Skadnia jzyka polskiego: orzeczenie

http://grzegorj.w.interia.pl/gram/pl/skladnia13.html

Skadnia jzyka polskiego

Cz poprzednia Powrt do pierwszej strony

Sposoby wyraania poszczeglnych czci zdania

Okolicznik
Okolicznik celu
Odpowiada na pytania po co?, na co?, w jakim celu?. Uywane s tutaj: po + biernik w znaczeniu aby co dosta, zabra: Id do sklepu po mleko. Wyszed z domu po zakupy. Przyszedem po ksik. Poszed do mistrza po rad. Przyszedem po gruszki. Po co mi to mwisz?. za + narzdnik w podobnym znaczeniu, powszechne, ale czsto uwaane za niepoprawne: Za czym kolejka ta stoi? Od wielu miesicy chodzi za prac. Trzy godziny staem za misem. Franek wyjecha za granic za chlebem. na + biernik w znaczeniu aby w czym uczestniczy; niektre przykady mona interpretowa jako allatywne okoliczniki miejsca (dokd?): Idziemy na spacer. Udaj si na przechadzk. Robert poszed na koncert. Wyjedamy na urlop. Wpadn jutro na kaw. Pobiega mu na pomoc. Id do miasta na zakupy. Na podwieczorek upieka smaczne ciasto. Wrony zlatuj si na sejm. Jutro id na polowanie. do + dopeniacz z nazw czynnoci lub stanu: Zanie bielizn do prania. Uoya dziecko do snu. Przygotowa list do wysania. dla + dopeniacz: onierze wycofali si dla zmylenia przeciwnika. Walczy dla sawy. Dla uatwienia podano pytania pomocnicze. Spacerujemy dla zdrowia. Ona robi to dla zabawy. Powiedziaa to dla artu. Pjd przodem dla pewnoci. Wydano takie postanowienie dla dobra ogu. Przebra si dla niepoznaki. Napisa t ksik dla wyraenia swojej niezgbionej tsknoty za ojczyzn. ku + celownik (rzadkie): Pisa ku pokrzepieniu serc. Przypomnia o tym zgromadzonym ku przestrodze. z + narzdnik (rzadkie): Przychodz z pomoc. bezokolicznik po czasownikach ruchu: Chodcie je! Przyjechaem zwiedzi miasto i odwiedzi znajomych. Przyszam porozmawia. Id kupi chleba. Pjd to zobaczy. Id spa. Bezokolicznik w takich zdaniach przypomina orzeczenie zdania podrzdnego celu. aby / by + bezokolicznik po czasownikach ruchu, jeeli w zdaniu uyto innych okolicznikw (ale i w innych wypadkach): Przyjechaem tu, aby was odwiedzi. Pjd tam, by zobaczy, czy Ela ju pi. Wyszed, by odetchn. Zobacz take zdania podrzdne celu. Powrt do pocztku skadni

Okolicznik przyczyny
Odpowiada na pytania dlaczego?, z jakiego powodu?, z jakiej przyczyny?, z czego?. Uywane s tutaj: narzdnik: Gnunoci nikczemniej narody. Bya tym bardzo dotknita. Ludzie przymierali godem. Nazwaem go tak artem.

1z6

2011-04-11 18:31

Skadnia jzyka polskiego: orzeczenie

http://grzegorj.w.interia.pl/gram/pl/skladnia13.html

zaimek przysowny: Std lawina prb. z + dopeniacz wyraa jakie wydarzenie jako przyczyn pewnego stanu lub przyczyn wewntrzn: Cieszymy si z twego przyjazdu. Marcin skaka z radoci na jej widok. Caa draa z zimna. Twarz mia blad ze wzruszenia. Micha zarumieni si ze wstydu. mia si z dowcipu. Pomina ten punkt z roztargnienia. Maria usycha z tsknoty za Romkiem. Koleanki umr z zazdroci. Spocisz si ze strachu. Zniszczy mu dom z zemsty. Posg rozsypa si ze staroci. Kaka rozpakaa si ze szczcia. Ze zoci stuka szklank. Zapakaa z alu. Marta bya zadowolona z zakupw. od + dopeniacz wyraa przyczyn zewntrzn: By zdyszany od biegu. Oczy mia zapuchnite od paczu. Ogorza od soca. Ochrypn od krzyku. Poczerwienia od mrozu. na + biernik: Cieszymy si na twj przyjazd. Ciesz si na twj widok. Ciesz si na to spotkanie. Zrobi to na zo kolegom. Przyjechaem na jej prob. Umar na dum. Umar na serce. Cieszymy si na myl o wakacjach. przez + biernik wskazuje jako przyczyn jak osob lub cech osobowoci: Wywalili mnie przez ciebie. Nie zabraem tego przez zapomnienie. Potrciem Pana przez nieuwag. Zniszczy mu dom przez zemst. Zmarnowaa okazj przez gapiostwo. Zrobia tak przez zazdro. Nie wspomniaem o tym przez grzeczno. wskutek + dopeniacz: Stao si tak wskutek nieporozumienia. z powodu + dopeniacz: Nie by w szkole z powodu grypy. Wycieczka nie dosza do skutku z powodu niesprzyjajcych warunkw atmosferycznych. Wyczyli prd z powodu awarii. Ciekawostka leksykalna: cieszy si z czego i cieszy si na co (pierwotnie regionalizm wielkopolski) maj rne znaczenia. Ciesz si z twego przyjazdu znaczy tyle, co ciesz si, e przyjechae. Natomiast ciesz si na twj przyjazd oznacza tyle, co ciesz si, e przyjedziesz. Istniej wyraenia amice podan zasad, np. cieszy si na czyj widok. Warto porwna rwnie zdania umar na serce i choruje na serce. Mimo uderzajcego podobiestwa w pierwszym mamy okolicznik (z jakiej przyczyny umar?), w drugim dopenienie (nie da si zapyta z jakiej przyczyny choruje?, lecz na co choruje?). W starszych rdach podaje si przykady okolicznika przyczyny wyraonego narzdnikiem, np. Byem zdziwiony twoim zachowaniem. W rzeczywistoci trudno tu mwi o okoliczniku z uwagi na test pytaniem (raczej czym byem zdziwiony? ni dlaczego byem zdziwiony?) i moliw transformacj: Twoje zachowanie zdziwio mnie. W przypadkach takich lepiej mwi o dopenieniu przyczyny. Powrt do pocztku skadni

Okolicznik skutku
Odpowiada na pytanie z jakim skutkiem?, np.: Andrzej z powodzeniem wykonuje przydzielone mu zadania. Bezskutecznie usiowa przeciwstawi si jego rozszalaym atakom. Nawoywaa go bez skutku. Prbowa co napisa, lecz z miernym skutkiem. Powrt do pocztku skadni

Okolicznik sposobu
Odpowiada na pytania jak?, w jaki sposb?. Uywane s tutaj: przyswki odprzymiotnikowe, take w stopniu wyszym lub najwyszym: Marzena szybko si uczy. Zachowuj si grzecznie. Postpie mdrze. Gono narzeka na swojego ojca. Wytrwale szuka pantofli po ciemku. Czu si tam obco. Odpowiada na pytania pisemnie. Ustalono, jak najwygodniej zainstalowa suszark do rk. Tum walczy zaciekle. Ewa postpia cynicznie. Maciek sumiennie wykonuje swoje obowizki. Powoli szed do miasta. Id tam prdko. Czytaj wyraniej! Tamten pan mwi poprawniej. adnie dzi wygldasz. Dobry pisarz powinien wyraa si zrozumiale. Spojrza na niego wyzywajco. niektre inne przyswki: Myjemy siebie nawzajem. Rad opuszcz wasze towarzystwo. Wyszed jej naprzeciw. specjalne formy przyswkw z przyimkiem po uywane z czasownikiem mwi: Robi to po swojemu. Uczymy si mwi po polsku. On nie umie mwi po nowemu. specjalne formy przyswkw z przyimkiem na: Przygotuj piecze na zimno. Ugotowaa jajka

2z6

2011-04-11 18:31

Skadnia jzyka polskiego: orzeczenie

http://grzegorj.w.interia.pl/gram/pl/skladnia13.html

na mikko. Pra na sucho. Przemwienie tumaczono na ywo. Dom jest pomalowany na zielono. narzdnik niektrych rzeczownikw: Poszed piechot. Powiedzia to szeptem. Odpowiedzia pgosem. Lubi jedzi wierzchem. onierze chodzili grupami. Odezwa si do niego ostrymi sowami. Bieg dugimi susami. Pot la si z niego strumieniami. Przechadza si po ogrodzie wolnym krokiem. Wyrazi zachwyt oklaskami. piewaa kontraltem. przez + biernik: Sprbuj spojrze na wiat przez rowe okulary. Agnieszka mwi przez nos. na + biernik: Pjd na piechot. Przeczytam ci to na gos. Podrowaem na gap. Walczyli na bagnety. Musiaa nauczy si tego na pami. Te ryby owi si na wdk. Kupi to na kredyt. Z trzaskiem otwar drzwi na ocie. Tu sprzedaj na raty. Miecz przebi go na wylot. na + miejscownik: Zup gotuje si na wolnym ogniu. Chodzi na palcach. w + miejscownik: Odezwa si do niego w ostrych sowach. Chodzi w dugim paszczu. Sucha jej w milczeniu. W zimie chodzimy na spacery w rkawiczkach. Nie wchod w butach, bo wanie zmyam podog. bez + dopeniacz: Swoje obowizki wykonywali bez zarzutu. Przebywali tam bez opieki. Szedem przez most bez czapki. Zimno dzi, nie wychod na dwr bez rkawiczek. Szewc, a chodzi bez butw. Rozstaj si z tob bez alu. do + dopeniacz: By wzburzony do ez. z + narzdnik: Odpowiedzia z godnoci. Opowiada z fantazj. Z trzaskiem otwar drzwi na ocie. Czekam z niecierpliwoci. Bieg do mety z determinacj. pod + narzdnik: Przenocujemy pod goym niebem. o + miejscownik: Franciszek przey o chlebie i wodzie. Uwagi: 1. W wielu starszych gramatykach do okolicznikw sposobu zalicza si take dopenienie czynnika pomocniczego, w tym dopenienie rodka transportu. W odrnieniu takich dopenie od okolicznikw pomaga test pytaniem: Poszed jak? piechot (okolicznik). Pojecha czym? pocigiem (dopenienie). 2. Imiesowy przyswkowe najlepiej uzna za orodki rwnowanikw zda okolicznikowych sposobu. Powrt do pocztku skadni

Okolicznik porwnawczy
Mona go uzna za odmian okolicznika sposobu. Zawiera wyraenie porwnawcze z zaimkiem jak, niekiedy o postaci staego zwizku frazeologicznego. Obok niego moe wystpowa korelat tak, tak samo, ktry wystpuje po okrelanym czasowniku, a przed jak. Jeeli jednak okolicznik okrela przymiotnik lub przyswek, korelat wystpuje zazwyczaj przed wyrazem okrelanym. Po zaimku jak moe wystpowa przyswek, albo te rzeczownik lub przymiotnik w jednym z przypadkw, np.: jak + mianownik: Zaczerwieni si jak burak. Spa jak zabity. Bieg jak szalony. Regina piewa jak skowronek. Upar si jak osio. Podszed do niego chudy jak patyk mczyzna. Walczy jak lew. Jeste zdrw jak ryba. Maciek zachowa si tak jak dorosy. Jego oczy byy niebieskie jak niebo. Anna jest tak wysoka, jak jej matka. Ujrza kobiet bia jak nieg. Nie baa si tak bardzo, jak on. Z daleka wygldaa jak ogromna beczka. Zna lotnicz map Polski jak aden inny pilot. Tak samo jak leszczyna, drzewem wiatropylnym jest olcha. jak + biernik: Kocham ci jak Irlandi. Traktowaa go jak syna. jak + wyraenie przyimkowe: Poszo gadko jak po male. Byo jasno jak w dzie. Lao jak z cebra. Miasto byo wida jak na doni. Czuj si jak na mkach. Czuj si jak u siebie w domu. Szed jak na cicie. jak + przyswek: Nie baa si tak bardzo, jak przedtem. niczym + mianownik to wyraenie ksikowe, nieco przestarzae: Wpad do domu niczym burza. Bya blada niczym mier. Jego nadzieje prysy niczym baka mydlana. na ksztat + dopeniacz: Br czerni si na ksztat ogromnego gmachu. Czasami zamiast jak wystpuje jako: Traktowano go jako ducha. Uwaga: Podobne wyraenia odgrywaj rol przydawki, gdy okrelaj rzeczownik, np. Masz oczy czarne jak wgielki (jak czarne? okolicznik). Masz oczy jak wgielki (jakie oczy? przydawka). Niekiedy okoliczniki porwnawcze traktuje si jako zdania podrzdne sposobu z opuszczonym

3z6

2011-04-11 18:31

Skadnia jzyka polskiego: orzeczenie

http://grzegorj.w.interia.pl/gram/pl/skladnia13.html

orzeczeniem. Wyraz jak bywa nie tylko przysownym zaimkiem wzgldnym, ale take spjnikiem (w zdaniach czasowych i warunkowych), przyimkiem (jako skadnik pewnych dopenie okrelajcych przymiotniki) lub partyku wzmacniajc (m.in. uywan ze stopniem najwyszym przymiotnika lub przyswka). Powrt do pocztku skadni

Okolicznik stopnia
Odpowiada na pytania jak bardzo?, w jakim stopniu?. Czsto czony bywa z okolicznikiem miary. Wyraony bywa przyswkami stopnia okrelajcymi przymiotnik, przyswek lub czasownik: Ta ksika jest bardzo droga. Ksika bardzo mi si podobaa. Robert jest prawie gotowy do wyjcia. Nadzwyczaj j lubi. By nadzwyczajnie wes. Wczoraj Janek wyjtkowo pno wrci do domu. Postpie bardzo mdrze. Karolina ma bardzo duo ksiek. Nalej mi troch wicej wina. Troch si zmczyem. Jest dzi nieznonie zimno. Troch auj, e mnie tam nie byo. Byo tu wczoraj niezwykle wesoo. Wrci z imprezy u niezbyt sympatycznej koleanki. Bardzo zaley mi na tobie. Ogromnie go lubi. Zbyt wysoki lub zbyt niski stopie wyraaj za, zbyt: Mam na to za mao pienidzy. Ten paszcz jest na ciebie za duy. Nie mam zbyt wiele czasu. Jedziesz zbyt szybko. Znaczenie okolicznika stopnia mog mie wyraenia porwnawcze, np. Anna jest wysoka jak jej matka. Powrt do pocztku skadni

Okolicznik miary
Odpowiada na pytania ile? jak duo? jak daleko? itd. Uywane s tutaj: liczebniki nieokrelone: Mam kilka czapek. W akcji wzio udzia kilkanacioro dzieci. Mia ju par podobnych dowiadcze. liczebniki przyswkowe: Ostrzegaem ci wielekro. Przeczytaem wiele ksiek. Tu jest duo miejsca. Zostao niewiele czasu. Grzybw byo w brd. okrelenie miary w narzdniku liczby mnogiej: Kilometrami nie byo wida adnych zabudowa. Wychodzili parami. Kolonici bili bizony setkami. Dowozili towar tonami. wyraenie liczebnikowe w bierniku: Agnieszka way pidziesit kilogramw. Chc pi kilo jabek. Szed ju dwa kilometry. Zapuka dwa razy. Spniem si godzin. od + dopeniacz + do + dopeniacz: Sala liczy od szeciuset do omiuset miejsc. Mog tu wjecha samochody o wadze od piciuset do tysica kilogramw. za + biernik: Kupujemy tam za zotwk. Dostaem komrk za grosz. Sprzedaa towaru za sto zotych. na + biernik. Napadao niegu na p metra. Jest szeroki na palec. Ta warstwa jest gruba na dwa centymetry. po + biernik wyraa okolicznik dystrybutywny oznaczajcy ilo przypadajc na kad z rzeczy lub osb: Wchodzili na egzamin po dziesiciu. Pracuj po osiem godzin dziennie. Za wstp zapacilimy po pi zotych. o + biernik: Robert jest o cztery lata starszy od Moniki. Jan jest o gow wyszy od Karola. Oddali si o par krokw. Mieszka o dwa kilometry od Kowalskich. Te buty s za due o trzy numery. z + biernik wyraa ilo przyblion: On ma chyba ze sto lat. To bdzie ci kosztowao z tysic zotych. wyraenia zleksykalizowane, penice rol przyswkw: Zbi Adama na kwane jabko. Taczylimy do upadego. Grzyby byy w duych ilociach. Mieli wszystkiego pod dostatkiem. Uwaga: do grupy tej wcza si te okoliczniki miary czasu, czstotliwoci i prdkoci. Powrt do pocztku skadni

4z6

2011-04-11 18:31

Skadnia jzyka polskiego: orzeczenie

http://grzegorj.w.interia.pl/gram/pl/skladnia13.html

Okolicznik warunku
Odpowiada na pytanie pod jakim warunkiem?. Zwyciysz przy odrobinie szczcia. Zadzwo do mnie w razie potrzeby. W wypadku spnienia moesz niczego nie uzyska. Na wypadek burzy przenocujemy w schronisku. Pjd jedynie za twoj zgod. Nie robibym tego na twoim miejscu. Przy dobrej pogodzie spacerowali. Zaryzykujemy w sprzyjajcych okolicznociach. Uczyni to tylko na rozkaz krla. Zrobi to przy pierwszej nadarzajcej si okazji. Powrt do pocztku skadni

Okolicznik przyzwolenia
Odpowiada na pytanie pomimo czego? mimo co?, wbrew czemu?, na przekr komu?: mimo, pomimo + dopeniacz: Zwyciyli mimo oporu. Opublikowano to mimo zastrzee. Wyszed pomimo niepogody. wbrew + celownik: Wyszed wbrew zakazowi. Wbrew zwyczajowi nie pjd dzi na przechadzk. Zrobia to wbrew woli ksicia. na przekr + celownik: Odnis sukces na przekr losowi. Z przyimkiem mimo wyjtkowo uywa si biernika zaimkw to, co: Mimo to poszed sobie. Powrt do pocztku skadni

Okolicznik wzgldu
Odpowiada na pytanie pod jakim wzgldem?, ze wzgldu na co?, z jakiego punktu widzenia?. Pod wzgldem rozmiarw wydawa si odpowiedni. Pod wzgldem budowy sowotwrczej jest to zestawienie. Organizacyjnie rozwizano to zadanie bardzo dobrze. Jakociowo jest on dobry. Treciowo to rzecz saba, ale stylistycznie zadowala. Powrt do pocztku skadni

Okolicznik czynnika towarzyszcego

Odpowiada na pytanie w jakich okolicznociach?. Zwany inaczej okolicznikiem okolicznoci towarzyszcej lub okolicznikiem akcesoryjnym. Czasem trudny do odrnienia od okolicznika sposobu: z + narzdnik: Wojsko maszerowao ze piewem. Rozstaj si z tob z alem. Artysta piewa z towarzyszeniem orkiestry. Wraca do domu z dusz na ramieniu. Uczniowie przygldali si nauczycielowi z uwag i suchali go ze zrozumieniem. Opowiem wam o niej z radoci. Przedstawienie rozpoczo si z opnieniem. w + miejscownik: Zmar w sile wieku. W zamyleniu oderwa od niej wzrok. Jak wam si chodzi w tych butach? Dlaczego odjechaa w takim popiechu? Obudzi si w dobrym humorze. Od duszej chwili siedzieli w milczeniu. Marek od wczoraj ley w gorczce. przy + miejscownik: Maszerowali przy dwikach marsza. Podpiewywa przy goleniu. Franek lubi sucha radia przy pracy. Dawno nie rozmawiali przy obiedzie. nad + miejscownik: Zasn nad ksik. wrd + dopeniacz: Szli wrd burzy i piorunw. Atakowali wrd gradu kul. przyswek z po: Szuka pantofli po ciemku. Czasami wrd okolicznikw czynnika towarzyszcego omawia si rwnie czci zdania wyraone imiesowem przyswkowym, np. Mama sprzta, piewajc. Lepiej jednak zdania tego typu traktowa jako zoone, a imiesw uzna za orodek rwnowanika podrzdnego zdania okolicznikowego czynnika towarzyszcego.

5z6

2011-04-11 18:31

Skadnia jzyka polskiego: orzeczenie

http://grzegorj.w.interia.pl/gram/pl/skladnia13.html

Powrt do pocztku skadni Cig dalszy Strona gwna Gramatyka polska

2008-02-21

6z6

2011-04-11 18:31