Diametros nr 23 (marzec 2010): 162-181

IDEA METAFIZYKI W FILOZOFII IMMANUELA KANTA

- Ewa Wyrbska -

Durch diese kann nun allein dem Materialism, Fatalism, Atheism, dem freigeisterischen Unglauben, der Schwrmerei und Aberglauben, die allgemein schdlich werden knnen (...) selbst die Wurzel abgeschnitten warden.1

Problem metafizyki jest w filozofii Immanuela Kanta zagadnieniem kluczowym, ale nie z tego wzgldu, e filozof ten podejmuje si jej krytyki, lecz przede wszystkim z tej racji, e metafizyka stanowi wedug Kanta cel wszelkich rozumnych poszukiwa czowieka. Metafizyka jest przy tym pojciem niejednoznacznym do tego stopnia, e kantowski do niej stosunek jest przedmiotem jednego z najwaniejszych sporw, toczonych wrd interpretatorw jego myli2. Ponisza analiza poszukuje takiego rozumienia metafizyki, jakie towarzyszyo samemu mylicielowi, aby poprzez nakrelony przeze architektoniczny projekt wszelkiego ludzkiego poznania dotrze do waciwego znaczenia metafizycznego zainteresowania rozumu, ktry zawsze ostatecznie znajduje swj cel w tym, co praktyczne. 1. KANTOWSKIE ROZUMIENIE METAFIZYKI Termin i pojcie metafizyka. Naturalne uzdolnienie rozumu3 Rozwaania nasze zaczniemy od kantowskiego rozumienia samej nazwy metafizyka i od porwnania kantowskiego spojrzenia na kwesti owej nazwy z wczeniejszymi jej interpretacjami. Na pocztek naley zaznaczy, e powszech-

1 2 3

Kant [2006] s. 41, B XXXIV. Walsh [1976] s. 372 i n.

Kant [2005a] s. 108, [1986i] s. 81-82, B21-22. Naley przy tym wspomnie, e Ingarden tumaczy Naturanlage jako naturalna skonno, za Banaszkiewicz naturalne uzdolnienie, do ktrej to wersji przychylamy si w niniejszej pracy.

162

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

nie uznawana wspczenie etymologia terminu, ktra za czasw Kanta bya jedn z konkurencyjnych teorii, byaby przez niego jednoznacznie odrzucona. Chodzi tu o pogld przypisujcy nazwie metafizyka znaczenie jedynie jako okreleniu bibliotecznemu, wskazujcemu na umieszczenie Arystotelesowych pism z filozofii pierwszej czy teologii za pismami z zakresu fizyki. Stworzenie tego nowego terminu przypisywane jest Andronikosowi z Rodos, ktry w I wieku p.n.e. zajmowa si porzdkowaniem i katalogowaniem zbioru pism Arystotelesa4. Z pocztku jednake istniay dwa nieco odmienne sposoby rozumienia terminu metafizyka: wedug pierwszego, rozpowszechnionego powszechne w scholastyce, twierdzenie, jakoby metafizyk rozumie naleao jako transfizyk, czy te postfizyk, czyli nauk odnoszc si do tego, co nadzmysowe, co usytuowane jest za natur, nie dopatrywano si przy tym w arystotelesowym zbiorze tekstw o tym tytule braku wzajemnego powizania. Drugi pogld wywodzi si od Patriciusa, woskiego filologa, Platonika i przeciwnika Arystotelesa, ktry w swym ogoszonym w 1571 roku pimie Discussiones Peripateticae zapocztkowa kwestionowanie prawomocnoci tego terminu w odniesieniu do tekstw Stagiryty. On to wskaza na niejasno wewntrznego powizania midzy poszczeglnymi ksigami Metafizyki, a take znamienne nieposugiwanie si tym terminem przez samego Arystotelesa. Dowodzi wic, e termin ten ukuty zosta przez Andronikosa, ktry w ten sposb chcia zaradzi wieloci nazw, uywanych przez Filozofa w odniesieniu do philosophia prima. Ostateczny, cho nie poparty dowodami wniosek z rozwaa Patriciusa wycign za ju w czasach Kanta historyk i filolog J.G. Buhle, ktry jako pierwszy broni tezy o rzekomym zewntrznym oraz bibliotecznym pochodzeniu nazwy od [ta co za fizyk] 5. Kant w wykadach o metafizyce na temat samej nazwy metafizyka wypowiada si stanowczo, i nie sposb uwierzy, aby miaa ona wtpliwe, niewyjanione pochodzenie, poniewa tak dokadnie pasuje ona do swego przedmiotu6. Zajmujc w owych wykadach tak jednoznaczne stanowisko, Kant nie odnosi si jednak do tak popularnej dzi wersji Buhlego, a jedynie do wtpliwoci Patriciusa7. Naley zatem przypuszcza, e Kant nie by zaznajomiony z interpretacj nazwy jako okreleniem bibliotekarskim i zewntrznym wobec poruszanych przez metafizyk problemw. Samo bowiem kwestionowanie scholastycznej wiary w gboki, wewntrznie zwizany z treci pojcia sens nazwy byo,
4 5 6 7

PEF [2009] Reiner [1955] s. 77-84. Por. Reiner [1954] s. 210-211 (przypis); por. Model [1986/87] s. 188-189. Reiner [1955] s. 84.

163

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

jego zdaniem, absurdaln prb bdnego spycenia etymologii tak istotnego dla jego filozofii terminu. Kantowski szacunek dla wywodzcej si jeszcze z czasw staroytnych nazwy metafizyka moe by wskazwk, co te wedug Kanta kryo si pod jej pojciem. Dla Kanta metafizyka bya zatem transfizyk, tym, co wykracza poza fizyk, przejciem w poznaniu od tego co zmysowe do tego co ponadzmysowe8. Czyme jednak moe by owo poznanie nadzmysowe, stanowice zadanie metafizyki? Jest to wykroczenie naszego rozumu poza obszar dostpny poznaniu zmysowemu, ku temu, co on sam przedstawia sobie jako cel swej aktywnoci i co stanowio przedmiot poszukiwa wszystkich dotychczasowych filozofw podejmujcych spekulacj, a nawet kadorazowej aktywnoci ludzkiego rozumu, poszukujcego sensu i celu istnienia, gdy wszyscy ludzie w mniejszym lub wikszym stopniu bior w tym udzia9. Metafizyka nie jest zatem li tylko jedn z wielu nauk, bdcych przedmiotem wykadw, ale pewnym naturalnym uzdolnieniem rozumu, ktry w uprawianiu teje odnajduje swoje przeznaczenie. Naturalne uzdolnienie rozumu w sposb nieunikniony prowadzi go do budowania metafizyki, ktr rozum przedstawia sobie jako najwyszy i najszlachetniejszy cel. Tym, co nadzmysowe nie s wedug Kanta ani pierwsze zasady bytu, ani te niezmysowe warunki naszej zmysowoci. Te pierwsze bowiem, poczynajc od zasady sprzecznoci, trudno jest jednoznacznie oddzieli od innych pozna. Jeli bowiem nauka polega na wywodzeniu jednych zasad z innych, to rozwaajc ktrekolwiek (oprcz tego pierwszego) ogniwo acucha odnale mona wiele zasad, ktre s wobec niego pierwotne, co prowadzi do bardzo przyblionej i nieostrej definicji samego terminu pierwsze zasady 10. Rwnie nauka dotyczca niezmysowych poj w odniesieniu do zmysowoci, czyli do przedmiotw, zwana przez Kanta ontologi, naley do metafizyki o tyle, o ile jest jej propedeutyk. Gdy chce si bowiem przej od warunkw dowiadczenia do tego, co nadzmysowe, konieczne jest staranne opracowanie poj stosowanych przez nasz wadz poznawcz, aby oszacowa moliwo wykorzystania ich dla celw innych ni dowiadczenie11. Co jest zatem przedmiotem i najwyszym celem wszelkiej metafizyki? Jest to poznanie Boga, absolutnej caoci natury, a take naszej wolnoci i niemiertelnoci, a zatem niedostpnej do8 9

Kant [2007] s. 17; por. Model [1986/87] s. 183; Rodeski [2006] s. 77-78; Paulsen [1900] s. 3.

Kant [2007] s. 17; por. Fulda [1977] s. 25; Rodeski [2006] s. 70-72; Boboc [1983] s. 315; Rolewski [2002] s. 22-23. Kant [1894] s. 664.

10 11

Kant [2007] s. 17-18; por. Rolewski [2002] s. 64-65, gdzie autor stawia tez przeciwn, a mianowicie, e metafizyka u Kanta przestaje by transfizyk.

164

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

wiadczeniu natury duszy, wiata i Najwyszej Istoty, ktre to poznanie zwieczyoby wszelkie inne ziemskie dociekania12. Takie poznanie, dokonane na drodze rozumowej, jest najoglniej pojtym zadaniem metafizyki wszystkich czasw, ktra ze wzgldu na trudno i donioso przedsiwzicia niemal zawsze stanowi tylko ide13. Mimo daremnoci prb zbudowania metafizyki, ktra usatysfakcjonowaaby ludzki rozum, nie ma obawy, e ustanie on w kolejnych prbach powrotu do rozwaania waciwych metafizyce zagadnie. Jako naturalne uzdolnienie, czy te predyspozycja ludzkiego rozumu, metafizyka jest bowiem tak stara, jak sam spekulatywny rozum ludzki i jeli nawet cae ludzkie poznanie padoby ofiar wyniszczajcego barbarzystwa, to metafizyka jako jedyna ocalaaby z tej opresji14. Dla Kanta jest bowiem jasne, e rozum ludzki metafizyk tworzy w sposb nieunikniony i e nie jest ona wynikiem marzycielstwa, ale fundamentalnej predyspozycji czowieka, a tym samym pyta o ludzk wolno, niemiertelno i istnienie Boga nie sposb usun z obszaru rozumowej refleksji15. Oglna idea metafizyki a jej szkolne rozumienie. Metafizyka dogmatyczna Christiana Wolffa Rozum ludzki nie tylko jednak nieustannie powraca do tworzenia metafizyki, ale co wicej pragnie nada jej status nauki. To przedsiwzicie, zapocztkowane ju w staroytnoci, domaga si zatem nie tyle jakiejkolwiek odpowiedzi na stawiane rozumowi metafizyczne pytania, lecz odpowiedzi pewnej, charakteryzujcej si cisoci i koniecznoci. Oznacza to, e rozum nie zadowala si tu mniemaniem, ale domaga si wiedzy. Kant wskazuje przy tym na dwa fakty, ktre naday rozmachu metafizycznym spekulacjom dotychczasowych systemw metafizycznych: jest to kierowanie si nici przewodni, ktr stanowiy pryncypia ontologiczne oraz sugerowanie si pomylnoci w posugiwaniu si metod dedukcyjn na polu matematyki16. Metafizyka jako nauka o tym, co nadzmysowe, obejmuje nie tylko trzy najwaniejsze wspomniane wyej obiekty (jakimi s Bg, wolno i niemiertelno), ale stanowi ma system wszelkich moliwych pozna a priori, to znaczy jest systemem filozofii teoretycznej. Tak rozumiana metafizyka, nazywana przez Kanta metafizyk w sensie szkolnym, bya przedmiotem bada

12 Kant [2007] s. 21; Rodeski [2006] s. 64-65, jak rwnie Rolewski [2002] s. 203, gdzie autor twierdzi, i wycznym i jedynym tematem metafizyki Kanta jest realno bytu przedmiotowego. 13 14 15 16

Kant [2007] s. 16. Kant [1986i] s. 29, BXIV. Fulda [1977] s. 28. Kant [2007] s. 19-20.

165

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

wszystkich dotychczasowych filozofw dogmatycznych, ktrzy stosujc dwa wyej wymienione punkty oparcia budowali systemy metafizyczne. Gwnym punktem odniesienia dla kantowskiej krytyki metafizyki by system Christiana Wolffa, niemieckiego filozofa spekulatywnego, ktrego nauk pozna on najprawdopodobniej poprzez pisma jego ucznia, Alexandra Baumgartena, z ktrego to podrcznika Kant wykada metafizyk17. Dla lepszego zrozumienia owego punktu odniesienia przyjrzyjmy si wic pokrtce filozofii Wolffa. Jako jeden z uczniw Leibniza uznawa on wszelk prawd za analityczn, to znaczy, e wiedza naukowa jest wywodliwa przez rozbir samych poj i tworzy wywiedziony z pierwszych zasad system. Za podstawowe zasady, majce wano ontologiczn, to znaczy przysugujce bytowi in se, uznawa on zasad tosamoci, zasad niesprzecznoci oraz najistotniejsz z punktu widzenia dowodzenia zasad racji dostatecznej. Pryncypia ontologiczne byy zarazem pryncypiami poznania, to znaczy, e byy zasadami, ktrymi posugiwa si intelekt w rekonstruowaniu systemu wiedzy o tym, co jest. Zasady te pozwalay pozna cao rzeczywistoci, zarwno jeli chodzi o nauki szczegowe, jak i metafizyk. Metafizyka w systemie Wolffa, jak u wszystkich racjonalistw tego okresu, stanowia najwaniejsz i najbardziej fundamentaln dziedzin ludzkiej wiedzy. Metafizyka wolffiaska, zgodnie z tradycj dzielia si na cz generalis, traktujc o bycie jako bycie oraz o jego przymiotach a zarazem o pierwszych zasadach18, oraz na cz specialis, majc za swj przedmiot ogln nauk o rnych rodzajach bytw19. Cz oglna metafizyki bya przez Wolffa nazywana ontologi i dotyczya wszelkiego bytu, niezalenie od jego specyficznych okrele. Byt i jego okrelenia istotne oparte byy na zasadzie niesprzecznoci, przez co dla Wolffa bytem byo wszystko, co byo wewntrznie i zewntrznie niesprzeczne, a wic moliwe20. O istnieniu danego bytu mona byo natomiast orzec uciekajc si do racji, istnienie bowiem stanowio tzw. complementum possibilitatis, to znaczy byo dopenieniem moliwoci poprzez zupene okrelenie wszystkich atrybutw koniecznych i przygodnych danego bytu. Dla bytw przygodnych (a zatem wszystkich oprcz Boga), dla ich zaistnienia konieczna bya racja pozwalajca na

17

Por. Kant [1902ff] Bd. XVII, s. 5 i n.; Walsh [1976] s. 372; Rolewski [2002] s. 11.

18 Przy czym byy to, jak ju wskazaam wczeniej, zasady zarwno bytu jak i poznania, ktrych tosamo bya jednym z fundamentalnych zaoe Wolffa.

Terminy generalis/specialis nie wystpuj u Wolffa jako nazwy dziaw metafizyki, ale podzia ten pozostaje zgodny z niemal stuletni tradycj, ktra stosowaa wanie to rozrnienie. Por. Banaszkiewicz [2005] s. 31-35.
19

Naley podkreli, e niesprzeczno ta nie bya jedynie moliwoci logiczn, ale te ontyczn, to znaczy e dany byt mia by moliwy w danym wiecie, por. Banaszkiewicz [2005] s. 111 i n.
20

166

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

ich wszechstronne okrelenie. Tym samym zasada niesprzecznoci i racji dostatecznej, jako zarazem pryncypia bytu i poznania, pozwalay uj cao tego, co jest w ramy wolffiaskiego systemu. W odrnieniu od ontologii, metafizyka specialis nie zajmowaa si ogem bytw, ale badaa przymioty rnych typw bytw w odniesieniu do ich najoglniejszych uj. Typy takie, a wic jej przedmioty byy trzy: wiat, dusza i Bg. wiatem, jako caoci tego co rozcige, zajmowaa si Kosmologia oglna, czy te cosmologia rationalis. Pozostae dwa rodzaje bytw, skadajce si razem na racjonaln pneumatyk, opisywaa racjonalna psychologia (psychologia rationalis) oraz racjonalna teologia (teologia rationalis). Poznanie trzech przedmiotw szkolnej refleksji metafizycznej Wolffa oparte byo na zasadach, ktrych dostarczaa metafizyka generalis21. Wolffiaski system metafizyki jako racjonalnej refleksji o bycie w ogle oraz o Bogu, duszy i wiecie by podstaw dla kantowskiej krytyki dogmatyzmu, jak rwnie jego nauki o ideach rozumu. Jak bowiem sam twierdzi, przedmioty te stanowi obiekt zainteresowania metafizyki wszystkich czasw, zainteresowania, ktre wypywa wszake z samej budowy rozumu. Sceptycyzm w metafizyce. Kantowska Krytyka wobec metafizyki dogmatycznej Dlaczego zatem tak wiele obiecujce w obszarze metafizyki poznanie, ktre stao si udziaem dogmatykw, nie byo w stanie zaspokoi rozumu w jego deniach do poznania tego co nadzmysowe? Postpowanie dogmatyczne opierao si bowiem na bdach, ktre z obszaru metafizyki, zamiast zwieczenia wszystkich nauk, uczyniy pole bitwy dla sprzecznych ze sob i wzajem si wykluczajcych twierdze22. Kontrowersje wok najistotniejszych kwestii dotyczcych owego obszaru poznania nie tylko nie dopuciy do uczynienia z metafizyki badania naukowego, ale wrcz omieszyy j sam i jej przedmiot, co spowodowao fal sceptycyzmu co do jej sensownoci, czy te wrcz odrzucenia zasadnoci jej roszcze23. w sceptycyzm, ktry Kant uznaje za dowd dojrzaoci epoki, by koniecznym krokiem wstecz, zdolnym zawrci rozum z bdnej drogi, aby odnale w kocu t waciw, ktra bdzie moga wprowadzi metafizyk na bezpieczne tory, na drog bdc dla krlewieckiego filozofa drog krytyki. Zarwno racjonalna ontologia Wolffa, jak i trzy najistotniejsze dziay metafizyki specialis, bdc obszarem filozoficznych sporw, zostay odrzucone jako niemoliwe i oparte na bdnych
21 22 23

Banaszkiewicz [2005] s. 32. Kant [1986i] s. 29 (BXV); Boboc [1983] s. 316. Kant [1986i] s. 7-9 (AVII-AX), s. 29-31 (BXV-BXVII), Kant [2007] s. 21-22.

167

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

rozumowaniach jeszcze przez Lockea24 i innych empirystw, by w kocu pa ofiar sceptycyzmu (gwnie Hume'a). Dla Kanta, ktry metafizyk uznawa za naturaln dyspozycj rozumu, niemoliwe wydawao si rozprawienie z jej przedmiotem w sposb tak trywialny, jak przypisanie jej twrcom marzycielstwa. Dlatego te najistotniejsze wydao mu si odnalezienie rda owego bdzenia. Ostatnim etapem rozwoju metafizyki jest zapocztkowany przez Kanta krytycyzm. Aby mc postpowa pewn drog w swych spekulatywnych rozwaaniach rozum powinien bowiem podda krytyce wasne zdolnoci poznawcze. Jedynie taka krytyka rozumu pozwoliaby mu osign cel, jakim jest uczynienie z metafizyki badania cile naukowego, czego Kant stara si dokona w Krytyce czystego rozumu. Dlaczego metafizyka jest ide? Zanim przejdziemy do przeledzenia Kantowskiego pozytywnego projektu metafizyki jako nauki, konieczne jest te wyeksplikowanie jeszcze jednego znaczenia terminu metafizyka, bdcego w pewnym sensie terminem zbiorczym wszystkich pozostaych znacze czstkowych. Jak wspomnielimy, Kant pisa, e metafizyka niemal zawsze pozostaje tylko ide. Metafizyka, jako naturalne uzdolnienie rozumu, postulowa musi jako przedmiot swej aktywnoci nauk o pierwszych zasadach, o bycie, duszy, wiecie i Bogu. Nauka ta, jako teoretyczne poznanie majce znamiona koniecznoci i cisej oglnoci, jak dowodzi tego kantowska krytyka dotychczasowej metafizyki, jak i jego projekt pozytywny, nie jest moliwa w takiej formie, w jakiej filozofowie widzie j chcieli dotychczas. Spenienie wic postulatu rozumu w jego uyciu spekulatywnym dokona si moe jedynie w formie bardzo ograniczonej i nie moe by poznaniem jednoznacznym, wykraczajcym wiedz poza horyzont tego co zmysowe, nawet jeli przedmioty nadzmysowe pozwalaj, a nawet musz da si pomyle w swej relacji do rozumu teoretycznego. Tym samym metafizyka jest ide nauki w tym sensie, e rozum przedstawiajc sobie w najdrobniejszych szczegach jej zamys, przedmiot i zadanie, a nawet majc jasny przegld jej systemu25 nie jest zdolny do takich wgldw, ktre zapewniyby mu pen realizacj owego systemu wiedzy. Idea bowiem, jak powiada Kant, jest takim sposobem dania danego przedmiotu, ktry nie zmierza do zupenego okrelenia tego ostatniego, ale jest jedynie pewnym schematem, majcym umoliwi przedstawienie sobie innych przedmiotw w ich relacji do

Oczywiste jest, e adwersarzem Locke'a nie by Wolff, tylko Leibniz. Nazwisko tego pierwszego wymieniam tutaj ze wzgldu na fakt, e na niego niejednokrotnie powouje si sam Kant.
24 25

Kant [1986ii] s. 577, A832/B860.

168

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

przedmiotu idei, ktre to przedstawienie wprowadza ma do poznania systematyczn jedno26 2. METAFIZYKA JAKO SYSTEM POZNA Poznanie historyczne a poznanie rozumowe. Filozofia jako nauka Kant, dokonujc krytycznej oceny dotychczasowych wysikw rozumu w osigniciu zupenego poznania, nie mia na celu uzasadnienia niemoliwoci owego postulatu. Przeciwnie, jego intencj byo, jak zreszt wielu mylicieli nowoytnych, owo poznanie doprowadzi do doskonaoci w takiej mierze, w jakiej pozwalaj na to ludzkie kompetencje poznawcze27. Dlatego te, jak postaramy si pokaza, jego projekt krytyczny poprzedza jedynie projekt pozytywny, za krytyka rozumu jest tylko pewnym wiczeniem, majcym zdyscyplinowa rozum, aby ten nie odbiega od swych istotnych celw, poprzez zapdzanie si w nieuzasadnione spekulacje. Istotnym interesem rozumu jest bowiem poznanie, nie tylko wasnych granic, ale wszystkiego, co daje si pozna. Wszelkie poznanie, ze wzgldu na przedmiot, jest albo rozumowe, albo te empiryczne, ze wzgldu za na sposb w jaki jest zdobywane, moe by dzielone na historyczne bd rozumowe (filozoficzne). Rozrnienie na podmiot i przedmiot jest tu istotne z tego wzgldu, e to co przedmiotowo jest poznaniem rozumowym, od strony podmiotu moe by poznaniem historycznym, na przykad wtedy, gdy kto wyuczy si na pami filozoficznych pogldw pewnego myliciela. Poznanie rozumowe, co do przedmiotu, przeciwstawione poznaniu faktw, wypywa musi z pryncypiw rozumu, ktre s aprioryczne. Z takim poznaniem mamy do czynienia w przypadku matematyki, jeli opiera si ono na konstrukcji poj w czystej naocznoci, lub te w filozofii, jeli jest poznaniem z samych tylko poj28. Filozofia jest wic wszelkim poznaniem z poj, podug pewnych zasad. Jeli zasady te pochodz z empirii, mamy do czynienia z filozofi empiryczn, jeli za s to zasady czysto rozumowe, jest to filozofia czysta, lub te metafizyka w sensie szerokim. To wanie poznanie jest najistotniejszym deniem rozumu, ktre spenione zosta moe jedynie jako system, to znaczy organiczna cao, nie za agregat (czyli nagromadzenie), aby poprzez jej systematyczn jedno wiedza zdolna bya osign logiczn doskonao, a przez to moga zosta nazwana nauk29.
26 27 28 29

Kant [1986ii] s. 412, A670/B698. Fulda [1977] s. 26. Kant [2005a] s. 33-34, [1986ii] s. 581-582, B863-B866. Kant [1986ii] s. 581-582, B863-B866, [2005a] s. 53, [1902ff] Bd. XVI s. 476.

169

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

Aby lepiej zrozumie istotno wprowadzonych tu podziaw przyjrzyjmy si bliej pojciu systemu. Przedstawiony przez Kanta w Metodologii czystego rozumu podzia wszelkiej filozofii, a zatem rwnie metafizyki jako filozofii czystej, jest li tylko naszkicowanym przez niego projektem, ktry jedynie czciowo zdoa on zrealizowa w cigu swego ycia. Jest on jednakowo istotny, dlatego e w schemat wszystkich metafizycznych pozna (uwzgldniajcy rwnie poddan krytyce, a jednak nie zarzucon zupenie metaphysica specialis) dyktowany jest przez sam rozum, dcy do owej wspomnianej wyej zupenoci poznania, ktre musi zosta uczonowane w postaci systemu, charakteryzujcego si wzajemnym powizaniem swych czci30. Wynika to bowiem z samej organicznej budowy naszego rozumu, bdcego caoci, ktrego kady czon, jak w ciele organicznym, istnieje dla wszystkich innych, a one wszystkie dla niego jednego31. Wszelka filozofia czysta, a wic czyste poznanie rozumowe, posiada wedug Kanta dwa moliwe przedmioty: przyrod i wolno, a zatem rozum jako prawodawczy rozway ma w obrbie jednego systemu to, co istnieje, z jednej, oraz to, co by powinno, z drugiej strony. Ponadto do filozofii czystej, jako wiczenie wstpne, zaliczy rwnie naley krytyk rozumu. Tak wic mamy trzy dziedziny metafizyki w sensie szerokim (to znaczy: jako wszelkiego poznania apriorycznego), s nimi: krytyka rozumu, metafizyka natury jako spekulatywne zastosowanie czystego rozumu oraz metafizyka moralnoci jako jego zastosowanie praktyczne32. Metafizyk w sensie cisym jest natomiast sama tylko metafizyka natury, poniewa to ona wanie jest teoretycznym poznaniem tego, co nadzmysowe33. Kanta metafizyka w sensie cisym. Pojcie relacji Kant, jak ukazalimy powyej, w Dialektyce transcendentalnej zdecydowanie odrzuca moliwo ugruntowania racjonalnej wiedzy o Bogu, duszy i wiecie jako caoci. Oznacza to, e poszukiwania, ktre zajmoway ca dotychczasow metaphysica specialis winny zosta zarzucone, jeli rozum nie chce wci popada w te same trudnoci. Kwestia okazuje si jednak bardziej zoona. Dlaczego bowiem zarwno w Metodologii transcendentalnej, jak i w konkursowym pimie O postpach metafizyki mwi o koniecznoci uwzgldnienia w systemie wiedzy, rwnie pod wzgldem teoretycznym, metafizyki majcej swoicie traktowa o przedmiotach
30 31 32 33

Hartman [1971] s. 26-29; Boboc [1983] s. 322. Kant [1986i] s. 35-36, BXII-XXIII, [1998] s. 45-50. Fulda [1977] s. 25.

Nie moe by jednak teoretycznym poznaniem samych przedmiotw metafizyki, to znaczy Boga, duszy i wiata w ogle, jako e Kant wykaza niemoliwo takiego poznania.

170

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

transcendentalnych idei rozumu? Naley skupi uwag na wspomnianym przez Kanta w przedmowie do Krytyki zagadnieniu przewrotu kopernikaskiego. Oto, podobnie jak w przypadku problemu uzasadnienia ruchw cia niebieskich, naleao przyj, e ruch ten ujmowa naley nie z perspektywy statycznego punktu obserwacji, czy te perspektywy absolutnej, lecz uwzgldni naley rwnie uwarunkowania samego obserwatora, ze wzgldu na w punkt obserwacji, tak te w kwestii ujmowania danego nam wiata naley w pierwszej kolejnoci zbada same podmiotowe warunki, pod ktrymi wiat w jest nam dany34. Tym samym nie budujemy ju wiedzy o bycie samym, w abstrakcji od poznawczych kompetencji rozumu, ale ujmujemy w sposb naukowy sam ow relacj naszej rozumnoci do owego bytu35. Relacja ta, ktra wyznacza granic naszego poznania i ogranicza je do wiata moliwego dowiadczenia, jest moliwa do ujcia w wypadku kadego moliwego bytu:
Skoro jednak tych rzeczy inteligibilnych, co do tego, czym mog one by same w sobie, tj. w sposb okrelony, w adnym wypadku pozna nie moemy, a mimo to musimy przecie rzeczy takie przyj w relacji do wiata dostpnego zmysom oraz powiza je z nim za pomoc rozumu, to przynajmniej owo powizanie bdziemy mogli pomyle za porednictwem takich poj, ktre wyraaj ich stosunek do wiata dostpnego zmysom36.

Metaphysica generalis i metaphysica specialis Konsekwencj tak pojtej perspektywy poznawczej bdzie dla metaphysica generalis modyfikacja sposobu ujcia bytu w ogle. Byt w kantowskiej ontologii nie jest wic rozpatrywany jako samoistny i niezaleny od postrzegajcego podmiotu. Przeciwnie, sam sposb dania przedmiotu stanie si tematem owej czci metafizyki, traktujcej o apriorycznych warunkach tego, co dane. Do tak rozumianej metafizyki metafizyki bytu dla nas nalee wic bdzie rozwinicie i wyprowadzenie ostatecznych wnioskw dla tego, co Kant uczyni w analityce transcendentalnej Krytyki czystego rozumu. Bdzie to wic og wszystkich warunkw konstytucji dowiadczenia przedmiotw, a zatem relacja zachodzca midzy nami, a najoglniej pojtym bytem37.

34 35 36 37

Fulda [1977] s. 30. Rodeski [2006] s. 76, 79-80; Paulsen [1900] s. 6; Rogerson [1993] s. 5. Kant [2005a] s. 109. Boboc [1983] s. 20; Paulsen [1900] s. 20.

171

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

Metafizyka specialis, traktujca tradycyjnie o bytach wzitych podug rodzajw, nazywana jest przez Kanta fizjologi racjonaln. Sam termin fizjologia oznacza poznanie przedmiotw zmysw, og tych przedmiotw zwie si natur, std te og teoretycznej metafizyki nazywa Kant wanie metafizyk natury38. Owo poznanie przedmiotw, o ile odbywa si w oparciu o zasady nieempiryczne, nosi nazw fizjologii racjonalnej39. Fizjologia racjonalna moe by rozpatrywana w transcendentnym zastosowaniu rozumu, kiedy ujmuje on relacj do przedmiotw bdcych zewntrznymi wobec nas jako podmiotw oraz w jego zastosowaniu immanentnym, gdy chodzi o relacj do przedmiotw, nalecych do przyrodoznawstwa. Fizjologia transcendentna dzieli si dalej na kosmologi racjonaln oraz teologi racjonaln. Kosmologia racjonalna opisuje powizanie rozumu z caoci wiata zewntrznego, do ktrego my rwnie naleymy, a wic jest to powizanie wewntrzne. Teologia racjonalna natomiast rozpatruje rozum w powizaniu absolutnie zewntrznym wobec wiata jak i podmiotu (to znaczy moliw relacj rozumu do tego, co cakowicie rne zarwno od wiata, jak i podmiotu). Fizjologia immanentna mwi natomiast o powizaniu rozumu z moliwym podmiotem zmysu wewntrznego, gdy chodzi o racjonaln psychologi, albo jego powizaniu z przedmiotem zmysu zewntrznego, w przypadku fizyki racjonalnej40 Caa ta architektonika wypywa wedug Kanta z samej idei filozofii czystej, za podzia tej architektoniki dyktowany jest przez sam rozum, ze wzgldu na jego istotne cele. Rozum nie poznaje przy tym bytw samych w sobie, co byo uroszczeniem metafizyki tradycyjnej, ale w sposb konieczny uj musi sam relacj przedmiotw owych idei do wiata dowiadczenia, aby do systemu nauki wprowadzi mona byo konieczn dla niej zupeno41. Metafizyka natury, ktr Kant w swych dzieach uj jedynie szkicowo, bya koniecznym elementem systemu wiedzy, ktry w wiat dowiadczenia wprowadzaby jedno. Jedno ta za miaa by osignita poprzez wyprowadzenie wszelkich moliwych twierdze konstytuujcych jednostkowe dowiadczenie w jego relacji do idei caoci. Wyodrbnione w metafizyce natury przedmioty, takie jak wiat jako cao, dusza czy byt boski byy jednak tylko granicznymi pojciami poznania, nie za przedmiotami moliwej wiedzy.

38 Por. Walsh [1976], gdzie autor pisze, e ma to by nauka o ideach totalnoci, jako konieczna rama dla dowiadczenia. 39 40 41

Plitz [1821] s. 126. Kant [1986ii] s. 589-591, A845/B873 A849/B877. Kant [1986ii], s. 591, A847/B875; Rolewski [2002] s. 195-197.

172

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

Metafizyka w filozofii Kanta W wietle powyszych rozwaa nie ulega zatem wtpliwoci, e Kant nie odrzuca jednoznacznie mylenia metafizycznego, zarwno w obszarze metafizyki generalis, jak i specialis. Istotne dla jego ujcia jest jednak zupenie inne potraktowanie dotychczasowych przedmiotw metafizyki, ktre staje si moliwe po przeprowadzeniu krytyki rozumu. Ta jest wic traktatem o metodzie, swoist propedeutyk samej metafizyki, czyli wiczeniem wstpnym42. Metafizyka w sensie cisym, podobnie jak metafizyka klasyczna, dzieli si na cz ogln i szczegow, nie mogc za ju po krytyce roci sobie prawa do poznania samych bytw, to znaczy bytw w abstrakcji od poznajcego je rozumu, za przedmiot swj obiera relacj rozumu do ogu danych przedmiotw. W swym ujciu szczegowym tematyzuje ona natomiast wszelkie moliwe do pomylenia rodzaje bytw w ich odniesieniu do skoczonego rozumu bytw, ktrych pojcia nie s przedmiotowe, lecz graniczne wobec wszelkiego moliwego poznania, a zatem zadaniem metafizyki nie moe by ju zbudowanie wiedzy o duszy, Bogu i wiecie jako caoci, ale okrelenie koniecznej relacji, w jakiej rozum znajduje si

42

Kant [1986i] s. 35-36, BXII.

173

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

wobec poznania, w jego dajcej si jedynie pomyle totalnoci43. Tym samym idee rozumu, ktre odniesione do pozornie odpowiadajcego im przedmiotu, prowadz rozum do sprzecznoci, zyskuj swj istotny i zgodny z przeznaczeniem cel, wprowadzajc w system poznania konieczn jedno. Do obszaru filozofii czystej, obok krytyki rozumu i metafizyki natury, naley ponadto metafizyka moralnoci, jako system wszystkich pozna a priori odnoszcych si do powinnoci. Wskazuje to jeszcze jeden wany obszar, w ktrym realizuje Kant zamiar zbudowania metafizyki naukowej. Rozum w uyciu praktycznym, ktrego domen jest ludzka powinno, rwnie buduje system koniecznych i oglnych twierdze, majcych charakter metafizyczny i tworzcych architektoniczn cao. Co wicej, jego przedmioty, idee i prawa pozwalaj rwnie uj w innej perspektywie osignicia rozumu teoretycznego, co postaramy si rozway w kolejnej, trzeciej czci wywodu. Metafizyka moralnoci jest zatem systemem nauki o prawach praktycznych, ktre s aprioryczne i powszechnie obowizujce. Obowizki te, wypywajce z rozumu praktycznego, ktrych przymus wynika z uomnoci naszej zmysowej natury, dziel si na nauk prawa i nauk cnoty. Ta pierwsza rozwaa moliwy do osignicia stan harmonizowania wolnoci wszystkich ludzi pod rzdami powszechnych praw, ta druga natomiast konieczno przyjcia pewnych maksym dla kultywacji cnoty rodzaju ludzkiego. Tak samo jak metafizyka natury, metafizyka moralnoci ma budow architektoniczn i stanowi zupeny system wszystkich powinnoci dyktowanych przez rozum. 3. ROZUM PRAKTYCZNY A
METAFIZYKA

W krytyce dogmatycznej metafizyki wykazane zostao wczeniej, e nie sposb sobie wytworzy adnego przedmiotowo wypenionego pojcia odnonie jej obiektw, to znaczy, e postpowanie teoretyczne nie jest w stanie wytworzy w i e d z y na temat Boga, niemiertelnoci i wolnoci (cho nie s to w adnym aspekcie pojcia sprzeczne). Nie prowadzi to jednak do religijnego wtpienia, czy te zarzucenia refleksji nad przedmiotami, do ktrych w sposb nieunikniony nasz rozum bdzie musia powraca, jako tych, ktre w nasze poznanie wprowadzaj konieczn jedno, a ktre w obszarze refleksji teoretycznej Kant uj jedynie w form pewnego projektu spenienia zupenoci wiedzy. Przeciwnie, krytyczna droga prowadzi ma do przeniesienia owych przedmiotw w obszar refleksji praktycznej. Tam wanie bowiem obiekty metafizyki zyskuj realno jako ko-

43

Poniewa poznanie nasze w dowiadczeniu przedmiotw zawsze jest z koniecznoci czstkowe.

174

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

nieczne dla systematycznego rozumienia moralnego rozwoju kadego czowieka i zarazem tylko tam mog one by rozwaane w sposb prawomocny44. Filozofia w sensie szkolnym a wiatowym System nauki bdcy ide caoci moliwych dla rozumu czystych pozna stanowi o pojciu filozofii w szczeglnym jej rozumieniu, mianowicie szkolnym45. Na ow szkoln filozofi skadaj si dwa istotne momenty (Stcke): wystarczajca ilo pozna rozumowych oraz ich systematyczne powizanie. To powizanie naley rozumie jako poczenie rnych pozna w jednej idei46. Taki wanie system pozna zaprezentowany zosta w poprzedniej czci rozdziau jako moliwe wypenienie rozumowej idei metafizyki. Wypenienie tej idei w cakowitym ksztacie, tak jak przedstawia j rozum, jest zadaniem filozofii wszystkich czasw, jednake tylko w formie przybliania si do tego, co moliwe jest jedynie dla rozumu wykraczajcego poza skoczony rozum ludzki47. Szkolne rozumienie filozofii nie wyczerpuje jednak jej zadania, co wicej, z punktu widzenia czowieka, jest dla samej filozofii rozumieniem mniej istotnym. Istnieje bowiem jeszcze wiatowe pojcie filozofii, to znaczy takie, ktre dotyczy tego, co interesuje z koniecznoci kadego czowieka. Pojcie filozofii w rozumieniu wiatowym mwi nam wic o tym, jaki jest stosunek poznania do istotnych celw rozumu ludzkiego, co czyni z filozofa nie budowniczego systemw, ale prawodawc rozumu ludzkiego48. To zadanie daje filozofii jej szczegln godno, to znaczy absolutn warto. Filozofia w rozumieniu wiatowym jest wic tym, co jako jedyne posiada immanentn i bezwzgldn warto, ktr dopiero przekazuje ona innym naukom49. W tym wzgldzie kadego filozofa zajmujcego si opracowaniem owej filozofii, powiada Kant, nazywa mona tym imieniem jedynie poprzez analogi do jedynego prawdziwego Filozofa, pojmowanego jako idea, ktrego wprawdzie nie mona nigdzie znale, ale ktrego prawodawstwo jest nam dane. Wszystkie cele istotne, ktre przywiecaj dziaalnoci rozumu, zjednoczone s gwoli celu najwyszego, ktry jest jeden tylko i jest nim cae przeznaczenie czowieka, a filozofia tego przeznaczenia nazywa si nauk o moralnoci50.
44 45 46 47 48 49 50

Kant [2007] s. 86-87. Tame, s. 19. Plitz [1821] s. 4. Kant [2007] s. 87, [1986ii] s. 583-584, A838/B866 A839/B867. Kant [1986ii] s. 583-584, A838/B866 A839/B867; por. Paulsen [1900] s. 6. Plitz [1821] s. 4; por. Fulda [1977] s. 29. Kant [1986ii] s. 584, A839/B867.

175

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

Tym samym, ze wzgldu na wiatowe rozumienie filozofii oraz przypisan jej bezwzgldn warto, istot metafizyki w ogle jest przejcie od tego co zmysowe do tego co nadzmysowe, ze wzgldu na poznanie wspominanych ju trzech przedmiotw, bdcych ostatecznym celem wszelkiej spekulacji: wolnoci woli, niemiertelnoci duszy i istnienia Boga51. Poniewa za wszelkie zainteresowanie jest ostatecznie praktyczne52, cay wysiek rozumu spekulatywnego zmierza ku przeniesieniu owych przedmiotw na obszar praktyczny53. Prymat rozumu praktycznego nad teoretycznym Dla uzasadnienia natury oraz prawomocnoci owego przeniesienia konieczne jest wyjanienie jak naley rozumie wzajemn relacj zachodzc midzy spekulatywnym a praktycznym uyciem powszechnego rozumu ludzkiego. Dana rozumowi w sposb aprioryczny wiadomo prawa moralnego dowodzi, e czysty rozum moe by praktyczny i taki jest rzeczywicie54. Posiada on przy tym wasne pryncypia, jak rwnie tezy, ktre przez rozum spekulatywny uznane zostay jako wykraczajce poza obszar ludzkiego poznania, a jednak w uyciu praktycznym s konieczne dla umoliwienia sprecyzowania ostatecznego celu czowieka, jakim jest wypenianie prawa moralnego. Jeli rozway wzajemne powizanie midzy praktycznym a spekulatywnym uyciem rozumu, to naley koniecznie przyj prymat ktrego z nich, inaczej bowiem postpujc od siebie niezalene, nie mogyby wzajemnie udziela sobie pozna i w konsekwencji, ze wzgldu na istotne cele rozumu praktycznego, wszelki wysiek spekulatywny zostaby przekrelony jako zgoa bezuyteczny. Dlatego te, naley uzna ich jedno o tyle, o ile roszczenia rozumu praktycznego nie s sprzeczne z rozumem spekulatywnym. Ten ostatni, jako podporzdkowany rozumowi praktycznemu, ze wzgldu na wiatowe pojcie filozofii musi uzna jego prymat. Prymat ten nie oznacza jednak, jakoby teoretyczny rozum zmuszony by uzna praktyczne tezy za swe wasne poznanie, a jedynie to, e dopuszcza on przyjcie owych tez w praktycznym uyciu jako niesprzecznych, cho jemu samemu niedostpnych. W ten wanie sposb Kant uzasadnia, jak, przyjmujc dokonania rozumu spekulatywnego, moliwe staje si ponowne podjcie tematw metafizycznych dotyczcych wolnoci, niemiertelnoci i istnienia Boga na gruncie filozofii praktycznej55. Z punktu wi-

51 52 53 54

Tame, s. 542, A793/B826. Kant [2004] s. 197. Kant [2007] s. 86. Kant [2004] s. 196. s. 194-197.

55 Tame,

176

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

dzenia istotnych celw ludzkiego rozumu, praktyczne uycie rozumu musi bowiem posiada prymat nad jego uyciem teoretycznym, co nie sprzeciwia si jednak waciwemu zainteresowaniu tego ostatniego, polegajcym na ograniczeniu spekulatywnego zuchwalstwa 56. Pojcie Najwyszego Dobra W Dialektyce rozumu praktycznego, rozwaajc moliwe do pomylenia najwysze dobro jako ostateczny cel wadzy podania, bdcej waciwym przedmiotem praktycznego uycia rozumu, Kant mwi o dwu elementach owego pojcia, ktre zdaj si pozostawa we wzajemnej sprzecznoci. Jako naczelny warunek najwyszego dobra wskazuje on cnot, ktr charakteryzuje dziaanie wypywajce z samego tylko rozumu. Cnota wyraajca si w czynach, ktrych pobudk jest samo tylko przedstawienie obowizku, nie moe by jednak utosamiana z najwyszym dobrem jako ogem tego, co w wiecie godne jest podania. W obiektywnym ujciu moliwego rozumnego przedmiotu podania (a wic nie ze wzgldu na subiektywne zapatrywania podmiotu), do bycia godnym szczliwoci, a zatem do cnoty, z koniecznoci docza si rwnie samo bycie szczliwym:
Jedynie wic szczliwo [wystpujca] w dokadnej proporcji z moralnoci istot rozumnych, dziki ktrej s one jej godne, stanowi najwysze dobro wiata, do ktrego wedle przepisw czystego, lecz praktycznego rozumu koniecznie musi si przenie57.

Takie przedstawienie pojcia najwyszego dobra rodzi jednak wiele trudnoci, jeli rozpatrujemy podmiot dziaajcy w doczesnoci, jako e wprawdzie wolno i jej przyczynowo, a co za tym idzie cnot, rozpatrujemy w porzdku nadzmysowym, a wic niezalenym od natury, to jednak sama szczliwo nie jest ju cakowicie w naszej mocy, poniewa podlega naturze, ktra wcale nie czy jej z cnot. Dotychczasowi myliciele w obszarze filozofii praktycznej, spord ktrych Kant wyrnia staroytne koncepcje epikurejczykw i stoikw, prbowali rozwiza ten problem poprzez utosamienie tych dwu elementw najwyszego dobra, to znaczy epikurejczycy za pryncypium cnoty uwaali denie do szczcia, za stoicy szczcie upatrywali w samym praktykowaniu cnoty. Dla Kanta jednak oczywiste jest rozrnienie obydwu skadnikw, ktre dopiero w pojciu

56 57

Tame, s. 196; Rodeski [2006] s. 77-78. Kant [1986ii] s. 556, A814/B842; por. Paulsen [1900] s. 7.

177

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

najwyszego dobra osign musz (jak wynika a priori z rozumu praktycznego) syntetyczn jedno58. Aby to jednak mogo by moliwe, a zatem dla rozwizania owej antynomii rozumu praktycznego, konieczne jest przyjcie przeze pewnych twierdze, ktre wprawdzie wykraczaj poza spekulatywne poznanie, jednak jemu nie przecz i w uytku praktycznym s postulatami umoliwiajcymi urzeczywistnienie najwyszego dobra, a wic rwnie przyjcie przez czowieka pryncypium moralnoci59. Postulaty rozumu praktycznego Urzeczywistnienie najwyszego dobra w wiecie jest koniecznym przedmiotem woli dajcej si determinowa przez prawo moralne60, a zatem praktyczny rozum musi mc pomyle moliwo urzeczywistnienia doskonaoci moralnej, czyli cakowit zgodno pobudki czynw z prawem moralnym z jednej strony, jak rwnie poczenie bycia godnym szczcia z doskona szczliwoci w jednym podmiocie z drugiej. W przypadku idei doskonaoci moralnej, to jest ona niemoliwa do pojcia inaczej, ni poprzez nieskoczone przyblianie si do owego ideau, bdcego wol wit. w proces, z uwagi na jego nieskoczony charakter, nie moe zosta ograniczony do skoczonego czasu ycia ziemskiego, poniewa wtedy samo denie do doskonaoci moralnej nie mogoby zosta pomylane jako cel wypywajcy z rozumu. Dlatego te, z uwagi na w cel, rozum w uyciu praktycznym z koniecznoci przyj musi jakie inne ycie, a raczej jego nieskoczono, ktre umoliwiaoby kontynuacj owego procesu moralnego doskonalenia czowieka, rozpatrywanego jako noumen. W ten oto sposb z pryncypium rozumu praktycznego, jako jego postulat, wypywa konieczno przyjcia niemiertelnoci duszy61. Gdy rozwaamy natomiast konieczne poczenie idei bycia godnym szczliwoci, a zatem doskonaoci moralnej, z sam szczliwoci, powstaje problem urzeczywistnienia owej szczliwoci poza porzdkiem natury zmysowej (w ktrej owe powizanie nie moe nigdy by konieczne). Poniewa za szczliwo sama podporzdkowana jest naturze, sam podmiot moralny nie moe rwnie sta si jej przyczyn. Dlatego te do postulatu niemiertelnoci rozum praktyczny doczy musi postulat istnienia Boga, jako stwrcy i prawodawcy porzdku na58 Kant [2004] s.181-184, 203-205; por. Murphy [1965] s. 103-104, gdzie autor krytykuje zasadno pojcia najwyszego dobra, interpretujc je jako dodatkow pobudk, prowadzc do heteronomii woli. 59 60 61

Kant [2004] s. 203-205. Tame, s. 197. Tame, s. 197-200.

178

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

turalnego, ktry jako jedyny zagwarantowa moe ow szczliwo w doskonaej proporcji do doskonaoci moralnej62. Istnienie Boga jest zatem drugim postulatem rozumu praktycznego, z koniecznoci przyjtym ze wzgldu na realizacj idei najwyszego dobra, ujtego w syntetycznym zwizku zachodzcym midzy cnot a szczliwoci63. Owa moralna konieczno rozpatrywana jest jednak jako subiektywna, a zatem bdca przedmiotem wiary64, nie za wiedzy, dlatego te rozum nie przekracza w nich granic swego spekulatywnego uycia, pozostajc w zgodzie z samym sob:
Te postulaty nie s teoretycznymi dogmatami, lecz zaoeniami przyjtymi z koniecznie praktycznego wzgldu, nie rozszerzaj wprawdzie poznania spekulatywnego, ale nadaj ideom rozumu spekulatywnego w oglnoci (...) obiektywn realno i uprawniaj go do poj, co do ktrych w przeciwnym razie nie mgby odway si choby te tylko na twierdzenie, e s one moliwe65.

Metaphysica specialis w aspekcie praktycznym Krytyka czystego rozumu, jak przedstawilimy w drugiej czci niniejszego rozdziau, wykazaa niemoliwo jakiegokolwiek poznania dotyczcego przedmiotw metafizyki, a zatem rozum spekulatywny okaza si niezdolny do rozstrzygnicia jej najwaniejszych problemw, przedstawianych przez Kanta jako wolno woli, niemiertelno duszy oraz istnienie Boga66. Kant unicestwia wprawdzie dotychczasow metafizyk, ktra roci sobie prawo do rzeczywistej wiedzy o jej przedmiotach, nie deprecjonuje jednak tym samym jej poj, nadajc im, jako ideom rozumu, status poj granicznych, koniecznych dla zupenoci poznania w architektonice czystego rozumu. Jednake, z perspektywy rozumu praktycznego, obecno spekulatywnych idei rozumowych, dcych do poznania tego co nadzmysowe, nie wyczerpuje si w ich funkcji poj granicznych, okrelajcych konieczne systemowe ramy zu62 63 64

Por. Rodeski [2006] s. 81-82; Paulsen [1900] s. 14, 18-19. Kant [2004] s. 200-203.

Naley przy tym pamita, e jest to wiara rozumowa, a wic nie dowolne przyjmowanie czegokolwiek za prawd, ale zgodne z rozumem uznanie pewnych twierdze na podstawie wystarczajcych racji subiektywnych (w odrnieniu od wiedzy, dla ktrej konieczne s racje obiektywne). Nie jest ona przy tym wiar doktrynaln, ale moraln. Szerzej o tym por. Kant [1986ii] s. 563-576, A820/B848 A831/B859; Paulsen [1900] s. 30, a take Walsh [1976] s. 384, gdzie autor rozwaa zasadno praktyczno- dogmatycznych twierdze Kanta.
65 66

Kant [2004] s. 212. Kant [1986ii] s. 542, A793/B826.

179

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta

penoci poznania, ktr opisuje architektonika czystego rozumu. W praktycznym jego uyciu okazuje si bowiem, e zarwno wolno, niemiertelno, jak i istnienie Boga musz z koniecznoci zosta przyjte, wprawdzie nie jako poznania teoretyczne, lecz jako twierdzenia praktyczne67. Wolno jest koniecznym warunkiem istnienia prawa moralnego, jako jego ratio essendi, samo za prawo moralne, jako obecne w rozumie jest ratio cognoscendi wolnoci, ktra okazuje si niesprzeczna z prawem natury, jeli rozpatrujemy czowieka rwnie jako noumen. Przyjcie niemiertelnoci duszy staje si konieczne, aby wadza podania moga przyj za swj przedmiot Najwysze Dobro wiata, ze wzgldu na moliwo urzeczywistnienia nieskoczonego postpu moralnego czowieka. Natomiast postulat istnienia Boga umoliwia poczenie w idei Najwyszego Dobra doskonaoci moralnej ze szczliwoci, ktr to syntez sam rozum praktyczny przedstawia jako obiektywnie konieczn. Tym samym problemy metaphysica specialis, nierozwizywalne na gruncie teorii, w praktycznym uyciu rozumu rozwizane zostaj przez jego konieczne postulaty68. Przejcie od tego co zmysowe, do tego co nadzmysowe, bdce wprawdzie poznaniem jedynie praktycznym69, a zatem przesunitym w domen wiary, urzeczywistnia si jednakowo na drodze rozumowej. Nie jest ono zatem ani marzycielstwem, ani mistyk, lecz apriorycznie ugruntowan konieczn podstaw dla ujcia sfery praxis, a wic tego aspektu ycia, ktre pod wzgldem wiatowym stanowi najwaniejszy cel filozofowania, pozwalajcy na pen realizacj czowieczestwa.

Bibliografia
Banaszkiewicz [2005] A. Banaszkiewicz, Byt i pojcie, Nowa Wie 2005. Boboc [1983] A. Boboc, Kants Kritizismus und die neue Bedeutung der Metaphysik, KantStudien (74) 1983, s. 314-326. Fulda [1977] H.F. Fulda, Metaphysik bei Kant, [w]: Representatio Mundi, Festschrift zum 70. Geburtstag von Hans Heinz Holz, Herman Klenner, Domenico Losurdo, Jos Lenisink und Jeroen Bartels [red.], Kln 1977.

Por. Fulda [1977] s. 28, ale te Janoska [1965] s. 278-279, gdzie autor mwi o tyche twierdzeniach, e s to teoretyczne poznania w praktycznym uyciu rozumu.
67 68 69

Por. Walsh [1976] s. 374. Kant [2007] s. 67.

180

Ewa Wyrbska Idea metafizyki w filozofii Immanuela Kanta Hartman [1971] R.S. Hartman, Kant's Science of Metaphysics and the Scientific Method, Kant-Studien (63) 1971, s. 18-35. Heimsoeth [1924] H. Heimsoeth, Metaphysische Motive in der Ausbildung der kritischen Idealismus, Kant-Studien (29) 1924, s. 121-159. Janoska [1965] G. Janoska, Abgrenzung und Grundlegung der Metaphysik Specialis bei I. Kant, Kant-Studien (56) 1965, s. 277-288. Kant [1894] I. Kant, Vorlesungen Kants ber Metaphysik aus drei Semestern, hrsg. von Max Heinze, Leipzig 1894. Kant [1902ff] I. Kant, Gesammelte Schriften, Akademie Ausgabe, Berlin 1902, Bd XVIII. Kant [1986i] I. Kant, Krytyka czystego rozumu, t. I, tum. R. Ingarden, Warszawa 1986. Kant [1986ii] I. Kant, Krytyka czystego rozumu, t. II, tum. R. Ingarden, Warszawa 1986. Kant [1998] I. Kant, Pisma teleologiczne, tum. J. Nowotniak, D. Paskalski, Toru 1998. Kant [2003] I. Kant, Encyklopedia filozoficzna, tum. A. Banaszkiewicz, Krakw 2003. Kant [2004] I. Kant, Krytyka praktycznego rozumu, tum. J. Gaecki, Warszawa 2004. Kant [2005a] I. Kant, Prolegomena do wszelkiej przyszej metafizyki, ktra bdzie moga wystpi jako nauka, tum. Artur Banaszkiewicz, Krakw 2005. Kant [2005b] I. Kant, Logika. Podrcznik do wykadw, tum. A. Banaszkiewicz, Gdask 2005. Kant [2006] I. Kant, Kritik der reinen Vernunft, Stuttgart 2006. Kant [2007] I. Kant, O postpach metafizyki, prze. i oprac. A. Banaszkiewicz, Gdask 2007. Model [1986/87] A. Model, Zur Bedeutung und Ursprung von bersinnlich bei Immanuel Kant, [w]: Archiv fr Begriffsgeschichte (30) 1986/87, s. 183-191. Murphy [1965] J. Murphy, The Highest Good as Content for Kant's Ethical Formalism, Kant-Studien (56) 1965, s. 102-110. Paulsen [1900] F. Paulsen, Kants Verhltnis zur Metaphysik, Berlin 1900. PEF [2009] Powszechna Encyklopedia Filozofii online, haso: metafizyka, dostpne na: http://ptta.pl/pef/pdf/m/metafizyka.pdf (odczytano 3.05.2009). Plitz [1821] K. Plitz [Hrsg.], Immanuel Kant's Vorlesungen ber die Metaphysik, Erfurt 1821. Reiner [1954] H. Reiner, Die Entstehung und ursprngliche Bedeutung des Namens Metaphysik, Zeitschrift fr Philosophische Forschung (8) 1954, s. 77-84. Reiner [1955] I. Kant, Die Entstehung der Lehre vom Bibliothekarischen Ursprung des Namens Metaphysik, Zeitschrift fr philosophische Forschung (9) 1955, s. 210-237. Rogerson [1993] K.F. Rogerson, Kantian Ontology, Kant-Studien (84) 1993, s. 3-24. Rolewski [2002] J. Rolewski, Nowa metafizyka Kanta, Toru 2002. Rodeski [2006] R. Rodeski, Problem metafizyki w filozofii I. Kanta oraz M. Heideggera, Krakw 2006. Walsh [1976] W.H. Walsh, Kant and Metaphysics, Kant-Studien (67) 1976, s. 372-384.

181