układem rozpoznania „swój-
-obcy” (IFF).
Spełnienie przedstawionych wymagań
będzie wiązało się z koniecznością zastosowa-
nia nowych technologii:
  wyposażenia umożliwiającego współpra-
cę w relacji człowiek–maszyna, czyli wyświet-
laczy przeziernych, wielofunkcyjnych, doty-
kowych, nahełmowych wyświetlaczy 3D,
a także czujników szerokopasmowych i urzą-
dzeń śledzących;
  techniki maskowania w paśmie widzial-
nym, radarowym, podczerwonym i innych,
ochrony aktywnej (soft kill i hard kill);
188
  ochrony przeciwminowej i przeciwbom-
bletowej (niewielkie bomby wyrzucane
z zasobników bomb kasetowych);
  armaty prochowej lub elektro-termo-
-chemicznej kalibru 140 mm (ostatnio bar-
dziej prawdopodobne wydaje się zastosowa-
nie lekkich armat o niskim odrzucie i kalibrze
105 lub 120 mm);
  wież bezzałogowych, nowych systemów
dowodzenia, sterowania oraz identyfikacji
„swój-obcy”, cyfrowej architektury pokłado-
wej sieci elektrycznej oraz napędu hybrydo-
wego sprzężonego z małogabarytowym silni-
kiem wysokoprężnym.
Szczególnie trudnym zadaniem konstruk-
cyjnym jest zastosowanie w pojeździe bazo-
wym rozwiązań optymalnych dla czołgu i bo-
jowego wozu piechoty. Najistotniejszą kon-
cepcyjnie cechą BWP jest zapewnienie moż-
liwości opuszczenia pojazdu przez właz usy-
tuowany w tylnej pionowej płycie korpusu. To
wymusza umieszczenie całego układu napę-
dowego w przedniej części pojazdu. Natomiast
ze względów funkcjonalnych czołgu korzyst-
niejsze jest usytuowanie zespołu napędo-
wego w tylnej części korpusu. Problem ten
nie jest jeszcze jednoznacznie rozwiązany.
Prawdopodobnie zostaną zastosowane nowe
technologie napędu, na przykład skrajnie ma-
łogabarytowe silniki wysokoprężne high-
-power-density (badania nad nimi pro-
wadzi firma MTU), i (lub) transmisja elek-
tryczna. g
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Europa
jako imperium
K
siążka Jana Zielonki Europa jako imperium. Nowe sposobu organizacji przestrzeni politycznej, który nie opie-
spojrzenie na Unię Europejską jest nowością na ra się na zasadzie terytorialności i absolutnej suwerenności.
naszym rynku wydawniczym. Została wydana Uważa on, że Unia Europejska upodabnia się raczej do neo-
w Polsce zaledwie w rok od jej pierwszej edycji w Anglii średniowiecznego imperium niż do klasycznego państwa
w 2006 roku. typu westfalskiego.
Tytuł jest prowokacyjny, bowiem czy można Unię Euro- We wstępie autor rozważa, jakim tworem jest Unia Europejska.
pejską przyrównać do imperium? Już na wstępie autor wy- Czy niezidentyfikowanym obiektem, jak ujął to kiedyś Jacques
jaśnia, że pojęcie to jest używane w wielu kontekstach Delors, czy imperium? Jeśli imperium to jakim? Neowestfalskim
i często kojarzy się z rządami stosującymi represyjne środki czy neośredniowiecznym?
przymusu. Prof. Zielonka pojęcie imperium interpretuje zu-
pełnie odmiennie. Według niego odnosi się ono do takiego Przeciwstawne modele imperiów
Imperium Imperium
Główne cechy
neowestfalskie neośredniowieczne
Sposób
powiększania podbój zaproszenie
terytorium
Struktura rządów rządy rządy policentryczne
scentralizowane
zachęty lub ich
Typ kontroli przymus i korupcja
odmowa
militarne ekonomiczne
Środki kontroli
i polityczne i biurokratyczne
Granice między
metropolią ustalone zatarte
i peryferiami
peryferie stopniowo
Relacje
trwała asymetria zyskują wpływ
ośrodków władzy
i hierarchiczna na decyzje
w metropolii
zależność podejmowane
i na peryferiach
w metropolii
Poziom
wysoki niski
uniwersalizmu
Suwerenność ograniczona lub ograniczona przez
peryferii wykluczona współuczestnictwo

Źródło: J. Zielonka: Europa jako imperium. Nowe spojrzenie na Unię Europejską,

Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2007, s. 20.

W rozdziale pierwszym pt. Powrót do Europy autor

opisuje różnice między starą Unią Europejską a państwa-
mi kandydackimi. Wskazuje na zmiany zachodzące w pań-
stwach postkomunistycznych oraz wpływ wejścia nowych
dziesięciu państw w skład starej Piętnastki. Przedstawia
mapę gospodarczą oraz mapę demokracji w Europie
Wschodniej.

Kwartalnik Bellona 1/2007 189

 Recenzje i omówienia
Rozdział drugi, Europejska polityka mocarstwowa, jest po-
święcony zacieraniu się różnic między Wschodem a Zachodem.
Omówiono w nim proces akcesyjny, jego źródła i uwarunko-
wania. W sposób obrazowy przedstawiono kalendarium zwią-
zane z procesem akcesyjnym nowych państw w latach
1989 – 2005.
W trzecim rozdziale Różnorodność i adaptacja autor uka-
zuje odrębność i zróżnicowanie państw funkcjonujących w ra-
mach Unii Europejskiej, a zarazem zaznacza, że istnieje wspól-
na akceptacja nowej rzeczywistości europejskiej. Przedstawia
zarówno poglądy eurosceptyków, jak i zwolenników procesu
integracji europejskiej. Swoje rozważania obrazuje mapami:
ekonomiczną oraz demokracji 25 państw Unii Europejskiej.
Stoi przed nami problem, jak wyobrazić
sobie coś, co nazywamy demokracją
na wyższym, ponadnarodowym
szczeblu. (...) Musimy stworzyć nowe
pojęcie demokracji postnarodowej.
Polityka gospodarcza to tytuł rozdziału czwartego, przed-
stawiającego rozważania autora na temat polityki gospodar-
czej Unii Europejskiej. Czy Unia Europejska ma jednolitą po-
litykę gospodarczą? Jak na gospodarkę europejską wpływa
globalna konkurencja i swobodny przepływ kapitału? Nasuwają
się także pytania związane z państwami sąsiadującymi z Unią.
Często są to kraje biedniejsze, mniej rozwinięte gospodarczo.
Można zatem zapytać: czy warto inwestować w biedniejszych?
Co można zyskać, dzieląc się z innymi państwami?
W rozdziale Rządy demokratyczne jest analizowany system
polityczny, jaki powinien istnieć w zjednoczonej Europie. Przed
Europą stoją wielkie wyzwania, którym czasami trudno jest
podołać. Przykładem jest chociażby spór o konstytucję UE.
1 Y. Meny: De la democratie en Europe: Old Concepts and New Challenges, Journal of Common Market Studies 2002, t. 41, s. 11.
190
Kolejny rozdział – Rządy poza granicami – obejmuje prob-
lematykę związaną nie tyle z polityką zagraniczną Unii
Europejskiej, ile ze stosunkami zewnętrznymi poszczególnych
Autor książki, Jan Zielonka jest profesorem na Uniwersytecie
Oksfordzkim (St Antony’s College). Z pochodzenia Polak,
studia magisterskie ukończył w 1977 roku na Wydziale Prawa
Uniwersytetu Wrocławskiego. Doktorat obronił w 1981 roku
na Uniwersytecie Warszawskim. Po wyjeździe z Polski przez
wiele lat był wykładowcą na uniwersytecie w Leiden oraz na
Uniwersytecie Europejskim we Florencji. Jest autorem i reda-
ktorem wielu książek, między innymi: Europe Unbound:
Enlarging and Reshaping the Boundaries of the European
Union, Routledge, London 2002, Democratic Consolidation in
Eastern Europe, Oxford University Press, Oxford 2001,
Explaining Euro-paralysis, Macmillan, London 1998.
Opublikował także wiele artykułów na tematy polityki euro-
pejskiej, między innymi w takich czasopismach, jak: „Journal
of Democracy”, „International Affairs”, „Washington
Quarterly”.
1
państw unijnych. Na obecnym etapie istnienia Unii trudno zna-
leźć konsensus co do jednolitej polityki zagranicznej oraz
obronnej, chociaż po 1989 roku żaden kraj europejski nie
próbował wystąpić z NATO, a wiele ubiegało się o przyjęcie
do sojuszu.
Na zakończenie autor przedstawia wnioski, które mają zwią-
zek, jego zdaniem, z neośredniowiecznym charakterem Unii
Europejskiej. Zastanawia się, czy przed wspólną Europą jest
przyszłość. Czy przypadkiem, jak miało to miejsce w odnie-
sieniu do wcześniejszych imperiów, Unia Europejska nie leg-
nie w gruzach, co może spowodować chaos i konflikty.
Wartość książki jest znaczna, ponieważ wnosi ona nowe spoj-
rzenie na Unię Europejską. Autor w odmienny sposób niż jest
to przedstawiane w literaturze przedmiotu potraktował Unię,
prezentując ją jako superpaństwo.
Ppłk dr Wojciech Horyń
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Edukacja oficerów
w NATO
K
siążka Education of Officers in Selected NATO Armies Ryszard Stępień odnosi się do procesu dydaktycznego, do
pod redakcją Wojciecha Horynia zawiera cenne infor- metod pracy z kandydatami na oficerów oraz do metodyki
macje na temat systemów edukacji wojskowej w pię- kształcenia oficerów. W XXI wieku istnieją nowe, inne uwa-
ciu państwach NATO: Polsce, Francji, Szwecji, Hiszpanii, runkowania edukacyjne. Dlatego też istnieje potrzeba dosto-
Republice Czeskiej. sowania kształcenia kandydatów na oficerów do wymogów
Zaprezentowano w niej ciekawe artykuły z zakresu kształ- współczesnej edukacji.
cenia oraz doskonalenia zawodowego oficerów. Wojciech W kolejnym artykule Arnaud Dulac prezentuje kształcenie
Horyń rozpoczął od własnych przemyśleń na temat edukacji oficerów w jednej z francuskich uczelni wojskowych w Saint-
oficerów w Polsce. Przedstawił nowe uwarunkowania prawne -Cyr, w której także następują zmiany. W 2002 roku rozpoczę-
obowiązujące w Siłach Zbrojnych RP od 2003 roku. Opisał sy- to reformę edukacji oficerów. Poprzednia reforma miała miej-
stem awansu zawodowego oraz związane z tym wymogi do- sce w 1982 roku. Zaprezentowane zmiany wychodzą naprze-
tyczące podejmowanych działań edukacyjnych. Ukazał także ciw współczesnym wyzwaniom edukacyjnym i obejmują nie
obecną strukturę szkolnictwa wojskowego w Polsce oraz na- tylko przygotowanie do zawodu, ale również ukończenie uczel-
wiązał do procesu bolońskiego, który także wpływa na orga- ni akademickiej. Zmiany w opisywanej uczelni powinny za-
nizację szkolnictwa wojskowego. kończyć się w 2008 roku.
Kolejny artykuł jest autorstwa Ludka Lukasa i Jaroslava Natomiast Wojciech Horyń w sposób zwięzły ukazuje, jak
Veliska z Czech. Przedstawiają oni organizację kształcenia za- wyglądała transformacja uczelni wojskowej we Wrocławiu –
wodowego oficerów w armii czeskiej. Po wstąpieniu Republiki
Czeskiej do NATO dokonano zmian organizacyjnych związa-
nych z edukacją oficerów. Obecnie w Czechach istnieją dwa
wojskowe ośrodki edukujące oficerów: Akademia Obrony
w Brnie działająca jako uczelnia wyższa oraz Szkoła Wojskowa
w Brnie, w której do zawodu wojskowego przygotowuje się
głównie przez szkolenie. Tam także przeprowadza się kursy
doskonalenia zawodowego. Autorzy dość dokładnie przedsta-
wili drogę awansu zawodowego dla oficerów poprzez uczest-
nictwo w kursach doskonalenia zawodowego.
Podobne zmiany zaszły także w armii szwedzkiej. Thomas
Grevholm i Ann Ljusberg pokazują, że od 1999 roku jest tam
jedna uczelnia kształcąca oficerów na potrzeby sił zbrojnych.
Opisują oni system kształcenia oraz doskonalenia zawodowe-
go oficerów, posiłkując się rysunkami. Swoje wywody kończą
na przedstawieniu nowego sposobu podejścia do kształcenia
oficerów, uwzględniając system punktów kredytowych oraz
zarysowując, kim ma być oficer XXI wieku.
W następnym artykule Jesus Fernandez-Giro Diaz opisuje
system szkolnictwa wojskowego w Hiszpanii. Z dużą staran-
nością przedstawia specyfikę edukacji tamtejszych oficerów.
Na uwagę zasługują dwie kwestie: edukacja oficerów, opiera-
jąca się na kształceniu na odległość oraz wdrażanie procesu
bolońskiego do szkolnictwa wojskowego.
Radosław Trębiński w swoim artykule bardzo przejrzyście
dokonuje analizy wprowadzenia zaleceń Deklaracji Bolońskiej
do szkolnictwa wojskowego w Polsce. Obejmuje ona wszyst-
kie rodzime uczelnie wojskowe. Autor wykazał się dobrą
znajomością dokumentów normatywnych oraz zasad funkcjo-
nowania szkół i akademii wojskowych. Rozważania te są przy-
datne w toczącym się obecnie procesie reorganizacji szkolni-
ctwa wojskowego w Polsce.

Kwartalnik Bellona 1/2007 191

 Recenzje i omówienia
Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych. Charakteryzuje
działalność uczelni, która oferuje dwie ścieżki zostania ofice-
rem. Ponadto przedstawia, jakimi cechami powinien odzna-
czać się absolwent tejże uczelni.
Na przełomie XX i XXI wieku nastąpiły zmiany w doktry-
nie obronnej Szwecji. Ewa Olstedt i Ove Lind opisują refor-
my, jakie zaszły w edukacji oficerów w armii szwedzkiej.
Opierając się na dokumentach normatywnych i zaleceniach
Unii Europejskiej oraz na wyniku analizy literatury przedsta-
wiają nowy kształt edukacji oficerów oraz rolę, jaką w tym za-
kresie spełnia pedagogika. Artykuł pobudza do przemyśleń
na temat kształtu edukacji oficerów.
Dariusz Kozerawski ukazuje rolę wojskowej uczelni wroc-
ławskiej w przygotowaniu oraz udziale w misjach pokojowych.
Artykuł ten stanowi krótki rys historyczny, obejmujący lata
1973–2005.
Erik Hedlund, podobnie jak Ewa Olstedt i Ove Lind, odno-
si się do zmian, jakie zachodzą w armii szwedzkiej. Jednakże
w swoim artykule rozważa, w jaki sposób przygotować ofice-
ra do pracy w zawodzie, jak kształtować kompetencje zawo-
dowe do objęcia pierwszego stanowiska służbowego. Jednym
z rozwiązań jest zebranie podstawowych umiejętności, które
powinien mieć oficer. Autor dokonuje charakterystyki progra-
mu kształcenia obejmującego powyższe zagadnienia. Pomaga
to czytelnikowi zrozumieć system kształcenia oficerów
w Szwecji.
Robert Sawicki w swoim artykule spogląda na wojsko, jak
na środowisko społeczne, w którym jego członkowie wystę-
pują w różnych rolach. Dokonuje charakterystyki tego środo-
wiska. Odnosi się on do zmian, jakie zaszły w Niemczech po
upadku muru berlińskiego oraz pokazuje, w jaki sposób jest
realizowane kształcenie w Bundeswehrze.
192
Dwa kolejne artykuły obejmują swoją problematyką obszar
kształcenia oficerów w Republice Czeskiej. Eva Pindesowa
ukazuje znaczenie psychologii w kształtowaniu indywidual-
nych cech przyszłych oficerów. Problematyka ta jest ujęta
w programach kształcenia w Uniwersytecie Obrony w Brnie.
Natomiast Radomir Saliger odnosi się do całego procesu kształ-
cenia w armii czeskiej z uwzględnieniem kształcenia
w Uniwersytecie Obrony w Brnie. W artykule można dostrzec,
że u południowych sąsiadów także poszukuje się najlepszych
metod obejmujących profesjonalne przygotowanie oficerów
do pracy zawodowej oraz egzystencji w środowisku.
Opracowanie kończy artykuł Bo Toleruda opisujący kształ-
towanie cech przywódczych u słuchaczy uczelni wojskowych.
Autor bardzo przystępnie dokonuje rysu historycznego oraz
omawia, na czym polega przywództwo. Wskazuje, że kształ-
towanie cech przywódczych nie musi zawężać się tylko do ob-
szaru jednej uczelni. Można przecież wypracować uniwersal-
ny program obejmujący kształcenie dowódców-przywódców
w NATO.
Całość opracowania stanowi pewnego rodzaju kompedium
na temat edukacji w wybranych armiach NATO. Wnosi
bardzo wiele do obszaru edukacji ustawicznej w specyficznej
grupie zawodowej, jaką stanowią oficerowie sił zbrojnych.
W książce przedstawiono najnowsze trendy w edukacji, obej-
mujące także proces boloński.
Książka jest wydana w języku angielskim, co umożliwia
zapoznanie sią z problematyką kształcenia oficerów także
w innych krajach niż Polska.
Dr hab. Jan Maciejewski, prof. UWr
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Of icerowie
grup dyspozycyjnych
W
dniach 9–10 maja 2007 roku we Wrocławiu odby-
ła się międzynarodowa konferencja naukowa
pt. Oficerowie grup dyspozycyjnych społeczeństwa
w aspekcie bezpieczeństwa narodowego. Socjologiczna
analiza statusu i roli społecznej oficerów w wojsku, policji,
straży pożarnej, straży granicznej, służbie więziennej i służbie
celnej.
Fot. 1. Rozpoczęcie konferencji (od lewej: komendant WSOWLąd
gen. bryg. K. Jaklewicz, dyr. Instytutu Socjologii UWr prof. W. Sitek,
organizator konferencji prof. J. Maciejewski – fot. M. Kantoch).
Organizatorami konferencji były: Instytut Socjologii
Uniwersytetu Wrocławskiego, Katedra Nauk Społecznych
Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu
oraz stowarzyszenie European Association for Security. Główny
cel konferencji to wymiana poglądów na temat miejsca i roli
oficerów w wojsku, policji, straży pożarnej, straży granicznej,
służbie więziennej, służbie celnej, Agencji Bezpieczeństwa
Wewnętrznego oraz Biurze Ochrony Rządu. Zaprezentowane
zostały także wyniki badań na temat aktualnych problemów
oficerów w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa w perspek-
tywie socjologicznej.
W dwudniowych obradach wzięło udział ponad 100 uczest-
ników. Byli to zarówno przedstawiciele świata nauki, dokto-
ranci, studenci uczelni wrocławskich, jak i poszczególnych
grup zawodowych związanych z dyspozycyjnością wobec spo-
łeczeństwa. W gronie uczestników znaleźli się wybitni naukow-
cy zajmujący się problematyką grup dyspozycyjnych i bezpie-
czeństwa oraz przedstawiciele i badacze z poszczególnych re-
sortów związanych z tymi grupami. W gronie tych pierwszych
Kwartalnik Bellona 1/2007
nie zabrakło ponownie m.in. prof. Kazimierza Doktóra
z Polskiej Akademii Nauk i Uniwersytetu Łódzkiego, dr. hab.
Henryka Ćwięka z Akademii Świętokrzyskiej oraz dr. hab.
Zdzisława Morawskiego z Uniwersytetu Wrocławskiego,
płk. dr. Marka Paszkowskiego z BBN i wreszcie płk. dr. hab.
Dariusza Kozerawskiego, reprezentującego Akademię Obrony
Narodowej w Warszawie i Uniwersytet Wrocławski.
W gronie uczestników i referentów znaleźli się także po raz
kolejny komandor dr Andrzej Łapa z Akademii Marynarki
Wojennej w Gdyni, a także ppłk dr Wojciech Horyń,
szef wydziału „Nowej Bellony” z Redakcji Wojskowej
w Warszawie. Referentami byli także pracownicy Uniwersytetu
Wrocławskiego, zarówno z Wydziału Nauk Społecznych, jak
i Instytutu Psychologii. Nie zabrakło również przedstawicieli
słowackiej Narodowej Akademii Wojskowej w Liptowskim
Mikulaszu z panią prorektor prof. Marią Martinską i dzieka-
nem prof. Jozefem Matisem na czele. Był także prof. Frantisek
Skvrnda z Uniwersytetu J. A. Komeńskiego w Bratysławie
i wielu innych.
Zaszczyt dokonania uroczystego otwarcia obrad przypadł
komendantowi-rektorowi Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk
Lądowych gen. bryg. Kazimierzowi Jaklewiczowi oraz dyrek-
torowi Instytutu Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego prof.
dr. hab. Wojciechowi Sitkowi. Generał podkreślił, iż tematy-
ka grup dyspozycyjnych, a szczególnie oficerów Wojska
Polskiego, jest niezwykle istotna z punktu widzenia kierowa-
nej przez niego uczelni. – Cieszę się, że współpraca pomiędzy
jedyną szkołą oficerską przygotowującą kadry dla wojsk
Fot. 2. Prof. K. Doktór wręcza monografię z poprzedniej konferencji
(fot. M. Kanbach)
193
 Recenzje i omówienia
Fot. 3. Uczestnicy konferencji podczas obrad (fot. M. Kanbach)
lądowych a Uniwersytetem Wrocławskim rozwija się tak po-
myślnie. Dzięki temu po raz czwarty mamy możliwość spotka-
nia się w tym szacownym gronie – powiedział gen. Jaklewicz.
Kwestia zasadności i aktualności tej problematyki pojawiła
się także w wystąpieniu prof. dr. hab. Wojciecha Sitka, który
zwrócił uwagę na poważne znaczenie cyklicznych konferencji
dla pogłębionych studiów i prac badawczych nad grupami dys-
pozycyjnymi polskiego społeczeństwa. Profesor zaznaczył, iż
Instytut Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego powoli staje
się ośrodkiem koordynującym i stymulującym socjologiczne
zainteresowanie służbami mundurowymi, wykraczając poza
administracyjne granice naszego państwa. Na koniec swego
wystąpienia prof. Sitek zapowiedział, iż jego ambicją jest utwo-
rzenie Zakładu Grup Dyspozycyjnych. – Przywiązujemy nie-
zwykle dużą wagę do tematyki grup dyspozycyjnych, prowa-
194
dzimy
 liczne prace i badania na ten temat. Widzimy potrzebę
szczegółowego zdefiniowania tej problematyki i dlatego też
chcielibyśmy utworzyć jedyny tego typu ośrodek naukowy
w Polsce właśnie tu, we Wrocławiu – powiedział profesor.
W czasie sesji plenarnych, poza oczywistą kwestią statusu
i roli oficerów grup dyspozycyjnych, referenci poruszali rów-
nież aktualny problem misji pokojowych oraz zagadnienia bez-
pieczeństwa narodowego. Nawiązywano także do roli i zna-
czenia kobiet w grupach dyspozycyjnych oraz percepcji spo-
łecznej wybranych segmentów tych grup. Nie zabrakło aspek-
tów historycznych oraz badań psychologicznych dotyczących
postrzegania bezpieczeństwa narodowego. Najliczniejsza gru-
pa referentów zaprezentowała własne badania empiryczne.
Między innymi, z referatu dr. Tadeusza Iwanka z Wyższej
Szkoły Zarządzania „Edukacja” i Wojskowego Biura Badań
Socjologicznych uczestnicy konferencji dowiedzieli się, jakie
były główne motywy decyzji polskich żołnierzy o wzięciu
udziału w misji w Iraku.
Konferencja Oficerowie grup dyspozycyjnych społeczeństwa
w aspekcie bezpieczeństwa narodowego była już czwartą
z kolei międzynarodową konferencją naukową, której zagad-
nienia ogniskowały się wokół grup dyspozycyjnych. W maju
2004 roku odbyła się konferencja pt. Bezpieczeństwo narodo-
we a grupy dyspozycyjne, w roku 2005: Podoficerowie grup
dyspozycyjnych społeczeństwa, zaś w maju 2006 – Kobiety
w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa. W latach 2005
i 2006 nakładem Wydawnictwa Uniwersyteckiego ukazały się
publikacje z tych konferencji pod red. J. Maciejewskiego
i O. Nowaczyk oraz J. Maciejewskiego, zaś w 2007 roku:
K. Dojwy i J. Maciejewskiego.
Ponieważ konferencje te mają charakter cykliczny, dlatego
też ustalono, iż kolejna odbędzie się 7–8 maja 2008 roku. Tym
razem temat wiodący będzie brzmiał – Szeregowcy w grupach
dyspozycyjnych.
Dr hab. Jan Maciejewski, prof. UWr
Kwartalnik Bellona 1/2007
Kierowanie procesem
kształcenia
D
nia 17 maja 2007 r. na Uniwersytecie Obrony w Brnie
już po raz kolejny odbyło się międzynarodowe kolo-
kwium dotyczące kierowania procesem kształcenia.
XXV Kolokwium organizowane wcześniej przez Wyższą
Szkołę Wojsk Lądowych w Vyškovie chlubnie nawiązuje do
jej bogatych tradycji oraz na stałe jest wpisane do kalendarza
wydarzeń naukowych uczelni.
Fot. 1. Prezydium Kolokwium, Uniwersytet Obrony w Brnie
(fot. RNDr Michal Šmerek)
Celem nadrzędnym spotkania była wymiana poglądów
i doświadczeń pedagogów z zakresu edukacji w wojsku. Do
dyskusji zostali zaproszeni przedstawiciele dowództw, jedno-
stek wojskowych, placówek naukowych armii Republiki
Czeskiej oraz krajowych i zagranicznych uczelni cywilnych
i wojskowych.
Kolokwium ma interdyscyplinarny charakter, uczestniczą
w nim reprezentanci nauk ścisłych, technicznych, przyrodni-
czych, humanistycznych. Myślą przewodnią posiedzeń jest
wymiana poglądów obejmujących filozofię kształcenia i wy-
chowania, proces edukacji w ramach uczelni cywilnych i woj-
skowych. Dwudziestopięcioletnia tradycja tych spotkań poka-
zuje, że pedagodzy kierują szczególną uwagę na problemy
związane z koncepcyjnym oraz systemowym podejściem do
procesu edukacji. Kolokwia są zorganizowane bardzo
profesjonalnie oraz prezentują bardzo zróżnicowane problemy
naukowe.
Jednym z celów spotkań jest nawiązanie współpracy z przed-
stawicielami cywilnego świata nauki i oświaty oraz kontynu-
acja wcześniej już istniejącej. Warto podkreślić, iż wspomnia-
Kwartalnik Bellona 1/2007
na współpraca ma bogate tradycje. Istotne zasługi na tym po-
lu położyli przedstawiciele katedry matematyki i fizyki,
w szczególności PaeDr dr. Jan Zlatník, CSc. Wspominając hi-
storię wcześniejszych spotkań warto zaznaczyć, iż auten-
tyczna, bogata dyskusja oraz wymiana poglądów towarzyszy-
ły kolokwium od zarania. Wymiana praktycznych doświad-
czeń pomiędzy cywilnymi oraz wojskowymi pracownikami
naukowymi z pewnością ma pozytywny wpływ na jakość
procesu kształcenia studentów wojskowych oraz cywilnych
instytucji.
Do stałych już uczestników spotkań zaliczają się przedsta-
wiciele uczelni wojskowej z Wrocławia. Ich cenne uwagi są
wykorzystywane w procesie edukacji profesjonalistów wojsko-
wych również w Republice Czeskiej. Wspólnie z polskimi
kolegami w kolokwiach często biorą aktywny udział nauczy-
ciele Wojskowej Akademii w Liptovském Mikuláši na Słowacji,
jak również przedstawiciele innych uczelni i ośrodków z Pol-
ski, Słowacji, Węgier, Ukrainy. W tym roku w kolokwium
uczestniczył przedstawiciel Redakcji Wojskowej z Warszawy
– ppłk dr Wojciech Horyń. W jubileuszowym, XXV Kolokwium
brało udział prawie 180 uczestników.
Od 2004 roku, po wcześniejszych zmianach reorganizacyj-
nych wyższego szkolnictwa wojskowego w Republice
Czeskiej, kolokwia odbywają się na nowo powstałym
Uniwersytecie Obrony w Brnie. Oficjalnie Uniwersytet
Obrony został założony 1 września 2004 roku. Utworzono
go przez połączenie trzech wyższych uczelni Wojskowych:
Wyższej Szkoły Wojskowej Wojsk Lądowych w Vyškovie,
Wojskowej Akademii w Brnie oraz Wojskowej Akademii
Medycznej w Hradcu Královej.
Fot. 2. Uczestnicy podczas obrad plenarnych, Uniwersytet Obrony
w Brnie (fot. RNDr Michal Šmerek)
195
 Recenzje i omówienia
Fot. 3. Obrady w sekcjach, przewodniczący Radomir Saliger prowadzi ob-
rady sekcji trzeciej, Uniwersytet Obrony w Brnie
(fot. RNDr Michal Šmerek)
Organizatorem kolokwiów jest Wydział Ekonomii
i Zarządzania Uniwersytetu Obrony wraz z Wydziałem
Elektrotechniki i Informatyki Wyższej Uczelni Technicznej
w Brnie, filia brneńska Stowarzyszenia Matematyków oraz
Fizyków Czeskich oraz inne placówki naukowe z Republiki
Czeskiej. Szczególna odpowiedzialność za organizację oraz
sprawny przebieg spotkań spada na Katedrę Ekonometrii
Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu Obrony,
której kierownikiem jest profesor RNDr Zdeněk Zemánek,
CSc., obecnie prorektor ds. Studiów i Pedagogiki Uniwersytetu
Obrony.
Stałymi uczestnikami są menadżerowie rektoratu oraz po-
szczególnych wydziałów Uniwersytetu Obrony. Wysoki po-
ziom gwarantują znani pedagodzy z uniwersytetów i szkół
cywilnych, a także z Uniwersytetu Obrony.
196
W tym roku do południa trwały obrady plenarne. Po połu-
dniu pracowano w pięciu sekcjach: (1. Matematyka, filozofia,
historia oraz dydaktyka matematyki; 2. Nauki przyrodnicze
oraz techniczne, ich filozofia, historia, dydaktyka; 3. Nauki
humanistyczne – filozofia, historia, dydaktyka; 4. Historia na-
uki oraz ogólne zagadnienia edukacji; 5. Kombinowane oraz
zaoczne formy studiów, ich filozofia, dydaktyka, aktualny stan
oraz perspektywy). Popołudniową część obrad zakończyło
wspólne spotkanie towarzyskie, stwarzające również okazję do
wymiany poglądów i doświadczeń ludzi nauki i oświaty oraz
do dalszych spotkań.
Corocznie pokłosiem obrad naukowych jest wydawana pub-
likacja zawierająca referaty oraz streszczenia wystąpień uczest-
ników. Ostatnie wersje wydawnictw ukazały się również na
płytach CD.
Organizowane kolokwia obejmujące problematykę kierowa-
nia procesem kształcenia przyczyniają się do podnoszenia po-
ziomu edukacji. Umożliwiają wspólne spotkania pedagogów
uczelni wojskowych oraz cywilnych, wymianę poglądów i do-
świadczeń.
Zainteresowani uczestnictwem w kolokwium w 2008 roku
oraz jego następnymi edycjami mogą zapoznać się z szczegó-
łowymi informacjami na stronach internetowych http://fem.
unob.cz/kolokvium/.
Strony internetowe zawierają również warunki dotyczące
publikacji artykułów, które można przekazywać organizato-
rom w języku czeskim, słowackim lub angielskim. Artykuły
podlegają recenzji, wydawnictwo ma swój numer ISBN.
Zapraszamy do współpracy oraz wymiany poglądów i do-
świadczeń z pedagogami – pracownikami naukowymi cywil-
nych oraz wojskowych uczelni w Polsce.
ppłk rez. dr inż. Radomír Saliger
Kwartalnik Bellona 1/2007
 SUMMARY
Maj (Ret) Tadeusz Nowak, PhD:
Contemporary Interpretations of National
Security
The article discusses the characteristics of national security,
when looking from different angles. The conclusions draw in
indicate the need to grasp the idea of national security from
a wider perspective as well as point to necessity of
a complex problem solutions related to it. Ensuring national
security requires concerning not only the state of a military
and defense security, but also political, economic, public,
social, health, ecological and cultural security.
Robert Andrzej Czulda:
Security Strategy – American Example
The article discusses a number of issues concerning the
process of creating the national security strategy in referen-
ce to the U.S. experience. Czulda discusses a contempora-
ry definition of strategy, which has undergone significant
changes throughout ages, as well as makes an attempt to
define the place and role of strategy at different levels of
the state policy and to analyze the very process of its
creation in the state. As such a process depends on many
factors, the author makes an attempt to characterize the most
important conditions in the decisive process. The
implementation of security strategy that originated with the
use of existing measures and in a certain international
situation requires the use of certain tools. Czulda winds up
his article presenting the role of the national power in the
state policy and related implications.
Janusz Tomiło, PhD:
Security and Crisis as Pedagogical
Categories?
Tomiło makes an attempt to interpret the idea of security and
crisis in terms of pedagogical categories what should justify
their scientific and educational usefulness. Such an interpre-
tation also aims at revealing a social need for specialist educa-
tion fields such as pedagogy of security and crisis manage-
ment. The author further provides brief review of standpoints
of various theoreticians on how to find the best possible
solutions on the above subject.
Col (Ret) Jan Gołębiewski:
Crisis Management and Security Standards
The aim of the crisis management is rational conduct in
everyday activities and coordination in crisis response. The
latter is dealt with by the crisis management unit that
should be managed by well qualified professionals
capable of shaping secure reality while putting chaos in
order. As to everyday activities in a non-crisis period,
attention shall be paid to preventing, preparing and rebuil-
ding process, what requires time, effort and knowledge.
Thus, a manager of crisis programs in such a period
searches for education opportunities, prepares programs and
Kwartalnik Bellona 1/2007
procedures, and verifies adopted solutions. Therefore,
crisis management shall be a priority for every state
authority, both during crisis and non-crisis period.
Robert Socha:
Polish Police on Their Way to Schengen
Upon joining the EU, Poland was obliged to entirely
accept a legal attainment of Schengen. It is the condition
for becoming a rightful member of the zone of freedom,
security and justice in Europe. By establishing the Schengen
zone, it was at the same time decided that the controls at
the external borders shall be enforced, and the cooperation
in the field of counteracting crime shall be improved.
However, it is only the full membership in the Schengen
structures, scheduled for 2008, that should make the eastern
border of Poland an external border of the European Union
and the Schengen zone.
Marcin Kawałowski:
EU Combat Groups
On January 1, 2007, according to previous decisions, the EU
Combat Groups reached their full operational capability. The
article presents subsequent stages of decision-making process,
as a result of which these troops have been called-up. The
article also discusses the principles for functioning of these
groups, their key tasks and Poland’s engagement in their
creation.
Maj Jacek Stochel:
Rules of Engagement
In Polish military literature, the subject related to the mili-
tary operational law is rarely touched upon. Due to the Polish
engagement in international operations and the necessity
to draw up regulations concerning their conduct, discussion
on this subject is very much needed.
The article discusses one of the most important institution
of the operational law, i.e. “Rules of Engagement” (ROE),
goes from the genesis of this law, and provides multiple
definitions of it. It also brings about a number of examples,
doubts and solutions, which have appeared throughout
various operations.
Col Eugeniusz Cieślak, PhD:
Commanding Troops in Multinational
Operations
New threats for security and progressing globalization shall
instigate the military engagement of the countries in multi-
national operations of allied and coalition nature. An
efficient use of multinational operational troops shall be
determined by proper commanding. It is essential that such
commanding in order to be effective should be despite its
multinational nature unanimous in making efforts and
reaching consensus as to the operation objectives and ways
of achieving them.
197
 SUMMARY
LtCol Maciej Gałązka
Informational Warfare
The article discusses dynamic social and economic transfor-
mations, which have led to establishing the informational
society. The author concentrates on the informational
warfare; emphasizes the significance of obtaining information
for the military superiority. He further discusses the fields of
informational warfare; it is going to focus mainly on psycho-
logical operations, moral attitude, electronic warfare, disinfor-
mation and camouflage, or civil and military cooperation, etc.
All such operations may lead to a situation where, in the
future, the informational warfare may even become a subs-
titute for war.
LtCmdr Pil Zenon Chojnacki; Maj Karol Dymanowski;
Lt Jacek Molenda:
Military Operations in Cyberspace
The authors discuss the concept of conducting military
operations in cyberspace. They emphasize that introduction of
new technologies into the battlefield may radically change it.
In their opinion, computer weapons are new warfare tool that
is going to play an increasingly significant role in contempo-
rary armed conflicts. They also discuss a theoretical basis for
the conduct of military operations in computer networks,
demonstrate an increasing significance of these new sorts of
operations, forms and ways of conducting them and advanta-
ges stemming from them.
As the authors claim, cyberspace is becoming an important
area for conducting military operations.
MajGen (Ret) Czesław Dęga, Prof.:
Education in the Army
The author takes his part in the discussion raised by the
media that originated after the comment of the former
minister of defense Radosław Sikorski on the radical need to
reorganize educational system in the army. He expresses his
opinion as a professor, a teacher with many years of expe-
rience and as a commander.
Professor Dęga takes a firm position to defend the tradition
and historical attainment in the field of military education. He
claims that every solution threatening the status quo of the
Academy of National Defense and the Military University of
Technology would be considered by him as irrational and
irresponsible, as both of these schools epitomize the pride and
success of the Polish military thought.
Stanisława Bukowicka, PhD:
Contribution to Transformation
The article presents the author’s opinions on the issue of the
army transformation. Bukowicka juxtaposes the structural
transformations in economy against the changes the army
undergoes, and describes the economic and international
conditions for transformation in the Polish army. Later in
the article, she presents her stance regarding the myths
198
functioning in the society’s awareness on the subject of
transformation.
Bukowicka also discusses the transformations in the Chinese
army being a standard example of the consequences of chan-
ges occurring in the American army.
Col (Ret) Tadeusz Kmiecik, PhD:
General Staff of the Polish Army (May
1935 – March 1939)
This is a continuation of the article on the subject of the
General Staff (“Myśl Wojskowa” No. 5/2006) in the period
of May 1935 – March 1939. Kmiecik discusses important
historical events (new constitution, the death of Józef
Piłsudski, Marshal of Poland) that had a great impact on the
work of the General Staff. He also points to the fact that an
aggravating international situation somehow induced the
structural and personal changes in the General Staff. That
consequently triggered the necessity to accelerate and
coordinate the state defense works for the upcoming war.
Kmiecik also emphasizes the fact that the tasks that
had been acquired over such a short period of
time appeared to exceeded the performing capabilities
of the General Staff. Further in the article, the author
discusses the process of organizational improvement of the
General Staff and presents profiles of the most important
officials. He also presents the process of cooperation
between the General Staff and other state bodies. In
conclusion, he gives details on preparation of the Polish
army for the operation in Zaolzie.
LtCol Jeremiasz Ślipiec, PhD:
Hans von Seeckt as an Operation
Commander and a Military Theoretician
The article presents the profile of the German general Hans
von Seeckt and his military activity during the WWI with his
later efforts over the establishment of the German armed
forces. The concept of establishing a small professional army
in a situation where, at the turn of the 21st century, there has
been a falling tendency in significance, or even elimination of
the mass armies in possible armed conflicts in the world, is
also touched upon here.
Przemysław Moszumański, MA:
Civil War in Chad (1965 –1990)
The article deals with the civil war in Chad (1965-1990).
This conflict, which started after a former French colony
had gained independence, lasted until the takeover by
currently presiding Idriss Déby. Moszumański describes
phenomena that had ignited fights, such as: ethnic and re-
ligious differences, colonial and neo-colonial policy of
France, influences of foreign powers and economic and
administrative impairment in Chad. Further in the article,
the author goes through the process of setting up new
rebel organization and their fight with president Françoise
Kwartalnik Bellona 1/2007
 SUMMARY
Tombalbaye, the support of France, the split after
Tombalbaye’s death among the resistance armed groups,
the Libya’s attempts to increase its influence in Chad, or
the “Pasa Azou” occupation problem.
The article winds up with the conclusion that Chad, in
spite of many local conflicts still going on there, and lack
of democratic traditions, is on its way to stabilization.
MajGen Bogusław Pacek, PhD:
Pathology in the Army
Pathology is a socially harmful problem, both, for indivi
duals and for groups. It is however an inseparable element
of a social life, and as such, it does not omit the armed
forces.
The author provides a deep insight into the problem, and
defines pathology and factors causing it. He finds the
following ones to be most important: instability of moral
values, the fall of moral authorities, poor educational
function of a school and a family, and increasing aggres-
sion (also in the media). Further on, the author portrays in
detail pathological phenomena in the army: drug
problems, alcoholism, or mobbing. He also provides the
results of research conducted on pathological phenomena
in the army and indicates that this problem occurs also
during the missions abroad. He winds up with the ideas for
prevention against such pathology in the army.
Lt Paweł Wasilewski, PhD:
Strategies for Fear-Fighting in Total
Institutions
In total institutions, such as prison, work camps or military
units, the fear behaviour is not what is expected. Individuals
who have a higher level of experiencing fear affect the
functioning of the entire institution. This particularly
concerns the supervisors. Their activity, aimed at dimi-
nishing the fear, significantly disturbs the communication
process and interpersonal relations, and in consequence
the functioning of the institution. Thus, individuals
experiencing an intensified fear tend to perform poor in
total institutions.
Cmdr (Ret) Józef Urbański Prof.; Cmdr (Ret) Wacław
Morgaś, PhD; Cmdr (Ret) Zdzisław Kopacz, PhD:
Officers’ Education in the Navy
The article suggests several propositions on improving the
process of training for the Navy officers. A necessity for
changes stems from the on-going as well as anticipated trans-
formations in a political, economic, social and military
situation of the contemporary world.
LtCol Andrzej Przeczywok, PhD:
Teacher in the Army
A teacher in the army has to be creative as well as practical.
His teaching activity needs to be subject to the needs and actions
of a didactic process, but at the same time he needs to gather
Kwartalnik Bellona 1/2007
information for the sake of knowledge itself. A military aca-
demic teacher, as a creator of knowledge, is undoubtedly a per-
son filled with ideas, open-minded and still enriching his practi-
cal knowledge and qualifications. Thus, his activities cannot
be schematic nor formalized, but require continuous verifica-
tions, working out and searching for new solutions.
Priest Marian Zdzisław Stepulak, PhD:
Yes or No for Women Army
The women’s presence in the army, dates quite long back in
its history. However, the moment they were provided with the
opportunity to perform almost all functions in the army, there
reappeared the problem of how they are perceived in the
military environment. The article deals with the mutual
perception of women and men in general and in the army, and
pays attention to sex stereotypes and attitudes towards the
women’s military service stemming from them. Using
the above as a background, the author presented the
research results concerning the subject of women in the army;
such research was conducted among the NCO’s of the Navy
Academy and students-civilians of technical academies.
Lt Marcin Kośka, MA, Capt. Marcin Liberacki, MS:
Subordinates and Their Morale
The significance of the soldiers’ morale in everyday perfor-
mance and on the battlefield has been appreciated for ages.
The authors discuss the determinants of morale being one of
the conditions for success on the battlefield and point to the
commander’s role in shaping the soldier’s attitude. They
provide the profile features for a good army commander and
conclude that to achieve that, candidates for officers should
undergo profound specialist and humanistic education.
BrigGen Andrzej Szymonik, PhD:
Military Logistics
The article reviews various definitions of logistics, and
cites civil and military theoreticians who have greatly contri-
buted to this subject. The author compares the logistics
security procedures in different periods of history of indivi-
dual states, military systems (NATO, The Warsaw Pact).
Further in the article, he classifies the military logistics in
terms of national and alliance perspective. Special attention is
devoted to the relation between the military logistics and state’s
economy. Moreover, the author specifies the services for the
alliance troops within the host-state’s logistic support. He
concludes with explanation of the economy mobilization
program for the logistic support planning.
BrigGen Marek Witczak, Maj Adam Osiński:
A Turnover of Nuclear and Radioactive
Materials
The international law defines the use of biological and
chemical weapons as prohibited, which is specified by the
Chemical Weapons Convention. The use of radiation weapon,
however, still has not been clearly defined. The character of
199
 SUMMARY
such weapon requires it to be prohibited, particularly due to
complex international situation (i.e. an increasing number of
states possessing the nuclear weapon) and the terror threat.
Taking the above into consideration, the authors focus on a
turnover of fissile materials while facing terrorist threat. They
start with a detailed description of the nuclear weapon
possessed by individual states and their capabilities today and
in the future. Next, they diagnose the threat with nuclear
terror (purchase of radioactive materials, ready-to-use
warheads, using “dirty” bombs and constructing the radiation
weapon by terrorist groups).
The article concludes with the discussion of counteracting
the above mentioned threats – the creation of the system of
detection and identification of the radiation material distribu-
ted in the country and abroad.
LtCol Wiesław Barnat, PhD; Capt. Przemysław
Simiński, PhD:
Mine-Proof Vehicles
Barnat and Simiński discuss selected models of mine-proof
vehicles. They provide descriptions of KMW Dingo, African
SAMIL, Mamba and Puma vehicles, and MPV Casspir.
Col Mirosław Adamski, PhD:
Armament Programs for Land Forces
Troops of Western Countries
Contemporary armed conflicts break out frequently in
places difficult to predict. According to a new philosophy of
combat operations’ conduct, with the risk of war breakout,
cooperation between all multinational N-CV components when
suppressing regional conflicts is a must. One of the conditions
for effective operation of land forces’ troops is their mobility.
This may be achieved through modernization of current
armament and setting new combat platforms. The author
attempts to present selected modernization programs of U.S.,
British, French and German Armed Forces, adjusting them to
requirements of contemporary non-linear battlefield.
LtCol Wojciech Horyń, PhD:
“Europa jako imperium” by Jan Zielonka –
Book Review
Europa jako imperium (Europe as Empire) is a new book
on the Polish publishing market. Jan Zielonka provides
200
a different from any other characteristics of the European
Union.
Jan Maciejewski, Prof.:
“Education of Officers in Selected NATO
Armies” by Wojciech Horyń (ed.) – Book
Review
The book Education of Officers in Selected NATO Armies con-
tains valuable information on various military education
systems in 5 NATO states: Poland, France, Sweden, Spain and
the Czech Republic. The book is a compendium on education
in selected NATO armies and refers to education in the EU and
the EU members’ participation in the Bologna Process.
Jan Maciejewski, Prof.
Officers of Disposition Groups –
Conference
An international conference on “Officers of Disposition
Groups vs. State Security” was held in Wroclaw on May 9–10,
2007. The conference was organized by the Wroclaw University
Institute of Sociology, Land Forces Military Academy in
Wroclaw and the European Association for Security. Next
conference is scheduled for May 7–8, 2008.
Radomir Saliger, PhD
Education Process Management – 25th
Colloquium in Brno
On May 17, 2007 at the Defense University in Brno, the 25th
Colloquium on the education process management was held.
The aim of it was to exchange ideas and experience of milita-
ry teachers. Among 180 participants of the Colloquium,
there were representatives of the military and civil academies
from the Czech Republic and other states. For further details
refer to: http://fem.unob.cz/kolokvium/
tłumaczenie: Anita Kwaterowska
Kwartalnik Bellona 1/2007
 Warunki zamieszczania
artykułów

Redakcja przyjmuje artykuły z dziedziny bezpieczeństwa państwa,

strategii, sztuki operacyjnej oraz taktyki, dowodzenia i kierowania, dydaktyki,
ekonomiki wojskowej, wychowania, techniki i logistyki,
prezentujące doświadczenia z wymienionych dziedzin i konfliktów zbrojnych
oraz recenzje książek o tematyce wojskowej.

 Artykuły powinny mieć objętość od 7 do 15 stron ma-
szynopisu formatu A4 (wersja elektroniczna – edytor
Word).
 Rysunki, tabele, wykresy, szkice, należy przygotować
zgodnie z wymaganiami poligrafii.
Zdjęcia w formacie tif lub jpg.
(formatu legitymacyjnego) z aktualnym stopniem woj-
skowym.
 Przyjmujemy do druku artykuły dotychczas niepubli-
kowane. Naruszenie tego warunku wyklucza możliwość
umieszczenia pracy w naszym czasopiśmie.
Niezamówionych artykułów redakcja nie zwraca.

 Do artykułu należy dołączyć jego streszczenie nie-  Honoraria autorskie za publikacje są opłacane według
przekraczające 0,5 strony maszynopisu. obowiązujących stawek.

 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania popra-
wek, skracania lub uzupełniania artykułów, bez narusze-
nia zasadniczych myśli autora, oraz zamieszczenia ich na
stronach internetowych w języku polskim i angielskim.
 Opracowanie musi być podpisane imieniem i nazwi-
skiem. Należy podać stopień wojskowy i tytuł naukowy.
Do przesłanych opracowań prosimy dołączyć zdjęcie
 W związku z opodatkowaniem dochodów, w tym ho-
norariów, prosimy o przesłanie wraz z artykułami nastę-
pujących danych: nazwisko, imię, imię ojca i matki; data
i miejsce urodzenia; stanowisko i przydział służbowy wraz
z numerem telefonu; nazwa oddziału gospodarczego oraz
numer jego konta bankowego (pozabudżetowego); adres
zamieszkania; numer PESEL i NIP; nazwa i adres urzędu
skarbowego właściwego dla miejsca zamieszkania.

Artykuły do opublikowania w „KWARTALNIKU BELLONa” należy przesłać pod adresem:

Redakcja Wojskowa, 00–909 Warszawa 60, Al. Jerozolimskie 97, Internetem lub drogą służbową
w zależności od charakteru materiału.