Professional Documents
Culture Documents
Piotr Wahl
(okadka wewntrzna)
(strona pusta)
Piotr Wahl
Szczecin 2006
ISBN 83
WYDAWNICTWO ECONOMICUS Ul. Pisudskiego 24B 70-463 Szczecin Tel.: (+48 91) 434 06 03 e-mail: economicus@eki.pl
Druk i oprawa printshop Al. Jednoci Narodowej 6 70-415 Szczecin Tel.: (+48 91) 431 86 73 www.idruk.pl
Wydanie I
5
Spis treci
Spis treci Symbole fonetyczne i inne..... Wstp... Rozdzia 1. Jzyki romaskie 1.1. Wymare i wspczesne jzyki romaskie.......... 1.2. Systemy fonetyczne wybranych jzykw romaskich... 1.3. Zagadnienie transformacji jzykw romaskich.... Rozdzia 2. Panorama jzykowa Pwyspu Iberyjskiego do X wieku naszej ery..... 2.1. Iberyjski substrat jzykowy preaciski.... 2.2. Iberyjska acina epoki staroytnej (III wiek p.n.e. V wiek naszej ery)........ 2.3. Iberoromaski (wieki VI-X)...... Rozdzia 3. Jzyk aciski.. 3.1. Gramatyka aciny klasycznej.. 3.2. acina wulgarna a acina klasyczna........ 3.3. acina redniowieczna.... Rozdzia 4. Transformacja aciny we wspczesny jzyk hiszpaski 4.1. Ewolucja samogoskowa. 4.2. Ewolucja spgoskowa.. 4.3. Chronologia zmian fonetycznych... 4.4. Zmiany leksykalne i sowotwrcze..... 4.5. Zmiany morfologiczne.... Rozdzia 5. Od starohiszpaskiego do hiszpaszczyzny wspczesnej..... 5.1. Wieki XI-XV: starohiszpaski.. 5.2. Wieki XVI-XVII: hiszpaski klasyczny. 5.3. Wieki XVIII-XX: hiszpaski wspczesny........ Rozdzia 6. Porwnanie wybranych jzykw romaskich..... 6.1. Porwnawcza analiza leksykalna.... 6.2. Porwnawcza analiza morfologiczna. 6.3. Porwnawcza analiza tekstowa... Suplement........ Aneksy. A1. Lista Swadesha dla jzyka hiszpaskiego z wymow A2. Lista Swadesha dla jzyka portugalskiego z wymow... A3. Lista Swadesha dla jzyka francuskiego z wymow.. A4. Lista Swadesha dla jzyka woskiego z wymow.. Bibliografia. Spis tabel..... Spis rysunkw. 5 7 11 15 17 23 25 26 26 28 30 34 36 54 56 58 61 68 76 76 79 90 90 94 98 100 102 107 127 133 140 140 143 146 149 152 156 158
Najserdeczniej dzikuj tym wszystkim, ktrzy przyczynili si do powstania tej ksiki. Szczeglne podzikowania nale si Pani Profesor Ewie Komorowskiej, ktra zechciaa dokadnie przeczyta cao wnoszc wiele cennych uwag i wskazujc pewne niedoskonaoci, dziki czemu udao si autorowi unikn bdw i jednoczenie podwyszy jako tekstu; Pani Profesor bya rwnie askawa napisa recenzj. Serdecznie dzikuj Panom Profesorowi Stanisawowi Flejterskiemu i Redaktorowi Grzegorzowi Dowlaszowi. Obaj dopingowali mnie do pracy, obaj inspirowali mnie intelektualnie. Dzikuj rwnie mojej wspaniaej crce, Julii, za projekt okadki. Osobne i szczeglne podzikowania nale si znakomitemu filologowi klasycznemu, Pani Jolancie Sobodzie, ktra zechciaa askawie przejrze rozdzia dotyczcy jzyka aciskiego i wskaza pewne niedoskonaoci. Oczywicie za wszystkie bdy wyczn odpowiedzialno ponosi autor. Szczecin, 16 wrzenia 2006 Piotr Wahl
Samogoski zaokrglone: [y] = [] = [i] + zaokrglenie ust [] = [] = [e] / [] + zaokrglenie ust [] = [] / [] + zaokrglenie ust Samogoski nosowe i zaokrglone: [] = [] / [] + zaokrglenie + nosowo = [] + nosowo Psamogoski (= pspgoski): [j] = osabione [i] = [i] niesylabiczne (niezgoskotwrcze) = [i] sylabiczno (zgoskotwrczo) [w] = osabione [u] = [u] niesylabiczne (niezgoskotwrcze) = [u] sylabiczno (zgoskotwrczo) [] = osabione [y] / [] = [y] / [] niesylabiczne (niezgoskotwrcze) = [y] / [] sylabiczno (zgoskotwrczo); [] we francuskich sowach lui [li], actuel [aktl], nuage [na:], affectueux [afkt] Spgoski plozywne (wybuchowe, okluzywne): [p] = dwuwargowa (bilabialna) i bezdwiczna [b] = dwuwargowa (bilabialna) i dwiczna [t] = zbowa (dentalna) lub dzisowa (alweolarna) i bezdwiczna [d] = zbowa (dentalna) lub dzisowa (alweolarna) i dwiczna [k] = tylnojzykowa (welarna) i bezdwiczna [g] = tylnojzykowa (welarna) i dwiczna Spgoski frykatywne (szczelinowe): [f] = labio-dentalna (wargowo-zbowa) i bezdwiczna [v] = labio-dentalna (wargowo-zbowa) i dwiczna [s] = alweolarna (dzisowa) i bezdwiczna [z] = alweolarna (dzisowa) i dwiczna [] = [] = postalweolarna (zadzisowa) i bezdwiczna [] = [] = postalweolarna (zadzisowa) i dwiczna [x] = welarna (tylnojzykowa) i bezdwiczna [] = interdentalna (midzyzbowa) i dwiczna [] = interdentalna (midzyzbowa) i bezdwiczna [] = bilabialna (dwuwargowa) i dwiczna [] = dentalna lub alweolarna lub postalweolarna i dwiczna [] = welarna (tylnojzykowa) i dwiczna Spgoski afrykatywne (plozywna + frykatywna): [] = [t] + [s] = alweolarna i bezdwiczna [] = [d] + [z] = alweolarna i dwiczna [] = [t] + [] = [] = postalweolarna i bezdwiczna [] = [d] + [] = [] = postalweolarna i dwiczna [] = palatalna (podniebienna) i dwiczna [] = [t] + [] = warto foniczna polskiej litery - [] = [d] + [] = warto foniczna polskiej zbitki literowej -dSpgoski nosowe (nasalne): [m] =bilabialna i dwiczna [n] = dentalna lub alweolarna lub postalweolarna i dwiczna [] = [n] + zmikczenie = palatalna i dwiczna
10
[] = welarna i dwiczna
Spgoski boczne (lateralne): [l] = lateralna (boczna) i neutralna [] = lateralna (boczna) i dentalna lub alweolarna lub postalweolarna [] = lateralna i palatalna = [l] zmikczone Spgoski wibrujce: [] = spgoska wibrujca, neutralna [r] = spgoska wibrujca, wielokrotna i mocna (hiszpaska) [] = spgoska wibrujca, gardowa (portugalska) [] = spgoska wibrujca, francuska [] = spgoska wibrujca, osabiona Spgoski zmikczone: [] = [sj] = [s] + zmikczenie = warto foniczna polskiej litery - [] = [zj] = [z] + zmikczenie = warto foniczna polskiej litery - [] = [tsj] = [t] + [s] + zmikczenie = warto foniczna polskiej litery - [] = [j] = [d] + [z] + zmikczenie = warto foniczna polskiej zbitki literowej
-d-
[j] = [] + zmikczenie [xj] = [x] zmikczone, x oznacza tutaj jakkolwiek liter [] = [nj] = warto foniczna polskiej litery --, hiszpaskiej --, portugalskiej zbitki -nh-, francuskiej i woskiej zbitki -gn- i kataloskiej zbitki -ny[] = [lj] = warto hiszpaskiej zbitki -ll-, portugalskiej zbitki -lh-, woskiej zbitki
-gli-
Symboliczne oznaczanie (najczciej uywanych) jzykw: eng = angielski frn = francuski grc = starogrecki (do 1453 roku) gre = nowogrecki (od 1453 roku) itn = woski ltn = aciski por = portugalski pql = polski spn = hiszpaski
11
Wstp
Tytu stara si precyzyjnie odda zawarto ksiki: opis transformacji aciny uywanej na Pwyspie Iberyjskim na przeomie midzy staroytnoci a wczesnym redniowieczem we wspczesny jzyk hiszpaski na tle innych wspczesnych jzykw romaskich. Wszystkie jzyki etniczne podlegaj cigym zmianom. Staroangielski rni si tak bardzo od obecnej angielszczyzny, e bez mudnych studiw wspczesny Brytyjczyk nie jest w stanie rozumie tekstw staroangielskich; dla wspczesnego Polaka teksty staropolskie s w duej czci niezrozumiae. Mimo to, zarwno staroangielski, jak i staropolski traktowane s jako fazy rozwojowe angielskiego i polskiego, a nie jako odrbne od nich jzyki. Zdarza si jednak, e jeden jzyk ma kilka odmian dialektycznych, ktre z czasem nabieraj statusu odrbnych jzykw; w takim przypadku, te nowopowstae jzyki tworz grup jzykow, a jzyk, z ktrego powstay, nazywa si prajzykiem. Grupa jzykw romaskich, zwanych te nowoaciskimi (ltn: linguae neo-Latinae), jest szczeglna: dua cz ich historii od wsplnego prajzyka do obecnego zrnicowania na ponad czterdzieci odrbnych jzykw oparta jest o formy zawiadczone historycznie, zapisane w rnych dokumentach. Dziki temu faktowi historia ewolucji grupy romaskiej moe by traktowana jako model dla diachronicznych bada lingwistycznych dotyczcych innych grup jzykowych, gdzie analizy oparte s gwnie na formach hipotetycznych. Poszczeglne jzyki z grupy romaskiej zostay przedstawione i opisane w Rozdziale 1 (Jzyki romaskie). ponadto wybrano cztery spord nich francuski, hiszpaski, portugalski i woski i porwnano ich systemy foniczne. Do dalszych rozwaa uyteczne bd terminy substratu (eng: substratum / substrate) i superstratu (eng: superstratum); substrat to jzyk, ktry funkcjonowa na pewnym obszarze, po czym ten obszar zosta opanowany przez now grup etniczn posugujc si innym jzykiem, ktry naoy si na jzyk pierwotny (substrat); ten nowy jzyk okrela si jako superstrat. Takie zdefiniowanie substratu i superstratu rni si nieco od definicji najczciej wystpujcych w literaturze. W Rozdziale 2 (Panorama jzykowa Pwyspu Iberyjskiego do X wieku naszej ery) opisano substrat Pwyspu Iberyjskiego przed naoeniem na superstratu w postaci aciny. Substrat ten nie mona nazywa jzykami pierwotnymi ani rodzimymi, gdy wczeniej to one najprawdopodobniej byy superstratem w stosunku do bliej nieokrelonego substratu. Na iberyjski substrat przedaciski skada si kilka jzykw; jzyki te, z wyjtkiem baskijskiego, powoli obumieray pod wpywem aciny i do wspczesnoci przetrway tylko w postaci toponimw, pojedynczych sw i mniej lub bardziej zidentyfikowanego wpywu na kierunek ewolucji jzykw iberyjskich. W Rozdziale 2 zostaa te przedstawiona iberyjska acina epoki staroytnej i faza przejciowa midzy ni a starohiszpaskim (faza iberoromaska). Prajzykiem grupy romaskiej jest acina mwiona, zwana rwnie wulgarn, uywana na obszarze oddziaywania cywilizacji rzymskiej w okresie od III wieku p.n.e. do V wieku naszej ery. acina wulgarna bya wersj rwnoleg do aciny pisanej; ta ostatnia wraz z upadkiem Imperium Romanum w 476 AD (Anno Domini) powoli przeksztaca si w acin redniowieczn. Twierdzenie, e prajzykiem dla grupy romaskiej jest acina wulgarna, jest 12
niekompletne; peniejsza definicja genezy jzykw romaskich brzmi nastpujco: zasadnicza cz systemw fonetycznych, morfologicznych, syntaktycznych oraz leksykalnych jzykw romaskich powstaa z aciny wulgarnej, natomiast pewne fragmenty tych jzykw, szczeglnie systemy leksykalne, powstay z pisanej aciny staroytnej i redniowiecznej. Opis pisanej aciny staroytnej (aciny klasycznej) oraz opis rnic midzy ni a acin mwion i midzy ni a acin redniowieczn zawiera Rozdzia 3 (Jzyk aciski). Opis transformacji aciny we wspczesn hiszpaszczyzn naley do szczegowej gramatyki historycznej, ktra jest czci lingwistyki diachronicznej. Gramatyka historyczna jzyka hiszpaskiego jest autonomiczn dziedzin wiedzy z wasnym instrumentarium i tradycj, ktrej czoow postaci jest Ramn Menndez Pidal (1869-1968), wieloletni przewodniczcy Hiszpaskiej Akademii Krlewskiej (1925-1939 i 1947-1968), zaoyciel Revista de Filologa Espaola i autor podstawowego podrcznika do gramatyki historycznej jzyka hiszpaskiego. Rozdzia 4 (Transformacja aciny we wspczesny jzyk hiszpaski) jest opisem technicznym zmian fonicznych i morfologicznych od aciny do wspczesnej hiszpaszczyzny; jako e gramatyka historyczna w swym zasadniczym zrbie jest zbiorem faktw historycznych, zawarto merytoryczna tego rozdziau w duej czci oparta zostaa na tym podstawowym podrczniku R. Menndeza Pidala; dokonano jedynie zmian kosmetycznych i edytorskich, zweryfikowano wszystkie przykady oraz dodano nowe. Dzieo Ramna Menndeza Pidala godnie kontynuuje Rafael Lapesa; jego Historia jzyka hiszpaskiego bya z kolei podstaw do napisania Rozdziau 5 (Od starohiszpaskiego do hiszpaszczyzny wspczesnej), ktry jest prb umiejscowienia zmian opisanych w poprzednim rozdziale w realnym kontekcie historycznym. W rozdziaach od 1 do 5 zebrano i uporzdkowano materia faktograficzny oraz narzdzia teoretyczne, by w Rozdziale 6 (Porwnanie wybranych wspczesnych jzykw romaskich) przeprowadzi analiz porwnawcz jzyka hiszpaskiego i trzech innych jzykw romaskich: francuskiego, portugalskiego i woskiego. Analiza ta jest rdzeniem merytorycznym ksiki; przeprowadzono j na trzech poziomach: leksykalnym, morfologicznym i tekstowym. Analiza leksykalna zostaa wykonana na podstawie listy Swadesha: porwnano 207 sw hiszpaskich, portugalskich, francuskich i woskich (doczono te list polsk). Na kocu ksiki umieszczono listy Swadesha oddzielne dla kadego z tych czterech jzykw romaskich wraz z transkrypcj ich wymowy, przy czym utrzymano jeden system transkrypcyjny. W czci morfologicznej porwnano morfologi tych jzykw; natomiast analiz tekstow oparto o teksty wzite ze strony internetowej Unii Europejskiej. Kade nowe opracowanie naukowe nie tylko tym jest bardziej wartociowe, im wicej udzieli odpowiedzi, ale rwnie a moe nawet bardziej im wicej postawi pyta. W Suplemencie sformuowano implicytnie i eksplicytnie kilka pyta, ktre wynikaj z przeprowadzonej analizy. Wskazano rwnie na trudnoci terminologiczne wystpujce w analizach jzykoznawczych. Ponadto, przedstawiono wstpn propozycj transformacji jzykowych diachronicznych i synchronicznych w ramach jednej grupy jzykowej (romaskiej) oraz postawiono tez o ich wzajemnym powizaniu, co uzasadnia umieszczenie w jednej ksice analizy diachronicznej (Rozdzia 4) i analizy synchronicznej (Rozdzia 6). Generalnie, na kompozycj ksiki skadaj si trzy szkatukowe wtki (aRys. 0.1): 1) wtek pierwszego rzdu (aRozdziay 1 i 6); 13
2) wtek drugiego rzdu, id est wtek wspomagajcy wtek pierwszego rzdu (aRozdziay 2 i 5); 3) wtek trzeciego rzdu, id est wtek wspomagajcy wtek drugiego rzdu (aRozdziay 3 i 4). Na pocztku ksiki znajduje si szczegowy opis wszystkich symboli, jakie zostay uyte w treci ksiki. Wstp i Suplement s klamr spinajc ksik w zwart cao. Wtek pierwszego rzdu szczeglnie Rozdzia Szsty jest innowacyjn czci ksiki; wtek drugiego rzdu jest opisem kolejnych faz rozwojowych jzyka hiszpaskiego w kontekcie spoecznym (historycznym i literaturoznawczym); wtek trzeciego rzdu jest z kolei rejestrem modyfikacji, jakim podlega praromaski, by sta si wspczesn hiszpaszczyzn. Kady z tych trzech wtkw jest autonomiczny, cho wtek pierwszy jest nadrzdny w stosunku do dwch pozostaych, a wtek drugi w stosunku do wtku trzeciego. Rys. 0.1. Kompozycja ksiki
Wstp
Rozdzia 1
Rozdzia 2
Porwnanie wspczesnych jzykw romaskich (synchronia) Kontekst historyczny i literacki Rozdzia 3 Gramatyka historyczna (diachronia) Rozdzia 4
Rozdzia 5
Rozdzia 6
Suplement
= wtek I rzdu = wtek II rzdu = wtek III rzdu
r d o : jeeli nie ma podanego rda, oznacza to, e rysunek jest kreacj wasn autora.
Do omwienia pozostaje jeszcze kwestia nazewnictwa poszczeglnych faz rozwojowych jzyka hiszpaskiego. acina uywana na Pwyspie Iberyjskim w momencie rozpadu Cesarstwa Rzymskiego prawdopodobnie niewiele si rnia od aciny uywanej w innych miejscach w owym czasie. Jest rwnie prawdopodobne, e ju od wieku VI naszej ery mona mwi o rnych odmianach aciny, w tym iberyjskiej. Ten odrbny iberyjski wariant aciny po hiszpasku jest nazywany romance; w niniejszym opracowaniu termin ten oddany jest przez sowo iberoromaski, a wic ma znaczenie troch zawone w stosunku do angielskiego i hiszpaskiego odpowiednika. Iberoromaski jest faz rozwojow midzy acin a nowoytnymi jzykami iberyjskimi. Najstarsze teksty hiszpaskie, jakie zachoway si do czasw wspczesnych, powstay na przeomie wiekw XI i XII; czyli historia jzyka 14
hiszpaskiego ma prawie 1000 lat. Te bez maa 1000 lat historii zostao podzielone na trzy okresy: starohiszpaski, hiszpaski klasyczny, hiszpaski wspczesny. Innymi sowy, byy trzy przejcia: z iberoromaskiego na starohiszpaski, ze starohiszpaskiego na hiszpaski klasyczny, z hiszpaskiego klasycznego na hiszpaski wspczesny. Przejcie mona zdefiniowa jako nagromadzenie takiej iloci innowacji, e doprowadza to do zmiany istniejcego paradygmatu na nowy; tak wic przyjty schemat odwzorowuje kolejne fazy w rozwoju jzyka hiszpaskiego, ktre miay miejsce w rzeczywistoci. Natomiast przypisanie tym przejciom konkretnych dat jest ju arbitralne, gdy proces zmiany paradygmatu nie nastpuje nagle, ale jest zazwyczaj procesem kilkupokoleniowym; w niniejszym opracowaniu przyjto, e iberoromaski obejmuje okres od VI do X wieku, starohiszpaski od XI do XV wieku, hiszpaski klasyczny wieki XVI i XVII, i hiszpaski wspczesny od XVIII wieku do czasw obecnych. Na koniec naley wyjani, dlaczego ksika ta zostaa napisana po polsku, skoro najbardziej naturalny wydaje si w tym miejscu jzyk hiszpaski. Odpowied jest prosta: gwnym adresatem tej ksiki s w zaoeniu autora jzykoznawcy i filolodzy niehiszpanici; chodzio o to, by przekroczy podziay specjalizacyjne, by niehiszpanici mogli si zapozna z zagadnieniami iberystyki diachronicznej. Iberystyka diachroniczna jest czci romanistyki diachronicznej, a ta jak stwierdzono wyej moe by modelem dla innych specjalistycznych dziedzin jzykoznawstwa diachronicznego. Poza tym, gramatyka historyczna jzyka hiszpaskiego stanowi tylko cz niniejszego opracowania i zostaa po to jedynie przedstawiona, by stworzy podstawy do analizy porwnawczej wybranych wspczesnych jzykw romaskich. Przeprowadzenie takiej analizy porwnawczej byo gwnym celem ksiki, tak wic ksik t zaliczy mona raczej do lingwistyki oglnej ni do szczegowej dziedziny lingwistycznej czy te filologicznej.
15
16
Jzyki indoeuropejskie dziel si na dwa typy: jzyki satem i jzyki centum; jzyki italskie (w tym jzyk hiszpaski) nale do typu centum, jzyki sowiaskie (w tym polski) do typu satem. Zaliczenie tych dwunastu grup jzykowych do jednej indoeuropejskiej rodziny jzykowej jest rwnoznaczne z przyjciem hipotezy o istnieniu praindoeuropejskiego (lub protoindoeuropejskiego), to znaczy wsplnego jzyka, ktry da pocztek wszystkim jzykom nalecym do tej rodziny. Praindoeuropejski by jzykiem, ktrym posugiwano si w IV tysicleciu p.n.e. na obszarze prawdopodobnie wspczesnej Ukrainy; pniej populacja mwica tym jzykiem zacza si rozprzestrzenia si w rnych kierunkach i poszczeglne grupy traciy ze sob kontakt; by to proces bardzo powolny, w wyniku ktrego jzyk praindoeuropejski rnicowa si w odrbne dialekty. Dialekty te dzieliy si dalej a do czasw nowoytnych, by w kocu osign liczb ponad 400 jzykw podzielonych na 10 grup jzykowych (dwie grupy anatolijska i tocharska s ju zbiorami jzykw martwych). W skad grupy italskiej wchodziy jzyki umbryjski, oscyjski (lub oskijski), kilka jzykw mniej znanych oraz acina, prajzyk, ktry da pocztek kilkudziesiciu jzykom romaskim. Na terenie Pwyspu Apeniskiego w owym czasie (pierwsza poowa pierwszego tysiclecia przed Chrystusem) funkcjonoway te jzyki nieindoeuropejskie, z ktrych najbardziej znany to etruski. Jzyk umbryjski jest znany gwnie z siedmiu tablic Tabulae Iguvinae znalezionych w 1444 roku w Iguvium (dzisiejsze Gubbio); tablice te zawieraj okoo 4.500 sw i s w czci opisem rytuaw, a w czci dekretami prawnymi. Cz starsza pochodzca z lat 200-120 przed Chrystusem jest zapisana rodzimym alfabetem pochodzenia etruskiego; w czci pniejszej, z lat 150-70 przed Chrystusem, uyto alfabetu aciskiego. Obszar jzyka umbryjskiego rozciga si na pnocny-wschd od Lacjum. Po jzyku oscyjskim zostao duo wicej inskrypcji ni po umbryjskim; jako najwaniejsze naley wymieni Tabula Bantina (pochodzc z I wieku przed Chrystusem), inskrypcje w Pompejach oraz tak zwany Cippus Abellanus, tekst ukadu midzy miastami Abella i Nola. Obszar jzyka oscyjskiego rozciga si na poudniowy-zachd od Lacjum. acina (lingua Latina) bya jzykiem Latynw mieszkajcych w centrum Pwyspu Apeniskiego w krainie zwanej Lacjum ze stolic w Rzymie. Wedug tradycyjnej chronologii rzymskiej czas by liczony od daty zaoenia Rzymu ab urbe condita (AUC) w roku 750 przed Chrystusem; w I wieku przed Chrystusem dat t zmieniono na rok 753.
(2) W tym samym czasie angielski romanista W. J. Entwistle zwrci uwag, e w rumuskim duo jest zapoycze sowiaskich przy braku starych zapoycze germaskich, gdy tymczasem w pozostaych jzykach romaskich jest pewna ilo zapoycze germaskich, przy braku zapoycze sowiaskich. (3) W latach czterdziestych XX wieku hiszpaski romanista A. Alonso podzieli jzyki romaskie na trzy grupy: pierwsza grupa jzyk francuski, ktry uleg najsilniejszemu wpywowi germaskiemu; druga grupa jzyk rumuski, ktry z kolei uleg silnemu wpywowi sowiaskiemu; oraz trzecia grupa pozostae jzyki romaskie, w ktrych wpywy obce byy nieznaczne. (4) W latach pidziesitych XX wieku romanista woski A. Monteverdi podzieli jzyki romaskie na cztery grupy: a. grupa dako-iliro-romaska (rumuski i dalmatyski); b. grupa italoromaska (ladyski, pnocnowoski, woski, sardyski); c. grupa galloromaska (francuski, franco-prowansalski, prowansalski); d. grupa iberoromaska (kataloski, hiszpaski, portugalski). (5) W latach szedziesitych XX wieku amerykaski romanista W. D. Elcock podzieli jzyki romaskie na pi grup: a. jzyki galloromaskie (francuski, prowansalski); b. jzyki hispanoromaskie (hiszpaski, portugalski, kataloski); c. jzyki italoromaskie (woski, sardyski); d. retoromaski; e. rumuski. Wedug cytowanego Witolda Maczaka jeeli zatem chce si przeprowadzi klasyfikacj jzykw, trzeba porwnywa ze sob nie arbitralnie wybrane takie czy inne cechy gramatyczne lub sownikowe, ale cao jzyka, tzn. teksty. Drugi warunek racjonalnej klasyfikacji jzykw jest ten, e naley si opiera nie na impresjach, ale na statystyce, jak na przykad w zaczonej tabeli (Tab. 1.1). Zgodnie z zaleceniem pierwszym w Rozdziale Szstym porwnano teksty czterech wybranych jzykw romaskich. Tab. 1.1. Procentowe rnice midzy wybranymi jzykami romaskimi
rum itn frn prv cln spn por por 50-60 30-40 45-55 35-45 30-40 20-30 spn 40-50 35-45 30-40 25-35 20-30 20-30 cln 40-50 30-40 30-40 30-40 30-40 20-30 prv 40-50 25-35 30-40 30-40 30-40 35-45 frn 45-55 30-40 30-40 30-40 35-45 45-55 itn 35-45 30-40 30-40 30-40 25-35 25-35 rum 35-45 45-55 40-50 40-50 40-50 50-60 r d o : Jzyki indoeuropejskie, pod redakcj Leszka Bednarczyka, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988; tom II, cz powicona jzykom romaskim autorstwa Witolda Maczaka, tabela na str. 578.
Jak wida, najbardziej rni si portugalski i rumuski (50-60), a najbardziej podobne s hiszpaski i portugalski oraz hiszpaski i kataloski (20-30); stosunkowo bardzo podobne s rwnie woski i prowansalski oraz woski i hiszpaski (25-35). Wedug internetowej encyklopedii lingwistycznej Ethnologue jzykw romaskich, martwych i ywych, jest czterdzieci siedem: 1) Rumuski (frn: roumain; spn: rumano; eng: Romanian) RUM, ro, rum, ron; 20.520.000 uytkownikw natywnych (native speakers) w Rumunii, to jest 90% 18
populacji (1986); 2.664.000 w Modawii (1979); 200.000-300.000 w Jugosawii (1995); 250.000 w Izraelu (1993); 250.000 na Ukrainie; 100.000 na Wgrzech (1995); cakowita populacja wynosi 26.000.000 (1999). 2) Istrorumuski (frn: istro-roumain; spn: istrorrumano; eng: Istro-Romanian) RUO, roa; 555-1.500 (1994) w Chorwacji (Pwysep Istria); oddzieli si od innych etnolektw rumuskich pomidzy rokiem 500 a 1000 AD. 3) Macedorumuski (frn: macdo-roumain lub aroumain spn: macedorrumano; eng: Macedo-Romanian) RUP, roa; 200.000 (1995) w Grecji; 50.000 (1995) w Albanii; od 28.000 (oficjalne dane rumuskie) do 150.000 (wiatowa Unia Kobiet Arumuskich) lub 200.000 (Przewodniczcy Arumuskiej Fundacji Modzieowej) w Rumunii; od 8.467 (1994, dane oficjalne) do 100.000 (1994, British Helsinki Human Rights Group) w Macedonii; 15.000 w Jugosawii (Stowarzyszenie Arumunw); 2.000-3.000 w Bugarii. 4) Meglenorumuski (frn: meglno-roumain; spn: meglenorrumano; eng: Megleno-Romanian) RUQ, roa; 12.000 (1995) w Grecji. 5) *Dalmatyski (frn: dalmate; spn: dalmtico; eng: Dalmatian) DLM, roa; wymar pod koniec XIX wieku (ostatni natywny uytkownik zgin w 1989 zabity przez min). 6) Istriocki (eng: Istriot) IST; 1.000 w Chorwacji. 7) Judeowoski (frn: judo-italien; spn: judeoitaliano; itn: giudeo-italiano; eng: Judeo-Italian) ITK; mao osb mwi nim pynnie; przyjmuje si, e okoo 4.000 osb czasami uywa elementw tego jzyka (1/10 spord 40.000 ydw mieszkajcych we Woszech). 8) Woski (frn: italien; spn: italiano; eng: Italian) ITN, ita, it; 55.000.000 uytkownikw natywnych we Woszech, z ktrych cz jest natywnie bilingwalna we woskim i regionalnej odmianie; 1.000.000 we Francji (1977); 195.000 w Szwajcarii (1990); 70.000 w Chorwacji (1998); 4.000 w Sowenii (1991); w Erytrei uywany jako drugi jzyk; uywany rwnie w Watykanie i w San Marino; Today about 60 per cent of Italians (compared with 2.5 per cent in 1860) do claim the standard language as their first tongue, but regional variation is great. 9) Neapolitasko-kalabryjski (frn: napolitain; spn: neapolitano; eng: Napoletano-Calabrese) NPL; 7.047.399 (1976) we Woszech (Kampania i Kalabria). 10) Sycylijski (frn: sicilien; spn: siciliano; eng: Sicilian) SCN; 4.680.715 (1976) we Woszech (Sycylia). 11) Emiliasko-romaolski (spn: emiliano; itn: emiliano; eng: Emiliano-Romagnolo) EML; 3.531.780 (1987) we Woszech (Emilia-Romagna); 20.112 w San Marino (1993), to jest 83% populacji (1993). 12) Liguryjski (frn: ligure; spn: ligur; eng: Ligurian) LIJ; 1.853.578 (1976) we Woszech (Liguria i pnocno-wschodnie Wochy); we Francji; 5.100 w Monako, to jest 17% populacji (1988). 13) Lombardzki (frn: lombard; spn: lombardo; eng: Lombard) LMO; 8.671.210 (1976) we Woszech (Lombardia); 303.000 w Szwajcarii (1995). 14) Piemoncki (frn: pimontais; spn: piamonts; eng: Piemontese) PMS; 3.000.000 (1976) we Woszech (pnocno-zachodnie Wochy). 15) Wenecki (frn: vnitien; spn: veneciano; eng: Venetian) VEC; 2.109.502 (1976) we Woszech (Wochy pnocne); 100.000 w Chorwacji i Sowenii (1994). 16) Francuski akadyjski (frn: franais cajun lub cadien; eng: Cajun French) FRC; 1.000.000 (1988) w USA (Luizjana). 19
17) Francuski (frn: franais; spn: francs; eng: French) FRN, fre, fra, fr; 51.000.000 uytkownikw we Francji, dla ktrych francuski jest jzykiem pierwszym; 6.700.000 uytkownikw w Kanadzie, dla ktrych francuski jest jzykiem natywnym, to jest 24% populacji (1998), jzyk natywny dla ponad 80% populacji Quebeku (1997); 4.000.000 (1988) w Belgii, to jest 33% populacji (1990); 110.600 (1993) w Algierii; 16.700 w Beninie (1993); 2.400 w Andorze, to jest 6% populacji (1986); uywany powszechnie w Burkina Faso, w Burundi, w Kamerunie. Cakowita populacja uytkownikw, dla ktrych francuski jest jzykiem pierwszym, wynosi 77.000.000 lub 128.000.000 po dodaniu uytkownikw francuskiego, dla ktrych jest to drugi jzyk (1999). 18) Pikardyjski (frn: picard; spn: picardo; eng: Picard) PCD; we Francji i Belgii. 19) *Judeofrancuski (frn: judo-franais; spn: judeofrancs lub zarftico; eng: Zarphatic) ZRP; wymary. 20) Frankoprowansalski (frn: francoprovenal; spn: franco-provenzal; eng: Franco-Provenal) FRA; 77.000 we Francji, Woszech i Szwajcarii. 21) Frulijski / fruliaski (itn: friulano; eng: Frulian) FRL; 600.000 (1976) we Woszech. 22) Ladyski (frn: ladin; spn: ladino; eng: Ladin) LLD; 30.000-35.000 (1976) we Woszech, dzieli si na siedem dialektw. 23) Retycki / retoromaski (frn: romanche; spn: rtico lub retorromnico; eng: Rhaetian lub Romansh) RHE; 40.000, to jest 0,6% populacji Szwajcarii. 24) Kataloski (frn: catalan; spn: cataln; eng: Catalan) CLN, cat, ca; 6.472.828 uytkownikw natywnych w Hiszpanii (1996), ponadto 5.000.000 uytkownikw, dla ktrych kataloski jest drugim lub trzecim jzykiem (1994, La Generalitet de Catalunya); 100.000 (1996) we Francji; 31.000 (1990) w Andorze, to jest 61% populacji (1990); 20.000 (1996) we Woszech; caa populacja we wszystkich krajach wynosi 6.565.000 lub 10.000.000 (1999) po dodaniu uytkownikw kataloskiego, dla ktrych jest on drugim jzykiem. 25) Owerniacki (frn: auvergnat; cat: alverns; eng: Auvergnat) AUV; we Francji. 26) Gaskoski (frn: gascon; spn: gascn; eng: Gascon) GSC; 250.000 (1990) we Francji; 3.814 (1991) w Hiszpanii. 27) Limuzyski (frn: limousin; eng: Limousin) LMS; 10-20% populacji prowincji Limousin (Francja). 28) Langwedocki (frn: languedocien; cat: llenguadoci; eng: Languedocian) LNC; 10% populacji prowincji Languedoc (Langwedocja we Francji). 29) Prowansalski (frn: provenal; spn: provenzal; eng: Provenal) PRV; 250.000 (1990) pynnych uytkownikw we Francji; 100.000 (1990) we Woszech; 4.500 (1988) w Monako (to jest 15% populacji). 30) *Judeoprowansalski (frn: judo-provenal; spn: judeoprovenzal lub shuadit; eng: Judeo-Provenal / Shuadit) SDT; departament Vaucluse w poudniowej Francji i w miecie Avignon, jzyk martwy od roku 1977. 31) Asturyjski (frn: asturien; spn: asturiano; eng: Asturian) AUB, ast; 100.000 uytkownikw, dla ktrych jest to pierwszy jzyk, ponadto 450.000, dla ktrych jest to drugi jzyk i ktrzy rozumiej go i umiej mwi w tym jzyku (1994) w Asturii (Hiszpania); dialekty: leoski (eng: Leonese, aub: Lleones), zachodnio-asturyjski (eng: Western Asturian), rodkowo-asturyjski (eng: Central Asturian; spn/aub: Bable), wschodnio-asturyjski (eng: Eastern Asturian); uywany rwnie w Portugalii.
20
32) Miranda do Douro (frn: mirandais; spn: mirands; por: mirands) MWL; 10.000 (1995) w pnocno-wschodniej Portugalii; spokrewniony z asturyjskim i leoskim (spn: leons; por: asturo-leons). 33) Estremadurski (frn: extrmadurien; spn: extremeo; eng: Extremaduran) EXT; 200.000, dodatkowo 500.000 umiejcych si nim posugiwa (1994) w Extremadurze (Hiszpania). 34) Romanoiberyjski (frn: ibro-rromani; spn: cal; eng: Iberian Romani lub Cal) RMR, 40.000-140.000 w Hiszpanii; uywany rwnie w Brazylii, Francji i Portugalii. 35) Judeohiszpaski / Sefardyjski (frn: judo-espagnol; spn: judeoespaol lub ladino; eng: Ladino / Judezmo / Sefardi / Judeo-Spanish) SPJ, lad; 100.000 (1985) w Izraelu; uywany take w Grecji (Saloniki), Bugarii (Sofia), Jugosawii, Puerto Rico, Turcji, USA. 36) Hiszpaski (frn: espagnol; spn: espaol; eng: Spanish) SPN, spa, es; 28.173.600 w Hiszpanii, to jest 72,8% populacji (1986). Cakowita populacja uytkownikw, dla ktrych hiszpaski jest pierwszym jzykiem, we wszystkich krajach wynosi 322.200.000-358.000.000 (1999) lub 417.000.000 po dodaniu uytkownikw, dla ktrych hiszpaski jest drugim jzykiem (1999). Poza Hiszpani uywany jest jeszcze w 43 krajach. 37) Hiszpaski loreto-ukajalski (spn: espaol de Loreto-Ucayali lub espaol amaznico; eng: Jungle Spanish lub Loreto-Ucayali Spanish) SPQ, w Peru. 38) Fala FAX; 10.500 (1994) w Extremadurze (Hiszpania). 39) Galicyjski (frn: galicien; spn: gallego; eng: Galician) GLN, glg, gl; 3.173.400 w Hiszpanii, to jest 8,2% populacji (1986); 15.000 (1994) w Portugalii.
21
Galo-retyckie
22
Galicyjski Portugalski Pirenejsko-moza rabskie Mozarabskie Pirenejskie Mozarabski Aragoski Korsykaski Po Korsyk. ud nio we Sard. Sasareski Galureski Logudoreski Kampidaski
39 . 40 . 41 . 42 . 43 . 44 . 45 . 46 . 47 .
40) Portugalski (frn: portugais; spn: portugus; eng: Portuguese) POR, por, pt; 10.000.000 w Portugalii. Cakowita populacja uytkownikw, dla ktrych portugalski jest pierwszym jzykiem, we wszystkich krajach, wynosi 176.000.000 (1999) lub 191,000,000 po dodaniu uytkownikw, dla ktrych portugalski jest drugim jzykiem (1999). Uywany jest rwnie w 33 innych krajach. 41) *Mozarabski (frn: mozarabe; spn: mozrabe; eng: Mozarabic) MXI; jzyk romaski z silnym wpywem arabskiego; jest do dzi uywany liturgicznie w dwch kocioach w Toledo (w tym w Kaplicy Mozarabskiej Katedry Toledaskiej); uywany przez chrzecijan bdcych pod saracesk dominacj w redniowiecznej Hiszpanii (711-1492). 42) Aragoski (frn: aragonais; spn: aragons lub fabla; eng: Aragonese) AXX; 11.000 aktywnych uytkownikw, dodatkowo 20.000 osb uywa aragoskiego jako drugiego jzyka (1993). 43) Korsykaski (frn: corse; spn: corso; eng: Corsican) COI; 281.000 na Korsyce (1993); cakowita populacja we wszystkich krajach wynosi 341.000 (1976). 44) (Sardyski) sasareski (frn: sassarese; spn: sasars; eng: Sassarese Sardinian) SDC; w pnocno-zachodniej Sardynii. 45) (Sardyski) galureski (frn: gallurese; spn: galurs; eng: Gallurese Sardinian) SDN; w pnocno-wschodniej Sardynii. 46) Sardyski logudoreski (frn: sarde logoudorais; spn: sardo logudors; eng: Logudorese Sardinian) SRD, srd, sc; 1.500.000 (1977) w rodkowej Sardynii. 47) Sardyski kampidaneski (frn: sarde campidanais; spn: sardo campidans; eng: Campidanese Sardinian) SRO; w poudniowej Sardynii. Zauway mona pewn prawidowo, a mianowicie im mniej jzyk jest znany, tym wicej sprzecznych opinii pojawia si na jego temat w literaturze przedmiotu. Dotyczy to rwnie jzykw romaskich, cho s one stosunkowo najlepiej opisanymi jzykami wiata. W ostatnich latach ta sytuacja ulega gwnie dziki Internetowi gwatownej poprawie, przynajmniej jeeli chodzi o jzyki ywe, gdy zawsze znajd si uytkownicy natywni lub prawie natywni lub ludzie zwizani emocjonalnie z pewnymi jzykami i dialektami, ktrzy chc powica swj czas na badanie tych etnolektw i opisywanie ich wanie w Internecie. Wci, bez bada terenowych, trudno jednoznacznie stwierdzi, czy jzyki fruliaski (21), ladyski (22) i retycki (23) s autonomicznymi jzykami, czy te dialektami retoromaskiego, 23
oraz czy jest to pena lista etnolektw retoromaskich. Wedug Rebeki Posner in the Alto Adige, amid a German-speaking population, the valleys of the Dolomites harbour a small number of speakers of idiosyncratic Romance varieties, known collectively to linguists as Ladin, and now officially recognized as a separate language. The Rhaeto-Romance varieties of the Graubnden (Grisons) canton of Switzerland had a rather different history. Mussolinis political threat persuaded the Confederation to grant to the dialects, in 1936, the status of national, but not of official, language The most westerly variety, in the Upper Rhine valley, with the most numerous group of speakers, is known as Romansh (Romontsch, roumanche). Linguists call their language Sursilvan or Surselvan (Oberwaldisch). It was previously called Churwlsch, from the administrative centre Chur (Cuera) whose population in the fifteenth century was wholly (now only 10 per cent) Romance-speaking. A smaller, and shrinking, dialect grouping Sutselvan (Nidwald) is quite closely related to Surselvan, which was until recently often used as a school language in the region. Further easterly varieties, just south of western Austria, have long been known to the mountaineer and skier. In the Inn valley, the Engadine is split between Upper and Lower dialects (Ladin puter and vallader), while the Val Mstair (Munster) version is often classed separately. Friulian (or Friulan), a third group of dialects is much closer to Italian than the others, as West Friuli has been closely associated with Venice since the sixteenth century. Wedug tego samego rda jzyki sasareski (44) i galureski (45) powinny by raczej uznane za dialekty korsykaskiego, a nie sardyskiego. Funkcjonuj te sprzeczne opinie na temat klasyfikacji jzykw oc (numery od 25 do 30).
24
Przednia U P N Z Z+P U
[i] [i] [i] [i] [i]
Francuski Portugalski Hiszpaski Woski
U
[u] [u] [u] [u]
Tylna P N
[w] [w] [u] [w] [w]
[]
[] [a] [a]
Portugalski Hiszpaski
[a]
Woski [a] r d o : jeeli nie ma podanego rda, oznacza to, e tabela jest kreacj wasn autora.
przeksztaca si pocztkowo w [fajtu], a ten z kolei w [(h)eo], i ta pierwsza przeksztacona forma wchodzi do sownika wspczesnej portugalszczyzny z grafi feito, a ta druga do sownika wspczesnej hiszpaszczyzny z grafi hecho (zrobiony), to mona si spodziewa, e aciski wyraz lacte(m) [lakte(m)] da wspczesnej portugalszczynie leite i wspczesnej hiszpaszczynie leche (mleko). T odpowiednio form midzy dwoma jzykami mona symbolicznie zapisa: L1 " L2 = F(L1) = L2, gdzie L1 = punkt wyjcia analizy (jzyk dany), L2 = wynik analizy (jzyk wygenerowany przez funkcj); t zaleno midzy czterema wybranymi jzykami romaskimi graficznie przedstawia Rys. 1.1. Istnienie tej zalenoci oznacza, e w trjkcie o trzech wierzchokach {L1}, {L2} i {F1"2} wystarczy zna dwa dowolne elementy, by na tej podstawie dokadnie okreli element trzeci. Rys. 1.1. Schemat transformacji jednego jzyka romaskiego w inny acina
S" P" I"S S"I F"I I"F
POR
SPN
ITN
FRN
I"P
F"
S"I
S"
F"P
P"F
Jak jasno wynika z zaczonego przykadu, zidentyfikowanie odpowiednioci form w jzykach romaskich nie jest moliwe bez analizy diachronicznej obejmujcej okres od aciny do wspczesnej postaci jzyka. Dlatego, zanim przystpi si do synchronicznej analizy porwnawczej wybranych jzykw romaskich (Rozdzia 6), trzeba przeledzi ca histori przynajmniej jednego jzyka romaskiego (Rozdziay 2-5).
26
(117-138 n.e.), silnie zwizany z Pwyspem Iberyjskim, przemawia w Senacie, senatorowie byli rozbawieni jego prowincjonalnym akcentem. Pochodzenia iberskiego s na przykad nastpujce sowa: vega (z iberskiego vaika, vai rzeka oraz sufiks -ka obszar przyrzeczny); izquierdo lewy (wspczesny baskijski: ezker); niektre z sufiksem -rro, takie jak pizarra (prawdopodobnie z baskijskiego lapitz-arri). Prawdopodobnie jzyk baskijski nie mia goski [f] w swoim oryginalnym systemie fonicznym (przynajmniej nie wystpowaa ona na pocztku wyrazu), dlatego sowa aciskie asymilowane do baskijskiego albo trac ten dwik w pozycji inicjalnej wyrazu (filu > iru, ficu > iko) albo dwik ten zastpowany jest przez /b/ lub /p/ (fagu > bago, festa > pesta). Std najprawdopodobniej w acinie mwionej w pnocnej czci Pwyspu Iberyjskiego [f] pocztkowe zaczto w pewnym okresie wymawia jak przydechowe [h], ktre pniej zaniko cakowicie (aciskie fagus przeszo w [haja], a potem w [aja] haya, buk). Oprcz tego, istnieje szereg podobiestw midzy systemami fonicznymi baskijskiego i hiszpaskiego, ktre najprawdopodobniej nie s przypadkowe, a mianowicie: (1) w baskijskim systemie fonicznym nie ma goski [v], nie ma jej rwnie w hiszpaskim systemie fonicznym; (2) zarwno w baskijskim, jak i hiszpaskim fonemy /b/, /d/ i /g/ s realizowane przez goski plozywne [b], [d] i [g] oraz przez goski frykatywne [], [] i []; w jzyku hiszpaskim goski frykatywne [], [] i [] w pewnych kontekstach wystpuj zawsze, czyli jest to wymowa obligatoryjna; w portugalskim natomiast wymow frykatywn mona usysze w pewnych dialektach; (3) zarwno baskijski, jak i hiszpaski (a take portugalski, galicyjski i kataloski) maj dwa fonemy wibrujce: sabe i silne /r/. Kolejna grupa swoistych cech jzyka hiszpaskiego (jak rwnie innych jzykw zachodnioromaskich) moga bya si wyksztaci poprzez kontakt z jzykami celtyckimi, a mianowicie: (1) zamiana plozywnych bezdwicznych na dwiczne w pozycjach interwokalicznych; (2) zbitka aciska /kt/ przeksztaca si w /jt/, a nastpnie w //, jak na przykad nocte > noite > noche oraz factu > feito > hecho; (3) w jzykach celtyckich na terenie Pwyspu Iberyjskiego liczb mnog rzeczownikw zakoczonych gosk [o] tworzono przez dodanie [s]; podobnie przez dodanie -s tworz liczb mnog inne jzyki zachodnioromaskie, czyli te, ktre miay kontakty z jzykami celtyckimi.
2.2. Iberyjska acina epoki staroytnej (iii wiek p.n.e. v wiek n. e.)
acina bya w pierwszym millennium p.n.e. jednym z jzykw italskich uywanych na Pwyspie Apeniskim obok innych jzykw italskich, a wic indoeuropejskich, oraz nieindoeuropejskich. Geograficzny obszar natywny aciny nazywa si Latium (Lacjum), z najwikszym skupiskiem ludnoci w miecie Roma (Rzym); od nazwy Latium pochodzi nazwa jzyka aciskiego (lingua Latina), natomiast od nazwy Roma nazwa mieszkajcych tam ludzi (romanus, romani, rzymianin, rzymianie). Pocztkowo bya to bardzo maa kraina, wielkoci polskiego powiatu; w stosunkowo krtkim czasie Rzymianie zapanowali 28
nad olbrzymim obszarem obejmujcym cay basen Morza rdziemnego wraz z pnocn Afryk, Iberi, Gali, Dalmacj, Dacj a po mur Hadriana w dzisiejszej pnocnej Anglii. Pocztek dominacji rzymskiej na Pwyspie Iberyjskim mona datowa na rok 218 przed Chrystusem, kiedy Publius Scypion przybi do brzegw Ampurias. Dwanacie lat pniej, w 206, pad Gades (Kadyks), ostatnia reduta kartagiska na Pwyspie. Podbj Pwyspu nie przyszed jednak Rzymianom atwo: Numancja (orodek celto-iberyjski) pada dopiero w 133 roku przed Chrystusem, a Kantabryjczykw i Asturyjczykw, ludy przedrzymskie pnocnej Iberii, Rzymianie podbili dopiero w 19 roku naszej ery. Rzymianie przynieli ze sob zupenie now cywilizacj, a jzykiem tej cywilizacji bya acina. Pocztkowo jzyki preromaskie koegzystoway z acin, jednak stopniowo i systematycznie acina je wypieraa a do cakowitego zaniku (z wyjtkiem baskijskiego). Cywilizacja rzymska wraz z jzykiem aciskim cakowicie podbia Pwysep Iberyjski; chrzecijastwo, rwnie wyraajce si w acinie, dopenio latynizacji Pwyspu. Dominacja rzymska trwaa stosunkowo krtko, bo ju w III wieku Cesarstwo Rzymskie zaczo si chwia w posadach, by ostatecznie run w V wieku pod naporem plemion germaskich. Jednak cywilizacja rzymska bya tak silna, e mimo politycznego upadku odniosa zwycistwo na kadym innym polu i przetrwaa a do naszych czasw, zachowana przede wszystkim w jzykach romaskich, ktre s niczym innym jak kolejn faz w rozwoju aciny. Naley rwnie wspomnie o wpywach innych jzykw italskich. Wrd legionistw rzymskich, ktrzy przybywali na Pwysep Iberyjski w II wieku przed Chrystusem, Rzymianie byli mniejszoci, dla wikszo jzykiem natywnym by jzyk italski, inny ni acina, szczeglnie umbryjski (eng: Umbrian) i oskaski (eng: Oscan). Wielu z tych legionistw osiedlio si pniej na Pwyspie. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego proces wyksztacania si regionalnych odmian aciny mwionej uleg gwatownemu przyspieszeniu. Naley przyj, e proces dyferencjacji na poszczeglne odmiany romaskie trwa od wieku VI do X. Jest bardzo mao informacji na temat rnic midzy poszczeglnymi odmianami regionalnymi aciny przed wiekiem VI, z okresu midzy VI a XI wiekiem zachowao si rwnie niewiele inskrypcji. Z wieku XI natomiast pochodz teksty, ktre mona ju zakwalifikowa jako odrbne jzyki romaskie. W nowoytnych badaniach nad acin potoczn i genez jzykw romaskich do wczenie wyodrbniy si dwie przeciwstawane sobie tendencje. Przedstawiciele jednej z nich, opieraj si na fakcie, e ani inskrypcje, ani teksty o zabarwieniu potocznym nie daj podstaw do stwierdzenia w acinie wyranego zrnicowania dialektologicznego, zakadaj istnienie zwartej jednoci jzykowej i to do pnej staroytnoci. Zwolennikiem takiej teorii by Wilhelm Meyer-Lbke, a take wybitny indoeuropeista Antonie Meillet. Ich przeciwnicy przyjmuj jako punkt wyjciowy dzisiejsze jzyki romaskie i uwaaj, e ich rnorodno musiaa by spodowodana daleko idc dyferencjacj w poszczeglnych prowincjach i to ju od samego pocztku. Jako jeden z argumentw podaje si tu fakt, e w opracowanym przez Meyera-Lbkego sowniku etymologicznym jzykw romaskich na 6700 sw tylko 1300, tj. ok. 20% sw jest wsplnych dla wszystkich jzykw romaskich; 3900 sw, tj. ok. 60% spotykamy w okrelonych grupach jzykw romaskich, za 1500, tj. nieco ponad 20% sw wystpuje tylko w pojedynczych, izolowanych jzykach Konkludujc, naley stwierdzi, e moemy zakada (wzgldn) jedno potocznego jzyka aciskiego tylko do pewnego czasu. 29
Natomiast co do okresu pniejszego, zwaszcza od czasu upadku zachodniego cesarstwa, naley liczy si z postpujc i rosnc z kadym wiekiem dyferencjacj. Pierwsza linia demarkacyjna podzielia acin mwion schyku staroytnoci na dwa obszary: wschodni, obejmujcy Dacj, Dalmacj i poudniow cz Pwyspu Apeniskiego, oraz zachodni, obejmujcy Hispani (Iberi), Gali, pnocn Itali i Reti (Recj). W czci zachodniej sia wymowy koncentrowaa si na sylabie akcentowanej, po ktrej najczciej moga znale si tylko jedna sylaba; w czci wschodniej wiksza cz wyrazw z akcentem na trzeciej sylabie od koca zostaa zachowana: tabula dao w czci zachodniej table (frn) i tabla (spn), a w czci wschodniej tavola (itn); w czci zachodniej posible [po-si-ble] (spn), possvel [pu-si-v] (por), possible [po-sibl] (frn) i w czci wschodniej possibile [po-si-bi-le] (itn). W czci zachodniej spgoski wybuchowe bezdwiczne w pozycjach interwokalicznych udwiczniay si lub czasami zanikay; w czci wschodniej pozostaway bez zmian. Zgodnie z t zasad aciskie sowa: ripa (brzeg rzeki), lactuca (saata gowiasta), mutare (zmieni, przenie), spatha (miecz), spica (kos), catena (acuch), caput (gowa), focus (ognisko), amica (przyjacika) przeksztaciy si w hiszpaskim w: riba, lechuga, mudar, espada, espiga, cadena, cabo, fuego, amiga; we francuskim w: rivire, laitue, muer, pe, pie, chane, (cap,) feu, amie. Podobne zmiany zaszy w dialektach pnocnej Italii: riva, lattuga, (mutare,) spada, spia, cadena, (capo,) fogo, amiga. W rumuskim pojawiy si formy: rip, lptuc, muta, spat, spic; podobne formy pojawiy si w dialektach poudniowej Italii. Natomiast w dialekcie toskaskim, ktry obejmuje obszar graniczny midzy czci zachodni i wschodni, obie te tendencje cieray si, dajc nastpujce formy: riva, lattuga, mutare, spada, spica / spiga, catena, capo, fuoco, amica. Dialekt toskaski jest rwnie niekonsekwentny w wymowie interwokalicznego -s-: w pewnych wyrazach wymowa jest bezdwiczna (na przykad cosa [kosa], rzecz), w innych dwiczna (na przykad casa [kaza], dom). W czci zachodniej liczb mnog tworzy si najczciej przez dodanie -s do formy liczby pojedynczej; w czci wschodniej za najczciej przez zmian kocowej samogoski. Oprcz podziau na cz zachodni i wschodni, romaski obszar jzykowy mona rwnie podzieli na centrum i peryferie. Centrum obejmuje Itali i Gali, natomiast peryferiami s z jednej strony Pwysep Iberyjski, z drugiej strony Dacja i Dalmacja. W centrum zmiany nastpuj szybciej, peryferie natomiast zachowuj wiele form archaicznych. Na przykad forma {magis + przymiotnik} jest starsza od formy {plus + przymiotnik}; we wspczesnym hiszpaskim jest forma ms, w rumuskim ma (pochodzce od aciskiego magis), natomiast we francuskim plus [ply] i we woskim pi [pju] (pochodzce od aciskiego plus). W ramach Pwyspu Iberyjskiego mona z kolei wydzieli centrum drugiego stopnia (jzyk hiszpaski) i peryferie drugiego stopnia (na przykad jzyk portugalski). I podobnie jak w 30
przypadku centrum i peryferii pierwszego stopnia transformacje w centrum s bardziej zaawansowane ni w peryferiach; na przykad (lat) nocte(m) > (por) noite > (spn) noche. Koncepcja centrum i peryferii wynika z dyfuzji innowacji. Kamie wrzucony do wody wytwarza koncentryczne fale, coraz sabsze w miar upywu czasu i w miar oddalania si od punktu wrzucenia.
czas iberyjskiego krlestwa wizygockiego (wieki VI-VII) i czas pierwszej poowy dominacji arabskiej na Pwyspie (wieki VIII-X). Wpyw jzykw germaskich na jzyki romaskie, w tym na jzyki iberyjskie i w szczeglnoci na hiszpaski, jest stosunkowo saby i rozpoczyna si od przejcia przez acin pojedynczych sw germaskich. Na przykad ju w pierwszych wiekach naszej ery do aciny trafi germaski wyraz saipo w postaci sapone, ktra to forma przeksztacia si w hiszpaskie sowo jabn (mydo). Pniej do aciny weszo na przykad germaskie sowo werra (wojna), ktre dao we francuskim guerre i w hiszpaskim, portugalskim, woskim, kataloskim i prowansalskim guerra. Wpyw wizygocki jest jeszcze sabszy, jako e w VII wieku Wizygoci byli ju w duej mierze zlatynizowani, czy raczej naleaoby powiedzie zromanizowani; niewiele jest wic sw pochodzenia gockiego w hiszpaszczynie: sacar < sakan (procesowa si), guardia (wartownik) < wardon, espa (szpieg) < *spaiha, ropa (ubranie) < *raupa < raubon, casta < kast (grupa zwierzt), ganso (g) < gans. Pochodzenia gockiego s niektre imiona hiszpaskie: lvaro < all (cay) + wars (przygotowany, ostrzeony), Fernando < Fridenandus, Rodrigo < Rodericus, Elvira < Gelovira i kilka innych. W sumie liczba sw pochodzenia gockiego dochodzi do stu, a wic stosunkowo niewiele. W okresie wizygockim (czyli midzy pocztkiem wieku VI a rokiem 711) postpowao udwicznienie samogosek bezdwicznych w pozycjach interwokalicznych: z roku 665 pochodzi inskrypcja zawierajca na przykad sowo eglesie (< ec(c)lesiae), wspczenie: iglesia, koci. Zbitka spgoskowa -c(-)l- przeksztacaa si w [], czyli w palataln spgosk lateraln: auric(u)la > oricla > [orea], wspczenie: oreja, ucho. Pewna grupa transformacji wewntrz iberoromaskiego epoki wizygockiej zacza si rnicowa geograficznie; znaczy to, e iberoromaski zacz rnicowa si dialektycznie. Na przykad w centralnej czci Pwyspu proces dyftongizacji -e- i -o- pod akcentem by kontynuowany, gdy tymczasem w czci zachodniej nie wystpowa. Wpyw arabskiego na iberoromaski by silniejszy ni wpyw jzykw germaskich, cho te stosunkowo niewielki: liczba arabizmw leksykalnych w hiszpaszczynie wynosi okoo czterech tysicy. Jak na osiem wiekw dominacji arabskiej na Pwyspie Iberyjskim (711-1492) nie jest to duo. Dla przykadu nastpujce sowa hiszpaskie maj pochodzenie arabskie: aceituna (oliwka), acequia (rw nawadniajcy), aduana (urzd celny), ajedrez (szachy), albail (murarz), alcalde (wjt, burmistrz), alcoba (alkowa, sypialnia), alcohol, aldea (wie), alfombra (dywan), algodn (bawena), almacn (magazyn, sklep), alquimia (alchemia), arroba (miara wagi, w zalenoci od regionu od 11 do 12 kg; miara objtoci pynw, szczeglnie oleju, w zalenoci od regionu bardzo rna), azafrn (szafran), azcar (cukier), azufre (siarka), azul (niebieski), hasta (a), jarabe (syrop), jarra (dzban), marfil (ko soniowa), ojal (oby), quintal (ciar 100 funtw, czyli czterech arrobas, w Kastylii 46 kg), tarea (robota, zadanie, trud), taza (filianka), ya (spn: oh!). Duo arabizmw leksykalnych w hiszpaskim zaczyna si od a-; wynika to z tego, e rzeczowniki arabskie wchodziy do iberoromaskiego, a potem do starohiszpaskiego, wraz z arabskim rodzajnikiem okrelonym al. Wrd toponimw iberyjskich duo jest pochodzenia arabskiego: 32
Algarbe < [al-garb] (zachd); La Mancha < [mana] (paskowy); Alcal < [alkalat] (zamek); Guadalajara, rzeka (dolina) kamieni, guad- pochodzi od arabskiego sowa [uadi] i znaczy dolina, rzeka; Guadalquivir, dua rzeka; Gibraltar, gra Tarika; Medinaceli, miasto Slima.
Z arabskiego do hiszpaskiego przeszed jeden sufiks -, uywany do tworzenia przymiotnikw oznaczajcych pochodzenie, na przykad: iran (iraski), iraqu (iracki), paquistan (pakistaski), israel (izraelski). Jak wida, prapocztek jzyka hiszpaskiego (faza iberoromaska) jest do skomplikowany: najpierw rozwija si na dworze Wizygotw, czyli Germanw Zachodnich, ktrzy bardzo szybko ulegli latynizacji / romanizacji; potem nastpuje inwazja muzumaska i rozwj iberoromaskiego jest kontynuowany w dwch nurtach: wrd chrzecijan, ktrzy schronili si przed inwazj muzumask w grach pnocnej Hiszpanii, skd bd stopniowo rozszerza swoje ziemie a do cakowitego wyparcia Maurw z Pwyspu Iberyjskiego w 1492; oraz wrd romaskojzycznej ludnoci chrzecijaskiej, ktra dostaa si pod panowanie Maurw; nazywa si ich mozarabami (spn: mozrabe), terminem mozarabski okrela si rwnie dialekt (jzyk) romaski, ktrym posugiwali si mozarabowie. Warto doda, e w owym czasie na Pwyspie Iberyjskim zamieszkiwaa liczna spoeczno ydowska posugujca si hebrajskim, ale znajca zarwno iberoromaski, jak i arabski; ponadto pod dominacj ksistw chrzecijaskich dostawao si coraz wicej muzumanw, ktrzy czciowo si romanizowali, nazywano ich mudjares [mudexares].
33
34
(6) glosy i scholia, midzy innymi glosy znalezione w Reichenau (w Szwajcarii), pochodzce prawdopodobnie z VIII wieku z Galii (1163 glosy); (7) inne teksty, takie jak kroniki, ywoty witych, akty prawne; (8) jzyki romaskie; jak pisze cytowany Micha Bednarski wielu romanistw wychodzi nawet z zaoenia, e dzisiejsze jzyki romaskie winno si traktowa w zasadzie jako najwaniejsze rdo naszych wiadomoci o potocznym jzyku aciskim. Szczeglnie aktywnym propagatorem takiego stanowiska by Wilhelm Meyer-Lbke, autor znanej, 4-tomowej gramatyki porwnawczej jzykw romaskich Podkreli naley, e pomimo rnic midzy sermo vulgaris i sermo urbanus s to dwie realizacje tego samego jzyka, cho proste odniesienie do parole langue nie jest adekwatne: sermo vulgaris i sermo urbanus to bez wtpienia dwie rne paroles (francuskie sowo parole jest rodzaju eskiego)); i kada z tych odmian ma swoj odrbn langue (francuski wyraz langue jest rwnie rodzaju eskiego), natomiast obie te langues maj wspln archi-langue. Archi-langue aciska jest neutralizacj cech dyferencjujcych langue dla sermo vulgaris od langue dla sermo urbanus, jest wic konstrukcj mentaln, a nie fizycznie istniejcym bytem (aRys. 3.1). Midzy dwoma ekstremami sermo urbanus i sermo vulgaris funkcjonowao wiele paroles porednich. Strzaki w Rys 3.1 pokazuj kierunki oddziaywania. Langue dla sermo urbanus zostaa wyrniona, gdy jej pozycja jest bez wtpienia najwaniejsza. Rys. 3.1. aciskie paroles i langues
Archi-langue
Languevul
Langueurb
Parolevul.
Parolev/u
Paroleurb.
W rezultacie do szczegowej analizy jzyka aciskiego, ze wszystkich jego odmian i warstw, pozostaje jeden fizycznie istniejcy byt: langue dla sermo urbanus uywany w Rzymie midzy rokiem 80 p.n.e. a rokiem 14 n.e., co jest przedmiotem Podrozdziau 3.1. Kolejny podrozdzia (3.2) opisuje rnice midzy sermo urbanus a sermo vulgaris; w ostatnim podrozdziale (3.3) porwnuje si acin redniowieczn z klasyczn.
36
Tab. 3.1. Macierz literowo-samogoskowa aciny klasycznej [] / [ [ [] / [] / [w [] / [j [/y] [] ] ] [] [] ] [] ] -a0 0 0 0 0 0 0 0 1 -ae0 0 0 0 0 0 0 0 1 -oe0 0 0 0 0 0 0 0 1 -e0 0 0 0 0 0 0 1 1 -o0 0 0 0 0 0 0 0 1 -u0 0 0 0 0 0 0 1 1 -i0 0 0 0 0 0 0 1 1 -y0 0 0 0 0 0 0 0 1 Tab. 3.1 wymaga komentarza: (1) -u- po -q-, -g- i -s- powinno by psamogosk [w], zawsze wymawian jak niezgoskotwrcze [u], na przykad aqua [akwa]; w polskiej i niemieckiej wymowie aciny poczenie -qu- bywa wymawiane jak [kv] lub [kf] (podobnie jak -gu- i -su-). (2) -y- w acinie klasycznej byo wymawiane jak []; w polskiej wymowie aciny bywa wymawiane jak [i] lub [j]. (3) -ae- w acinie klasycznej wymawia si [e], w pisowni spetryfikowana zostaa historia: grafem ten powsta z dyftongu [aj]. (4) -oe- w acinie klasycznej wymawia si [e], w pisowni podobnie jak w przypadku -ae- spetryfikowana zostaa historia: grafem ten powsta z dyftongu [oj]. (5) Kiedy jednak trzeba wymawia oba elementy grafemw -ae- i -oe-, wtedy nad -estawia si diarez (dwie kropki), na przykad pota. Tab. 3.2. Macierz literowo-spgoskowa aciny klasycznej
-b-c-ch-d-f-g-h-k-l-m-n-p-ph-q-r-rh-s-t-v-x-z[b] 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 [k] 0 1 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 [x] 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 [d] 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 [f] 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 [g] 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 [h] 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 [l] 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 [m] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 [n] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 [p] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 [r] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 [s] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 [t] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 [v] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 [ks] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 [gz] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 [z] 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1
37
Tab. 3.2 rwnie wymaga komentarza: (1) -c- w acinie klasycznej jest zawsze wymawiane jak [k]; w pniejszym okresie (od V wieku AD) przed -e-, -i-, -ae- i -y- zaczto wymawia -c- jak [ts], polskie -c-. (2) -th-, -rh- i -ph- w acinie klasycznej naley wymawia jak [t], [r] i [f]. (3) -s- byo w kadym kontekcie wymawiane jak [s], czyli bezdwicznie; acina klasyczna nie znaa [z]. (4) -ch- wymawia si jak [x], czyli polskie -ch-. (5) -x- jest grafemem, ktry zastpuje zbitk -cs- [ks] lub -gs- [gz]. (6) -ti- naley wymawia jak [ti], w pniejszym okresie (od V wieku AD) zaczto te dwie litery wymawia jak [tsj]. 3.1.2. Imiona (nomina) W acinie istniej nastpujce kategorie morfologiczne: imi (= nomen), czasownik (= verbum), przyswek (= adverbium), przyimek (= praepositio). Z kolei imiona (nomina) dziel si na: rzeczownik (= nomen sustantivum), przymiotnik (= nomen adiectivum), liczebnik (= nomen numerale), zaimek (= pronomen). Imiona (nomina) maj temat i kocwki, ktre informuj o rodzaju, liczbie i przypadku. S trzy rodzaje: 1) mski (genus masculinum), 2) eski (genus femininum), 3) nijaki (genus neutrum). S dwie liczby: 1) pojedyncza (numerus singularis), 2) mnoga (numerus pluralis). Jest sze przypadkw: 1) mianownik (casus nominativus), 2) dopeniacz (casus genetivus), 3) celownik (casus dativus), 4) biernik (casus accusativus), 5) (casus ablativus), 6) woacz (casus vocativus). W acinie archaicznej istniay jeszcze dwa inne przypadki: narzdnik (instrumentalis) i miejscownik (locativus). 3.1.2.1. Rzeczowniki (nomina substantiva) Jest pi deklinacji: I i V obejmuj rzeczowniki eskie, II i IV mskie i nijakie, III mskie, eskie i nijakie. Wyznacznikiem kadej deklinacji jest kocwka dopeniacza liczby 38
pojedynczej. Do pierwszej deklinacji nale rzeczowniki rodzaju eskiego zakoczone w mianowniku liczby pojedynczej na -a, w dopeniaczu na -ae (na przykad femina, feminae, kobieta), oraz maa grupa rzeczownikw rodzaju mskiego rwnie zakoczonych w mianowniku liczby pojedynczej na -a, (w dopeniaczu na -ae) oznaczajcych zawd lub narodowo (poeta, poetae; agricola, agricolae; Persa, Persae). Tab. 3.3. Pierwsza deklinacja (eska) L.p. casus singularis pluralis 1. nominativus femina feminae 2. genetivus feminae feminarum 3. dativus feminae feminis 4. accusativus feminam feminas 5. ablativus femin feminis 6. vocativus femina! feminae! Druga deklinacja obejmuje rzeczowniki rodzaju mskiego zakoczone w mianowniku na -us i -er i rzeczownik vir (m), ktre maj w dopeniaczu liczby pojedynczej kocwk -i, oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakoczone w mianowniku na -um, majce w dopeniaczu liczby pojedynczej rwnie kocwk -i (na przykad populus, populi, lud; oppidum, oppidi, miasto; verbum, verbi, sowo). Tab. 3.4. Druga deklinacja (mska -us / -er + nijaka -um)
L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. casus nominativus genetivus dativus accusativus ablativus vocativus servus servi servo servum servo serve! singularis vir oppidum viri viro virum viro vir! oppidi oppido oppidum oppido oppidum! servi servorum servis servos servis servi! pluralis viri virorum viris viros viris viri! oppida oppidorum oppidis oppida oppidis oppida!
Trzecia deklinacja, ktrej rzeczowniki maj w dopeniaczu liczby pojedynczej kocwk -is, dzieli si na typ spgoskowy, samogoskowy i mieszany. Do trzeciej deklinacji typu spgoskowego nale rzeczowniki nierwnozgoskowe, ktrych temat koczy si na jedn spgosk, mskie (senator, senatoris), eskie (lex, legis, prawo) i nijakie (carmen, carminis, pie). Tab. 3.5. Trzecia deklinacja spgoskowa
L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. casus nominativus genetivus dativus accusativus ablativus vocativus senator senatoris senatori senatorem senatore senator! singularis lex legis legi legem lege lex! carmen carminis carmini carmen carmine carmen! senatores senatorum senatoribus senatores senatoribus senatores pluralis leges legum legibus leges legibus leges! carmina carminum carminibus carmina carminibus carmina
39
Do trzeciej deklinacji samogoskowej nale rzeczowniki rodzaju nijakiego zakoczone w mianowniku liczby pojedynczej na -e, -al, -ar, a w dopeniaczu liczby pojedynczej na -is (na przykad exemplar, exemplaris, kopia).
L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Tab. 3.6. Trzecia deklinacja samogoskowa casus singularis pluralis nominativus exemplar mare exemplaria maria genetivus exemplaris maris exemplarium marium dativus exemplari mari exemplaribus maribus accusativus exemplar mare exemplaria maria ablativus exemplari mari exemplaribus maribus vocativus exemplar! mare! exemplaria! maria!
Do trzeciej deklinacji mieszanej nale rzeczowniki rodzaju eskiego dwch grup: rwnozgoskowe zakoczone w mianowniku liczby pojedynczej na -is lub -es (navis, navis, okrt; nubes, nubis, chmura); oraz nierwnozgoskowe, ktrych temat koczy si na dwie lub wicej spgosek (urbs, urbis, miasto). L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Tab. 3.7. Trzecia deklinacja mieszana casus singularis pluralis nominativus navis urbs naves urbes genetivus navis urbis navium urbium dativus navi urbi navibus urbibus accusativus navem urbem naves urbes ablativus nave urbe navibus urbibus vocativus navis! urbs! naves! urbes!
Czwarta deklinacja obejmuje rzeczowniki rodzaju mskiego zakoczone w mianowniku na -us, na przykad exercitus, exercitus (wiczenie, wojsko) oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakoczone w mianowniku liczby pojedynczej na -u, na przykad genu, genus, kolano; cornu, cornus, rg. Do czwartej deklinacji naley te kilka rzeczownikw eskich o kocwce -us: manus, porticus, tribus, domus. W tej deklinacji dopeniacz liczby pojedynczej ma kocwk -us. Tab. 3.8. Czwarta deklinacja L.p. casus singularis pluralis 1. nominativus exercitus cornu exercitus cornua 2. genetivus exercitus cornus exercituum cornuum 3. dativus exercitui cornu exercitibus cornibus 4. accusativus exercitum cornu exercitus cornua 5. ablativus exercitu cornu exercitibus cornibus 6. vocativus exercitus! cornu! exercitus! cornua!
40
Pita deklinacja obejmuje rzeczowniki rodzaju eskiego zakoczone w mianowniku liczby pojedynczej na -es (res, rei), a w dopeniaczu liczby pojedynczej na -ei.
L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Tab. 3.9. Pita deklinacja casus singularis pluralis nominativus res res genetivus rei rerum dativus rei rebus accusativus rem res ablativus re rebus vocativus res res
vir fons, pons, mons, dens *W nawiasach kwadratowych numer deklinacji. **W nawiasach pokrgych kocwka dopeniacza.
3.1.2.2. Przymiotniki (nomina adiectiva) Przymiotniki aciskie dziel si na dwie grupy: nalece do I i II deklinacji, nalece do III deklinacji. Przymiotniki, ktre maj w rodzaju mskim kocwk -us lub -er, a w rodzaju nijakim kocwk -um, nale do deklinacji drugiej, natomiast przymiotniki, ktre maj w rodzaju eskim kocwk -a, nale do deklinacji pierwszej.
41
Tab. 3.11. Deklinacja przymiotnikw mskich -us / -er, eskich -a, nijakich -um singularis pluralis masc. fem. neu. masc. fem. neu. nom. albus alba album albi albae alba gen. albi albae albi alborum albarum alborum dat. albo albae albo albis albis albis acc. album albam album albos albas alba abl albo alba albo albis albis albis voc. albe! alba! album! albi! albae! alba! nom. gen. dat. acc. abl. voc. aeger aegri aegro aegrum aegro aeger! aegra aegrae aegrae aegram aegra aegra! aegrum aegri aegro aegrum aegro aegrum! aegri aegrorum aegris aegros aegris aegri! aegrae aegrarum aegris aegras aegris aegrae! aegra aegrorum aegris aegra aegris aegra!
42
vocativus
felix!
felix!
felix!
felices!
felices!
felicia!
Przymiotniki nalece do trzeciej deklinacji dziel si na trzy grupy: przymiotniki, ktre maj trzy rne formy: dla rodzaju mskiego -er, dla eskiego -is, dla nijakiego -e, na przykad alacer, alacris, alacre; przymiotniki, ktre maj dwie rne formy: dla rodzaju mskiego i eskiego wspln form -is, dla rodzaju nijakiego -e, na przykad fortis, fortis, forte; przymiotniki, ktre maj jedn form dla wszystkich trzech rodzajw, na przykad sapiens, felix. Przymiotnik jest stopniowany: w stopniu wyszym przez dodawanie do tematu kocwek -ior (dla rodzajw mskiego i eskiego) i -ius (dla rodzaju nijakiego), na przykad sapiens (genetivus singularis: sapient-is) > sapient-ior (masculinum + femeninum), sapientius (neutrum); w stopniu najwyszym przymiotniki zakoczone na -er maj dodane do formy mianownika liczby pojedynczej kocwki -rimus, -rima, -rimum, miser > miserrimus, miserrima, miserrimum; celeber > celeberrimus, celeberrima, celeberrimum; w stopniu najwyszym przymiotnikim zakoczone na -s, -x maj dodane do tematu kocwki -issumus, -issima, -issmum, na przykad sapiens > sapientissimus, sapientissima, sapientissimum; w stopniu najwyszym przymiotniki zakoczone na -ilis maj dodane do tematu kocwki -limus, -lima, -limum, na przykad facilis > facillimus, facillima, facillimum. W acinie istniaa forma analityczna quam aurum (ni zoto), ale czciej uywana bya forma syntetyczna vilius est argentum auro (tasze jest srebro ni zoto), sowo auro to ablativus comparationis. W stopniu najwyszym istniaa syntetyczna forma genetivus partitivus, ktra wyraaa ide czci wzitej z caoci (dopeniacz ten zawsze by w liczbie mnogiej): Homerus poetarum celeberrimus; poetarum znaczy spord poetw. Przymiotniki nieregularne: bonus (dobry) melior optimus, malus (zy) peor pessimus, magnus (wielki) maior maximus, multus / multi (liczny, liczni) plures plurimi, propinquus (bliski) propior proximus, Przyswki nieregularne: bene (dobrze) melius optime, male (le) peius pessime, mognopere (bardzo) magis maxime, parum (mao) minus minime, multum (wiele) plus plurimum. 3.1.2.3. Liczebniki 3.1.2.4. Zaimki 43
Tab. 3.13. Zaimki pytajne quis? kto? cuius? czyj? cui? komu? quem? kogo? quo? kim?
quid? co? cuius? czego? cui? czemu? quid? co? quo? czym?
Osoba I II III
Tab. 3.14b. Zaimki osobowe (z cum) singularis mecum tecum secum Tab. 3.15. Zaimki dzierawcze noster, nostra, nostrum vester, vestra, vestrum suus, sua, suum Tab. 3.16a. Zaimki wskazujce singularis ta to tamten haec hoc ille huius huius illius huic huic illi hanc hoc illum hac hoc illo pluralis te te tamci
casus ten nominativus genetivus dativus accusativus ablativus hic huius huic hunc hoc ci
nominativus hi hae genetivus horum harum dativus his his accusativus hos has ablativus his his ipse ten wanie, ipsa, ipsum
Tab. 3.16b. Zaimki wskazujce singularis ta to ci ea id ei / ii eius eius eorum ei ei eis / iis eam id eos ea eo eis / iis Tab. 3.16c. Zaimki wskazujce singularis ta to ci ista istud isti istius istius istorum isti isti istis istam istud istos ista isto istis Tab. 3.17. Zaimki wzgldne singularis quae quod qui cuius cuius quorum cui cui quibus quam quod quos qua quo quibus
Czasowniki odmieniaj si przez: 1) osoby (personae): a. pierwsz (prima), b. drug (secunda), c. trzeci (tertia); 2) liczby (numeri): 45
a. pojedyncz (singularis), b. mnog (pluralis); 3) czasy (tempora): a. teraniejszy (praesens), b. imperfectum, c. perfectum, d. zaprzeszy (plusquamperfectum), e. przyszy prosty (futurum primum lub simplex), f. przyszy zoony (futurum exactum lub secundum); 4) strony (genera): a. stron czynn (genus activum), b. stron biern (genus passivum); 5) tryby (modi): a. tryb oznajmujcy (modus indicativus), b. tryb czcy (modus coniunctivus), c. tryb rozkazujcy (modus imperativus). Czasownik ma nastpujce formy: 1) forma osobowa; 2) bezokolicznik (infinitivus); 3) imiesw (participium praesntis activi, p. perfecti passivi, p. futuri activi); 4) rzeczownik odsowny (gerundium); 5) przymiotnik odsowny (gerundivum); 6) celownik odsowny (supinum). S cztery koniugacje: do pierwszej koniugacji zaliczaj si czasowniki, ktrych temat koczy si na -a; do drugiej czasowniki, ktrych temat koczy si na -e (dugie); do czwartej czasowniki, ktrych temat koczy si na -i; i do trzeciej czasowniki, ktrych temat koczy si na spgosk lub -u. Paradygmaty odmiany czasownika w stronie czynnej i w trybie oznajmujcym pokazuj tabele od numeru 3.18 do numeru 3.23. 3.1.3.1. Koniugacje Koniugacja Osoba 1 2 3 1 2 3 Tab. 3.18. Paradygmat koniugacji czasu teraniejszego I (-a-) II (-e-) III (spgoska) singularis labor(-)-o mone-o leg-o labora-s mone-s leg-i-s labora-t mone-t leg-i-t pluralis labora-mus mone-mus leg-i-mus labora-tis mone-tis leg-i-tis labora-nt mone-nt leg-u-nt Tab. 3.19. Paradygmat koniugacji czasu imperfectum I II III singularis orna-bam doce-bam defend-e-bam orna-bas doce-bas defend-e-bas IV (-i-) audi-o audi-s audi-t audi-mus audi-tis audi-u-nt
Koniugacja Osoba 1 2
IV puni-e-bam puni-e-bas 46
3 1 2 3
Tab. 3.20. Paradygmat koniugacji czasu przyszego futurum primum Koniugacja I II III IV Osoba singularis 1 vita-bo time-bo defend-am puni-am 2 vita-bis time-bis defend-es puni-es 3 vita-bit time-bit defend-et puni-et pluralis 1 vita-bimus time-bimus defend-emus puni-emus 2 vita-bitis time-bitis defend-etis puni-etis 3 vita-bunt time-bunt depend-ent puni-ent Tab. 3.21. Paradygmat koniugacji czasu perfectum I II III singularis vocav-i delev-i scrips-i vocav-isti delev-isti scrips-isti vocav-it delev-it scrips-it pluralis vacav-imus delev-imus scrips-imus vocav-istis delev-istis scrips-istis vocav-erunt delev-erunt scrips-erunt
Koniugacja Osoba 1 2 3 1 2 3
Temat czasu perfectum jest najczciej inny ni temat czasu teraniejszego, dlatego czasownik aciski jest podawany w 3 formach: I osoba czasu teraniejszego, bezokolicznik, I osoba czasu perfectum, na przykad rogo, rogare, rogavi; video, vidre, vidi. Tab. 3.22. Paradygmat koniugacji czasu plusquamperfectum Koniugacja I II III IV Osoba singularis 1 vocav-eram delev-eram scrips -eram finiv-eram 2 vocav-eras delev -eras scrips -eras finiv-eras 3 vocav-erat delev -erat scrips -erat finiv-erat pluralis 1 vocav-eramus delev -eramus scrips -eramus finiv-eramus 2 vocav-eratis delev -eratis scrips -eratis finiv-eratis 3 vocav-erant delev -erant scrips -erant finiv-erant Tab. 3.23. Paradygmat koniugacji czasu przyszego futurum exactum Koniugacja I II III IV Osoba singularis 47
1 2 3 1 2 3
delev-ero scrips -ero delev-eris scrips -eris delev-erit scrips -erit pluralis delev-erimus scrips -erimus delev-eritis scrips -eritis delev-erint scrips -erint
Kolejne tabele przedstawiaj paradygmaty koniugacyjne czasw w stronie biernej. Tab. 3.24. Paradygmat koniugacji czasu teraniejszego strony biernej Koniugacja I (laudari) II (moneri) III (pelli) IV (puniri) Osoba singularis 1 laud(-)-or mone-or pell-or audi-or 2 lauda-ris mone-ris pell-e-ris audi -ris 3 lauda-tur mone-tur pell-i-tur audi -tur pluralis 1 lauda-mur mone-mur pell-i-mur audi -mur 2 lauda-mini mone-mini pell-i-mini audi -mini 3 lauda-ntur mone-ntur pell-u-ntur audi -u-ntur Tab. 3.25. Paradygmat koniugacji czasu imperfectum strony biernej Koniugacja I II III IV Osoba singularis 1 lauda-bar mone-bar pell-e-bar audi-e-bar 2 lauda-baris mone-baris pell-e-baris audi-e-baris 3 lauda-batur mone-batur pell-e-batur audi-e-batur pluralis 1 lauda-bamur mone-bamur pell-e-bamur audi-e-bamur 2 lauda-bamini mone-bamini pell-e-bamini audi-e-bamini 3 lauda-bantur mone-bantur pell-e-bantur audi-e-bantur Tab. 3.26. Paradygmat koniugacji czasu futurum i strony biernej Koniugacja I II III IV Osoba singularis 1 lauda-bor mone-bor pell-ar audi-ar 2 lauda-beris mone-beris pell-eris audi-eris 3 lauda-bitur mone-bitur pell-etur audi-etur pluralis 1 lauda-bimur mone-bimur pell-emur audi-emur 2 lauda-bimini mone-bimini pell-emini audi-emini 3 lauda-buntur mone-buntur pell-entur audi-entur Kolejne tabele przedstawiaj paradygmaty koniugacyjne czasw w trybie czcym, najpierw w stronie czynnej, potem w stronie biernej. Tab. 3.27. coniunctivus praesentis activi 48
Koniugacja Osoba 1 2 3 1 2 3
Koniugacja Osoba 1 2 3 1 2 3
Tab. 3.28. coniunctivus imperfecti activi I II III singularis orna-rem dele-rem mitt-e-rem orna-res dele-res mitt-e-res orna-ret dele-ret mitt-e-ret pluralis orna-remus dele-remus mitt-e-remus orna-retis dele-retis mitt-e-retis orna-rent dele-rent mitt-e-rent
Koniugacja Osoba 1 2 3 1 2 3
Tab. 3.29. coniunctivus perfecti activi II III singularis ornav-erim delev-erim mis-erim ornav-eris delev-eris mis-eris ornav-erit delev-erit mis-erit pluralis ornav-erimus delev-erimus mis-erimus ornav-eritis delev-eritis mis-eritis ornav-erint delev-erint mis-erint I Tab. 3.30. coniunctivus plusquamperfecti activi I II III singularis ornav-issem delev-issem mis-issem ornav-isses delev-isses mis-isses ornav-isset delev-isset mis-isset pluralis ornav-issemus delev-issemus mis-issemus ornav-issetis delev-issetis mis-issetis ornav-issent delev-issent mis-issent Tab. 3.31. coniunctivus praesentis passivi I II III
Koniugacja Osoba 1 2 3 1 2 3
Koniugacja
IV 49
Osoba 1 2 3 1 2 3
Koniugacja Osoba 1 2 3 1 2 3
Tab. 3.32. coniunctivus imperfecti passivi I II III singularis orna-rer dele-rer mitt-e-rer orna-reris dele-reris mitt-e-reris orna-retur dele-retur mitt-e-retur pluralis orna-remur dele-remur mitt-e-remur orna-remini dele-remini mitt-e-remini orna-rentur dele-rentur mitt-e-rentur
Tab. 3.33. Czasy analityczne indicativi passivi Czas Przykad formy indicativus perfecti passivi vocatus sum... indicativus plusquamperfecti passivi vocatus eram... indicativus futuri exacti passivi vocatus ero... Forma vocatus jest imiesowem czasu przeszego strony biernej utworzonym do czwartej formy sownikowej czasownika. Tab. 3.34. Czasy analityczne coniunctivi passivi Czas Przykad formy coniunctivus perfecti passivi vocatus sim... coniunctivus plusquamperfecti passivi vocatus essem... Koniugacje indicativi i coniunctivi zostay podsumowane w kolejnej Tab. 3.35. Tab. 3.35. Formy czasw indicativi i coniunctivi indicativi coniunctivi activi passivi activi passivi syntetyczna syntetyczna syntetyczna syntetyczna syntetyczna syntetyczna syntetyczna syntetyczna syntetyczna syntetyczna analityczna analityczna 50
Naley zwrci uwag na dwa zjawiska: 1) acina nie miaa czasw przyszych w trybie czcym (pojawiaj si one w iberyjskich jzykach romaskich); 2) na 20 czasw w trybach wskazujcym i czcym pi miao form analityczn; oznacza to, e system czasw w acinie by w 75% syntetyczny, a w 25% analityczny. Ostatnia seria tabel koniugacyjnych przedstawia czasownik w trybie rozkazujcym. Tab. 3.36a. Tryb rozkazujcy teraniejszy aktywny I II III IV singularis labora! mone! lege! audi! pluralis laborate! monete! legite! audite! -
activum Osoba 1 2 3 1 2 3
pasivum Osoba 1 2 3 1 2 3
Tab. 3.36b. Tryb rozkazujcy teraniejszy bierny I II III singularis laudare! monere! legere! pluralis laudamini! monemini! legimini! Tab. 3.36c. Tryb rozkazujcy przyszy czynny I II III singularis spectato! moveto! mittito! spectato! moveto! mittito! pluralis spectatote! movetote! mittitote!
IV audire! audimini! -
activum Osoba 1 2 3 1 2
spectanto!
movento!
mittunto!
audiunto!
pasivum Osoba 1 2 3 1 2 3
Tab. 3.36d. Tryb rozkazujcy przyszy bierny I II III singularis spectator! movetor! mittitor! spectator! movetor! mittitor! pluralis spectantor! moventor! mittuntor!
3.1.3.2. Deponesy (Verba deponentia) Verba deponentia to czasowniki, ktre maj form strony biernej, a znaczenie w stronie czynnej: hortor, hortari, hortatus sum napominam, napomina, napomniaem; fateor, fateri, passus sum wyznaj, wyznawa, wyznaem; obliviscor, oblivisci, oblitus sum zapominam, zapomina, zapomniaem; mentior, mentiri, mentitus sum kami, kama, skamaem; loquor, loqui, locutus sum mwi, mwi, mwiem. 3.1.3.3. Czasowniki nieregularne (1) esse (by) praesens: sum, es, est, sumus, estis, sunt; es!, este! imperfectum indicativi activi: eram, eras, erat, eramus, eratis, erant. plusquamperfectum indicativi activi: fueram, fueras, fuerat, fueramus, fueratis, fuerant. futurum i indicativi activi: ero, eris, erit, erimus, eritis, erunt. futurum exactum: fuero, fueris, fuerit, fuerimus, fueritis, fuerint. coniunctivus praesentis: sim, sis, sit, simus, sitis, sint. coniunctivus perfecti: fuerim, fueris, fuerit, fuerimus, fueritis, fuerint. coniunctivus plusquamperfecti: fuissem, fuisses, fuisset, fuissemus, fuissetis, fuissent (2) velle (chcie) praesens: volo, vis, vult, volumus,vultis, volunt imperfectum: volam, voles, volet... perfectum : volui, voluisti, voluit... coniunctivus praesentis: velim, velis, velit, velimus, velitis, velint coniunctivus imperfecti: vellem, velles, vellet, vellemus, velletis, vellent (3) ire (= i) praesens: eo, is, it, imus, itis, eunt imperfectum: ibam, ibas, ibat, ibamus, ibatis, ibant futurum i: ibo, ibis, ibit, ibimus, ibitis, ibunt coniunctivus praesentis: eam, eas, eat... coniunctivus perfecti: ierim, ieris, ierit... 52
coniunctivus plusquamperfecti: issem, isses, isset (4) posse (mc) praesens: possum, potes, potest, possumus, potestis, possunt 3.1.3.4. Nieosobowe formy czasownika Do nieosobowych form czasownika, oprcz bezokolicznika, zalicza si: (1) participium praesentis activi, (2) supinum, (3) participium perfecti passivi, (4) gerundium, (5) participium futuri passivi (= gerundivum); (6) participium futuri activi. (1) participium praesentis activi participium praesentis activi tworzy si w nastpujcy sposb: I koniugacja: spectare > spectans; II koniugacja: monere > monens; III koniugacja: mittere > mittens; IV koniugacja: audire > audiens.
nominativus genetivus dativus accusativus ablativus vocativus nominativus genetivus dativus accusativus ablativus vocativus
Tab. 3.37. Odmiana participium praesentis activi singularis masculinum femeninum neutrum sapiens sapiens sapiens sapientis sapientis sapientis sapienti sapienti sapienti sapientem sapientem sapiens sapienti sapienti sapienti sapiens sapiens sapiens pluralis sapientes sapientes sapientia sapientium sapientium sapientium sapientibus sapientibus sapientibus sapientes sapientes sapientia sapientibus sapientibus sapientibus sapientes sapientes sapientia
53
(2) supinum jest czwart form sownikow czasownika wystpujc w dwch przypadkach: biernika z kocwk -tum (accusativus) oraz ablatiwusa z kocwk -tu (ablativus); fromy te maj nastpujce znaczenie: vocatum aby wezwa, vocatu do wezwania; dictum aby powiedzie, dictu do powiedzenia; auditum aby usysze, auditu do usyszenia; deletum aby zniszczy, deletu do zniszczenia. supinium w bierniku uywa si po czasownikach wyraajcych ruch, by wskaza cel: venio auditum przychodz (aby) posucha; misit legatos dictum wysa posw, aby powiedzieli. supinium w ablatiwusie w poczeniu z przymiotnikiem lub przyswkiem precyzuje ich znaczenie: difficillimum dictu bardzo trudne do powiedzenia; optimum factu najlepsze do zrobienia; facilis dictu atwy do powiedzenia. (3) participium perfecti passivi tworzy si przez dodanie do tematu supinum kocwek -us, -a, -um, na przykad: deletum > deletus, deleta, deletum; auditum > auditus, audita, auditum; scriptum > scriptus, scripta, scriptum. participium perfecti passivi (ppp) uywa si do tworzenia strony biernej w czasach perfectum, plusquamperfectum i futurum ii, na przykad: indicativus perfecti passivi: victus sum. alea iacta est. dictum est factum est. indicativus plusquamperfecti passivi: victus eram. indicativus futuri exacti passivi: victus ero. (4) gerundium gerundium (zawsze w rodzaju nijakim) oznacza rzeczownik odsowny (odczasownikowy); tworzy si od tematu praesens + -nd- + kocwki deklinacji II; czasowniki III i IV koniugacji maj dodatkowe -e-: temat praesens + -e- + -nd- + kocwki deklinacji II ; na przykad: ars amandi (sztuka kochania), docendo discimus (uczymy si uczeniem = uczc innych). (5) gerundivum gerundivum lub participium futuri passivi tworzy si tak, jak gerundium: temat praesentis + (-e-) + -nd- + kocwki deklinacji II (dla rodzaju mskiego i nijakiego) lub kocwki deklinacji I (dla rodzaju eskiego): loquendus, loquenda, loquendum ten, o ktrym trzeba mwi. (6) participium futuri activi (majcy zamiar): ornaturus, deleturus, missurus, puniturus. participium futuri activi tworzy si dodajc do trzeciego tematu (supinum) czasownika nastpujce kocwki: -urus, -ura, -urum. 3.1.4. Przyimki 54
S przyimki, ktre cz si z biernikiem : ad do, adversus przeciw, ante przed, apud wobec, circa w pobliu, citra / cis z tej strony, contra przeciw, erga wzgldem, extra poza, infra poniej, inter midzy, intra w rodku, iuxta obok, ob przez, z powodu, penes w posiadaniu, per przez, post po, praeter oprcz, prope obok, blisko, propter z powodu, secundum wedug, supra ponad, trans poza, ultra poza, versus do. S przyimki, ktre cz si z ablatiwusem (ablativus): a / ab / abs (od), cum (z), de (z, po), e / ex (ze rodka), prae (przed), pro (wobec, za), sine (bez). S przyimki, ktre czc si z biernikiem oznaczaj kierunek, natomiast czc si z ablatiwusem oznaczaj miejsce: in (w, do), sub (pod), super (nad).
(5) w klasycznej acinie w dwch pierwszych deklinacjach w liczbie mnogiej s rne formy dla mianownika i biernika (rosae i rosas, lupi i lupos), podczas gdy w pozostaych jest tylko jedna forma (homines, luces, sensus); w acinie mwionej nastpio ujednolicenie, std na przykad forma mianownika filias; (6) rzeczowniki rodzaju nijakiego stay si rzeczownikami rodzaju mskiego lub eskiego, przy czym pojawiy si wahania w przypadku rzeczownikw zakoczonych samogosk -e lub spgosk, std mskie o leite (por) i eskie la leche (spn), w obu przypadkach znaczce mleko; (7) pojawiy si rodzajniki; (8) od III wieku naszej ery zaczyna przewaa akcent przyciskowy zamiast akcentu tonowego, co pocigno za sob zmiany w systemie samogoskowym: 10 samogosek aciny klasycznej zostao zredukowane do siedmiu, a mianowicie: Tab. 3.38. Transformacje samogoskowe Stan [] [] [] [] [] [] [] [] [] [] wyjciowy [] [] Faza I [] [] [] [] [] [] [a] [] [] [u] [] Faza II [i] [] (9) zanik samogoski postonicznej: oclum zamiast oculum [o-ku-lum]; (10)psamogoska [j], zwana jod, powodowaa palatalizacj; (11)grupy literowe -ce- i -ci- zaczto wymawia jak /e/ i /i/ w miejsce wymowy wczeniejszej /ke/ i /ki/; (12)grupy literowe -ge- i -gi- zaczto wymawia jak [j] lub nie wymawiano w ogle w miejsce wymowy wczeniejszej /ge/ i /gi/; (13)dwik /n/ w grupie -ns- zanika: mensa > mesa; (14)grup -rs- zaczto wymawia jak /ss/: dorsum > dossum; (15)grup -pt- zaczto wymawia jak /tt/: septem > settem; (16)grup -vu- zaczto wymawia jak /u/: rivus > rius; (17)hiatusy przeksztacaj si w dyftongi: akcent w acinie klasycznej w grupach samogoskowych pada na samogosk najbardziej zamknit, w acinie mwionej na najbardziej otwart (fillum > fililu); (18)w grupach -iu- i -ui-, akcent przenosi si z pierwszego elementu na drugi: obecne viuda [bja] i buitre [bwtre] dawnej byy wymawiane [bua] i [bitre]. Sownictwo aciny mwionej rnio si troch od sownictwa aciny klasycznej: jocus znaczce pocztkowo kpina, art zastpio ludus gra, casa (szaas) domus, aprehendere (chwyta) discere (uczy si), caballus (szkapa) equus (ko), perna (szynka) crus (noga), testa (skorupa) caput (gowa). Zamiast klasycznego edere (je) pojawiy si dwie nowe formy: comedere (poera, trwoni) i manducare (od Manducus, postaci komediowej); greckie sowo spatha zastpio klasyczne gladius (miecz), a germaskie riks klasyczne dives (bogaty). W acinie 56
mwionej wicej byo zdrobnie: auricula zamiast auris (ucho). Przymiotniki odrzeczownikowe staway si rzeczownikami: diurnum (dzienny) dao jour (frn) i giorno (itn), dzie.
5) w III deklinacji zacieraj si rnice midzy deklinacj samogoskow, spgoskow i mieszan; 6) niektre zaimki zaczynaj by odmieniane wedug deklinacji II; 7) przyimki czasami cz si z przyswkami, by stworzy now form. 3.3.3. Koniugacja W zakresie koniugacji acina redniowieczna rni si od aciny klasycznej nastpujcymi elementami: 1) niektre czasowniki zmieniaj koniugacj; 2) verba deponentia mog by uyte w znaczeniu biernym; 3) dla wyraenia czasu przyszego uywa si czasem czasownika habere z bezokolicznikiem: dicere habet; 4) dla wyraenia czasu przeszego uywa si czasem czasownika habere z imiesowem biernym: (eius capillos tu, Domine,) numeratos habes; 5) bezokolicznik jest niekiedy traktowany jak rzeczownik rodzaju nijakiego. 3.3.4. Skadnia Pod wzgldem skadni acina redniowieczna rni si od aciny klasycznej nastpujcymi elementami: 1) rekcja czasownikw, przymiotnikw i przyimkw bywa inna w acinie redniowiecznej ni w acinie klasycznej; 2) stopie rwny przymiotnika uywany bywa zamiast stopnia wyszego i odwrotnie; 3) stopie wyszy przymiotnika uywany bywa zamiast stopnia najwyszego i odwrotnie; 4) stopniowanie syntetyczne bywa zastpowane stopniowaniem analitycznym; 5) wzrasta uycie plurale maiestaticum (nos, noster) i plurale politicum (vos, vester); 6) wystpuje due zamieszanie w uyciu trybu czcego.
58
59
dwadziecia. dicere powinno da *dicer lub przej do trzeciej koniugacji i sta si *dicir, ale dwa kolejne -i- brzmi nieporcznie, wic powstaa obecna forma decir powiedzie. Hispanus da form espan, ktra przez dysymilacj przesza w espaol hiszpaski; tak, jak Barcinone > Barcelona; de-in-ante powinno da *denante, dao delante przed. Take w wyniku dysymilacji zachodzi: rr > rl lub lr: robur > roble (a nie: *robre) db, carcere > crcel wizienie, marmore > mrmol marmur, arbore > rbol drzewo; oraz l...l > l...r: locale > lugar miejsce. Dysymilacja moe powodowa: 1) zanik goski: aratru > aradro > arado (pug), propriu > propio wasny; 2) zanik sylaby: contendor < contendedor, wulgaryzm probalidad zamiast probabilidad prawdopodobiestwo, zanik -u- w grupie au-: Augustus > agosto sierpie. Metateza (grc: metthesis przestawienie) oznacza zmian pozycji goski w ramach jednego sowa (przyciganie lub odpychanie); s dwa typy metatezy: 1) metateza wzajemna: parabola > parabla > palabra sowo, periculu > periglo > peligro niebezpieczestwo, miraculu > miraglo > milagro cud; 2) metateza prosta: praesepe > pesebre b, crepare > crebar > quebrar ama, integrare > entregar wrcza. Nie tylko goski i sylaby w obrbie jednego sowa mog na siebie wzajemnie wpywa, rwnie sowa mog oddziaywa midzy sob. Byy dwie formy w acinie primarius i postremus, ale przez wpyw pierwszego sowa na drugie postremus zamieni si na *postrarius, std postrero (ostatni, nastpny). W dniach tygodnia: dies Lunae dzie Luny, dies Martis, dies Mercurii, dies Jovis, dies Veneris, dodano -s do Mercuri i Lunae, powstao Mercuris i Lunaes, std lunes poniedziaek, martes, mircoles, jueves, viernes. Kolejnym zjawiskiem fonicznym jest epenteza (grc: epnthesis wtrcenie), czyli dodanie goski: ingenerare > engendrar, macula > mancula > mancha (plama), tonu > tueno > trueno, stella > estrella. Generalnie, do wyrazu mona co doda lub co od niego odj; w zalenoci od miejsca dodania zjawisko to nazywa si: pro(s)teza (grc: prthesis lub prsthesis uzupenienie, dodatek) = dodanie na pocztku wyrazu; epenteza = dodanie w rodku wyrazu; paragoga (grc: paragoge xxx) = dodanie na kocu wyrazu. Jeeli natomiast co si od wyrazu odejmuje, to mona co odj: z pocztku wyrazu = afereza (grc: aphaeresis, apharesis odjcie, odebranie); z rodka wyrazu = synkopa (grc: synkop obcicie, zbicie, cignicie); z koca wyrazu = apokopa (grc: apocop odcicie, odpadnicie). Ze wzgldw technicznych, czciowo naladujc w tym Ramna Menndeza Pidala, opis transformacji aciny we wspczesny jzyk hiszpaski podzielono na pi czci: 1) opis zmian samogoskowych (Podrozdzia 4.1); 2) opis zmian spgoskowych (Podrozdzia 4.2); 61
3) chronologia zmian fonicznych (Podrozdzia 4.3); 4) opis zmian leksykalnych i sowotwrczych (Podrozdzia 4.4); 5) opis zmian morfologicznych (Podrozdzia 4.5).
Kolejne zmiany, jakim podlegay samogoski (zamknite i otwarte) w drodze od aciny mwionej do hiszpaskiego, zaleay od umiejscowienia akcentu w sowie. W hiszpaskich sowach pochodzcych z aciny w wikszoci przypadkw akcent zosta zachowany w tym 62
samym miejscu. Samogoski inaczej ewoluoway, kiedy byy w sylabie akcentowej (akcentowanej), czyli w pozycji tonicznej; inaczej, kiedy byy w pozycji przed sylab akcentow (akcentowan), czyli w pozycji pretonicznej; i jeszcze inaczej, kiedy byy w pozycji po sylabie akcentowej (akcentowanej), czyli w pozycji post-tonicznej (_Tab.4.1). Przykady do Tab.4.1: [] / [] akcentowe / przedakcentowe / poakcentowe > [a]: lat-us (krtkie a akcentowe) > lado (strona); animum; gra-nu (dugie a akcentowe) > grano (ziarno); alga, ala; a-ra-tru (krtkie a przedakcentowe) > arado (pug); amica; arena; pa-na-ria (dugie a przedakcentowe) > panera (spichlerz / kosz na chleb); aspectum; cau-sam (krtkie a poakcentowe) > cosa (rzecz); amica; poenam; cau-sas (dugie a poakcentowe) > cosas (rzeczy); [] akcentowe > [je]: te-rra (krtkie e akcentowe) > tierra (ziemia); certum; decem; fel; [] przedakcentowe / poakcentowe oraz kade [] i [], to jest [] / [] akcentowe / przedakcentowe / poakcentowe > [e]: te-rre-nu (krtkie e przedakcentowe) > terreno (teren); frequentem; pa-trem (krtkie e poakcentowe) > padre (ojciec); re-te (dugie e akcentowe) > red (sie); catena; cena; se-cu-ru (dugie e przedakcentowe) > seguro (pewny); penuria; pa-tres (dugie e poakcentowe) > padres (rodzice); ci-bu (krtkie i akcentowe) > cebo (karma); circa; pli-ca-re (krtkie i przedakcentowe) > llegar (przyj); le-git (krtkie i poakcentowe) > lee (czyta); grammaticam; [] akcentowe / przedakcentowe > [i]: fi-cu (dugie i akcentowe) > higo (figa); castigo; dico; fi-ca-ria (dugie i przedakcentowe) > higuera (drzewo figowe); minister; miraculum; [] poakcentowe > [e]: di-xi (dugie i poakcentowe) > dije (powiedziaem); [] akcentowe > [we]: no-va (krtkie o akcentowe) > nueva (nowa); cornu; corvum; focum; [] przedakcentowe / poakcentowe i kade [] i [], to jest [] / [] akcentowe / przedakcentowe / poakcentowe > [o]: do-lo-re (krtkie o przedakcentowe) > dolor (bl); columna; a-mo (krtkie o poakcentowe) > amo (kocham); le-o-ne (dugie o akcentowe) > len (lew); compono; so-la-nus (dugie o przedakcentowe) > solano (wiatr wschodni); comoedia; ser-vos (dugie o poakcentowe) > siervos (sudzy, chopi paszczyniani); bu-cca (krtkie u akcentowe) > boca (usta); pulvis; puppis; lu-cra-re (krtkie u przedakcentowe) > lograr (osign); guberno; ser-vum (krtkie u poakcentowe) > siervo (suga, chop paszczyniany); fabula; [] akcentowe / przedakcentowe > [u]: cu-pa (dugie u akcentowe) > cuba (kad); gusto; du-ri-tia (dugie u przedakcentowe) > dureza (twardo); curia; [] poakcentowe > [o]: la-cus (dugie u poakcentowe) > lagos (jeziora); carrum. 63
Tab. 4.1 ukazuje tylko generalny schemat transformacji samogosek. W bardzo wielu sowach aciskich, ktre przeszy do hiszpaskiego, takie zmiany nie zaszy; powody byy rne, najczciej byy to albo kultyzmy lub semikultyzmy, albo wystpowa wpyw jod. Semikulytyzmy (spn: semicultismos) s to wyrazy, ktre przeszy z aciny do jzyka hiszpaskiego w okresie, kiedy jzyk ten by ju autonomicznym jzykiem, ale cigle jeszcze ewoluowa, czyli w okresie starohiszpaskiego (wieki XI-XV). Kultyzmy (spn: semicultismos) s to te wyrazy, ktre przeszy z aciny do jzyka hiszpaskiego ju po zakoczeniu etapu starohiszpaskiego, czyli w epoce hiszpaskiego klasycznego oraz hiszpaskiego wspczesnego. Semikultyzmy i kultyzmy odrnia si od wyrazw rdzennych, czyli takich, ktre ulegy caemu, nieprzerwanemu procesowi zmian fonetycznych od aciny mwionej u schyku staroytnoci do wspczesnej hiszpaszczyzny. Semikultyzmy i kultyzmy, jako e wchodziy do jzyka hiszpaskiego pniej ni sowa rdzenne, podlegay zmianom fonetycznym w stopniu duo mniejszym (semikultyzmy) lub znikomym (kultyzmy). Odrnienie kultyzmu od semikultyzmu w wielu przypadkach moe by arbitralne. Jak ju stwierdzono, samogoski w rozwoju od aciny mwionej do wspczesnego jzyka hiszpaskiego ulegay modyfikacjom innym ni schemat w Tab. 4.1, gdy bezporednio po nich pojawia si jod. Psamogoska [j], zwana jod (nazwa najmniejszej litery alfabetu hebrajskiego ), nie istniaa pocztkowo w acinie; powstaa w wyniku kilku procesw: hiatusy (dwie samogoski obok siebie i obie zgoskotwrcze) ju w acinie klasycznej byy czsto wymawiane jak dyftongi (dwie samogoski obok siebie wymawiana jak jedna sylaba), na przykad [dor-mjo] zamiast [dor-mi-o]; zbitki spgosek -ct- wokalizoway si, na przykad factum > [fajtu]); niektre goski zanikay, na przykad cantavi > [kantavi] > [kantai] > [kantaj]; niektre samogoski byy przycigane do sylaby poprzedzajcej, na przykad caldaria > [kaldaria] > [caldajra]. Pojawienie si jod, goski zamknitej ekstremalnie (bardziej ni [i]), mogo powodowa zamknicie o jeden stopie samogoski poprzedzajcej jod. Tab. 4.2. Jod acina mwiona l.p. yod Akcentowa [a] [] [] [i] [] [] [u] 1. [a+j] 2. [+j] 3. [+j] 4. b.z. [+j 5. ] [+j 6. ] 7. b.z. [e] [i] Nieakcentowa inicjalna [e] [i]
Jod moe wpywa na ssiedni samogosk, zmuszajc j do zamknicia o jeden stopie (z wyjtkiem [u] i [i]); moe rwnie wpywa na ssiedni spgosk, palatalizujc j. Kierunek wpywu, jak i jego wielko mog by rne, dlatego wyodrbniono cztery typy jod: 64
(1) Pierwsze jod dawao wspczesn gosk interdentaln []; jest to jod, ktre pojawio si w zbitkach -ti- / -te- i -ci- / -ce-, zbitki te zaczto wymawia [tsj-] w miejsce dotychczasowej wymowy [ti-] / [te-] i [ki-] / [ke-]; pojawienie si jod powodowao, e zbitki te przeksztacay si w [], przy czym jod nie wywierao adnego wpywu na samogoski i zanikao, na przykad: captiare > cazar; fortia > fuerza, malitia > maleza, minacia > amenaza; cruce(m) > cruz. (2) Drugie jod dao wspczesne formy [] i [x]: (a) powstanie wspczesnego []: zbitki -ne-, -ni-, -gn- i -ng- daway -- [] na przykad: balneum > bao; maneana > maana; pinea > pia; tinea > tia; vinea > via; renione(m) > rin; somniare > soar; insignia > ensea; lignum > leo; signa > sea; (b) powstanie wspczesnego [x] z etapem porednim w postaci []: -li-, -le-, -c(-)l-, -t(-)li -g(-)l- dawao najpierw [], a potem [x]; na przykad: palea > paja; conciliu > concello > concejo [konexo]; mulier > mujer; apicula [a-pi-ku-la] > apicla /apikla/ > /abegla/ > /abejla/ > /abea/ > abeja [aexa]; (3) trzecie jod dawao (nie zawsze) []: (a) formy -di- [dj-] / -de- [dj-] i -gi- [gj-] / -ge- [gj-] day wspczesn form []: na przykad radia > raya; exagiu > ensayo [ensao]; (b) formy -bi- [bj-], -be- [bj-], -vi- [-vj-], -ve- [-vj-] i -mi- [mj-], -me- [mj-] czasami daway [], a czasami spgoska pozostawaa nienaruszona, na przykad: fovea > hoya, nerviu > nervio, vindemia > vendimia, labiu > labio; (4) czwarte jod dawao [] / [x] / metatez / synkop: (a) -ct- [kt] > -ch- []; na przykad lucta > lucha; (b) -x- [ks] / [gz] > [x]: taxu > tejo; (c) metateza w zbitkach: -pi- / -pe- > [-jp-]; -ri- / -re- > [-jr-]; -si- / -se- > [-js-]; na przykad: caldariu > caldairo > caldeiro > caldero (metateza); (d) synkopa: maj(o)rinu > majrinu > mairinu > meirino > merino (synkopa). 4.1.1. Samogoski akcentowe (akcentowane) Generalnie samogoski akcentowe (zwane rwnie akcentowanymi lub tonicznymi) nie tylko nie zanikaj, ale czsto ulegaj wzmocnieniu (na przykad ulegaj dyftongizacji). -a- dugie i -a- krtkie funkcjonujce w acinie klasycznej zamieniaj si w jedno -aneutralne, ktre pod akcentem najczciej si zachowuje, na przykad pratu > prado, matre > madre. Jeeli po -a- akcentowym jest jod czwarte, pojawiaj si nastpujce zmiany: 1) -act- [akt] > -ait- [ajt] > -ech- [e], na przykad lacte > laite > leite > leche; 2) taxu > tejo; 3) agru > ero (ale -acr- nie podlega tej zmianie, na przykad acrimonia > acrimonia); Metateza: 4) -a- + -e- > -e- [e], na przykad: area > era; caseu > caisu > queso, basiu > beso; 5) -a- + -i- > -e- + -i- > -e- + -e- > -e- [e], na przykad: carraria > carraira > carreira > carrera;sapiat > sepa; caballariu > caballero; Synkopa: 6) sarta(g)ine > sartn.
65
Zbitka -au- [au > aw] daje czsto -o- [o] z etapem porednim -ou- [ow], na przykad tauru > touro > toro; paucum > pouco > poco. Jzyk portugalski zatrzyma si na etapie porednim (-ou-), gdy tymczasem hiszpaski rozwija si dalej do formy -o-. -e- krtkie akcentowe (zapisywane -e- lub -ae-) dao w acinie ludowej -e- otwarte, ktre w hiszpaskim najczciej si dyftongizuje w -ie- [je], na przykad metu > miedo, petra > pietra, venit > viene, nebula > niebla, septe > siete, dece > diez, pede > pie, equa > yegua; caecu > ciego, graecu > griego. Dyftong [je] czasami redukowa si do [i], szczeglnie w kocwkach -ellu, na przykad castellu > castiellu > castillo, sella > silla, Enneco > Yego > igo. Kiedy po krtkim -e- nastpuje pierwsze jod, dyftongizacja ma miejsce: pecia (rdze celtycki) > pieza; inne sowa hiszpaskie tego typu to na przykad cierzo, lienzo; po pozostaych typach jod dyftongizacja nie zachodzi: spec(u)lu > espejo, reg(u)la > reja, ingeniu > engao, nerviu > nervio, lectu > lecho, pectu > pecho, materia > madera. -i- dugie akcentowe w acinie klasycznej przechodzi w -i- neutralne w acinie wulgarnej i jako takie przechodzi dalej do hiszpaskiego: vite > vid, filiu > hijo. -o- krtkie akcentowe z aciny klasycznej przechodzi w -o- otwarte w acinie wulgarnej; w hiszpaskim ulega dyftongizacji najpierw na [wo], potem na [we]: focu > fuego, nove > nueve. Dyftong [we] czasami redukuje si do [e], szczeglnie zbitki [rwe] i [lue], ktre najczciej przeksztacaj si w [re] i [lu], na przykad fronte > fruente > frente, floccu > flueco > fleco. Niektre typy jod blokuj dyftongizacj, na przykad folia > hoja, oculu > ojo, hodie > hoy, noviu > novio, nocte > noche. -o- dugie i -u- krtkie w acinie klasycznej przechodzi w -o- zamknite w acinie wulgarnej i nastpnie w neutralne -o- w hiszpaskim: voce > voz, cubitu > codo, lutu > lodo. Pod wpywem niektrych typw jod -o- zamknite z aciny wulgarnej w iberoromaskim zamyka si jeszcze bardziej, czyli zamienia si w [u]: ordio > urdo. 4.1.2. Samogoski nieakcentowe (nieakcentowane) Samogoski nieakcentowe (zwane rwnie nieakceptowanymi lub atonicznymi) w iberoromaskim redukuj si do piciu w pozycji inicjalnej (a, e, i, o, u) i do trzech w pozycji finalnej (a, e, o). Rnice midzy -e- i -i- oraz midzy -o- i -u- w pozycji nieakcentowej s tak niewielkie, e pojawiaj si formy paralelne: obok escribir escrebir, obok ruido roido, obok cubrir cobrir. W przypadku samogosek akcentowych zmiany ustaliy si ju w wieku XII, gdy tymczasem przy samogoskach nieakcentowych wahania w jzyku literackim zauwaalne s jeszcze w XVI wieku. Samogoska -a- nawet w pozycji nieakcentowej najczciej zachowuje si. Pozostae samogoski nieakcentowe (e, i, o, u) podlegaj rnym zmianom w zalenoci od dwch czynnikw: (1) ich pozycji w stosunku do akcentu mog by: i. w sylabie poprzedzajcej sylab akcentow (pozycja przedakcentowa), ii. w sylabie nastpujcej po sylabie akcentowej (pozycja poakcentowa); (2) ich pozycji w wyrazie mog znajdowa si: i. na pocztku wyrazu (pozycja inicjalna), 66
ii. iii.
Najbardziej odporna na zmiany jest samogoska, ktra znajduje si na pocztku wyrazu (2i), rednio odporna jest na kocu wyrazu (2iii), a najmniej odporna w rodku wyrazu (2ii). 4.1.2.1. Samogoski przedakcentowe inicjalne -a- najczciej si zachowuje: ante-oculu > antojo, panaria > panera. Czasem nastpuje metateza (-i- przeskakuje z nastpnej sylaby) i ze zlania si -a- + -i- powstaje -e-: basiare > baisare > besar, mansione > maisone > mesn; lactuca > lechuga. -a- inicjalne moe si zlewa z -u- tworzc -o-: habuimos > haubimos > hobimos (obecnie: hubimos). Czsto jednak nawet a- inicjalne zamienia si na -e-: abscondere > asconder > esconder, auscultare > ascultare > ascuchar > escuchar. -e- krtkie, -ae-, -e- dugie i -i- krtkie w acinie klasycznej przechodzc do aciny wulgarnej i do iberoromaskiego zamieniaj si na -e-: seniore > seor, praecone > pregn, plicare > llegar, piscare > pescar. -e- pod wpywem jod redukuje si do -i-: renione > rin, caementu > cimiento. Podobny wpyw wywiera [w]: aequalem > igual. Zdarza si, e -r- powoduje zmian -e- na -a-: verrere > barrer. S te przypadki, trudne do wyjanienia, kiedy -ezamienia si na -o-: episcopu > obispo. -i- nie zanika: civitate > ciudad. -o- krtkie, -o- dugie i -u- krtkie z aciny klasycznej zamieniaj si w -o- zamknite lub dyftong [aw] w acinie wulgarnej i nastpnie w -o- w iberoromaskim: corticea > corteza, dominare > dominiare > domena, superbia > soberbia, auricula > oreja. -o- inicjalne czasami redukuje si do -u-: cognatu > cuado, cochleare > cuchar, locale > lugar. Czasami -ozamienia si w -a-: novacula > navaja. -o- inicjalne zamienia si w -e-, kiedy w nastpnej akcentowanej sylabie te jest -o-: rotondu > redondo, formosu > hermoso. Dugie -u- z aciny klasycznej przeksztaca si w -u- zamknite w acinie wulgarnej i w -uneutralne w iberoromaskim: duritia > dureza, sudare > sudar, curare > curar. 4.1.2.2. Samogoski przedakcentowe wewntrzne -a- nigdy nie zanika. Pozostae samogoski zanikaj: hon(o)rare > honrar, se(pt)(i)mana > semana. Jeeli s dwie samogoski pretoniczne medialne, zanika ta, ktra jest bliej samogoski akcentowanej: vicin(i)tat(e) > vecindad, recup(e)rare > recobrar. Pretoniczna zachowuje si wtedy, gdy istnieje podobne sowo: dolorosu > doloroso i nie *dorloso, bo jest sowo dolor, z akcentem na -lor. 4.1.2.3. Samogoski poakcentowe wewntrzne Zanikaj wewntrzne samogoski poakcentowe. Ju nawet w acinie klasycznej mwiono: caldus zamiast calidus, domnus zamiast dominus. acina wulgarna redukuje samogosk poakcentow: po -l-: solidu > sueldo; po -r-: viride > verde; 67
po -s-: positu > puesto; w zbitce -cul- > -c(-)l-: oc(u)lu > ojo; w zbitce -bul- > -b(-)l-: tab(u)la > tabla; po -m-: semita > semda > senda; po -n-: manica > manga; po -f-: bifera > bevra > breva; po -p-: populu > pueblo; po -b-: nebula > niebla, fabulare > hablar.
S przypadki, gdy samogoski poakcentowe nie zanikaj: orphanu > hurfano, sabana > sbana, asparagu > esprrago; sucidu > sucio, lucidu > lucio, turbidu > turbio. 4.1.2.4. Samogoski poakcentowe finalne Samogoska poakcentowa -a nie zanika: arma > arma, dubitas > dudas, amat > ama. Poakcentowe -e- krtkie, -e- dugie, -i- krtkie i -i- dugie na kocu redukuj si do -e-: patre > padre, deunde > donde, legit > lee, Jovis > jueves, feci > hice. W hiatusie z samogosk akcentow -e- zamienia si na [j], -y- wedug wspczesnej ortografii: rege > ree > rey, lege > lee > ley, hodje > hoe > hoy. -e kocowe po -t-, -d-, -n-, -l-, -r-, -s-, -c- zanika: vicinitate > vecindad, masticare > masticar, hospitale > hostal. -o- dugie, -o- krtkie, -u- dugie, -u- krtkie przechodz w -o-: cito > cedo, quando > cuando, tempus > tempo, vinu > vino. 4.1.2.5. Samogoski w hiatusie Hiatus rzadko si zachowuje: leone > len. Najczciej hiatus przeksztaca si w dyftong: equa > yegua, pietate > piedad, lub zanika, gdy jod zostaje przecignite do innej sylaby: basiu > baisu > beso. Podobne samogoski zlewaj si: videre > veer > ver, sedere > seer > ser.
Pod wzgldem sposobu artykulacji spgoski dziel si na: wybuchowe (plozywne / okluzywne) [p], [b], [t], [d], [k], [g]; szczelinowe/cige (frykatywne / kontynuatywne) [], [], [], [f], [], [s], [z], [x], [w], [j], []; wibrujce [r], []; boczne (lateralne) [l], []; nosowe (nasalne) [m], [n], []; afrykaty (plozywno-frykatywne) [], []. Pod wzgldem posiadania dwicznoci lub jej braku spgoski dziel si na: dwiczne [b], [d], [g], [v], [], [], [], [], [w], [j], [m], [n], [], []; bezdwiczne [p], [t], [k], [f]. Mona odnotowa nastpujce zmiany w wymowie midzy acin klasyczn a wulgarn: 1) [b] interwokaliczne zamieniao si z plozywnego na frykatywne i zlewao si z [v]; 2) nastpowaa palatalizacja: a. -c- w -ce-, -ci- w acinie klasycznej byo wymawiane jak [k], w acinie wulgarnej wymowa zmieniaa si kolejno na [] > [] > []; b. -g- w -ge-, -gi- w acinie klasycznej byo wymawiane jak [g], losy tego dwiku w acinie wulgarnej byy rne, na przykad gypsu > yeso, argilla > arcilla, viginti > veinte; 3) zachodziy zmiany wywoane wpywem jod. W starohiszpaskim w odrnieniu od wspczesnej hiszpaszczyzny wystpoway nastpujce zjawiska: 1) W starohiszpaskim byo [z] dwiczne i [s] bezdwiczne, to drugie zapisywane przez dwa -ss- (viniesse) lub przez jedno -s- po spgosce (mensage); w innych kontekstach -s- czytano jak dwiczne [z]: casa [kaza]. Teraz -s- jest czytane jak dwiczne [z] tylko wtedy, kiedy stoi przed spgosk dwiczn: mismo [mizmo]. 2) W starohiszpaskim istniaa goska bezdwiczna, zapisywana --, wymawiana wwczas jak [], oraz jej odpowiednik dwiczny, zapisywany jak -z-, wymawiany wwczas jak []. Od XVI wieku oba te dwiki zamieniy si w goski interdentalne frykatywne, odpowiednio bezdwiczn i dwiczn, a od XVII wieku zlay si w jedn bezdwiczn, wymawiana tak, jak obecnie []. 3) W starohiszpaskim by dwik [], zapisywany -x-, na przykad dixe, oraz [], zapisywany -j-, -g-. W wieku XVI dwiki te zaczto wymawia welarnie: -xbezdwicznie (jak obecnie) i -j- dwicznie. W wieku XVII oba te dwiki uprociy si do obecnego [x]. 4) W starohiszpaskim byo [b] okluzywne dwiczne i [v] frykatywne dwiczne; -bpochodzio od -p- aciskiego (recipio > recibo), natomiast -v- [v] pochodzio od aciskiego -b- lub -v- (amabam > amaua > amava, caballum > cauallo > cavallo). Od XVI wieku oba te dwiki uprociy si do jednego /b/, przy czym w pozycji interwokalicznej rozpowszechnia si wymowa frykatywna; od wieku XVII przyjo si zapisywa [b] frykatywne interwokaliczne albo jak -b- albo jak -v- w zalenoci od etymologii. 5) Jeszcze w wieku XVI [h] bywao aspirowane: hacer, humo, holgar.
69
Transformacje spgoskowe maj inny charakter ni transformacje samogoskowe; spgoski zmieniay si w zalenoci od: 1) ich pooenia w sowie: na pocztku sowa (pozycja inicjalna), w rodku (medialna) i na kocu (finalna); 2) od faktu, czy s pojedyncze, czy zgrupowane; 3) od sposobu ich artykulacji. Pozycja inicjalna jest bardzo silna: wszystkie spgoski w tej pozycji zachowuj si, z wyjtkiem f-, i w niektrych przypadkach g-. W pozycji medialnej spgoska interwokaliczna bezdwiczna zamienia si w dwiczn, a interwokaliczna dwiczna czsto zanika. Spgoska podwjna robi si pojedyncza, z wyjtkiem -nn- i -ll-, ktre zamieniaj si na wspczesne [] i []. Kocowe spgoski zanikaj, z wyjtkiem -s, -l, -r. 4.2.1. Spgoski inicjalne Spgoski inicjalne najczciej nie zanikaj, cho s wyjtki: 1) v- > b-: verrere > barrer; vota > boda. 2) s- > x- [] > obecnie j- [x]: sapone > xabon [abon] > jabn. 3) s- > []: setaceu > cedazo [tsedao] > [eao]; serare > cerrar. 4) c- > []: ciccum > chico. 5) h- zanika ju w acinie. 6) f- zachowao si a do koca XV wieku, w starohiszpaskim zastpowane byo przez [h] aspirowane, a potem zanikao cakowicie: fabulare > fablar > hablar [alar]. fzachowao si tylko przed [we] i czasem przed [je]: forte > fuerte, fonte > fuente, feru > fiero; i w kilku innych przypadkach, na przykad: fide > fe. 7) g- i j- przed samogosk akcentowan przedni, to jest [e-] lub [i-], przechodz w [j]: jacet > yace, jam > ya, generu > yerno, gelu > yelo > hielo, gypsu > yeso. Przed samogosk nieakcentow przedni zanikaj: januario > jenuario > enero, gelare > elar > helar, Gelovira > Elvira. Przed samogosk tyln (nieakcentow lub akcentow) j- zamienia si na [x]: judex > juez, jocu > juego. 8) Grupa <spgoska + -r-> zazwyczaj zachowuje si: pratu > prado, bracchiu > brazo, braca > braga, tructa > trucha, credo > creo, graecu > griego. 9) Grupy <spgoska bezdwiczna + -l->, takie jak: pl- / cl- / fl- (w kataloskim pozostaj bez zmian: plorar, pluja, ple, clau, flama) przechodz w ll- []: plorare > llorar (por: chorar [urar]), clamare > llamar (por: chamar), flamma > llama (por: chama). 10) bl- zachowuje si: blandu > blando. 11) gl- traci g-: glandula > landre, glattire > latir. 12) Grupa <s- + inna spgoska> przyciga inne elementy na pocztek (ju w acinie wulgarnej przed tak zbitk pojawiao si e- lub i-): stare > estar, (i)spiritum, (E)stephanus; w hiszpaskim proces ten jest kontynuowany: scribo > escribo, speculu > espejo; pojawiaj si te inne spgoski: sparagu > asparagu > esparrago, scuru > obscuru > escuro i oscuro, storia > historia. 13) qu- [kw-] przechodzio w [k-] : quattuordecim > catorze, quaero > quiero. -u- [w] zachowuje si tylko w zbitkach qua- i quo- (z akcentowanym -a- lub -o-): quale > cual, quattor > cuatro, quadru > cuadro, quando > cuando. 70
4.2.2. Spgoski wewntrzne pojedyncze Na Pwyspie Iberyjskim, a take w przypadku wikszoci jzykw zachodnioromaskich, pojedyncze spgoski wybuchowe bezdwiczne w pozycjach interwokalicznych zamieniaj si na dwiczne ju w acinie imperialnej: cepulla > cebolla, lupu > lobo, apicula > abeja, vita > vida, metu > miedo, pratu > prado, securu > seguro, ciconia > cigea. Natomiast pojedyncze spgoski wybuchowe dwiczne w takich pozycjach: albo zamieniaj si we frykatywne: lavare > lavar [laar], sudare > sudar [suar], nidu > nido [nio], Augustu > agosto, legumen > legumbre, castigare > castigar; albo zanikaj: credit > cree, pedes > pies, fide > fe, audire > oir, ligare > liar, legale > leal, regale > real. Frykatywne spgoski bezdwiczne przeksztacaj si w dwiczne: -s- [s] najpierw si udwicznio na [z], potem znw wrcio do bezdwicznego [s]; -f-, -ph- [f] zamienio si w -v- [v], potem w -b- [b] i []: Stephanu > Estevan > Esteban, raphanu > rvano > rbano; -ci- daje -z-: vicinu > vezino, dicit > dize, facis > hazes, placere > plazer; od XVII wieku to -z- staje si bezdwiczne i jest zapisywane jako -c-: vecino, dice, haces, placer. Interwokaliczne -j- przeksztaca si w -y- [j] lub zanika: majore > mayor, maju > mayo, pejore > peor. Interwokaliczne -g- zanika: frigidu > friidu > frido > fro, digitu > dedo, magistru > maestro, rugitu > ruido. Interwokaliczne litery -v- i -b- mieszaj si ju w acinie wulgarnej i w iberoromaskim s wymawiane obie jako /b/ frykatywne i rnie zapisywane: bibere > beuer / bever, vivere > bivir. Nasalne i boczne nie ulegaj zmianom: fumu > humo, ramu > ramo, dolore > dolor, malu > malo. 4.2.3. Spgoski wewntrzne podwjne Wybuchowe spgoski podwjne w pozycji wewntrz wyrazu (podwjne spgoski nie wystpuj w acinie w innych pozycjach) staj si pojedyncze: puppe > popa, cuppa > copa, abbate > abad, sagitta > saeta, gutta > gota, cattu > gato, bucca > boca, peccatu > pecado, siccu > seco, vacca > vaca; flamma > llama, gemma > yema, sessu > sieso, grossu > grueso, massa > masa, crassu > graso. Spgoski podwjne -rr-, -ll- i -nn- zachowuj si inaczej; podwjne -rr- przeksztaca si w erre fuerte [r] (silne er), na przykad: carru > carro, ferru > hierro, turre > torre, terra > tierra; podwjne -ll- przeksztaca si w [], na przykad: valle > valle, caballu > caballo, bellu > bello, pullo > pollo; podwjne -nn- przeksztaca si w ee de Espaa -- (en hiszpaskie) [], na przykad: -nn-: canna > caa, grunnire > gruir, pannu > pao. 71
4.2.4. Grupy dwch spgosek wewntrznych Grupa <pynna + inna spgoska> nie ulega zmianom: serpente > serpiente, barba > barba, porta > puerta, formica > hormiga, servu > siervo; alba > alba, altu > alto, saltu > salto, dulce > dulce, alga > alga, falsu > falso, pulvu > polvo; lampada > lmpara, tempu > tiempo, ante > ante, planta > llanta, mundu > mondo > mundo. Podobnie zachowuje si grupa <-s- + inna spgoska>: vespa > avispa, crista > cresta, musca > mosca. Nie wszystkie grupy <pynna + inna spgoska> nie ulegaj zmianom; grupa -rs- przechodzi w -ss- pisane od XVII wieku -s-: ursu > osso. Grupa -ns- redukuje si do -s- ju w czasach Imperium, wymawiane dwicznie [z], obecnie bezdwicznie [s]: mansione > mesn. Podobnie -nf- przechodzi w -f- ju w acinie wulgarnej; w Poemacie o Cydzie wystpuje forma ifante, ale presja kultowa wymoga powrt do formy archaicznej -nf-. Zbitka -mbasymiluje si do -mm-, a potem redukuje do -m-: lumbu > lomo. Podobnie -mn- asymiluje si do -nn-, a potem palatalizuje do --: autumnu > otoo, damnu > dao. Grupa -s- + mikkie -c- redukuje si do -- (dzisiejsza forma -c- lub -z-): miscere > meer, pisce > pee > pez. Grupa -rg- przeksztaca si w -rz-: spargere > esparzer, argilla > arzilla. Kiedy po -l- nastpuje wybuchowa bezdwiczna, to -l- czsto ulega wokalizacji; zdarza si tak w dwch przypadkach: (1) kiedy -l- poprzedza -a-: -alt- > -aut- > -ot-: altariu > autairu > otero; (2) kiedy -l- poprzedza -u-: -ult- > -ujt- > -uch-: cultellu > cuchillo, z wyjtkiem kiedy: -t jest kocowe: mult(u) > muyt > muy, obok multu > mucho; -t- jest w grupie: vult(u)re > vultre > buitre. W grupie <-a- + [w] + bezdwiczna> bezdwiczna pozostaje bezdwiczn (nie zamienia si w dwiczn): pauco > poco, autumnu > otoo; s wyjtki, ale rzadkie; -s- bya zawsze dwiczna w starohiszpaskim (potem zamieniaa si na bezdwiczn): causa. W grupach <samogoska + spgoska + -l- lub -r-> rodkowa spgoska zachowuje si tak, jakby bya interwokaliczna: plozywne bezdwiczne zamieniaj si w dwiczne: duplare > doblar, aprilem > abril, apricu > abrigo, patrem > padre, eclesia > iglesia, socru > suegro; plozywne dwiczne zachowuj si lub zanikaj: quadru > cuadro, quadraginta > cuarenta, nigru > negro, ale pigritia > pereza; czasami przed znikniciem plozywna dwiczna wokalizuje si w jod, ktre z kolei uniemoliwia dyftongizacj: cathedra > cadera (por: cadeira). W grupach <labialna + dentalna> labialna asymiluje si i zanika: 1) -ps- > -ss- > -s-: ipse > isse > esse > ese, gypsu > yesso > yeso. 2) -pt- > -tt- > -t-: septembres > settembres > setiembre, septem > *siette > siete, scriptura > escritura, aptare > atar, subtile > sutil. Grupy <welarna + dentalna> transformuj si w dwik palatalny: -ct- > [jt] > []: factu > feito > hecho, lacte > leite > leche, jactare > echar; hiszpaski zatrzymuje si na fazie [jt] tylko wtedy, gdy zbitk t poprzedza /i/, ktre zatrzymuje palatalizacj: fictu > hito, frictu > frito. 72
Litera -x-, wymawiana [ks] lub [gz] przeksztaca si w hiszpaski dwik [x], zapisywany -j-: taxu > texo > tejo, dixisti > dijiste, exemplu > ejemplo; ale gdy -x- jest na kocu wyrazu, to /k/ si tylko osabia do /j/ i nie palatalizuje /s/: sex > seis. Zbitka -gn- przechodzi w --: ligna > lea, impignus > empeos, tan magnu > tamao. 4.2.5. Grupy trzech spgosek Grupa trzech spgosek nie zmienia si, gdy pierwsza jest nosowa lub /s/, a trzecia jest /r/: novembre > noviembre, rastru > rastro, nostru > nuestro. Grupa <spgoska + -pl- / -fl- / -cl-> zamienia si w grup <spgoska + []>: amplu > ancho, implere > henchir, inflare > hinchar. Inne grupy trzech spgosek upraszczaj si ju w acinie klasycznej (quinctu > quinto) i dalej w iberoromaskim (sanctus > santus). Najczciej wypada spgoska rodkowa, ale zdarza si, e wypada pierwsza: constare > costar. Grupa <-x- + spgoska> ju w acinie wulgarnej zamienia si w <-s- + spgoska>: sextus > sestus (std: siesta). W zbitkach <-qu- / -gu- + -a-> -u- zachowuje si: aqua > agua, lingua > lengua (s wyjtki, na przykad: numquam > nunca). Kiedy po -qu- / -gu- nastpuje inna samogoska ni -a-, -uzanika: aliquod > algo, sequo > sigo, sequere > seguir /segir/, aquila > guila /agila/. Grupy <spgoska + /j/> ewoluuj w rny sposb: /-mj-/ & /-bj-/ przechodz w /j/: fovea > hoja; rubeu > royo; albo nie ulegaj zmianie: praemiu > premio, labiu > labio; w grupach /-pj-/ & /-sj-/ & /-rj-/ psamogoska /j/ zostaje przycignita do sylaby wczeniejszej: sa-pia(t) > se-pa, ba-siu > be-so, coriu > cuero; grupy /-dj-/ & /-gj-/ ju w acinie wulgarnej transformuj si w /j/: radiare > rayar, podiu > poyo, modiu > moyo, fagea > haya; psamogoska /j/ zanika po -e-, -i-: sedea > sea, video > veo; grupa <spgoska + /-dj-/> przeksztaca si w grup <spgoska + starohiszpaskie -->: hordeolu > oruelo, verecundia > vergena, gaudiu > gozo; grupa <-t-/-c-/-q(u) + -e-/-i- + inna samogoska> przeksztaca si w starohiszpaskie -z- (+ inna samogoska) titione > tizn, vitiu > vezo, tristitia > tristeza, puteu > pozo, acutiare > aguzar, aciariu > azero, corticea > corteza, ericiu > erizo, laqueu > lazo, minacia > amenaza; grupa <spgoska + -t-/-c-/-q(u) + -e-/-i- + inna samogoska> przeksztaca si w grup <spgoska + starohiszpaskie -- + inna samogoska>: martiu > maro, lautia > loa, captiare > caar, tertiariu > terero, fortia > fuera; we wspczesnym hiszpaskim nie ma rnicy w wymowie midzy literami -z- (a kadym kontekcie) i -c- w zbitkach -ce- i -ci-; grupa <-n- + -e-/-i-> przeksztaca si w --: vinea > via, seniore > seor, extraneu > estrao, aranea > araa, Hispania > Espaa; grupa <-l- + -e-/-i-> przeksztaca si w -j- [x]: muliere > mujer, consiliu > consejo, meliore > mejor, folia > hoja, alliu > ajo. 73
4.2.6. Inne zmiany spgoskowe Zdarza si, e: -l- zamienia si na -r-: pallidu > pardo, ulice > urce (wrzos), robure > roble; -n- zamienia si na -l-: anima > alma, ilicina > encina; -n- zamienia si na -r-: sanguine > sangre, homine > hombre; nosowa dwuwargowa przeksztaca si w nosow dzisow: semita > senda, comite > conde; nosowa dzisowa przeksztaca si w nosow palataln: conchula > concha (wymawiana jak cocha); pojawiaj si dwiki dodatkowe, by uatwi wymow: memorare > mem-b-rar. Jeeli zmian jest kilka, nabiera znaczenia ich sekwencja; dla przykadu mona stwierdzi, e najpierw nastpowaa zamiana wybuchowej bezdwicznej w dwiczn, a potem zmiany w grupach spgoskowych: lim(i)te > limde > linde, sem(i)ta > semda > senda, com(i)te > comde > conde, Sancti-em(e)teri > Santemder > Santander. 4.2.7. Zbitki spgoskowe powstae w wyniku synkopy Zbitki spgoskowe powstaj czasem na skutek zaniku samogoski; niektre z takich zbitek ewoluuj dalej: -p(-)l- > -ch-: cap(u)la > cacha (rkoje). -b(-)l- > -ll-: trib(u)lu > trillo (cep). -c(-)l- > -gl- > -jl- > -ll- > -j-: oc(u)lu > ojo, vermic(u)lu > bermejo (jasnoczerwony). -t(-)l- > -c(-)l- > -j-: vet(u)lu > veclu > viejo, ad-rot(u)lare > arrojar (rzuci). Z kolei inne zbitki typu <spgoska nosowa + zanikajca samogoska + spgoska pynna> w miejsce zanikajcej samogoski przycigaj spgosk, ktr mona nazwa cznikiem, czyli przechodz w zbitk <spgoska nosowa + cznik + spgoska pynna>: 1) -m(-)n- > -m-b-r-: hom(i)ne > hombre, fem(i)na > hembra, sem(i)nare > sembrar. 2) -m(-)r- > -m-b-r-: mem(o)rare > membrar. 3) -m(-)l- > -m-b-l-: trem(u)lare > temblar. 4) -n(-)r- > -n-d-r-: ingenerare > engendrar (podzi). Ta ostatnia zbitka czasami zachowuje si inaczej: Ve(n)er(-)is > vie(-)r(n)es, teneru > tierno; hon(o)rare > honrar. Zbitka -n(-)m- zachowuje si jeszcze inaczej, a mianowicie przechodzi albo w -rm- albo w -lm-: min(i)mare > mermar (umniejsza), an(i)ma > alma. Kolejne zbitki dwch spgosek powstae w wyniku zaniku rozdzielajcej je samogoski zachowuj si nastpujco: -p(-)t- / -p(-)d- / -b(-)t- / -v(-)t- > -bd- > -ud- > -d-: -p(-)t-: cap(i)tellu > cabdiello > caudillo; -p(-)d-: cup(i)ditia > cobdicia > codicia; -b(-)t-: deb(i)ta > debda > deuda; cub(i)tu > cobdo > coudo > codo; -v(-)t-: civ(i)tate > cibdad > ciudad.
74
Kolejne dwie zbitki dwch spgosek powstae w wyniku zaniku rozdzielajcej je samogoski -c(-)t- i -t(-)c- ewoluuj odpowiednio w -z- i -zg-: -c(-)t-: plac(i)tu > plazdo > plazo; -t(-)c-: portat(i)cu > portadgo > portazgo, jud(i)care > judgar > juzgar. Zbitki trzech spgosek nie zanikaj, gdy pierwsza jest nosowa lub s-, a trzecia -l lub -r, czyli <nosowa / -s- + spgoska + -l-/-r->: temp(o)ranu > tempranu, *comp(e)rare > comprar, Pamp(e)lone > Pamplona. W takich zbitkach pierwsza i ostatnia goska mog podlega zmianom: anc(o)ra > ancla, gland(u)la > landre. W zbitkach <-l- + spgoska + -l-/-r-> -lmoe si wokalizowa: vult(u)re > buitre, alt(e)ru > autro > otro. W zbitkach <spgoska + -c(-)l->, pierwsza spgoska moe znikn: sa(r)c(u)lu > sacho, ma(r)c(u)lu > macho, ma(s)c(u)lu > macho. W zbitkach trzech spgosek najczciej zachowuj si pierwsza i trzecia, druga zanika: vin(d)(i)care > (vindigar) (vindgar) > vengar, epis(c)(o)pu > obispo, com(p)(u)ta > cuenta. W zbitkach <-ct-/-cs-/-gn- + spgoska> czasami zanika pierwsza spgoska: pectoral > petral. 4.2.8. Spgoski kocowe Trzeba rozrnia finaln spgosk acisk od finalnej spgoski iberoromaskiej: sudorem (acina) > sudor (iberoromaski). 4.2.8.1. Spgoski finalne aciskie Generalnie wszystkie aciskie spgoski zanikaj z wyjtkiem -s i -l, oraz -r, ktre przestaje by spgosk kocow. Procesy te s jednak troch bardziej zoone, a mianowicie: 1) generalnie -m zanika: novem > nueve, ale w jednosylabowcach zostaje (przy czym -m > -n): quem > quien, cum > con, tam > tan, quam > cuan, i jeden wyjtek od wyjtku jam > ya; 2) -t zanika: caput > cabo, amat > ama, sunt > son, post > pues; 3) -d zanika: aliquod > algo; 4) -n zanika : non > no; 5) -r wchodzi do rodka: inter > entre, semper > siempre, quattuor > cuatro, sartor > sastre; 6) -l zachowuje si w monosylabowcach: fel > fiel, mel > miel, lub wchodzi do rodka: in-simul > ensemble; 7) -s zachowuje si: minus > menos, deus > Dios, ambos > ambos, venis > vienes, sex > seis; 8) -c [-k] zanika: ad-illac > all, nec > ni, sic > si, dic > di. 4.2.8.2. Spgoski finalne iberoromaskie Spgoski finalne iberoromaskie ewoluuj w nastpujcy sposb: -t(e) > -d: caritate > caridad, rete > red; -d(e) zanika, ale nie zawsze: mercede > merc / merced, fide > fe, pede > pie; -n(e) zostaje: pane > pan, ratione > razn, sartagine > sartn; 75
-l(e) zostaje: sale > sal, fidele > fiel; -r(e) zostaje: mare > mar, amare > amar, czasem zamienia si z -l-: arbore > rbol; -s(e) zostaje, jeeli -rs / -ns, to -rs / -ns > -s, mense > mes, montense > monts; -ce / -ci / -te / -ti > -z []: pace > paz, cruce > cruz, solaciu > solaz. Od wieku XV hiszpaski zna tylko kocwki -d / -n / -l / -r / -s / -z / (-j) (poza samogoskami).
aciskie, ktre poddane zostay nieprzerwanemu przez wieki procesowi transformacji. Oprcz tego gwnego strumienia, hiszpaszczyzna bya i jest nadal zasilana formami aciskimi pochodzcymi z sermo urbanus. Strumienie pynce z sermo urbanus zasilaj hiszpaszczyzn od pocztku jej istnienia; te najstarsze zwyczajowo nazywane s semikultyzmami, a te nowsze kultyzmami. Kultyzmy wchodz do hiszpaszczyzny albo w formie niezmienionej, albo po drobnych modyfikacjach kosmetycznych; semikultyzmy natomiast s rezultatem czciowej jedynie obrbki fonicznej w stosunku do form rdzeniowych (aRys. 4.1). Rys. 4.1. Semikultyzmy i kultyzmy
Hiszpaski wspcz. Inne iberyjskie jzyki romaskie Nieiberyjskie jzyki romaskie Starohiszpaski
Hiszpaski klasycz.
Iberoromaski
K ul ty z m y
Se mi ku lty z m y
Sermo urbanus
Sermo vulgaris
Lingua Latina
Przykadem semikultyzmu jest sowo virgen, ktre pochodzi od aciskiego virgine i powinno da na takiej samej zasadzie jak argilla dao arcilla nieistniejc form *vercen. Jednoczenie ten sam wyraz aciski moe da dwa sowa hiszpaskie: jedno rdzeniowe i drugie kultowe lub semikultowe, jak na przykad: frgido (oziby, chodny) i fro (zimny), ntegro (cakowity, uczciwy) i entero (cay), artculo (artyku, rodzajnik) i artejo (staw, przegub), concilio (konsylium, sobr) i consejo (rada, porada), radio (radio) i rayo (promie), ctedra (katedra) i cadera (biodro). Podzia na semikultyzmy i kultyzmy jest w pewnym zakresie arbitralny; w pewnym zakresie jest rwnie arbitralne przypisanie semikultyzmw iberoromaskiemu i starohiszpaskiemu, a kultyzmw hiszpaskiemu klasycznemu i wspczesnemu. Rys. 4.1 jest schematem upraszczajcym stan faktyczny: w rzeczywistoci acina, jak kady jzyk etniczny, ewoluowaa od aciny archaicznej przez acin dziczejc a do ostatniej fazy 77
aciny imperialnej, kiedy Cesarstwo Rzymskie ulego naporowi plemion germaskich. Od tego momentu rozwj aciny poszed dwoma drogami: acina ewoluowaa dalej, by przeksztaci si w nowoytne jzyki romaskie; jednoczenie zacza by jzykiem kultowym, uywanym tylko w pewnych dziedzinach; ta acina kultowa przeksztacia si w acin redniowieczn; natomiast acina klasyczna w formie spetryfikowanej jest uywana do dzisiaj, jest nawet jzykiem oficjalnym, obok woskiego, pastwa watykaskiego.
4.4.2. Modyfikacje sowotwrcze Nowe sowa powstaj w wyniku albo zamiany kategorii gramatycznej (przymiotnik w rzeczownik, etc.), albo przez poczenie dwch sw w jedno, albo przez doczenie prefiksu lub sufiksu (derywacje). Przykadami zamiany kategorii gramatycznej jest powstanie rzeczownika z: przymiotnika: tempus hibernum > invierno, tempus aestivum > esto; participium: armada (armada, flota), ganado (bydo), posada (gospoda), herida (rana), vista (widok), hecho (fakt), fecha (data), corriente (prd); przyswka: (el) bien < bene, (el) mal < male; przyimka: un sobre; czasownika: luctare > lucta > lucha, fallere > falla (wada, brak), probare > proba > prueba, computare > computus > cuenta, dubitare > dubita > duda. Przykadem poczenia dwch lub wicej sw w jedno, nowe mog by takie zoenia jak na przykad: medioda, agricultura, sordomudo, sacacorchos, catalejo (luneta, teleskop), correveidile (plotkarz). Jako e jzyki romaskie s biedniejsze od aciny w rdzenie leksykalne, rekompensuj sobie ten niedobr tworzeniem nowych sw poprzez derywacj, czyli dodawanie prefiksw i sufiksw. Cz tych pre- i sufiksw jest identycznie jak w acinie, cz rna, na przykad aciski sufiks -tor oznacza agenta, wykonawc; w hiszpaskim, oprcz tego znaczenia (acusador, lector, factor), sufiks ten oznacza rwnie miejsce wykonywania czynnoci (comedor, mostrador). Prawie wszystkie sufiksy romaskie s pochodzenia aciskiego. Sufiksy aciskie najczciej s akcentowane. Czasem z jednej formy aciskiej powstaj dwie romaskie: -ariu > -ero i -ario: primero, monetario; -aticu > -atico i -azgo: acutico, hallazgo. Sufiksami nieaciskimi s: -iccu, -ito, -aecu: andariego (szybkonogi, wdrowiec), mujeriego (uganiajcy si za kobietami). Nie jest aciskie rwnie patronimikum -z: Sanchez, Muz. Germaskim jest sufiks -ing, na przykad: realengo (krlewski). Z kolei -i jest sufiksem arabskim, na przykad alfons, ceut, marroqu. Prefiksy aciskie najczciej s nieakcentowane, na przykad: ante-ojo, anteannu > antao, contrabando, sobremesa, in-imicus > enemigo, in-firmus > enfermo, in-cincta > encinta, deshonra, deshonesto, disgusto. 78
Derywacje werbalne dziel si na bezporednie i porednie. Przykadem derywacji bezporedniej mog by nastpujce formy: color+are, alb+ere, fin+ire. Jzyki romaskie tworz derywacje bezporednie tylko z czasownikami, ktre w bezokoliczniku maj kocwki -are i -ire, przy czym preferuj -are, dlatego gdy jzyk romaski odkryje, e zachodzi derywacja, zmienia koniugacje najczciej na -are: fidere > fidare > fiar, studere > estudiar. Derywacje porednie maj do dyspozycji kilka sufiksw: -scere > -ecer: fallecer, adormecer, aborrecer, establecer, padecer; -icare > -gar: otorgar, madrugar; -idiare > -ear: pasear, plantear, blanquear; -izare > -izar: baptizar, latinizar.
1 os., l. poj. 2 os., l. poj. 3 os., l. poj. 1 os., l. mn. 2 os., l. mn. 3 os., l. mn.
Kocwki czasu teraniejszego trybu oznajmujcego podlegaj nastpujcym zmianom: 1 osoba liczby pojedynczej: zanika -m. 2 osoba liczby pojedynczej: zachowuje si -s. 3 osoba liczby pojedynczej: -t zanika pod koniec wieku XII po dugiej walce: sientet, facet; czasem zanika te kocowe -e w koniugacji II i III. 1 osoba liczby mnogiej: -mus > -mos. 2 osoba liczby mnogiej: -tis > -des > -is. 3 osoba liczny mnogiej: -nt > -n. Kocwki trybu rozkazujcego: 2 osoba liczby pojedynczej: bez zmian. 2 osoba liczby mnogiej: -te > -d. Osobno trzeba zanalizowa podstawowe czasowniki nieregularne: esse (by): sum > son > so > soy jestem es zanika, obecna forma pochodzi od formy czasu przyszego: eris > eres jeste est > es jest sumus > somos jestemy estis > *sutis > sois jestecie sunt > son s Subjuntivo od sedeam (sedeo, sedere): sedeam > seya > sea habere (mie): habeo > haio > heo > hai > he habes > has habet > hat > ha habemus > emus > hemos habetis (1) > etis > (h)edes > (h)eis habetis (2) > habis habent > hant > han sapere (wiedzie, umie): Pierwsza osoba liczby pojedynczej, przez analogi do habere i he, przybraa form s (por: sei, cat: s, ita: so, frn: sais; dla porwnania spn: he, por: hei, cat: h, frn: ai). dare (da): *dao > do > doy daj stare (sta): *stao > est > estoy jestem ire, eo, ii, itum (i, jecha) zastpione zostao przez czasownik vadere z wyjtkiem form: id, yendo i ir. vadere (i, jecha): vado > *vao > vo > voy (frn: je vais) 80
vadis > *vas > vas vadit > *vat > va vadimus > *vamus > vamos vaditis > *vatis > vades > vais vadunt > *vant > van
imperfectum miao w acinie nastpujce formy: koniugacja zakoczona w bezokoliczniku na -are miaa kocwki -aba, etc., koniugacja na -ere -eba, etc., i koniugacja na -ire -ieba. -b- zachowao si tylko w pierwszej koniugacji -aba (pisane do XVII wieku -aua). Tab. 4.4. Imperfectum " imperfecto
1 os., l. poj. 2 os., l. poj. 3 os., l. poj. 1 os., l. mn. 2 os., l. mn. 3 os., l. mn. ltn cantabam cantabas cantabat cantabamus cantabatis cantabant spn cantaba cantabas cantaba cantbamos cantabais cantaban ltn timebam timebas timebat timebamus timebatis timebant spn tema temas tema temamos temais teman ltn dormibam dormibas dormibat dormibamus dormibatis dormibant spn dorma dormas dorma dormamos dormais dorman
Kocwki czasu perfectum: I osoba liczby pojedynczej: -i > -e; II osoba liczby pojedynczej: -sti > -ste; III osoba liczby pojedynczej: -t zanika; I osoba liczby mnogiej: -mus > -mos; II osoba liczby mnogiej: -stis > -stes > -steis; III osoba liczby mnogiej: -runt > -ron. Tab. 4.5. perfectum " Pretrito indefinido
1 osoba, l. poj. 2 osoba, l. poj. 3 osoba, l. poj. 1 osoba, l. mn. 2 osoba, l. mn. 3 osoba, l. mn. ltn cantai cantasti cantaut cantamus cantastis cantarunt spn cant cantaste cant cantamos cantasteis cantaron ltn dormii dormisti dormiut dormimus dormisteis dormierunt spn dorm dormiste durmi dormimos dormisteis durmieron
perfectis fortis (id est nieregularne) dominuj w koniugacji zakoczonej w bezokoliczniku na -ere, jest te wiele w koniugacji zakoczonej w bezokoliczniku na -ire, natomiast w koniugacji pierwszej (-are) s tylko trzy czasowniki nieregularne: andar, dar i estar, ktre pochodz odpowiednio od amlare (<ambulare), dare i stare: dedi > di, dedisti > diste, dedit > dio. Przykadem nieregularnego perfectum moe by czasownik scribo, scribere, scripsi: scripsi, scripsisti, scripsit, scripsimus, scripsistis, scripserunt, ktry we wspczesnym hiszpaskim jest regularny w czasie Indefinido (odpowiednik aciskiego perfectum). Od formy perfectum tworzy si plusquamperfectum i futurum exactum. 81
1. 2. 3. 1. 2. 3.
Tab. 4.6. Kocwki plusquamperfectum i futurum exactum plusquamperfectum futurum exactum singularis -eram -ero -eras -eris -erat -erit pluralis -eramus -erimus -eratis -eritis -erant -erint
plusquamperfectum indicativi: cantaram > cantara cantaras > cantaras... dormieram > durmiera dormieras > durmieras... plusquamperfectum od sum, esse, fui: fueram, fueras, fuerat, fueramus, fueratis, fuerant. futurum exactum od sum, esse, fui: fuero, fueris, fuerit, fuerimus, fueritis, fuerint. aciski plusquamperfectum indicativi w jzyku hiszpaskim sta si pretrito imperfecto del subjuntivo i. W trybie czcym (modus coniunctivus) na kocu tematu I koniugacji pojawia si litera -e-, w pozostaych koniugacjach litera -a-. Tab. 4.7. Kocwki tryby czcego singularis pluralis 1. -m -mus 2. -s -tis 3. -t -nt plusquamperfectum coniunctivi (imperfectum w iberoromaskim): cantassem > cantase cantasses > cantases... dormissem > durmiese dormisses > durmieses... futurum exacti indicativi (futuro imperfecto del subjuntivo w hiszpaskim): legero > leyero > leyere legeris > leyeres... dormiero > durmiere dormieris > durmieres... Tab. 4.8 ukazuje transformacj czasw aciskich w czasy hiszpaskie. Tab. 4.8. Czasy aciskie " czasy hiszpaskie acina Hiszpaski 82
in di ca tiv us
co ni un cti vu s
praesens indicativi imperfectum indicativi perfectum indicativi plusquamperfectum indicativi futurum i futurum ii praesens coniunctivi imperfectum coniunctivi perfectum coniunctivi plusquamperfectum coniuntivi
Presente del indicativo Pretrito imperfecto del indicativo Pretrito indefinido del indicativo Pretrito imperfecto I del subjuntivo (-ra) Zanika. Futuro imperfecto del subjuntivo Presente del subjuntivo Zanika. Zanika. Pretrito imperfecto II del subjuntivo (-se)
W morfologii czasownika hiszpaskiego pojawiy si formy nieistniejce w acinie: futuro simple del indicativo futuro compuesto del indicativo pretrito perfecto del indicativo pretrito pluscuamperfecto del indicativo pretrito anterior del indicativo pretrito perfecto del subjuntivo pretrito pluscuamperfecto del subjuntivo futuro imperfecto del subjuntivo (powstao z aciskiego futurum ii indicativi) futuro perfecto del subjuntivo potencial simple potencial compuesto Czas przyszy tworzy si przez dodanie do bezokolicznika form odmiany czasownika pomocniczego haber w czasie teraniejszym. Pojawia si czasem dodatkowy dwik: pon-d-r, Tryb przypuszczajcy tworzy si przez dodanie do bezokolicznika form odmiany czasownika haber (-a, -as,...) w czasie imperfecto. A do wieku XVII uywano form dar le has zamiast le dars, dezir uos lo he, zamiast os lo dir; tak jest do dzi w portugalskim. Formy czasw zoonych tworzy si w oparciu o model: <czasownik pomocniczy haber> + <imiesw bierny (participium)> W czasie pretrito perfecto del indicativo czasownik pomocniczy haber jest w czasie teraniejszym (presente del indicativo), w czasie pretrito pluscuamperfecto haber jest w czasie imperfecto del indicativo, w futuro compuesto w futuro simple del indicativo, etc., jak w Tab. 4.9. Tab. 4.9. Analityczne czasy hiszpaskie
L.p. 1. 2. 3. 4. Czas pretrito perfecto del indicativo pretrito pluscuamperfecto del indicativo futuro compuesto del indicativo pretrito anterior del indicativo haber jest w czasie: presente del indicativo p. imperfecto del indicativo futuro simple del indicativo p. indefinido del indicativo Przykad He escrito Haba escrito Habr escrito Hube escrito
83
5. 6. 7.
pretrito perfecto del subjuntivo pretrito pluscuamperfecto del subjuntivo potencial compuesto
4.5.2. Rzeczownik Ju w acinie klasycznej uywano czasami biernika zamiast narzdnika. W drugiej poowie pierwszego tysiclecia przytaczajca wikszo rzeczownikw zredukowaa swoje formy deklinacyjne do biernika (accusativus) i to wanie ten przypadek by form wyjciow dla tworzenia si wikszoci sw iberoromaskich, a potem starohiszpaskich. By to wynik z jednej strony upraszczania systemu deklinacyjnego, a z drugiej zmian fonicznych takich, jak zanik niektrych kocwek (na przykad -m) oraz neutralizacja opozycji na samogoski dugie i krtkie. Forma mianownika daa jedynie kilka imion (Jess, Carlos, Marcos), sowo Dios (Bg), kilka innych sw (juez sdzia < judex, pmez < pumex, buho puchacz < bubo), oraz kilka kultyzmw (crter, vrtigo zawrt gowy, prefacio, crisis, trax). Formy mianownika byy bardziej podne w starofrancuskim i staroprowansalskim. Kocwki deklinacyjne zostay zastpione przez bardziej wyraziste przyimki: funkcj dopeniacza przeja konstrukcja z przyimkiem de; funkcj celownika przeja z kolei konstrukcja z przyimkiem ad (z celownika z wyaczeniem rumuskiego nie zosta aden lad we wspczesnych jzykach romaskich). Genetivus zachowa si w nazwach miejsc (toponimach) i w dniach tygodnia (martes, jueves, viernes). Woacz, ktry by rny od mianownika jedynie w drugiej deklinacji, osta si jedynie w zawoaniu wojennym Sancte Jacobe, ktre w wieku XIII przeksztacio si w Sancti Yage, a dzi ma form Santiago. W rezultacie, ju w acinie wulgarnej, zanim zacza przeksztaca si w iberoromaski (romance), funkcjonoway tylko dwa przypadki: mianownik i biernik, przy czym z piciu deklinacji uywane byy jedynie pierwsze trzy. Upowszechnio si -s jako kocwka liczby mnogiej, z wariantem -es po spgoskach (nie wszystkich) i dyftongach. Rzeczowniki rodzaju eskiego, nawet jeeli nie miay kocwki -a, to j dostaway, by zaznaczy rodzaj: dawnej mwiono (la) cuchar, teraz (la) cuchara. Na tej samej zasadzie rzeczowniki rodzaju mskiego dostaway -o: passere > pjaro. W wikszoci przypadkw iberoromaski zachowa aciskie rodzaje mski i eski, rwnie wyjtki, na przykad da (rodzaj mski w acinie i hiszpaskim, mimo kocwki typowo eskiej) oraz mano (rodzaj eski w acinie i hiszpaskim, mimo kocwki typowo mskiej). Jednak cz rzeczownikw rodzaju eskiego zakoczonych na -o musiaa zmieni albo rodzaj (na mski) albo kocwk (na -a); na przykad w acinie drzewa na -us s rodzaju eskiego: fraxinus (jesion), ulmus (wiz), taxus (cis), pinus (sosna, wierk) i ficus (drzewo figowe) w hiszpaskim staj si rodzaju mskiego: fresno, olmo, tejo, pino i higo (higo _ owoc figowy, higuera _ drzewo figowe). Z kolei kocwk z -us na -a zmieniy nastpujce rzeczowniki rodzaju eskiego: socrus (wiekra, teciowa) > suegra, nurus (synowa) > nuera, amethystus > amatista, smaragdus (szmaragd) > esmaralda. W iberoromaskim zanik rodzaj nijaki. W rezultacie rzeczowniki rodzaju nijakiego zakoczone na -o zazwyczaj staway si mskie, natomiast zakoczone na -a stay si eskie, na przykad nijakie rzeczowniki pratum i cauma przeszy odpowiednio w prado (mski) i calma (eski); z pozostaymi rzeczownikami rodzaju nijakiego bywao rnie; nijakie fel, mel i sale s eskie 84
w hiszpaskim (la hiel, la miel, la sal) i w kataloskim (la fel, la mel, la sal), natomiast w portugalskim s rodzaju mskiego (o fel, o mel, o sal). 4.5.3. Przymiotnik aciskie przymiotniki III deklinacji o dwch lub trzech kocwkach rodzajowych zostaj z jedn: brevis, brevis, breve > breve; pauper, paupris, paupre > pobre. Przymiotniki zakoczone na -or (z wyjtkiem stopniowania) i -on dostaj od XIV wieku -a w rodzaju eskim: hablador habladora, bretn bretona. Stopniowanie syntetyczne zostao wyparte przez stopniowanie analityczne. Byy dwa sposoby w acinie mwionej na stopniowanie analityczne: w stopniu wyszym (comparativus) za pomoc sowa magis lub plus. Pierwsza forma przesza do jzykw peryferyjnych (iberyjskich hiszpaskiego, portugalskiego, kataloskiego i do rumuskiego), druga do jzykw centralnych (francuskiego i woskiego): hiszpaskie ms, portugalskie mais, kataloskie mes, rumuskie mai, oraz francuskie plus i woskie pi. Stopie najwyszy (superlativus) zosta zapomniany, w to miejsce pojawia si konstrukcja <rodzajnik okrelony + romaska forma magis / plus>. Oprcz tego zachowao si kilka form nieregularnych: mejor, peor, mayor, menor, menos, inferior, superior, ulterior, exterior. Zachowa si rwnie stopie absolutny -issimus, odczuwany jako kultyzm, dlatego w rdzeniu take pojawia si forma niesformatowana historycznie: fidelsimo, pauprrisimo. Warto w tym miejscu doda, e wzmocnienie znaczenie przymiotnika byo realizowane przy uyciu prefiksw: rebueno, refeo, sobreabundante, sobrebueno, sobrebarato, retebueno, requeteguapa. 4.5.4. Liczebnik 1 (mianownik: unus, una, unum) unum > uno > un, unam > una 2 (mianownik: duo, duae, duo) duos > dos, duas > duas > dues > dos 3 tres > tres 4 quattuor > quattor > quatro > cuatro 5 quinque > cinco 6 sex > seis 7 septem > siete 8 octo > ocho 9 novem > nueve 10 decem > diez 11 undecim > undece > onze > once 12 duodecim > dodece > dodze > doze > doce 13 tredecim > tredze > treze > trece 14 quattuordecim > quattordecim > catorce 15 quindecim > quinze > quince 16 sedecim > sedze > seze (zanikno i dzisiaj jest diecisis) Od 16 tendencja analityczna: diez y seis (= diecisis), diez y siete (= diecisiete), diez y ocho (= dieciocho), diez y nueve (= diecinueve). Ju w acinie klasycznej mwiono decem et septem zamiast septendecim, decem et octo zamiast octodecim (lub duodeviginti), decem et novem zamiast (novendecim lub undeviginti). 17 septendecim = decem et septem > diecisiete 85
smy i dziewity element kadej dziesitki by w acinie bardziej skomplikowany, a mianowicie mia form odpowiednio: dwa od dziesitki wyej i jeden od dziesitki wyej, czyli na przykad dwa od dwudziestu (18) i jeden od dwudziestu (19); ju w sermo vulgaris zostao to uproszczone do generalnego paradygmatu: dziesi i osiem i dziesi i dziewi. 18 duodeviginti = decem (et) octo > dieciocho 19 undeviginti = decem (et) novem > diecinueve Od 20 do 100 zachoway si wszystkie dziesitki. 20 viginti > veinte /bejn-te/ 21 viginti unus lub unus et viginti > veinte y uno = veintiuno 22 viginti duo lub duo et viginti > veinte y dos = veintids 28 duodetriginta > viginti (et) octo > veintids 29 undetriginta > viginti (et) novem > veintitrs 30 triginta > *treginta > trenta > treinta 40 quadraginta > quaraenta > cuarenta 50 quinquaginta > cinquaenta > cincuenta 60 sexaginta > sesaenta > sesenta 70 septuaginta > septaginta > setaenta > setenta 80 octoginta > octuaginta > octaginta > ochaenta > ochenta 90 nonaginta > nonaenta i *novaginta > novaenta > noventa 100 centum > ciento Spotyka si te formy tres vent zamiast sesenta, oraz dous veintes zamiast cuarenta; s to pozostaoci po systemie dwudziestkowym, ktry do dzi jest obecny w liczebnikach francuskich (na przykad quatre-vingts). Dla nazw setek hiszpaski adoptowa: 200 ducenti > dozientos > doscientos 300 trecenti > trezientos > trescientos 500 quingenti > quinientos 600 sescenti > sexcenti > seiscientos Dla pozostaych setek powstay nowe formy: 400 quadrigenti cuatrocientos 700 septingenti setecientos 800 octingenti ochocientos 900 nongenti novecientos 1000 mille > mil 2000 duo milia, > dos mil 3000 tria milia > tres mil Hiszpaskie sowo milln powstao z woskiego sowa milione. 4.5.5. Zaimek 86
Zaimek w odrnieniu od rzeczownika w duej mierze zachowa odmian, jak rwnie rodzaj nijaki. Ponadto pojawiy si formy akcentowane i nieakcentowane zaimka. Formy osobowe zaimka s nastpujce: ego > eo > *ieo > yo; tu > t; (dativus) mihi > m; tibi > ti; mecum, tecum > micu(m), ticu(m) > migo, tigo; i jeszcze raz dodano cum: cum + migo = conmigo, cum + tigo = contigo; nos, vos + doklejone pod koniec redniowiecza otros/as: nosotros, vosotros; zamiast nobiscum i vobiscum mwio si noscum i voscum, obecnie formy wymare. W acinie nie byo zaimka dla III osoby, uywao si zaimka wskazujcego. Hiszpaski wybra ille > elle lub elli, ktra to forma od XIII wieku przeksztacia si w l dla rodzaju mskiego; pojawio si ella dla rodzaju eskiego i ello dla rodzaju nijakiego; dla liczby mnogiej powstay formy ellos < illos (rodzaj mski) i ellas < illas (rodzaj eski). Hiszpaski swoje formy zaimka w funkcji dopenienia wzi z biernika: me, te, se, nos, vos (od koca XV wieku rwnie os). Tylko w III osobie jest rozrnienie na celownik i biernik: celownik liczby pojedynczej rodzaju mskiego i eskiego illi > *ille > le; celownik liczby mnogiej rodzaju mskiego i eskiego illis > les; biernik liczby pojedynczej rodzaju mskiego illum > *ello > lo; biernik liczby pojedynczej rodzaju eskiego illam > la; biernik liczby mnogiej rodzaju mskiego illos > los; biernik liczby mnogiej rodzaju eskiego illas > las. Poczenie zaimkw w celowniku i bierniku dawao: illi-illu > illiello > lliello > gello, na przykad dedit illis illum > dio-les-lo mwiono dio-gelo. W XIV wieku gelo przeksztacio si w selo (se lo dio). Zaimkowi dzierawczemu dawniej towarzyszy rodzajnik (artyku) okrelony: el tu nombre, el tu reino; ta ostatnia forma zachowaa si jedynie w modlitwie Pater Noster. Zaimki dzierawcze miay nastpujc histori: meum > mieo > mo, meam > mea > ma > me > mi > mi, czyli mwiono mi madre, ale mi padre; w XIII wieku mwiono ju mi madre i mi padre, czyli mi odnosi si zarwno do rzeczownikw rodzaju mskiego, jak i eskiego, w kocu zostao tylko jedna forma: mi. tuum > tuam; suum > suam; tuo, tua, suo, sua > to, tua (tue), so, sua (sue); formy tuyo i suyo powstay przez analogi z cuyo; w starohiszpaskim istniay wic formy to i tu / tue, oraz so i su / sue; od czasw Alfonsa X zostay one zredukowane do jednej formy dla obu rodzajw tu oraz su. nostru, vostru > nuestro, vuestro. Hiszpaski, portugalski i retoromaski, podobnie jak acina, uywaj jednego sowa (suus) jako przymiotnika (i zaimka) dzierawczego dla III osoby niezalenie od tego, ilu jest wacicieli. Inne jzyki romaskie wziy illorum i maj dwie formy: jedna, gdy jest jeden waciciel, i druga, gdy wacicieli jest wicej, na przykad francuskie sa / son / ses i leur / leurs. 87
Ciekawa jest historia dwch przyswkw, ktre powstay z poczenia zaimka wskazujcego i rzeczownika: hoc anno > hogao (tego roku); hac hora > agora > ahora (teraz). Historia trzech serii zaimkw wskazujcych jest nastpujca: iste > este, ista > esta, istud > esto, istos > estos, istas > estas (ten blisko mnie i ciebie); ipse > ese, ipsa > esa, ipsum > eso, ipsos > esos, ipsas > esas (ten blisko ciebie i daleko ode mnie lub odwrotnie); eccum-ille > aquel, aquella, aquello (tamten daleko ode mnie i od ciebie). W acinie wulgarnej na terenie Hiszpanii odmiana zaimka relatywnego zredukowaa si do qui (nominativo masculino), quem (acusativo masculino) i quid (neutro); od XVI wieku pojawia si forma liczby mnogiej quienes. W hiszpaskim, portugalskim i sardyskim zachowaa si forma cujus, a, um (spn: cuyo, -a, -os, -as = eng: whose). We wszystkich jzykach romaskich funkcjonuje forma qualis (spn: cual, cuales, jaki / ktry). Inne zaimki powstay z nastpujcych form: unus > uno totus > todo alter > otro certus > cierto nullus > nul nec unus > ninguno res nata > nada cata > cada Rodzajnik (artyku) okrelony w wikszoci jzykw romaskich powsta z aciskiego ille, z wyjtkiem sardyskiego, gaskoskiego i kilku innych jzykw romaskich, gdzie form wyjciow by zaimek ipse; na przykad w sardyskim odpowiednikiem hiszpaskich las mujeres (eng: the women, kobiety) jest sas fminas, hiszpaskiemu la lingua sarda (jzyk sardyski) odpowiada sa lngua sarda. Rodzajnik okrelony jest atoniczny, co wyjania, dlaczego straci podwjne -ll-: ille > el, illa > la, illos > los, illas > las. 4.5.6. Przyswek, przyimek, spjnik acina dysponowaa kilkoma sufiksami do tworzenia przyswkw: -ter, na przykad elegan(s) + ter = eleganter (elegancko); -e, na przykad certe (pewnie); -im, na przykad passim (wszerz i wzdu); -tus, na przykad radicitus (z korzeniem, od radix, radicis korze). Hiszpaski wykorzysta tylko aciskie przyswki z kocwk -e: bene > bien, male > mal, tarde > tarde; oraz stworzy wasny sufiks adwerbialny: -mente < -mentem. W starohiszpaskim funkcjonowa te sufiks -guisa, od germaskiego -wisa, od ktrego pochodzi wspczesne niemieckie -weise i angielskie -wise. Starohiszpaski tworzy przyswki rwnie z: 88
przymiotnikw w ablatiwusie: certo, directo, multo; przymiotnikw rodzaju nijakiego w bierniku: multum > mucho, tantum > tanto, minus > menos, secundum > segundo; z participium: durante, mediante, recin; z rzeczownika w ablatiwusie: loco > luego; z kombinacji <rzeczownik + przymiotnik>: hac hora > agora, hoc anno > ogao > hogao; tota via > todava; z kombinacji <rzeczownik + przyimek>: ad horam > aora > ahora.
Litera -s odczuwana bya jak kocwka adwerbialna, dlatego w przyswkach aciskich, ktre przeszy do starohiszpaskiego to -s nie zanikao, a nawet per analogiam zostao dodane do niektrych przyswkw, ktre oryginalnie tej kocwki nie miay: menos, ms, jams, despus, atrs, antes, entonces, mientras, quizs; oraz pojawio si we frazach adwerbialnych: a ciegas (na olep), a tontas y a locas (bez namysu i umiaru), de veras (naprawd), a hurtadillas (ukradkiem), a pie juntillas (bez najmniejszej wtpliwo). Nastpujce przyswki aciskie i kombinacje adwerbialne przeszy do starohiszpaskiego: przyswki: adhuc > aun, ante > ante, circa > cerca, hodie > hoy, jam > ya, non > non > no, quando > cuando, quomodo > cuomo > cuemo > como, sic > si, tantum > tanto; kombinacje <przyimek + przyswek>: deintro > dentro, intunce > entonces, de-ex-post > despus, detrans > detrs, ad-illic > all, ad-illac > all, ad-hic > ah; kombinacje <spjnik + przyswek>: dum + interim > domientre > mientre > mientras; kombinacje <przyswek + przyswek>: jam magis > jams, eccum (ecce eum) + hic / hac / inde / illac > aqu / ac / aquende / acull; kombinacje <zaimek + rzeczownik>: ellum (illum) + inde > allende; kombinacje <zaimek + czasownik>: qui sabe > qui sab > quizs. Gwne przyimki aciskie, ktre przeszy do starohiszpaskiego, to: ad > a, ante > ante, circa > cerca, contra > contra, cum > con, de > de, in > en, inter > entre, post > pues, pro > por, pro + ad > pora > para, secundum > segundo > segn, sine > sin, sub > so, super > sobre, trans > tras; oraz desde < de-ex-de. Tylko cztery spjniki aciskie ostay si we wspczesnym hiszpaskim: et > e > ye [ie] > i > y [j]; nec > nen > nin > ni; aut > o; si > si.
89
90
hiszpaski
Des cand meu Cidiello vnid tan bona meu l-bisara! como rayo de sol xid en Wad-al-hayara. Vayse meu corachn de mib ay, Rab, si se me tornard? Tan mal meu doler li-l-habid! Enfermo yed, cundo sanard? Garid vos, ay yermanelas com contener meu mali? Sin el habib non vivreyu Ed volarei demandari.
Cuando mi seor viene, qu buenas albricias! como un rayo de sol sale en Guadalajara. Mi corazn se va de m, oh, Dios! acaso tornar? Tan fuerte mi dolor por el amigo! Est enfermo, cundo sanar? Decid vosotros, ay hermanillas!, cmo soportar mis males? Sin el amigo no podr vivir; Volar en su busca.
Gdy mj pan nadchodzi to dla mnie jak dary! blask soca, gdy wchodzi do Guadalajary (pql: Guadalachary). Moje serce bi przestaje, Boe mj! Czy znw bi bdzie? Bl nad miym nie ustaje! Skona, czy y dalej bdzie? Siostry moje, ukochane, jak wytrzyma nie pojmuj. Bez kochanka y nie mog; by go znale odlatuj.
Abraham Ben Ezra y rwnie na przeomie wiekw XI i XII, cho jest prawdopodobnie modszy od Yehudy Ha-Leviego; jest on autorem nastpujcej jarcha: Tab. 5.2. Jarcha autorstwa Abrahama Bena Ezry Jarcha Tumaczenie na wspczesny hiszpaski Tumaczenie na polski
Aguarda, qu har yo? cmo vivr yo? Espero a mi amado, por l morir yo.
Co mi robi pozostanie? Jakie ycie moje bdzie? Czekam na ciebie kochanie, chobym umrze miaa sama.
Kolejny twrca jarchas, Todros Albulafia, naley ju do wieku XIII; jest on autorem nastpujcego utworu: Tab. 5.3. Jarcha autorstwa Todrosa Albulafii
Jarcha Tumaczenie na wspczesny hiszpaski Tumaczenie na polski
Al-sabah bono, garme dn venis. Ya l-y-s qui otri amas, a mibi non queris. Qu far yo o qu serd de mi? Habibi, no te tolgas de mibi.
Aurora buena! dime de dnde vienes, ya s que amas a otra, a mi no me quieres. Qu har yo o qu ser de m? Querido mo, no te apartes de m.
Poranku jasny, skde ty? Wiem to, e inn miujesz, a mnie nie kochasz i nie chcesz. Co poczn, dokde pjd? Najdroszy, nie opuszczaj mnie.
Jarchas nie powstay w prni, s dowodem na to, e istniaa ju wwczas pewna tradycja literacka, przynajmniej ustna. Ta tradycja musiaa by silna, gdy ju okoo 1140 roku powstaje znaczcy utwr literacki napisany w jzyku, ktry mona uzna za dojrza i w peni 91
autonomiczn form hiszpaszczyzny, cho jest to utwr anonimowy el Cantar de Mio Cid. Cid (lub id, pql: Cyd) by postaci historyczn i nazywa si Ruy (Rodrigo) Daz de Vivar; postaci historyczn jest rwnie Alfons VI, krl Kastylii i Leonu (1072-1109). Warto zanalizowa fragment tego dziea: Tab. 5.4. Fragment Pieni o Cydzie
El Cantar de mio Cid Wyjanienia (po znaku = forma wspczesna)
De los sos ojos tan fuertemientre llorando, tornada la cabea i estvalos catando. Vio puertas abiertas e uos sin caados, alcndaras vzias sin pielles e sin mantos e sin falcones e sin adtores mudados. Sospir mio id ca mucho avi grandes cuidados. Fabl mio id bien e tan mesurado: grado a Ti, seor padre que ests en alto, esto me an buolto mios enemigos malos. Una nia de neuf aos a ojo se parava: Ya Campeador, en buenas inxiestes espada, el Rey lo ha vedado, anoch dl entr su carta, con grant recabdo e fuertemientre seellada. Non vos osariemos abrir nin coger por nada; si non, perderiemos los averes e las casas, e aun dems los ojos de las caras. id, en el nuestro mal vos non ganades nada; Mas el Criador vos vala con todas sus vertudes santas.
Los sos = ( los) sus (artyku przed adj dzier.) # fuertemientre = fuertemente # catando = mirando # e = y # uo = postigo (furtka) # caado = candado (kdka) # alcndara = percha (erd) # vzio = vaco # pielles = pieles # falcn = halcn (sok) # adtores = azores (jastrzb) # ca = porque # mio = mi # fabl = habl # an buolto = han vuelto (urdido) (uknuli) # neuf = nueve # se parava = se acerc # ya = oh! # en buenas = en buena hora # inxiestes = ceiste # vedado = prohibido # anoch = anoche # grant = gran(de) # recabdo = recaudo # seellada = sellada # non = no # osariemos = osaramos # nin = ni # coger = acoger # perderiemos = perderamos # averes = haberes # dems = adems # vos = os # ganades = ganis # vala = ampare / ayude # vertudes = virtudes #
Za Alfonsa X Mdrego (1221-1284), krla Kastylii i Leonu (1252-1284), hiszpaski wypiera powoli acin, w duej mierze dziki dziaaniom samego krla; jednoczenie ukonstytuowuj si inne etnolekty iberyjskie: sam krl pisze poezj po galicyjsku okoo 450 pieni religijnych ku czci Matki Boskiej (Cantigas de Santa Mara). Jeszcze pod koniec XII wieku powstaje zbir kaza po katalosku (las Homilas de Orga), cho prawdziw literatur katalosk otwiera dopiero Kronika Jaime Pierwszego (1208-1276), krla Katalonii i Aragonii; krtko potem literatur katalosk na wyyny wnosi Rajmund (Raimundo) Lulio (1233-1315) (cat: Ramn Llull). Na pocztku literatura his(z)panojzyczna bya anonimowa; dopiero w XIII wieku pojawiaj si pierwsi pisarze jzyka kastylijskiego znani z nazwiska, spord ktrych najsynniejszy jest Juan Ruiz (1283?-1350?), praat z Hity (Arcipreste de Hita), autor Libro de Buen Amor (Ksiga o dobrej mioci). Warto zobaczy, jak wygldaa hiszpaszczyzna Ksigi o dobrej mioci ponad dwa wieki po Pieni o Cydzie: Tab. 5.5. Fragment Ksigi o dobrej mioci El libro de Buen Amor Wyjanienia
Assy fu que un tienpo una duea me priso, Del su Amor non fuy ese tienpo rrepiso:
Ssienpre ava della buena fabla e buen rriso, Nunca al por m fizo nin creo que fer quiso. Era duea en todo e de dueas seora, Non poda ser solo con ella una ora: Muncho de omne se guardan ally do ella mora, Ms mucho que non guardan los judos la Tora. Ssabe toda nobleza de oro e de seda, Muy conplida de byenes anda manssa e leda. Es de buenas costunbres, sossegada e queda: Non se podr vener por pentada moneda. Enbiel est cntiga, que es deyuso puesta, Con la mi mensajera, que yo tena enpuesta; Dize verdat la fabla: que la duea conpuesta, Si non quiere el mandado, non da buena rrespuesta. Dixo la duea cuerda a la mi mensajera: Yo veyo muchas otras Cerer a ti, parlera, E fllanse mal ende: castigo en su manera, Bien como la rraposa en agena mollera.
# non = no # fuy = fui # rrepiso, participium od arrepentirese # ssienpre = sempre # ava = haba (tuve) # della =de ella # fabla = (palabras) # rriso = sonriso # ser solo = estar solo # ora = hora # muncho... = mucho se guardan de los hombres all donde ella vive # morar = vivir # ssabe = sabe # ssabe = sabe bordar con oro y seda # leda = contenta # pentada moneda = excelente # enpuesta = enseada, informada # conpuesta = modesta # e fllanse = por eso andan mal # castigo en su manera = aprendo de lo que a ellas sucede #
W wieku XIV dyferencjacja iberoromaskiego na poszczeglne etnolekty jest widoczna, cho cigle granice s pynne, a formy zmienne. Obok kastylijskiego funkcjonuje portugalski, galicyjski, leoski, aragoski, kataloski. Warto w tym miejscu przypomnie, e obok populacji romaskojzycznej w XIV wieku ya na Pwyspie Iberyjskim liczna spoeczno arabskojzyczna i ydowska; obie te spoecznoci posugiway si rwnie jednym (lub wicej) z jzykw iberoromaskich. Wiek XV jest okresem przejciowym midzy redniowieczem a czasami nowoytnymi; jest to okres odkrywania dorobku kulturowego staroytnoci i zafascynowania nim, std tendencja do naladowania jzykw klasycznych, przede wszystkim aciny: zaczyna by w modzie hiperbaton, participium zastpuje zdanie wzgldne, czciej uywa si bezokolicznika, czasownik czsto przenoszony jest na koniec zdania. System foniczny starohiszpaskiego posiada dwiki, ktre pniej zaniky lub ewoluoway w inne, a mianowicie: [] / [], dwik wystpujcy we wspczesnym woskim (pesce), angielskim (she), francuskim (chanter), portugalskim (chamar), niemieckim (Schloss); zapisywany liter -x-, na przykad baxo [bao]. [] / [], afrykata wystpujca we wspczesnym woskim (regione), angielskim (John); dwik ten bardzo wczenie przeksztaci si w [] / [] (jak portugalskie janela, kataloskie i portugalskie ajudar, francuskie jamais); dwik ten zapisywano literami -g- lub -j-, na przykad mugier [muer], potem [muer]. [ts], afrykata wystpujca we wspczesnym polskim (cay), niemieckim (Zweig), woskim (forza); dwik ten zapisywano literami -c- i --, na przykad cerca [tserka]. 93
[dz], afrykata wystpujca we wspczesnym polskim (dzwon), woskim (mezzo); dwik ten zapisywano liter -z-, na przykad fazer [fadzer]. [z], oddawana przez -s- interwokaliczne, na przykad rosa [roza]. Litera -b- czytana bya jak [b] (plozywne, bilabialne, dwiczne), natomiast litery -u- i -v- wymawiano w zalenoci od regionu albo jak [] (frykatywne, bilabialne, dwiczne), albo jak [v] (frykatywne, labio-dentalne, dwiczne), na przykad cabea [kabetsa], auer lub aver [aver] lub [aer]. Rozrnienie midzy /b/ i /v/ utrzymao si a do XVI wieku. [h] aspirowane, pochodzce albo z aciskiego f- inicjalnego, albo z aspirowanego [h] arabskiego lub germaskiego, byo alofonem dla /f/, dlatego a do XV wieku funkcjonoway formy podwjne, na przykad fijo i hijo.
Jeeli chodzi o grafi, mona powiedzie, e do wieku XVI system zapisu dwikw hiszpaskich zosta uporzdkowany wedug norm ustalonych na dworze Alfonsa Mdrego. Cho jeszcze w pierwszej poowie XV wieku wiele form byo rnie zapisywanych, na przykad: voluntat i voluntad, fazer i hazer, dubda i duda, ome i hombre, judgar i juzgar, serin i seran, by wymieni te najbardziej charakterystyczne. Z podanych par przykadw forma pierwsza zanikaa, a druga funkcjonuje do dzisiaj (wspczesn grafi hazer jest hacer).
94
Warto w tym miejscu przytoczy fragmenty tekstu napisanego przez Juana de Valdsa na temat rnorodnoci jzykowej Hiszpanii (formy archaiczne zostay wyrnione tustym drukiem): Diros no lo que s de cierta ciencia, porque no s nada desta manera, sino lo que por conjeturas alcanzo y lo que saco por discrecin; por tanto me contento que vosotros a lo que dijere deis el crdito que quisiredes Y Portugal, como veis, an agora est apartada de la corona de Espaa, teniendo como tiene rey por s. La cual diversidad de seoros pienso yo que en alguna manera haya causado la diferencia de las lenguas, bien que cualquiera dellas se conforma ms con la lengua castellana W najsynniejszym dziele najsynniejszego pisarza tego okresu w Don Quijote de la Mancha Miguela de Cervantesa znajduj si takie archaiczne formy jak: de vuestra fermosura (obecnie: hermosura); el mesmo Aristteles (obecnie: mismo); y muchas veces le vino deseo de tomar la pluma y dalle fin al pie de la letra (obecnie: darle); en efeto (obecnie: en efecto); deste peligro (obecnie: de este); luengos siglos (obecnie: longos, ale ten przymiotnik jest obecnie zapomniany, w jego miejsce pojawi si przymiotnik largos, znaczcy dugie); ans (obecnie: as); los autores desta tan verdadera historia (obecnie: de esta). El Siglo de Oro dzieli si na wczeniejszy okres klasycystyczny (wiek XVI) i pniejszy barokowy (wiek XVII). Pierwsz faz okresu klasycystycznego (lub renesansowego), obejmujc koniec wieku XV i pierwsz wiartk wieku XVI, mona nazwa okresem przedklasycznym; jest to faza przejciowa midzy starohiszpaskim i hiszpaszczyzn klasyczn, czyli obejmuje kocwk epoki poprzedniej i pocztek kolejnej epoki; wtedy to wanie pewne archaiczne formy staj si duo mniej popularne lub zanikaj: walka midzy finalnym -t i -d koczy si zwycistwem tej drugiej formy; formy z inicjalnym h- zaczynaj przewaa nad formami z inicjalnym f-; spjnik y ostatecznie zaczyna wypiera e (lub et), przy czym forma e pozostaje przed sowami rozpoczynajcymi si samogosk i-; archaiczne formy werbalne -ades, -edes i -ides zostaj ostatecznie wyparte przez -is, -is, -s; uycie artykuu (rodzajnika) okrelonego przed przymiotnikiem dzierawczym zanika. Zoty Wiek niezalenie czy na jego pocztku wydzieli si z niego okres przedklasyczny czy nie otwiera najwaniejsza data w historii Hiszpanii: rok zakoczenia rekonkisty (reconquista ponowne zdobywanie, odzyskanie) przez Krlw Katolickich (Reyes Catlicos) Izabeli I Kastylijskiej i Ferdynanda II Aragoskiego, a jednoczenie rok rozpoczcia podboju (conquista) Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w imieniu i na rzecz korony hiszpaskiej. Przypadkowo rwnie w 1492 roku ukazaa si Gramatyka kastylijska autorstwa Antonia de Nebriji (mianownik: Antonio de Nebrija), dzieo pod wieloma wzgldami wyjtkowe; wyjtkowo tego dziea polegaa przede wszystkim na tym, e po raz pierwszy jzyk kastylijski zosta uznany za godny opisu; Antonio de Nebrija (1441-1522) jest jednoczenie pierwszym gramatykiem nowoytnej Europy. 95
Antonio de Nebrija we wstpie do swojej Gramtica castellana pisze: Lo que dizimos de la lengua hebraica, griega e latina, podemos muy ms claramente mostrar en la castellana: que tuvo su niez en los tiempos de los jueces e Reies de Castilla e de Len e comenz a mostrar sus fuerzas en tiempos de mui esclarecido e digno de toda la eternidad, el Rei Don Alfonso el Sabio, por cuyo mandato se escrivieron las Siete Partidas, la General Historia, e fueron trasladados muchos libros de latn e arbigo en nuestra lengua castellana, la cual se estendi despues hasta Aragn e Navarra e de all a Italia, siguiendo la compaia de los infantes que mandamos a imperar en aquellos Reinos Krlowie Katoliccy zjednoczyli dwa niedue krlestwa i prbowali zapanowa nad caym Pwyspem Iberyjskim. Ich wnuk, Karol I Hiszpaski i jednoczenie Karol V Niemiecki (1500-1558), kiedy abdykowa w 1556, by wadc Hiszpanii, Flandrii, Austrii, Niemiec oraz znacznych obszarw w Nowym wiecie. To wanie Karol I/V jest autorem powiedzenia, e z kobietami najlepiej mu si rozmawia po wosku, z mczyznami po francusku, ze swoim koniem po niemiecku, a z Bogiem po hiszpasku. Jzyk hiszpaski Zotego Wieku rni si zarwno od starohiszpaskiego epoki wczeniejszej, jak rwnie od hiszpaszczyzny wspczesnej. Dla rozwoju jzykw nowoytnych wielkie znaczenie miao wynalezienie druku w 1440; dziki temu wynalazkowi nastpia znaczca unifikacja ortografii, jak rwnie cho w mniejszym stopniu gramatyki i leksyki. Daleko byo jeszcze do totalnej unifikacji XX wieku, ale bya to dua zmiana w stosunku do niemale cakowitej dowolnoci form w epokach wczeniejszych. W wiekach XVI i XVII uytkownicy natywni hiszpaskiego cigle nie mog si zdecydowa na ostateczn form samogosek w sylabach nieakcentowanych: obok cubrir, ruido, recibir, sepultura, segn wystpuj w tekstach takie formy, jak: cobrir, roido, recebir, sepoltura, sign. Jeszcze w XVII wieku dopuszczalna jest forma z pocztkowym f- zamiast aspirowanego h- (pniej niewymawianego): fijo (zamiast hijo), fecho (zamiast hecho). Cay Zoty Wiek by rwnie okresem zmagania si dwch przeciwnych si w formach kultowych: z jednej strony podlegay one obrbce fonicznej, z drugiej silna bya tendencja do zachowania postaci aciskiej. W rezultacie koegzystoway obok siebie sinificar i significar, efeto i efecto, perfecin i perfeccin. W poowie XVI wieku obok takich form jak: 1) amis, tenis, sois; 2) cantad, tened, salid: 3) soy, voy, estoy, doy; rwnolegle w uyciu byy takie formy jak: 1) ams, tens, sos; 2) cant, ten, sal; 3) s, vo, est, d. W wieku XVII ta druga seria powoli zanika, by da miejsce tej pierwszej. W okresie Zotego Wieku ostatnie archaiczne formy przyswkw, przyimkw i spjnikw ostatecznie przyjmuj wspczesn form: estonces > entonces, ans > as, agora > ahora, et / e > y.
96
Na pocztku Zotego Wieku czasowniki aver (haber) i tener byy synonimami, pod koniec tego okresu miay ju te funkcje, ktre maj obecnie; aver (haber) wyparo ser z funkcji czasownika posikowego dla czasownikw nieprzechodnich i zwrotnych, jednoczenie participium stao si nieodmienne, czyli nastpia gramatyzacja form peryfrastycznych. Podobnie, pozostae dwa czasowniki posikowe ser i estar ustaliy si w swoim obecnym uyciu. Antonio de Valds pisze jeszcze andando a oscuras, presto tropieza hombre (idc w ciemnociach, szybko si czowiek potknie), jednak krtko potem forma bezosobowa z se wypiera form bezosobow z hombre. Forma ze sowem czowiek do dzi peni funkcj formy bezosobowej w jzyku francuskim: w zdaniu <On parle franais ici> sowo on pochodzi od aciskiego homo (czowiek). Czas gramatyczny o formach <cantara, cantaras, cantara, cantramos, cantarais, cantaran> traci swoj etymologiczn funkcj plusquamperfectum indicativi i staje si czasem trybu czcego zwanego pretrito pluscuamperfecto del subjuntivo (-ra); jednak nawet dzi czas ten bywa uywany w swoim znaczeniu etymologicznym, reguy gramatyczne zezwalaj na to. Drugi paradygmat kocwek koniugacyjnych czasu pretrito pluscuamperfecto del subjuntivo (-se) w istocie jest kontynuacj aciskiego plusquamperfectum coniunctivi. Upowszechnia si uycie przyimka a przed rzeczownikiem osobowym w bierniku. Podsumowujc Zoty Wiek jzyka hiszpaskiego i literatury hiszpaskiej, naley stwierdzi, e by to okres ostatecznego wykrystalizowania si wspczesnej hiszpaszczyzny. Od wieku XVI mona ju nazywa jzyk kastylijski jzykiem hiszpaskim; innymi sowy, jzyk jednego regionu iberyjskiego (Kastylii) sta si jzykiem caego Pwyspu Iberyjskiego, bez Portugalii, cho nawet tam nie by do koca jzykiem obcym. Rwnie w wieku XVI jzyk hiszpaski wygra trwajce kilka wiekw wspzawodnictwo z acin, kiedy Bernab Busto napisa w swoim elementarzu Arte para aprender a leer y escrevir perfectamente en romance y latn (1532), e nauka kastylijskiego (romance) powinna poprzedza nauk aciny.
-x- i -g- / -j- (bezdwiczno dwiczno), -b- i -v- (bilabialno labiodentalno). W tym ostatnim przypadku zamieszanie byo jeszcze wiksze, gdy czsto -v- i -u- uywano wymiennie: pisano na przykad cavallo i cauallo, vno i uno. Podobna niepewno bya z pisowni -i- i -y-: pisano aire i ayre, maior i mayor. Pojawia si rwnie tendencja, by powrci do zapisu etymologicznego i dopisywa -h- oraz pisa -ph-, -th-, -ch-, -y-, -quzamiast -f-, -t-, -c-, -i-, -cu- (philosofa, theatro, christiano, lyra, quanto). Kolejnym wkadem Akademii w rozwj hiszpaszczyzny byo uporzdkowanie tego zamieszania ortograficznego. Ju w 1726 w Diccionario de Autoridades sformuowano zasad, e -u- oznacza samogosk [u] lub psamogosk [w], natomiast -v- przedstawia spgosk bilabialn, przy czym wymowa -v- i -b- niczym si nie rni. Jednoczenie usunito -- i ustalono, e bezdwiczna spgoska interdentalna [] bdzie zapisywana przed -e- i -i- za pomoc litery -c-, natomiast w pozostaych kontekstach za pomoc litery -z-. W wydaniu Ortografii z roku 1763 zniesiono zapis podwjnego -ss- wprowadzajc w to miejsce pojedyncze -s- oznaczajce spgosk bezdwiczn z wyjtkiem pozycji przed spgosk dwiczn. Do koca wieku XVIII formy -ph-, -th-, -ch- stopniowo byy zastpowane przez odpowiednio -f-, -t-, -c-. Reformy ortograficzne zamkn rok 1815, kiedy to ustalia si pisownia w zasadniczym zrbie obowizujc do dzisiaj: cuanto zamiast quando; -i- w rodku, -y- na kocu wyrazu; -x- wymawia si [ks] lub [gz], -j- wymawia si [x], -g- przed -e- i -i- te wymawia si [x]. Hiszpaski bez przerwy wzbogaca si leksykalnie. Wraz z nowoytnym rozwojem naukowym i spoeczno-ekonomicznym w hiszpaszczynie pojawiy si takie sowa, jak: electricidad, hidrosttica, mec(h)nica, microscopio, civilizacin, criterio, educar, industria, materialismo, progreso, provecho, sociedad, utilidad. W XIX wieku weszo do hiszpaszczyzny wiele kultyzmw: espontaneidad, dualista, intelectualismo, racionalismo, virus, higiene, fotografa, terrorismo, capitalista. Od XVIII nasila si napyw galicyzmw (sw pochodzcych z jzyka francuskiego) do hiszpaskiego: detalle, interesante, intriga, hotel, chalet, sof, financiero, garanta. Galicyzmy nowoytne rni si od wczeniejszych: do XVI wieku hiszpaski rozrnia [] od [] oddajc t rnic w grafii pod postaci odpowiednio -x- i -g- / -j-; i tak francuskie -chstawao si w hiszpaskiej grafii -x-, a francuskie -g- / -j- pozostawao bez zmian: chef > xefe (obecnie: jefe), jardin > jardn. Galicyzmy nowoytne z [] lub [] zamieniaj te dwiki na [s] lub []: jupe > chupa, bijouterie > bisutera, bechamel > besamela, clich > clich lub clis; zdarza si, e francuskie -ch- i -g- s czytane po hiszpasku: chauffeur > chfer, garage > garaje. Ponadto istniej w hiszpaskim galicyzmy, ktre nie zasymiloway si, zachowujc swoj cudzoziemsko: toilette, soire, beige. Znaczenie woskiego jako rda neologizmw dla hiszpaskiego w czasach najnowszych jest duo mniejsze ni w Wieku Zotym; s to pojedyncze sowa: terracota, aria, libreto, batuta, analfabetismo, casino, fiasco. Wielkim natomiast rdem sta si dla hiszpaskiego angielski: club, tnel, lder, revlver, confort, turysta, ftbol, tenis, golf, vter.
98
99
Rnice
0%
Rys. 6.1 przedstawia ), gdzie wystpuj trzy obszary: Obszar Rt drug sytuacj (sytuacja Obszarb P/R Obszar I obszar R (zbir elementw w 100% rnych, czyli rozcznych); obszar I (zbir elementw w 100% podobnych, czyli identycznych); obszar P/R (zbir elementw troch podobnych i troch rnych). Pierwsz sytuacj (sytuacja a) Rys. 6.1 przedstawiaby wtedy, gdyby usunito z niego Obszar P/R. Z tych rozwaa wynika, e istniej dwie kategorie porwna: porwnywanie rzeczy, ktre maj cechy zero-jedynkowe (cechy albo s, albo ich nie ma), na przykad porwnywanie ludzi pod wzgldem pci (sytuacja a); porwnywanie rzeczy, ktrych porwnywane cechy maj rne wartoci, na przykad porwnywanie ludzi pod wzgldem wieku (sytuacja b). W tym drugim przypadku kolejn istotn kwesti metodologiczn jest okrelenie stopienia podobiestwa dwch lub wicej rzeczy. Warto tych teoretycznych rozwaa nie polega na tym, e dostarcz one gotowy algorytm postpowania badawczego, lecz na tym, e da si z nich wyprowadzi pewne postulaty, ktrych spenienie da gwarancj poprawnoci metodologicznej procesu badawczego. S to nastpujce postulaty: 1) Rzeczami porwnywanymi w komparatystycznych badaniach lingwistycznych s jzyki. 2) Komparatystyczna analiza lingwistyczna musi by przynajmniej trzypoziomowa, przy czym poziomami tymi s: poziom foniczny, morfologiczny i syntaktyczny, przy zaoeniu, e na poziomach morfologicznym i syntaktycznym dokonuje si rozrnienia na cz formaln (signifiant) i znaczeniow (signifi). 3) Na kadym poziomie analizy ilo elementw w porwnywanych zbiorach musi by identyczna; jeeli nie jest, trzeba wyznaczy wagi poszczeglnych elementw. 4) Porwnanie jedynie dwch rzeczy jest badaniem o stosunkowo maej informacyjnej wartoci dodanej; znaczca informacyjna warto dodana zaczyna si od porwnania przynajmniej trzech obiektw; peny obraz uzyskuje si po przeprowadzeniu porwna wszystkich elementw na danym poziomie. W niniejszym opracowaniu postulat o minimalnej trjpoziomowoci komparatystycznej analizy lingwistycznej zosta zmodyfikowany w taki sposb, e s trzy poziomy analizy Langue (foniczny, leksykalny, morfologiczny) i jeden poziom analizy Parole (tekstowy). Zarys porwnawczej analizy fonicznej przeprowadzono w Podrozdziale 1.2, pozostae trzy analizy zostan przeprowadzone w Podrozdziaach 6.1, 6.2 i 6.3.
Analiza na poziomie leksykalnym zostaa oparta na licie Swadesha. Mona mie wiele zastrzee do tej listy, podobnie jak do kadej istniejcej i potencjalnej listy. Najrozsdniej byoby oprze tak list na sownictwie o najwyszej frekwencji, czyli pierwszym sowem na tej licie byoby sowo, ktre jest najczciej uywane, drugim sowem sowo najczciej uywane drugie w kolejnoci, itd. I od razu pojawia si problem: w rnych jzykach rne sowa maj rne frekwencje. Mona prbowa to rozwiza w ten sposb, e opracowaoby si listy (Z), kada zawierajca x sw o najwyszej frekwencji dla dwch lub wicej jzykw (Jzyk A, Jzyk B, Jzyk C, ) oddzielnie (ZA, ZB, ZC,, przy czym ZA = {a1, a2, , ax}, ZB = {b1, b2, , bx}), a nastpnie wyodrbnioby si wsplny zbir sw o najwyszej frekwencji ZW z tych oddzielnych zbiorw: ZW = (ZC ZB ZC ) To ostatnie rozwizanie wydaje si optymalne. Fakt istnienia rozwizania optymalnego, ktrego projekt przedstawiono powyej, nie oznacza, e listy Swadesha s metodologiczne wadliwe: porwnywanie leksyki w wybranych jzykach mona przeprowadza na podstawie dowolnie opracowanych list sownictwa, pod warunkiem, e liczba sw bdzie identyczna. Naley pamita, e wyniki otrzymane w ten sposb wskazuj tylko pewne tendencje i nie jest moliwe obliczenie, na ile s one statystycznie prawdziwe. Kiedy ju zostay opracowane listy sownictwa w porwnywanych jzykach, pojawia si kolejny problem metodologiczny: ktre sowa w rnych jzykach uzna za podobne (ze sowami identycznymi nie ma adnego problemu, nawet niezalenie od ich pochodzenia). Najbardziej przejrzyste jest kryterium etymologiczne, cho te wymaga precyzyjnego zdefiniowania: w jzykach romaskich za sowa podobne uznaje si te, ktre pochodz od tego samego wyrazu, ktry funkcjonowa w okresie wyksztacania si jzykw romaskich (wieki V-X) lub pniej, fizycznie udokumentowanego lub wiarygodnie zrekonstruowanego. Kryterium etymologiczne moe by czasem w konflikcie z kryterium wzajemnej zrozumiaoci: niektre sowa pochodzce od wsplnego przodka mog by cakowicie wzajemnie niezrozumiae; z drugiej strony, sowa pochodzce z rnych rde, nawet z jzykw nalecych do rnych grup, mog przypadkowo brzmie i/lub wyglda podobnie i znaczy podobnie. Dla czystoci metodologicznej naleaoby nie bra pod uwag tych zastrzee, czyli sowa, ktre s cakowicie wzajemnie niezrozumiae, ale maj tego samego przodka, uznaje si za podobne; a sowa, ktre brzmi i/lub wygldaj podobnie i znacz podobnie, ale jest to podobiestwo przypadkowe, gdy pochodz od innych sw, uznaje si za znaczeniowo rozczne.
101
8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48.
tamto tu tam kto co gdzie kiedy jak nie kady duo, bardzo kilka mao drugi jeden dwa trzy cztery pi wielki dugi szeroki gsty ciki may krtki wski cienki kobieta mczyzna czowiek dziecko ona m matka ojciec zwierz ryba ptak pies wesz
ese, aquel aqu, ac ah quien que donde cuando como no todo mucho algunos poco otro uno dos tres cuatro cinco grande largo ancho gordo pesado pequeo corto estrecho delgado, flaco mujer hombre hombre nio esposa, mujer esposo, marido madre padre animal pez, pescado pjaro perro piojo
aquilo aqui a quem que onde quando como no todo muito alguns pouco outro um dois trs quatro cinco grande longo largo espesso pesado pequeno curto estreito fino mulher homem homem criana mulher, esposa marido, esposo me pai animal peixe ave, pssaro co piolho
cela ici l qui que o quand comment nepas tout beaucoup quelques peu autre un deux trois quatre cinq grand long large pais lourd petit court troit mince femme homme homme enfant pouse mari, poux mre pre animal poison oiseau chien pou
quello qui, qua l chi che dove quando come non tutto molto alcuni poco altro uno due tre quattro cinque grande lungo largo spesso pesante piccolo corto stretto sottile donna uomo uomo bambino moglie marito madre padre animale pesce uccello cane pidocchio
102
103
98. 99. 100 . 101 . 102 . 103 . 104 . 105 . 106 . 107 . 108 . 109 . 110 . 111 . 112 . 113 . 114 . 115 . 116 . 117 . 118 . 119 . 120 . 121 . 122 . 123 . 124 . 125 . 126 . 127
dmucha oddycha mia si widzie sysze wiedzie myle czu ba si spa y umiera zabi walczy wypdza uderza ci rba
soplar respirar rer ver oir saber pensar oler temer dormir vivir morir matar pelear cazar golpear cortar partir
soprar respirar rir ver ouvir saber pensar cheirar temer dormir viver morrer matar lutar caar bater cortar rachar esfaquear, apunhalar raspar cavar nadar voar andar, caminhar vir deitar-se, estar deitado sentar-se, estar sentado
souffler respirer rire voir entendre savoir penser sentir craindre dormir vivre mourir tuer se battre chasser frapper couper fendre poignarder gratter creuser nager voler marcher venir s'tendre, tre tendu s'asseoir, tre assis se lever, se tenir debout tourner tomber
soffiare respirare ridere vedere udire sapere pensare odorare temere dormire vivere morire uccidere combattere cacciare colpire tagliare fendere pugnalare graffiare scavare nuotare volare camminare venire stendere sedere, essere seduto stare in piedi girare cadere
pchn noem apualar drapa dry pywa lata i przychodzi rozciga si siada podnosi si skrci pada araar, rascar cavar nadar volar caminar venir echarse sentarse
levantarse, estar de pie pr-se de p, estar em p girar virar, girar caer cair
104
. 128 . 129 . 130 . 131 . 132 . 133 . 134 . 135 . 136 . 137 . 138 . 139 . 140 . 141 . 142 . 143 . 144 . 145 . 146 .
dawa trzyma ciska trze my wyciera cign pcha rzuca wiza szy liczy mwi piewa bawi si pywa pyn marzn pcznie
dar tener apretar frotar lavar limpiar tirar de, jalar empujar tirar atar coser contar decir cantar jugar flotar fluir helar hincharse
dar segurar apertar esfregar lavar enxugar puxar empurrar atirar, lanar atar coser contar dizer cantar brincar, jogar flutuar, boiar fluir gelar inchar
donner tenir serrer frotter laver essuyer tirer pousser jeter, lancer lier coudre compter dire chanter jouer flotter couler geler gonfler
dare tenere spremere strofinare lavare asciugare tirare spingere lanciare legare cucire contare dire cantare giocare galleggiare fluire gelare gonfiarsi
105
161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195.
mga niebo wiatr nieg ld dym ogie prochy pali si droga gra czerwony zielony ty biay czarny noc dzie rok ciepo zimno peny nowy stary dobry zy zgniy brudny prosty okrgly ostry tpy gadki mokry suchy
niebla cielo viento nieve hielo humo fuego cenizas quemar camino montaa rojo verde amarillo blanco negro noche da ao clido fro lleno nuevo viejo bueno malo podrido sucio recto redondo agudo, afilado embotado liso mojado seco
nevoeiro cu vento neve gelo fumo fogo cinzas arder estrada montanha vermelho verde amarelo branco preto, negro noite dia ano quente frio cheio novo velho bom mau podre sujo direito redondo afiado, aguado cego liso hmido seco
brouillard ciel vent neige glace fume feu cendres brler route montagne rouge vert jaune blanc noir nuit jour an, anne chaud froid plein nouveau vieux bon mauvais pourri sale droit rond tranchant mouss lisse mouill sec
nebbia cielo vento neve ghiaccio fumo fuoco ceneri bruciare strada montagna rosso verde giallo bianco nero notte giorno anno caldo freddo pieno nuovo vecchio buono cattivo marcio sporco diritto rotondo aguzzo, affilato smussato liscio bagnato asciutto, secco
Morris Swadesh opracowa swoj list podstawowego sownictwa dla jzyka angielskiego w latach czterdziestych i pidziesitych XX wieku. Powyej zestawiono wedug tej listy 106
podstawowe sownictwo jzyka hiszpaskiego (kolumna 3), portugalskiego (kolumna 4), francuskiego (kolumna 5) i woskiego (kolumna 6); ponadto dodano jzyk polski (kolumna 2). Powstaa wic lista 207 sw w piciu wersjach jzykowych: w czterech porwnywanych jzykach romaskich i polskim. Zgodnie z przyjtymi kryteriami zidentyfikowano 125 sw, ktre s podobne w tych czterech wybranych jzykach romaskich; stanowi one 60,4% wszystkich sw porwnywanych; liczba ta okrela stopie podobiestwa midzy tymi czteroma jzykami pod wzgldem leksykalnym. Stopie podobiestwa midzy parami wybranych jzykw romaskich pod wzgldem leksykalnym wynosi: midzy hiszpaskim i woskim = 75,9%; midzy hiszpaskim i portugalskim = 82,1%; midzy hiszpaskim i francuskim = 64,7%; midzy francuski i portugalskim = 67,6%; midzy francuskim i woskim = 73,4%; midzy woskim i portugalskim = 74,9%. Jak wida, otrzymane wyniki s zgodne z sdami intuicyjnymi oraz z wynikami zawartymi w Tab. 1.1: najblisze sobie s hiszpaski i portugalski, do bliskie s sobie mniej wicej na tym samym poziomie takie pary jzykw jak: hiszpaski-woski, portugalski-woski, francuski-woski.
Tab. 6.3. Kocwki bezokolicznikw z podziaem na koniugacje w spn, por, frn i itn koniugacja spn por frn itn I -ar -ar -er -are II -er -er -ir -ere II -ir -ir -re / -oir / -ir -ire Do II koniugacji francuskiej nale czasowniki zakoczone w bezokoliczniku na -ir oraz majce w liczbie mnogiej czasu teraniejszego zbitk -iss- przed kocwk koniugacyjn, na przykad finir finissons, finissez, finissent. Do III koniugacji francuskiej nale czasowniki zakoczone w bezokoliczniku na -ir, -oir i -re, na przykad vendre, voir, ouvrir, oraz dwa czasowniki zakoczone w bezokoliczniku na -er: aller i envoyer. Nowo powstajce czasowniki tworzy si wycznie w koniugacji pierwszej i drugiej; koniugacja trzecia jest martwa. Koniugacje francuskie dzieli si te na yw (I i II) oraz martw (III). W czterech wybranych jzykach hiszpaskim, portugalskim, francuskim, woskim funkcjonuj obecnie nastpujce czasy: A) w trybie wskazujcym (modus indicativus): 1) praesens (forma prosta) = (spn) el presente = (por) o presente = (frn) le prsent = (itn) il presente; 107
2) imperfectum (forma prosta) = (spn) el pretrito imperfecto = (por) o pretrito imperfeito = (frn) limparfait = (itn) l imperfetto; 3) praeteritum simplex (forma prosta) = (spn) el pretrito indefinido = (por) o pretrito perfeito simples = (frn) le pass simple (pass dfini / pass historique) = (itn) il passato remoto; 4) futurum simplex (forma prosta) = (spn) el futuro imperfecto = (por) o futuro imperfeito = (frn) le futur simple = (itn) il futuro semplice; 5) futurum compositum (forma zoona) = (spn) el futuro perfecto = (por) o futuro perfeito = (frn) le futur antrieur = (itn) il futuro anteriore; 6) perfectum (forma zoona) = (spn) el pretrito perfecto = (por) o pretrito perfeito composto = (frn) le pass compos = (itn) il passato prossimo; 7) plusquamperfectum compositum i (forma zoona) = (spn) el pretrito pluscuamperfecto = (por) o pretrito mais-que-perfeito composto = (frn) le plus-que-parfait = (itn) il trapassato prossimo (il piuccheperfetto); 8) plusquamperfectum compositum ii (forma zoona) = (spn) el pretrito anterior = (por) o pretrito mais-que-perfeito anterior = (frn) le pass antrieur = (itn) il trapassato remoto; 9) plusquamperfectum simplex (forma prosta) = (por) o pretrito mais-que-perfeito simples (tylko w portugalskim); 10) potentialis simplex (forma prosta) = (spn) el potencial simple = (por) o condicional presente = (frn) le conditionnel prsent = (itn) il condizionale presente; 11) potentialis compositum (forma zoona) = (spn) el potencial compuesto = (por) o condicional pretrito perfeito = (frn) le conditionnel pass = (itn) il condizionale passato (il condizionale composto); B) w trybie czcym (modus coniunctivus) 12) praesens (forma prosta) = (spn) el presente = (por) o presente = (frn) le prsent = (itn) il presente; 13) imperfectum (forma prosta) = (spn) el pretrito imperfecto = (por) o pretrito imperfeito = (frn) limparfait = (itn) l imperfetto; 14) perfectum (forma zoona) = (spn) el pretrito perfecto = (por) o pretrito perfeito = (frn) le pass = (itn) il passato; 15) plusquamperfectum (forma zoona) = (spn) el pretrito pluscuamperfecto = (por) o pretrito mais-que-perfeito composto = (frn) le plus-que-parfait = (itn) il trapassato; 16) futurum simplex (forma prosta) = (spn) el futuro imperfecto = (por) o futuro imperfeito (tylko w hiszpaskim i portugalskim); 17) futurum compositum (forma zoona) = (spn) el futuro perfecto = (por) o futuro perfeito (tylko w hiszpaskim i portugalskim); Jak wida, nazwy tych samych czasw w rnych jzykach romaskich s rne; zachodzi wic konieczno znalezienia jednej nazwy. Optymalnym rozwizaniem wydaje si odwoanie do aciny, ktra bya wsplnym punktem wyjcia dla wszystkich tych jzykw; jednoczenie naley w miar moliwoci zachowa istniejc tradycj nazewnictwa. S dwa tryby: indicativus (indicativi) i coniunctivus (coniunctivi) oraz dwie strony: activum (activi) i passivum (passivi). Jeeli mona zachowa nazw tradycyjn, to si j zachowuje (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum); jeeli jest czas prosty i odpowiadajcy mu czas zoony, to jest to oddane sowami simplex i compositum. Dwie formy tradycyjnego trybu przypuszczajcego skategoryzowano jako dwa czasy (prosty i zoony) trybu 108
wskazujcego. Jako e s dwa plusquamperfecti dodano im numery (jeden i dwa). Wymylono tylko jedn now nazw praeteritum (simplex). Ponadto w portugalskim funkcjonuje plusquamperfectum numer trzy, nazwano go plusquamperfectum simplex (bo jest to czas prosty, w odrnieniu od dwch pozostaych plusquamperfecti). Kocwki koniugacyjne czasw prostych dla czterech jzykw romaskich zostay pokazane w kolejnych tabelach, najpierw dla trybu wskazujcego, nastpnie dla trybu czcego.
109
Tab. 6.4. Kocwki czasu teraniejszego w spn, por, frn i itn Kon. Liczba Osoba spn por frn itn hablar* falar* parler** parlare** Bezokolicznik 1 hablo falo je parle parlo sing 2 hablas falas tu parles parli I 3 habla fala il parle parla 1 hablamos falamos nous parlons parliamo plur 2 hablis falais vous parlez parlate 3 hablan falam ils parlent parlano * Pochodzi z aciskiej formy fabulari < fabula. ** Pochodzi z aciskiej formy parabolari < parabola. tener (irr)* ter (irr)* tenir (III)* tenere (irr)* Bezokolicznik finir (II)*** bere (irr)** beber (reg)** beber (reg)** tengo tenho je tiens tngo 1 bebo bebo je finis bvo tienes tens tu tiens tini sing 2 bebes bebes tu finis bvi tiene tem il tient tine II 3 bebe bebe il finit bve tenemos temos nous tenons teniamo 1 bebemos bebemos nous finissons beviamo tenis tendes vous tenez tenete plur 2 bebis bebeis vous finissez bevete tienen tm ils tiennent tngono 3 beben bebem ils finissent bvono * Pochodzi z aciskiej formy tenere (= trzyma). ** Pochodzi z aciskiej formy bibere (= pi). *** Pochodzi z aciskiej formy finire (= koczy). Hiszpaska i portugalska forma czasownika pi jest regularna, woska forma jest nieregularna, ale wszystkie kocwki s regularne. Francuska forma boire naley do III koniugacji. abrir* abrir* ouvrir* aprire* Bezokolicznik 1 abro abro jouvre apro sing 2 abres abres tu ouvres apri III 3 abre abre il ouvre apre 1 abrimos abrimos nous ouvrons apriamo plur 2 abrs abris vous ouvrez aprite 3 abren abrem ils ouvrent aprono * Pochodzi z aciskiej formy aperire. Czas praesens jest uywany w wybranych 4 jzykach romaskich w takich samych sytuacjach. Jzyki iberyjskie (hiszpaski i portugalski) i w mniejszym stopniu woski czynno cig (e.g. dziejc si w chwili obecnej) opisuj przez form peryfrastyczn: (he / she) is working (eng); est ( va / anda / viene / sigue / contina / lleva / queda) trabajando (spn); est (anda / continua / segue) a trabalhar / est (anda / va / vem / vai / continua / segue) trabalhando (por); 110
Tab. 6.5. Kocwki czasu praeteritum simplex w spn, por, frn i itn Osob Kon. Liczba spn por frn itn a hablar falar parler parlare Bezokolicznik 1 habl falei je parlai parlai sing 2 hablaste falaste tu parlas parlasti 3 habl falou il parla parl I nous 1 hablamos falmos parlammo parlmos plur 2 hablasteis falastes vous parltes parlaste 3 hablaron falaram ils parlrent parlarono ter (irr) tenere (irr) tener (irr) tenir (III) beber (reg) bere (irr) Bezokolicznik beber (reg) finir (II) temere (reg)* temer (reg)* temer (reg)* tuve tive je tins tnni 1 beb bebi je finis bvvi=bevi=bevtti tem temi temei=temetti tuviste tiveste tu tins tenesti sing 2 bebiste bebeste tu finis bevesti temiste temeste temesti tuvo teve il tint tnne II 3 bebi bebeu il finit bvve=bev=bevtte temi temeu tem=temette tuvimos tivemos nous tnmes tenemmo 1 bebimos bebemos nous finmes bevemmo temimos tememos tememmo tuvisteis tivestes vous tntes teneste plur 2 bebisteis bebestes vous fintes beveste temisteis temestes temeste tuvieron tiveram ils tinrent tnnero 3 bebieron beberam ils finirent bvvero=bevrono=bevttero temieron temeram temerono=temettero * Pochodzi z aciskiej formy temere (= ba si). abrir abrir ouvrir aprire Bezokolicznik sentir* sentir* sentir* sentire* abr abri jouvris aprsi=aprii 1 sent senti je sentis sentii abriste abriste tu ouvris apristi sing 2 sentiste sentiste tu sentis sentisti abri abriu il ouvrit aprrse=apr III 3 sinti sentiu il sentit sent abrimos abrimos nous ouvrmes aprimmo 1 sentimos sentimos nous sentmes sentimmo abristeis abristes vous ouvrtes apriste plur 2 sentisteis sentistes vous senttes sentiste 111
abriram sentiram
aprsero=aprirono sentirono
Kon.
II
III
Tab. 6.6. Kocwki czasu imperfectum w spn, por, frn i itn spn por frn Liczba Osoba hablar falar parler Bezokolicznik 1 hablaba falava je parlais sing 2 hablabas falavas tu parlais 3 hablaba falava il parlait 1 hablbamos falvamos nous parlions plur 2 hablabais falveis vous parliez 3 hablaban falavam ils parlaient tener (irr) ter (irr) tenir (III) Bezokolicznik beber (reg) finir (II) beber (reg) tena tinha je tenais 1 beba bebia je finissais tenas tinhas tu tenais sing 2 bebas bebias tu finissais tena tinha il tenait 3 beba bebia il finissait tenamos tnhamos nous tenions 1 bebamos bebamos nous finissions tenais tnheis vous teniez plur 2 bebais bebeis vous finissiez tenan tinham ils tenaient 3 beban bebiam ils finissaient abrir abrir ouvrir Bezokolicznik 1 abra abria jouvrais sing 2 abras abrias tu ouvrais 3 abra abria il ouvrait 1 abramos abramos nous ouvrions plur 2 abrais abreis vous ouvriez 3 abran abriam ils ouvraient
itn parlare parlavo parlavi parlava parlavamo parlavate parlavano tenre (irr) bere (irr) tenevo bevevo tenevi bevevi teneva beveva tenevamo bevevamo tenevate bevevate tenevano bevevano aprire aprivo aprivi apriva aprivamo aprivate aprivano
Praeteritum simplex i imperfectum to dwa podstawowe czasy przesze; praeteritum jest raczej czasem narracyjnym, a imperfectum raczej czasem deskryptywnym; odpowiada to w pewnym przyblieniu temu, co w jzyku polskim definiowane jest odpowiednio jako aspekt dokonany i niedokonany. Uycie francuskiego praeteritum jest ograniczone do jzyka pisanego i raczej do formy III osoby liczby pojedynczej; w mowie jest zastpowane przez perfectum. Podobnie woskie praeteritum, cho czciej uywane ni we francuskim, szczeglnie na poudniu kraju, jest rwnie wypierane przez perfectum. To zuboenie formalne jest rekompensowane przez formy peryfrastyczne, na przykad: Ive just done it. (eng) Je viens de le faire. (frn) Acabo de hacerlo. (spn) Acabo de faz-lo. (por) 112
Kon.
II
III
Tab. 6.7. Kocwki czasu futurum simplex w spn, por, frn i itn spn por frn itn Liczba Osoba hablar* falar* parler** parlare** Bezokolicznik 1 hablar falarei je parlerai parler sing 2 hablars falars tu parleras parlerai 3 hablar falar il parlera parler 1 hablaremos falaremos nous parlerons parleremo plur 2 hablareis falareis vous parlerez parlerete 3 hablarn falaro ils parleront parleranno tener (irr)* ter (irr)* tenir (III)* tenere (irr)* Bezokolicznik finir (II)*** bere (irr)** beber (reg)** beber (reg)** tendr terei je tiendrai terr 1 beber beberei je finirai berr tendrs ters tu tiendras terrai sing 2 bebers bebers tu finiras berrai tendr ter il tiendra terr 3 beber beber il finira berr tendremos teremos nous tiendrons terremo 1 beberemos beberemos nous finirons berremo tendris tereis vous tiendrez terrete plur 2 beberis bebereis vous finirez berrete tendrn tero ils tiendront terranno 3 bebern bebero ils finiront berranno abrir abrir ouvrir aprire Bezokolicznik 1 abrir abrirei jouvrirai aprir sing 2 abrirs abrirs tu ouvriras aprirai 3 abrir abrir il ouvrira aprir 1 abriremos abriremos nous ouvrirons apriremo plur 2 abriris abrireis vous ouvrirez aprirete 3 abrirn abriro ils ouvriront apriranno
Rwnie wyraanie przyszoci jest wspomagane w jzykach romaskich przez formy peryfrastyczne: Im going to do it (eng). Je vais le faire (frn). Voy a hacerlo (spn). Vou faz-lo (por). Przyszo jest take wyraana czasem teraniejszym. Czas przyszy ma poza swoim podstawowym znaczeniem rwnie funkcj wyraania przypuszczenia: Ser en casa (jest chyba w domu) (spn). 113
Marie nest pas encore arriv: elle sera certainement malade (Maria jeszcze nie przysza: jest chyba chora) (frn). Saranno le undici (jest chyba jedenasta) (itn). Tab. 6.8. Kocwki czasu potentialis simplex w spn, por, frn i itn spn por frn itn Liczba Osoba Bezokolicznik hablar falar parler parlare 1 hablara falaria je parlerais parlerei sing 2 hablaras falarias tu parlerais parleresti 3 hablara falaria il parlerait parlerebbe 1 hablaramos falaramos nous parlerions parleremmo plur 2 hablarais falareis vous parleriez parlereste 3 hablaran falariam ils parleraient parlerebbero tener (irr) ter (irr) tenir (III) tenere (irr) Bezokolicznik beber (reg) finir (II) bere (irr) beber (reg) tendra teria je tiendrais terrei 1 bebera beberia je finirais berrei tendras terias tu tiendrais terresti sing 2 beberas beberias tu finirais berresti tendra teria il tiendrait terrebbe 3 bebera beberia il finirait berrebbe tendramos teramos nous tiendrions terremmo 1 beberamos beberamos nous finirions berremmo tendrais tereis vous tiendriez terreste plur 2 beberais bebereis vous finiriez berreste tendran teriam ils tiendraient terrebbero 3 beberan beberiam ils finiraient berrebbero abrir abrir ouvrir aprire Bezokolicznik 1 abrira abriria jouvrirais aprirei sing 2 abriras abririas tu ouvrirais apriresti 3 abrira abriria il ouvrirait aprirebbe 1 abriramos abriramos nous ouvririons apriremmo plur 2 abrirais abrireis vous ouvririez aprireste 3 abriran abririam ils ouvriraient aprirebbero
Kon.
II
III
Forma potentialis (zarwno simplex, jak i compositum) tradycyjnie bya traktowana jako oddzielny tryb; od pewnego jednak czasu niektre gramatyki zaliczaj t form do trybu wskazujcego jako jeszcze jeden czas; tak te jest traktowana w niniejszym opracowaniu. Generalnie potentialis spenia trzy funkcje: suy do wyraania przypuszczenia, wyraa przyszo w przeszoci, jest form grzecznociow.
114
Kon.
II
III
Tab. 6.9. Kocwki czasu praesens coniunctivi w spn, por, frn i itn spn por frn itn Liczba Osoba Bezokolicznik hablar falar parler parlare 1 que hable que fale que je parle che parli sing 2 hables fales tu parles parli 3 hable fale il parle parli 1 hablemos falemos nous parlions parliamo plur 2 hablis faleis vous parliez parliate 3 hablen falem ils parlent parlino tener (irr) ter (irr) tenir (III) tenere (irr) Bezokolicznik beber (reg) finir (II) bere (irr) beber (reg) que tenga que tenha que je tienne tnga 1 beba beba je finisse bva tengas tenhas tu tiennes tnga sing 2 bebas bebas tu finisses bva tenga tenha il tienne tnga 3 beba beba il finisse bva tengamos tenhamos nous tenions teniamo 1 bebamos bebamos nous finissions beviamo tengis tenhais vous teniez teniate plur 2 bebis bebais vous finissiez beviate tengan tenham ils tiennent tngano 3 beban bebam ils finissent bvano abrir abrir ouvrir aprire Bezokolicznik 1 abra abra jouvre apra sing 2 abras abras tu ouvres apra 3 abra abra il ouvre apra 1 abramos abramos nous ouvrions apriamo plur 2 abris abrais vous ouvriez apriate 3 abran abram ils ouvrent aprano
Tryb czcy, pochodzcy od aciskiego trybu coniunctivus, istnieje w jzykach romaskich: el subjuntivo (esp), o conjuntivo (por), le subjonctif (frn), il congiuntivo (itn). Tryb ten wyraa sdy subiektywne, uczuciowe, niepewne. W pewnych kontekstach uycie tego trybu jest obligatoryjne, w innych opcyjnie.
115
Tab. 6.10. Kocwki czasu imperfectum coniunctivi w spn, por, frn i itn
Kon. Liczba Osoba Bezokolicznik 1 sing I 2 3 1 plur 2 3 Bezokolicznik 1 spn hablar hablase = hablara hablases =hablaras hablase = hablara hablsemos = hablramos hablaseis = hablarais hablasen = hablaran tener beber tuviese = tuviera bebiese = bebiera tuvieses = tuvieras bebieses = bebieras tuviese = tuviera bebiese = bebiera tuvisemos = tuviramos bebisemos = bebiramos tuvieseis = tuvierais bebieseis = bebierais tuviesen = tuvieran bebiesen = bebieran abrir abriese = abriera abrieses = abrieras abriese = abriera por falar falasse falasses falasse falssemos falsseis falassem ter beber tivesse bebesse tivesses bebesses tivesse bebesse tivssemos bebssemos tivsseis bebsseis frn parler je parlasse tu parlasses il parlt nous parlassions vous parlassiez ils parlassent tenir finir je tinsse je finisse tu tinsses tu finisses il tnt il fint nous tinssions nous finissions vous tinssiez vous finissiez itn parlare che parlassi parlassi parlasse parlassimo parlaste parlassero tenere bere tenessi bevessi tenessi bevessi tenesse bevesse tenessimo bevessimo teneste beveste
sing
3 II 1
plur
116
1 plur 2 3
Tab. 6.11. Kocwki czasu futurum simplex coniunctivi w spn, por, frn i itn Kon. Liczba Osoba spn por frn itn hablar falar parler parlare Bezokolicznik 1 hablare falar sing 2 hablares falares I 3 hablare falar Nie istnieje Nie istnieje 1 hablremos falarmos plur 2 hablareis falardes 3 hablaren falarem tener (irr) ter (irr) tenir (III) tenere (irr) Bezokolicznik beber (reg) finir (II) bere (irr) beber (reg) tuviere tiver 1 bebiere beber tuvieres tiveres sing 2 bebieres beberes tuviere tiver II 3 bebiere beber Nie istnieje Nie istnieje tuviremos tivermos 1 bebiremos bebermos tuviereis tiverdes plur 2 bebiereis beberdes tuvieren tiverem 3 bebieren beberem abrir abrir ouvrir aprire Bezokolicznik 1 abriere abrir sing 2 abrieres abrires III 3 abriere abrir Nie istnieje Nie istnieje 1 abriremos abrirmos plur 2 abriereis abrirdes 3 abrieren abrirem Formy zoone skadaj si z czasownika pomocniczego (aux v = by / mie) oraz imiesowu biernego (participium passivi): A) w trybie wskazujcym (modus indicativus) czasownik pomocniczy jest w trybie wskazujcym oraz w czasie okrelonym w nawiasach ostrych < >; participium passivi jest nieodmienne z czasownikiem pomocniczym mie, natomiast z czasownikiem pomocniczym by zgadza si pod wzgldem rodzaju i liczby: 1) futurum compositum = aux v < futurum simplex > + participium passivi; 2) perfectum = aux v < praesens > + participium passivi; 3) plusquamperfectum compositum i = aux v < imperfectum > + participium passivi; 117
4) plusquamperfectum compositum ii = aux v < (spn + frn + itn) preteritum simplex / (por) plusquamperfectum simplex > + participium passivi; 5) potentialis compositum = aux v < potentialis simplex > + participium passivi. B) w trybie czcym (modus coniunctivus) czasownik pomocniczy jest w trybie czcym oraz w czasie okrelonym w nawiasach ostrych < >; participium passivi jest nieodmienne z czasownikiem pomocniczym mie, natomiast z czasownikiem pomocniczym by zgadza si pod wzgldem rodzaju i liczby: 6) perfectum = aux v < praesens > + participium passivi; 7) plusquamperfectum = aux v < imperfectum > + participium passivi; 8) Tylko w spn i por: futurum compositum = aux v < futurum simplex > + participium passivi. Czasownikiem pomocniczym (aux v) jest: W hiszpaskim czasownik haber < (ltn) habere; czasownik haber jest wycznie czasownikiem pomocniczym: suy do formowania czasw zoonych oraz do wyraania formy < there + be >: There is a book here. = Hay un libro aqu. W portugalskim wymiennie haver i ter, ter < (ltn) tenere. We francuskim i woskim dla czasownikw nieprzechodnich (szczeglnie dla czasownikw wyraajcych ruch) i zwrotnych czasownikiem pomocniczym jest aciski esse (po francusku tre, po wosku essere), a dla pozostaych czasownikw czasownikiem pomocniczym jest aciski habere (po francusku avoir, po wosku avere). Tab. 6.12. Czasowniki posikowe (spn, por, frn, itn) w czasie praesens praesens spn por frn itn I soy sou je suis sono sing II eres s tu es sei III es il est esse I somos nous sommes siamo somos plur II vous tes siete sois sois III son so ils sont sono I he hei jai ho sing II has hs tu as hai III ha h il a ha habere I hemos havemos/hemos nos avons abbiamo plur II habis haveis/heis vous avez avete III han ho ils ont hanno I tengo tenho sing II tienes tens III tiene tem tenere I tenemos temos tendes plur II tenis III tienen tm
118
Tab. 6.13. Czasowniki posikowe (spn, por, frn, itn) w czasie praeterium simplex praesens spn por frn itn I je fus fui fui fui sin II fuiste foste tu fus fosti g III fue foi il fut fu esse I fuimos fomos nous fmes fummo pl II fuisteis fostes vous ftes foste ur III fueron foram ils furent frono I hube houve jeus [y] ebbi sin II hubiste houveste tu eus avesti g III hubo houve il eut ebbe habere I hubimos houvemos nous emes avemmo pl II hubisteis houvestes vous etes aveste ur III hubieron houveram ils eurent bbero I tuve tive sin II tuviste tiveste g III tuvo teve tenere I tuvimos tivemos pl II tuvisteis tivestes ur III tuvieron tiveram Tab. 6.14. Czasowniki posikowe (spn, por, frn, itn) w czasie imperfectum praesens spn por frn itn I jtais ero era era sing II eras eras tu tais eri III il tait era era era esse I ramos nous tions eravamo ramos plur II vous tiez eravate erais ereis III ils taient rano eran eram I javais avevo haba havia sing II habas tu avais avevi havias III haba il avait aveva havia habere habamo I havamos nous avions avevamo s plur II habais vous aviez avevate haveis III haban ils avaient avvano haviam I tena tinha sing II tenas tinhas III tena tinha tenere I tenamos tnhamos plur II tenais tnheis 119
III
tenan
tinham
Tab. 6.15. Czasowniki posikowe (spn, por, frn, itn) w czasie futurum simplex praesens spn por frn itn I ser serei je serai sar sing II sers sers tu seras sarai III ser ser il sera sar esse I seremos seremos nous serons saremo plur II seris sereis vous serez sarete III sern sero ils seront saranno I habr haverei jaurai avr sing II habrs havers tu auras avrai III habr haver il aura avr habere I habremos haveremos nous aurons avremo plur II habris havereis vous aurez avrete III habrn havero ils auront avranno I tendr terei sing II tendrs ters III tendr ter tenere I tendremos teremos tereis plur II tendris III tendrn tero Tab. 6.16. Czasowniki posikowe (spn, por, frn, itn) w czasie potentialis simplex praesens spn por frn itn I sera seria je serais sarei sing II seras serias tu serais saresti III sera seria il serait sarebbe esse I seramos seramos nous serions saremmo plur II serais sereis vous seriez sareste III seran seriam ils seraient sarbbero I habra haveria jaurais avrei sing II habras haverias tu aurais avresti III habra haveria il aurait avrebbe habere I habramos haveramos nous aurions avremmo plur II habrais havereis vous auriez avreste III habran haveriam ils auraient avrbbero I tendra teria sing II tendras terias III tendra teria tenere I tendramos teramos tereis plur II tendrais III tendran teriam 120
Tab. 6.17. Participia passivi participium spn por frn itn I -ado -ado - -ato II -ido -ido -i -uto II -ido -ido -i / -u -ito dicere decir dir dire dire dicho dito dit ditto scribere escribir escrever crire scrivere escrito escrito crit scritto facere hacer fazer faire fare hecho feito fait fatto vedere ver ver voir vedere visto visto vu visto futurum compositum indicativi = aux v < futurum simplex > + participium passivi: (spn) Lo habr hecho. (por) Haverei-o / terei-o feito. (frn) Je laurai fait. (itn) Lo avr fatto. perfectum indicativi = aux v < praesens > + participium passivi: (spn) Lo he hecho. (por) Hei-o / tenho-o feito. (frn) Je lai fait. (itn) Lo ho fatto. plusquamperfectum compositum i indicativi = aux v < imperfectum > + participium passivi: (spn) Lo haba hecho. (por) Havia-o / tinha-o feito. (frn) Je lavais fait. (itn) Lo avevo fatto. plusquamperfectum compositum ii indicativi = (a) dla: spn + frn + itn = aux v < preteritum simplex> + participium passivi: (spn) Lo hube hecho. (frn) Je leus fait. (itn) Lo ebbi fatto. (b) dla: por: = aux v < plusquamperfectum simplex > + participium passivi; (por) Houvera-o / tivera-o feito. potentialis compositum indicativi = aux v < potentialis simplex > + participium passivi. (spn) Lo habra hecho. 121
(por) Teria-o / haveria-o feito. (frn) Je laurais fait. (itn) Lo avrei fatto.
perfectum coniunctivi = aux v < praesens coniunctivi > + participium passivi; (spn) Lo haya hecho. (por) Haja-o / tenha-o feito. (frn) Je laie fait. (itn) Lo abbia fatto. plusquamperfectum coniunctivi = aux v < imperfectum coniunctivi > + participium passivi; (spn) Lo hubiera / hubiese hecho. (por) Houvesse-o / tivesse-o feito. (frn) Je leusse fait. (itn) Lo avessi fatto. futurum compositum coniunctivi = aux v < futurum simplex > + participium passivi. (spn) Lo hubiere hecho. (por) Houv-lo / tiv-lo feito. Tab. 6.18. Rodzajniki dla spn, por, frn, itn Artykuy spn por frn itn masc el o le/l' il / lo / l' sing fem la a la/l' la okre lone masc los os les i / gli plur fem las as les le / l' masc un(o) um un un / uno nieok sing fem una uma une una reslo masc (unos) (uns) des ne plur fem (unas) (umas) des masc du / de l' del / dello sing fem de la / de l' della czst masc dei / degli kowy plur fem delle
W jzykach francuskim i woskim wystpuje dodatkowo rodzajnik czstkowy (partytywny), ktry poprzedza rzeczowniki wyraajce pewn mas; zachodzi tu analogia do angielskich rzeczownikw niepoliczalnych (uncountable). Najoglniej mwic, liczba mnoga we woskim jest tworzona poprzez zmian kocowej samogoski, w pozostaych jzykach przez dodanie litery -s.
122
Tab. 6.19. Liczba mnoga (spn, por, frn, itn) por frn sing plur sing plur a filha as filhas le fille les filles -s -s -s -s -x -x -x -x -s -es -z -z -r -res -z -zes -n -nes -al -ais -el -eis -al -aux -ol -ois -ail -aux -ul -uis -au -aux -l -s -ou -oux -il -eis -m -ns -o -es/-es/-os
Stopie wyszy i najwyszy jest tworzony w hiszpaskim i portugalskim za pomoc formy aciskiej magis (odpowiednio ms i mais), natomiast we francuskim i woskim za pomoc aciskiej formy plus (odpowiednio plus i pi). Tab. 6. 20. Stopniowanie przymiotnikw i przyswkw (spn, por, frn, itn) spn por frn itn rwny bella bela belle bella wyszy ms bella mais bela plus belle pi bella najw. la ms bella a mais bela la plus belle la pi bella bueno bom bon buono mejor melhor meilleur migliore adiectiv i malo malo mauvais cattivo peor peor pire peggiore bien bem bien bene mejor melhor mieux meglio mal mal mal male peor peor pis peggio averbia mucho muito beaucoup molto ms mais plus pi poco poco peu poco menos menos moins meno Zaimki zostay podzielone na zaimki: podmiotowe, akusatywne (biernikowe), 123
datywne (celownikowe), przyimkowe (z podziaem na te z przyimkiem cum i pozostae), zwrotne (refleksyjne), dzierawcze (przymiotniki i zaimki). Tab. 6.21. Zaimki osobowe hiszpaskie
podm. gen m F M F M F M F M F M F M F M F yo t l ella Usted nosotros nosotras vosotros vosotras ellos ellas Ustedes
z przyimkami cum inne conmigo contigo con l con ella con Usted con nosotros con nosotras con vosotros con vosotras con ellos con ellas con Ustedes m ti l ella Usted nosotros nosotras vosotros vosotras ellos ellas Ustedes
refl me te se se nos os se se
dzierawcze sing plur mi/mo mis/mos mi/ma mis/mas tu/tuyo tus/tuyos tu/tuya tus/tuyas su/suyo sus/suyos su/suya sus/suyas su/suyo sus/suyos su/suya sus/suyas nuestro nuestros nuestra nuestras vuestro vuestros vuestra vuestras su/suyo sus/suyos su/suya sus/suyas su/suyo sus/suyos su/suya sus/suyas
lhe
nos
nos
(vos) (vos) (convosco) os as os as con eles con elas com os senhores com as senhoras
lhes
zaimki num per I II sing III honor. I II plur III honor. gen M F M F M F M F M F M F M F M F
acc
dat
dzierawcze sing plur mon ma ton ta son sa votre notre votre leur votre mes tes ses votres notres votres leurs votres
me te le la
me te lui vous
se
nous vous
se
si
ci vi
loro
loro
si
Io lo vedo (widz go). Me (mi przed lo, li, gli, ne zmienia si w me) lo disse (Powiedzia mi to). Vuoi darmelo? (czy chcesz mi go da?) Dammi! (daj mi!) Fallo per me (zrb to dla mnie). Li vediamo spesso (widujemy ich czsto). Le vedo (widz je). Dille di venire (powied jej, by przysza). Posso dirLe una parola? (czy mog Panu / Pani co powiedzie?) Digli di venire (powied mu, by przyszed). System zaimkw w jzykach romaskich jest do podobny, cho kady jzyk ma swoje idiosynkrazje; na przykad w jzyku francuskim s formy mocne i sabe dla niektrych zaimkw podmiotowych; w jzykach iberyjskich i w archaicznym woskim zachoway si aciskie formy mecum, tecum i secum: conmigo / comigo, contigo, consigo (spn + por); meco, teco, seco (itn); w hiszpaskim (opcyjnie te we woskim) s oddzielne formy mskie i eskie dla zaimkw my i wy; rne s take formy honoryficzne (grzecznociowe). 125
126
W odrnieniu od systemu fonicznego czterech wybranych jzykw romaskich, ich systemy liczebnikw gwnych s bardzo podobne: od 1 do 15 konstrukcja liczebnikw we wszystkich czterech jzykach jest identyczna, a wszystkie cztery formy wyranie wskazuj na wsplnego przodka; liczebnik 16 we francuskim i woskim pochodzi od aciskiej formy sedecim (odpowiednio seize i sedici), a w hiszpaskim i portugalskim od aciskiej formy decem et sex (odpowiednio diecisis i dezasseis); od 17 do 69 podobnie jak w przypadku liczebnikw od 1 do 15 konstrukcja liczebnikw we wszystkich czterech jzykach jest identyczna, a wszystkie cztery formy wyranie wskazuj na wsplnego przodka; od 70 do 99 konstrukcja liczebnikw w trzech jzykach (hiszpaskim, portugalskim i woskim) jest identyczna, a wszystkie trzy formy wyranie wskazuj na wsplnego przodka; natomiast we francuskim liczebniki tworzone s pod wyranym wpywem systemu dwudziestkowego; od 100 do nieskoczonoci z wyjtkiem kocwek od 70 do 99 we francuskim konstrukcja liczebnikw znw we wszystkich czterech jzykach jest identyczna, a wszystkie cztery formy znw wyranie wskazuj na wsplnego przodka; we wszystkich czterech jzykach liczebnik okrelajcy jedn rzecz ma dwie formy: msk i esk; dodatkowo jedynie w portugalskim liczebnik okrelajcy dwie rzeczy ma formy msk i esk: dois (masc) i duas (fem); ponadto hiszpaski i portugalski odrniaj rodzaje w liczebnikach od 200 do 999. Z pobienej nawet analizy liczebnikw tych czterech jzykw wyranie wynika, e: hiszpaski i portugalski (jzyki iberyjskie) s mocniej ze sob spokrewnione ni z pozostaymi dwoma jzykami romaskimi; woski ma duo cech wsplnych zarwno z jzykami iberyjskimi, jak i francuskim; francuski jest jzykiem o najwyszym stopniu transformacji w stosunku do wsplnego dla wszystkich jzykw romaskich punktu wyjcia, czyli aciny.
proste: porwnuje si oceniany tekst z logicznym i przejrzystym systemem gramatycznym danego jzyka. Ustalenie poprawnoci pragmatycznej jest duo trudniejsze, gdy systemem referencyjnym jest w tym przypadku cay korpus form, bdcych w danej spoecznoci jzykowej oraz w danym okresie historycznym formami akceptowanymi jako poprawne przez wikszo tej spoecznoci oraz przez uznane w tej spoecznoci autorytety. Wersja angielska: (1) The European Union has 25 Member States and 20 official languages. Each Member State, when it joins the Union, stipulates which language or languages it wants to have declared official languages of the EU. So the Union uses the languages chosen by its citizens own national governments, not a single language or a few languages chosen by itself and which many people in the Union might not understand. (2) Our policy of official multilingualism as a deliberate tool of government is unique in the world. The EU sees the use of its citizens languages as one of the factors which make it more transparent, more legitimate and more efficient. (3) At the level of culture and of enhancing the quality of life, too, the EU works actively to promote the wider knowledge and use of all its official languages throughout the Union. The European Union has recognised the importance of its special language policy by appointing a top official to champion the cause at the highest level. The portfolio of Jn Figel', Member of the European Commission, includes responsibility for multilingualism. Wersja hiszpaska: (1) La Unin Europea tiene 25 Estados miembros y 20 lenguas oficiales. Cada Estado miembro, al adherirse a la Unin, estipula el idioma o los idiomas que desea se declaren lenguas oficiales de la UE. De esta manera, la Unin utiliza las lenguas que eligen los gobiernos de sus ciudadanos, no una sola o unas pocas elegidas por s misma y que gran parte de la poblacin podra no entender. (2) La opcin poltica del multilingismo oficial como instrumento deliberado de gobierno es nica en el mundo. La UE est convencida de que el uso de las lenguas de sus ciudadanos es uno de los factores de su transparencia, legitimidad y eficacia. (3) En el mbito de la cultura y la mejora de la calidad de vida, la UE est fomentando activamente un mayor conocimiento y uso de todas sus lenguas oficiales en todo su territorio. La Unin Europea es consciente de la importancia de su poltica lingstica y ha nombrado a uno de sus ms eminentes representantes para que defienda esta causa al ms alto nivel. El multilingismo figura entre las responsabilidades del Comisario Jn Figel. Wersja portugalska: (1) A Unio Europeia tem 25 Estados-Membros e 20 lnguas oficiais. Cada Estado-Membro, quando adere Unio, decide a lngua ou lnguas que deseja ver declaradas como lnguas oficiais da UE. Assim, a Unio utiliza as lnguas escolhidas pelos prprios governos nacionais dos seus cidados, em vez de uma nica lngua ou de algumas da sua prpria escolha e que muitas pessoas na Unio poderiam no compreender. 128
(2) A poltica de multilinguismo oficial da UE como instrumento de governo nica no mundo. A UE encara a utilizao das lnguas dos seus cidados como um dos factores que a tornam mais transparente, mais legtima e mais eficiente. (3) Tambm a nvel da cultura e da melhoria da qualidade de vida, a UE trabalha activamente para promover um conhecimento e utilizao mais amplos de todas as suas lnguas oficiais no conjunto da Unio. A Unio Europeia reconheceu a importncia da sua poltica lingustica especial atravs da nomeao de um responsvel de topo para defender a causa ao mais alto nvel. A pasta de Jn Figel', membro da Comisso Europeia, inclui a tutela do multilinguismo. Wersja francuska: (1) L'UE compte 25 tats membres et 20 langues officielles. Au moment de son adhsion l'Union, chaque pays dtermine la ou les langues qu'il veut voir devenir langues officielles de l'UE. L'UE travaille donc dans les langues choisies par les gouvernements des tats membres et non dans une langue unique ou dans quelques langues qu'elle aurait elle-mme choisies et qu'une bonne partie de ses citoyens pourrait ne pas comprendre. (2) Notre choix politique du multilinguisme officiel en tant qu'outil de gouvernance est unique au monde. Pour l'UE, l'utilisation des langues de ses citoyens est l'un des lments qui la rendent plus transparente, plus lgitime et plus efficace. (3) Sur le plan culturel, mais aussi pour amliorer la qualit de la vie, l'UE encourage activement l'apprentissage et l'utilisation de ses langues officielles sur l'ensemble de son territoire. Consciente de l'importance de sa politique unique en matire de langues, l'UE a charg l'un de ses hauts responsables de dfendre cette cause au plus haut niveau. Le Commissaire europen Jn Figel' a parmi ses attributions la promotion du multilinguisme. Wersja woska: (1) L'Unione europea ha 25 Stati membri e 20 lingue ufficiali. Ciascuno Stato membro, al momento di entrare nell'UE, determina quale o quali lingue desidera siano dichiarate lingue ufficiali dell'Unione. L'Unione europea utilizza dunque le lingue scelte dagli stessi governi nazionali, e non un'unica lingua franca o un numero ridotto di lingue scelte arbitrariamente e incomprensibili alla maggioranza dei cittadini dell'Unione. (2) La nostra politica ufficiale di multilinguismo espressamente voluta come strumento di governo unica al mondo. Per l'Unione europea, l'uso delle lingue dei suoi cittadini uno dei fattori che contribuiscono a renderla pi trasparente, legittima ed efficiente. (3) Anche nell'ambito della cultura e al fine di migliorare la qualit di vita dei suoi abitanti, l'UE si adopera per promuovere una pi ampia conoscenza e diffusione di tutte le sue lingue ufficiali nell'insieme dell'Unione. L'Unione europea ha riconosciuto l'importanza di questa singolare politica linguistica nominando un difensore della sua causa al pi alto livello: il commissario europeo Jn Figel' ha infatti tra le sue competenze quella del multilinguismo. (1) Pierwszy akapit 129
W pierwszym zdaniu sowo mie (eng: has) ma nastpujce formy w poszczeglnych jzykach: tiene, tem, compte, ha. Hiszpaskie ma tiene (bezokolicznik tener) i portugalskie ma tem (bezokolicznik ter) pochodz od tego samego czasownika aciskiego tenere (trzyma), woskie ma ha (bezokolicznik avere) pochodzi od czasownika aciskiego habere (mie), natomiast francuskie compte (bezokolicznik compter) oznacza liczy. W sowie oficjalne (eng: official) wida, e liczb mnog hiszpaski, portugalski i francuski tworz przez dodanie -s, natomiast woski przez zmian kocwki (ufficiale ufficiali). Poza tym struktura zdania we wszystkich czterech jzykach romaskich jest identyczna. W zdaniu drugim sowo okrela (eng: stipulates) zostao oddane w hiszpaskim przez estipula, w portugalskim decide, we francuskim dtermine, we woskim determina, cho we wszystkich czterech jzykach istniej sowa stypulowa, decydowa i determinowa (eng: stipulate, decide, determine): esp: estipular, decidir, determinar; por: estipular, decidir, determinar; frn: stipuler, dcider, determiner; itn: stipulare, decidere, determinare. Zwraca uwag protesis (proteza) w jzykach iberyjskich (estipular) oraz cakowita identyczno form pisanych w obu jzykach iberyjskich (wymowa jest rna); wida te, e system werbalny we francuskim jest troch inny ni w pozostaych trzech jzykach. Fakt, e wszystkie cztery jzyki romaskie maj identyczne lub bardzo podobne formy na poziomie langues, nie oznacza, e ich paroles musz te by takie; innymi sowy, paroles porwnywanych jzykw bardziej si rni ni ich langues. Fraza kiedy docza do Unii (eng: when it joins the Union) jest rnie oddawana: w hiszpaskim przez konstrukcj infinitywaln (al adherirse), w portugalskim przez zdanie czasowe (quando adere), a we francuskim i woskim przez fraz przyimkow (au moment de son adhsion i al momento di entrare nell), przy czym we francuskim jest rzeczownik (adhsion), a we woskim bezokolicznik (entrare). Po czasowniku chce (eng: it wants) w hiszpaskim i woskim pojawia si konstrukcja koniunktywalna (desea se declaren i desidera siano dichiarate), portugalski i francuski woli formy infinitywalne (deseja ver declaradas i veut voir devenir); przy okazji wida, e hiszpaski woli wyraa stron biern za pomoc formy se (se declaren) ni przez czyst form biern (*estn declaradas). Deklarowa (eng: to have declared) na hiszpaski i woski zostao przetumaczone declarar algo i dichiarate qualche cosa, natomiast po portugalsku declarar como alguma coisa; tylko w angielskim jest forma kauzatywna. Przy okazji warto odnotowa w portugalskim i francuskim uycie identycznego czasownika pomocniczego, odpowiednio ver i voir (oba od aciskiego vedere, widzie). W trzecim zdaniu sowo wic (eng: so) oddano w hiszpaskim przez de esta manera (dosownie: w ten sposb), w portugalskim przez assim (= deste modo / desta maneira), natomiast we francuskim i woskim przez to samo sowo aciskie majce obecnie form odpowiednio donc (frn) i dunque (itn), cho istniej podobnie jak w przypadku stipulate, decide, determine wszystkie te sowa we wszystkich czterech jzykach: esp: de esta manera, as (ltn: ad sic), pues (ltn: post); por: desta maneira, assim (ltn: ad sic), pois (ltn: post); frn: de cette manire, ainsi, donc, (alors); 130
Sowo uywa (eng: uses) hiszpaski, portugalski i woski oddaj odpowiednio przez utiliza [utilia] (spn), utiliza [utiliz] (por) i utilizza, natomiast francuski wybra travaille dans... (= pracuje w). Dla odmiany jzyki wybrane (eng: the languages chosen) jest oddane w portugalskim, francuskim i woskim w taki wanie sposb, odpowiednio: as lnguas escolhidas, les langues choisies i le lingue scelte, natomiast hiszpaski wybra zdanie relatywne: las lenguas que eligen Ostatnia fraza w trzecim zdaniu i ktrego / ktrych [jzykw] wielu ludzi w Unii mogoby nie rozumie (eng: and which many people in the Union might not understand) jest tumaczona odpowiednio: esp: que gran parte de la poblacin podra no entender; por: que muitas pessoas na Unio poderiam no compreender; frn: quune bonne partie de ses citoyens pourrait ne pas comprendre; itn: (lingue scelte) arbitrariamente e incomprensibili alla maggioranza dei cittadini dellUnione. Tu z kolei woski szuka oryginalnoci. Warto zwrci uwag na rne kolokacje w hiszpaskim i francuskim: () gran parte une bonne partie (oraz rnice w uyciu artykuw: une). (2) Drugi akapit W pierwszym zdaniu rnice s nieznaczne: esp: la opcin poltica del multilingismo... por: a poltica de multilinguismo oficial da UE... frn: notre choix politique du multiliguisme officiel... itn: la nostra politica ufficiale di multilinguismo espressamente voluta Warto zwrci uwag, e w hiszpaskim i francuskim jest artyku okrelony (cignity) po przyimku de (odpowiednio del i du), gdy tymczasem w portugalskim i woskim jest w tym miejscu artyku zero, odpowiednio de i di. We francuskim wystpuje wyraenie en tant que znaczce tyle samo co comme (jak, jako), w pozostaych jest odpowiednio como (spn + por) i come (itn); podobnie we francuskim wystpuje sowo outil, w pozostaych jzykach instrumento (spn + por) i strumento (itn), cho rwnie we francuskim jest sowo instrument. Wida te, e przymiotnik dzierawczy jest we woskim poprzedzony artykuem okrelonym. Drugie zdanie jest w przypadku francuskiego i woskiego prawie identyczne: Pour lUE, lutilisation des langues de ses citoyens est lun des lments qui la rendent plus transparente, plus lgitime et plus efficace. Per lUnione europea, luso delle lingue dei suoi cittadini uno dei fattori che contribuiscono a renderla pi transparente, legittima ed efficiente. Hiszpaski i portugalski odeszy tutaj od wersji francusko-woskiej, kady z tych dwch jzykw na swj sposb. (3) Trzeci akapit Pierwsze zdanie w wersjach hiszpaskiej i portugalskiej jest troch wadliwe logicznie, literalne tumaczenie polskie brzmiaoby bowiem: W zakresie kultury i poprawy jakoci ycia, UE wspiera; wystarczyoby byo zamieni: 131
w wersji hiszpaskiej la mejora de na para mejorar; w wersji portugalskiej da melhoria da na para melhorar a i wtedy byoby zadanie poprawne logicznie: W zakresie kultury i aby poprawi jako ycia, UE wspiera W wersjach francuskiej i woskiej uyto wanie formy celowej: Sur le plan culturel, mais aussi pour amliorer la qualit de la vie, lUE encourage Anche nellambito della cultura e al fine di megliorare la qualit di vita dei suoi abitanti, lUE si adopera per promuovere W wersjach hiszpaskiej i woskiej wystpuje tu sowo zakres: hiszpaskie mbito i woskie ambito; portugalski rwnie zna t form: mbito; we francuskim jest tylko forma ambiance (rodowisko), odpowiednik hiszpaskiego, portugalskiego i woskiego ambiente; ambito pochodzi od aciskiego ambitus, ambiente od ambiens, ambientis, obie formy (ambitus i ambiens) od czasownika ambire (chodzi w kko). Ostatnie zdanie ma w kadym z tych czterech jzykw troch inn form. W wersjach hiszpaskiej i francuskiej Unia jest wiadoma wanoci: (La Unin Europea) es consciente de la importancia i Consciente de limportance W wersjach portugalskiej i woskiej Unia uznaa wano: A Unio Europeia reconheceu a importncia i LUnione europea ha riconosciuto limportanza Zwraca uwag specyficzne uycie praeteritum simplex w portugalskim, inne ni w pozostaych jzykach romaskich. Dalsza cz zdania we wszystkich czterech wersjach jest mniej wicej taka sama: spn: ha nombrado a uno de sus ms eminentes representantes para que defienda esta cuasa al ms alto nivel. por: atravs da nomeao de um responsvel de topo para defender a causa ao mais alto nvel. frn: lUE a charg lun de ses hauts responsables de dfendre cette cause au plus haut niveau. itn: nominando un difensore della sua causa al pi alto livello
132
Suplement
Wieloletnie dowiadczenie w nauczaniu i badaniu jzykw obcych skaniaj autora do zaproponowania na bazie przedstawionych w niniejszym opracowaniu wielopoziomowych opisw jzykw romaskich nowego modelu transformacji jednego jzyka w inny. Model ten moe suy jako asumpt do przeksztace jzykowych, niezbdnych w translatoryce i bardzo uytecznych w tumaczeniach multijzykowych w instytucjach Unii Europejskiej. Proponowany model opiera si na podstawie morfologiczno-leksykalnej i odpowiada w pewnym stopniu zaoeniom szkoy transformacyjno-generatywnej. Jest rzecz oczywist, e tumaczenie nie jest prostym odwzorowaniem struktur jednego jzyka w struktury innego jzyka, lecz jest odzwierciedleniem ich szerszych uwarunkowa kontekstualno-kulturowych. Proponowany model, pomimo e moe by odczytywany jako pewne uproszczenie, gdy nie zawiera elementw pragmatyki jzykowej, jest punktem wyjcia do opracowania metod szybkiego tumaczenia tekstw; elementy pragmatyki jzykowej mog zosta wczone w trakcie dalszych studiw metodologicznych. Jzyk jest skomplikowan struktur wielopoziomow, co jest szczeglnie widoczne w opisach diachronicznych: jzyk zmienia si na kilku skorelowanych ze sob poziomach. Pierwotnym poziomem zmian jest poziom fonetyczny; ponadto zmiany nastpuj jednoczenie na kolejnych dwch poziomach: morfologicznym i syntaktycznym. Oddzielnie naley rwnie traktowa zmiany leksykalne. Kadej zmianie trzeba przypisa chronologi oraz warunki szczegowe (_Rys. S.1). Rys. S.1. Schemat analizy historyczno-gramatycznej
Poziom leksykalny A Poziom leksykalny B
Poziom syntaktyczny A
Poziom syntaktyczny B
Poziom morfologiczny A
Poziom morfologiczny B
Poziom fonetyczny A
Poziom fonetyczny B
Langue A = Stan A
Langue B = Stan B
Parole A
Parole B
133
Aby stworzy model operacyjny transformujcy wybrany jzyk od stanu A do stanu B (na Rys. S.1 jest to transformacja Langue A w Langue B) trzeba speni nastpujce warunki: 1) informacja musi by pena; 2) analiza musi by rozbita na cztery poziomy (fonetyczny, morfologiczny, syntaktyczny, leksykalny); przy czym jest to analiza dynamiczna (rejestrujca zmiany); 3) skorelowanie poziomw musi by kompletne; 4) zmiany musz by we waciwej sekwencji chronologicznej. Na przykad, aby przeksztaci tekst aciski z V wieku naszej ery we wspczesny tekst hiszpaski, czyli aby przeksztaci parole acisk w parole hiszpask, trzeba dysponowa acisk langue i hiszpask langue, z ktrych generuje si ich odpowiednie paroles. Hiszpaska langue jest syntez (sum) dynamicznych analiz fonetycznej, morfologicznej, syntaktycznej i leksykalnej, rejestrujcych zmiany midzy dwoma stanami jzykowymi (acin i wspczesnym hiszpaskim); oznacza to, e z trzech elementw: A = prajzyk (acina), B = wspczesny hiszpaski, F = gramatyka historyczna hiszpaskiego, przy czym F(A) = B, wystarczy zna dwa elementy, by zrekonstruowa trzeci. Moliwa jest te dynamiczna analiza wsteczna F(B) = A, wychodzca od wspczesnego hiszpaskiego w kierunku aciny (analiza rekonstrukcyjna). Innymi sowy, jeeli poszczeglne poziomy analizy obejmuj pewn ilo elementw porwnywanych: w analizie fonetycznej (a, b,), w analizie morfologicznej (1,2,), w analizie syntaktycznej (, ,) i leksykalnej (I, II,), to oznacza to, e buduje si zoon funkcj transformujc jzyk A (stan wczeniejszy) w jzyk B (stan pniejszy, na przykad obecny) ([Tab. S.1). Tab. S.1. Funkcja diachroniczna Istnieje taka FD (funkcja diachroniczna): FD(A) = B
134
Stan (jzyk) A =
Stan (jzyk) B =
Funkcj tak mona nazwa diachroniczn; mona rwnie powiedzie, e zbudowanie funkcji diachronicznej w ten sposb zdefiniowanej jest celem operacyjnym. W tym miejscu naleaoby uszczegowi definicje terminw model i funkcja. Model to: ukad wzgldnie odosobniony, moliwie mao skomplikowany, dziaajcy analogicznie do orginau, ktrym moe by istota ywa, zakad przemysowy, organizacja spoeczna, itp <fr. modle, z w. modello, zdr. od modo, z ac. modus [miara, prawido, wielko, przepis, regua sposb]>. w metodologii rozwaa si m[odele], zwane te m[odelami] analitycznymi lub strukturalnymi, ktrych celem jest wyeksponowanie tych cech pierwowzoru, ktre stanowi przedmiot zainteresowania badacza. Model to rwnie: uproszczone odwzorowanie zwizkw zachodzcych w wyrnionym fragmencie rzeczywistoci. Natomiast funkcja to: dziaanie, funkcjonowanie, rola, zadanie czego Funkcja to rwnie: Rola, jak peni dany element w jz[yku]. Pojcie f[unkcji] wie si si z celowociowym [teleologicznym] spojrzeniem na jz[yk] i jest systematycznie uywane w jzykoznawstwie dopiero od powstania szk strukturalistycznych Jak wida, pola semantyczne terminw model i funkcja niebezpiecznie na siebie zachodz; czci wspln jest czarna skrzynka (ang. black box): czarna skrzynka moe by nazwana zarwno modelem, jak i funkcj. W niniejszym opracowaniu rzeczywisto jest postrzegana jako cig nieustannie zmieniajcych si konfiguracji (gr. ), cig nastpujcych po sobie stanw. Nawet jeeli jest to cig niedyskretny (cigy), postrzegany jest zawsze jako dyskretny (skokowy). Inny sowy, rzeczywisto jest zawsze postrzegana jako sekwencja kolejnych stanw (s1, s2,, si); kady poszczeglny stan moe by przedstawiony jako model (m1, m2,, mi); model jest takim symbolicznym wizerunkiem stanu, w ktrym zawarto wszystkie cechy relewantne stanu (= odrniajce go od jakiegokolwiek innego stanu), cechy nierelewantne pominito. Natomiast mechanizm przejcia (zamiany) jednego modelu w kolejny moe by przedstawiony jako funkcja (f1, f2,, fi); innymi sowy, przejcie z modelu m1-1 (m0) w model m1, czyli przejcie z relewantnie uproszczonego stanu s1-1 (s0) w relewantnie uproszczony stan s1, jest funkcj f1, etc. Warto w tym miejscu przypomnie, e w niniejszym opracowaniu przyjmuje si, e podstawow jednostk mwienia (parole) a mwienie jest pierwotn postaci jzyka jest zdanie (syntagma). Funkcja diachroniczna FD transformuje zdanie sformuowane w jzyku wejciowym A (input) w zdanie sformuowane w jzyku wyjciowym B (output), przy czym jzyk wejciowy i jzyk wyjciowy to dwie fazy w historycznym rozwoju jzyka. Rezultatem mwienia jest tekst; tekst skada si ze zda, ktre dalej dziel si na leksemy; te 135
z kolei dziel si na rdzenie i afiksy (prefiksy, interfiksy i sufiksy). Te ostatnie elementy w proponowanym modelu okrelane s jako znaki minimalne. Funkcja diachroniczna transformuje tekst a (w jzyku A) w tekst b (w jzyku B); oznacza to, e znaki minimalne w tekcie a s zamieniane w odpowiadajce im znaki minimalne nalece do jzyka B, ktre zo si nastpnie w poprawny tekst b, znaczeniowo identyczny z tekstem a. Dla przejrzystoci metodologicznej mona rozrni funkcj diachroniczn f transformujca tekst (parole) a w tekst (parole) b, czyli funkcj f(a) = b, od funkcji F transformujcej jzyk (langue) A w jzyk (langue) B, czyli F(A) = B. Na poziomie operacyjnym funkcja F jest kompletnym zbiorem (list) wszystkich znakw minimalnych w jzyku A wraz z odpowiadajcymi im znakami minimalnymi w jzyku B, wraz z zestawieniem zasad pocze morfologicznych i zasad pocze syntaktycznych w obu jzykach. Jeeli jednemu elementowi ze zbioru A odpowiada wicej ni jeden element ze zbioru B, wtedy do kadego takiego elementu ze zbioru B doczona jest instrukcja, kiedy naley wybiera dany element; uwaga ta dotyczy wszystkich trzech poziomw: leksykalnego, morfologicznego i syntaktycznego. Na poziomie operacyjnym zbiory nie s wirtualne, lecz s fizycznie istniejcymi obiektami, czyli mog by zapisane jako znaki graficzne lub jako dwiki. Jako e kademu dwikowi mona przypisa symbol graficzny, w modelu przyjmuje si zaoenie, e traktuje si na rwni zapis graficzny, jak i warto odpowiadajcej mu gosce. Funkcja F bdzie kompletna, gdy uzupeni si j o opis wszystkich gosek, opis wszystkich grafemw oraz o macierz wic te dwa zbiory dla obu jzykw. Funkcja transformujca jeden jzyk w drugi jzyk jest sum wszystkich koniecznych analiz komparatywnych przeprowadzonych na tych dwch jzykach. Gramatyka historyczna, rozumiana jako funkcja diachroniczna, jest szczeglnym przypadkiem transformacji jednego jzyka w drugi jzyk; jzyk staroangielski jest bardziej rny od wspczesnego angielskiego ni polski od sowackiego, uzasadnione jest wic traktowanie dwch faz w rozwoju historycznym jzyka jako dwch osobnych jzykw. Wynika z tego wyranie, e funkcja diachroniczna w takim ujciu niczym nie rni si od funkcji przeksztacajcej jeden jzyk w inny jzyk, tak jakby oba te jzyki byy jzykami wspczesnymi (na przykad wspczesny hiszpaski we wspczesny portugalski); zaszaby wtedy jedynie konieczno zamiany sowa diachroniczna na synchroniczna. Porwnywanie dwch jzykw lub ich wikszej iloci jeeli jest kompletne jest rwnoznaczne z wygenerowaniem funkcji transformujcej jeden jzyk w drugi. Mona postawi tez, e w proponowanym ujciu jest moliwe transformowanie dowolnego jednego jzyka (wejciowego, inputowego) w dowolny inny jzyk wyjciowy (outputowy); tak wic par input-output moe by: jeden jzyk g inny jzyk: synchronicznie (oba jzyki zatrzymane do analizy w tym samym momencie czasu, obecnym lub wczeniejszym) [1]; diachronicznie (jeden jzyk zatrzymany do analizy w okrelonym momencie historycznym, drugi jzyk zatrzymany do analizy w innym momencie historycznym ni pierwszy jzyk) [2]; jeden jzyk (jedna faza rozwoju) g ten sam jzyk (inna faza rozwoju); ten sam jzyk traktowany caociowo mona porwnywa jedynie diachronicznie [3]. 136
Transformacje [2] i [3] s funkcjami diachronicznymi, a transformacja [1] jest funkcj synchroniczn. Jako e punkt [2] jest raczej opcj teoretyczn, mona stwierdzi, e istniej dwie funkcje transformujce: synchroniczna funkcja transformujca jeden jzyk w inny oraz diachroniczna funkcja transformujca stan jzyka w jednym momencie czasu w inny stan tego samego jzyka w innym momencie czasu; kierunek tej transformacji moe by zgodny z biegiem czasu lub wsteczny (rekonstrukcja retrospektywna). W proponowanym ujciu przeprowadzenie penej analizy komparatywnej dwch rnych jzykw, czyli jak stwierdzono wyej znalezienie funkcji synchronicznej transformujcej jeden jzyk w drugi, jest tym prostsze, im bardziej porwnywane jzyki s ze sob spokrewnione. Jeeli porwnywane jzyki nale do tej samej grupy jzykowej, maj wtedy wsplnego przodka, prajzyk grupy, od ktrego wszystkie si wywodz. Powysze twierdzenia zostay zegzemplifikowane w Rozdziale 6, gdzie przeprowadzono analiz porwnawcz czterech jzykw romaskich, czyli jzykw nalecych do jednej grupy jzykowej, ktrej prajzykiem bya acina; i tak na przykad aciska forma plenu(m) [plenu(m)], peny, daa w hiszpaskim, portugalskim, francuskim i woskim odpowiednio: lleno [eno], cheio [ju], plein [pl] i pieno [pjeno]; i kiedy okazuje si, e aciskie sowo pluvia [pluvia], deszcz, przeksztaca si w tych czterech jzykach odpowiednio w lluvia [uja], chuva [uv], pluie [pli] i pioggia [pjoda] (_Tab S.2), to mona ju postawi hipotez, e te cztery jzyki powizane s wzajemnie ze sob oraz z acin, a powizania te maj charakter regularnych odpowiednioci, co oznacza, e zalenoci te mona przedstawi w postaci: funkcji diachronicznych: Fd(ltn) = spn, Fd(ltn) = por, Fd(ltn) = frn, Fd(ltn) = itn, etc.; funkcji synchronicznych: Fs(spn) = por, Fs(por) = spn, Fs(spn) = itn, etc. Tab. S.2. Zwizek acina jzyki romaskie oraz zwizki midzy jzykami romaskimi acina g romaskie [] spn por [] ltn [pl] [pl] frn [pj] itn Jak wida, do przeprowadzenia penej analizy komparatywnej dwch jzykw z tej samej grupy jzykowej istotnym jest poznanie ich uwarunkowa historycznych. Ta wiedza wspomaga, cho w mniejszym zakresie, analiz porwnawcz dwch jzykw nalecych do dwch rnych grup jzykowych, ale do tej samej rodziny jzykowej; natomiast w analizach porwnawczych dwch jzykw pochodzcych z rnych rodzin jzykowych jej uyteczno jest stosunkowo maa. Z Tab. S.2 wynika e funkcje diachroniczne i synchroniczne mona powiza ([Rys. S.2). Rys. S.2. Powizanie funkcji diachronicznych z synchronicznymi 137
spn
FD (ltn) = spn
ltn
FD (ltn) = por
W tym miejscu pojawia si kolejne intrygujce pytanie: czy nauka dwch, trzech, a nawet czterech jzykw obcych, ale FS (spn) = por nalecych do tej samej grupy jzykowej, a wic podobnych, nie byaby efektywniejsza od nauki F (por) = spn jednego z tych S jzykw.
por
Wskazane wydaje si powici kilka sw komentarza na temat zagadnie terminologicznych. Kiedy geograf, zoolog lub meteorolog opisuje przedmiot swoich bada, odpowiednio powierzchni ziemi, zwierzta lub zjawiska atmosferyczne, to niezalenie od tego, skd pochodzi i niezalenie od tego, jakich teorii jest zwolennikiem, w opisach swoich bada stosuje ujednolicon terminologi, jednoznacznie rozumian przez wszystkich innych odpowiednio geografw, zoologw i meteorologw. W przypadku jzykoznawstwa jest inaczej: pewna cz terminologii jest ujednolicona, ale jej wiksza cz wieloznaczna. W rezultacie kady tekst jzykoznawczy, ktry ma spenia kryteria poprawnoci metodologicznej i rygorw naukowych, musi zawiera definicje wikszoci uytych terminw specjalistycznych. Jest to tym trudniejsze, e w przypadku pewnych zjawisk nie ma adnych terminw, ktre miayby status przynajmniej czciowej akceptowalnoci; rodzi to konieczno kreacji zupenie nowych sformuowa. Trudnoci terminologiczne, o jakich tu mowa, dotycz w szczeglnoci projektw badawczych, ktre maj charakter syntetyzujcy i interdyscyplinarny, a wic takich, ktre wkraczaj na pola rnych specjalizacji. Jzykoznawstwo ju ze swojej natury jest dziedzin naukow trudn do opisywania, gdy jzyk jest jednoczenie narzdziem, jak i przedmiotem opisu: kiedy jzykoznawca mwi na przykad so, nie wiadomo, czy chodzi mu o leksem so czy o zwierz tak nazwane. Kiedy zoolog (jak rwnie ktokolwiek inny nie bdcy jzykoznawc) mwi o soniu, nikt nie ma wtpliwoci, e chodzi mu o zwierz. * * *
Na zakoczenie, warto przytoczy sowa Wallacea Chafea: It is said that what makes a theory good is the fact that it can be disproved, a statement I heard repeatedly from Bloch in the 1950s. I suspect that many who adhere to this philosophy of science today are unaware of its origins in behaviorism and logical positivism, the twin philosophical foundations of American structuralist linguistics. Unlike many who profess to be scientific, I believe that this way of doing science has retarded progress. Understanding is in the end an ability to place ones inevitably limited observations within a larger and more encompassing vision. The only true way to increase our understanding is by seeking constantly to improve and extend whatever observations we can make, while at the same time improving the quality and scope of the larger vision our imaginations have created to give those observations a natural place. 138
Confining that larger vision to some rigidly articulated theory locks us into an understanding that is inevitably deficient, simply because the forces confronting us are far too complex to be accommodated in that way. If it were the case that theories marched forward in a parade of ever-increasing progress, each an advance over what preceded, something could be said for rigid formulations at each successive stage. But the history of the human sciences, well reflected in the history of linguistics, suggests otherwise. There is no reason to suppose that a particular choice among the various competing grammars will prove to be correct, whatever that might mean. We see a collection of competing cults. I would prefer to see an opening of our understandings to continued refinement and growth as observations accumulate and improve, with a constant willingness to modify or replace our larger visions whenever necessary.
Aneksy
A.1. Lista Swadesha dla jzyka hiszpaskiego z wymow
1. yo [jo] 2. t [tu], usted [us'te] 3. l [el] 4. nosotros [no'sotos] 5. vosotros [bo'sotos], ustedes [us'tees] 6. ellos ['eos] 7. este ['este] 8. ese ['ese], aquel [a'kel] 9. aqu [a'ki], ac [a'ka] 10. ah [a'i] 11. quien [kjen] 12. que [ke] 13. donde ['donde] 14. cuando ['kwando] 15. como ['komo] 16. no [no] 17. todo ['too] 18. muchos ['muos] 19. algunos [al'unos] 20. poco ['poko] 21. otro ['oto] 22. uno ['uno] 23. dos [dos] 24. tres [tes] 25. cuatro ['kwato] 26. cinco ['iko] 27. grande ['ande] 28. largo ['lao] 29. ancho ['ano] 30. gordo ['oo] 31. pesado [pe'sao] 32. pequeo [pe'keo] 33. corto ['koto] 34. estrecho [es'teo] 35. delgado [del'ao], flaco ['flako] 36. mujer [mu'xe] 37. hombre ['ombe] 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74.
hombre ['ombe] nio ['nio] esposa [es'posa], mujer [mu'xe] esposo [es'poso], marido [ma'io] madre ['mae] padre ['pae] animal [ani'mal] pez [pe], pescado [pes'kao] pjaro ['paxao] perro ['pero] piojo ['pjoxo] serpiente [se'pjente] gusano [gu'sano] rbol ['aol] bosque ['boske] palo ['palo] fruta [futa] semilla [se'mia] hoja ['oxa] raz [ra'i] corteza [ko'tea] flor [flo] hierba ['jea] cuerda ['kwea] piel [pjel] carne ['kane] sangre ['sae] hueso ['weso] grasa ['asa] huevo ['weo] cuerno ['kweno] cola ['kola] pluma ['pluma] cabello [ka'eo] cabeza [ka'ea] oreja [o'exa] ojo ['oxo]
139
75. nariz [na'i] 76. boca ['boka] 77. diente ['djente] 78. lengua ['lewa] 79. ua ['ua] 80. pie [pje] 81. pierna ['pjena] 82. rodilla [ro'ia] 83. mano ['mano] 84. ala ['ala] 85. barriga [ba'ria] 86. tripas ['tipas] 87. cuello ['kweo] 88. espalda [es'palda] 89. pecho ['peo] 90. corazn [koa'on] 91. hgado ['iao] 92. beber [be'e] 93. comer [ko'me] 94. morder [mo'e] 95. chupar [u'pa] 96. escupir [esku'pi] 97. vomitar [bomi'ta] 98. soplar [so'pla] 99. respirar [respi'a] 100. rer [re'i] 101. ver [be] 102. oir [o'i] 103. saber [sa'e] 104. pensar [pen'sa] 105. oler [o'le] 106. temer [te'me] 107. dormir [do'mi] 108. vivir [bi'i] 109. morir [mo'i] 110. matar [ma'ta] 111. pelear [pele'a] 112. cazar [ka'a] 113. golpear [olpe'a] 114. cortar [ko'ta] 115. partir [pa'ti] 116. apualar [apua'la] 117. araar [aa'a], rascar [ras'ka]
118. cavar [ka'a] 119. nadar [na'a] 120. volar [bo'la] 121. caminar [kami'na] 122. venir [be'ni] 123. echarse [e'ase] 124. sentarse [sen'tase] 125. levantarse [lean'tase], estar de pie 126. girar [xi'a] 127. caer [ka'e] 128. dar [da] 129. tener [te'ne] 130. apretar [ape'ta] 131. frotar [fo'ta] 132. lavar [la'a] 133. limpiar [lim'pja] 134. tirar de [ti'a e], jalar [xa'la] 135. empujar [empu'xa] 136. tirar [ti'a] 137. atar [a'ta] 138. coser [ko'se] 139. contar [kon'ta] 140. decir [de'i] 141. cantar [kan'ta] 142. jugar [xu'a] 143. flotar [flo'ta] 144. fluir [flu'i] 145. helar [e'la] 146. hincharse [in'ase] 147. sol [sol] 148. luna ['luna] 149. estrella [es'tea] 150. agua ['awa] 151. lluvia ['uja] 152. ro ['rio] 153. lago ['lao] 154. mar [ma] 155. sal [sal] 156. piedra ['pjea] 157. arena [a'ena] 158. polvo ['polo] 159. tierra ['tjera] 160. nube ['nue]
161. niebla ['njela] 162. cielo ['jelo] 163. viento ['bjento] 164. nieve ['njee] 165. hielo ['jelo] 166. humo ['umo] 167. fuego ['fweo] 168. cenizas [e'nias] 169. quemar [ke'ma] 170. camino [ka'mino] 171. montaa [mon'taa] 172. rojo ['roxo]
185. bueno ['bweno] 186. malo ['malo] 187. podrido [po'io] 188. sucio ['sujo] 189. recto ['rekto] 190. redondo [re'ondo] 191. agudo [a'uo], afilado [afi'lao] 192. embotado [embo'tao] 193. liso [l'iso] 194. mojado [mo'xao] 195. seco ['seko] 196. correcto [ko'rekto]
140
173. verde ['bee] 174. amarillo [ama'io] 175. blanco ['blako] 176. negro ['neo] 177. noche ['noe] 178. da ['dia] 179. ao ['ao] 180. clido ['kalio] 181. fro ['fio] 182. lleno ['eno] 183. nuevo ['nweo] 184. viejo ['bjexo]
197. cerca ['eka] 198. lejos ['lexos] 199. derecha [de'ea] 200. izquierda [i'kjea] 201. a [a], en [en] 202. en [en] 203. con [kon] 204. y [i], e [e] 205. si [si] 206. porque ['poke] 207. nombre ['nombe]
141
A.2. Lista Swadesha dla jzyka portugalskiego z wymow Wymowa europejska (standardowa w Portugalii) rni si nieco od wymowy amerykaskiej (w Brazylii); na przykad (pierwsza wymowa portugalszczyzna europejska; druga wymowa, po ukoniku portugalszczyzna brazylijska):
ele [el / eli] # ns [n / ns] # vs [v / vs] # vocs [vse / vses] # eles [el / elis] # isto [itu / istu] # aquilo [kilu / akilu] # aqui [ki / aki] # a [i / ai] # quem [kj / kej] # (o) que [(u) k / (u) ke] # onde [d () / di] # quando [kwdu (kwu) / kwdu] # todo [todu (tou) / todu] # alguns [ag (a) / awgs] # dois [doj / dojs] # trs [te / tes] # grande [d () / di] # largo [lagu (lau) / lagu] # espesso [pesu / ispesu] # pesado [pzadu (pzau) / pezadu] # pequeno [pkenu / pikenu] # estreito [tjtu / istejtu] # homem [mj / mej]; esposa [poz / ispoza] # marido [midu (miu) / maidu] # esposo [pozu / ispozu] # animal [nima / animaw] # peixe [pj / pe(j)i] # ave [av / avi] # pssaro [pasu / pasau] # serpente [spet / sepeti] # verme [vm / vmi] # rvore [avu / avoi].
1. eu [ew] 2. tu [tu], voc, [vse] 3. ele [el] 4. ns [n] 5. vs [v], vocs [vse] 6. eles [el] 7. isto [itu] 8. aquilo [kilu] 9. aqui [ki] 10. a [i] 11. quem [kj] 12. (o) que [(u) k] 13. onde [d] 14. quando [kwdu] 15. como [komu] 16. no [nw] 17. todo [todu] 18. muito [mjtu] 19. alguns [ag] 20. pouco [poku] 21. outro [o(w)tu] 22. um [] 23. dois [doj] 24. trs [te] 25. quatro [kwatu] 26. cinco [sku] 27. grande [d] 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54.
longo [lu] largo [lagu] espesso [pesu] pesado [pzadu] pequeno [pkenu] curto [kutu] estreito [tjtu] fino [finu] mulher [mu] homem [mj] homem [mj] criana [kis] mulher [mu], esposa [poz] marido [midu], esposo [pozu] me [mj] pai [paj] animal [nima] peixe [pj] ave [av], pssaro [pasu] co [kw] piolho [piou] serpente [spet], cobra [kb] verme [vm] rvore [avu] floresta [flut] basto [btw] fruta [fut], fruto [futu]
semente [smt] folha [fo] raiz [i] casca [kak] flor [flo] erva [v] corda [kd] pele [pl] carne [kan] sangue [s] osso [osu] gordura [udu]
98. soprar [supa] 99. respirar [pia] 100. rir [i] 101. ver [ve] 102. ouvir [ovi] 103. saber [sbe] 104. pensar [psa] 105. cheirar [eja] 106. temer [tme] 107. dormir [dumi] 108. viver [vive] 109. morrer [mue]
142
67. ovo [ovu] 68. chifre [if], corno [konu] 69. cauda [kawd], rabo [abu] 70. pena [pen] 71. cabelo [kbelu] 72. cabea [kbes] 73. orelha [oe] 74. olho [ou] 75. nariz [ni] 76. boca [bok] 77. dente [dt] 78. lngua [lw] 79. unha [u] 80. p [p] 81. perna [pn] 82. joelho [wu] 83. mo [mw] 84. asa [az] 85. ventre [vt], barriga [bi] 86. entranhas [t], intestino [ttinu] 87. pescoo [pkosu] 88. costas [kt] 89. peito [pejtu], seios [seju] 90. corao [kusw] 91. fgado [fidu] 92. beber [bbe] 93. comer [kume] 94. morder [mude] 95. chupar [upa] 96. cuspir [kupi] 97. vomitar [vumita] 140. dizer [dize] 141. cantar [kta] 142. brincar [bka], jogar [ua] 143. flutuar [flutua], boiar [boja] 144. fluir [flui] 145. gelar [la] 146. inchar [a] 147. sol [sl] 148. lua [lu] 149. estrela [tel] 150. gua [aw] 151. chuva [uv] 152. rio [iu] 153. lago [lau] 154. mar [ma] 155. sal [sal] 156. pedra [pd] 157. areia [j] 158. poeira [pwj] 159. terra [t] 160. nuvem [nuvj] 161. nevoeiro [nvwju] 162. cu [sw] 163. vento [vtu]
110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. p] 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139.
matar [mta] lutar [luta] caar [ksa] bater [bte] cortar [kuta] rachar [a] esfaquear [fkja], apunhalar [pula] raspar [pa] cavar [kva] nadar [nda] voar [vua] andar [da], caminhar [kmia] vir [vi] deitar-se [djtas], estar deitado [ta djtadu] sentar-se [stas], estar sentado [ta stadu] pr-se de p [pos d p], estar em p [ta j virar [via], girar [ia] cair [ki] dar [da] segurar [sua] apertar [pta] esfregar [fa] lavar [lva] enxugar [ua] puxar [pua] empurrar [pua] atirar [tia], lanar [lsa] atar [ta] coser [kuze] contar [kta]
174. amarelo [mlu] 175. branco [bku] 176. preto [petu], negro [neu] 177. noite [njt] 178. dia [di] 179. ano [nu] 180. quente [kt] 181. frio [fiu] 182. cheio [eju] 183. novo [novu] 184. velho [vu] 185. bom [b] 186. mau [maw] 187. podre [pod] 188. sujo [suu] 189. direito [dijtu] 190. redondo [ddu] 191. afiado [fjadu], aguado [usadu] 192. cego [su] 193. liso [lizu] 194. hmido [umidu] 195. seco [seku] 196. correcto [kutu] 197. perto [ptu]
143
164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173.
neve [nv] gelo [elu] fumo [fumu] fogo [fou] cinzas [sz] arder [de] estrada [tad] montanha [mt] vermelho [vmju] verde [ved]
198. longe [l] 199. direita [dijt] 200. esquerda [ked] 201. a [a], em [j] 202. em [j] 203. com [k] 204. e [i] 205. se [s] 206. porque [puk] 207. nome [nm]
144
femme [fam], pouse [e'puz] mari [ma'i], poux [e'pu] mre [m] pre [p] animal [ani'mal] poisson [pwa's] oiseau [wa'zo] chien [j] (!) pou [pu] serpent [s'p] ver [v] arbre [ab] fort [f'] bton [b't] fruit [fi] graine [n] feuille [fj] racine [a'sin] corce [e'ks] fleur [fl] herbe [b] corde [kd] peau [po] viande [vjd] sang [s] os [s] graisse [s] uf [f] corne [kn] queue [k] plume [plym] cheveux ['v] tte [tt] oreille ['j] il [j] nez [ne] bouche [bu] dent [d] langue [l]
79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90.
ongle [l] pied [pje] jambe [jb] genou [j'nu] main [m] aile [l] ventre [vt] entrailles ['tj], intestins [ts't] cou [ku] dos [do] poitrine [pwa'tin] cur [k]
122. venir [v'ni] 123. s'tendre [s'td], tre tendu [t et'dy] 124. s'asseoir [sa'swa], tre assis [t a'si] 125. se lever [sl've], se tenir debout [s t'ni d'bu] 126. tourner [tu'ne] 127. tomber [t'be] 128. donner [d'ne] 129. tenir [t'ni] 130. serrer [se'e] 131. frotter [f'te]
145
91. foie [fw] 92. boire [bw] 93. manger [m'e] 94. mordre [md] 95. sucer [sy'se] 96. cracher [ka'e] 97. vomir [v'mi] 98. souffler [su'fle] 99. respirer [spi'e] 100. rire [i] 101. voir [vwa] 102. entendre ['td] 103. savoir [sa'vwa] 104. penser [p'se] 105. sentir [s'ti] 106. craindre [kd] 107. dormir [d'mi] 108. vivre [viv] 109. mourir [mui] 110. tuer [te] 111. se battre [s'bat] 112. chasser [a'se] 113. frapper [fa'pe] 114. couper [ku'pe] 115. fendre [fd] 116. poignarder [pwaa'de] 117. gratter [a'te] 118. creuser [k'ze] 119. nager [na'e] 120. voler [v'le] 121. marcher [ma'e]
132. laver [la've] 133. essuyer [esi'je] 134. tirer [ti'e] 135. pousser [pu'se] 136. jeter ['te], lancer [l'se] 137. lier [lje] 138. coudre [kud] 139. compter [k'te] 140. dire [di] 141. chanter ['te] 142. jouer [we] 143. flotter [fl'te] 144. couler [ku'le] 145. geler ['le] 146. gonfler ['fle] 147. soleil [s'lj] 148. lune [lyn] 149. toile [e'twal] 150. eau [o] 151. pluie [pli] 152. rivire [i'vj] 153. lac [lak] 154. mer [m] 155. sel [sl] 156. pierre [pj] 157. sable [sabl] 158. poussire [pu'sj] 159. terre [t] 160. nuage [naj] 161. brouillard [bu'ja] 162. ciel [sjl]
163. vent [v] 164. neige [n] 165. glace [las] 166. fume [fy'me] 167. feu [f] 168. cendres [sd] 169. brler [by'le] 170. route [ut] 171. montagne [m'ta] 172. rouge [u] 173. vert [v] 174. jaune [on] 175. blanc [bl] 176. noir [nwa] 177. nuit [ni] 178. jour [u] 179. an [], anne [a'ne] 180. chaud [o] 181. froid [fwa] 182. plein [pl] 183. nouveau [nu'vo] 184. vieux [vj] 185. bon [b]
186. mauvais [mo've] 187. pourri [pu'i] 188. sale [sal] 189. droit [dwa] 190. rond [] 191. tranchant [t'] 192. mouss [emu'se] 193. lisse [lis] 194. mouill [mu'je] 195. sec [sk] 196. juste [yst] 197. prs [p] 198. loin [lw] 199. droite [dwat] 200. gauche [o] 201. [a] 202. dans [d] 203. avec [a'vk] 204. et [e] 205. si [si] 206. parce que [pas'k] 207. nom [n]
146
147
marito [marito] madre [madre] padre [padre] animale [animale] pesce [pee] uccello [uttllo] cane [kane] pidocchio [pidkkjo] serpente [serpnte] verme [vrme] albero [albero] selva [slva] bastone [bastone] frutta [frutta] seme [seme] foglia [fa] radice [radite] corteccia [kortetta] fiore [fjore] erba [rba] corda [krda] pelle [plle] carne [karne] sangue [sanwe] osso [sso] grasso [rasso] uovo [wvo] corno [krno] coda [koda] piuma [pjuma] capelli [kapelli] testa [tsta] orecchio [rekkjo] occhio [kkjo] naso [naso] bocca [bokka] dente [dnte] lingua [linwa] unghia [unja] piede [pjde]
125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136.
81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92.
gamba [amba] ginocchio [dinkkjo] mano [mano] ala [ala] pancia [panta] intestino [intestino] collo [kllo] schiena [skjna] petto [ptto] cuore [kwre] fegato [feato] bere [bere]
stare in piedi [stare in pjdi] girare [dirare] cadere [kadere] dare [dare] tenere [tenere] spremere [sprmere] strofinare [strofinare] lavare [lavare] asciugare [augare] tirare [tirare] spingere [spindere] lanciare [lantare]
148
93. mangiare [mandare] 94. mordere [mrdere] 95. succhiare [sukkjare] 96. sputare [sputare] 97. vomitare [vomitare] 98. soffiare [soffjare] 99. respirare [respirare] 100. ridere [ridere] 101. vedere [vedere] 102. udire [udire] 103. sapere [sapere] 104. pensare [pensare] 105. odorare [odorare] 106. temere [temere] 107. dormire [dormire] 108. vivere [vivere] 109. morire [morire] 110. uccidere [uttidere] 111. combattere [kombattere] 112. cacciare [kattare] 113. colpire [kolpire] 114. tagliare [taare] 115. fendere [fndere] 116. pugnalare [pualare] 117. graffiare [raffjare] 118. scavare [skavare] 119. nuotare [nwotare] 120. volare [volare] 121. camminare [kamminare] 122. venire [venire] 123. stendere [stndere] 124. sedere [sedere], essere seduto [ssere seduto] 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188.
137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168.
legare [legare] cucire [kutire] contare [kontare] dire [dire] cantare [kantare] giocare [dokare] galleggiare [galleddare] fluire [fluire] gelare [delare] gonfiarsi [onfjarsi] sole [sole] luna [luna] stella [stella] acqua [akkwa] pioggia [pjdda] fiume [fjume] lago [lao] mare [mare] sale [sale] pietra [pjtra] sabbia [sabbja] polvere [polvere] terra [trra] nuvola [nuvola] nebbia [nebbja] cielo [tlo] vento [vnto] neve [neve] ghiaccio [jatto] fumo [fumo] fuoco [fwko] ceneri [teneri]
bruciare [brutare] strada [strada] montagna [montaa] rosso [rosso] verde [verde] giallo [dallo] bianco [bjanko] nero [nero] notte [ntte] giorno [dorno] anno [anno] caldo [kaldo] freddo [freddo] pieno [pjno] nuovo [nwvo] vecchio [vkkjo] buono [bwno] cattivo [kattivo] marcio [marto] sporco [sprko]
189. diritto [diritto] 190. rotondo [rotondo] 191. aguzzo [auttso], affilato [affilato] 192. smussato [zmussato] 193. liscio [lio] 194. bagnato [baato] 195. asciutto [autto], secco [sekko] 196. corretto [korrtto] 197. vicino [vitino] 198. lontano [lontano] 199. destra [dstra] 200. sinistra [sinistra] 201. a [a] 202. in [in] 203. con [kon] 204. e [e] 205. se [se] 206. perch [perke] 207. nome [nome]
149
Bibliografia
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. Alarcos Llorach E., Etudios de gramtica funcional del espaol, Gredos, Madryt 1980. Alarcos Llorach E., Gramtica de la lengua espaola, Espasa Calpe, Madryt 1994. lvarez R., Monteagudo H., Regueira X. L., Grmatica galega, Editorial Galaxia, Vigo 1995. Atlas jzykw. Pochodzenie i rozwj jzykw wiata, redakcja: Bernard Comrie, Stephen Matthew, Maria Polinsky, Oficyna Wydawnicza Atena, Pozna 1998. Anderson S. R., Wprowadzenie do fonologii; Zakad Narodowy im. Ossoliskich; Wrocaw, Warszawa, Krakw, Gdask, d 1982. Antologia literatury hiszpaskiej, opracoway Grayna Grudziska i Magorzata Jurewicz-Galiska, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977. Asher R. E., Simpson J. M. Y., Encyclopedia of Language and Linguistics, Pergamon and Aberdeen University Press, Oksford i Aberdeen 1994. Bada Margarit A. M., Gramtica histrica catalana, Barcelona 1951. Barroso H., O Aspecto Verbal Perifrstico em Portugus Contemporneo, Porto Editora, O Porto 1994. Battisti C., Popoli e lingue nellAlto Adige, Florencja 1931. Battisti C., Alessio G., Dizionario etimologico italiano, Florencja 1950-1957. Battye A., Hintze M.-A., The French Language Today, Routledge, Londyn 1992. Baylon C., Fabre P., Grammaire systmatique de la langue franaise, Nathan, Pary 1984. Beaugrande R.-A. de, Dressler W. U., Wstp do lingwistyki tekstu, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990. Bednarczuk L., Maczak W., Safarewicz J., Sawski F., Smoczyski W., Szulc A., Jzyki indoeuropejskie, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988. Bednarski M., acina potoczna, Polska Akademia Nauk, Ossolineum, Wrocaw 1981. Bosque I., Tiempo y aspecto en espaol, Ctedra, Madryt 1990. Bosque I., Demonte V., Gramtica descriptiva de la lengua espaola, Espasa Calpe, Madryt 1999. Bottiglioni G., Manuale dei dialetti italici: Osco, umbro e dialetti minori. Grammatica, testi, glossario con note etimologiche, Societ Tipografica Editrice Bolognese, Bolonia 1954. Bright W., International Encyclopedia of Linguistics, Oxford University Press, Nowy Jork i Oksford 1991. Brunot F., Histoire de la langue franaise des origines 1900, Pary 1953. Bull W. E., Time, Tense, and the Verb. A Study in Theoretical and Applied Linguistics, with Particular Attention to Spanish, University of California Press, Berkeley 1960. Cioranescu A., Diccionario etimlogico rumano, La Laguna 1958-1961. Comrie B., Aspect, Cambridge University Press, Cambridge 1976. Comrie B., Tense, Cambridge University Press, Cambridge 1985. Corominas J., Diccionario crtico etimolgico de la lengua castellana, Berno 1954-1957. Coseriu E., Lecciones de lingstica general, Editorial Gredos, Madryt 1999. Crystal D., Linguistics, Penguin Books, 1977. 150
29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57.
Crystal D., The Cambridge Encyclopedia of Language, Cambridge University Press, Cambridge 1992. Cunha C., Cintra L., Breve gramtica do portugus contemporneo, Edies Joo S Costa, Lizbona 1999. Dalby A., Dictionary of Languages, Bloomsbury, Londyn 2004. Davies N., Europe. A History, Pimlico, Londyn 1997. Densusianu O., Histoire de la langue roumaine, Pary 1902-1938. Dicionrio da Lngua Portuguesa Contempornea da Academia das Cincias de Lisboa, Academia das Cincias de Lisboa e Editorial Verbo, Lizbona 2001. Disce puer. Podrcznik do aciny redniowiecznej, praca zbiorowa pod redakcj Dariusza Gwisa i Elbiety Jung-Palczewskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. El tiempo verbal en cinco lenguas (espaol, francs, ingls, italiano, portugus), pod redakcj Pedra San Ginsa Aguilara, Editorial Comares, Granada 2003. Fisiak J., Wstp do wspczesnych teorii lingwistycznych, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985. Fonseca F. I., Gramtica e Pragmtica. Estudos de Lingustica Geral e de Lingustica Aplicada ao Ensino do Portugus, Porto Editora, O Porto 1994. Francescato G., Dialettologia friulana, Udine 1966. Franch J. A., Blecua J. M., Gramtica espaola, Editorial Ariel, Barcelona 1975. Gramtica de la Llingua Asturiana, Academia de la Llingua Asturiana, Uviu 1998. Hall R. A., External History of the Romance Languages, Elsevier, Nowy Jork 1974. Hanssen F., Gramtica histrica de la lengua castellana, Halle 1913. Harris M., Vincent N., The Romance Languages, Croom Helm, Londyn 1988. Heinz A., Dzieje jzykoznawstwa w zarysie, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978. Hockett C. F., Kurs jzykoznawstwa wspczesnego, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968. Hualde J. C., Catalan, Routledge, Londyn 1992. Introno F. d, Sintaxis generativa del espaol: evolucin y anlisis, Ctedra, Madryt 2001. Iordan I., Orr J., Posner R., Introduction to Romance Linguistics: its Schools and its Scholars, Blackwell, Oksford 1970. Jzyki indoeuropejskie, pod redakcj Leszka Bednarczuka, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988. Jzykoznawstwo strukturalne, pod redakcj Haliny Kurkowskiej i Adama Weinsberga, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979. Karolak S., Od semantyki do gramatyki, Instytut Slawistyki PAN, Warszawa 2001. Kilby D., Descriptive Syntax and the English Verb, Croom Helm, Londyn 1984. Kirschner C., Semntica generativa del espaol, Ediciones Almar, Salamanka 1981. Kmita J., Jak sowa cz si ze wiatem, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, tom XLIV, Pozna 1998. Kuryowicz J., Studia jzykoznawcze, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987. Lachur C., Zarys jzykoznawstwa oglnego, Uniwersytet Opolski, Opole 2004. 151
58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88.
Langacker R. W., Wykady z gramatyki kognitywnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin 2005. Lapesa R., Historia de la lengua espaola, Editorial Gredos, Madryt 2001. Lehmann W. P., Historical Linguistics: An Introduction, Nowy Jork 1962. Lepschy A. L., Lepschy G., The Italian Language Today, Routledge, Londyn 1989. Linguistic Encyclopedia, the, pod redakcj Kisten Malmkjaer, Routledge, Londyn i Nowy Jork 2004. Lyons J., Wstp do jzykoznawstwa, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976. ebek H., Zarys gramatyki francuskiej, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967. Machado J. P., Dicionrio etimolgico da lngua portuguesa, Lizbona 1956-1959. Maiden M, A Linguistic History of Italian, Longman, Londyn i Nowy Jork 1995. Majewicz A. F., Jzyki wiata i ich klasyfikowanie, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989. Mallison G., Romanian, Croom Helm, Londyn 1986. Maczak W., Jzyki romaskie, Krakw 1969. Maczak W., La classification des langues romanes, Universitas, Krakw 1991. Maczak W., Przegld jzykw romaskich, Polska Akademia Nauk, Wydawnictwo i drukarnia Sukcesja, Krakw 1992. Maczak W., Discussion sur lorigine des langues romanes, w: Romania sans frontieres, Toulouse 2002, str. 453-461. Maczak W., Problme de lorigine des langues romanes aprs une trentaine dannes, w: Lingua Posnaniensis, nr 44, Pozna 2002, str. 87-91. Mateus M. H. M., Brito A. M., Duarte I., Hub Faria I., Frota S., Matos G., Oliveira F., Vigrio M, Villalva A., Grmatica da lngua portuguesa, Caminho, Lizbona 2003. Menndez Pidal R., Manual de gramtica histrica espaola, Espasa, Madryt 1999. Meyer-Lbke W., Romanisches etymologisches Wrterbuch, Heidelberg 1911-1920. Meyer-Lbke W., Grammatica storica della lingua italiana e dei dialetti toscani, Turyn 1941. Migliorini B., Storia della lingua italiana, Florencja 1960. Milewski T., Jzykoznawstwo, Warszawa 1965. Moliner M., Diccionario de uso del espaol, Editorial Gredos, Madryt 1982. Nascentes A., Dicionrio etimolgico resumido, Rio de Janeiro 1966. Nunes J. J., Compndio de gramtica histrica portuguesa, Lizbona 1950. OGrady W., Dobrovolsky M., Katamba F., Contemporary Linguistics, Longman, Harlow 1996. Palmer F., The English Verb, Longman, Londyn 1974. Penny R., A History of the Spanish Language, Cambridge University Press, Cambridge 1991. Perlin J., Gramatyka jzyka portugalskiego, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988. Polaski K., Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego, Ossolineum, 2003. Posner R., The Romance Languages: a Linguistic Introduction, Doubleday, Nowy Jork 1966. 152
89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115.
Posner R., Green J. N., Trends in Romance Linguistics and Philology, Mouton de Gruyter, Berlin 1980-1993. Posner R., The Romance Languages, Cambridge University Press, Cambridge 2004. Ramat A. G., Ramat P., Las lenguas indoeuropeas, Ctedra, Madryt 1993. Renzi L., Introduccin a la filologa romnica, Editorial Gredos, Madryt 1982. Rohlfs G., Grammatica storica della lingua italiana e dei suoi dialetti, Einaudi, Turyn 1966-1969. Romanica Cracoviensia 2002/2, pod redakcj Marceli witkowskiej i Iwony Piechnik, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2002. Ronjat J., Grammaire istorique des parlers provenaux modernes, Montpellier 1930-1941. Saussure F., Kurs jzykoznawstwa oglnego, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1991. Sensini M., La Grammatica della lingua italiana, Arnoldo Mondadori Editore, Mediolan 1997. Sephiha H. V., Le Judo-espagnol, Entente, Pary 1986. Silva de Neto S., Histria da lngua portuguesa, Rio de Janeiro 1952-1957. Silveira da Bueno S., A formao histrica da lngua portuguesa, Rio de Janeiro 1955. Sawomirski J., Wprowadzenie do jzyka kataloskiego, Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1995. wierczyscy D. i A., Sownik przysw w omiu jzykach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. Tagliavini C., Le origini delle lingue neolatine: introduzione alla filologia romanza, Ptron, Bolonia 1959. Tekavcic P., Grammatica storica dellitaliano, il Mulino, Bolonia 1972. Tortosa J. M., Polityka jzykowa a jzyki mniejszoci, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986. Trager G. L., The Use of Latin Demonstratives (especially ille and ipse) up to 600 as the Source of the Romance Article, Institute of French Studies, Nowy Jork 1932. Twaddell F., The English Verb Auxiliaries, Brown University Press, 1960. Vnnen V., Introduction au latin vulgaire, Pary 1967. Vilele M., Gramtica da Lngua Portuguesa, Livraria Almedina, Coimbra 1999. Wartburg W. (von), La fragmentation linguistique de la Romania, Pary 1967. Wawrzkowicz S., Hiszpaski K., Podrczny sownik hiszpaski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1997. Weinsberg A., Jzykoznawstwo oglne, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983. Widak S., Gramatyka jzyka woskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 2002. Williams E. B., From Latin to Portuguese, Filadelfia 1938. Wright R., Late and Early Romance, Cairns, Liverpool 1982.
153
Spis tabel
1. 2. 3. 4. Procentowe rnice midzy wybranymi jzykami romaskimi Jzyki romaskie System samogoskowy czterech wspczesnych jzykw romaskich System spgoskowy czterech wspczesnych jzykw romaskich
3.1. Macierz literowo-samogoskowa aciny klasycznej 3.2. Macierz literowo-spgoskowa aciny klasycznej 3.3. Pierwsza deklinacja (eska) 3.4. Druga deklinacja (mska -us/-er + nijaka -um) 3.5. Trzecia deklinacja spgoskowa 3.6. Trzecia deklinacja samogoskowa 3.7. Trzecia deklinacja mieszana 3.8. Czwarta deklinacja 3.9. Pita deklinacja 3.10. Rodzaje gramatyczne rzeczownika 3.11. Deklinacja przymiotnikw mskich -us / -er, eskich -a i nijakich -um 3.12. Przymiotniki III deklinacji 3.13. Zaimki pytajne 3.14a. Zaimki osobowe 3.14b. Zaimki osobowe (z cum) 3.15. Zaimki dzierawcze 3.16a. Zaimki wskazujce 3.16b. Zaimki wskazujce 3.16c. Zaimki wskazujce 3.17. Zaimki wzgldne 3.18. Paradygmat koniugacji czasu teraniejszego 3.19. Paradygmat koniugacji czasu Imperfectum 3.20. Paradygmat koniugacji czasu przyszego Futurum I 3.21. Paradygmat koniugacji czasu Perfectum 3.22. Paradygmat koniugacji czasu Plusquamperfectum 3.23. Paradygmat koniugacji czasu przyszego Futurum exactum 3.24. Paradygmat koniugacji czasu teraniejszego strony biernej 3.25. Paradygmat koniugacji czasu Imperfectum strony biernej 3.26. Paradygmat koniugacji czasu czasu Futurum I strony biernej 3.27. Coniunctivus praesentis activi 3.28. Coniunctivus imperfecti activi 3.29. Coniunctivus perfecti activi 3.30. Coniunctivus plusquamperfecti activi 3.31. Coniunctivus praesentis passivi 3.32. Coniunctivus imperfecti passivi 3.33. Czasy analityczne indicativi passivi 3.34. Czasy analityczne coniunctivi passivi 3.35. Formy czasw indicativi i coniunctivi 3.36a. Tryb rozkazujcy teraniejszy aktywny 3.36b. Tryb rozkazujcy teraniejszy bierny 154
3.36c. Tryb rozkazujcy przyszy czynny 3.36d. Tryb rozkazujcy przyszy bierny 3.37. Odmiana participium praesentis activi 3.38. Transformacje samogoskowe 4.1. Zmiany w systemie samogoskowym od aciny do iberoromaskiego 4.2. Jod 4.3. Praesens g presente 4.4. Imperfectum g imperfecto 4.5. Perfectum g pretrito indefinido 4.6. Kocwki Plusquamperfectum i Futurum exactum 4.7. Kocwki trybu czcego 4.8. Czasy aciskie g czasy hiszpaskie 4.9. Analityczne czasy hiszpaskie 5.1. Jarcha autorstwa Yehudy Ha-Leviego 5.2. Jarcha autorstwa Abrahama Bena Ery 5.3. Jarcha autorstwa Todrosa Albulafii 5.4. Fragment Pieni o Cydzie 5.5. Fragment Ksigi o dobrej mioci 6.1. Podobiestwa, rnice, elementy identyczne i rozczne 6.2. Lista Swadesha dla 4 jzykw romaskich 6.3. Kocwki bezokolicznikw z podziaem na koniugacje w spn, por, frn i itn 6.4. Kocwki czasu teraniejszego w spn, por, frn i itn 6.5. Kocwki czasu Praeteritum simplex w spn, por, frn i itn 6.6. Kocwki czasu Imperfectum w spn, por, frn i itn 6.7. Kocwki czasu Futurum simplex w spn, por, frn i itn 6.8. Kocwki czasu Potentialis simplex w spn, por, frn i itn 6.9. Kocwki czasu Praesens coniunctivi w spn, por, frn i itn 6.10. Kocwki czasu Imperfectum coniunctivi w spn, por, frn i itn 6.11. Kocwki czasu Futurum simplex coniunctivi w spn, por, frn i itn 6.12. Czasowniki posikowe (spn, por, frn, itn) w czasie Praesens 6.13. Czasowniki posikowe (spn, por, frn, itn) w czasie Praeteritum simplex 6.14. Czasowniki posikowe (spn, por, frn, itn) w czasie Imperfectum 6.15. Czasowniki posikowe (spn, por, frn, itn) w czasie Futurum simplex 6.16. Czasowniki posikowe (spn, por, frn, itn) w czasie Potentialis simplex 6.17. Participia passivi 6.18. Rodzajniki dla spn, por, frn, itn 6.19. Liczba mnoga (spn, por, frn, itn) 6.20. Stopniowanie przymiotnikw i przyswkw (spn, por, frn, itn) 6.21. Zaimki osobowe hiszpaskie 6.22. Zaimi osobowe portugalskie 6.23. Zaimki osobowe francuskie 6.24. Zaimki osobowe woskie 6.25. Porwnanie liczebnikw czterech wybranych jzykw romaskich S.1. Funkcja diachroniczna S.2. Zwizek acina jzyki romaskie oraz zwizek midzy jzykami romaskimi 155
156
Spis rysunkw
0.1. Kompozycja ksiki 1.1. Schemat transformacji jednego jzyka romaskiego w inny 3.1. aciskie paroles i langues 4.1. Semikultyzmy i kultyzmy 6.1. Podobiestwa, rnice, elementy identyczne i rozczne S.1. Schemat analizy historyczno-gramatycznej S.2. Powizanie funkcji diachronicznych z synchronicznymi
157
Dr Piotr Wahl, jzykoznawca i ekonomista, absolwent Wydziau Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego, doktoryzowany na Uniwersytecie Szczeciskim; stypendysta Rzdu Hiszpaskiego; autor kilku ksiek i wielu artykuw; zaoyciel kilku szk niepublicznych; nauczyciel i wykadowca; peni funkcje midzy innymi dyrektora anglojzycznej szkoy redniej, prorektora i rektora szkoy wyszej.
Przedstawiona monografia jest wieloaspektowym dzieem, wypeniajcym luk w badaniach jzykw romaskich. Jest to pierwsza tego typu monografia wydana w Polsce. Zasug Autora jest, midzy innymi, signicie do rnych poziomw jzyka: fonetycznego, leksykalnego, sowotwrczego i morfologicznego, a take przeledzenie etapw rozwoju jzyka hiszpaskiego na tle innych jzykw romaskich W monografii imponuje z jednej strony rozmach tematyczny pracy, z drugiej za strony szczegowo i drobiazgowo opisu. Dr Piotr Wahl z wyjtkow umiejtnoci rezultaty swoich opisw przedstawia w licznych tabelach i wykresach Walorem pracy s rwnie tworzone przez Autora modele transformacji jzykowej, bdce propozycj do dalszych studiw metodologicznych. Niewtpliwie monografia dr. Piotra Wahla stanie si przedmiotem zainteresowania filologw, nie tylko romanistw i pretenduje ona rwnie do miana podrcznika akademickiego dla studentw-filologw (z recenzji prof. dr hab. Ewy Komorowskiej)
158