Che Guevara, czyli walka, ktra nie zna granic

Zbigniew Marcin Kowalewski W dniu 9 padziernika 1997 r. mina trzydziesta rocznica mierci Ernesto Guevary, ktrego Sartre uwaa za najpeniejsz istot ludzk naszych czasw. Tyle wiata i tyle nadziei, pisa z tej okazji byy prezydent Algierii Ahmed Ben Bella przypominajc synne, wykonane w Boliwii zdjcie wycignitego, nagiego torsu ciaa, ktre rozsiewa tyle wiata. W zwizku z rozgosem, jaki towarzyszy rocznicy, paryski dziennik Libration uzna, e argentyski rewolucjonista powraca na proscenium jako jedna z legend tego stulecia. Warto, eby spostrzeeniu tego rodzaju towarzyszya refleksja: ile naprawd jest takich legend, w kadym razie w sferze polityki, do ktrej przecie zaliczaa si dziaalno Guevary. Postaci legendarne, szczeglnie w tej sferze, gromadz wok siebie liczne rzesze mitomanw wszelkiej maci, ktrych robota sprawia, e staj si one nie do poznania. W stosunku do Guevary dziaalno mitomaska jest bardzo intensywna: przysania zupenie wydarzenia historyczne, w ktrych uczestniczy, gdy wierno tym wydarzeniom moe si przeistacza w programy i strategie, niechybnie z racji cech gatunkowych owych wydarze rewolucyjne. Rzetelne biografie to jedna z rzeczy, ktre s w stanie pomiesza szyki mitomanom. W trzydziestolecie mierci ycie Guevary stao si wreszcie przedmiotem solidnych bada rdowych. Spord licznych biografii, jakie ukazay si na wiecie, najlepsze s dwie napisane przez autorw meksykaskich: ponad 800-stronicowa praca Paco Ignacio Taibo II pt. Ernesto Guevara znany te jako Che i Jorge Castaedy ycie na czerwono. Wyrnia si rwnie ksika Jona Lee Andersona, Che Guevara: Rewolucyjny ywot. (1) Wszyscy trzej wykorzystali liczne, dotychczas niedostpne, rda kubaskie, a Castaeda dotar ponadto do tajnych do niedawna dokumentw amerykaskich i radzieckich. Peno wic w ich ksikach nowych danych, a biae plamy w yciorysie Guevary radykalnie si zmniejszyy. Prace te rzucaj midzy innymi nowe wiato na jego ewolucj polityczn, zwaszcza w stosunku do ruchu komunistycznego i Zwizku Radzieckiego. Nie by czonkiem partii komunistycznej, by natomiast marksist-samoukiem i ju podczas pobytu w Gwatemali sympatyzowa z komunistami. Zarazem jednak tam wanie jego pogldy polityczne tak bardzo si zradykalizoway, e znalaz si na lewo od nich. Ot w Gwatemali, kraju zalenym zupenie od Stanw Zjednoczonych, tradycyjnie rzdzonym przez oligarchi ziemiask i wojskow, nastaa demokracja (buruazyjna, rzecz jasna), a prezydent, pk Jacobo Arbenz, popierany przez miejscow parti komunistyczn, przeprowadzi ograniczone reformy spoeczne i usiowa uzyska dla pastwa wiksz niezaleno. Waszyngton rozpta wciek nagonk na rzd Arbenza pod wyssanymi z palca zarzutami, e zaprowadza komunizm i suy za przyczek agresji komunistycznej na pkuli zachodniej (nawet miejscowym komunistom nie nio si obala kapitalizmu). W 1954 r. z terytorium Hondurasu wtargny wojska najemne zorganizowane przez Centraln Agencj Wywiadowcz. Arbenz, podobnie zreszt jak przywdcy partii komunistycznej, kaza zaufa armii rzdowej i zignorowa postulaty uzbrojenia studentw, robotnikw i chopw. Armia natomiast odmwia wystpienia w obronie konstytucyjnego rzdu. W obliczu zdrady korpusu

oficerskiego i bezkarnej ofensywy proamerykaskich najemnikw, Arbenz mg uda si na tereny wiejskie i poderwa chopstwo, ktre gorco go popierao, do wojny partyzanckiej pod hasami radykalnej reformy rolnej, obrony konstytucji i walki o niezaleno od USA. Tego te nie uczyni. Guevara, 26-letni lekarz przybyy z Argentyny, wycign ze sromotnego upadku modej demokracji gwatemalskiej nader zasadnicze wnioski. Po pierwsze, jakiekolwiek realne reformy spoeczne w interesie wikszoci wymagaj rozbicia dotychczasowego aparatu pastwowego z armi na czele. Po drugie, nie mog pozosta w ramach systemu; zaleny kapitalizm naley obali przechodzc jak najszybciej do rewolucji socjalistycznej. Oznaczao to dla, e kraj Ameryki aciskiej, w ktrym do tego dojdzie, powinien doczy bez wahania do obozu socjalistycznego, czyli bloku radzieckiego. Po wyjedzie z pogronej w ultraprawicowym terrorze Gwatemali do Meksyku, utrzymywa bliskie i zgoa ostentacyjne kontakty z ambasad radzieck. Jak wiadomo, w Meksyku zwiza si z rewolucyjnymi emigrantami kubaskimi z Ruchu 26 Lipca, ktrym przewodzi Fidel Castro. Lecz oddajc si do ich dyspozycji by przekonany, e rewolucja, ktr mieli wznieci na Kubie przeciwko dyktaturze Fulgencio Batisty, nie stwarza szans na realizacj jego wasnych radykalnych de. Po roku walki zbrojnej w Sierra Maestra, bdc ju wybitnym komendantem Armii Powstaczej, pisa: Z racji mojego przygotowania ideologicznego nale do tych, ktrzy uwaaj, e rozwizanie problemw tego wiata ley za tzw. elazn kurtyn, natomiast ruch ten traktuj jako jeden z wielu wywoanych pragnieniem buruazji, by zerwa kajdany gospodarcze imperializmu. Zawsze uwaaem Fidela za autentycznego przywdc lewego skrzyda buruazji, cho niezwyke zalety osobiste wynosz go bardzo wysoko ponad wasn klas. Z takim nastawieniem rozpoczem walk: szczerze mwic, bez nadziei, e wyjdziemy poza ramy wyzwolenia kraju i gotw odej, gdy w fazie pniejszej warunki walki sprawi, e w caym swoim dziaaniu Ruch skrci na prawo. Ren Ramos Latour, krajowy koordynator Ruchu 26 Lipca, odpowiada mu na to: Ci, ktrzy maj twoje przygotowanie ideologiczne, uwaaj, e podoanie naszym bolczkom polega na wyzwoleniu nas spod szkodliwego panowania Jankesw poprzez ustanowienie nie mniej szkodliwego panowania Sowietw. Lecz oto postawa Guevary ulega gruntownej zmianie, gdy Castro zdezawuowa pakt z opozycj liberaln zawarty w Miami w imieniu Ruchu 26 Lipca. Guevara uwaa ten pakt za zdradziecki, ale pocztkowo mniema, e sygnatariusze dziaali z upowanienia Castro. (W siedem lat pniej, opuszczajc Kub, cigle bdzie pamita o tym, jak bardzo pomyli si wwczas w ocenie Castro, i w licie poegnalnym do niego napisze: Moim jedynym powaniejszym bdem byo to, e nie zaufaem ci bardziej od pierwszych chwil w Sierra Maestra.) Wkrtce, te po myli Guevary, kierownictwo Ruchu 26 Lipca przeszo z rk podziemia miejskiego do ktrego on odnosi si nieufnie przekonany, e reprezentuje ono prawe skrzydo ruchu w rce dowdztwa Armii Powstaczej. Najwaniejsze jednak byo to, e szeregi tej armii wypeniy si najpierw chopami, a nastpnie, w miar jak schodzia na rwniny, rwnie robotnikami rolnymi (wie kubaska bya bardzo sproletaryzowana) e staa si w oczach Guevary zbrojn gwarantk przewrotu w ustroju rolnym kraju. Wspominajc ten okres w cztery lata pniej, napisze: Armia Powstacza jest ju, pod wzgldem ideowym, proletariacka i myli w interesie klasy wydziedziczonej. Jeszcze w toku wojny partyzanckiej Guevara uzna, e rewolucja

demokratyczna moe i powinna nabra dynamiki socjalistycznej. Postawi wszystko na kart tej dynamiki. Partia komunistyczna dugo ocigaa si z udzieleniem poparcia partyzantom, ale po kilkunastu miesicach uczynia to wreszcie pod presj swojej bazy spoecznej. Podobnie jak Ral Castro na dowodzonym przez siebie froncie partyzanckim w prowincji Oriente, tak te Guevara, dowodzcy powstacz kolumn inwazyjn, ktra para ze wschodu ku stolicy, zawar cisy sojusz z komunistami. Sojusz ten sta si podstaw jednolitego frontu lewicy, ktry teraz zawizywaa Armia Powstacza. W grudniu 1958 r. 300 partyzantw bdcych pod komend Guevary stoczyo z dziesiciokrotnie liczniejszymi wojskami rzdowymi zwycisk bitw o miasto Santa Clara, ktra przesdzia o upadku Batisty, a siom powstaczym utorowaa, na fali strajku powszechnego, drog do Hawany. Guevara przewidywa, e odpowiednio radykalna reforma rolna bdzie katalizatorem cakowitej zmiany ustroju spoeczno-gospodarczego, zwieczonej obaleniem kapitalizmu. Po zwycistwie rewolucji nic nie absorbowao go bardziej jak wanie dziaania, ktre miay zapewni taki charakter reformy. Czyni wszystko, co byo w jego mocy wkrtce okazao si, e z powodzeniem aby Armia Powstacza staa si w penym tego sowa znaczeniu armi polityczn i decydujcym czynnikiem faktycznej wadzy rewolucyjnej, rwnolegej wobec formalnego rzdu liberalnego. Po kilku miesicach armia ta, stojc na czele przytaczajcego ruchu masowego, pooya ostatecznie kres sytuacji rozdwojenia wadzy (dwuwadztwa). Castaeda ujawnia, e rola Guevary w cisym kierownictwie rewolucji kubaskiej bya po zdobyciu wadzy o wiele wiksza ni si to dotd wydawao. Spord tych wszystkich, ktrych Fidel Castro skupi wok swojego projektu politycznego i ktrzy stali si przywdcami kierowanego przeze najpierw ruchu, a nastpnie reimu rewolucyjnego, nikt nie mia tak wykrystalizowanych pogldw politycznych jak Guevara ani nie wytycza tak szybko i wyranie rednio- i dugookresowych strategii. Przywdztwo nadrzdne byo zawsze w rkach Castro i kada zasadnicza decyzja naleaa do niego. Guevarze natomiast przypado w udziale inicjowanie, przygotowanie i nieraz forsowanie bardzo wielu decyzji, ktre przesdziy o tym, jakimi drogami posza rewolucja. W padzierniku 1960 r., w odpowiedzi na blokad gospodarcz zarzdzon przez Waszyngton, Castro wyda dekrety o nacjonalizacji praktycznie wszystkich bankw i przedsibiorstw nalecych do buruazji kubaskiej i kapitau amerykaskiego, a rewolucja socjalistyczna staa si faktem (Castro proklamowa j po fakcie, w p r. pniej). Guevara by mzgiem tzw. grupy z Tarar (a nastpnie z Cojimar), ktra stanowia rodzaj komrki planowania strategicznego. Pooy wielkie zasugi w zwycistwie nad brygad kontrrewolucyjn, ktr flota amerykaska wysadzia w kwietniu 1961 r. w Zatoce wi. Jak wiadomo, brygad t przygwodziy do play i zepchny w bagna jednostki milicji ludowej (pospolitego ruszenia), co nielicznej jeszcze wwczas armii regularnej pozwolio j rozgromi. Ot swj poziom bojowy i ideowy milicja ta zawdziczaa kierowanemu przez Guevar wydziaowi szkoleniowo-owiatowemu armii rewolucyjnej. Jak stwierdza Castaeda, bez milicji zastosowana tam strategia wojskowa Castro byaby niewykonalna, a bez Che milicjanci nie byliby godni zaufania. Na odcinku sojuszu z komunistami Guevar czekay wkrtce powane rozczarowania. Pierwszych dozna wobec przywdcw latynoamerykaskich partii komunistycznych. Ju w padzierniku 1960 r. ambasador radziecki poinformowa Kreml, e Guevara zarzuca im, i

nie wykorzystuj sytuacji rewolucyjnej, zachowuj si jak tchrze, nie id w gry i nie wszczynaj otwartej walki. Na samej Kubie za okazao si, e za plecami Fidela Castro i jego towarzyszy, wykorzystujc prowadzon przez nich polityk jednolitego frontu, a nastpnie politycznej i organizacyjnej integracji lewicy, wadz stara si zagarn stary stalinowski aparat. Akcj t kierowa Anibal Escalante, jeden z czoowych przywdcw partii komunistycznej. Wspomina Enrique Oltuski, z pochodzenia polski yd, byy wybitny dziaacz Ruchu 26 Lipca: W obecnoci Che pewien ekstremista zaatakowa Ruch 26 Lipca. Po dwukrotnym zastanowieniu odwayem si odpowiedzie mu: To prawda, e nie znalimy si zupenie na marksizmie i nie naleelimy do partii, ale by moe wanie dlatego obalilimy Batist. Che przyzna mi racj. W marcu 1962 r., pod masow presj i przy czynnym udziale Guevary, Castro rozpdzi wspomniany aparat, przecigajc zarazem wikszo komunistw na swoj stron. (Frakcja stalinowska wznowia pniej dziaalno, ale prowadzia j potajemnie. Dla swojego denia do obalenia Castro szukaa usilnie poparcia w bloku radzieckim. Za jednego ze swoich najwikszych wrogw uwaaa Guevar. Ostatecznie zostaa rozbita w styczniu 1968 r., przy czym ujawniono wwczas jej powizania z niektrymi dygnitarzami w Niemczech Wschodnich i Czechosowacji oraz z niektrymi dyplomatami radzieckimi.) Guevara dy do integracji gospodarczej i politycznej Kuby z blokiem radzieckim. Tymczasem w padzierniku 1962 r. wybuch pierwszy ciki kryzys w stosunkach z ZSRR. Stao si to w pamitnych dniach, w ktrych wiat znalaz si na krawdzi wojny jdrowej. Chruszczow ustpi wtedy wobec stanowczych grb Kennedyego i zarzdzi wycofanie radzieckiej broni nuklearnej z wyspy nie pytajc rzdu kubaskiego o zdanie. (Castaeda potwierdza na podstawie danych z bardzo miarodajnych rde, do ktrych dotar przy okazji bada nad biografi Guevary, e bro ta wcale nie zostaa zainstalowana na prob przywdcw kubaskich. Nie byli ni zainteresowani, ale ulegli presji Chruszczowa, ktry powoywa si na wymogi bezpieczestwa caego wiatowego systemu socjalistycznego.) Castro i Guevara uznali to za tchrzostwo poczone z wielkomocarstwow arogancj. O tym, jak bardzo decyzja Chruszczowa podkopaa ich zaufanie do ZSRR, wiadczy tre ujawnionego niedawno przez paryski dziennik Le Monde tajnego przemwienia Castro o kulisach kryzysu rakietowego. Wkrtce Guevara zwtpi w to, e rozwizanie problemw tego wiata ley za elazn kurtyn. ZSRR i pastwa Europy Wschodniej nie wywizyway si z wielu przyjtych zobowiza lub dostarczay wyroby przemysowe raco niskiej jakoci. W 1964 r. Guevara, wwczas minister przemysu, pojecha do ZSRR na obchody rocznicy Rewolucji Padziernikowej. Opowiada Taibo: Jest to pierwszy oficjalny kontakt przywdcw radzieckich z Che od czasu napi, ktre powstay podczas kryzysu rakietowego. Czyby oywiao go pragnienie pojednania? Na to niewtpliwie liczy Fidel, ale Che nie moe zrezygnowa ze swojego krytycyzmu, ktry zaostrza si coraz bardziej. Zwiedza radzieck fabryk, ktr prezentuje mu si jako wzorcow, i zgodnie z relacj pewnego czonka delegacji mwi, e przypomina ona fabryk kapitalistyczn w rodzaju tych, ktre istniay na Kubie przed nacjonalizacj. Obserwuje aberracje w dziedzinie planowania, puapki wspzawodnictwa pracy, poniewa widzi, e planuje si tak, eby przekroczy plan. Swoim towarzyszom z delegacji mwi, e pod panowaniem biurokratyzmu Sowieci brn w sferze gospodarczej w lepy zauek. W Moskwie Guevara dowiedzia si, e wrd biurokracji kremlowskiej uchodzi za poplecznika chiskich schizmatykw i na domiar zego za trockist. Po powrocie,

opowiadajc o tym w swoim ministerstwie, owiadczy bez ogrdek: To oczywiste, e z myli Trockiego mona zaczerpn sporo rzeczy. Taibo komentuje: Jakich? Tego Che nie powie. Czuje, e naley powrci do rzekomych herezji marksizmu i przyjrze si im bez uprzedze, ale nie mia kontaktu z myl Trockiego, anarchosyndykalizmu, zwolennikw rad robotniczych lub jakiegokolwiek innego nurtu europejskiej lewicy rewolucyjnej pierwszej poowy XX w. poza tym, co mg dowiedzie si o nich w wersji kolportowanej przez triumfujc stalinowsk biurokracj radzieck. (Taibo ustali, e takie podstawowe prace Trockiego, jak Historia rewolucji rosyjskiej i Rewolucja permanentna, Guevara czyta dopiero w partyzantce boliwijskiej). Parokrotnie o czym wiadomo skdind uzyskiwa zwolnienie aresztowanych trockistw kubaskich (wadze pooyy kres dziaalnoci ich niewielkiej organizacji w 1963 r.). Do zainicjowanej przez siebie debaty publicznej wok problemw gospodarki socjalistycznej bya ona ledwie zawoalowanym sporem o uyteczno modelu radzieckiego wezwa z Europy Zachodniej na pomoc Ernesta Mandela, czoowego ekonomist trockistowskiego, znanego z druzgoccej krytyki biurokratycznego planowania i zarzdzania gospodark w ZSRR. Wbrew temu co si mwi, kraje bloku zachodnioeuropejskiego rozwijaj si znacznie szybciej ni kraje bloku demokracji ludowej. Dlaczego?, pyta Guevara po powrocie ze wspomnianej podry do Moskwy. Pozostao mu bardzo niewiele czasu na znalezienie odpowiedzi i na wypracowanie alternatywy wobec realnego socjalizmu (2): w kilka miesicy pniej ponownie zaabsorbowaa go cakowicie walka zbrojna. Jednym z najmniej zbadanych aspektw dziaalnoci Guevary jest system planowania i zarzdzania, jaki wprowadzi w kierowanym przez siebie sektorze gospodarki. aden ze wspomnianych biografw nie zaj si tym, a szkoda. Mao kto wie, e system ten kojarzy minimum biurokracji i obieralno dyrekcji przedsibiorstw przez zaogi z realnym udziaem zag w centralnym planowaniu, ktre byo demokratyczne w zaskakujco duym stopniu. Lecz zarazem system ten nie mia oparcia w instytucjach demokracji robotniczej i pracowniczej. Guevara wyranie nie zdawa sobie sprawy z ich znaczenia, czemu trudno si dziwi: nie mia w swoim bagau adnych dowiadcze ruchu robotniczego, a jedynemu znanemu mu nurtowi politycznemu tego ruchu komunistom o rodowodzie stalinowskim dowiadczenia demokracji robotniczej byy zupenie obce. Ju od 1959 r. wadze rewolucyjne Kuby aktywnie wspieray akcje zbrojne w Ameryce aciskiej. Pocztkowo czyniy to tylko przeciwko jawnym dyktaturom (typu Trujillo, Duvaliera i Somozy), a nastpnie rwnie przeciwko rzdom tych pastw latynoamerykaskich (tzn. wszystkich z wyjtkiem Meksyku), ktre w lad za USA zajy wrog postaw wobec rewolucji kubaskiej i zaangaoway si czynnie w jej dawienie. Guevara gra w tym pierwsze skrzypce. W 1960 r. napisa dla rewolucjonistw latynoamerykaskich podrcznik wojny partyzanckiej, w ktrym na pierwszej stronie figurowaa bodaj najgoniejsza z jego myli. Brzmiaa ona nastpujco: Uwaamy, e rewolucja kubaska wniosa trojaki wkad do mechaniki ruchw rewolucyjnych w Ameryce. Oto on. Po pierwsze, siy ludowe mog wygra wojn z wojskiem. Po drugie, nie zawsze trzeba czeka, a dojrzej wszystkie warunki do rewolucji; ognisko powstacze moe je stworzy. Po trzecie, w sabo rozwinitej Ameryce terenem walki zbrojnej powinna by gwnie wie. Z jego inicjatywy powstaa te w Ministerstwie Spraw Wewntrznych specjalna komrka zwana Wydziaem Wyzwolenia. Jej zadanie nie polegao na pracy wywiadowczej, ale na misjach operacyjnych, ktre miay wiadczy o solidarnoci z latynoamerykaskimi

grupami rewolucyjnymi i zapewni im wsparcie, pisze Taibo. Poniewa rewolucje kubaska i algierska cile ze sob wspdziaay w wielu dziedzinach, w tym w dziedzinie akcji specjalnych, Guevara za zgod prezydenta Ben Belli stworzy w Algierze stacj przekanikow. Kuba pozostawaa pod cisym nadzorem, tote nie mona byo stamtd powanie zorganizowa przerzutu broni i wyszkolonych na Kubie kadr wojskowych do Ameryki aciskiej, wspomina Ben Bella. Ujawnia, e ze stacji tej prowadzono dziaania w rnych krajach latynoamerykaskich pod przykrywk algierskich spek importowoeksportowych. (3) Zostaniemy tu pi lat, a nastpnie wyjedziemy. O pi lat starsi bdziemy jeszcze w stanie walczy w partyzantce, rzek Guevara swojemu sekretarzowi, gdy na pocztku 1961 r. obejmowa kierownictwo Ministerstwa Przemysu. Pracowa intensywnie nad strategi rewolucji kontynentalnej i nad koordynacj ruchw partyzanckich, ktre w tym czasie pojawiay si w coraz wikszej liczbie krajw Ameryki aciskiej. Dzi potwierdza si w caej rozcigoci to, czego ongi si domylano: e Guevara mia by komendantem gwnym ruchu partyzanckiego, tworzonego w drugiej poowie 1963 i na pocztku 1964 r. na pnocy Argentyny. Ruch ten powstawa przy bezporednim udziale kubaskim i mia baz wyjciow na terenie Boliwii. Plan nie ogranicza si do Argentyny. Jego czci miao by udzielenie zbrojnego wsparcia ruchowi chopskiemu, ktry pod wodz modego trockisty Hugo Blanco zajmowa latyfundia w dolinie La Convencin w Peru. Z Boliwii miaa si tam przebi kolumna partyzancka zoona z rewolucjonistw peruwiaskich, ktrzy uzyskali przeszkolenie wojskowe na Kubie. Kolumna nie zdoaa przekroczy granicy. W Argentynie plan te ponis fiasko. W rezultacie Guevara zawiesi na pewien czas realizacj tego planu. Na razie postanowi podj walk poza Ameryk acisk. W kwietniu 1965 r., po powrocie z dugiej podry oficjalnej po Afryce, zrzek si stanowisk w rzdzie, a nawet obywatelstwa kubaskiego. Oznajmi w licie poegnalnym do Castro, e wzywaj go inne ziemie tego wiata i e nadal bdzie walczy z imperializmem gdziekolwiek jest. Znikn wwczas i nie byo wiadomo co si z nim stao, dopki w padzierniku 1967 r. armia boliwijska nie pokazaa jego zwok. Z dziennika, ktry prowadzi w Boliwii, wynikao, e przed przyjazdem do tego kraju walczy w partyzantce kongijskiej. Lecz przez nastpne dziesiciolecia nikomu nie udao si ustali nic pewnego na ten temat. T najwiksz i najtrwalsz bia plam w biografii Guevary usun wreszcie Taibo. Dziejom ekspedycji kongijskiej powici oddzieln ksik, napisan do spki z dwoma dziennikarzami kubaskimi, pt. Rok, w ktrym nigdzie nas nie byo. Zebra obszerne relacje uczestnikw. Przytoczy fragmenty dziennika prowadzonego przez Guevar w Kongu i ksiki, ktr ten napisa po wyjedzie stamtd pt. Epizody wojny rewolucyjnej (Kongo). Wadze kubaskie trzymaj oba te teksty pod kluczem (5). Taibo mia okazj zapozna si z nimi w okolicznociach, o ktrych uzna za konieczne zachowa daleko posunit dyskrecj. Nie obeszo si bez oskare, e uleg manipulacji kubaskich sub specjalnych. Ksika bowiem miaaby zatka usta tym, ktrzy w wielu punktach wiata postuluj, aby Castro zgodzi si wreszcie na opublikowanie kongijskich pism Guevary, a on zgodzi si nie chce, bo zawarte s w nich rzekomo dowody, e midzy nim a Guevar doszo do sporw politycznych lub nawet do zerwania. Stara to teoria, ktrej cigle nie daje si niczym podeprze, wic si twierdzi, e dowody na to s, lecz niestety w sejfie u Castro. Dane zawarte w ksice Taibo cakowicie przecz jakiemukolwiek konfliktowi Guevary z Castro.

Taibo wykorzysta wspomniane pisma na tyle, na ile mu pozwolono i zrobi co mg, aby uzyskan z nich i z relacji uczestnikw wiedz poda do publicznej wiadomoci. A jest to wiedza wana dla wszelkich studiw nad dziaalnoci, myl polityczn i strategi rewolucyjn Guevary. Wraz z ponad stu wojskowymi kubaskimi pojecha on do Konga na odsiecz powstaniu przeciwko reimowi neokolonialnemu. Uczyni to po tym, jak mocarstwa zachodnie umidzynarodowiy kongijsk wojn domow zrzucajc spadochroniarzy belgijskich na powstacz stolic Stanleyville (Kisangani), mobilizujc do walki brygady biaych najemnikw i dostarczajc zagroonemu reimowi lotnictwo bojowe pilotowane przez kontrrewolucyjnych emigrantw kubaskich. Co powodowao Guevar, gdy podejmowa decyzj o wyjedzie do Konga? Ani Taibo, ani inni biografowie Guevary nie znaj wywiadu udzielonego przeze marokaskiej gazecie opozycyjnej Libration, a w nim wanie wyoy on czarno na biaym cay strategiczny wymiar swojego planu kongijskiego. Oto jego sowa: Bitwa o Kongo powinna by dla krajw afrykaskich etapem historycznym, na ktrym rozstrzygnie si, czy pjd naprzd, czy te si cofn. Zwycistwo albo klska w Kongu pokae Afrykaczykom, e wyzwolenie narodowe prowadzi w pierwszym przypadku do socjalizmu, a w drugim do neokolonializmu. Socjalizm albo neokolonializm oto dla caej Afryki stawka w grze, ktra toczy si obecnie w Kongu. Na miejscu okazao si, e powstanie jest w odwrocie i rozkadzie. Przywdcy wyjechali za granic pozostawiajc swoich bojownikw na asce losu bez struktur dowodzenia, jakiejkolwiek organizacji, a nawet elementarnego wyszkolenia wojskowego. Partyzanci kongijscy i sprzymierzeni z nimi partyzanci rwandyjscy nie potrafili nawet strzela do celu. W Armii Ludowo-Wyzwoleczej istnia cay aparat znachorw-czarownikw, ktrzy za pomoc zabiegw magicznych rzekomo zapewniali partyzantom odporno na kule i bomby. W bitwie z wojskami rzdowymi i biaymi najemnikami mieszane oddziay kubaskorwandyjskie poniosy cikie straty. Klska powstania bya ju niechybna, a misja Guevary skazana na niepowodzenie. Opuci Kongo po siedmiu miesicach w chwili, gdy gen. Mobutu ustanawia na dugo swoj dyktatur. (4) Rozcigajcym si nad jeziorem Tanganika frontem powstaczym zawiadywa nominalnie Laurent-Dsir Kabila. Pojawi si tam tylko raz i spdzi na froncie kilka dni. Guevara zapisa w swoim dzienniku opini, na jak w jego oczach zasugiwa kto, kto na papierze, z zagranicznych hoteli, dowodzi powstaniem. Taibo j przytoczy. Traf chcia, e wkrtce po ukazaniu si ksiki ten sam Kabila, o ktrym sdzono, e od dawna zaniecha dziaalnoci politycznej, powrci nagle z hukiem i trzaskiem na kongijsk scen, tym razem rzeczywicie dowodzc wojskami powstaczymi. W cigu kilku miesicy zajy one cay ogromny kraj, obaliy dyktatur Mobutu, a samego Kabil wyniosy na urzd prezydenta. Wyprawa Guevary do Konga nabraa w tej sytuacji zupenie innego wymiaru przestaa by epizodem historii bezpowrotnie minionej i staa si elementem cyklu w historii, ktra wci si rozgrywa na naszych oczach. Uporczywie nadawany z Hawany apel do lewicy na kontynencie, aby wzia przykad z Kuby i kordyliery Andw uczynia Sierr Maestr Ameryki, oraz czynne poparcie Castro i Guevary dla ruchw partyzanckich, spotkay si z wrog reakcj prawie wszystkich latynoamerykaskich partii komunistycznych. Midzy nimi a rewolucj kubask rozgorzaa walka ideologiczna, szczeglnie zawzita w latach 1966-1968. Stosunki z ZSRR stay si wtedy znw co najmniej tak napite, jak po kryzysie rakietowym. Osamotnienie Pnocnego

Wietnamu w wojnie ze Stanami Zjednoczonymi potwierdzio w oczach przywdcw kubaskich zasadno ywionych przez nich obaw. Guevara pitnowa tych, ktrzy w decydujcej chwili zawahali si uczyni Wietnam nienaruszaln czci terytorium socjalistycznego. Wyciga bardzo konsekwentne wnioski z tego, e ani Kuba, ani ruchy rewolucyjne w Trzecim wiecie nie maj w ZSRR pewnego sojusznika i e za parawanem sukcesw w kosmosie kryje si kolos na glinianych nogach. Jedyn nadziej rwnie na regeneracj socjalizmu byo dla szerzenie si rewolucji. Aby obali dominacj wielkich mocarstw zachodnich nad Trzecim wiatem, naleao stworzy dwa, trzy... wiele Wietnamw w Azji, Afryce i Ameryce aciskiej. Std jego akcja zbrojna najpierw w Kongu, a nastpnie w Boliwii. Guevara, wyjedajc z grup Kubaczykw do tego kraju w kocu 1966 r., zmierza zasadniczo do wznowienie starego projektu, ktrego nie udao si zrealizowa trzy lata wczeniej. Tym razem jednak walka partyzancka miaa zosta podjta w samej Boliwii i dopiero w pniejszej fazie rozszerzy si stamtd na Argentyn i Peru. Z biegiem czasu Guevara mia stworzy orodek wojny rewolucyjnej, ktry promieniowaby na cay kontynent, koordynowaby dziaania ogu ruchw partyzanckich Ameryki aciskiej i ujby je w ramy jednolitej strategii kontynentalnej. Kuba miaa wspiera cae przedsiwzicie nie tylko na odcinku boliwijskim. Kilkunastu wojskowych kubaskich wysano w tym czasie do Wenezueli, do tamtejszej partyzantki porzuconej przez parti komunistyczn, ktra wycofaa si z walki zbrojnej. Pomoc z Kuby mieli te otrzyma partyzanci walczcy ju w Kolumbii, Gwatemali i Nikaragui. Dzi wiadomo, dlaczego oddzia dowodzony przez Guevar zainstalowa si w regionie, ktry okaza si bardzo dla niego niekorzystny, cho pocztkowo brano pod uwag inne regiony kraju. Uczyniono tak pod presj Mario Monje, sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Boliwii (PCB). Gdy Monje zorientowa si, e plany kubaskie przewiduj walk zbrojn (a nie tylko, jak w 1963 r., utworzenie bazy wyjciowej) na terenie jego kraju, nakoni Kubaczykw do wyboru terenu we wschodniej czci. Przewidywa bowiem, e partyzantka, skazana tam nieuchronnie na izolacj spoeczn i polityczn, bdzie zmuszona zrezygnowa z walki w Boliwii i przenie si do ssiedniej Argentyny. Poza proradzieck PCB, Guevara nie mia adnych kontaktw z innymi nurtami lewicy boliwijskiej. By to skutek polityki prowadzonej w Hawanie, gdy on sam przebywa w Afryce: w styczniu 1966 r. wadze kubaskie dopuciy do udziau w Konferencji Trjkontynentalnej delegacj PCB, natomiast odmwiy akredytacji innej, wystawionej wsplnie przez pozostae ugrupowania lewicowe: lewic nacjonalistyczn Juana Lechina, komunistw prochiskich i trockistw. Wszystkie te nurty miay wpywy w Boliwijskiej Centrali Robotniczej (COB) i w federacji zwizkowej grnikw (przewodniczy im wspomniany Lechn) organizacjach skupiajcych siy spoeczne, bez ktrych nie mg si obej aden projekt rewolucyjny. Nadzieje na to, e kierownictwo PCB poprze kubask inicjatyw partyzanck na terenie wasnego kraju, byy zudne. W chwili przyjazdu Guevary do Boliwii konflikt midzy kierownictwem rewolucji kubaskiej a partiami komunistycznymi Ameryki aciskiej wszed w faz szczytow. W rocznic Rewolucji Padziernikowej ogoszono w Hawanie, e o tym, kto jest komunist, a kto nie, decyduje stosunek do walki zbrojnej we wasnym kraju, a za wzr postawiono wenezuelskiego komendanta partyzanckiego Douglasa Bravo, ktry dopiero co zosta usunity z partii komunistycznej.

Guevara nie mia zudze co do PCB i spodziewa si zerwania, do ktrego doszo zaraz po jego przybyciu do Boliwii. Rzecz znamienna: wszyscy czonkowie PCB, ktrzy wstpili do partyzantki, w sporze sekretarza generalnego partii z Guevar stanli twardo po stronie tego ostatniego. Guevara nie przewidzia jednak, w jakiej pustce znajdzie si ze swoimi partyzantami, gdy dojdzie do zerwania z aparatem PCB. Jest cakiem prawdopodobne, e losy partyzantki potoczyyby si inaczej, gdyby miaa moliwo przycignicia elementw rewolucyjnych ze wszystkich rodowisk lewicowych i gdyby dziaaa w pobliu kopal gdyby moga nawiza kontakt z grnikami. Od rewolucji 1952 r. mieli oni wasne milicje zwizkowe, zaprawione w starciach z wojskiem. Wiadomo, e byli gotowi poprze partyzantk wanie w odwet za t gotowo armia dokonaa w kopalniach osawionej masakry w noc witojask. Z pustki, w ktrej si znalaz wraz ze swoimi kubaskimi, boliwijskimi i peruwiaskimi towarzyszami broni, Guevara nie wyszed ywy. Wszdzie, gdzie walczy, wzitych do niewoli onierzy i oficerw traktowa zawsze jako jecw wojennych, z poszanowaniem przysugujcych im praw, a nawet wypuszcza ich z reguy na wolno. Gdy natomiast sam trafi do niewoli, zosta zamordowany na rozkaz generaw boliwijskich i CIA. Michel Foucault twierdzi, e to nie wojna jest kontynuacj polityki przy uyciu innych a mianowicie wojskowych rodkw, lecz polityka jest kontynuacj wojny. Odnosi si wraenie, e taki punkt widzenia przywieca Guevarze, tyle e nie w pracy teoretycznej, a w dziaalnoci politycznej. Na podstawie dowiadcze nabytych w kubaskiej Armii Powstaczej stworzy bardzo oryginaln strategi walki rewolucyjnej: zmilitaryzowa j w sposb nie majcy precedensu. Ci, ktrzy strategi t ode przejli, nie pozostawiali ju cienia wtpliwoci co do tego, e podmiotem rewolucji powinna by armia rewolucyjna. Lecz na Kubie partyzantka wcale nie pokonaa armii rzdowej. Owszem, zadaa jej bolesne ciosy i przetrcia krgosup. Lecz wikszo wojsk rzdowych skapitulowaa bez walki przed poczonym naporem partyzantw i zrywu mas, ktry przybra gwnie form strajku powszechnego. Stworzona przez Guevar strategia odbia si silnym echem na kontynencie. Nie ucicho ono do dzisiaj. Od 1962 r. przez prawie wszystkie kraje Ameryki aciskiej przeszy ruchy partyzanckie, ktre czerpay wzory z rewolucji kubaskiej. W omiu z nich walki partyzanckie toczyy si bez przerwy przez co najmniej pi lat. Nie wszdzie poniosy klsk. W jednym (Nikaragui) partyzanci zdobyli na duszy czas wadz, w dwch innych (Salwadorze i Gwatemali) zaniechali walki zbrojnej zawierajc ukady pokojowe z rzdami, w jeszcze innym (Meksyku) przystali na trwajcy ju kilka lat rozejm. W Kolumbii za, gdzie lewicowy ruch partyzancki powsta dziesi lat przed zwycistwem rewolucji na Kubie, a pod jej wpywem si zaktywizowa i zradykalizowa, dwie armie partyzanckie liczce dzi cznie kilkanacie tysicy bojownikw operuj w co najmniej 26 z 31 departamentw. Rzecz znamienna gdy przeledzi si ewolucje strategii tych wszystkich ruchw w cigu minionych dziesicioleci, to si okae, e z biegiem czasu skaniaj si ku wzgldnej demilitaryzacji: rola czynnika wojskowego ulega w nich ograniczeniu, podczas gdy wzrasta rola czynnikw politycznych i spoecznych. Dwudziest rocznic mierci Guevary obchodzono na wiecie w nielicznych i wskich gronach. Nic podobnego tym razem. W Santiago de Chile na koncert na stadionie powicony jego pamici przybyo kilkadziesit tysicy osb wicej ni na koncert Michaela Jacksona. O tym, e wraca Che, mona byo przekona si w wielu punktach wiata np. w Paryu.

W lutym ub. r. francuscy dystrybutorzy nagra muzyki popularnej ogosili pyt miesica skadank do niedawna zapomnianych piosenek z koca lat szedziesitych pt. Viva Che Guevara. Jedn z nich egnaj na zawsze, komendancie syszao si nastpnie w radiu bodaj tak czsto jak najnowsze przeboje. Pniej wyszed zestaw trzech CD, zatytuowany z kolei Che vive (czyli yje). Radio France-Culture przeprowadzio trzygodzinn dyskusj o ideach i czynach Che (z udziaem m. in. autora tego artykuu). Koszulki ze synn niegdy podobizn Che-partyzanta wisiay w butikach rdmiejskich Hal, a w ksigarniach pojawiay si cigle nowe ksiki o nim, bardzo eksponowane przez ksigarzy w sumie wyszo ich ze dwadziecia. Dziennik Libration ukaza si w rocznic ze zdjciem Guevary na ca pierwsz stron i z powicon mu szesnastostronicow wkadk. Dlaczego dzi gono o Guevarze, podczas gdy tak nie byo dziesi lat temu? Ot, po pierwsze, na Guevarze nie kadzie si ju cieniem realny socjalizm. Przykry on za Guevar, gdy w kilka lat po jego mierci Castro zaniecha szukania drogi alternatywnej wobec modelu radzieckiego i ogosi, e soca nie mona zakry palcem, a socem jest ZSRR. Po drugie, neoliberalizm doszed na wiecie do zenitu wraz z upadkiem realnego socjalizmu. Spotgowane przeze niebywale sprzecznoci spoeczne coraz bardziej dotkliwie zaczynaj dawa o sobie zna, od Trzeciego wiata po sam Zachd. Powoli narasta kontestacja neoliberalizmu z lewa. Spucizna po Che bdzie w niej zapewne obecna. Zanim jeszcze globalizacja kapitau osigna obecny rozmach, on ju usiowa przeciwstawi jej wezwanie do walki rewolucyjnej, ktra te nie znaaby granic. Przypisy: (1) P.I. Taibo II, Ernesto Guevara, tambin conocido como El Che, Meksyk, Editorial Joaqun Mortiz 1996; J.G. Castaeda, La vida en rojo: Una biografia del Che Guevara , Buenos Aires, Editora Espasa Calpe 1997 (po polsku ksika ta wysza pt. Che Guevara, Warszawa, wiat Ksiki 2007); J.L. Anderson, Che Guevara: A Revolutionary Life, Londyn Nowy Jork Toronto Sydney Auckland, Bantam Press 1997 (po polsku ksika ta wysza pt. Che Guevara, Warszawa, Amber 2008). (2) Patrz Z.M. Kowalewski, Rewolucja kubaska w myli spoecznej Ernesto Guevary, Kultura i Spoeczestwo t. XVI nr 2, 1972. (3) A. Ben Bella, Ainsi tait le Che, Le Monde Diplomatique nr 523, 1997. (4) Ksika Guevary, Pasajes de la guerra revolucionaria: Congo ukazaa si w rok po publikacji tego artykuu. (5) P.I. Taibo II, F. Escobar, F. Guerra, El ao que estuvimos en ninguna parte: La guerrilla africana de Ernesto Che Guevara, Meksyk, Editorial Joaqun Mortiz 1994. Patrz te Z.M. Kowalewski, Na odsiecz rewolucji kongijskiej, Dalej! nr 24, 1997. Artyku ukaza si w czasopimie Lew Nog nr 10, 1998.