OPRACOWANIE KURSU

kierownik projektu: Joanna Opoka metodycy: Monika Poradecka graficy: Monika Czarska

Joanna Graczyk Pawe Jawor Sawomir Walinowicz wsppraca Izabela witkowska-Woko

informatycy: Maciej Czerczak

Arkadiusz Kusznierski Sawomir Walinowicz

Farmakologia oglna

Wstp do kursu

Kurs z farmakologii obejmuje 6 moduw, w ktrych uwzgldniono najwaniejsze grupy lekw stosowane w farmakoterapii. Ze wzgldu na okrelone wymiary kursu poszczeglne tematy zostay opracowane syntetycznie. Zachcam wic suchaczy do signicia do wskazanej literatury. Modu 1 powicony jest zagadnieniom oglnym, zwizanym z mechanizmami dziaania lekw, ich oddziaywaniu na organizm, a take wchanianiu i dystrybucji lekw w organizmie. S to zagadnienia bardziej teoretyczne, ale bez ich znajomoci trudno byoby do koca zrozumie tematy zwizane z farmakologi kliniczn. Kolejne moduy obejmuj zagadnienia z zakresu farmakologii klinicznej, a wic tej czci farmakologii, ktra jest najbardziej przydatna w codziennej pracy pielgniarki. W niniejszym opracowaniu wielkimi literami oznaczono midzynarodowe nazwy lekw, wedug nazewnictwa ustalonego przez Polskie Towarzystwo Farmakologiczne, zgodnie z zaleceniami WHO. W charakterystyce poszczeglnych lekw przedstawiam mechanizmy dziaania, farmakokinetyk, efekt farmakologiczny, wskazania do stosowania, dziaania niepodane oraz nazwy, po ktrymi leki te znajduj si na naszym rynku. Oczywicie nie jest moliwe wymienienie wszystkich preparatw, w konkretnych przypadkach naley sign po odpowiedni literatur (np. Podlewski, Leki wspczesnej terapii (13) czy Pharmindex). W module powiconym antybiotykom i chemioterapeutykom podaj rwnie postaci lekw, dawki i dawkowanie dla dorosych i dla dzieci. Poniewa farmakologia jest nauk zwizan cile z innymi naukami, na przykad fizjologi czy patofizjologi, dla prawidowego zrozumienia niektrych zagadnie zachcam do signicia do podrcznikw z innych dziedzin medycyny. Mam nadzieje, e informacje zawarte w tym kursie umoliwi zapoznanie si z praktycznymi aspektami terapii i umoliwi szybk orientacj w obecnie stosowanych grupach lekw.

Farmakologia oglna

Farmakologia oglna

1. Lek postacie, dawkowanie 1.1. Nazewnictwo lekw 1.2. Postacie lekw 1.3. Dawkowanie 2. Farmakokinetyka 3. Farmakodynamika 3.1. Dziaanie leku na organizm 3.2. Mechanizm dziaania lekw 3.3. Interakcje lekw 4. Lekozaleno 5. Informacja o lekach

Farmakologia oglna

1. Lek postacie, dawkowanie

Farmakologia jest nauk o leku (farmakon lek, logos nauka), postaciach lekw, losach lekw w organizmie, mechanizmach dziaania, wpywie na organizm i wzajemnym oddziaywaniu midzy lekami. Lek to substancja pochodzenia rolinnego, mineralnego, zwierzcego lub otrzymana drog syntezy chemicznej lub inynierii genetycznej, ktra w odpowiedniej postaci wywiera okrelone dziaanie biologiczne (lecznicze). Farmakologia oglna zajmuje si oglnymi prawami rzdzcymi dziaaniem lekw i zasadami ich stosowania. Dwa jej najwaniejsze dziay to farmakokinetyka i farmakodynamika. Farmakokinetyka zajmuje si losami leku w organizmie i matematycznym opisem ich zmian, natomiast farmakodynamika opisuje oddziaywanie lekw na organizm czowieka, mechanizmy dziaania lekw i interakcje midzy lekami. Bez znajomoci tych zagadnie trudno byoby nam zrozumie wiele problemw zwizanych z dziaaniem i dawkowaniem leku.

Farmakologia oglna

Farmakokinetyka: uwalnianie leku wchanianie leku transport rozmieszczenie w tkankach biotransformacja wydalanie

Farmakodynamika: oddziaywanie lekw na organizm mechanizm dziaania lekw

Rysunek 1. Podzia farmakologii oglnej

1.1. Nazewnictwo lekw Podstawow nazw leku jest nazwa midzynarodowa. Informuje nas ona o pochodzeniu chemicznym danego leku, zawiera bowiem cz nazwy chemicznej substancji biologicznie czynnej (leku) na przykad nazwa midzynarodowa ENALAPRIL, pena nazwa chemiczna maleinian enalaprylu.

Farmakologia oglna

Nazwy midzynarodowe nie s zastrzeone i mog by stosowane przez wszystkich. Nazw handlow wprowadza producent danego leku, jest to nazwa zastrzeona, nie moe by uywana przez innych producentw, wie si bowiem z zastrzeeniem patentowym ochrony znaku towarowego producenta, zgoszonego w urzdzie patentowym. Przykadowo ENALAPRIL (maleinian enalaprylu pena nazwa chemiczna), nazwa handlowa Enarenal, Mapryl, Enap. Na opakowaniu leku, zwykle wikszymi literami, umieszczona jest nazwa handlowa, pod ni mniejszymi literami nazwa chemiczna, na przykad: ENARENAL (maleinian enalaprylu) MAPRYL (maleinian enalaprylu) ENAP (maleinian enalaprylu)

Na co dzie uywamy oczywicie nazw handlowych lekw, ale znajomo nazw midzynarodowych jest bardzo istotna. Wiadomo bowiem, e ten sam lek moe znajdowa si na rynku pod wieloma nazwami handlowymi. Niewiadomo tego oraz niewiedza, e mamy do czynienia z tym samym lekiem moe doprowadzi do wielu pomyek i nieporozumie. Aby ich unikn, w podrcznikach farmakologii, a take w tym kursie, posugujemy si nazwami midzynarodowymi, podajc tylko przykady nazw handlowych lekw.

1.2. Postacie lekw Postacie pynne (lek jest najszybciej uwalniany): roztwory ac. solutio (sol.), zawiesiny ac. suspensiones (susp.), krople ac. guttae (gtt.), syrop ac. sirupus (sir.), wycigi ac. extractum (extr.), odwar ac. decoctum (dec.), napar ac. infusum (inf.), macerat ac. maceratum (mac.), sok ac. succus (succ.), leki do wstrzykni ac. iniectiones (inj.), aerozole ac. aerosola (aero.).

Farmakologia oglna

Postacie stae: proszki ac. pulveres (pulv.), tabletki ac. tabulettae (tabl.), draetki ac. dragettae (drage.), kapsuki ac. capsulae (caps.), zika ac. species (spec.), maci ac. unguenta (ung.), kremy ac. cremores (crem.), czopki ac. suppositoria (supp.). Postacie lekw o przeduonym dziaaniu Postacie lekw o przeduonym dziaaniu (depot) s stosowane zarwno doustnie, jak i pozajelitowo. Postacie doustne s to najczciej tabletki lub kapsuki wielowarstwowe, o przeduonym uwalnianiu substancji farmakologicznie czynnej. Postacie pozajelitowe (dominiowe lub podskrne) o przeduonym dziaaniu uzyskuje si przez: spowolnienie procesu wchaniania leku w wyniku wprowadzenia pochodnych danego leku (np. olejowe pochodne estrowe niektrych lekw neuroleptycznych) lub doczenie do czsteczki leku biaka, ktry spowalnia proces wchaniania (np. do insuliny docza si protamin), spowolnienie procesu wydalania.

1.3. Dawkowanie Dziaanie danego leku zaley m.in. od jego stenia we krwi i tkankach, a stenie to jest zalene od przyjtej dawki. Leki mona podawa w dawkach jednorazowych (pro dosi) oraz dawkach dobowych (pro die). Rodzaje dawek: dawka progowa, minimalna dosis minima najmniejsza dawka wywoujca efekt leczniczy, dawka lecznicza dosis therapeutica najczciej stosowana dawka, dawka maksymalna dosis maxima dawka maksymalna, ktra nie wywouje jeszcze objaww toksycznych, dawka toksyczna dosis toxica najmniejsza dawka wywoujca zatrucie ostre, dawka miertelna dosis letalis najmniejsza dawka powodujca mier.

Farmakologia oglna

W antybiotykoterapii czy w leczeniu nadczynnoci tarczycy podaje si: dawk uderzeniow pierwsz, zwykle dwukrotnie wiksz dawk, stosowan w celu osignicia szybkiego dziaania terapeutycznego, dawk podtrzymujc kolejne dawki podawane w celu utrzymania staego stenia leku we krwi. Dawki s obliczone po doustnym podaniu leku dorosemu mczynie o wadze 70 kg. Dawka tego samego leku podana doodbytniczo wynosi 3/4 dawki doustnej, podskrnie 1/21/4 dawki doustnej, doylnie 1/10 dawki doustnej. Dawkowanie lekw u dzieci W dawkowaniu lekw u dzieci uwzgldnia si mas lub powierzchni ciaa, stosuje si gotowe wzory, ktre uatwiaj obliczanie. S one zamieszczone w rnych podrcznikach farmakologii. Wzr dla dzieci w wieku do 12 lat tzw. regua wieku i odsetek (uwzgldnia odsetek dawki dorosego, nie dotyczy niemowlt) wyglda nastpujco: (4 x liczba lat dziecka )+ 20 = odsetek dawki dorosego Dawki dla dzieci powyej 12 lat:

Dawka =

powierzchnia ciaa dziecka dawka dla dorosego. 1,73 m 2 (powierzchnia ciaa dorosego )

Powierzchni ciaa dziecka mona odczyta z normogramu, jeli zna si mas ciaa i wzrost. Wzory te nie uwzgldniaj rnic fizjologicznych midzy dziemi (szczeglnie u wczeniakw i noworodkw) a dorosym czowiekiem. W praktyce korzysta si z dawek zalecanych przez producentw. Dawki te s zazwyczaj wyraone w mg/kg masy ciaa.

Farmakologia oglna

Dawkowanie u osb starszych W wyniku zmian w funkcjonowaniu wielu narzdw (szczeglnie wtroby, nerek), u osb po 60 roku ycia losy leku w ustroju ulegaj pewnym zmianom (szczeglnie procesy biotransformacji i wydalania). U tych chorych naley zwykle zmniejszy dawki do 1/21/4. Naley rwnie pamita, e osoby starsze zaywaj zwykle wicej lekw, w zwizku z czym naley uwzgldni interakcje midzy nimi. Wskanik leczniczy (IT index therapeuticum) to stosunek dawki wywoujcej objawy toksyczne do dawki dziaajcej leczniczo:

IT =

DL50 , DE50

gdzie: DL50 minimalna dawka wywoujca mier lub objawy toksyczne u 50% badanej populacji, DE50 minimalna dawka skuteczna u 50% populacji. Wskanik ten suy do oceny bezpieczestwa danego leku.

Farmakologia oglna

2. Farmakokinetyka

Farmakokinetyka bada losy leku w organizmie: uwalnianie, wchanianie, transport, biotransformacj i wydalanie leku z organizmu. Na podstawie tych bada ustala si m.in. optymalne dawkowania leku. 1. Uwalnianie leku z postaci, w jakiej zosta zaaplikowany pacjentowi (rozpad tabletki, kapsuki itp.) obejmuje trzy etapy: rozpad postaci leku, rozpuszczenie substancji leczniczej, dyfuzj leku do miejsca wchaniania. 2. Wchanianie lekw to transport z miejsca podania do krwi. Wchanianie lekw zaley m.in. od: waciwoci fizykochemicznych leku (wielkoci czsteczki, rozpuszczalnoci w rodowisku wodnym, stopnia jonizacji czsteczki); drogi podania drog doyln lek podawany jest bezporednio do krwi, pominity jest proces wchaniania wchanianie jest 100%; biodostpnoci leku, czyli zdolnoci leku do wchaniania si z miejsca podania do krwiobiegu. Oznacza si tzw. wspczynnik dostpnoci biologicznej, czyli uamek dawki, ktra ulega wchoniciu. Jeli wspczynnik jest rwny jednoci, to znaczy, e lek wchon si cakowicie. Przyczyny niecakowitego wchonicia leku s rne, nale do nich m.in.: waciwoci fizykochemicznych leku, obecno innych substancji, szybko przepywu krwi w miejscu podania. Drogi podania lekw Leki mona stosowa miejscowo na skr: transepidermalnie i transfolikularnie. Nie przedostaj si one do oglnego krenia lub tylko w niewielkim stopniu. Do lekw tych nale rodki cigajce, przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne i znieczulajce. Dziaaj one w miejscu podania. Niektre zwizki stosowane miejscowo mog wchania si do krwioobiegu, na przykad przy uszkodzonej skrze. U niemowlt skra jest szczeglnie wraliwa i delikatna, tak wic stosujc u nich leki o dziaaniu miejscowym naley szczeglnie uwaa. W ostatnich latach wykorzystuje si drog naskrn m.in. do podania azotanw w chorobie wiecowej, lekw przeciwblowych w chorobie nowotworowej (leki te dyfunduj w okrelonej dawce w jednostce czasu).

Farmakologia oglna

Leki dziaajce oglnie podawane s rnymi drogami, a nastpnie rozprowadzane z krwi. Ich dziaanie ujawnia si z innym miejscu ni miejsce podania. Drogi podania leku mog by bardzo rne, zale od sytuacji klinicznej oraz od waciwoci farmakokinetycznych danego leku. Wyrniamy nastpujce drogi podania: przez przewd pokarmowy: droga doustn (per os), podjzykowo (sub linguam), doodbytniczo (per rectum), pozajelitowo: podskrnie (subcutanea s.c.), doylnie (intravenosa i.v.), dominiowo (intramuscularis i.m.), przez drogi oddechowe (per inhalationem). Leki podane podjzykowo wchaniaj si bezporednio do yy gwnej grnej, z ominiciem krenia wrotnego. pH liny wynosi 5,77,0 najlepiej wchaniaj si leki o pH obojtnym. T drog podawane s leki, ktre s unieczynniane w wtrobie, na przykad azotany (nitrogliceryna). Dziaanie leku podanego t drog pojawia si szybko, w cigu kilku minut. Droga doustna jest najczstsz drog podania wchanianie leku odbywa si w rnych odcinkach przewodu pokarmowego. Jej zalety to: bezpieczestwo, wygoda, brak wymogu sterylnoci podania. Do wad natomiast mona zaliczy to, e szybko wchaniania jest zmienna w ronych odcinkach przewodu pokarmowego. W odku wchania si niewiele lekw. W kwanym rodowisku odka najlepiej wchaniaj si sabe kwasy (np. kwas acetylosalicylowy) oraz sabe zasady (kofeina, aminofenazon). Zmiana kwasowoci odka moe zmieni stopie wchaniania lekw. Gwnym miejscem wchaniania w przewodzie pokarmowym jest jelito cienkie, ktre posiada du powierzchni wchaniania i jest bogato unaczynione. pH jelita cienkiego jest zasadowe (pH 7,67,8). W jelicie cienkim najlepiej wchaniaj si zwizki niezjonizowane, rozpuszczalne w tuszczach. Na wchanianie z jelit ma wpyw: podranienie luzwki, obecno pokarmu (na og lepsze wchanianie jest na czczo), rodzaj pokarmu (nie naley jednoczenie podawa lekw adsorpcyjnych np. wgla leczniczego oraz zobojtniajcych). Leki wchonite do krwioobiegu przedostaj si y wrotn do wtroby, gdzie dalej s metabolizowane unieczynniane. Czsto tylko niewielka ilo leku dostaje si do narzdw i tkanek docelowych i mimo dobrego wchaniania dostpno biologiczna moe by niewielka. Dziaanie leku po podaniu doustnym pojawia si po ok. 2040 minutach.

Farmakologia oglna

Leki podawane doodbytniczo odczyn w odbytnicy wynosi ok. 7,8, a powierzchnia wchaniania jest niewielka. Leki z odbytnicy dostaj si do yy gwnej dolnej (z pominiciem krenia wrotnego). Doodbytniczo podaje si leki w przypadku schorze przewodu pokarmowego, wystpowania objaww niepodanych po podaniu doustnym (nudnoci, wymioty) bd utrudnionego poykania (zmiany chorobowe w jamie ustnej). Dziaanie leku pojawia si po ok. 1530 minutach. Leki podawane pozajelitowo po podaniu doylnym lek zaczyna dziaa bardzo szybko proces wchaniania jest tu praktycznie ominity. Jednak rwnie szybko pojawiaj si dziaania niepodane. Leki do podania doylnego musz spenia okrelone warunki: musz by jaowe, musz by izotoniczne, o pH zblionym do pynw ustrojowych, nie mog to by zawiesiny ani oleje, ze wzgldu na moliwo powstania zatorw, leki podaje si bardzo wolno i uwanie obserwuje si chorego. Leki doylne podaje si w bolusie szybkim wstrzykniciu doylnym lub we wlewie cigym (podawanym dugo, ze sta szybkoci). Doylnie podajemy na przykad: Hydrocortisonum hemisuccinatum, Calcium bromatum. Drog dominiow podaje si roztwory wodne, olejowe i zawiesiny (oleje i zawiesiny s wchaniane wolniej ni roztwory wodne). Leki, podobnie jak w przypadku lekw podawanych pozajelitowo, musz by jaowe, musz posiada odczyn obojtny (wstrzykniecie sabo kwanych roztworw jest bolesne), a maksymalna objto pynu powinna wynosi 5 ml. Dominiowo podajemy na przykad: Cardiamid-Coffein, Hydrocortisonum hemisuccinatum, Penicyllinum procainicum. Podanie podskrne polega na podaniu leku w podskrn tkank tuszczow. Lek musi by jaowy, izotoniczny, mie posta roztworu wodnego, nie moe by dranicy, musi mie odczyn obojtny. Podajemy nie wicej ni 2 ml leku, a dziaanie leku pojawia si po ok. 1530 minutach. Podskrnie podajemy np. Cardiamid-Coffein, preparaty insuliny, szczepionki. Leki podawa mona rwnie doldwiowo, dootrzewnowo, dosercowo, doszpikowo i dottniczo. Drog wziewn podaje si leki znieczulajce oglnie oraz leki przeciwastmatyczne (dziaajce miejscowo). Szybko dziaania tych ostatnich zaley od wielkoci czsteczek

10

Farmakologia oglna

rozproszonego leku im mniejsze czsteczki, tym szybciej docieraj do puc (leki te podawane s w postaci aerozoli). Wchanianie leku odbywa si najczciej na zasadzie dyfuzji biernej. Najatwiej dyfunduj czsteczki mae, rozpuszczalne w tuszczach i niezjonizowane. Wchanianie wikszoci lekw (z wyjtkiem doylnych) odbywa si zgodnie z kinetyk pierwszego rzdu, to znaczy, e wchania si stay uamek podanej dawki. Leki podawane doylnie wchaniaj si zgodnie z kinetyk zerowego rzdu, co oznacza, e wchania si staa ilo leku (100%). 3. Transport Transport lekw polega na przenikaniu leku i jego metabolitw przez bony biologiczne, ktre stanowi pewne bariery dla lekw i przez ktre jedne leki przenikaj atwiej, a inne trudniej. Transport przez bariery biologiczne odbywa si najczciej na zasadzie dyfuzji biernej. A. Dyfuzja bierna odbywa si: zgodnie z gradientem ste, do wyrwnania ste, bez nakadu energii. im wiksza rnica ste, tym wiksza szybko wchaniania Warunki dyfuzji biernej: wielko czsteczek, rozpuszczalno w lipidach (atwiej dyfunduj leki rozpuszczalne w lipidach), stopie dysocjacji (czsteczki niezdysocjowane przechodz atwiej), pH rodowiska wpywa na wchanianie i wydalanie leku transportowanego na tej drodze, np. aspiryna (saby kwas) lepiej wchania si z kwanego rodowiska odka. Leki zasadowe natomiast lepiej wchaniaj si z zasadowego rodowiska jelita cienkiego. B. Dyfuzja uatwiona nie wymaga energii i odbywa si: zgodnie z gradientem ste, dziki obecnoci nonikw w bonie komrkowej do przenoszenia substancji.

11

Farmakologia oglna

C. Transport aktywny odbywa si: wbrew gradientowi ste, przy nakadzie energii przy udziale nonikw. D. Pinocytoza odgrywa ma rol w transporcie lekw. Przypomina proces fagocytozy u pierwotniakw. 4. Dystrybucja, czyli rozmieszczenie leku w tkankach Po wchoniciu do krwioobiegu leki wi si z biakami krwi (najczciej albuminami). Poczenie to jest odwracalne. Lek zwizany (lek + biako) oraz lek w stanie wolnym s w stanie rwnowagi dynamicznej.
Lek + biako Lek wolny

Lek zwizany (lek + biako) nie przechodzi przez bony biologiczne, nie ulega transformacji i wydalaniu, nie jest aktywny biologicznie. Natomiast lek wolny posiada dziaanie farmakologiczne, ulega procesowi biotransformacji i wydalaniu. Leki posiadaj rn zdolno wizania z biakami. Te, ktre wi si silniej, dziaaj duej. Natomiast leki, ktre nie tworz pocze z biakami, szybko ulegaj biotransformacji i wydalaniu z ustroju.

Rysunek 2. Dystrybucja leku

12

Farmakologia oglna

Obszar, w ktrym lek porusza si swobodnie, nie ograniczany adnymi barierami, nazywany kompartmentem (np. wewntrz komrki dowolnej tkanki czy we krwi lek moe porusza si swobodnie, ale aby wydosta si z krwi lub do przestrzeni pozakomrkowej musi pokona barier, ktra stanowi bony biologiczne). Rozmieszczenie leku w tkankach jest swoiste dla danego leku i zaley od wielu czynnikw: wielkoci czsteczek, stopnia dysocjacji oraz stopnia wizania z biakami osocza i tkanek. Rozmieszczenie leku w tkankach zaley rwnie od stopnia ukrwienia tkanek do tkanek lepiej ukrwionych lek dociera szybciej ni do tkanek sabo ukrwionych (koci, tkanka tuszczowa). Wyrniamy cztery podstawowe rodzaje rozmieszczenia lekw w organizmie: wewntrznaczyniowe, tj. we krwi (np. dekstran, nowobiocyna), we krwi i pynie tkankowym (np. streptomycyna), w caej objtoci wody ustrojowej (np. mocznik), w tkance tuszczowej. Przechodzenie leku przez bariery Bariera krewmzg wikszo lekw transportowana jest na zasadzie dyfuzji biernej. Bariera ta jest jednak mao dostpna dla wikszoci lekw, przenikanie przez ni zachodzi wolniej. Dodatkow przeszkod stanowi enzymy, ktre rozkadaj niektre leki (np. zwiotczajce). Leki o znacznej lipofilnoci atwiej przechodz przez t barier. W stanach zapalnych dochodzi do zwikszenia przepuszczalnoci bariery krewmzg. Jest ona rwnie bardziej przepuszczalna u dzieci i osb starszych. Bariera oyskowa kady lek dziaajcy na przysz matk dziaa rwnie na pd, jednak przechodzenie lekw przez t barier jest wolniejsze. Parametrem farmakokinetycznym, okrelajcym sposb rozmieszczenia leku w organizmie, jest pozorna objto dystrybucji (Vd). Jest to objto pynu, w ktrej naleaoby rozpuci wchonit dawk leku, aby uzyska takie stenie jak we krwi. Otrzymujmy j dzielc dawk wchonita (A) przez stenie leku we krwi (C). Vd = A/C.

13

Farmakologia oglna

Maa warto Vd oznacza due stenie leku we krwi. Dua warto oznacza due rozmieszczenie leku w tkankach i narzdach. 5. Biotransformacj (metabolizmem) nazywamy chemiczne przemiany lekw w organizmie. Gwnym miejscem metabolizmu jest wtroba, ale proces biotransformacji moe zachodzi i w innych narzdach. Leki po wchoniciu z przewodu pokarmowego przechodz do yy wrotnej i dalej do wtroby. Proces ten nosi nazw efektu pierwszego przejcia. W wtrobie pod wpywem enzymw mikrosomalnych, w wyniku licznych reakcji chemicznych w czsteczce leku, dochodzi do okrelonych zmian, prowadzcych bardzo czsto do unieczynnienia leku. W wyniku reakcji chemicznych w wtrobie moe rwnie doj do uczynnienia niektrych lekw, zwizki nieaktywne biologicznie nazywamy prolekami. Utlenianie mikrosomalne zachodzi przy udziale izoenzymw cytochromu P450. Aktywno tych enzymw zmienia si z wiekiem: u noworodka s one praktycznie nieaktywne, nastpnie aktywno wzrasta w miar kontaktu z rnymi substancjami, by od 50 roku ycia zacz powoli male. Wiele lekw moe indukowa lub hamowa aktywno mikrosomalnego ukadu enzymatycznego. Reakcje chemiczne zwizane z metabolizmem lekw zachodz w dwch fazach: 1) reakcje I fazy reakcje utleniania, redukcji, hydrolizy. W wyniku tych procesw nastpuje zmiana aktywnoci leku (unieczynnianie leku, zmiana kierunku i siy dziaania); 2) reakcje II fazy reakcje syntezy (sprzgania z glicyn lub kw. glukuronowym, acetylacji). W wyniku tych reakcji powstaj zwizki nieczynne, niespolaryzowane, ktre atwo ulegaj eliminacji z ustroju. Na metabolizm lekw maj wpyw nastpujce czynniki: czynnik genetyczny, wiek rna aktywno enzymw mikrosomalnych (patrz wyej), stany chorobowe szczeglnie wtroby, interakcje leki wpywajce na enzymy mikrosomalne zmieniaj metabolizm innych lekw, drogi podania leku efekt pierwszego przejcia wystpuje gwnie po podaniu doustnym, pe metabolizm szybciej zachodzi u mczyzn.

14

Farmakologia oglna

6. Wydalanie proces usunicia z ustroju leku lub jego metabolitw. Leki i ich metabolity mog by wydalane przez nerki, z ci, z kaem, pucami, ze lin, z potem, z mlekiem matki. Proces wydalania przez nerki zaley od intensywnoci przesczania kbkowego oraz wchaniania zwrotnego w kanalikach nerkowych. Przesczanie kbuszkowe w kbuszkach przesczaniu ulegaj leki, ktre znajduj si w osoczu i ktre nie s zwizane z biakiem (lub ich metabolity). Zwizki polarne i rozpuszczalne w wodzie nie s zdolne przenika zwrotnie do ukadu krenia i s wydalane. Wchanianie zwrotne jest procesem biernym, ulegaj mu tylko leki lipofilne i niezjonizowane. Istotne znaczenie ma tu pH moczu, gdy zaley od niego stopie dysocjacji zwizku. W warunkach fizjologicznych mocz jest sabo kwany (pH 6,8). Zakwaszenie moczu moe wzmaga zwrotne wchanianie sabych kwasw, a zmniejsza wchanianie sabych zasad. I odwrotnie alkalizacja moczu nasila wchanianie sabych zasad, a zmniejsza wchanianie sabych kwasw. Przez aktywne wydalanie kanalikowe (wymagajce nakadw energetycznych) transportowane s leki o charakterze kwasw organicznych, np. penicylina, chinina. Jego cech charakterystyczn jest dua sprawno, ograniczeniem jest natomiast wysycenie ukadu przenonikw (np. przy duych dawkach benzylopenicyliny) oraz blokowanie przez zwizki konkurencyjne (np. probenecyd hamuje wydalanie benzylopenicyliny). Wydalanie z ci t drog wydalane s na przykad makrolidy, pochodne hydantoiny i rodki cieniujce. Przez puca wydalane s zwizki lotne lipofilne (np. rodki znieczulajce oglnie, alkohol, olejki eteryczne, gwajakol). Wraz z mlekiem wydalane s gwnie leki o charakterze sabych zasad (np. erytromycyna) oraz leki nie ulegajce jonizacji (np. mocznik, etanol). Z mlekiem s wydalane rwnie rodki znieczulajce oglnie, nikotyna, izoniazyd, nowobiocyna, leki tyreostatyczne i przeciwpadaczkowe, a take pochodne bezodiazepiny i tiazydu. Leki wydalane z mlekiem mog by niebezpieczne dla karmionego dziecka!

15

Farmakologia oglna

Podstawowe parametry farmakokinetyczne: staa szybkoci eliminacji (K) okrela szybko znikania leku z ustroju; okres ptrwania (t0,5) biologiczny okres ptrwania to czas, w ktrym stenie leku we krwi zmniejszy si o poow. W farmakoterapii znajomo tego parametru umoliwia ustalenie waciwego schematu dawkowania leku; wspczynnik oczyszczania (klirens) jest miar zdolnoci nerek do usuwania i wydalania danego zwizku z moczem. Podaje si go w ml na minut; AUC pole powierzchni pod krzyw, bdce miar dostpnoci biologicznej leku. Szybko wchaniania i wydalania jest rna. Najczciej wchanianie leku jest krtsze ni wydalanie.

16

Farmakologia oglna

3. Farmakodynamika

Farmakodynamika to dziedzina farmakologii zajmujca si mechanizmami dziaania lekw oraz wpywem lekw na przebiegajce w ustroju procesy fizjologiczne.

3.1. Dziaanie leku na organizm Lek wprowadzony do ustroju wywouje w nim okrelone zmiany, prowadzce do zniesienia dolegliwoci chorobowych, czyli zniesienia objaww choroby. Zmiany te nazywamy efektem farmakologicznym. Dziaanie leku moe by: przyczynowe usuwajce przyczyn choroby (np. antybiotyki i chemioterapeutyki niszcz drobnoustroje wywoujce chorob), objawowe leki agodz objawy choroby, przynosz popraw stanu zdrowia chorego, ale nie likwiduj przyczyny (np. leki przeciwblowe, obniajce temperatur ciaa). Oczekiwany efekt farmakologiczny jest wskazaniem do stosowania danego leku. Tachyfilaksja polega na zmniejszaniu dziaania leku (efektu farmakologicznego) po kolejnych podaniach tego leku, a do wygaszenia dziaania. Tolerancja to proces podobny do tachyfilaksji, ale rozwijajcy si sabiej. Do uzyskania takiego samego efektu musimy stosowa coraz wiksze dawki leku (np. leki nasenne, leki przeciwblowe). Kumulacja gromadzenie si leku w organizmie, ktre jest wynikiem krtkich odstpw czasowych midzy kolejnymi dawkami (np. w ustroju, dokadnie miniu sercowym, atwo kumuluj si glikozydy nasercowe). Idiosynkrazja zwikszona, uwarunkowana genetycznie, nadwraliwo organizmu na leki (np. hemoliza krwinek po lekach przeciwzimniczych czy sulfonoamidach u ludzi z niedoborem dehydrogenazy glukozo-6-foforanowej).

17

Farmakologia oglna

Czynniki wpywajce na efekt leczniczy Efekt farmakologiczny danego leku zaley m.in. od stanu chorego, wieku, pci, masy ciaa, genotypu. Obok dziaania farmakologicznego leki posiadaj rwnie dziaania niepodane. Dziaania niepodane Dziaania niepodane leku to dziaania obserwowane u chorego w czasie stosowania danego leku w dawkach leczniczych. Dziaania niepodane mog, ale nie musz wystpi u chorego. Wystpuj one obok dziaa farmakologicznych. W przypadku przedawkowania danego leku mamy do czynienia z dziaaniem toksycznym. Nie ma lekw, ktre nie posiadaj dziaa niepodanych, czasami dziaanie te s sabo zaznaczone, zale od danego leku oraz od pacjenta (jego wieku, pci, masy ciaa, genotypu). W przypadku niektrych lekw dziaania niepodane mog by bardzo grone i doprowadzi do znacznych szkd w organizmie pacjenta (nawet do mierci pacjenta). Najwaniejsze dziaania niepodane lekw to: reakcje ze strony ukadu pokarmowego (wystpuj najczciej), sercowo-naczyniowego, oddechowego, nerwowego, moczowego i innych, reakcje alergiczne, dziaanie rakotwrcze, dziaanie teratogenne i embriotoksyczne. Reakcje ze strony ukadu pokarmowego s najczciej wystpujcymi dziaaniami niepodanymi. Nale do nich: nudnoci, wymioty, ble brzucha, krwawienia, uszkodzenia bony luzowej odka i jelit, hamowanie flory bakteryjnej jelit, co moe doprowadzi wtrnych zakae grzybiczych. Reakcje alergiczne s wynikiem reakcji antygenu (leku) z przeciwciaem. Mog si objawia w rny sposb, jako: miejscowe (wysypka, pokrzywka), oglne: opnione (wystpuj po kilku godzinach lub dniach) i natychmiastowe (wystpuj bezporednio po zastosowaniu, np. po penicylinie, prokainie). Objawy: uszkodzenie ukadu krwiotwrczego, dychawica oskrzelowa, wstrzs anafilaktyczny najcisza posta reakcji alergicznej. Dziaanie rakotwrcze posiada wiele lekw i substancji chemicznych, m.in.: zwizki metali (arsenu, chromu, niklu itp.), produkty destylacji ropy naftowej, a wrd lekw: rodki

18

Farmakologia oglna

alkilujce, leki przeciwnowotworowe, immunosupresyjne, niektre sulfonoamidy, antybiotyki (gryzeofulwina lek przeciwgrzybiczy). Dziaanie teratogenne najbardziej niebezpieczny dla podu jest pierwszy trymestr (okres organogenezy). Leki podane w tym czasie przyszej matce mog spowodowa obumarcie podu lub uszkodzenia prowadzce do powstania wad rozwojowych. Leki stosowane w drugim okresie ciy (w okresie rozwoju podu) rwnie mog doprowadzi do uszkodzenia podu, poronienia lub obumarcia. Mwimy wtedy o dziaaniu embriotoksycznym. Podajc lek kobiecie ciarnej zawsze naley zastanowi si i sprawdzi czy nie dziaa on teratogennie. Dziaanie teratogenne i embriotoksyczne posiadaj wszystkie leki i rodki cytostatyczne (promienie jonizujce i leki przeciwnowotworowe), tetracykliny (powodujce zaburzenia rozwoju koci i zbw), chloramfenikol (obumarcie podu), sulfonoamidy (hiperbilirubinemia). Lista lekw jest bardzo duga, cigle pojawiaj si nowe leki, u ktrych do koca nie zbadano ich dziaania teratogennego.

3.2. Mechanizm dziaania lekw Wyrniamy trzy typy mechanizmw dziaania lekw: mechanizm fizykochemiczny na przykad zmiana przepuszczalnoci bony komrkowej (rodki znieczulajce oglnie), zmiana adunku elektrycznego komrki, w efekcie poraenie mini prkowanych (kurara), mechanizm biochemiczny lek reaguje z enzymem, koenzymem, substratem, w wyniku czego nastpuje zahamowanie lub nasilenie aktywnoci enzymw, mechanizm receptorowy. Najistotniejsze znaczenie na mechanizm receptorowy. Teoria receptorowa Clarka zakada, e dziaanie leku polega na poczeniu si leku z receptorem, a efekt dziaania jest proporcjonalny do liczby zajtych receptorw. Receptor to swoiste miejsce, w ktrym lek wie si z komrk, wywoujc efekt farmakologiczny. Receptory s z reguy miejscami wizania naturalnych przekanikw acetylocholiny, adrenaliny, serotoniny. Aby zadziaa, lek musi mie zdolno wizania si z receptorem. Ta zdolno nazywana jest powinowactwem do receptora. Lek majcy powinowactwo nazywa si ligandem. Leki majce due powinowactwo do receptora wypieraj leki, ktre maj mniejsze powinowactwo.

19

Farmakologia oglna

Aktywno wewntrzna: lek, ktry ma zdolno aktywowania receptora. Jeli lek nie posiada aktywnoci wewntrznej blokuje receptory. Agonista to lek, ktry ma due powinowactwo do receptora i du aktywno wewntrzn moe wic aktywowa receptor. Antagonista to lek, ktry ma powinowactwo do receptora, ale nie ma aktywnoci wewntrznej moe znosi lub osabia dziaanie agonisty (np. atropina jest antagonist receptora muskarynowego). Rodzaje receptorw: receptory metabotropowe na przykad receptory - i -adrenergiczne, zwizane s z biakiem G, ktre poredniczy w aktywnoci enzymw, biorcych udzia w syntezie wtrnych przekanikw w komrce, receptory jonotropowe reguluj przepyw jonw przez kanay jonowe. Receptory te wystpuj w OUN, w pytce nerwowo-miniowej i zwojach ukadu autonomicznego. Wyrniamy nastpujce rodzaje regulacji receptorowej: regulacja dodatnia (up regulation) dugotrwae podawanie antagonisty moe spowodowa zwikszenie wraliwoci receptorw lub ich liczby. Nage przerwanie podawania takiego leku (np. propranololu) moe spowodowa pojawienie si dziaa niepodanych (arytmii); regulacja ujemna (down regulation) dugotrwae podawanie agonisty moe spowodowa zmniejszenie wraliwoci receptorw lub zmniejszenie ich liczby. W efekcie leki takie s z czasem mniej skuteczne.

3.3. Interakcje lekw W procesie leczenia pacjent rzadko otrzymuje jeden lek, najczciej prowadzone jest leczenie skojarzone (polipragmazja), co oznacza, e stosuje si kilka lekw jednoczenie. Rwnoczesne stosowanie kilku lekw moe by korzystne, ale moe rwnie spowodowa dziaania niekorzystne dla organizmu. Znajomo interakcji lekw jest szczeglnie wana w warunkach szpitalnych, gdzie pacjentowi podaje si jednoczenie kilka, kilkanacie lekw rnymi drogami.

20

Farmakologia oglna

Interakcje lekw to wzajemne oddziaywanie na siebie lekw jednoczenie stosowanych. Interakcje dzielimy na trzy zasadnicze typy: 1. Interakcja farmaceutyczna dotyczy niezgodnoci recepturowych, fizycznych i chemicznych. Pojawiaj si one najczciej w trakcie mieszania kilku lekw w strzykawce. Mog prowadzi do zaniku aktywnoci leku lub do powstania zwizkw toksycznych nie zawsze objawia si to zmtnieniem czy pojawieniem osadu. Aby ograniczy interakcje tego typu: naley uwanie czyta ulotki przylekowe, szczeglnie cz dotyczc dziaa niepodanych i interakcji, gdy lista lekw, ktrych nie naley czy w jednej strzykawce lub w jednym wlewie jest bardzo duga; naley przestrzega wskaza producenta, dotyczcych sporzdzania roztworw iniekcji suchych; naley przestrzega zasad aseptyki, nie naley przygotowywa roztworw mieszanin na zapas, kade opakowanie sporzdzonej mieszaniny naley oznaczy (zaczy etykiet z opisem zawartoci), w przypadku podawania choremu lekw, ktre nie powinny si z sob styka, naley stosowa specjalne nasadki rozgaziajce, przed podaniem mieszaniny naley dokadnie ja obejrze czy nie na zmiany zabarwienia, czy nie pojawio si zmtnienie lub osad (takiej mieszaniny nie moemy poda), nie naley dodawa adnych lekw do przetaczanej krwi, preparatw krwiopochodnych, do emulsji tuszczowych, Przykadowo: nie naley miesza penicylin z roztworami zawierajcymi mleczany, antybiotykw aminoglikozydowych z steroidami. Przy rozpuszczaniu lekw liofilizowanych nie naley energicznie potrzsa fiolk, aby nie wprowadzi zbyt duo powietrza. W niektrych przypadkach wana jest kolejno dodawania skadnikw 2. Interakcja farmakokinetyczna dotyczy wpywu jednego leku w ustroju na losy drugiego leku, a wic na wchanianie, dystrybucj, metabolizm i wydalanie. Interakcje w zakresie wchaniania w przewodzie pokarmowym: tworzenie si trudno wchanianych pocze tetracykliny z jonami metali, adsorpcja lekw np. antybiotykw, sulfonoamidw na wglu leczniczym, leki wpywajce na motoryk przewodu pokarmowego:

21

Farmakologia oglna

zwalniajce perystaltyk (cholinolityki atropina) zwikszaj wchanianie, przyspieszajce perystaltyk (rodki przeczyszczajce) zmniejszaj wchanianie, zmiany pH leki zobojtniajce zmniejszaj wchanianie lekw o charakterze kwanym, zwikszaj wchanianie sabych zasad. Interakcje w zakresie wizania z biakami: leki mog wzajemnie wypiera si z pocze z biakami, czego skutkiem jest zwikszenie frakcji wolnej leku (biologicznie aktywnej) i wzrost stenia leczniczego we krwi oraz toksycznoci leku. Na przykad stenie frakcji wolnej warfaryny czy tolbutamidu wzrasta w obecnoci niesteroidowych lekw przeciwzapalnych, ktre wypieraj warfaryn lub tolbutamid z pocze z biakami krwi. Interakcje w zakresie transportu i dystrybucji zmiana transportu przez bony biologiczne dotycz: zmiany pH i zmiany jonizacji czsteczek lekw i zwizanej z tym zmiany przepuszczalnoci bon biologicznych dla czsteczek zjonizowanych, hamowania lub aktywowania transportu aktywnego, przez blokowanie systemu przenonikowego w bonie komrkowej. Interakcje w zakresie metabolizmu dotyczy wpywu lekw na aktywno enzymw mikrosomalnych. Leki mog aktywowa dziaanie tych enzymw (induktory enzymatyczne) lub hamowa dziaanie enzymw (inhibitory enzymatyczne). Induktory enzymatyczne przyspieszaj metabolizm wielu lekw przez obnienie ich poziomu we krwi, skrcenie okresu ptrwania, a w efekcie osabienie dziaania farmakologicznego danego leku. Przykady induktorw: insektycydy, herbicydy, leki: np. nasenne (fenobarbital i glutetymid), analeptyki (niketamid), przeciwblowe (fenylobutazon), przeciwcukrzycowe (tolbutamid). Natomiast inhibitory enzymatyczne hamuj metabolizm lekw: zwikszaj ich stenie we krwi, wyduaj okres ptrwania, a w efekcie zwikszaj dziaanie leku, jednak rwnoczenie zwikszaj toksyczno, co moe by niebezpieczne dla ycia i zdrowia pacjenta. Przykady: inhibitory nonoaminooksydazy IMAO nasilaj toksyczno wielu lekw, w tym pochodnych amin katecholowych. Leki hamujce aktywno cytochromu P450 (cymetydyna, ketonazol, erytromycyna) hamuj metabolizm lekw zwikszaj toksyczno lekw, ktre s metabolizowane przez ukad enzymatyczny. Interakcje w zakresie wydalania zmiana pH moczu: alkalizacja moczu: wglan sodu powoduje zwikszenie wydalania lekw o charakterze kwanym (np. barbituranw) i zmniejszenie wydalania lekw o charakterze zasadowym (amfetaminy),
22

Farmakologia oglna

zakwaszenie moczu powoduje dziaania odwrotne: wzmaga wydalanie m.in. amfetaminy, metyloksantyn, chininy, zmniejsza wydalanie barbituranw, sulfonoamidw, salicylanw, streptomycyny i fenylobutazonu. 3. Interakcja farmakodynamiczna dotyczy najczciej wspzawodnictwa (oddziaywania lekw na receptor) o miejsce (punkt uchwytu) w receptorze. Dziaanie to moe to by antagonistyczne lub synergistyczne. Dziaanie synergistyczne to wsplne, jednokierunkowe dziaanie lekw. Rozrniamy: synergizm addycyjny efekt dziaania lekw podanych razem jest sum dziaania poszczeglnych skadnikw, synergizm hiperaddycyjny efekt dziaania lekw podanych razem jest wikszy ni suma dziaania poszczeglnych lekw. Leki posiadaj rone punkty uchwytu, np. jony wapniowe i glikozydy nasercowe zwikszaj si skurczu minia sercowego. Dziaanie antagonistyczne oznacza, e poszczeglne leki maj dziaanie przeciwstawne. Wyrniamy: antagonizm konkurencyjny (kompetencyjny) dwa leki wspzawodnicz o to samo miejsce (punkt uchwytu) w receptorze (np. atropina znosi dziaanie acetylocholiny atropina jest antagonist, a acetylocholina agonist receptora cholinergicznego), antagonizm niekonkurencyjny leki dziaaj na ten sam receptor, ale nie o ten sam punkt uchwytu (leki maj rne punkty uchwytu w tym samym receptorze), antagonizm funkcjonalny (czynnociowy) dwa leki dziaaj przeciwstawnie przez rne mechanizmy, np. noradrenalina, dziaajc na receptory alfa, powoduje skurcz naczy, natomiast papaweryna, dziaajc bezporednio na miniwk naczy, rozkurcza naczynia, antagonizm chemiczny w organizmie nastpuje reakcja chemiczna midzy dwoma lekami i powstaje produkt nieaktywny farmakologicznie, np. EDTA czy si z oowiem (reakcja ta jest wykorzystywana w leczeniu oowicy). Interakcje lekw wykorzystuje si w celu: 1) zwikszenia skutecznoci leczenia, 2) zmniejszenia dziaa niepodanych, 3) przeduenia dziaania lekw, 4) przyspieszenia eliminacji trucizn z ustroju.

23

Farmakologia oglna

4. Lekozaleno

Lekozaleno to stan uzalenienia si od efektw farmakologicznych danego leku. Lekozaleno rozwija si w wyniku naduywania lekw lub uywek. Wedug definicji wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) naduywanie jest to przyjmowanie (samostosowanie) danego leku (lub rodka), niezgodne z jego ustalonym przeznaczeniem leczniczym lub socjalnym. Wyrniamy: 1) zaleno psychiczn trudne do przezwycienia denie do przyjmowania rodka; powoduje j stan euforii wywoany przez rodek; 2) zaleno fizyczn konieczno przyjmowania rodka w celu niedopuszczenia do wystpienia zespou abstynencji; spowodowana jest duymi zmianami adaptacyjnymi w ukadzie nerwowym. Ustanie dziaania tego rodka prowadzi do pojawienia si charakterystycznych objaww zwanych zespoem abstynencji. Objawy zespou abstynencji to: pobudzenie orodkowego ukadu nerwowego z niebezpiecznymi dla ycia drgawkami. Objawy te zale od rodka, ktry wywoa zaleno, czasu jego uywania, wielkoci dawek stosowanych. Z czasem w organizmie wytwarza si tolerancja, czyli zmniejszenie wraliwoci na lek i konieczno stosowania coraz wikszych dawek, w celu uzyskania dziaania o tym samym nasileniu. Szybko z jaka rozwija si tolerancja, jest rna dla rnych lekw. Tolerancja na jeden lek wywouje tolerancj na inne leki czy rodki jest to tak zwana tolerancja krzyowa (np. konieczno stosowania u alkoholikw duych dawek rodkw znieczulajcych, w celu wywoania znieczulenia oglnego). Powstawanie lekozalenoci jest uzalenione od: dawki stosowanego rodka, drogi podania (po podaniu doylnym wystpuj wysze stenia we krwi), czasu podawania oraz przerw midzy kolejnymi dawkami jeli lek stosowany jest z odpowiednio dugimi przerwami, lekozaleno rozwija si trudniej. Dla poszczeglnych lekw wywoujcych zalenoci, dawki oraz czasy stosowania s rne: dla opium i morfiny wynosz klika dni, dla lekw psychopobudzajcych kilka tygodni, dla alkoholu wiele lat. Przyczyn powstawania lekozalenoci jest najczciej lekkomylne stosowanie lekw. Dlatego personel medyczny powinien bardzo krytycznie podchodzi do koniecznoci

24

Farmakologia oglna

podawania niektrych rodkw. Dotyczy to przede wszystkim lekw nasennych, uspokajajcych, anksjolitykw oraz przeciwblowych. Wyrniamy nastpujce typy zalenoci: typ morfinowy, typ barbituranowy, typ alkoholowy, typ kokainowy typ haszyszowy, typ amfetaminowy, typ substancji halucynogennych. Uzalenienie od narkotycznych lekw przeciwblowych heroiny, morfiny i jej pochodnych. Uzalenienie to charakteryzuje si siln zalenoci psychiczn i fizyczn (szczeglnie po podaniu doylnym), bardzo szybko rozwijajc si tolerancj. Objawy zespou odstawiennego rozpoczynaj si kilka godzin po ostatniej dawce morfiny i trwaj ok. 10 dni. Nale do nich: niepokj, ble miniowe, parestezje (mrowienia), nadmierne pocenie si, nudnoci przechodzce w wymioty, skurcze jelit, przyspieszenie oddechu i czynnoci serca, podwyszenie cinienia krwi. Zesp ten jest szczeglnie ciki, jeli zosta wywoany podaniem leku dziaajcego antagonistycznie (np. naloksonu). Dugotrwae przyjmowanie prowadzi do zaburze psychicznych (stany depresyjne, lkowe, stopniowy zanik tzw. uczu wyszych, omamy, urojenia, psychozy, tendencje samobjcze). Zaburzenia somatyczne prowadz do wychudzenia i wyniszczenia organizmu. Uzalenienie od rodkw nasennych pochodnych kwasu barbiturowego, kwasu glutarowego, ureidy. Naduywanie tych lekw jest konsekwencj stosowania ich w celach leczniczych i szybko rozwijajcej si tolerancji prowadzi to w konsekwencji do powstania lekozalenoci. Tolerancja nie rozwija si na dziaanie depresyjne na orodek oddechowy, co moe doprowadzi do niezamierzonej mierci wskutek poraenia tego orodka. Dugotrwae uywanie prowadzi do zaburze psychicznych ospaoci, upoledzenia procesw kojarzenia, pamici, koncentracji, chwiejnoci lkowej, draliwoci, skonnoci do ktni. Wystpuj rwnie liczne zaburzenia neurologiczne, rozwija si zaleno fizyczna i psychiczna. Odstawienie prowadzi do rozwoju abstynencji z takimi objawami, jak stany lkowe, omamy, drenia miniowe, zaburzenia ze strony ukadu pokarmowego i krenia,

25

Farmakologia oglna

niewydolno oddechowa. Pochodne benzodiazepiny rwnie dziaaj uzaleniajco, cho uwaane s za bezpieczniejsze od klasycznych lekw nasennych zatrucia miertelne tymi lekami zdarzaj si rzadko. Zaleno od bezodiazepiny rozwija si po kilku miesicach cigego ich stosowania (jeli stosowane s w dawkach terapeutycznych). Odstawienie wywouje objawy abstynencji, s one uzalenione od czasu stosowania lekw oraz od dawek. Pierwsze objawy to: pobudzenie psychoruchowe, mrowienie koczyn, wraliwo na wiato i dwik, zaburzenia snu. Uzalenienie od kokainy Kokaina jest alkaloidem otrzymywanym z krzewu kokainowego Erythroxylon coca, rosncego w Ameryce Poudniowej. W XIX wieku staa si w Europie modna uywk. Chlorowodorek kokainy szybko wchania si z bon luzowych nosa, wywoujc pobudzenie orodkowe i stany euforyczne. Kokaina wywouje siln zaleno psychiczn. Po jej podaniu obserwuje si zwikszenie aktywnoci psychoruchowej, usunicie objaww zmczenia, podwyszenie cinienia krwi, zmniejszenie uczucia godu, dobre samopoczucie, a przy wikszych dawkach bogostan, ktry jednak utrzymuje si krtko. Osoby uzalenione czsto czuj potrzeb powtarzania dawek, a take cz kokain z alkoholem etylowym i opioidami. U osb uzalenionych prowadzi to do zaburze snu, uszkodzenia bon luzowych i wyniszczenia organizmu, psychoz toksycznych, przebiegajcych z omamami czuciowymi (wraenie poruszania si robakw pod skr) i ruchowymi. Poniewa alkaloid ten nie wywouje zalenoci fizycznej, zesp odstawienny przebiega agodnie problemem nie jest odstawienie kokainy, ale nauczenie si ycia bez jej pobudzajcego wpywu. Uzalenienie od amfetaminy (rwnie fenmetrazyny, metamfetaminy) Amfetamina wywouje pobudzenie psychoruchowe, pozorn atwo uczenia si, jasno myli, dobre samopoczucie, podwyszenie cinienia krwi, przyspieszenie czynnoci serca, zmniejszenie aknienia. Chtnie siga po ni modzie, szczeglnie w okresie egzaminw. Po ustpieniu dziaania pobudzajcego pojawia si senno, znuenie, a nawet stany depresyjne. Amfetamina nie wywouje uzalenienia fizycznego, tylko psychiczne, czsto bywa czona z alkoholem etylowym czy opioidami. Dugotrwae stosowanie amfetaminy prowadzi do powstania psychoz toksycznych z halucynacjami i zaburzeniami czucia (podobnie jak przy kokainie). Psychozy te s trudne do leczenia. Zgony w przedawkowaniu s spowodowane zaburzeniami rytmu serca.

26

Farmakologia oglna

Uzalenienie od zwizkw halucynogennych Do zwizkw halucynogennych naley dietyloamid kwasu D-lizergowego (LSD), meskalina, psylocybina, fencyklidyna, extasy. Zwizki te posiadaj dziaanie psychozomimetyczne i psychodeliczne, czyli halucynogenne. Dziaanie to objawia si pojawianiem omamw, uroje, iluzji wzrokowych, zaburzeniami mylenia, czstymi zmianami nastroju od euforii do depresji. Szczeglnie silne dziaanie euforyzujce posiada LSD. Dziaanie to wywouje ju dawka 2550 g. Naduywanie prowadzi do silnej zalenoci psychicznej. Z czasem rozwijaj si psychozy toksyczne z napadami lku, agresywnym zachowaniem, halucynacjami, zaburzeniem koordynacji ruchw, mowy, dreniem miniowym. Towarzyszy im tachykardia i rozszerzenie renic. Uzalenienie od kannabinolu (haszysz, marihuana) Zwizki te wystpuj w konopiach indyjskich. Najsilniejsze dziaanie wykazuj, gdy s stosowane droga wziewn (papierosy, fajka). S nazywanymi mikkimi narkotykami, ale mog wywoywa uzalenienia psychiczne. Tolerancja rozwija si bardzo wolno. Dugotrwae uywanie prowadzi do rozwoju psychoz toksycznych. Uzalenienie od alkoholu Alkohol etylowy jest uywk, naduywanie go moe doprowadzi do zalenoci psychiczno-fizycznej. U osb uzalenionych dochodzi do uszkodzenia wtroby, rozwijaj si psychozy alkoholowe, urojenia przeladowcze. Zaprzestanie uywania u osb uzalenionych prowadzi do rozwoju objaww zespou abstynencji, do ktrych zaliczy mona: obniony nastrj, stany lkowe, zaburzenia snu, koszmary senne, a take tachykardi, ble miniowe, wymioty, biegunki. Stan ten trwa okoo 10 dni. U 1015% pacjentw mog wystpi zaburzenia depresyjne, padaczka alkoholowa, majaczenie alkoholowe. Stan ten wymaga hospitalizacji, poniewa zagraa yciu pacjenta. W leczeniu zespou abstynencji stosuje si m.in. leki przeciwdrgawkowe, przeciwlekowe, uspokajajce, nasenne. W leczeniu uzalenienia stosuje si DISULFIRAM doustnie lub w postaci tabletek do implantacji (Esperal). Wypicie niewielkiej iloci alkoholu przez osob biorc ten lek powoduje pojawienie si gwatownych objaww, podobnych jak przy zatruciu alkoholem etylowym (lk, zaczerwienienie twarzy, nudnoci, wymioty, ble gowy, zaburzenia oddychania, tachykardia, uczucie dusznoci). Obecnie w leczeniu alkoholizmu stosuje si AKAMPROZAT (preparat: Campral), ktry wydua abstynencj oraz nie wchodzi w interakcje z alkoholem. Drugi lek to NALTREKSON (preparat: ReVia) znosi on euforyzujce dziaanie etanolu i w konsekwencji zmniejsza ilo spoywanego alkoholu. Oczywicie, jak przy leczeniu kadej lekozalenoci, wana jest rwnie wsppraca z psychoterapeut.

27

Farmakologia oglna

Uzalenienie od nienarkotycznych lekw przeciwblowych Nienarkotyczne leki przeciwblowe wywouj raczej przyzwyczajenie. S czsto naduywane przez osoby odczuwajce ble. Szczeglnie niebezpieczne jest stosowanie preparatw zawierajcych fenatecyn, mog one bowiem doprowadzi do zaburze neurologicznych i psychicznych. Wanym problem jest rwnie zaywanie wielu preparatw przeciwblowych zawierajcych t sam substancj czynn (dlatego wana jest znajomo nazw midzynarodowych) moe to bowiem doprowadzi do ostrych zatru.

28

Farmakologia oglna

5. Informacja o lekach

Na rynku cigle pojawiaj si nowe leki, zarwno generyczne, czyli odtwrcze, jak i nowe oryginalne leki, czsto o nowych mechanizmach dziaania. Informacje na ten temat mona znale w nastpujcych publikacjach: 1. Leki wspczesnej terapii, autorstwa J. K. Podlewskiego, A. ChwalibogowskiejPodlewskiej (13). Leki uoone s alfabetycznie, wedug nazw midzynarodowych. Leksykon zawiera pen informacje o leki alopatycznych, lekach pochodzenia naturalnego, radiofarmaceutykach, odywkach, szczepionkach i rodkach diagnostycznych. 2. Leki wspczesnej Terapii Vademecum (11). Zawiera co roku uaktualniane dane o preparatach wydawanych na recept, z uwzgldnieniem postaci, dawek i wielkoci opakowa. Zawarte s rwnie informacje o dziaaniu zastosowaniu, przeciwwskazaniach, dziaaniach niepodanych oraz dawkowaniu. Leki uoone s wedug nazw handlowych w ukadzie alfabetycznym. W Vademecum znajduje si rwnie wykaz substancji czynnych (nazwy midzynarodowe) i preparatw oraz wykaz preparatw wedug klasyfikacji anatomiczno-terapeutyno-chemicznej (ATC). Klasyfikacja ATC: A przewd pokarmowy i metabolizm B krew i ukad krwiotwrczy C ukad sercowo-naczyniowy D leki stosowane w dermatologii G ukad naczyniowo-pciowy H leki hormonalne dziaajce oglnie, z wyjtkiem hormonw pciowych J leki przeciwzakane dziaajce oglnie L leki przeciwnowotworowe i wpywajce na ukad odpornociowy M ukad miniowo-szkieletowy N ukad nerwowy P rodki przeciwpasoytnicze, owadobjcze i repelenty R ukad oddechowy S narzdy zmysw V varia. 3. Pharmindex indeks lekw (12) zawierajcy indeks lekw wedug klasyfikacji ATC. Zawiera on nazwy midzynarodowe, leki nowo zarejestrowane, opis lekw (dziaanie,

29

Farmakologia oglna

zastosowanie, dziaanie niepodane, dawkowanie) wedug nazw handlowych. Pharmindex dostpny jest w formie ksikowej i na CD-romie. 4. Informatory firm farmaceutycznych. 5. Urzdowe spisy lekw, publikowane w dziennikach ustaw. 6. Farmakopea Polskiej V (obecnie ju VI) podstawowy zbir szczegowych monografii lekw, surowcw farmaceutycznych, materiaw medycznych, a take metody bada, wykaz dawek i odczynnikw stosowane w naszym kraju. Edukacja pacjenta Wspczesna farmakoterapia wymaga aktywnego udziau w procesie leczenia lekarza, pielgniarki i pacjenta. Pacjenta naley poinformowa o istocie choroby, jej przebiegu, sposobie leczenia, korzyciach z niej wynikajcych, przyczynach wyboru danego leku, jego zaletach i moliwych dziaaniach niepodanych. W przebiegu wielu chorb przewlekych, aby leczenie byo skuteczne, chory powinien zmieni styl ycia i wprowadzi odpowiedni diet. Jest to wane gwnie w przypadku chorb serca i ukadu naczyniowego, w cukrzycy czy w chorobach alergicznych. Pielgniarka, na podstawie rozpoznania lekarza, moe i powinna: poinformowa pacjenta o diecie, ktr powinien stosowa, poinformowa pacjenta jaka powinna by jego aktywno ruchowa, poinformowa pacjenta o sposobie dawkowania i podawania lekw (np. insuliny), nauczy wykonywania niektrych bada (np. mierzenia cinienia krwi w domu, w celu kontrolowania przebiegu choroby). Szczeglnie wana jest wsppraca z pacjentami starszymi, wymagaj oni bowiem wikszej cierpliwoci. Osoby starsze zaywaj zwykle wiksz ilo lekw i nie zawsze robi to zgodnie z zaleceniem (stwierdzono, e 60% chorych powyej 75 roku ycia zaywa leki niezgodnie ze wskazaniami lekarza). U osb starszych czciej ni u ludzi modych wystpuj dziaania niepodane. Jest to spowodowane zmniejszeniem procesw metabolizmu oraz wydalana. Dawki, ktre u osb modych nie wywouj adnych dziaa niepodanych, u ludzi starszych takie dziaania wywouj. Dlatego naley, oprcz zmniejszenia dawki (zwykle o 1/3), poinformowa pacjenta i jego rodzin o koniecznoci zgoszenia si powtrnie do lekarza w przypadku wystpienia okrelonych dziaa niepodanych.

30

Farmakologia oglna

Istnieje szereg chorb, ktre mog mie wpyw na stosunki chorego z otoczeniem: wybr zawodu, indywidualne przystosowanie si do ycia z chorob, problemy ycia seksualnego, zdolno do samodzielnego ycia, pitno choroby. Dotyczy to m.in. padaczki, chorb depresyjnych czy chorb alergicznych. Bardzo wane jest, aby pracownicy suy zdrowia, w tym i pielgniarki, zdawali sobie spraw z problemw swoich pacjentw i uatwili im zdefiniowanie i rozwizanie problemw zwizanych z chorob.

31