WyWIaD

Sergei Jurisdizki na planie filmu Dendrologium. Fot. Marcin Bednarek

Musimy zdobywa
nowe dowiadczenia
z Sergeiem Jurisdizkim rozmawia Renata Iwanowska
Ubiegoroczna nagroda dla Fausta w Wenecji, tegoroczna dla Wadima Jusowa podczas Plus Camerimage, pene sale kinowe podczas festiwalu Sputnik nad Polsk wiadcz o tym, e rosyjskim kinem interesuje si coraz wicej widzw.
Jednym z twrcw, ktrzy pracuj nie tylko w swoim kraju, ale i na Zachodzie jest Sergei Jurisdizki. Operator znany jest m.in. ze wsppracy z reyserem Aleksandrem Sokurowem. Wsplnie nakrcili 5 filmw.
Ma Pan na koncie wspprac m.in. z wybitnym rosyjskim reyserem Aleksandrem Sokurowem. Sztuka operatorska musiaa Pana bardzo fascynowa, gdy mimo pocztkowych niepowodze uparcie poda Pan w tym kierunku?

W dziecistwie miaem przyjaciela, ktrego ojciec by technikiem dwiku. Odwiedzaem go czsto i mogem przygl-

da si jego pracy. Dziki niemu caa rodzina prowadzia zupenie inne ycie. Pracowali z pasj, a to interesujce ycie fascynowao mnie. Chciaem rwnie tak y. Zdecydowaem si zdawa do synnego WGIK-u (Wszechrosyjski Pastwowy Instytut Kinematografii im. S.A. Gierasimowa przyp. red), ale niestety, nie dostaem si. Podjem wieczorowe studia na politechnice, pracujc jednoczenie jako technik dla Lenfilmu, najwikszej firmy produkcyjnej w Rosji. Praca nie bya zbyt pasjonujca pchaem wzek z kamer i przez trzy kolejne lata bez sukcesu przystpowaem do egzaminw na WGIK. Bardzo trudno byo si tam dosta, gdy z 25 miejsc na roku a 15 byo zarezerwowanych dla republiki zwizko-

64

Film&TV Kamera

WyWIaD

wej, a konkurencja bya bardzo silna. Zostaem przyjty dopiero za czwartym podejciem, po 10 latach od pierwszej nieudanej prby dostania si tam. W czasie studiw poznaem m.in. A. Sokurowa. Zaczlimy razem pracowa. Nakrcilimy m.in. jego film dyplomowy, ale niestety, wczeni decydenci dopatrzyli si w nim estetyczno-ideologicznych niedocigni. Uwaano, e film propaguje nastroje antyradzieckie i nie dopuszczono go na dyplom. Ja nakrciem film dyplomowy w reyserii Andreia Eshpaia, a Sokurow zrealizowa film dokumentalny pt. Maria. Ale Samotny gos czowieka, ktry odrzucono na WGIK-u, po pewnym czasie zyska ogromn popularno.
Jako operator pracowa Pan na Zachodzie, m.in. w Niemczech. Jakie rnice zauway Pan w sposobie pracy w Niemczech i w Rosji?

sposb widzenia wiata po czci zosta uksztatowany w Lenfilmie. Poznaem tam wybitnych operatorw: Dmitri Dolinina z Sankt Petersburga i Pawa Lebeschewa z Moskwy. Dowiadczyem, jak dua rnica dzieli ich stylistyk od tego, co proponowali inni, i co zostao oglnie przyjte. Dolinin i Lebeschew wykorzystywali np. mikkie, rozproszone wiato, a inni stawiali tylko punktowe reflektory. Obrazy tych dwojga byy bardzo bliskie naturze, i to rwnie mnie fascynowao. W Rosji pracowali take inni wybitni operatorzy, np. Sergei Urusewski czy Wadim Jusow. Ich sposb widzenia wiata rwnie by interesujcy, ale to Dolinin i Lebeschew wywarli na mnie najwikszy wpyw.
Jak pozycj zajmuj rosyjscy operatorzy na Zachodzie?

Praca operatora to proces, ktry podlega cigej przemianie. Zmieniaj si style i kierunki, metody i techniki ujcia obrazu. Przed laty rnice np. midzy polskim, rosyjskim, czeskim czy bakaskim sposobem filmowania byy bardzo widoczne. Obecnie powoli zanikaj, gdy wszyscy przejmuj amerykaski styl, zgodnie z ktrym obraz powinien by dobrze widoczny, dobrze owietlony, a ruch kamery intensywny. Nie jestem przeciwnikiem amerykaskich produkcji, ale zastanawiam si, dlaczego nadzwyczajne, artystyczne filmy tak rzadko trafiaj na duy ekran? Zapomnielimy ju prawie, e na film skadaj si take dugie ujcia, panoramy i a detale. Oczywicie, niektrzy reyserzy pozostaj wierni starym szkoom, krcc wysmakowane artystycznie filmy. Pamitaj, e obrazy nie powinny by intensywne ani uciliwe dla oczu, nie powinny atakowa widzw, niczym zdjcia z kolorowych gazet. W odniesieniu do niemieckiej sztuki filmowania mog jedynie mwi o wytworzeniu si swego rodzaju szarej opaski. Na ekranie czsto pojawia si jednolity obraz, pozbawiony gbi. Oczywicie jest to obraz najwyszej jakoci, ktrego realizacja wymagaa od operatora wysokich umiejtnoci technicznych i wraliwoci artystycznej. Odnosz jednak wraenie, e operatorzy, ktrzy podaj jedynie za mod i stosuj si do oglnych regu poprawnoci, nie maj przed sob przyszoci. Realizuj filmy, ale niewielu ludzi zadaje sobie pytania, kim s. Taki styl pracy mona okreli jako swojego rodzaju dyur dla kinematografii. Ja wybraem wasn drog, ale nie dlatego, e chciaem si wszystkim przeciwstawi. Inaczej postrzegaem obrazy, a mj

Zainteresowanie twrcami z krajw Europy Wschodniej jest niewielkie. Bez rnicy jest czy operator pochodzi z Rosji, czy np. z Mongolii, niemal nikt ich nie potrzebuje. Mwi si jeste znany, to dobrze, kr filmy w swojej ojczynie. Jak postrzegana jest na przykad twrczo Sokurowa? Ludzie wyksztaceni syszeli o jego filmach, ale nie zawsze je ogldali. Nawet Fausta. Mimo to nazwisko Sokurowa jest znane. Sokurow bardzo powanie podchodzi do swojej pracy. Potrafi skoordynowa dziaania caej grupy, robi to wrcz mistyczne. Pracujc z nim przedstawiaem swoje pomysy, czasami je przyjmowa, czasami odrzuca. Oczekiwa od operatora bardzo dobrej jakoci obrazu. Odrzuca moliwo obejrzenia nakrconego materiau na projektorze, bez wczeniejszej korekcji. Czasem nasze wizje rniy si. Wsplnie nakrcilimy jedynie 5 filmw, a z innymi zrobiem ponad 30, jednak wspomnienie o wsppracy z wybitnym reyserem od razu szereguje mnie w pewnej, wyszej kategorii twrcw. Tak jest, po prostu. Polacy maj nieco atwiej, Wasz kraj potrafi otworzy si na USA, mona spotka Was w amerykaskich szkoach dla operatorw. A rosyjscy twrcy? Tylko nieliczni krcili filmy w USA. Misha Suslow, rwnie absolwent moskiewskiego WGIK-u wrci z Ameryki i realizuje film w Moskwie. Pracujc w za Oceanem rwnie nie zosta zaliczony do pierwszej ligi operatorskiej. Rosyjskim operatorom nie udaje si ani w USA, ani na Zachodzie. Moe nie mamy wystarczajcej energii... Na swj uytek stworzyem nawet teori rozmazanego rosyjskiego filmu. Podczas Berlinale, ogldaem Kwiat nagietka w reyserii Sergeia Snezhkina. Operator
Film&TV Kamera

65

WyWIaD

wykorzystywa mikkie wiato. Po wszystkich filmach, ktre wczeniej pokazywano, z obrazem o duym kontracie, do ktrego przyzwyczaio si nasze oko, przychodzi rozmazane rosyjskie kino. To jest nasze, narodowe, podobnie jak ogromne pomieszczenia, dyskretne kolory. Nie jestemy przyzwyczajeni do ostrych barw. Kiedy przywozimy takie obrazy na Zachd, na pewno s oryginalne, ale trudne do zaakceptowania. Dlatego tak ciko nam si przebi.
Wspomina Pan o filmach Lebeschewa i Dolinina. Czy ma Pan innych mistrzw, do ktrych chciaby si zbliy w swojej pracy operatorskiej?

Na pewno nie chciabym nikogo naladowa ani kopiowa. Wol raczej budowa swj wasny styl, cho stylistyka obrazu Lebeschewa i Dolinina rzeczywicie s mi bliskie. Z tego powodu, przy dwch filmach posdzono mnie o kopiowanie. Pierwszy to wieo lata, ktry krciem z Sergeiem Ursuylakowem. Zarzucano nam, e akcj osadzilimy w podobnym okresie i wykorzystalimy podobne kostiumy oraz lokalizacje dworskie jak w filmie Niedokoczony utwr na pianol Nikity Michakowa. Podobiestwo przestrzeni, strojw, ludzkich uczu i okolicznoci zostao zinterpretowane jako prba skopiowania zdj Lebeschewa. Oczywicie, nie mielimy takiego zamiaru, ale krcc film wiele rzeczy widziaem po prostu podwiadomie podobnie jak on. Po raz wtry zdarzyo si to, gdy z Andreiem Eshpaiem, gdy przed trzema laty krcilimy film Elysium. Zarzucano nam, e obrazy jakie pokazalimy: przeraajcy wiat, rewolucj z 1917 roku, dwory i rolnikw wdrujcych z pochodniami, s zbyt podobne do filmu Michakowa i Lebeschewa. Tymczasem w ich filmie bya poezja, mio, pojedynki, ale znowu, po raz drugi, zostaem posdzony o kopiowanie. Kiedy na ekranie pojawiaj si dwr i biae kostiumy, niektrzy od razu uwaaj, e prbujemy kopiowa to, co stworzyli inni artyci. A przecie to nieprawda.
Skd czerpie Pan inspiracje? Czy przed rozpoczciem zdj odrabia Pan obowizkowe lekcje z malarstwa albo literatury?

Malarstwo rzeczywicie mnie inspiruje. Zanim dostaem si na uniwersytet ogldaem wiele obrazw, a pniej sigaem do nich z przyzwyczajenia. Kiedy z Sokurowem krcilimy Samotny gos czowieka, inspirowaem si obrazami, jakie namalowa Petrow-Wodkin. Film zosta doce-

niony przez krytykw. Mwili: to jest wanie prawdziwy Petrow-Wodkin. Przystpujc do pracy staram si uzyska jak najbardziej interesujce efekty, a nie d tylko do tego, aby tylko normalnie owietli obiekt. Moja pierwsza myl kieruje si ku temu, jakie byoby wiato w naturalnych warunkach. Dopiero pniej zaczynam zmienia je tak, aby byo bardziej interesujce, pamitajc o estetycznym uzasadnieniu takich dziaa. Przeczytaem kiedy, e nie powinno si uywa jednoczenie trzech podstawowych barw: zielonej, czerwonej i niebieskiej, a dobrze jest ograniczy si jedynie do dwch. Trzeciego koloru mona uywa tylko lokalnie. Nie pamitam skd pochodzia ta informacja, ale bardzo mi si spodobaa. I faktycznie, w wielu filmach stosowaem tak technik. Kiedy krciem plenery, dopuszczaem na przykad zielone licie i kwiaty, ale nie byo wida nieba. Obraz przybiera kolorystyk czerwono-zielono-brzow, a niebieski, ktry byby trzeci podstawow barw nie pojawia si. Aby wyeliminowa wszystko co niebieskie, krciem przy wietrznej pogodzie albo pod wiato. Dopiero w pniejszych filmach pokazywaem niebieskie niebo, na przykad w Rosyjskiej rewolcie przebija si troch niebieskoci. Ten film uwaam za jeden z najlepszych. Zbudowaem go na rosyjskim malarstwie, w Moskwie mwio si nawet, e zawarto w nim ca Galeri Trietiakowsk. Robiem wielobarwne ujcia, ale to by wyjtek. Podczas zdj w plenerach bardzo przeszkadza mi wiato, gdy soce znajduje si wysoko na niebie. Unikam sytuacji, w ktrych owietlaoby ono cay plan, a staram si ograniczy ekspozycj do przestrzeni wok aktora. Uzyskuj w ten sposb kontrast pierwszego planu i ta. Zazdroszcz polskim operatorom, ktrzy maj moliwo wypracowania wasnego, indywidualnego stylu, niezalenego od reysera. My nie mamy takiego luksusu, o wszystkim decyduje reyser. Niektrzy nie posiadajc wasnych koncepcji zdaj si na nas, ale s to rzadkie przypadki. Oczywicie operator kamery moe wnie do filmu co swojego. Ja na przykad chtnie korzystam z powtrze, sigam po efekty, ktre wczeniej opracowaem, jeli jest to uzasadnione w filmie. Ale bardzo przeszkadza mi kiedy reyser przymusowo chce krci pod wiato. We wntrzach czsto wykorzystuj wiato padajce od okna w kierunku podogi. Zawsze jednak staram si jednak, aby byo to wiato odbite od stou czy podogi, a nie bezporednio padajce z okna. Taki sposb

66

Film&TV Kamera

WyWIaD

camerimage

Film&TV Kamera

67

WyWIaD

Dendrologium. Sergei Jurisdizki na planie filmu Fot. Marek Zapanik

owietlania wydaje mi si bliszy yciowym realiom i mog powiedzie, e wrcz naduywam tego rozwizania.
W ostatnim czasie zaangaowa si Pan w midzynarodow produkcj na planie filmu pt. Dendrologium. Czy podczas realizacji zdj do tego filmu wykorzysta Pan ktre rozwiza wypracowanych wsplnie z Sokurowem?

Nie, w tym filmie nie ma ladw wsppracy z Sokurowem. Dendrologium zostao nakrcone w nowoczesny, bardzo dynamiczny sposb z wykorzystaniem stosunkowo skomplikowanego, nawet dla mnie, owietlenia. Nakrcilimy yw, epick ba filmow. Sokurow ma zupenie inn energi ni ta, ktr stworzyli reyserzy Amin Azam z Rafaem Stemplewskim. Energia Sokurowa przypomina rodzaj ycia po mierci, reyser w wielu swoich filmach odwouje si do takich wanie motyww. Czsto zadaje pytania, czym jest mier, jak czowiek powinien przey ycie. Nie s to jednak pytania, ktre zadawa sobie Hamlet, lecz pewien rodzaj koncentracji na przemijaniu. W Dendrologium mamy tymczasem do czynienia z filozoficzn bani, w ktrej wszystko dzieje si inaczej. Zaangaowaem si w drugi etap realizacji zdj, ju w Polsce. Obejrzaem cz nakrconego wczeniej materiau i uznaem, e nie mam prawa tworzy zupenie nowego obrazu. Okoo poowa zdj zostaa nakrcona w Niemczech przez mojego poprzednika.

Zazwyczaj nie przygotowuj specjalnych rozwiza przed rozpoczciem zdj. Rzadko zdarza si, bym wczeniej dokadnie planowa, jak nakrci dan scen, a zazwyczaj decyduj o wszystkim na miejscu. Dopiero wtedy mog oceni, jakie jest pooenie wiata, jakie okolicznoci trzeba wzi pod uwag. Wszystko odbywa si spontanicznie. Czasami przychodz nieprzygotowany na plan zdjciowy i zastanawiam si, jak bd dzisiaj pracowa. Po chwili, w miar przygotowa, w gowie ukada si okrelony obraz, ktry nakrc, gdy bd stuprocentowo pewny jego atrakcyjnoci. Lubi ten proces, ktry wzrasta wraz z pojawiajcym si napiciem na planie. Nigdy jednak nie wiem, czy pomysy pojawi si rwnie nastpnym razem, ale na szczcie czarny scenariusz dotychczas jeszcze nie zici si.
Wspomnia Pan, e przystpujc do pracy przy Dendrologium pody w tym samym kierunku co poprzednik. Czy oznacza to, e drugi operator zmieniajc sposb filmowania moe zniszczy obraz?

Pjcie w zupenie inn stron na pewno zniszczyby film! W ten sposb powstaby przecie dwa filmy, a to jest niedopuszczalne. W naszej pracy czsto zdarza si, e kto komu pomaga. W modoci, kiedy byem bardzo zajty na rnych planach zdjciowych zdarzao si, e jeszcze nie ukoczyem jednego filmu, a ju rozpoczynaem zdjcia do kolejnego. Zmuszao mnie to do opuszczenia pierwszego projektu i pozostawienia dalszej pracy asystentowi, ktry przejmowa

68

Film&TV Kamera

WyWIaD

cz zadania, krcc za mnie. Jeli by to dobry asystent, po obejrzeniu materiau nie mogem odrni w ktrym momencie skoczya si moja, a zaczynaa jego praca. Podczas polskich zdj do Dendrologium w ten sposb zastpi mnie np. doskonay asystent, Jacek Krupa. W ostatnich dniach nie mogem krci, gdy musiaem pojecha z powrotem do Berlina tam rozpoczyna si ju nastpny projekt. Jacek zaj moje miejsce, ktre przekazaem mu w penym zaufaniu. Taka umiejtno jest przydatna w naszym zawodzie; aby by dobrym operatorem trzeba umiejtnie wej w prac poprzednika. Trzeba nauczy si, rozumie zalenoci powstania obrazu, aby umie go pniej odtworzy.
Zdjcia w ktrych Pan uczestniczy realizowano w Karkonoszach. Czy praca w trudnych warunkach: w deszczu, niegu, przy silnym wietrze bya du przeszkod? A moe wykorzystano j w pozytywny sposb?

em z rosyjskim reyserem Nikolaiem Dostalem; pod koniec lat dziewidziesitych krcilimy komedi Policjanci i zodzieje, ktra miaa by wspczesn przerbk woskiego filmu. Wczeniej reyser wsppracowa z innym operatorem, z ktrym take nakrci zabawn komedi. Niestety, mj sposb pracy: artystyczne zdjcia, gra kolorw, zaszkodziy filmowi. Komedi sfilmowaem jak liryczn ba. W taki sposb mona rwnie wywiera wpyw na film. Dlatego pracujc na planie filozoficznego tytuu, jakim jest Dendrologium, wiedziaem, e niektre kompozycje powinienem rozbudowa. A w filmie Policjanci i zodzieje powinienem krci bardziej powierzchownie, nie cyzelujc artystycznie obrazu.
Jaki jest Pana stosunek do techniki cyfrowej? Czy atwo jest zej z drogi, jak wyznacza Arriflex i tama 35 mm?

Niestety, przegapilimy nieg. Dlatego niektre sceny, w ktrych by on wymagany, krcilimy z minimaln iloci bd cakowicie bez niegu. Ale reyserzy wybrnli zawodowo z tego problemu. Wykorzystali pojawiajce si przeszkody, stopniowo przechodzc w obraz ze niegiem. To bardzo wana umiejtno dobrego reysera, nie zaama si, lecz myle, jak zaistniae trudnoci przeksztaci w korzyci dla filmu.
Dendrologium to film o poszukiwaniu siebie, wasnej tosamoci. Czy w tym filmie odnalaz Pan rwnie fragment swojej drogi yciowej? A moe operator powinien raczej z dystansem odnosi si do treci pokazywanych na ekranie?

Idea filmu jest klarowna, a sposb przekazu osobliwy. Lubi takie wanie filmy, dlatego zdecydowaem si doczy do zespou. Aby obejrze Dendrologium trzeba zarezerwowa sobie duo czasu i przyjrze si dokadnie obrazowi. Zdarza si, e filmy przy ktrych pracowaem w miar upywu czasu wydaway mi si nudne. Ale operatora nie powinna interesowa tre. Jeeli zdecydowa si wsppracowa przy projekcie, powinien wykona swoj prac najlepiej jak potrafi.
Czy mona jednak zaryzykowa stwierdzenie, e kiedy operatorowi podoba si fabua, kreci zdjcia w jaki inny, szczeglny sposb?

Bardzo lubi technik cyfrow, ktrej zaletami s: technologiczna poprawno obrazu i moliwo realizacji zdj w kadym niemal czasie. Wad zmniejszajcy si obszar midzy czerni a biel. Na tamie 35 mm powstaje jednak coraz mniej filmw. Technika cyfrowa zmienia si ju nawet nie w perspektywie rocznej, ale miesicznej. Jest coraz doskonalsza i coraz bardziej zbliona do analogowej. Jednak, gdy przypominam sobie prac przy filmie Elysium i moje pniejsze analogowe filmy, widz, e niektrych struktur nie mgbym osign wykorzystujc jedynie technik cyfrow. Ale przyszo naley wanie do niej. Mog zaryzykowa takie stwierdzenie rwnie w oparciu o wykady, jakie prowadziem w Petersburgu i Berlinie. W czasie tych spotka powiconych kompozycji filmu, np. w DFFB w Berlinie zauwayem, e odbiorcy coraz rzadziej interesuj si technik analogow, a t najlepiej znam. Technologie cyfrowe to domena modszego pokolenia. My, operatorzy wychowani na tradycyjnej tamie 35 mm, musimy cay czas zdobywa nowe dowiadczenia.
Nad jakim projektem pracuje Pan obecnie? Czy wie si on z powrotem do Rosji czy raczej kontynuacj kariery na Zachodzie?

W odpowiedzi mog przytoczy pewn histori. Pracowa-

Aktualnie pracuj z Andreiem Eshpaiem, z ktrym krciem Elysium. Realizujemy zdjcia do czteroodcinkowego serialu opartego na literackim debiucie rosyjskiego pisarza, Aleksandra Iwanowicza Kuprina. Najblisze miesice na pewno spdz wic w Rosji.
Film&TV Kamera

69