MILENA

KUSZTELSKA

GOMBROWICZ
IWONA, LUB
I

ZNAWSTWEM PODSZYTY
CZYTANE WE

OPERETKA

FRANCJI

JAK ZAUWAY JANUSZ SAWISKI, WARSTWA ZNAWCW WYTWARZAJCYCH wiadectwa lektury, obejmuje nie tylko krytykw i badaczy literatury, ale take nauczycieli-polonistw czy bibliotekarzy1. Nie ma wic adnego powodu, aby z tej kategorii wykluczy tumaczy, wydawcw czy na przykad twrcw teatru, przenoszcych literatur na scen. Kada bowiem decyzja translatorska, wydawnicza czy reyserska jest przecie rezultatem profesjonalnej lektury. A zatem Gombrowicz czytany przez znawcw to Gombrowicz przekadany, publikowany, opisywany i analizowany, przenoszony na scen, recenzowany, a wic interpretowany. Bez tumacze (w tym wypadku na jzyk francuski) i bez ich publikacji nie byoby zreszt znawcw-komentatorw. Zacz wobec tego naley od skrtowego zaprezentowania tej szczeglnej lektury Gombrowicza, jaka manifestuje si w przekadach jego dramatw na jzyk francuski. Oglnie rzecz ujmujc, na temat jakoci tumacze twrczoci autora Ferdydurke we Francji sformuowano wiele uwag krytycznych2. Pojawi si nawet postulat dotyczcy cakowicie nowych lektur, a wic koniecznoci dokonania nowych przekadw lub co najmniej znaczcych poprawek i przywrcenia opuszczonych fragmentw3. Stanisaw Bere zauway te, i Gombrowicza mistrza jzyka polskiego powinien przekada rwny mu mistrz jzyka francuskiego4.
J. Sawiski, O dzisiejszych normach czytania znawcw, Teksty 1974, nr 6, s. 20. M. Laurent, Przyprawianie gby Gombrowiczowi, Teksty Drugie 2005, nr 3, s. 165; take np. M. Tomaszewski (Witold Gombrowicz, polski antymit w oczach czytelnikw francuskich, w tene: Od chaosu do kosmosu. Szkice o literaturze polskiej i francuskiej XX wieku, Warszawa 1998), ktry wyranie podkrela (s. 200), i wtpliwoci dotyczce tumacze wyraali ju dawno take sami Francuzi, np. P. Sollers w pracy zbiorowej Witold Gombrowicz vingt ans aprs, red. M. Carcassonne, C. Guias i M. Smorg, Paris 1989, s. 89. 3 Np. M. Laurent, Jzyk Gombrowicza, czyli cakowanie wieloznacznoci, w: Gombrowicz i tumacze, red. E. Skibiska, ask 2004, s. 35 lub tej samej autorki: Przyprawianie gby Gombrowiczowi, s. 165. 4 Rozmowa z Rit Gombrowicz, K. Bykowska, S. Bere, Teksty Drugie 2005, nr 3, s. 148.
2 1

124

Literatura polska w wiecie

Przekady sztuk Gombrowicza nie byy dotd analizowane pod ktem ich jakoci. Niemniej Maryla Laurent, francuska slawistka5, nie ma wtpliwoci, i z tumaczeniami dramatw Gombrowicza na francuski te nie jest najlepiej; twierdzi zatem bez ogrdek: nie jest dobrze z teatrem Gombrowicza w jzyku Moliera. [] Le Mariage to co odmiennego od lubu6. Za to francuscy recenzenci prasowi na og o dziwo pozytywnie je oceniali, sama za Rita Gombrowicz uwaa, e co najwyej na poprawkach powinno si skoczy7. Pobieny choby wgld w przekady sztuk Gombrowicza na francuski uwiadamia jednak, e tumaczom nie udao si unikn rnych wpadek, niecisoci, pomyek, dziwnych strategii i niezrozumiaych opuszcze. Chocia gwoli sprawiedliwoci nie brak te cakiem udanych rozwiza, np. tytu Le Mariage (lub) zmieniono w jednym z tumacze (z 1984 roku) na Mariage (bez rodzajnika), a wic wski zakres znaczeniowy sowa (ceremonia lubny mczyzny z kobiet) zastpiono szerszym (w uproszczeniu: zwizkiem midzyludzkim)8. W tytule Iwona, ksiniczka Burgunda nie sposb przeoy dosownie owej ksiniczki Burgunda, bo we francuskim burgund wystpuje w zoeniu: wino burgund (le vin de Bourgogne); nie udao si zatem zachowa w tumaczeniu gry sw9. Notabene Gombrowicz, zdajc sobie spraw z niemonoci zachowania w przekadzie znaczenia i brzmienia zgodnego z oryginaem, proponowa Jeleskiemu tytu: La princesse Anmie (Ksiniczka Anemia)10. Z kolei arystokratyczno-snobistyczny sposb artykuowania w Operetce (grupy paskiej), zaznaczony przez autora grasejowaniem (wymow r przez h z francuska), musiano zastpi zreszt cakiem trafnie wtrcaniem sw lub zwrotw angielskich, jako e dla paryskich salonw to angielski by jzykiem arystokracji, o czym np. wiadczyy nazwy snobistycznych klubw, np. Jockey Club11 czy w Ferdydurke reprezentacyjny paryski Racing Klub12.
Take tumaczka na francuski m.in. ksiki Michaa Gowiskiego Gombrowicz i nadliteratura (M. Gowiski, Gombrowicz ou la Parodie constructive, Noir sur Blanc, 2004.) 6 Patrz: M. Laurent, Przyprawianie gby Gombrowiczowi, s. 173. 7 Rozmowa z Rit Gombrowicz, s. 149. 8 Rozmowa I. Sadowskiej-Guillon z Danielem Martinem, Mariage: musique interhumaine, LAvant-Scne 15.05.1984, nr 750, ss. 912. 9 Z kolei jzyk niemiecki, dziki swoim waciwociom, pozwoli skorygowa H. Kunstmannowi pierwsze bdne tumaczenie tytuu (Yvonne, Prinzessin von Burgund Iwona, ksiniczka Burgundii) i wprowadzi poprawne (Yvonne, Burgunderprinzessin Iwona, ksiniczka Burgunda) patrz: D. Pietrek, Szlachcica polskiego pojedynki cieniw. Recepcja dramatw Witolda Gombrowicza w niemieckim obszarze jzykowym, Wrocaw 2006, s. 75. 10 List W. Gombrowicza do K. Jeleskiego z 13 VII 1962, w: Gombrowicz. Walka o saw. Korespondencja Witolda Gombrowicza z Konstantym A. Jeleskim, Franois Bondym, Dominikiem de Roux. Cz druga. Ukad, przedmowy: J. Jarzbski, Krakw 1998, s. 92. 11 Prezesem Jockey Club by do 1930 roku wicehrabia Charles de Noailles, znany mecenas i przyjaciel artystw, takich jak Dali, Cocteau czy Buuel. Zosta zdymisjonowany jako prezes tego klubu po skandalu, jaki wywoa sfinansowany przez niego film Luisa Buuela Zoty wiek. 12 Nazwa tego klubu pojawia si w rozdziale Filibert dzieckiem podszyty (Ferdydurke, Warszawa 1956, s. 207).
5

MILENA KUSZTELSKA: Gombrowicz znawstwem podszyty

125

Ciekawych przykadw dostarczaj imiona postaci. Na przykad Fiora zastpiono dyskusyjnym Florem13, ktry kojarzy si we francuskim, woskim czy hiszpaskim z kwiatem, co zreszt nie kci si z charakterem postaci mistrza mody. Jeleski jako tumacz obawia si bowiem, e Dior skojarzy si Francuzom wycznie z okresem powojennym14. Tym samym zagubiono jednak ukryt w Fiorze kontaminacj nazwisk dwch francuskich dyktatorw mody: (Jacquesa) Fatha i (Christiana) Diora15, na co zwrcio uwag dwoje badaczy niemieckich16. Ten pierwszy projektant by notabene bardziej nawet od Diora ekstrawagancki. Z kolei hrabiego Szarma postanowi Gombrowicz w tumaczeniu zmieni na Alfonsa17 (czyby to artobliwa aluzja do Alfonsa de Sadea?). Ostatecznie tumacze zastpili go Agnorem (we francuskim szarm nie ma jednak przyznajmy tego samego szarmu, co na gruncie jzyka polskiego). w Agnor moe by na przykad aluzj do hrabiego Agenora Gouchowskiego, dyplomaty, ktry w Paryu polubi ksin Murat18. Ale przypomnijmy: Agenor jest take krlem Tybru, ojcem Europy porwanej przez byka, jak Albertynka przez zodziejaszkw. W jednym z przekadw lubu tumacze zrezygnowali z Wadzia, chcc unikn skojarze z polskoci19, a tym samym z Jarrym, zastpujc go imieniem Fanfan. W tym zdrobnieniu od Franois mona te dostrzec enfant, czyli dziecko w znaczeniu upupiony. Z kolei Mani zamieniono na Madelon (Madzi), ktra lepiej kojarzy si we Francji ze suc czy markietank20. Z braku miejsca mona tu wymieni tylko niektre wpadki tumaczy. Pandulf ostrzega Henryka, e jego lub bdzie wystpkiem, ktry autorzy kanonicznego przekadu (Kukuczanka i Sdir) nie wiedzie dlaczego zamienieli w zbrodni (le crime). Z kolei utrat niewinnoci (mwi o niej Henryk) zastpili cnot (la vertu)21, ktra we francuskim dotyczy wycznie utraty wianka lub oznacza
Nb. Florem nazywa Gombrowicz jednego ze swych modych argentyskich przyjaci Mariano Betelu. 14 List K. Jeleskiego do W. Gombrowicza w: Gombrowicz. Walka o saw, s. 133. 15 Oba te nazwiska autor Operetki wymienia zreszt dwukrotnie obok siebie, patrz: W. Gombrowicz, Dziennik 19531956, Dziea, t. VII, Krakw 1989, s. 186 i Dziennik 19611966, Dziea, t. IX, Krakw 1989, s. 118. 16 Brigitte Schultze/Jan Conrad, Metateatr Witolda Gombrowicza, w: Patagoczyk w Berlinie. Witold Gombrowicz w oczach krytyki niemieckiej, red. M. Zybura i I. Surynt, Krakw 2004. 17 Wyranie o tym przypomina Jeleskiemu w licie, w: Gombrowicz. Walka o saw, s. 141. 18 Gombrowicz pozna nawet za porednictwem Dominika de Roux jednego z Muratw ksicia Napoleona Murata i nawet spodobao mu si jego studium o Henri Michaux. Patrz: listy Gombrowicza do de Roux z 1969 r., w: Gombrowicz. Walka o saw, s. 342, 350 i 352. 19 Reyser i tumacz Daniel Martin wyjania t decyzj tym, e Wadysaw to imi krlw polskich. 20 Rozmowa I. Sadowskiej-Guillon z Danielem Martinem. 21 Oba przykady z aktu III lubu, w: W. Gombrowicz, Dramaty, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1986, ss. 176177. (Przekad na jzyk francuski w: W. Gombrowicz, Thtre, ditions Gallimard, Paris 2004.)
13

126

Literatura polska w wiecie

staromodnie si ducha, charakteru. Publiczno w Comdie Franaise reagowaa miechem22, syszc, jak matka nazywa pieszczotliwie Henryka: ptaszkiem (mon petit oiseau)23, co tumaczc rzecz w duym uproszczeniu w ludowym argonie francuskim oznacza typka lub prawiczka, a take mskie genitalia (np. w XVII w. uywano erotycznej metafory retirer loiseau de son nid). Z kolei mignon (uyte jak wynika z kontekstu w funkcji rzeczownika) oznacza nie milutki, lecz historycznie mskiego kochanka Henryka III, a potem modego homoseksualist. Byoby bdem sdzi jednak, e tumacze chcieli zasugerowa biseksualn natur syna w lubie. Natomiast dla sw: dutkn czy palic znaleli niezbyt wyszukany ekwiwalent: oba sowa zdeformowali poprzez ich wyduon wymow, czyli jkanie (dutkn toutoucher i palic ddoigt)24. Jka si take nie wiedzie czemu Ojciec, wymawiajc imi syna, chyba tylko po to, by usprawiedliwi owo jkanie w poprzednich dwch przypadkach. Jak wida z tych kilkunastu przykadw, dotychczasowe tumaczenia nie s niestety idealne, cho wikszo z nich uzyskaa status kanonicznej wersji translatorskiej.

Sztuki Gombrowicza publikowao dotd we Francji a siedmiu wydawcw. Nie bez znaczenia jest fakt, i przez duszy czas ukazyway si one w prestiowej serii (Les Lettres Nouvelles) i e Gallimard w 2001 roku wyda wszystkie sztuki w jednym tomie (zreszt jedyny raz), a w dodatku w serii folio, kieszonkowej, w maym formacie, a wic taniej i popularnej25. W cigu okoo 40 lat ukazao si we Francji 14 publikacji ksikowych (w tym dwa miesiczniki) zawierajcych sztuki Gombrowicza. Pojedynczo najczciej publikowano Operetk, bo a cztery razy. Miaa te ona najwiksz liczb wyda, bowiem ukazaa si a szeciokrotnie26. Natomiast Iwon i lub drukowano piciokrotnie. Od lat 60. nie ma waciwie dziesiciolecia, w ktrym sztuki Gombrowicza nie byyby we Francji wznawiane, przy czym a czterokrotnie publikowano je zarwno w latach 80., jak i 90. Ciekawostk moe by fakt, i wikszo wyda Operetki (zapewne nie zawsze przez przypadek) ukazao si w gorcym dla Polski czy Europy okresie:
Jest to informacja uzyskana od Maryli Laurent, ktra spektakl widziaa. Akt I lubu w: W. Gombrowicz, Dramaty, s. 106 i 116. (Francuski przekad w: W. Gombrowicz, Thtre, Paris 2001.) Zwraca te na to uwag M. Miecznicka, Gombrowicz la franaise, Teksty Drugie 2002, nr 3, s. 90. 24 Zwraca te na to uwag M. Miecznicka, Gombrowicz la franaise, s. 90. 25 Witold Gombrowicz, Thtre, dition tablie et prsente par Rita Gombrowicz, ditions Gallimard, Paris 2001. 26 Pierwsze francuskie wydanie Operetki ukazao si w 1969 r., a ostatnie w 2001 (w tomie z pozostaymi trzema dramatami Gombrowicza).
23 22

MILENA KUSZTELSKA: Gombrowicz znawstwem podszyty

127

w 1969 roku (po studenckim maju, Praskiej Wionie i interwencji w Czechosowacji wojsk Ukadu Warszawskiego), w 1970 roku (czas powstania Solidarnoci), w 1981 roku (po ogoszeniu stanu wojennego), w 1989 roku (kilka dni przed rozpoczciem obrad Okrgego Stou, tu przed upadkiem komunizmu w Polsce, w roku zburzenia muru berliskiego)27. By moe mogo to wiadczy o skonnoci do aktualizujcej lektury ze strony wydawcw.

Przypatrzmy si teraz, czy nad Sekwan sztuki Gombrowicza chtnie czytane s przez znawcw na scenie, bo tam jest nade wszystko ich miejsce. Czstotliwo pojawiania si lubu na scenach francuskich nie przyprawia o zawrt gowy: na kade dziesiciolecie przypada przecitnie jedna lub dwie realizacje tej sztuki. Ogem lubw we Francji byo 8 lub 928, a na przykad w Niemczech dwa razy tyle, bo 1729. Jednak od 1992 do 2003 roku aden teatr niemiecki nie zdecydowa si na kolejne czytanie lubu na scenie, za to we Francji w ostatnich 9 latach doszo do dwch znaczcych realizacji tej sztuki30. Waciwie poowa premier lubu, w tym trzy najwaniejsze, odbya si w Paryu31. I trudno si temu dziwi. Sztuka, uznawana we Francji za bardzo trudn i niezbyt zrozumia, tylko tam ma szans co jaki czas zaistnie i przej kolejn prb czytania na scenie. Dlatego cho ongi w Lyonie i w Prowansji znaleli si odwani realizatorzy lubu (w 1974 i w 1998 roku), trudno spodziewa si, aby w lekturowo-scenicznej recepcji tej sztuki mg we Francji nastpi jaki przeom. Operetka, podobnie jak lub, grana jest z identyczn niemal czstotliwoci raz na dziesi lat32. Wprawdzie od roku 2000 odnotowano we Francji a 5 realizacji
Francuskie wydania Operetki: Oprette, tum. K. Jeleski i G. Serreau, Denol, coll. Les Lettres Nouvelles, Paris 1969; Oprette, tum. K. Jeleski, G. Serreau, Denol, collection du TNP, Paris 1970 (zawiera 106 stron tekstu oraz 12 stron zawierajcych fotografie ze spektaklu w TNP dn. 20.01.1970, a take program spektaklu); Oprette, tum. K. Jeleski, G. Serreau, Paris, LAvant-Scne , nr 449, 15.05.1970; Oprette, Denol, Paris 1981; Oprette, tum. K. Jeleski i G. Serreau, Denol, Paris 1989; Thtre: Yvonne, princesse de Bourgogne Le Mariage LHistoire (Oprette) Oprette, tum. K. Jeleski, G. Serreau, Koukou Chanska, G. Sdir, Collection Folio (nr 3423), Gallimard, Paris 2001. 28 Na podstawie wasnych ustale autorki artykuu. 29 Liczba przybliona ustalona na podstawie pracy D. Pietrka, Szlachcica polskiego pojedynki cieniw 30 Thtre La Passerelle de Gap Diphtong Compagnie: Le Mariage W. Gombrowicz, przekad K. Chanska i G. Sdir, reyseria i scenografia H. Colas, premiera 1998 rok (spektakl prezentowano take w Polsce na Festiwalu Gombrowiczowskim) i Comdie Franaise, Le Mariage W. Gombrowicz, przekad K. Chanska i G. Sdir, reyseria J. Rosner, premiera 2001 rok. 31 Prapremiera francuska 1963 rok (Concours des Jeunes Compagnies) Thtre Rcamier: Le Mariage W. Gombrowicz, przekad K. Chanska i G. Sdir, reyseria J. Lavelli. Druga wana realizacja 1984 rok, Thtre National de Chaillot: Mariage W. Gombrowicz, przekad D. Martin, B. Schubert, reyseria D. Martin. Najnowsza realizacja 2001 rok: w Comdie Franaise. 32 Dane o realizacjach Operetek we Francji na podstawie ustale wasnych autorki artykuu.
27

128

Literatura polska w wiecie

tej sztuki, ale tylko dwie byy sygnowane jej tytuem; pozostae trzy to jej dalekie przerbki. Ciekawostk moe by fakt, i jedyna w latach 90. Operetka (zreszt amatorska) okazaa si szczegln lektur: suya bowiem celom terapeutycznym (zagra j zesp pacjentw kliniki psychiatrycznej)33, stwarzajc te pretekst do nakrcenia filmu dokumentalnego (zreszt uhonorowanego nagrodami festiwalowymi)34. Nawiasem mwic, z udziaem schizofrenikw zrealizowano we Francji take Histori35. Sceniczne lektury Iwony, zrazu bardzo rzadkie, ju w latach 90. wzrosy do pitnastu, co mona uzna za przejaw rzeczywistej, ugruntowanej obecnoci tej sztuki na scenie36. Warto jednak wspomnie, e w tych samych latach 90. w Niemczech pokuszono si o Iwon a 38 razy37, a wic ponad trzy razy czciej ni we Francji i nawet czciej ni w Polsce. Jednake w cigu ostatnich siedmiu lat doszo nad Sekwan do okoo 30 premier Iwony38, wicej ni gdziekolwiek, nawet dwukrotnie wicej ni nad Wis. Sztuka ta staa si wic w XXI wieku prawdziwym objawieniem dla wielu teatrw i widzw francuskich, a w odsanianiu jej walorw uczestniczy te sporo zespow scen niezalenych, pprofesjonalnych, studenckich (w tym ze szk aktorskich) i amatorskich. Czy ma racj Olaf Kuehl, twierdzc, e w Niemczech zanotowano najwicej premier dramatw Gombrowicza na wiecie?39 Z dostpnych rde wynika, i w Polsce byo ich jednak nieco wicej (okoo 130)40. Natomiast we Francji przygotowano prawie 90 premier sztuk polskiego autora, z czego co warto podkreli a okoo 70 przypada na lata 90. i po 2000 roku41. To budujca statystyka. Najnowsza premiera Iwony prezentowana bya gocinnie take w Lille (w czerwcu 2007 roku)42, jedynym bodaj z omiu najwikszych miast we Francji, gdzie autor lubu jeszcze nie zaistnia premierowo w zawodowym teatrze lub na scenie szkoy aktorskiej.
Obsad Operetki stanowili pacjenci szpitala psychiatrycznego. Premiera w reyserii Marie Leydier odbya si w 1995 roku na terenie Clinique de Cour-Cheverny w Chateau de la Borde. 34 Dugometraowy film dokumentalny Nicolasa Philiberta La moindre des choses (Drobnostka) z 1996 roku zdoby liczne nagrody i wyrnienia na festiwalach m.in. w San Francisco, Poczdamie, Montrealu, Rotterdamie i Locarno. 35 Spektakl w reyserii Didiera Calleja zrealizowany zosta w 1999 roku z udziaem Compagnie La Machinante i pacjentw szpitala psychiatrycznego w Lagny. 36 Na podstawie ustale wasnych autorki artykuu 37 Dane ustalone na podstawie pracy D. Pietrka, Szlachica polskiego pojedynki cieniw 38 Dane na podstawie ustale wasnych autorki artykuu. 39 Dla elitarnego czytelnika. Rozmowa z prof. prof. R. Fieguthem i W. Konym oraz dr. O. Kuehlem, niemieckimi badaczami twrczoci Witolda Gombrowicza. Rozmawia R. Bubnicki, Rzeczpospolita 4 VIII 2004. 40 rdo: Baza realizacji, polski portal teatralny, e-teatr.pl. 41 Dane na podstawie ustale wasnych autorki artykuu. 42 Maelstrm Thtre, Roubaix: Yvonne, princesse de Bourgogne W. Gombrowicz, reyseria V. Debarge.
33

MILENA KUSZTELSKA: Gombrowicz znawstwem podszyty

129

W przypadku francuskich tekstw krytyczno-badawczych dotyczcych dramatw Gombrowicza rne strategie interpretacyjne wi si niekiedy z wykadniami scenicznymi: potwierdzajc je lub inspirujc. Warto zwrci uwag na szczeglny sposb czytania sztuk autora lubu poprzez kontekst historyczny i biograficzny z jednej strony, i estetyczno-literacki z drugiej. Kontekst historyczny wywouje dwa hasa: Maj 1968 i Polsk. W kontekst Maja i lewacko-anarchistycznych poczyna wpisywa si np. fina Operetki w reyserii Jorge Lavellego z 1971 roku43, w ktrym Albertynka jawia si niczym Wolno prowadzca lud na barykady w otoczeniu pnagich rewolucjonistw-bojownikw, ktrzy zaciskali pici i wycigali w gr pistolety maszynowe44. By moe spod znaku Che Gevary czy Czerwonych Brygad albo Frakcji Czerwonej Armii. Grone zatem memento czy naiwna apoteoza idei rewolucji? Rok wczeniej II akt Operetki Jaquesa Rosnera45 koczy si rozpadem murw-dekoracji i jakby (co prbowano sugerowa) nawet teatru; przypomnie warto, e teatr uosabia tradycyjn Instytucj, z ktr Maj usiowa si take rozprawi46. Naga Albertynka w tej realizacji odsyaa za do niedawnej rewolucji seksualnej z lat 60., ktra rwnie symbolizowaa amanie tabu i konwencji47. Rosine Georgin w ksice Gombrowicz z 1977 roku48 tumaczya, e nie rewolucja, ale modo, ktra nie wciska adnych programw, zwycia w Operetce49, jakby zapominajc, e modzieowa rewolta 1968 roku bez programw si jednak nie obya. I wreszcie naleaoby przywoa jeszcze paryski lub Daniela Martina w orwellowskim roku 1984. Ten spektakl odczytywano take jako podzwonne Maja 1968. Jeli Operetka miaa przepowiada Maj, to lub Martina pokazywa, jak si to proroctwo dopenia sugerowa recenzent50. Pijacko-orgiastyczne towarzystwo Pijaka wprowadzao na scen atmosfer seksualnej swobody i nie43 Schauspielhaus, Bochum: Oprette W. Gombrowicz, przekad Walter Tiel, reyseria J. Lavelli, premiera 1971 rok. 44 D. Pietrek, Szlachcica polskiego pojedynki cieniw, s. 247248. 45 Thtre National Populaire: Oprette W. Gombrowicz, przekad K. Jeleski, G. Serreau, reyseria J. Rosner, premiera 1970 rok. 46 W 1968 roku nawet instytucja teatru kojarzya si le. Rozmowa I. Sadowskiej-Guillon z J. Lavellim, Operetka w teatrze Lavellego, Teatr 1990, nr 1. 47 Jerry Goralnik, aktor The Living Theatre (bdcego w latach 60. heroldem take rewolucji seksualnej), z przekor mwi podczas poznaskiego festiwalu teatralnego MALTA 2007, e seks to naturalna cz naszego ycia i e nago jest pikna, wic nie byoby nic zego, gdyby nawet mowie stanu obradowali nago. Zamalibymy w ten sposb jedno z niezrozumiaych dla nas tabu wspczesnego systemu politycznego. Patrz: Dlaczego rzdy oraz parlamenty nie miayby obradowa nago?. Rozmawia J. Cielak. Rzeczpospolita 27 VI 2007. 48 R. Georgin, Gombrowicz, LAge dHomme , Lozanna 1977. 49 Tame, s. 93. 50 A. Schiller, Francuzi graj lub, Dialog 1984, nr 8.

130

Literatura polska w wiecie

skrpowanej adnymi konwenansami wolnoci. Mania symbolizowaa rozdart kobieco wspczesn: uleg i uczuciow oraz rozpustn i sprzedajn51. Henryk uosabia z kolei modzieowy bunt, anarchistyczny, eksperymentujcy spoecznie, uprawiajcy polityczne happeningi, wywoany pragnieniem wadzy i nowego porzdku52. Ale w bunt by skaony z wiar, zem immanentnym, czego symbolem by Pijak, modnie ubrany i z dugimi wosami. Okaza si on wspczesnym Antychrystem-Szatanem, ktry na kocu triumfowa: swoisty jak trafnie zauwaya wysanniczka Dialogu Diabolus vicisti. Moe te by symbolem starego porzdku, niezniszczalnego (przecie przywdcy Maja czy lewaccy bojownicy znaleli si potem na szczytach establishmentu, np. Daniel Cohn-Bendit czy Joschka Fischer). A zatem lub odczytany zosta jako wspczesna utopia negatywna w przestrzeni scenicznej kosmiczno-futurystycznej, wywiedzionej przez reysera z powieci Kosmos. Skoro ju mowa bya o Szatanie, warto przywoa te Boga. Ot Rosine Georgin, w cytowanej ju pracy, doszukuje si jego obecnoci w postaci Fiora. Twierdzi, e to Jahwe w stylu Franza Lehara, ktry w obliczu ziemskiej katastrofy i chaosu okazuje si bezradny, bez boskiego planu wiata. Bg-Fior w ujciu francuskiej autorki prbuje z chaosu stworzy na nowo wiat. Georgin uwaa, e scena, kiedy Fior z ciemnoci wydobywa wiatem latarki rne monstra, to parodia stworzenia wiata. Bg-Fior, jak pisze badaczka, tak jest przeraony ow wizj, nad ktr nie panuje, e sowami Fiora usiuje napomyka o potrzebie Sdu Ostatecznego53. Z kolei historia Polski ujta jakoby symbolicznie w lubie ujawnia si w znanej interpretacji Luciena Goldmanna na amach France Observateur (6 II 1964)54. Uzna on, e akcja sztuki to groteskowa kronika wielkich wstrzsw od 1917 do 1945 roku, a take kronika reperkusji tych wydarze w ludzkich umysach. Karczma, dom ojcowski, to ojczyzna, mowa matki jzykiem ojczystym, Mania to nard, lud, lub to uprawomocnienie wadzy itp.55 Henryka za utosamia ze stalinizmem, dyktatur, tyrani, a Wadzia z ideowymi, czystymi socjalistami56. lub zdaniem Goldmanna pokazuje schemat ustanawiania wadzy rewolucyjnej i ludowej tudzie jej przemiany w dyktatur. To sztuka o rewolucji,
Tame. Nawiasem, mwic, Gombrowicz bardzo krytycznie ocenia wydarzenia roku 1968. Potwr modoci, heca na wielk skal, obok pewnej autentycznoci, jaka atmosfera duszca gupstwa i frazesu pisa. Mody potny, grony, prorok, natchniony, mciciel, anio lub demon dodawa zjadliwie. Patrz: W. Gombrowicz, Testament. Rozmowy z Dominique de Roux, Krakw 1966, s. 128131. 53 R. Georgin, Gombrowicz, s. 9697. 54 L. Goldmann, Krytyka nic nie zrozumiaa, przekad I. Kania, w: W. Gombrowicz, Publicystyka, wywiady, teksty rne 19631969, Krakw 1997. 55 L. Goldmann, Krytyka nic nie zrozumiaa, s. 26 i 28. 56 Tame, s. 28.
52 51

MILENA KUSZTELSKA: Gombrowicz znawstwem podszyty

131

stalinizmie, socjalistach, ktrzy odmawiajc kompromisu z wadz, skoczyli samobjstwem57. Take w szkicu o Genecie powici Goldmann trzy strony lubowi, uznajc t sztuk za odpowiednik Balkonu58, tyle e ujmujc dowiadczenia krajw wschodniej Europy59. Niemiecki badacz Norbert Franz potwierdza, e lub to wprawdzie model Polski z jej sytuacj polityczn z koca lat 40., jednak nie w rozumieniu Goldmanna60. Kontekst biograficzny by przywoywany ju we wczesnych realizacjach teatralnych. W biografii szuka si klucza lub przynajmniej zakotwiczenia. Swoisty biografizm ujawnia si take w ostatnich latach, wiadczy o tym zarwno ksika Jean-Pierre Salgasa (Witold Gombrowicz ou lathisme gnralis, Seuil 2000)61, jak i lub na scenie Comdie Franaise, zrealizowany kilka miesicy pniej, w 2001 roku. Ju na pierwszy rzut oka Henryk w spektaklu Jacquesa Rosnera to Gombrowicz, walizka miaa naklejki z Warszawy i Buenos Aires62, a w tle widniay symbole typowo polskie krzy i pot63. Inscenizator potraktowa autora jako skadnik tekstu, bo taka lektura sceniczna miaa prowadzi do ujawnienia waciwoci tego tekstu. W tej interpretacji kady element lubu pozwala si intepretowa jako wiadomy lub niewiadomy przejaw wiata intymnego autora, jego sytuacji wewntrznej. Taki styl czytania Rosnera zdawa si bliski czytaniu Jarockiego w jego Bdzeniu, te szukajcego w utworach Gombrowicza ladu zmaga autora z wasn tosamoci, z zagadkowoci ludzkiego losu. Przy czym Jarocki i Rosner posuyli si wskazwkami Jeleskiego64, ktry jako pierwszy zauway, e Gombrowicz wprowadza rodzin w struktur kolejnych dramatw, a sam by poniekd ksiciem Filipem z Iwony czy Henrykiem ze lubu.
Tame, s. 28 i 29. L. Goldmann, Le thtre de Genet. Essai dtude sociologique, w: Sociologie de la littrature. Recherches rcentes et discussions, Bruxelles 1977, s. 934 (przedruk: L. Goldmann, Teatr Geneta studium socjologiczne, w: W krgu socjologii teatru na wiecie, red. T. Pyzik i E. Udalska, Wrocaw 1987, s. 148). 59 Kryzysowi spoecznemu i politycznemu dowodzi Goldmann odpowiada w lubie koci w ruinie; zdegradowanie domu ojczystego do karczmy to kryzys, ktry poprzedzi w Polsce drug wojn wiatow; sprzymierzenie si intelektualistw (Henryk) z gronym i dzikim motochem (Pijak) to dowd, e nie stanli oni po stronie tradycyjnych wartoci i dawnej wiary; samobjstwo Wadzia to usunicie i zabjstwo rewolucjonistw wiernych dawnym ideaom i swemu zwizkowi z ludem, a religia ludzka pozbawiona transcendentalnego pierwiastka prowadzi do dyktatury. (Tame, s. 149150) 60 N. Franz, Kwiat utracony zamiast lubu. Struktura tekstu i logika interpretacyjna w lubie Witolda Gombrowicza, w: Patagoczyk w Berlinie 61 Polski przekad: J.-P. Salgas, Witold Gombrowicz lub ateizm integralny, tum. J.M. Koczowski, Warszawa 2004. 62 Rozmowa M. Miecznickiej z A. Sewerynem, Nie mona gra abstrakcyjnie, Gazeta Wyborcza 26 IV 2001. 63 E. Virol, lub w Comdie-Franaise, Recogito nr 10 rdo: strona internetowa Recogito pismo Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego w Paryu. 64 Duchowy portret artysty. Z J. Jarockim rozmawia J. Bocza-Szablowski, Rzeczpospolita 29 V 2003.
58 57

132

Literatura polska w wiecie

Spektakl Rosnera to Gombrowicza pisanie na scenie, jego pisarskie obsesje, skrajnie indywidualistyczne widzenie wiata (w ktrym niejden widz znale mg czstk swojej prawdy, swoich rozterek, wtpliwoci, uwika czy obsesji), jego urojenia, koszmary, ciemne zaktki wiadomoci. To wreszcie odkrywanie w Gombrowiczu ciemnego nurtu (przypomnie tu warto tytu ksiki Markowskiego)65. W taki sam sposb lub odczytuje Jean-Pierre Salgas. Pisze, e to najbardziej intymny tekst Gombrowicza, e to jedyny tekst, ktry rozgrywa si w jego (autora) gowie66. Rosner i Salgas podaj zatem tym samym tropem. Ciekawe s take inne konteksty, w jakich odczytuj, czy w jakie wpisuj dramaturgi Gombrowicza twrcy teatralni. Jorge Lavelli w prapremierowym lubie z 1963 roku pokaza wiat po katastrofie, upadku wartoci i mierci Boga. Osadzajc rzecz wrd wrakw samochodw na scenie, odsya do Francisco Arrabala i jego sztuki Cmentarzysko samochodw z 1958 roku67, do jego teatru panicznego i teatru okruciestwa Artauda68, a poprzez polskie koneksje (scenografi projektowaa Krystyna Zachwatowicz) do Tadeusza Borowskiego (zostanie po nas zom elazny) i do polskiego turpizmu (estetyki brzydoty). Nawiasem mwic, znacznie pniej niemiecki badacz Heinrich Kunstmann wspomni te o turpizmie Iwony69. Iwona z kolei czytana bya najpierw poprzez surrealn bazenad (aktorzy wchodzili i wychodzili z szaf70 w przedstawieniu Lavellego z lat 60.)71, a potem poprzez malarstwo Velasqueza72, w ktrym postacie poruszay si niekiedy po wielkiej posadzce-szachownicy jak figury szachowe73 (tu aluzja do ulubionych
M.P. Markowski, Czarny nurt. Gombrowicz, wiat, literatura, Krakw 2004. J.-P. Salgas, Witold Gombrowicz lub ateizm integralny, s. 108. 67 Lavelli w swoim prapremierowym przedstawieniu lubu podobnie jak Arrabal w Cmentarzysku samochodw epatowa brutalnoci, ukazujc zagubienie czowieka w cywilizacyjnym chaosie. Po wielu latach komentowa tak swoje przedstawienie: Na tle ogromnego cmentarzyska, jakim bya powojenna Europa, lub wyznacza zupenie nowe moliwoci, nieporwnywalne z teatrem absurdu, bo wysze z odrbnej kultury (Zapodni wyobrani. Z J. Lavellim rozmawia A. Kumor, Teatr Witolda Gombrowicza, Pamitnik Teatralny 2004, s. 150). 68 Ten ostatni kontekst dostrzegali wyranie recenzenci prasowi, np. B. Poirot-Delpech, Le Mariage de Witold Gombrowicz, Le Monde 12 I 1964 lub C. Mgret, Un pouvantable cauchemar, Carrefour 15 I 1964. 69 H. Kunstmann, O Iwonie, ksiniczce Burgunda Witolda Gombrowicza, w: Patagoczyk w Berlinie 70 Podkrelaj to w recenzjach: G. Sandier, La danse de la mort et de lamour, Arts 13 X 1965 i J.-J. Gautier, Yvonne, princesse de Bourgogne, Le Figaro 6 X 1965. 71 Thtre de Bourgogne, Pary: Yvonne, princesse de Bourgogne, przekad K. Jeleski, G. Serreau, Zachwatowicz, premiera 1965. reyseria J. Lavelli, scenografia K. Zachwatowicz. 72 M. Thbaud, Une pacifiste chez les tueurs en dentelle, Le Figaro 21 XI 1998, s. 31 [cytowana w recenzji wypowied reysera Y. Beaunesnea]. (w spektaklu Beaunesnea z lat 90.), Compagnie des Petites Heures: Yvonne, princesse de Bourgogne, przekad: Y. Beaunesne, A. Kumor, R. Wentzig, reyseria Y. Beaunesne, premiera 1998 rok. 73 Zwracaj na to szczegln uwag recenzenci, np. A. Coppermann, Linsupportable diffrence,
66 65

MILENA KUSZTELSKA: Gombrowicz znawstwem podszyty

133

przez autora szachw, ale nade wszystko do gry jako jednego z paradygmatw twrczoci Gombrowicza). Francuskie Iwony sceniczne nie zmierzaj jednak ku radykalnym interpretacjom, nie nastawiaj si na odsanianie ukrytego, nie wpisuj si jak wiele niemieckich w rozrachunki spoeczne np. z drobnomieszczastwem74 czy wiatem bezdusznego biznesu75. Koncentruj si na znalezieniu atrakcyjnego wizualnie klucza teatralnego, na groteskowej bani z melodramatycznym wydwikiem (kobieta w opresyjnym wiecie). Ciekawostk moga te by paryska Iwona w konwencji lalkowej sprzed kilku lat76. Wspomn tylko, e lalkowa wiatowa premiera Wesela te odbya si w Paryu77, a z kolei lalkowa Operetka we Woszech miaa yw tylko Albertynk (oczywicie saute)78. Jean-Pierre Salgas widzi w Albertynce alegori zmartwychwstania79. Take Brigitte Schultze i Jan Conrad uwaaj, e Albertynka to odniesienie do zmartwychwstania Chrystusa80. Georgin uznaje, e Albertynka wieci zwycistwo kobiecoci. Jej zdaniem dorosemu, sztywnemu, skostniaemu spoeczestwu mskiemu (patriarchalnemu, autorytarnemu) przeciwstawia Gombrowicz niedojrza kobiet, ktra odrzuca ustalone normy (strj) i zachanno (konsumpcjonizm)81. Mona by rzec, e prekursork byaby ju pewnie ksina Irina z Szewcw, ktra wiecia lepszy babomatriarchat, gdyby nie fakt, e Albertynka zdaniem Georgin stanowi poniekd prefiguracj mierci82. U Gombrowicza zauwaa Salgas czowiek nowoczesny jest kobiet, wrcz dziewczyn. Ale owo kobiece wcielenie nowoczesnoci to jego zdaniem nic innego jak tylko kultura bawica si w natur albo dojrzao odgrywajca niedojrzao. Mamy zatem w Operetce do czynienia z pochwa nagoci, ktra de facto staje si gb niedojrzaoci zauwaa francuski badacz. A wic czy nie jest ona kolejn min Gombrowicza? Nawet Bg ustpuje Modoci pisze Salgas (a zatem modo to nowe bstwo mona by doda)83.
Les chos 24 XI 1998, s. 63, J.-L. Perrier, Linsupportable diffrence dYvonne sur lchiquier de la btise, Le Monde 1 XII 1998, s. 30 i M. La Bardonnie, Yvonne, la princesse qui dtonne, Libration 24 XI 1998, s. 40. 74 D. Pietrek, Szlachcica polskiego pojedynki cieniw, s. 8990 i 123128. 75 Tame, s. 9091, 146147 i 174. 76 Compagnie La Machine: Yvonne, princesse de Bourgogne W. Gombrowicz, reyseria J.-P. Laurent, premiera 2001. 77 Przy uyciu lalek kartonowych teatr Art et Action wystawi w Paryu Wesele w 1923 roku. 78 Teatro della Tosse w Genui: Operetta W. Gombrowicz, reyseria A. Romeo, premiera 2001. 79 J.-P. Salgas, Witold Gombrowicz lub ateizm integralny, s. 265. 80 B. Schultze/J. Conrad, Metateatr Witolda Gombrowicza 81 R. Georgin, Gombrowicz, s. 99. 82 Tame, s. 99. 83 J.-P. Salgas, Witold Gombrowicz lub ateizm integralny, s. 120.

134

Literatura polska w wiecie

W tej sytuacji naga Albertynka z Operetki z 2003 roku84 jawia si jako Wenus podrzdnej mitologii85, zachwycajca widzw swym nagim ciaem, spektakl dla oczu, emblemat pikna, jako tam erotyczny, ale mwic sowami Jarzbskiego nie obiecujcy adnych spenie86. Reyser Christian Gangneron odczyta Operetk jako zabaw z zadekretowanym ju przez klerkw kocem historii i ideologii, z poczuciem ulgi, e mamy wszelkie konwulsje, wichry i burze dziejowe poza sob. Gagneron powtarza wic jakby za autorem Ferdydurke: koniec i bomba, a kto sucha i patrzy ten trba. Czy mona si zatem dziwi niektrym tytuom prasowym: mia si z koca wiata albo Koniec wszystkiego! Pozwlcie mi si mia87? wiat w takim ujciu zosta przemiewczo przyrwnany do rzeczywistoci rodem z masowej wyobrani Titanica. Toniemy, ale bawimy si do koca (taniec na wulkanie88 jak to okreli jeden z recenzentw przy okazji wczeniejszej Operetki Jacquesa Rosnera, nawizujc by moe do pamitnikw Daisy Hochberg von Pless)89. Oczywicie przy muzyce, ktr jak stwierdzi kompozytor mona by gra take na Titanicu90 (nic wic dziwnego, e zodziejaszkw ubrano w marynarskie trykoty)91. Rozbudowane i perfekcyjne ukady choreograficzne miay co z atmosfery thrillera z teledysku Michaela Jacksona92. O mistrzu Fiorze jeden z recenzentw pisa, e to taki Jzef Stalin o wygldzie Freddiego Mercury93, ktry jednoczenie przypomina stylem Karla Lagerfelda ekscentrycznego projektanta mody94. Take kostiumy i dekoracje wrcz odwoyway si do ikon wspczesnej popkultury, reklamy i mody. Np. dwch zodziejaszkw wyjto jakby z reklam mody Jean-Paula Gautiera, na ktrych modele wygldaj jak uminieni marynarze95. Take styl dekoracji zapoyczono od Gilberta& Georgea i Pierrea&Gillesa96, fotografikw stosujcych nieco egzotyczne to czy sceneri rodem z tandetnych pocztwek i operetek.
84 Grand Thtre de Reims: Oprette. W. Gombrowicz, przekad K. Jeleski, G. Serreau, reyseria Ch. Gangneron, premiera 2003 rok 85 Okrelenie W. Gombrowicza z: Testament. Entretiens avec Dominique de Roux, Gallimard Folio, 1996. 86 J. Jarzbski, Gombrowicz i natura, Teksty Drugie 2005, z. 3. 87 M. Parouty, Rire de la fin du monde, Les chos 23 I 2003 i Ch. Gangneron, La fin du tout! Laissez-moi rire! (program spektaklu). 88 R. Kanters, Tinette sur un volcan, LExpress 9 II 1970. 89 Taniec na wulkanie 19731918 Daisy Hochberg von Pless to opis nieustajcego karnawau w yciu ony pruskiego ksicia zanim wiat obja wojna wiatowa. 90 D. Villatico Wywiad z kompozytorem O. Strasnoyem w programie spektaklu. 91 M.A., Folle oprette, Elle 24 II 2003. 92 Tame. 93 Tame. 94 Tame. 95 Tame. 96 Tame

MILENA KUSZTELSKA: Gombrowicz znawstwem podszyty

135

I rwnie muzyka nawizywaa do tzw. niszych gatunkw muzycznych, jak tace latynoamerykaskie97, cha-cha czy rumba, jazzowe tonacje, a nawet disco czy techno98. Muzyka jest uwodzicielska komplementowa Le Monde. Zabawa na sto dwa. Chocia koniec ze wiatem, proletariatem bawmy si jak grzechotk chciaoby si zacytowa tu dwuwiersz Gaczyskiego. Czyby pop-Gombrowicz na nowe czasy?99 Maryla Laurent zwraca uwag na fakt (wczeniej ju sygnalizowa to Marek Tomaszewski), i autor lubu posiada we Francji bogat bibliografi, a francuscy autorzy opublikowali wiele ksiek i artykuw na temat jego twrczoci, czym nie moe si poszczyci ani Miosz, ani Szymborska, ani aden z polskich pisarzy wspczesnych100. To wszystko prawda, nie umniejszajc wkadu francuskich badaczy w zasoby wiatowej gombrowiczologii, trzeba jednak pamita, e ich lektury maj bardzo ograniczony zasig (obieg) i e tak naprawd Gombrowicz jest dzi we Francji pisarzem ywym i obecnym dziki wielu wydaniom wszystkich jego utworw, a szczeglnie ich scenicznym realizacjom (take prozy). Bo to wanie teatr, jak artobliwie mawia autor lubu, dodaje mu seksapilu101.
Y. Bourgade, Une comdie en musique, Le Figaroscope 29 I 2003. F. Lafon, Le jeu des contraires, Le Monde I 2003. 99 Brak ju Operetce tej niszczycielskiej siy, jak ma Ferdydurke czy Pornografia pisa jeden z recenzentw (M. Parouty, Rire de la fin du monde). 100 M. Laurent, Przyprawianie gby Gombrowiczowi, s. 165. 101 Rozmowa z Rit Gombrowicz, s. 146.
98 97