Losy Imperiw i poszukiwanie ocalenia

Sir John Glubb

John Bagot Glubb urodzi si w roku 1897, jako syn oficera w subie czynnej Krlewskich Inynierw. W wieku lat czterech wyjecha z Anglii na Mauritius, gdzie jego ojciec zosta wysany do odbycia trzyletniej suby. W wieku lat dziesiciu zosta wysany do szkoy w Szwajcarii. Modziecze podre bardzo wczenie otworzyy jego umys na wiat zewntrzny. We wrzeniu 1914 wstpi do Krlewskiej Akademii Wojskowej w Woolwich, a nastpnie zosta powoany do Krlewskich Inynierw w kwietniu 1915 roku. Podczas Pierwszej Wojny wiatowej peni sub we Francji i Belgii. Trzykrotnie ranny zosta odznaczony Krzyem Wojskowym. W roku 1920 zacign si na ochotnika na sub w Iraku, jako oficer w subie czynnej, jednak w roku 1926 zrezygnowa z przydziau i przyj stanowisko administracyjne przy rzdzie Irackim. Nastpnie w roku 1930 podpisa kontrakt z rzdem Transjordanii (obecnie Jordania). W latach 1939 do 1956 dowodzi sawnym Jordaskim Legionem Arabskim, ktry w istocie by Armi Jordask. Po przejciu na emerytur opublikowa siedemnacie ksiek, przede wszystkim dotyczcych rodkowego Wschodu oraz sporo wykada w Wielkiej Brytanii, USA i Europie.

William Blackwood & Sons Ltd 32 Thistle Street Edinburgh EH1 1HA Scotland J. B. G. Ltd, 1976, 1977 ISBN 0 85158 127 7 Printed at the Press of the Publisher

Wprowadzenie
Przemierzajc ycie uczymy si dziki dowiadczeniom. Spogldamy wstecz na nasze modziecze zachowania i dostrzegamy, jacy bylimy niedojrzali. W podobny sposb postpuje nasza rodzina, nasza wsplnota i nasza maa ojczyzna w celu uniknicia bdw popenianych przez przodkw. Dowiadczenia ludzkoci s gromadzone, w mniejszym lub wikszym stopniu, od okoo czterech tysicy lat. Jeli sprbujemy przestudiowa taki okres czasu tak wielu krajw, jak bdzie to moliwe, wydaje si, i odkrywamy te same schematy ustawicznie powtarzane bez wzgldu na ogromn rozmaito klimatw, kultur i religii. Jeli tylko studiowalimy uwanie i bezstronnie histori ludzkich instytucji i ludzkiego rozwoju poprzez owe cztery tysice lat, zadamy sobie z pewnoci pytanie czy nie zdoalibymy wysnu jakich wnioskw, ktre mogyby pomc w rozwizywaniu problemw wspczesnych. Wszystko, co si wok nas dzieje dzi, wystpowao ju po wielokro w przeszoci. Nie wydaje si, aby taka koncepcja kiedykolwiek zagocia w umysach historykw. Generalnie nauczanie historii w szkole jest ograniczone do tej maej wyspy (autor by Brytyjczykiem - przyp. tum.). Nieskoczenie rozmylamy o Tudorach i Stewartach, Bitwie pod Crecy i Guyu Fawksie. By moe win za to zawenie ponosi system egzaminacyjny, ktry wymaga dokadnych definicji z programu nauczania, ktremu nasze dzieci podlegaj. Pamitam pewn wizyt w szkole dla dzieci niepenosprawnych umysowo. Nasi uczniowie nie podlegaj systemowi egzaminacyjnemu powiedzia mi dyrektor dlatego moemy ich uczy rzeczy, ktre im si rzeczywicie w yciu przydadz. Jakkolwiek by nie byo, teza, ktr chc zaproponowa jest taka, i bezcennych lekcji moemy si nauczy z historii, jeli tylko minione cztery tysiclecia zostayby gruntownie i bezstronnie przestudiowane. W dwch artykuach opublikowanych w Blackwoods Magazine staraem si pokrtce naszkicowa niektre z zagadnie, ktrych moglibymy si z historii nauczy. Moim przekonaniem jest, i historia powinna by histori caej ludzkoci, a nie jednego maego kraju, czy okresu.

Losy Imperiw
1) Uczenie si z historii Mwi si, i jedyn rzecz, jakiej moemy si z historii nauczy jest, i czowiek nigdy si z historii niczego nie uczy. Jest to zapewne daleko idce uoglnienie, jednake potwierdzane gboko przez chaos panujcy w dzisiejszym wiecie. Jaki moe by powd tego, i w spoeczestwie, w ktrym panuje przekonanie o zgbianiu kadego problemu, podstawy historii s tak zupenie nieznane? Mona zasugerowa kilka powodw nieskutecznoci naszych historycznych studiw.
Sir John Glubb, szerzej znany jako Glubb Pasza, urodzi si w 1897 roku, suy we Francji podczas Pierwszej Wojny wiatowej w latach 1915 do 1918. W roku 1926 odszed z armii, aby suy rzdowi Irackiemu. Od 1939 do 1956 dowodzi sawnym Jordaskim Legionem Arabskim. Po przejciu na emerytur opublikowa szesnacie ksiek gwnie dotyczcych rodkowego Wschodu i udziela wykadw.

Pierwszym jest, i nasze historyczne opracowania s ograniczone do krtkich okresw historii naszego wasnego kraju, lub te pewnego okresu historycznego, ktry darzymy szczeglnym szacunkiem. Drugim jest, i nawet w tych krtkich okresach przyjmowany punkt widzenia podlega naszej prnoci, zamiast obiektywnoci. Jeli rozpatrujemy histori naszego kraju, dugo rozpisujemy si o okresach, w ktrych nasi przodkowie zaznawali pomylnoci i sukcesw, ale pokrtce przechodzimy nad ich niedocigniciami i porakami. Nasi antenaci przedstawiani s, jako patriotyczni herosi, za ich wrogowie, jako zachanni imperialici lub zdradzieccy rebelianci. Innymi sowy nasza historia jest propagand, a nie wszechstronnymi badaniami. Trzecim powodem jest, i w obszarze wiatowej historii, badamy pewne krtkie, zwykle niepoczone ze sob okresy, ktre moda w pewnych epokach uczynia popularnymi. Grecja 500 lat przed Chrystusem oraz Republika Rzymska wczesnego Imperium Rzymskiego s typowymi przykadami. Przedziay pomidzy okresami wietnoci s zaniedbywane. Ostatnimi czasy Grecja i Rzym zostay mocno zdyskredytowane, jednak historia ma wci tendencj do stawania si coraz bardziej zaciankow histori naszego wasnego kraju. W celu uzyskania uytecznych i sensownych wskazwek z historii podstawowe wydaje mi si przede wszystkim uchwyci zasady rzdzce histori caej ludzkoci. Sdz tak z uwagi na fakt, e historia jest procesem cigego, stopniowego rozwoju, zmiennym i zawracajcym, ale generalnie posuwajcym si naprzd w jednym, potnym strumieniu. By opracowa jakiekolwiek uyteczne lekcje historia musi by nauczana, jako peny proces ludzkiego rozwoju, a nie poprzez wybr krtkich okresw tu i tam w historii jednego, czy innego kraju. Kady wiek i kada kultura wywodzi si ze swoich poprzednikw, dodaje pewien wkad i przekazuje go swoim nastpcom. Jeli zignorujemy rozmaite rozdziay historii przyczyny sukcesu nowych kultur nie mog zosta wyjanione. Nauki cise poszerzay zakres wiedzy czerpic z prac swoich poprzednikw oraz przez miliony uwanych eksperymentw, ktrych rezultaty byy skrupulatnie dokumentowane. Taka metoda nie zostaa jeszcze

zastosowana podczas studiowania historii wiata. Nasze rozkawakowane historyczne studia s wci mocno zdominowane przez emocje i uprzedzenia.

2) ycie imperiw Jeli chcemy ustali prawa rzdzce powstawaniem i upadkiem imperiw, oczywistym kierunkiem jest przeledzenie eksperymentw imperialnych zarejestrowanych w historii i denie do wycignicia jakich wnioskw, ktre wydaj si mie zastosowanie do nich wszystkich. Sowo imperium, przez skojarzenie z Imperium Brytyjskim, jest przez wielu ludzi kojarzone z krajem macierzystym w Europie oraz koloniami na innych kontynentach. W niniejszej pracy termin imperium uywany jest na okrelenie wielkiego mocarstwa, czsto obecnie zwanego supermocarstwem. Wikszo imperiw w historii stanowiy wielkie obszary ziemskie, prawie bez zamorskich posiadoci. Posiadamy znaczc ilo informacji o wielu imperiach zaistniaych w historii, ich zmiennoci oraz czasu ich trwania. Dla przykadu: Nard Asyria Persja (Cyrus i jego nastpcy) Grecja (Aleksander Wielki i jego nastpcy) Republika Rzymska Imperium Rzymskie Imperium Arabskie Imperium Mamelukw Imperium Otomaskie Hiszpania Rosja Romanoww Brytania Daty powstania i upadku 859-612 p.n.e. 538-330 p.n.e. 331-100 p.n.e. 260-27 p.n.e. 27 p.n.e. 180 n.e. 634-880 1250-1517 1320-1570 1500-1750 1682-1916 1700-1950 Czas trwania w latach 247 208 231 233 207 246 267 250 250 234 250

Zestawienie powysze uprasza si o pewien komentarz. (1) Autor dokonuje eksploracji faktw, nie prbujc niczego dowodzi. Podane daty s wysoce arbitralne. Imperia zwykle nie rozpoczynaj swojego istnienia i nie kocz go w cile okrelonym czasie. Zazwyczaj wystpuje okres stopniowej ekspansji i pniej okres upadku. Podobiestwo czasu trwania imperiw moe by kwestionowane. Ludzkie sprawy podlegaj wielu przypadkowym czynnikom i nie oczekuje si, i mog one by obliczone z matematyczn precyzj. (2) Tym niemniej, sugeruje si, i istnieje zadowalajce podobiestwo pomidzy dugoci trwania rozmaitych imperiw, aby uzasadni dalsze badania. (3) Podzia Rzymu na dwa okresy moe by uwaany za nieuzasadniony. Pierwszy, lub republikaski, okres datuje si od czasw, kiedy Rzym sta si nauczycielk Italii i koczy z dojciem do wadzy Augusta. Okres imperialny rozciga si od przejcia wadzy przez Augusta do mierci Marka Aureliusza. Prawd 4

jest, i imperium przetrwao nominalnie jeszcze ponad wiek po tej dacie, ale by to okres cigego zamtu, rebelii, wojen domowych i inwazji barbarzycw. (4) Nie wszystkie imperia przetrway peen zakres cyklu yciowego. Babiloskie Imperium Nabuchodonozora, dla przykadu, zostao podbite przez Cyrusa, po zaledwie siedemdziesiciu czterech latach swojego istnienia. (5) Interesujc obserwacj wynikajc z przytoczonych liczb jest, i czas trwania imperiw nie zaley od dostpnej szybkoci podrowania lub dostpnych rodzajw uzbrojenia. Asyryjczycy maszerowali pieszo i walczyli posugujc si wczniami i ukami. Brytyjczycy uywali artylerii, linii kolejowych oraz okrtw zdolnych przemierza oceany. Mimo to oba imperia trway w przyblieniu podobn ilo czasu. Istnieje obecnie tendencja, by utrzymywa, e yjemy w wieku odrzutowcw i z tego powodu niczego nie moemy si nauczy z przeszoci. Takie nastawienie wydaje si by bdne. (6) Trudno si oprze pokusie, by porwna ycie imperiw z cyklem ycia ludzkiego. Moemy przyj, e przecitny okres ycia ludzkiego to 70 lat. Nie wszyscy ludzie yj dokadnie 70 lat. Niektrzy umieraj w niemowlctwie, niektrzy gin w wyniku wypadkw w wieku rednim, niektrzy doywaj lat 80-ciu lub 90-ciu. Tym niemniej, pomimo takich wyjtkw, uprawnione jest przyjcie lat 70-ciu, jako uzasadnionego okresu trwania ycia przecitnej osoby. (7) Moemy pokusi si na tym etapie o wycignicie pewnych wnioskw: (a) Wbrew wypadkom, losowi i oczywistym okolicznociom ycia ludzkoci w rozmaitych epokach, okres trwania rnych imperiw wykazuje zaskakujce podobiestwo. (b) Ogromne zmiany w technologii transportu lub metodach prowadzenia dziaa wojennych nie wydaj si wpywa na oczekiwany czas trwania ycia imperium. (c) Zmiany w dziedzinie technologii transportowych i wojennych maj jednake wpyw na ksztat imperiw. Maszerujcy pieszo Asyryjczycy, mogli jedynie podbi tych swoich ssiadw, z ktrymi bezporednio graniczyli ldem Medejczykw, Babiloczykw, Persw i Egipcjan. Brytyjczycy, uywajcy statkw zdolnych przebywa oceany, podbili wiele krajw i subkontynentw, do ktrych mieli dostp morski Ameryk Pnocn, Indie, Poudniow Afryk, Australi i Now Zelandi. Nigdy jednak nie odnieli sukcesu w podboju swoich ssiadw Francji, Niemiec, czy Hiszpanii. Jednakowo, pomimo cakowicie odmiennych ksztatw imperiw Asyryjskiego i Brytyjskiego, oba przetrway podobn dugo czasu.

3) Miara ludzka. Nasuwa si pytanie: co byo czynnikiem powodujcym tak wyjtkowe podobiestwo czasu trwania imperiw, pomimo tak rnych okolicznoci i tak olbrzymich rnic technologicznych? Jedn spord bardzo niewielu jednostek, ktre nie ulegy istotnej zmianie od czasw Asyryjczykw jest ludzkie pokolenie, czyli okres okoo 25-ciu lat. Zatem okres 250-ciu lat reprezentowaby okoo dziesiciu ludzkich pokole. Blisze badanie charakterystyk wzrostu i upadku wielkich nacji moe podkreli moliwe znaczenie kolejnoci generacji. Sprbujmy zbada etapy w yciu potnych nacji.

4) Etap pierwszy. Zryw. Raz za razem napotykamy w historii ma nacj, traktowan jako maowan przez wspczesnych, ktra nagle wyania si z macierzystej krainy i opanowuje wielkie obszary wiata. Przed Filipem (359-336 p.n.e.) Macedonia bya mao znaczcym krajem lecym na pnoc od Grecji. Persja bya supermocarstwem owych czasw, cakowicie dominujcym na obszarze od Europy Wschodniej do Indii. Jednake w roku 323 p.n.e., 36 lat po signiciu po wadz przez Filipa, Imperium Perskie przestao istnie, za Imperium Macedoskie rozcigao si od Dunaju do Indii, wczajc Egipt. Ta zdumiewajca ekspansja by moe powinna by przypisana geniuszowi Aleksandra Wielkiego, ale to nie moe by wyczna przyczyna, chocia po jego mierci wszystko poszo le Macedoczycy gwnie walczyli ze sob i ustanowili rywalizujce imperia. Macedoska wietno przetrwaa 231 lat. W roku 600 n.e. wiat by podzielony pomidzy dwie grupy supermocarstw, jak to miao miejsce przez ostatnie 50 lat pomidzy Sowietami i Zachodem. Owe dwie potgi to Imperium Rzymskie i Imperium Perskie. Arabowie byli wwczas pogardzanymi i zapnionymi mieszkacami Pwyspu Arabskiego. Skadali si przede wszystkim z koczowniczych plemion, nie mieli rzdu, prawodawstwa, ani armii. Syria, Palestyna, Egipt i Pnocna Afryka byy rzymskimi prowincjami, za Irak by czci Persji. Prorok Mahomet gosi swoje nauki w Arabii od roku 613 n.e. do 632, kiedy to zmar. W roku 633. Arabowie wyruszyli ze swojego pustynnego pwyspu i rwnoczenie zaatakowali dwa supermocarstwa. W przecigu dwudziestu lat Imperium Perskie przestao istnie. Siedemdziesit lat po mierci proroka Mahometa Arabowie ustanowili imperium rozcigajce si od Atlantyku do rwnin Pnocnych Indii oraz granic Chin. Na pocztku trzynastego stulecia Mongoowie byli grup dzikich plemion zamieszkujcych stepy Mongolii. W roku 1211 Czyngis Chan najecha Chiny. Do roku 1253 Mongoowie ustanowili imperium rozcigajce si od Azji Mniejszej do Morza Chiskiego, jedno z najwikszych jakie wiat kiedykolwiek widzia. Arabowie wadali wiksz czci Hiszpanii przez 780 lat od roku 712 do 1492. (780 lat wstecz w brytyjskiej historii przeniosoby nas do roku 1196 oraz Krla Ryszarda Lwie Serce.) Podczas tych omiu stuleci nie byo hiszpaskiego narodu, jedynie nieistotni krlowie Aragonii i Kastylii, samotnie trwajcy w grach. Umowa pomidzy Ferdynandem, Izabel i Krzysztofem Kolumbem zostaa podpisana w roku 1492, natychmiast po upadku Grenady - ostatniego arabskiego krlestwa w Hiszpanii. W przecigu pidziesiciu lat Cortez podbi Meksyk, a Hiszpania zostaa najwikszym imperium na wiecie. Przykady nagych zryww rodzcych imperia mogyby by mnoone w nieskoczono. Te kilka przypadkw musi wystarczy.

5) Charakterystyka zrywu Owe nage zrywy charakteryzuj si zwykle niespotykanymi pokazami siy i odwagi. Nowi zdobywcy s zwykle biedni, hardzi, przedsibiorczy, a ponad wszystko agresywni. Rozpadajce si imperia, ktre podbijaj, s natomiast bogate, ale nastawione defensywnie. W czasach rzymskiej wietnoci legiony okopyway na noc rowy wok swoich obozowisk w celu uniknicia zaskoczenia. Rowy byy zaledwie ziemne, a pomidzy nimi pozostawiano szerokie przestrzenie, ktrymi Rzymianie mogli wyprowadza przeciwnatarcia. Gdy za Rzym si starza, te ziemne rowy stay si wysokimi murami, przez ktre dostp 6

zapewniay jedynie wskie wrota. Przeciwnatarcia nie byy ju moliwe. Legiony stay si pasywnymi obrocami. Nowa nacja nie tylko wyrnia si zwycistwami w bitwach, ale take niespoyt przedsibiorczoci w kadej dziedzinie. Ludzie wyrbuj sobie drog przez dungle, zdobywaj wysokie gry lub rzucaj wyzwanie Atlantykowi i Pacyfikowi w lekkich dkach. Arabowie przekroczyli Cienin Gibraltarsk w roku 711 w sile 12000 ludzi, pokonali dwukrotnie silniejsz armi Wizygotw, maszerowali ponad 250 mil na nieznanym terytorium i zdobyli stolic Wizygotw Toledo. Na tym samym etapie w brytyjskiej historii kapitan Cook odkrywa Australi. Okres ten charakteryzuje nieustraszona inicjatywa. Inn osobliwoci okresu ekspansywnych pionierw jest ich gotowo do improwizowania i eksperymentowania. Nieskrpowani tradycjami, potrafi zastosowa wszystko cokolwiek jest dostpne do wasnych celw. Jeli jedna metoda zawodzi, prbuj czego innego. Nieograniczani podrcznikami lub ksikow wiedz stosuj wycznie praktyczne dziaanie, jako metod rozwizania kadego problemu. Biedni, twardzi, czsto na wp godujcy i odziani byle jak, majcy w obfitoci odwag, energi i inicjatyw, przezwyciaj kad przeszkod i zawsze wydaj si panowa nad sytuacj.

6) Przyczyny zrywu Intuicj wspczesnego czowieka jest poszukiwa przyczyn wszelkich zjawisk i powtpiewa w wiarygodno stwierdze, w ktrych przyczyna nie moe zosta odkryta. Tak wiele przykadw mona przytoczy na nag erupcj maoistotnych ludw w nard zdobywcw, i prawdziwoci tego fenomenu nie mona kwestionowa. Wskazanie przyczyny tego zjawiska jest znacznie trudniejsze. By moe najprostszym wyjanieniem jest, i biedny i maowany lud zosta skuszony bogactwem antycznych cywilizacji, poniewa pierwiastki chciwoci i upiestwa bez wtpienia towarzyszyy inwazjom barbarzycw. Taka motywacja moe by podzielona na dwie klasy. Pierwsz jest najzwyklejsze upiestwo, pldrowanie i gwat, jak to miao miejsce w przypadku Huna Attyli, ktry spustoszy wielk cz Europy w latach 450453. Jednak gdy Attyla umar w pniejszych latach, jego imperium upado a zebrane przez niego szczepy powrciy do Wschodniej Europy. Jednake wielu barbarzycw, ktrzy zaoyli dynastie w Europie Zachodniej na ruinach imperium rzymskiego, dokonao tego z powodu podziwu dla rzymskiej cywilizacji i sami aspirowali do stania si Rzymianami.

7) Przezorny przewrt? Jakiekolwiek przyczyny stoj za podbojem wielkich cywilizacji przez barbarzycw, mona si w nich dopatrzy pewnych pozytywnych rezultatw. Kady lud na ziemi posiada pewn unikaln charakterystyk. Niektre mog si wyrnia w filozofii, niektre w administracji, niektre skonn do romantyzmu natur, wraliwoci poetyck lub religijnoci, a niektre swoim systemem prawnym. Podczas panowania kadej kultury, jej odrbna charakterystyka jest rozpowszechniania szeroko na wiecie. Jeli ten sam lud utrzymywaby swoj dominujca pozycj stale, jego unikalna charakterystyka zdominowaaby na stae cay ludzki gatunek. W systemie imperiw trwajcych przez okoo 250 lat, lud 7

rzdzcy ma czas na szerokie rozpowszechnienie swoich unikalnych zalet. Po czym inny rzdzcy lud, o cakowicie odmiennych cechach, zajmuje dominujc pozycj i to jego unikalne cnoty i osignicia ulegaj rozpowszechnieniu. W takim systemie kady z niepoliczalnych ludw wiata moe cieszy si okresem wielkoci, podczas ktrego jego unikalne zalety zoone s na sub ludzkoci. Dla tych, ktrzy wierz w istnienie Boga, jako Wadc i Nadzorc spraw ludzkich, taki system moe wydawa si manifestacj boskiej mdroci, zmierzajcej w kierunku powolnej, ostatecznej doskonaoci ludzkoci.

8) Przebieg dziejw imperium Pierwszy etap ycia wielkiej nacji po jej zrywie jest okresem niewiarygodnej inicjatywy i niemal niewiarygodnej przedsibiorczoci, odwagi i miaoci. Te wartoci, czsto w bardzo krtkim czasie, tworz now i wzbudzajc respekt nacj. Wczesne zwycistwa s uzyskiwane przede wszystkim dziki brawurowej odwadze i miaej inicjatywie. Staroytna cywilizacja atakowana w ten sposb broni si swoim wyrafinowanym orem, organizacj militarn oraz zdyscyplinowaniem. Barbarzycy szybko doceniaj te zalety i przejmuj je. W rezultacie druga faza ekspansji nowego imperium skada si z bardziej zorganizowanej, zdyscyplinowanej oraz profesjonalnej kampanii. W innych dziedzinach miaa inicjatywa pierwotnych zdobywcw znajduje ujcie w eksploracji geograficznej. Dla przykadu zasiedlanie nowych krajw, penetracja nieznanych puszcz, zdobywanie nieznanych gr i eglowanie po nieznanych morzach. Nowa nacja jest pewna siebie, optymistyczna i by moe pogardliwie traktuje dekadenckie ludy, ktre sobie podporzdkowaa. Stosowane metody maj charakter praktyczny i eksperymentalny, zarwno w rzdzeniu, jak i prowadzeniu dziaa wojennych. Dzieje si tak z powodu nieskrpowania stuleciami tradycji, co miao miejsce w przypadku staroytnych imperiw. Ponadto dowodzcy maj prawo swobodnie improwizowa, nie muszc studiowa polityki lub taktyki w szkoach i podrcznikach.

9) USA w fazie pionierskiej W przypadku USA okres pionierski nie polega na podbiciu zmierzchajcej cywilizacji, ale na podbiciu barbarzyskich ludw. W ten sposb, ogldany z boku, kady przypadek wydaje si inny. Jednak z punktu widzenia wielkiej nacji, kady przypadek wyglda podobnie. Stany Zjednoczone obudziy si nagle, jako wielki nard, a okres pionierski znalaz ujcie w podboju wielkiego kontynentu, zamiast zastanego imperium. Jednak kolejne fazy historii USA poday wedle schematu, ktry prbujemy przeledzi okres pionierski, okres kupiecki, okres obfitoci, okres intelektualny i okres dekadencji.

10) Ekspansja gospodarcza Podbj wielkich obszarw ziemskich i ich podporzdkowanie jednemu rzdowi automatycznie skutkuje, stymulacj gospodarki. Kupcy i towary mog si przemieszcza na spore odlegoci. Ponadto, jeli imperium jest rozlege, bdzie obejmowao wielk rozmaito klimatw, produkcj urozmaiconych 8

towarw, ktre to rne tereny chc wzajemnie ze sob wymienia. Szybko wspczesnych rodkw transportu stwarza wraenie, i rozlega wymiana handlowa to efekt nowoczesnoci, ale to zudzenie. Przedmioty wytworzone w Irlandii, Skandynawii i Chinach byy odnajdywane w grobowcach lub ruinach na rodkowym Wschodzie ju na tysic lat przed Chrystusem. rodki transportu byy wolniejsze, ale za panowania imperium, handel by uwolniony z niezliczonych pt narzuconych na obecnie przez paszporty, pozwolenia importowe, ca, bojkoty i polityczne naciski. Imperium Rzymskie rozcigao si od Brytanii do Syrii i Egiptu odlego w linii prostej rzdu 2700 mil. Rzymski urzdnik przenoszony z Brytanii do Syrii mg spdzi sze miesicy w podry. Jednak ca t podr odbywa w granicach jednego kraju, z tym samym jzykiem oficjalnym, tymi samymi prawami, t sam walut i tym samym systemem administracyjnym. Obecnie jakie dwadziecia niepodlegych krajw oddziela Brytani od Syrii, kady z wasnym rzdem, prawodawstwem, polityk, opatami celnymi, paszportami i walutami, czynic handlow wspprac prawie niemoliw. Za proces rozdrabniania wci trwa. Nawet w maych rejony nowoczesnych europejskich krajw lokalne ruchy domagaj si secesji lub autonomii, co pogbia tendencj do dalszego dzielenia kontynentu. Nowoczesna moda na niepodlego wytworzya wiele maych kraikw na wiecie, niektrych ograniczonych do rozmiaru pojedynczego miasta lub maej wyspy. System ten jest nieprzezwycialn przeszkod dla handlu i wsppracy. Obecna Europejska Wsplnota Gospodarcza (artyku pisany w poowie lat 70-tych XX wieku przyp. tum.) jest prb zapewnienia wsppracy gospodarczej maych, niepodlegych pastw na wikszym obszarze, jednake plany te napotykaj wiele trudnoci, spowodowanych wzajemn nieufnoci tak licznych narodw. Nawet dzikie i wojownicze imperia wspomagaj gospodark, czy sobie tego ycz, czy nie. Mongoowie byli jednymi z najbrutalniejszych militarnych zdobywcw w historii, masakrujcymi populacje caych miast. Jednak w trzynastym stuleciu, kiedy ich imperium rozcigao si od Pekinu do Wgier, handel karawanami pomidzy Chinami i Europ osign nadzwyczajny poziom prosperity caa podr odbywaa si przez terytorium jednego rzdu. W wiekach smym i dziewitym Kalifowie Bagdadu osignli sawetne bogactwo zawdziczajc je ogromnemu rozszerzeniu swoich terytoriw, tworzcych jeden system gospodarczy. Imperium Kalifw jest obecnie podzielone w jakie dwadziecia pi oddzielnych narodw.

11) Za i przeciw imperiom Podczas dyskusji dotyczcej historii trwania typowego imperium pojawia si dygresja dotyczca kwestii czy imperia s uyteczne, czy szkodliwe dla ludzkoci. Wydaje si, i odkrylimy, e imperia maj pewne zalety szczeglnie w dziedzinie gospodarki oraz ustanowienia pokoju i bezpieczestwa na wielkich obszarach globu. Zapewne zalet jest rwnie rozprzestrzenienie rozmaitych kultur pord wielu ras. Obecne zauroczenie niepodlegoci dla coraz mniejszych populacji zakoczy si niewtpliwie ustanowieniem nowego midzynarodowego imperium. Wspczesne prby utworzenia wsplnoty europejskiej mog by uwaane za denie do utworzenia nowego supermocarstwa, pomimo rozdrobnienia biorcego si z manii niepodlegoci. Jeli powiod si one, niektre lokalne niepodlegoci bd musiay zosta zoone w ofierze. Jeli zakocz si one niepowodzeniem, identyczny rezultat moe by osignity w wyniku militarnego podboju lub podziau Europy pomidzy rywalizujce supermocarstwa. Nieuniknion konkluzj wydaje si, i wiksze 9

obszarowo jednostki s korzystniejsze dla swobody gospodarki oraz stabilnoci publicznej, niezalenie czy powstaj one w wyniku dobrowolnego jednoczenia, czy militarnego podboju.

12) Potga morska Jednym z bardziej przyjaznych sposobw, w jaki supermocarstwo moe promowa pokj i rozwj gospodarczy jest panowanie morskie. Od Waterloo do 1914 roku Marynarka Krlewska panowaa na wiatowych morzach. Brytania obrastaa w bogactwo, rwnoczenie zapewniajc bezpieczestwo wymianie handlowej pomidzy narodami oraz zapobiegaa wikszym wojnom przez 100 lat. Ciekawym jest, i kwestia morskiej potgi w brytyjskiej polityce ostatniego pwiecza, nie zostaa wyodrbniona od imperialnego panowania nad innymi krajami. W istocie te dwa zagadnienia s cakowicie odmienne. Morska potga nie powoduje ze strony mniejszych krajw wrogoci, jak powoduje militarna okupacja. Jeli Brytania utrzymywaaby swoj marynark, wraz z kilkoma bazami morskimi na odizolowanych wyspach oraz przyznaa niepodlego koloniom, ktre o ni wystpiy, wiat mgby by obecnie stabilniejszy. W praktyce jednak marynarka zostaa zglajszlachtowana na fali modnej histerii przeciwko imperializmowi.

13) Wiek gospodarki Powrmy tymczasem do snucia dziejw typowego imperium. Rozpatrywalimy do tej pory okres zrywu, podczas ktrego niewiele znaczcy lud nagle wdziera si na wiatow scen z dzik odwag i energi. Nazwijmy to Okresem Pionierskim. Dostrzegamy nastpnie, i nowi zdobywcy przejmuj wyrafinowane uzbrojenie starych imperiw oraz adaptuj ich regularn organizacj militarn oraz system wyszkolenia. Nastpuje okres militarnej ekspansji, ktry moemy nazwa Okresem Podbojw. W wyniku podbojw nastpuje scalenie olbrzymich terytoriw pod jednym panowaniem, co samoczynnie skutkuje wzrostem gospodarczej prosperity. Moemy to nazwa Okresem Gospodarki. Okres Podbojw oczywicie zazbia si z Okresem Gospodarki. Dumne tradycje wojskowe wci przewaaj, a silne armie strzeg granic, jednak stopniowo to podanie bogactw wydaje si skupia uwag publiczn. Podczas okresu militarnego sawa i honor byy gwnymi obiektami ambicji. Dla groszoroba takie pojcia s pustymi sowami, ktre nie przekadaj si na dobra materialne.

14) Sztuka i luksus Dostatek, ktry wydaje si niemal bez wysiku zalewa kraj, umoliwia klasie przemysowcw obrastanie bezgranicznym bogactwem. Jak wyda te wszystkie pienidze? staje si problemem zasobnej klasy przemysowcw. Sztuka, architektura i luksus znajduj monych mecenasw. Wspaniae budynki publiczne oraz szerokie ulice wnosz dum i pikno do bogatych dzielnic wielkich miast. Zasobni przemysowcy buduj sobie paace, a pienidze s rwnie inwestowane w komunikacj, akwedukty, autostrady, linie kolejowe lub hotele, w zalenoci od poziomu rozwoju technologicznego. Pierwsza poowa Wieku Gospodarki wydaje si by szczeglnie okazaa. Antyczne cnoty odwagi, 10

patriotyzmu i obowizkowoci wci s ywe. Nard jest dumny, zjednoczony i peen pewnoci siebie. Od chopcw wci wymaga si przede wszystkim mskoci jedzi konno, strzela celnie i mwi prawd. (Warto zauway jaki aspekt cnoty prawdomwnoci jest eksponowany na tym etapie kamstwo jest okrelane jako tchrzostwo wobec zmierzenia si z sytuacj). Szkoy dla chopcw s celowo spartaskie. Niewyszukane jedzenie, surowe warunki bytowe, przebijanie lodu, by wzi kpiel i podobne zwyczaje maj na celu wychowanie silnych, wytrzymaych i nieustraszonych mczyzn. Obowizek jest sowem nieustannie wbijanym do gw modym ludziom. Wiek Gospodarki charakteryzuje si rwnie wielk przedsibiorczoci w poszukiwaniu zyskownych przedsiwzi w najdalszych zaktkach globu, przeduajc w pewnym stopniu brawurow odwag Wieku Podboju.

15) Wiek Obfitoci Nie ma wtpliwoci, i pienidze s przyczyn upadku tych silnych, miaych i pewnych siebie ludzi. Upadek odwagi, przedsibiorczoci i poczucia obowizku jest stopniowy. Pierwsz ofiar bogacenia si jest moralno. Pienidze wypieraj honor i dz przygd, jako cel stawiany sobie przez najwybitniejszych modych ludzi. Ponadto ludzie przestaj poszukiwa pienidzy dla swoich krajw lub wsplnot, a zaczynaj ich poszukiwa w coraz wikszym stopniu dla siebie samych. Stopniowo i niemal niedostrzegalnie Wiek Obfitoci zagusza gos obowizku. Celem, jaki stawiaj przed sob modzi i ambitni ludzie nie jest ju sawa, honor, czy obowizek, ale pienidze. Edukacja przechodzi stopniowo podobn przemian. Szkoy przestaj koncentrowa si na wychowywaniu miaych patriotw gotowych suy swojemu krajowi. Rodzice i uczniowie koncentruj si na zdobywaniu wyksztacenia zapewniajcego wysze dochody. Arabski moralista Ghazali (10581111) narzeka tymi samymi sowami na obnianie stawianych sobie celw w chylcym si ku upadkowi podwczas wiecie arabskim. Studenci, mwi, ju nie uczszczaj do szk, by zdoby wiedz i cnoty, a tylko by uzyska kwalifikacje umoliwiajce bogacenie si. Analogiczna sytuacja jest obecnie obserwowana w wiecie Zachodu.

16) wietno To, co moglibymy nazwa wietnoci przypada na okres pomidzy Wiekiem Podbojw i Wiekiem Obfitoci: wiek Cezara Augusta w Rzymie, Haruna al-Rashida w Bagdadzie, Sulejmana Wspaniaego w Imperium Otomaskim lub Krlowej Wiktorii w Brytanii. Prawdopodobnie moemy t list uzupeni o wiek prezydenta Woodrowa Wilsona w USA. Wszystkie te okresy ujawniaj podobn charakterystyk. Niezmierne bogactwo skumulowane przez nard olniewa przybyszw. Wystarczajco duo antycznych cnt odwagi, energii i patriotyzmu przetrwao by umoliwi pastwu skuteczn obron swoich granic. Pod t powierzchni jednak dza pienidzy stopniowo wypiera poczucie obowizku i suby publicznej. W istocie opisywana zmiana moe zosta okrelona, jako przejcie od poczucia suby do samolubstwa.

11

17) Defensywno Kolejn widoczn zmian, ktra niezmiennie oznacza przejcie od Wieku Podbojw do Wieku Obfitoci jest rozprzestrzenienie si postaw defensywnych. Niezmiernie bogaty nard nie jest ju zainteresowany w zdobywaniu chway i w wypenianiu obowizkw, ale zaczyna obawia si o utrzymanie bogactwa i luksusu. Jest to okres defensywny od Wielkiego Muru Chiskiego, przez Mur Hadriana na szkockiej granicy do francuskiej Linii Maginota w 1939 roku. Pienidze - obficiej dostpne ni odwaga przeznaczane s na przekupywanie wrogw zamiast na zbrojenia. Aby uzasadni to odejcie od wasnej tradycji umys ludzki atwo wynajduje rozmaite uzasadnienia. Militarna gotowo, czy agresywno okrelane s jako prymitywne i niemoralne. Cywilizowani ludzie s zbyt dumni, by walczy. Podbj jednej nacji przez inn zostaje uznany za niemoralny. Imperia s postrzegane, jako co nikczemnego. Te intelektualne sztuczki pozwalaj stumi kompleks niszoci wobec heroizmu przodkw i ze zrozumieniem odnosi si do wasnego obecnego stanowiska: To nie jest tak, i obawiamy si walczy, a tylko uwaamy walk za niemoraln. Pozwala to nawet na odczuwanie poczucia moralnej wyszoci. Sabo pacyfizmu polega na tym, i wci na wiecie jest zbyt wielu ludzi agresywnych. Narody, ktre deklaruj si, jako niechtne walce staj si podatne na podbj ze strony ludw pozostajcych na etapie militaryzmu by moe nawet na wczenie do nowych imperiw ze statusem prowincji lub kolonii. Kiedy uy siy, a kiedy ustpi - jest odwiecznym ludzkim problemem, ktry moe by rozwizany jedynie wobec kadej konkretnej pojawiajcej si sytuacji. Jednake historia wydaje si potwierdza, i wielkie nacje nie rozbrajaj si zwykle z powodw sumienia, ale w wyniku osabienia poczucia obowizku pord obywateli, narastajcego samolubstwa oraz denia do bogactwa i wygd.

18) Wiek Intelektu Doszlimy do, w pewien sposb arbitralnego, podziau biografii naszej wielkiej nacji na cztery etapy. Wiek Pionierski (lub Zryw), Wiek Podbojw, Wiek Gospodarki i Wiek Obfitoci. Wielkie bogactwo nie jest ju potrzebne do zapewnienie zwykych potrzeb, a nawet luksusowego ycia. Hojne fundusze s dostpne rwnie dla dnych wiedzy. Biznesowi ksita Wieku Gospodarki poszukuj sawy i zaszczytw nie tylko przez sponsorowanie sztuki. Rozszerzyli swj mecenat na szkoy i uniwersytety. Zaskakujce jest, z jak regularnoci ta faza nastpuje po bogactwie, we wszystkich imperiach przez stulecia. W XI stuleciu bye imperium Arabskie, w stanie politycznego upadku, jest rzdzone przez sutana z dynastii Seljukw Malika Szacha. Arabowie, ju nie onierze, wci pozostawali intelektualnymi przywdcami wiata. Za rzdw Malika Szacha budowanie szk i uniwersytetw stao si prawdziw obsesj. Za czasw wietnoci arabskiego imperium niewielka liczba uniwersytetw w najwikszych miastach wystarczaa do zapewnienia owej wietnoci. Obecnie uniwersytety powstaj w kadej miecinie. Za naszych czasw podobny fenomen zaobserwowalimy w USA i Wielkiej Brytanii. U szczytu ich potgi Harvard, Yale, Oxford i Cambridge zaspokajay uniwersyteckie potrzeby. Obecnie prawie kade miasto posiada wasny uniwersytet. Ambicje modych, niegdy skupione wok przygd i zaspokajania militarnej chway, pniej zogniskowane na gromadzeniu bogactwa, obecnie koncentruj si na zdobywaniu akademickich 12

zaszczytw. Warte zauwaenia jest, i prawie kada z wymienionych namitnoci poparta pasj jest sama w sobie dobra. Mski kult twardoci, szczeroci i prawdomwnoci, ktry charakteryzuje Wiek Podbojw dostarczy wielu prawdziwych bohaterw. Umoliwienie eksploatacji zasobw naturalnych wraz z pokojowym gromadzeniem bogactwa, ktry charakteryzuje Wiek Gospodarki, umoliwia podnoszenie poziomu cywilizacji, kultury i sztuki. W analogiczny sposb ogromna ekspansja na polu wiedzy osigana w Wieku Intelektu wyznacza nowe szczyty ludzkiego rozwoju. Nie mona wic uzna owych prdw za dobre lub ze same w sobie. Uderzajcymi cechami w rozwoju imperium s: a) wyjtkowa dokadno z jak etapy nastpuj po sobie, w najrozmaitszym imperiach, stuleciach, a nawet mileniach, oraz b) fakt, i nastpujce po sobie zmiany maj charakter md kaprysw ogarniajcych spoeczestwa bez adnych racjonalnych powodw. Pocztkowo zbiorowy entuzjazm skoncentrowany jest na zdobywaniu sawy militarnej, nastpnie gromadzeniu bogactw i jeszcze pniej na zdobywaniu akademickiego uznania. Dlaczego owe poyteczne i uzasadnione aktywnoci nie mog wystpowa rwnoczenie, kada z nich w rozsdnych ilociach? Jeszcze si to nie zdarzyo.

19) Efekty intelektualizmu Jest wiele rzeczy w ludzkim yciu, o ktrych si nam nie nio, wedle potocznej filozofii. Rozprzestrzenianie wiedzy wydaje si by najbardziej poyteczn z ludzkiej aktywnoci, ale kady z okresw schykowych charakteryzuje si erupcj intelektualnej twrczoci. Wszyscy Ateczycy i przyjezdni spdzali czas na niczym innym, tylko przekazywaniu lub wysuchiwaniu nowin jest opisem pochodzcym z Dziejw Apostolskich dotyczcym schyku greckiego intelektualizmu. Wiekowi Intelektu towarzyszy zadziwiajcy postp nauk przyrodniczych. Dla przykadu - w IX wieku, epoce Mamuna, Arabowie zmierzyli obwd Ziemi z niewiarygodn precyzj. Musiao min siedem stuleci, by Europejczycy odkryli, i Ziemia nie jest paska. W mniej, ni pidziesit lat po odkryciach z czasw Mamuna, Imperium Arabskie upado. Jakkolwiek wspaniay i poyteczny by rozwj nauki, nie uchroni on imperium przed pogreniem si w chaosie. Peny rozkwit arabskiego i perskiego intelektualizmu nie nastpi a do chwili, gdy nadszed imperialny i polityczny upadek. Potem intelektualici osignli wspaniae sukcesy na polu nauki, pozostajc politycznie pod panowaniem niepimiennych wadcw. Gdy Mongoowie podbili Persj w XIII stuleciu byli zupenie niewyksztaceni i musieli cakowicie polega na rodowitych Perskich urzdnikach administrujcych krajem i zbierajcych podatki. Zostawali oni Wezyrami lub Pierwszymi Sugami (Premierami), jak Rashid al-Din historyk o midzynarodowej reputacji. Pierwszy Suga wci mia obowizek klcze przed Chanem Mongoem Drugim podczas caej audiencji. Na pastwowych bankietach Pierwszy Suga sta za tronem Chana i usugiwa mu. Jeli Chan by w dobrym humorze czasem rzuca swojemu Wezyrowi kawaek jedzenia przez rami. Analogicznie jak w przypadku Ateczykw intelektualizm wiedzie do dyskusji, debat i sporw, jak ma to miejsce obecnie w krajach Zachodu. Debaty w parlamentach, lub lokalnych radach, w prasowych artykuach, czy wywiadach telewizyjnych niekoczce si i nieprzerwane gadanie. 13

Ludzie s nieskoczenie rni i intelektualne spory rzadko prowadz do porozumienia. Sprawy publiczne dryfuj od zego do gorszego pord niekoczcej si kakofonii sporw. Oddanie dla dyskusji wydaje si niszczy moc dziaania. Pord Wiey Babel gadaniny, statek dryfuje na skay.

20) Niedostatki intelektu Chyba najniebezpieczniejszym pproduktem Wieku Intelektu jest podwiadomie narastajce przekonanie, i ludzki umys moe rozwiza problemy wiata. Nawet na najniszym poziomie spraw praktycznych jest to wyranie nieprawdziwe. Dowolnie drobna ludzka aktywno lokalny klub krglarski lub damski klub lunchowy, wymagaj dla przetrwania pewnej iloci powicenia oraz suby ze strony czonkw. W przypadku wikszej populacji narodu - przetrwanie nacji opiera si na lojalnoci i powiceniu obywateli. Zudzenie, i sytuacja moe by rozwizana przez rozumow byskotliwo, bez altruizmu czy wewntrznego oddania jednostek, moe tylko prowadzi do upadku. W ten sposb widzimy, i kultywowanie ludzkiego intelektu wydaje si by wspaniaym ideaem, ale tylko pod warunkiem, i nie osabia on altruizmu i oddania subie dobru wsplnemu. Jednake, odwoujc si do historycznych przypadkw, dokadnie tym wydaje si intelektualizm skutkowa. By moe to nie intelektualizm niszczy poczucie ducha samopowicenia, ale przynajmniej dostrzec moemy, i oba zjawiska: intelektualizm i utrata poczucia obowizku, wystpuj rwnoczenie w dziejach narodw. W istocie wydaje si czsto na podstawie obserwacji jednostek, i rozum i serce s naturalnymi rywalami. Byskotliwy, ale cyniczny intelekt wydaje si lee na przeciwlegym biegunie do emocjonalnie stymulowanego samopowicenia bohatera lub mczennika. Jednak czasami samopowicenie nieskomplikowanego umysowo bohatera jest bardziej niezbdne, ni byskotliwy sarkazm inteligenta.

21) Wanie wewntrzne Innym niezwykym i nieoczekiwanym symptomem upadku narodu jest intensyfikacja wewntrznych politycznych nienawici. Mona by oczekiwa, e w sytuacji gdy przetrwanie narodu wydaje si zagroone, polityczne frakcje porzuc rywalizacj i stan w jednym szeregu w obronie kraju. W XIV stuleciu sabnce Imperium Bizantyjskie byo zagroone i zdominowane przez Otomaskich Turkw. Sytuacja bya tak powana, i mona by oczekiwa, e wszyscy poddani Bizancjum porzuc partykularne interesy i stan wesp do ostatniej, desperackiej prby ocalenia kraju. Nastpio co zupenie przeciwnego. Bizantyjczycy powicili ostatnie 50 lat swoich dziejw na wewntrzne walki podczas kolejnych wojen domowych, a Otomanowie przybyli i zadali ich imperium miertelny cios. Brytania bya zarzdzana przez wybieralny parlament przez wiele stuleci. W minionych latach jednake, rywalizujce ugrupowania przestrzegay wielu niepisanych praw. adna partia nie prbowaa wyeliminowa innej. Wszyscy czonkowie parlamentu zwracali si do siebie jak do godnych szacunku dentelmenw. Ta kurtuazja obecnie zanikna. Gwizdy, krzyki i haasowanie podminoway powag Parlamentu, a rozognione ktnie s coraz czstsze. Mamy szczcie, i owa rozpalona rywalizacja toczy si w Parlamencie, ale czasem taka nienawi przenosi si na ulice w formie strajkw, demonstracji, bojkotw i podobnych wydarze. Suszn niestety pozostaje obserwacja, i narody w fazie schykowej

14

nie wykazuj prb pojednania dla wasnego ratunku. Przeciwnie, wewntrzna rywalizacja staje si bardziej gwatowna w miar sabnicia nacji.

22) Napyw cudzoziemcw Jednym z czsto powtarzajcych si fenomenw w dziejach wielkich imperiw jest napyw cudzoziemcw do stolicy. Rzymscy historycy czsto narzekaj na ilo Azjatw i Afrykanw w Rzymie. Bagdad, w momencie swojej wietnoci w IX wieku, by w istocie metropoli midzynarodow skadajc si z Persw, Turkw, Arabw, Ormian, Egipcjan, Afrykanw i Grekw wymieszanych na ulicach. We wspczesnym Londynie Cypryjczycy, Grecy, Wosi, Rosjanie, Afrykanie, Niemcy i Hindusi przepychaj si wzajemnie w autobusach i metrze; czasem trudnoci okazuje si znalezienie rdzennego Brytyjczyka. To samo odnosi si do Nowego Jorku, by moe nawet jeszcze bardziej. Sednem problemu nie jest niszo ktrejkolwiek nacji, ale zwyke rnice pomidzy nimi. W okresie pierwotnego zrywu i nastpujcym Wieku Podbojw nard jest etnicznie mniej wicej homogeniczny. Taka sytuacja sprzyja poczuciu solidarnoci i koleestwa. Jednak w Wiekach Gospodarki i Obfitoci rozmaici cudzoziemcy zalewaj wielkie miasto i jego ulice rzekomo wykadane zotem. Poniewa zwykle tym wielkim miastem jest stolica imperium, kosmopolityczny tum zyskuje na dworze polityczne wpywy, mocno wykraczajce poza jego wzgldn liczebno. Drugie i trzecie pokolenie imigrantw moe si wydawa z zewntrz cakowicie zasymilowane, ale czsto stwarza osabienie dwojakiego rodzaju. Po pierwsze jego podstawowa ludzka natura czsto rni si od natywnej populacji imperium. Jeli oryginalna nacja imperium bya uparta i niepochopna, wtedy imigranci pochodzcy z bardziej emocjonalnych nacji wprowadzaj pknicia i rozamy w polityce imperium nawet, jeli s rwnie lojalni. Po drugie dopki oryginalna nacja cieszy si dobrobytem, populacja napywowa moe wydawa si rwnie lojalna. Jednak w przypadku gwatownego niebezpieczestwa imigranci mog czsto by mniej chtni do powicania swojego ycia i wasnoci ni potomkowie autochtonw. Po trzecie imigranci maj tendencj do tworzenia wasnych wsplnot, chronicych przede wszystkim wasnych interesw i dopiero na drugim miejscu dobro wsplne. Po czwarte wielu imigrantw moe pochodzi z nacji podbitych lub wchonitych przez imperium. Dopki imperium cieszy si szczytem powodzenia, wszyscy oni s dumni i zadowoleni z faktu bycia obywatelami imperium. Jednak w okresie schykowym niespodziewanie mog odywa wspomnienia zamierzchych wojen, nawet sprzed stuleci, w efekcie czego pojawiaj si lokalne ruchy domagajce si secesji i niepodlegoci. Kiedy ten fenomen niewtpliwie pojawi si w obecnie monolitycznym i autorytarnym Zwizku Sowieckim. Zdumiewajce jak dugo takie prowincjonalne sentymenty s w stanie przetrwa. Historyczne przykady tego fenomenu s niemal zbdne. Prniaczy i zdradliwy rzymski tum nieustannie godny darmowego chleba i igrzysk jest powszechnie znany i cakowicie rny od surowego rzymskiego ducha zwizanego z wojnami wczesnej republiki. W Bagdadzie za zotego okresu Haruna al-Rashida, Arabowie byli mniejszoci w stolicy imperium. Stambu za najlepszych dni Otomanw by zamieszkany przez zdumiewajco nielicznych potomkw Tureckich zdobywcw. W Nowym Jorku potomkw pasaerw Mayflower jest nader niewielu. 15

Ten interesujcy fenomen jest ograniczony niemal do wielkich miast. Nietknitych przedstawicieli oryginalnej nacji zdobywcw mona czsto odnale w okrgach rolniczych i na odlegych rubieach. Wielkie miasta wabi imigrantw bogactwem. Podobnie jak wraz z rozwojem przemysu ronie znaczenie wielkich miast ponad rejonami wiejskimi, tak te wpywy cudzoziemcw narastajco dominuj stare imperia. Chciabym jeszcze raz zaakcentowa, i nie chc przekaza, i imigranci s w jakikolwiek sposb nisi w stosunku do autochtonw. S po prostu inni i z samego tego powodu wnosz ze sob pknicia i podziay.

23) Rozwizo Wraz z podupadaniem wadzy i bogactwa wszechobecny nihilizm zaczyna przenika ludzi, przyspieszajc proces upadku. Nie ma wikszego powodzenia, ni sam sukces i podczas Wieku Podbojw oraz Wieku Gospodarki nacja tryumfalnie rozwijaa si na fali pewnoci siebie. Republikaski Rzym by wielokrotnie na krawdzi wymarcia w roku 390 BC, kiedy Galowie zdobyli miasto i w roku 216 BC po bitwie pod Kannami. Jednak adna katastrofa nie moga skruszy determinacji wczesnych Rzymian. Natomiast w pnym okresie upadajcego Rzymu wszechobecny pesymizm podkopywa rzymsk stanowczo. Rozwizo czsto idzie w parze z pesymizmem. Jedzmy, pijmy i radujmy si, bo jutro moemy ju nie y. Podobiestwo pomidzy rnymi upadajcymi nacjami w tym zakresie jest zdumiewajce. Rzymski motoch, jak nadmienilimy, da darmowego jedzenia i igrzysk. Walki Gladiatorw, wycigi rydwanw i zawody atletyczne byy jego pasj. W Bizancjum rywalizacja pomidzy Zielonymi i Niebieskimi na hipodromie dorwnywaa wanoci najwaniejszym kryzysom. Sdzc na podstawie iloci czasu i przestrzeni zajmowanej w prasie i telewizji, pika nona i futbol amerykaski s gwnymi obiektami skupiajcymi uwag opinii publicznej odpowiednio w UK i USA. Bohaterowie czasw upadku s zawsze podobni sportowcy, piewacy lub aktorzy. Wspczesne sowo celebryta jest uywane wobec komika lub pikarza, nie polityka, wojskowego, czy wspaniaego pisarza.

24) Zmierzch Arabii W pierwszej poowie IX stulecia Bagdad cieszy si najwikszym rozkwitem i saw najwikszego oraz najbogatszego miasta wczesnego wiata. Jednak w roku 861 rzdzcy Kalif Mutawakil zosta zamordowany przez tureckich najemnikw, ktrzy ustanowili wojskow dyktatur trwajca 30 lat. W tym czasie Imperium rozpado si na rozmaite prowincje i dominia, z ktrych kade poczuwao si do niepodlegoci i dbao o wasne interesy. Bagdad niedawna stolica ogromnego imperium musia ograniczy swoj wadz do samego Iraku. Zapiski historykw Bagdadu tworzone na pocztku X wieku przetrway do naszych czasw. Odnajdujemy w nich gbokie ubolewanie nad upadkiem opisywanych czasw, akcentujc szczeglnie obojtno religijn, narastajcy materializm i rozlunienie norm moralnych. Znajdujemy w nich take narzekanie na korupcj rzdowych urzdnikw i gromadzenie przez politykw olbrzymich fortun podczas penienia swoich funkcji. Historycy gorzko komentuj ogromne wpywy, jakie osignli popularni piewacy pord modych ludzi skutkujce upadkiem seksualnej moralnoci. Popowi piewacy w Bagdadzie akompaniowali swoim 16

erotycznym piosenkom na lutniach instrumencie przypominajcym wspczesn gitar. W drugiej poowie X stulecia, rezultatem tego stao si wzmoone uywanie obscenicznego seksualnego jzyka w powszechnym uyciu. Jzyka, jaki nietolerowany by w czasach wczeniejszych. Kilku Kalifw wydawao prawa zabraniajce popowym piewakom przebywania w stolicy, ktrzy w przecigu kilku lat zawsze powracali. Wzrastajce wpywy kobiet w yciu publicznym rwnie czsto towarzysz okresowi zmierzchu. Pni Rzymianie narzekali, i cho Rzym rzdzi wiatem, to kobiety rzdz Rzymem. W X wieku podobna tendencja bya zauwaalna w Imperium Arabskim, gdzie kobiety domagay si dostpu do profesji dotychczas zmonopolizowanych przez mczyzn. Ibn Bessam wczesny historyk pisze: Co maj wsplnego zawody urzdnika, poborcy podatkowego lub duchownego z kobietami? Te funkcje zawsze byy zarezerwowane wycznie dla mczyzn. Wiele kobiet praktykowao prawo, podczas gdy inne otrzymyway stanowiska profesorskie na uniwersytetach. Istniaa agitacja na rzecz nominowania kobiet na sdziw sdw, ktra jednak nie odniosa sukcesu. Wkrtce potem rzd i porzdek publiczny upady, a obcy najedcy najechali kraj. Powstae w rezultacie narastajce zamieszanie i przemoc uczyniy ulice niebezpiecznymi dla kobiet poruszajcych si bez towarzystwa, w rezultacie czego ruch feministyczny upad. Dezorganizacja spowodowana militarnym przewrotem w 861 roku i ograniczenie imperium spowodowao spustoszenia w gospodarce. W takim momencie naleaoby oczekiwa, i wszyscy zdwoj wysiki by uchroni kraj od bankructwa, ale nic takiego si nie stao. Zamiast tego, w momencie ograniczania handlu i finansowych zatorw, lud Bagdadu ustanowi piciodniowy tydzie pracy. Kiedy po raz pierwszy czytaem dziea wczesnych historykw ledwie mogem uwierzy wasnym oczom. Mwiem sobie, i musi to by art! Opisy mogyby by ywcem zaczerpnite z dzisiejszego Timesa. Podobiestwo szczegw byo szczeglnie zdumiewajce rozpad imperium, porzucenie seksualnej moralnoci, popowi artyci ze swoimi gitarami, rozpoczcie przez kobiety pracy zawodowej, piciodniowy tydzie pracy. Nie zaryzykowabym odnalezienia jakiego wytumaczenia! Jest tak wiele tajemnic dotyczcych ludzkiego ycia, ktre daleko przekraczaj nasze zdolnoci pojmowania.

25) Ideologia polityczna W dzisiejszych czasach nadajemy wielkie znaczenie ideologii w naszej polityce wewntrznej. Prasa i publiczne media w USA i Wielkiej Brytanii zalewaj nieustajc fal krytyki kraje, ktrych polityczne rozwizania rni si w jakikolwiek sposb od naszej wasnej idei demokracji. Dlatego te interesujce jest zauway, i dugo trwania wielkiej nacji nie wydaje si by w aden sposb uzaleniona od przyjtych przez nie rozwiza instytucjonalnych. Minione imperia prezentuj prawie kady moliwy system polityczny, ale wszystkie przechodz przez te same etapy Wieku Pionierw, przez Wiek Podbojw, Gospodarki, Obfitoci do zmierzchu i upadku.

26) Imperium Mamelukw Imperium Mamelukw w Egipcie stanowi interesujcy przykad, poniewa byo jednym z najbardziej egzotycznych odnotowanych w historii. Jest ono rwnie wyjtkowe z racji rozpoczcia istnienia pojedynczego dnia i zakoczenia istnienia innego pojedynczego dnia, nie pozostawiajc wtpliwoci co 17

do dugoci jego trwania, ktra wynosi dokadnie 267 lat. Na pocztku XIII stulecia Egipt i Syria byy rzdzone przez sutanw Ayoubid, potomkw rodu Saladyna. Ich armia skadaa si z Mamelukw niewolnikw sprowadzanych, jako chopcy ze Stepw i trenowanych na zawodowych onierzy. 1 Maja 1250 roku Mamelukowie wzniecili bunt, zamordowali sutana Ayoubid Turana Szacha i stali si wadcami imperium. Pierwsze pwiecze Imperium Mamelukw naznaczone zostao desperack walk z niezwycionymi dotychczas Mongoami, potomkami Czyngis Chana, ktrzy podbili Syri. Pokonujc Mongow i wypierajc ich z Syrii Mamelukowie uchronili rejon Morza rdziemnego od straszliwego losu, ktry spotka Persj. W 1291 roku Mamelukowie zajli Akr i zakoczyli Wyprawy Krzyowe. Od 1309 do 1341 Imperium Mamelukw cieszyo si pasmem zwycistw i posiadao najwspanialsz armi na wiecie. Przez kolejne stulecie bogactwo Imperium Mamelukw byo fantastyczne, wiodc powoli do luksusu, rozlunienia dyscypliny, schykowi i jeszcze gorszej wewntrznej rywalizacji politycznej. Ostatecznie imperium upado w 1517 roku, w rezultacie militarnej klski zadanej przez Otomanw. Rzd Mamelukw wydaje si cakowicie alogiczny i fantastyczny. Rzdzca klasa bya cakowicie rekrutowana z modych chopcw urodzonych gdzie w poudniowej Rosji. Kady z nich by szeregowym onierzem. Nawet sutanowie zaczynali swe ycie, jako szeregowi onierze i pili si przez kolejne rangi. Nawet taki niespotykany polityczny system podlega wszystkim zwykym etapom podboju, gospodarki, obfitoci i schyku i trwa w przyblieniu przecitny okres czasu.

27) Rasa wadcw Ludzie wielkich nacji przeszoci wyobraali sobie zwykle, i ich prymat bdzie trwa wiecznie. Rzym wydawa si swoim obywatelom by przeznaczonym do wadania caym wiatem, a do koca wiata. Abbasydzcy Kalifowie Bagdadu oznajmili, i Bg wyznaczy ich do wadania ludzkoci, a do dnia sdu. Siedemdziesit lat temu wielu Brytyjczykw wierzyo, i imperium bdzie trwao wiecznie. Hitler, cho nie dopi swoich celw, deklarowa, i Niemcy bd rzdzi wiatem przez tysic lat. Takie wyobraenia mogy by publicznie wyraane bez wywoywania drwiny, co ukazuje, jak przez wszystkie wieki powstawanie i upadki wielkich nacji mijay niezauwaone. Zwyka statystyka dowodzi cigej rotacji jednej nacji za drug w regularnych odstpach czasu. Wiara, i ich nacja bdzie rzdzia wiatem wiecznie, omielaa obywateli rzdzcego ludu do przypisywania wasnego prymatu dziedzicznym cnotom. Wierzyli, i to we wasnej krwi przenosz cechy determinujce ich wyjtkowo. Zudzenie skaniajce ich do zatrudniania tanich cudzoziemskich robotnikw (lub niewolnikw) do wykonywania podrzdnych prac i wynajmowania obcych najemnikw do walki lub eglowania ich statkami. Ubodzy przybysze byli a nazbyt chtni emigrowa do bogatych miast imperium, a tym samym, jak ju wspomnielimy, do rozcieczania zwartego, homogenicznego charakteru supremacyjnej nacji. Nastpstwem podwiadomego zaoenia, i na zawsze stanowi bd przywdcw ludzkoci, byo rozlunienie wasnej energii i spdzanie powikszajcej si iloci czasu na rozrywkach, zabawach i sporcie. W ostatnich latach rozpowszechnio si na Zachodzie przekonanie, i postp nabra charakteru automatycznego, niewymagajcego wysiku; e wszyscy bd si nieustannie bogaci, a kady kolejny 18

rok zapewni wzrost poziomu ycia. Nie wycignlimy z historii oczywistej nauczki, e materialny sukces jest rezultatem odwagi, wytrzymaoci i cikiej pracy; nauczki nie mniej oczywistej z obserwacji byskawicznego rozkwitu naszych wasnych przodkw. Pewno wasnej nadrzdnoci oraz luksus wynikajcy z bogactwa, wydaj si i rka w rk w podkopywaniu charakteru dominujcej nacji.

28) Pastwo opiekucze Kiedy po raz pierwszy w historii pastwo opiekucze zostao wprowadzone w Wielkiej Brytanii, zostao obwoane nowym szczytowym punktem w rozwoju ludzkoci. Historia jednake wydaje si pokazywa, i to okres schyku wielkiej nacji czsto charakteryzuje si tendencjami do filantropii i wspczucia wobec innych ludw. Ta faza nie musi sta w sprzecznoci z nastrojami opisanymi w poprzednim paragrafie, i dominujca nacja ma prawo rzdzi wiatem, poniewa obywatele wielkiej nacji ciesz si rol Lady Bountiful1. Jak dugo nie narusza to ich przywdczej pozycji ludzie imperium s zadowoleni mogc dawa upust swojej hojnoci nawet, jeli trci to protekcjonalnoci. Prawa obywatelskie s hojnie nadawane kadej nacji, nawet niegdy poddanej i rwno rodzaju ludzkiego jest proklamowana. Imperium Rzymskie przeszo t faz, kiedy rwno obywatelstwa zostaa otwarta dla wszystkich ludw, w wyniku czego prowincjusze zostawali nawet senatorami, czy imperatorami. Imperium Arabskie Bagdadu byo rwnie, a moe i bardziej hojne. Podczas Wieku Podbojw rdzenni Arabowie stanowili klas rzdzc, ale w IX wieku imperium byo ju cakowicie kosmopolityczne. Pomoc pastwa dla modych i biednych bya rwnie hojna. Studenci Uniwersytetw otrzymywali rzdowe granty na pokrycie wydatkw podczas studiowania. Podobnie pastwo oferowao darmowe wiadczenia medyczne dla biednych. Pierwszy publiczny darmowy szpital publiczny zosta otwarty w Bagdadzie za rzdw Haruna al-Rashida (786-809), a za rzdw jego syna Mamuna darmowe szpitale rozprzestrzeniy si po caej Arabii od Hiszpanii do terenw obecnie zajmowanych przez Pakistan. Przewiadczenie, i bogactwo jest stanem trwaym omiela schykowe imperium do rozrzutnego wydawania na wasn dobroczynno, a do czasu, gdy gospodarka upada, uniwersytety s zamykane a szpitale popadaj w ruin. By moe bdne jest wyobraenie pastwa opiekuczego, jako najwyszego szczytu ludzkich osigni. By moe jest to tylko regularnie napotykany kamie milowy w dziejach starzejcego si i niedoniejcego imperium.

29) Religia Historycy okresw dekadencji czsto nawizuj do upadku praktyk religijnych, cho jeli rozszerzymy nasze badania na okres obejmujcy Asyryjczykw (859-612 p.n.e.) a do czasw wspczesnych musimy pojmowa religi w bardzo szerokim sensie. Do definicji w rodzaju: ludzkiego odczucia, i istnieje co, jaka niewidzialna Sia, spoza wiata materialnego, ktra ma wadz nad ludzkim yciem i wiatem naturalnym. Jestemy prawdopodobnie nazbyt ograniczeni i przesiknici pogard w naszej interpretacji modlitw
1

Idiom oznaczajcy osob hojn wobec biednych (przyp. tum.)

19

skadanych idolom. Ludzie cywilizacji antycznych byli tak samo wraliwi, jak my i rzadko byliby tak gupi, by modli si do patykw lub kamieni uksztatowanych wasnymi rkami. Idol by dla nich wycznie symbolem i przedstawia nieznan, duchow rzeczywisto, ktra kontrolowaa ycie czowieka i wymagaa posuszestwa wobec swych moralnych zasad. Wiemy a nazbyt dobrze, i drobne rnice w ludzkich wyobraeniach tego Ducha czsto stanowiy ostentacyjne powody toczonych wojen, w ktrych obie strony deklaroway, i walcz dla prawdziwego Boga, ale absurdalna ciasnota ludzkiej percepcji nie powinna nas uczyni lepymi na fakt, i bardzo czsto obie strony byy przekonane, i ich walka jest moralnie uzasadniona. Czyngis Chan, jeden spord najbrutalniejszych najedcw w historii, ogosi, i Bg wyznaczy mu obowizek wytpienia dekadenckich ludw cywilizowanego wiata. Std te Wiek Podbojw czsto jest przepojony rodzajem religijnej atmosfery, ktra sprzyja heroicznemu powiceniu dla sprawy. Tymczasem duch oddania powoli eroduje w Wieku Gospodarki w wyniku dziaania pienidzy. Ludzie zdobywaj pienidze dla siebie samych, a nie dla swojego kraju. W wyniku tego okres obfitoci stopniowo rozmikcza ducha suby, ktry spowodowa wzrost imperialnych nacji. W wyniku podania tym kursem samolubstwo przenika spoeczestwo, ktrego spjno sabnie a do stanu zagroenia dezintegracj. Wtedy, jak ju widzielimy, nadchodzi okres nihilizmu z towarzyszcym duchem rozwizoci i dogadzania zmysom, pproduktom desperacji. Nieuniknionym jest, e w takim okresie ludzie tsknie spogldaj wstecz na dni religijne, kiedy duch powicenia by wystarczajco silny, by sprawi, e czowiek by gotowy siebie dawa i suy, zamiast zagarnia dla siebie. Jednake, gdy desperacja przenika wiksz cz nacji, inni na nowo uzmysawiaj sobie fakt, i jedynie duch gotowoci do powice umoliwia spoeczestwu przetrwanie. Niektrzy z najwikszych witych w historii yli w czasach dekadencji narodu, wznoszc sztandar obowizku i suby przeciwko zalewowi zdeprawowania i rezygnacji. W ten sposb u szczytu rozpowszechnienia wystpku i rozwizoci ziarna religijnego odrodzenia s w ciszy rozsiewane. By moe, po upywie kilku generacji (lub nawet stuleci) cierpie, zuboona nacja zostaje oczyszczona z samolubstwa i mioci do pienidzy, religia odzyskuje wpywy i nowa era si rozpoczyna. Dobre dla mnie, i byem dotknity chorob mwi psalmista , poniewa mogem nauczy si Boych Nakazw.

30) Nowe ukady Przeledzilimy drog rozwoju nieznanej nacji ku chwale, przez etapy podboju, gospodarki, obfitoci i intelektualizmu do rozkadu, dekadencji oraz utraty nadziei. Zasugerowalimy, i dominujca nacja uycza swoich wiodcych cech otaczajcemu wiatu, zmierzajc wyznaczonym kursem do zastpienia przez inne imperium. W ten sposb, spekulowalimy, wiele nastpujcych po sobie nacji przejmujcych rol supermocarstwa pozostawia w spadku swoje indywidualne zalety caemu wiatu. Mona tu zgosi zastrzeenie, i pewnego dnia nadejdzie taka chwila, gdy wszystkie nacje wiata przejd swj okres dominacji i upadku w dekadencj. Jeli caa ludzko osignie etap dekadencji, gdzie bdzie mona szuka nowej penej zapau do podboju nacji? Odpowied jest czciowo przesonita przez wspczesny nawyk dzielenie gatunku ludzkiego na narody, ktre traktowane s jak odizolowane grupy. Jest to bd odpowiedzialny za niezliczone nieporozumienia. W czasach wczeniejszych, wojownicze nacje nomadw najeday tereny owadnitych dekadencj 20

ludw i osiedlay si tam. Z biegiem czasu pojawiay si maestwa mieszane z tubylcami i w efekcie powstawaa nowa nacja, ktra czasem jednak zachowywaa star nazw. Inwazja barbarzycw na Rzymskie Imperium jest prawdopodobnie najszerzej znanym tego przykadem na Zachodzie. Inne przykady to Arabowie podbijajcy Hiszpani, Afryk Pnocn i Persj, Podbj Imperium Otomaskiego przez Turkw lub najazd Normanw na Brytani. We wszystkich tych przypadkach podbite kraje byy w peni zasiedlone, za armie najedcw ostatecznie osiedlay si na podbitych terenach, zawierano mieszane maestwa w wyniku ktrych powstawa nowy lud. W czasach wspczesnych pozostao niewiele koczowniczych zdobywcw na wiecie, ktrzy zdolni byliby podbi bardziej zasiedlone kraje, przynoszc ze sob swoje stada i namioty. Jednak uatwienia przemieszczania si spowodoway w rwnym, lub nawet wikszym wymieszanie populacji. Najwiksze bolczki nowoczesnej polityki wewntrznej spowodowane jest przez nieustanny napyw imigrantw z rodzinnych krajw do innych, w ktrych instytucje socjalne su im lepiej. Zmienno handlu i biznesu analogicznie skutkuje w migracjach do innych krajw. Pocztkowo z intencj powrotu, ktra wraz z osiedleniem si ganie. Populacja Brytyjczykw nieustannie si zmieniaa, szczeglnie w ostatnich szedziesiciu latach, w zwizku z napywem imigrantw z Europy, Azji i Afryki i emigracj obywateli brytyjskich do Dominiw oraz USA. Drugi proces jest oczywistym przykadem nieustannego powstawania nowych nacji i transformowania etnicznego skadu starych nacji w wyniku tego nowoczesnego nomadyzmu.

31) Dekadencja systemu Interesujce jest spostrzeenie, i dekadencja jest rozkadem systemu, a nie jego poszczeglnych czonkw. Zwyczaje czonkw spoecznoci zostay zepsute w wyniku cieszenia si zbyt wielk iloci pienidzy i wadzy przez zbyt dugi okres czasu. W wyniku tego, w zakresie tkanki narodowej stali si samolubni i prniaczy. Spoeczestwo samolubnych i prniaczych ludzi chyli si ku upadkowi, wewntrzne spory narastaj przy podziaach topniejcego bogactwa i nadciga nihilizm, w wyniku ktrego niektrzy pograj si w podnietach zmysowych i rozwizoci. We wasnym otoczeniu nie s oni w stanie skierowa swoich myli i energii ku nowym kierunkom. Jednak, gdy pojedynczy czonkowie takich spoecznoci emigruj w zupenie nowe otoczenie nie pozostaj bardziej dekadenccy, pesymistyczni, czy amoralni, ni tubylcy. Po uwolnieniu myli ze starych kolein i krtkim okresie przystosowawczym staj si oni normalnymi obywatelami adoptujcych je krajw. Niektrzy z nich w drugim, lub trzecim pokoleniu mog osign wysok pozycj spoeczn i nawet przewodzi swoim nowym spoecznociom. Wydaje si to dowodzi, i schyek jakiej nacji nie podkopuje energii, czy podstaw charakteru jej czonkw. Ani te, i ilo nacji, ktre przesza przez etap dekadencji trwale zubaa ludzki gatunek. Dekadencja jest mentalnym i moralnym rozkadem, wynikajcym z powolnego podupadania wsplnoty, ktrej czonkowie nie mog uciec, dopki tylko pozostaj w starym otoczeniu. Jednake po przetransportowaniu gdzie indziej, wkrtce porzucaj oni dekadenckie sposoby mylenia i okazuj si rwni obywatelom przygarniajcego ich kraju.

21

32) Dekadencja nie jest fizyczna Dekadencja nie ma rwnie charakteru fizycznego. Obywatele nacji upadajcej s czasem opisywani, jako fizycznie zbyt zniewieciali, by wzi na barki ciar powanych wysikw. To nie wydaje si by prawd. Obywatele wielkiej nacji na etapie dekadencji s zwykle fizycznie wiksi i silniejsi, ni najedajcy ich barbarzycy. Ponadto, czego dowodzi przykad Wielkiej Brytanii podczas Pierwszej Wojny wiatowej, modzi mczyni dorastajcy w luksusie i bogactwie nie mieli problemw z odnalezieniem si w rzeczywistoci okopw na pierwszej linii frontu. Historia odkry rwnie potwierdza tak obserwacj. Ludzie przywykli do wygodnego ycia domowego w Europie lub Ameryce wykazywali tyle samo niezomnoci, co tubylcy w jedzie na wielbdach przez pustyni, czy karczowaniu drogi przez dungl. Upadek jest moraln i duchow chorob, wynikajc ze zbyt dugiego okresu bogactwa i wadzy, wytwarzajcego cynizm, rozlunienie religijne, nihilizm i rozwizo. Obywatele takiej nacji nie wykazuj ju chci obrony czegokolwiek, poniewa yj w przekonaniu, i nic nie jest warte obrony.

32) Ludzka rnorodno Uoglnienia s zawsze niebezpieczne. Wszystkie istoty ludzkie si rni. Rozmaito ludzkiego ycia jest nieskoczona. Jeli tak jest z jednostkami, zatem tym bardziej z nacjami i kulturami. Nie ma dwch takich samych zbiorowisk, ludzi czy kultur. Z tego powodu krytykom atwo byoby zgosi wiele zastrzee do tego, co zostao powiedziane i wskaza wyjtki podwaajce uoglnienia. Mimo to jest do zaczerpnicia nauka z porwnywania ycia nacji, podobnie jak z porwnywania ycia jednostek. adne dwie osoby w wiecie nie s identyczne. Ponadto ich ycie jest czsto zmienione przez wypadki lub choroby czynic rozbienoci jeszcze bardziej oczywistymi. Mimo to, moemy dokonywa generalizacji odnonie ludzkiego ycia w wielu rnych aspektach. Charakterystyki dziecistwa, okresu dojrzewania, modoci, wieku dojrzaego i staroci s dobrze znane. Prawd jest, i niektrzy nastoletni modziecy s przedwczenie mdrzy i powani. Niektre osoby w wieku rednim wci wydaj si zachowywa jak modziecy. Takie wyjtki nie zaprzeczaj oglnemu charakterowi ludzkiego ycia od koyski po grb. Odwa si postawi tez, i dzieje narodw podlegaj podobnemu schematowi. Powierzchownie, wszystko wydaje si cakowicie rne. Przed kilku laty pewnej telewizyjnej stacji przedoono projekt interesujcego cyklu rozmw na temat historii Arabw. Propozycja zostaa natychmiast odrzucona przez odpowiedniego dyrektora z adnotacj C interesujcego moe by w historii redniowiecznych Arabw dla wspczesnej publicznoci? Tymczasem historia imperialnej epoki arabskiej od podbojw przez kupiectwo do dostatku, intelektualizmu, nauki i dekadencji jest dokadnym prekursorem historii Imperium Brytyjskiego i trwaa niemal dokadnie tyle samo czasu. Gdyby przed stu laty brytyjscy historycy oddali si studiom Imperium Arabskiego, mogliby przewidzie prawie wszystko, co miao miejsce w Wielkiej Brytanii a do roku 1976.

22

34) Rozmaito upadkw Pokazano, i zwykle powstanie i upadek wielkich nacji spowodowane jest jedynie przyczynami wewntrznymi. Pokolenia ludzkich jednostek wystarczaj by zmieni odpornych i przedsibiorczych pionierw w przebiegych obywateli pastwa opiekuczego. Podczas, gdy dzieje wielkich nacji wykazuj niespodziewane podobiestwa, natura ich upadku zaley w ogromnym stopniu od przyczyn zewntrznych, a tym samym wykazuje wielk rnorodno. Republika Rzymska, jak widzielimy, zmienia si w imperium, ktre stao si super-pastwem, w ktrym wszyscy mieszkacy basenu Morza rdziemnego, niezalenie od rasy, posiadali rwne prawa. Nazw Rzym, oryginalnie miasta-pastwa, przejo wielkie rwnociowe, midzynarodowe imperium. Imperium to rozpado si na dwie czci - cz zachodni podbit przez przybywajcych z pnocy barbarzycw oraz cz wschodni tworzc Imperium Wschodnio-Rzymskie lub Imperium Bizantyjskie. Ogromne Imperium Arabskie rozpado si w IX wieku na wiele kawakw, z ktrych jedna bya kolonia Muzumaska Hiszpania zdoaa sama wydwign si do stanu samodzielnego imperium trwajcego 250 lat. Jednake rdzenne ziemie Syrii i Iraku zostay podbite kolejnymi falami Turkw, ktrych poddanymi pozostawali przez tysic lat. Z drugiej strony Imperium Mamelukw lece na terenach Egiptu i Syrii zostao podbite podczas jednej kampanii przez Otomanw, co dla miejscowych oznaczao jedynie zmian wadcw. Imperium Hiszpaskie (1500-1750), trwajce przez zwyczajowe 250 lat, zakoczyo sw wietno jedynie w wyniku utraty kolonii. Ojczyzna Hiszpanw za stracia jedynie status super-mocarstwa, ale pozostaa niepodlega a do czasw wspczesnych. Rosja Romanoww (1682-1916) podaa zwyczajowym szlakiem, ale zostaa przejta przez Zwizek Sowiecki. Nie ma dalszej potrzeby rozwija obserwacji, ktr sprbujemy streci. Dowolny ustrj, osigajcy wielkie bogactwo i wadz wydaje si z zadziwiajc powtarzalnoci ulega rozkadowi i rozpada w przecigu mniej wicej dziesiciu pokole. Jednak ostateczny los jego czci nie zaley od wewntrznych czynnikw, ale od innych podmiotw, ktre pojawiaj si podczas upadku i przejmuj wadz wchaniajc pozostawione dziedzictwo. Zatem dzieje wielkich mocarstw s zadziwiajco podobne, ale ich upadki s cakowicie odmienne.

35) Nieadekwatno naszych studiw historycznych W istocie, nowoczesne nacje Zachodu czerpi jedynie ograniczon korzy z uprawianych studiw historycznych, poniewa nigdy nie byy one wystarczajco obszernymi studiami. By historia miaa sens, jak ju stwierdzilimy, musi by histori caej ludzkoci. Dalece od osignicia tego ideau, nasze studia historyczne s mocno ograniczone do historii wasnego kraju w okresie obejmujcym obecny nard. Zatem okres czasu jest zbyt krtki, aby w ogle dostrzec rytm powstawania i upadkw imperiw. Jak dowodzi przykad dyrektora stacji telewizyjnej, nawet nie przychodzi nam do gowy, e wikszy okres czasu moe by interesujcy. Kiedy czytamy o historii naszych przodkw, ich czyny opisane s jako chwalebne, za czyny obcych s naszkicowane jako niegodziwe, tyraskie lub tchrzowskie. Zatem nasza historia (intencjonalnie) nie 23

bazuje na faktach. Jestemy emocjonalnie niechtni, by zaakceptowa, i nasi protoplaci mogli by niegodziwi lub postpowa tchrzowsko. Rwnoczenie istniej polityczne szkoy historii, ukazujce karykaturalnie czyny minionych przywdcw, w celu wspierania nowoczesnych ruchw politycznych. We wszystkich tych przypadkach historia nie ma na celu ustalenia prawdy, tylko stanowi element propagandy, oddany wspieraniu wspczesnych projektw lub ukontentowaniu narodowej prnoci. Nie mona ludzi obwinia za niedostateczne wyzyskanie nauki pyncej z historii, ktrej s nauczani. Nie ma nic do nauczenia si z takiej historii, poniewa jest ona nieprawdziwa.

36) Niewielkie narody Okrelenie imperia zostao w tym eseju uyte na oznaczenie nacji, ktre osigny status supermocarstw. We wspczesnym jzyku dla tych, ktre zdoay zdominowa scen midzynarodow przez dwa lub trzy stulecia. Tymczasem w dowolnym momencie rwnie istniej mniejsze kraje mniej lub bardziej samowystarczalne. Czy te mniejsze kraje rwnie maj podobne dzieje i przechodz podobne fazy jak imperia? Nie wydaje si moliwe generalizowanie na tym poziomie. W oglnoci dekadencja jest rezultatem nazbyt dugiego okresu bogactwa i wadzy. Jeli mniejszy nard nie mia udziau w bogactwie i wadzy, nie ulegnie dekadencji.

37) Wyaniajcy si schemat Niezalenie od bezkresnej rozmaitoci i nieskoczonej zoonoci ludzkiego ycia, oglny schemat wydaje si wyania z naszych rozwaa. Ukazuj one wiele nastpujcych po sobie imperiw w przecigu trzech tysicleci, ktre podaj przez podobne fazy rozwoju i upadku oraz trwajcych, do zadziwiajcego stopnia, przez podobnie dug ilo czasu. Wydaje si, i dzieje wielkiej nacji rozpoczynaj si w wyniku burzliwego i zwykle nieprzewidywalnego wybuchu energii, za kocz obnieniem moralnych standardw, cynizmem, nihilizmem i rozwizoci. Gdyby autor by milionerem, pokusiby si o ufundowanie na uniwersytecie lub innej placwce badawczej wydziau ukierunkowanego na studiowanie rytmu wzlotw i upadkw potnych nacji w dziejach wiata. Historia siga okoo 3 000 lat wstecz, poniewa dalej wynalazek pisma nie by na tyle rozpowszechniony, by zapewni wystarczajc ilo zachowanych materiaw. Jednake w przecigu tego czasu liczba moliwych do studiowania imperiw jest bardzo wielka. Na rozpoczcie tego eseju wymieniono jedynie jedenacie imperiw, ktre ograniczay si do rejonw rodkowego Wschodu i wspczesnego Zachodu. Pominito Indie, Chiny i Poudniow Afryk, poniewa autor nie posiada o tych rejonach adnych danych. Placwka ufundowana w celu studiowania powstawania i upadku imperiw znalazaby prawdopodobnie przynajmniej 24 wielkie imperia dla swych bada i analiz. Zadanie to nie byoby atwe, gdyby miao rzeczywicie obejmowa wszystkie wielkie nacje na wiecie pojawiajce si przez 3000 lat. Sama znajomo jzyka umoliwiajca szczegowe badania, stanowiaby budzc respekt przeszkod. 24

38) Czy to pomoe? Przyjemnie wyobrazi sobie, i z takich studiw wyoniby si powtarzalny schemat przebiegu losw nacji, wczajc analiz rozmaitych zmian, ktre ostatecznie prowadz do schyku, dekadencji i upadku. Kuszce jest przyj, e wyniki bada mogoby zosta zastosowane do zapobiegania katastroficznym efektom nadmiernego bogactwa i wadzy, a take wynikajcej z nich dekadencji. By moe udaoby si odkry rodki zapobiegajce penym energii populacjom Wieku Podbojw i Gospodarki degenerowa si w spdzajc czas na niekoczcych si dysputach, sabotujcych podejmowanie jakichkolwiek dziaa, populacje Wieku Intelektu. Kuszce jest tak sobie wyobraa. By moe gdyby schemat rozwoju i upadku narodw sta si przedmiotem szkolnego nauczania, opinia publiczna uzmysowiaby sobie t prawd i wspieraa dziaania krzewice ducha obowizku i samopowicenia oraz zapobiegajce gromadzeniu przez nard nadmiernego bogactwa, prowadzcego do demoralizacji. Czy nie mogyby poczucie obowizku i inicjatywa niezbdne do skutecznego dziaania, zosta zachowane rwnolegle do intelektualnego rozwoju i odkrywania tajemnic nauk fizycznych? Odpowied jest wtpliwa, chocia warto by sprbowa. Saboci ludzkiej natury s tak oczywiste, e nie moemy by pewni powodzenia. Czowiek kipicy odwag, energi i pewnoci siebie nie moe by atwo powstrzymany przed podporzdkowywaniem swoich ssiadw, za ludzie dostrzegajcy w zasigu rki bogactwa moliwe do zdobycia nie zrezygnuj atwo z szansy signicia po nie. By moe nie ley to nawet w interesie ludzkoci, by ich powstrzymywa, poniewa to wanie w okresie zamonoci sztuka, architektura, muzyka, nauka i literatura dokonuj wielkiego postpu. Ponadto, jak to przedstawilimy, cho powstawanie wielkich imperiw jest okresem intensyfikacji wojen i tragedii, to czsto okres ich stabilnych rzdw przynosi pokj, bezpieczestwo i rozwj ogromnym obszarom. Nasza wiedza i dowiadczenia (by moe nasz elementarny ludzki intelekt) s niewystarczajce do stwierdzenia, czy powstawanie i upadek wielkich nacji s najlepszym systemem na najlepszym z moliwych wiatw, czy te nie. Takie wtpliwoci jednake nie powinny nas odwie od zdobycia wikszej wiedzy o powstawaniu i upadku wielkich potg, czy te od denia, za spraw takiej wiedzy, do poprawienia moralnej kondycji ludzkiego ycia. By moe dojdziemy do wniosku, i powstawanie i upadek wielkich nacji s nieuniknione i wrcz s systemem zaplanowanym przez Boga. Jednak nawet to byoby ogromnym osigniciem. Dlatego, i powinnimy wiedzie, jakie jest nasze miejsce w odniesieniu do naszych ludzkich braci i sistr. W obecnym stanie mentalnego zamieszania w tym temacie, dzielimy si na narody, stronnictwa lub wsplnoty i walczymy, nienawidzimy i szkalujemy siebie jedni drugich wobec procesu, ktry mg by Boskim zamierzeniem i przeto, jeli tylko spojrzymy z wikszego dystansu, nie podlega naszej kontroli i jest nieunikniony. Jeli moglibymy zaakceptowa owe potne procesy, jako niepodlegajce naszej kontroli, nie byoby uzasadnienia wobec wzajemnej nienawici z ich powodu. Jakkolwiek rozmaite, niezrozumiae i sprzeczne historie religii mog si nam wydawa, najszlachetniejsi i najbardziej uduchowieni przedstawiciele wszystkich religii wydaj si zgodni w opinii, i mio jest kluczem do ludzkiego ycia. Poszerzanie naszej wiedzy prowadzce do ograniczania nieuzasadnionej nienawici jest z pewnoci warte zachodu.

25

39) Streszczenie W niniejszym eseju poruszono liczne punkty, kocz go wic krtkim ich streszczeniem w celu odwieenia pamici czytelnika. (a) Nie wynosimy z historii naleytej nauki, gdy nasze studia s szcztkowe i naznaczone uprzedzeniami. (b) W zadziwiajcy sposb 250 lat wyania si, jako przecitny okres czasu narodowej wietnoci. (c) Ten przecitny wynik nie ulega zmianie przez 3000 lat. Czy oznacza on dziesi pokole? (d) Etapami powstawania i upadku wielkich nacji wydaj si by: Wiek Pionierw (Zryw) Wiek Podbojw Wiek Handlu Wiek Obfitoci Wiek Intelektu Wiek Dekadencji (e) Dekadencja charakteryzuje si Obronnoci Pesymizmem Materializmem Rozwizoci Napywem cudzoziemcw Pastwem Opiekuczym (f) Dekadencja jest spowodowana Zbyt dugim okresem bogactwa i wadzy Samolubstwem Pocigiem do pienidzy Utrat poczucia obowizku (g) Dzieje wielkich pastw s zadziwiajco podobne i zale od wewntrznych czynnikw. (h) Ich upadek przebiega rozmaicie, gdy w ogromnym stopniu zaley od przyczyn zewntrznych. (i) Historia powinna by wykadana jako kompleksowa historia ludzkoci, cho z akcentem pooonym na histori kraju studenta.

Tumaczenie: Piotr Sowiski, Luty 2012

26