GENEZA I ROZWJ IDEI OSIEDLA MIESZKANIOWEGO NA ZIEMIACH POLSKICH W DWUDZIESTOLECIU MIDZYWOJENNYM.

Mateusz Bzwka Uniwersytet dzki W chwili odzyskania niepodlegoci w 1918 roku zniszczon dziaaniami wojennymi Polsk naleao odbudowa. Nie byo to jednak zadanie atwe. Przez 123 lata zaborw, kraj bdcy niegdy na w miar jednolitym poziomie, uleg totalnemu rozpadowi a dysproporcje w rozwoju gospodarczo-infrastrukturalnym byy ogromne. Naleao to szybko i sprawnie naprawi tote problem ponownej integracji ziem porozbiorowych sta si jednym z gwnych zaoe rzdu a co za tym idzie, dziaajcych na jego zlecenie architektw i urbanistw, ktrzy mieli za zadanie stworzy co na ksztat stylu narodowego, majcego zjednoczy, pod wzgldem architektoniczno-kulturowym tereny dawnych dzielnic bdcych pod zaborami. W tym czasie pojawia si jeszcze jedna naglca potrzeba w miastach (poprzez napyw mieszkacw z regionu) brakowao mieszka1 i aby nie doprowadzi do chaosu architektoniczno-urbanistycznego naleao uj w ramy planowe spontanicznie narastajcy rozrost miast2. W chwili odzyskania niepodlegoci w 1918 roku, polski krajobraz miejskiej zabudowy mieszkalnej w gwnej mierze reprezentowa, typowy dla dziewitnastowiecznej Europy, ukad zabudowy obrzenej, zwartej i pierzejowej wzdu drg i ulic. Miejska siatka traktw komunikacyjnych wyznaczaa kwartay zabudowy mieszkalnej zwykle w formie kamienicy z wewntrznym dziedzicem i oficynami w gbi dziaki. Trzy zabory reprezentoway zupenie rny stan rozwoju gospodarczego, tote droga rozwoju nowoczesnej myli urbanistyczno-architektonicznej jest w nich nieco rna i determinowana innymi czynnikami. Najbardziej uprzemysowiony by zabr rosyjski wielkie miasta, takie jak Warszawa, byy brudne i niehigieniczne a co za tym idzie panoway w nich katastrofalne warunki zdrowotne. Bardzo wan rol na tym terenie odegrali dziaacze spoeczni oraz lekarze-higienici tacy jak Wadysaw Dobrzyski czonek Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego i wspzaoyciel Midzynarodowego Stowarzyszenia Miast-Ogrodw, propagator howardowskiej idei miasta-ogrodu oraz pionier budownictwa spdzielczego w Polsce3.

J. M. C h m i e l e w s k i , M. M i r e c k a , Modernizacja osiedli mieszkaniowych, wyd. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007, s. 18.
1

O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda polska. Urbanistyka architektura 1918-1939, wyd. Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1981, s. 25.
2 3

Ibidem, s.27.

Nieco inaczej byo w Galicji, ktra mimo, e gospodarczo bya sabo rozwinita to jednak posiadaa autonomi wzgldem austriackiego zaborcy. Sprawne dziaanie samorzdw miejskich i wzgldna wolno sprawiy, e ruch odnowy mia tutaj najwiksze szanse powodzenia, co byo widoczne w dwch najwikszych orodkach miejskich w Krakowie i we Lwowie. Za spraw Politechniki Lwowskiej, wyksztacona zostaa kadra inyniersko-architektoniczna, ktrej cz zainteresowana bya problemem urbanistyki. Pionierem w tej dziedzinie by Ignacy Drexler wykadowca na wspomnianej uczelni prowadzcy wykady o budowie miast4. Co ciekawe we Lwowie powstaa pierwsza katedra urbanistyki na ziemiach polskich5. Wielkopolska, bdca pod wpywem pruskim, zasadniczo miaa charakter rolniczy, za na skutek wyniszczajcej dziaalnoci antypolskiej i Kulturkampfu, Polacy nie mieli moliwoci dziaania. Najwikszym miastem tej dzielnicy rozbiorowej by Pozna, ktry poprzez otoczenie pasami fortecznymi i wicy si z tym brak moliwoci rozwoju przestrzennego w latach 80. XIX wieku by jednym z najbardziej przeludnionych miast. Na przeomie XIX i XX wieku Pozna sta si, jak pisze Wisocka, kulturowym bastionem Prus. Wzmoony ruch budowlany obrodzi takimi realizacjami w rdmieciu jak Zamek Wilhelmowski zaprojektowany w 1910 przez F. Schwechtena, jednego z najwybitniejszych pruskich architektw tworzcych w schinklowskiej manierze. Jeli chodzi o dziaalno urbanistyczn istotna wydaje si by poznaska realizacja osiedla willowego na Soaczu autorstwa Stubbena, nawizujca do koncepcji miastaogrodu.6 Niedostatek uczelni technicznych7 sprawi, e Polacy chccy si ksztaci, musieli studiowa za granic. Do takich osb naleeli pniejsi polscy architekci urbanici, midzy innymi Tadeusz Towiski czy Jan Rakowicz, ktrzy obaj studiowali w Niemczech8. Miao to ogromne znaczenie dla rozwoju polskiej myli urbanistycznej, gdy sprawio przeniesienie myli zachodnich wczesnomodernistycznych, na grunt rodzimy. Pierwsz konfrontacj rnych idei w koncepcji planowania miasta by z pewnoci konkurs na projekt planu Wielkiego Krakowa z 1910 roku9 gdzie nagrodzone prace reprezentoway rne podejcia do urbanistyki. Byy to zarwno tendencje akademickie, utrzymane w duchu paryskiej Ecole des Beaux Arts,
4 5

Od 1913 roku. O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s.28.

I. W i s o c k a , Awangardowa architektura polska 1918-1939, wyd. Arkady, Warszawa 1968, s. 81-84.

6

Jak podaj Czerner i Listowski, Politechnika w Warszawie dziaaa jedynie 5 lat od 1900 do 1905 roku.
7 8

O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s. 29. I. W i s o c k a , Awangardowa, op. cit., s. 90.

tendencje funkcjonalne zaczerpnite ze szkoy niemieckiej jak rwnie takie, ktre zawieray elementy howardowskiego miasta-ogrodu10. Rwnie w Warszawie, jeszcze przed I wojn wiatow, starano si wprowadzi nowoczesne rozwizania urbanistyczne, jedn z takich koncepcji by projekt miasta-ogrodu Zbki (1912) na oliborzu, autorstwa Tadeusza Towiskiego11. Wany z perspektywy idei ksztatowania si rozwoju osiedla mieszkaniowego wydaje si by projekt Jana Rakowicza z 1913 roku zgoszony do konkursu na otoczenie krakowskich Boni. Zakada on wybudowanie blokw jednoczenie rezygnujc z typowego ukadu kamienicy czynszowej, co miao polepszy nasonecznienie mieszka i umoliwi wikszy dostp powietrza. Bloki miay by usytuowane na osi wschd-zachd z odchyleniem w kierunku poudniowym.12 W czasie I wojny wiatowej najprniejszym, jeli chodzi o idee urbanistyczne, orodkiem miejskim staa si Warszawa, gdzie poprzez wchonicie przez miasto terenw podmiejskich i zniesienie zakazu zabudowy pasw fortecznych, chaos urbanistyczny by coraz wikszy. W 1915 roku powsta projekt Wielkiej Warszawy, ktrego autorem byo Warszawskie Koo Architektw z Tadeuszem Towiskim na czele13. Jednym z gwnych zaoe planu bya koncepcja klinowych terenw zielonych, wchodzcych od peryferii do centrum miasta, co miao determinowa jego promienisty rozwj14. W tym samym roku, Towiski zosta mianowany profesorem na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej i na III roku studiw, w 1918 roku, po raz pierwszy wprowadzi kurs budowy miast, ktrego program nauczania opiera si na sprawach spoecznych, gospodarczych, technicznych i architektonicznych15. Absolwenci warszawskiej uczelni opuszczajcy stolic zasilali inne orodki miejskie, dotd jakby nieco upione w kwestii urbanistyki, takie jak d, Gdynia, Pozna czy Lublin16. W 1923 roku powoane do ycia zostao Towarzystwo Urbanistw Polskich, w skrcie TUP, ktrego zastpy zasilali nie tylko architekci czy urbanici, ale rwnie inynierowie, ekonomici czy lekarze i dziaacze spoeczni17.
10

O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s.30. Ibidem, s. 31. Ibidem, s. 31.

11 12 13

Jak podaj Czerner i Listowski, okres projektowy poprzedziy konferencje naukowe i badania przeprowadzone na bardzo szerok skal dotyczyy one transportu, komunikacji, kolei, roli Wisy, budowy geologicznej, sieci wodocigowo-kanalizacyjnej czy demografii oraz rozwoju przestrzennego w przyszoci.
14 15 16

O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s. 33. Ibidem, s. 34. Ibidem, s. 35. Ibidem, s. 34.

17

Jednak gdzie w tym wszystkim idea osiedla mieszkaniowego? Jedn z drg jej rozwoju wyznacza z pewnoci mecenat, ktrego wydaje si, e w XX wieku lepiej nazywa mianem inwestora, ktrym w na nowo niepodlegej Polsce sta si rzd reprezentowany przez spdzielnie wojskowe czy urzdnicze18. Pierwszymi z szerzej zakrojonych inwestycji mieszkaniowych nawizujcych do osiedla mieszkaniowego w kontekcie idei a nie formy na ziemiach porozbiorowej Polski zdaje si by inwestycja warszawskiego oliborza oficerskiego projektu Kazimier za Tooczko, starachowicka kolonia mieszkalna dla robotnikw fabryki i urzdnikw przy zakadach zbrojeniowych autorstwa H. Stifelmana czy zespoy domw oficerskich przy ul. Kopciskiego19 w odzi projektu Wiesawa Lisowskiego20 i w Oksywiu pod Gdyni projektu Mariana Lalewicza21. W tym czasie formy budynkw mieszkalnych nawizyway do tzw. stylu dworkowego. Domy, zwykle jedno lub dwurodzinne, zdobione byy elementami zaczerpnitymi z tradycyjnych domostw polskiej szlachty (kolumnowe ganki, frontony, quaziattyki czy spywy wolutowe22). Jeli chodzi o ukady tych zaoe urbanistycznych to kolonie w Starachowicach reprezentuj raczej lun zabudow mao-miasteczkow, za kolonia onierska na oliborzu przypominaa przedmiecie w stylu howardowskiego miasta-ogrodu. Istotn postaci w tym czasie z pewnoci jest Oskar Sosnowski, ktry poprzez swoje teoretyczne projekty stara si odnale nowy system organizacji przestrzeni mieszkalnej. Zerwa z zabudow obrzen oraz znacznie ograniczy powierzchni ulic na obszarze osiedla, za podstawowym elementem kompozycyjnym uczyni omiobok utworzony poprzez obcicie naronikw kwadratu o boku 80 m. Projekt ten jest o tyle istotny, e Sosnowski dokona w nim rozdziau ruchu na koowy i pieszy oraz skategoryzowa ulice pod wzgldem natenia ruchu dzielc je na komunikacyjne i dojazdowe (wewntrzosiedlowe). Obszary wolne od zabudowy miay by wykorzystane, jako tereny rekreacyjne dla dzieci oraz zielone zaplecza domw.23 Dat graniczn dla rozwoju polskiej architektury jest rok 1925. Od tego momentu Bohdan Lisowski wyznaczy pocztek recepcji nowoczesnej myli architektonicznej na ziemiach polskich. Poczy to z dziaalnoci awangardowych ugrupowa - Blok i Praesens, wspprac polskich architektw z

18 19

J. M. C h m i e l e w s k i , M. M i r e c k a , Modernizacja, op. cit., s. 18. Nazwa ulicy stosowana obecnie, dawniej ul. Zagajnikowa.

J. S t r z a k o w s k i , Architekci i budowniczowie w odzi do 1944 roku, wyd. Strzakowski, d 1997, s. 87.

20 21 22

Inwestycje zrealizowane w latach 20 XX wieku. Cechy te dominoway mniej wicej do 1925 roku. O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s. 37.

23

CIAM, rozwojem tzw. szkoy warszawskiej24. Mona rwnie doda, e w tym czasie, szkolne mury opuszczaj pierwsze roczniki absolwentw Wydziau Architektury Politechniki Warszawskiej wyksztacone ju w wolnej Polsce. Grupa Blok powstaa w 1923 roku za pierwszy numer pisma o tej samej nazwie, zaoonego przez Mieczysawa Szczuk zosta wydany rok pniej. Pogldy ugrupowania kryy wok tendencji lewicujcych odrzucajcych indywidualizm i talent na rzecz kolektywizmu i cikiej pracy25. Do grupy Blok przynaleeli tacy twrcy jak Henryk Staewski, Edmund Miller, Wadysaw Strzemiski czy Teresa arnowerwna. W 1924 roku odbya si pierwsza wystawa Bloku, ktra miaa miejsce w Salonie Automobilowym Laurin i Klement26 by to jednoczenie manifest zainteresowa grupy, jako stronnictwa reprezentujcego nowe myli, rozwj i swoisty futuryzm zaczerpnity z idei Le Corbusiera i jego zamiowania do maszyn samolotw, samochodw czy parowcw27. Jednak dziaalno grupy ograniczaa si gwnie do plastycznych zabaw z architektur28, gdzie prymat wioda forma za gubia si gdzie jej uytkowo i celowo29, co nie do koca odpowiadao jednemu z czonkw Szymonowi Syrkusowi, tote w drodze konfliktu nastpi rozam ugrupowania i czcy si z tym podzia rodowiska. Na gruzach starego powstao nowe. W 1926 roku zostaa zorganizowana Pierwsza Midzynarodowa Wystawa Architektury Nowoczesnej w Warszawie, ktra staa si bezporednim impulsem do powstania grupy30 i wydania pierwszego numeru pisma Kwartalnik Modernistw Praesens31, ktrego redakcja i wsppracownicy, bdcy reprezentantami warszawskiej awangardy, zgromadzeni byli wok osoby Szymona Syrkusa32, ktry wraz z on Helen, stanowili wietny duet zarwno w yciu prywatnym jak i zawodowym. Ich pogldy miay bardzo
B. L i s o w s k i , Rozwj nowatorskiej myli architektonicznej w Polsce w latach 1918 - 1978, [w:] Architektura i urbanistyka w Polsce w latach 1918 1978, pod red. Wojciecha Kalinowskiego, wyd. PWN, Warszawa 1989, s. 85.
24 25

I. W i s o c k a , Awangardowa, op. cit., s. 102-103. Ibidem, s. 103.

26 27

A. K. O l s z e w s k i , Idee Le Corbusiera w Polsce, [w:] Podug nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury, sztuki i kultury ofiarowane Adamowi Miobdzkiemu, pod red. Zbigniewa Bani, wyd. PWN, Warszawa 1988, s. 483. Powstaj w tym czasie projekty architektoniczne bdce kompozycjami przestrzennymi zoonymi z szeciennych, pudekowych elementw. Jednak niewiele maj one wsplnego z architektur bardziej nawizuj do rzebiarskich poszukiwa Kazimierza Malewicza czy Katarzyny Kobro.
28 29 30 31

I. W i s o c k a , Awangardowa, op. cit., s. 105. I. H u m l , Polska, op. cit., s. 93. J. W u j e k , Mity i utopie architektury XX wieku, wyd. ARKADY, Warszawa 1986, s.211. I. H u m l , Polska, op. cit., s. 93.

32

lewicujce i socjalistyczne podoe33 idce w parze z prospoecznym nastawieniem34. Do Praesensu przynaleeli rwnie inni twrcy, gwnie architekci zawodowi midzy innymi Barbara i Stanisaw Brukalscy, Bohdan Lachert, Jzef Szanajca35, ale rwnie artyci plastycy, ktrzy odeszli z Bloku Katarzyna Kobro, Andrzej Pronaszko, Henryk Staewski czy Wadysaw Strzemiski36. Na styl wymienionych grup wpyny nowatorskie dokonania w dziedzinie sztuk plastycznych z caej Europy koncepcje Le Corbusiera, De Stijlu, Bauhausu czy Wchutiemasu i awangardy radzieckiej37. W kontekcie masowego, wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego istotne zdaj si by propagowane przez czonkw obu ugrupowa hasa. Blok postulowa niemono projektowania mieszka bez integralnoci z kontekstem caego osiedla za Praesens mwi o przemysowej produkcji mieszka, standaryzacji i uniwersalizacji elementw budowlanych, uproszczeniu form, funkcjonalizmie zaoe, zerwaniu z zabudow obrzen na rzecz lokowania budynkw niezalenie od dziaki na osi wschdzachd38. Jeli chodzi o form bloku mieszkalnego, jedn z pierwszych koncepcji wielorodzinnego budynku wystosowuj w 1925 roku Szymon Syrkus, Mieczysaw Szczuka oraz Teresa arnowerwna39. Cech charakterystyczn zaprojektowanego przez ten tercet projektancki bloku jest jego forma skadajca si z trzech elementw-bry: dwch masyww mieszkalnych oraz szybu - cigu komunikacyjnego penicego rol cznika pomidzy dwoma poprzednimi elementami. W 1926 roku zostaje rozpisany konkurs na Tani Dom Mieszkalny. Jury nagrodzio projekty zarwno te tradycyjne, utrzymane w stylu dworkowym jak rwnie te nowoczesne, autorstwa modych architektw Bohdana Lacherta, Lecha Niemojewskiego i Jzefa Szanajcy40. Zdobywaj oni pierwsze miejsca w
Dlatego te po II wojnie wiatowej, kooperacja z jedyn suszn parti rzdzc nie przychodzia im ze specjalnym trudem i cikim moralnym wyborem a wrcz przeciwnie.
33

K. N a w r a t e k , Ideologie w przestrzeni. Prby demistyfikacji, wyd. Universitas, Krakw 2005, s. 88-89.

34 35 36

A. K. O l s z e w s k i , Idee, op. cit., s. 483. I. H u m l , Polska, op. cit., s. 94.

Jako podaje Wisocka, szczeglne znaczenie na wymian myli pomidzy artystami rosyjskimi a rodowiskiem polskim ma posta Wadysawa Strzemiskiego, ktry podczas studiw na Szkole Sztuk Piknych w Moskwie i pniej, przyjani si z Kazimierzem Malewiczem.
37 38 39

O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s.38. I. W i s o c k a , Awangardowa, op. cit., s. 108. O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s.39.

40

kilku kategoriach obiektw budowlanych, s to zarwno willa, szeregowiec jak i budynek wielorodzinny. Jzef Szanajca, bdc jeszcze na studiach w Politechnice Warszawskiej (rok akademicki 1926/27) zaprojektowa, pod kierownictwem Rudolfa wierczyskiego, jednego z propagatorw idei Le Corbusiera w warszawskiej uczelni41, blok mieszkalny zoony z dwch rwnolegle rozmieszczonych jedenastokondygnacyjnych budynkw poczonych wiszcymi galeriami. Blok (usytuowany na osi pnoc-poudnie, prostopadle do osi ulicy i w pewnej odlegoci od niej) mia by jedynie jednym z kilku skadajcych si na cao zaoenia przestrze midzy nimi, rwna wysokoci budynkw, miaa by wypeniona terenami zielonymi42. Autorami innego projektu zakadajcego budow osiedla mieszkaniowego, w jego modernistycznym, skrajnie funkcjonalnym charakterze byo maestwo Syrkusw. Proponowali oni schodkow zabudow blokow zoon z powtarzalnych i multiplikowanych elementw43. Oba projekty nie doczekay si jednak realizacji, pomimo swojej logicznej i konsekwentnej kompozycji oraz bezporednich nawiza do postulatw awangardowej architektury i urbanistyki europejskiej. W kocu lat 20. powstay w odzi dwa osiedla mieszkaniowe reprezentujce postulaty nowoczesnej architektury i urbanistyki. S to osiedle Zakadu Ubezpiecze Spoecznych przy ul. Bednrarskiej oraz osiedle finansowane przez Krajowe Towarzystwo Budowlane z siedzib w Warszawie44 na Polesiu Konstantynowskim. Obecnie znane jako osiedle im. Montwia Mireckiego45. Oba zrealizowane projekty zrywaj z obrzen zabudow ulic stawiajc na niezaleno ukadu budynkw wzgldem sieci komunikacyjnej, przy jednoczesnym najbardziej optymalnym zorientowaniu ich wedug stron wiata.46 WSM czyli Warszawska Spdzielnia Mieszkaniowa, zaoona na pocztku lat 20. XX wieku47, w 1932 roku podja inicjatyw budowy wielu obiektw architektonicznych. Ze Spdzielni wsppracowali: Barbara i Stanisaw Brukalscy48, Jan Chmielewski, Bohdan Lachert, Roman Piotrowski, Jzef
41 42 43

A. K. O l s z e w s k i , Idee, op. cit., s. 483. O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s.39. Data projektu pocztek lat 30 XX wieku. J. S t r z a k o w s k i , Architekci, op. cit., s. 77. Ibidem, s. 31-32. O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s. 41. Ibidem, s. 42.

44 45 46

47 48

Bohdan Lisowski w swoim artykule Rozwj nowatorskiej myli architektonicznej w Polsce w latach 1918 1978, zalicza projekt budynkw mieszkalnych autorstwa maestwa Brukalskich do trzeciorzdowej awangardy charakteryzujcej si zindywidualizowan przetwarzalnoci zastosowa typowych dla awangardy prymarnej (jej cechy zostay wymienione w podrozdziale Ku idei niniejszej pracy)

Szanajca, Helena i Szymon Syrkusowie, Lucjan Korngold, Piotr Lubiski, Henryk Blum, Jan Bogusawski czy Maksymilian Goldberg przedstawiciele modego pokolenia architektw o awangardowych i lewicujcych pogldach.49 Pierwsze konkursy zostay rozpisane ju w 1927 roku, maestwo Brukalskich Barbara i Stanisaw, zaproponowali prost koncepcj blokw mieszkalnych (IV Kolonia) w ukadzie galeriowym z charakterystycznymi masywami klatek schodowych, rozwizania te nawizyway do osigni holenderskich a szczeglnie do J. J. P. Ouda.50 Co ciekawe w mieszkaniach o otwartej przestrzeni zastosowano tzw. ciamowski schemat kuchni frankfurckiej51 niezwykle funkcjonalne rozwizanie lokujce poszczeglne elementy (zlew itp.) w cigu, na jednym blacie roboczym52. Na Rakowcu pod egid WSM Syrkusowie w latach 1931-36 zrealizowali projekt wzorcowego osiedla mieszkaniowego53, pierwotnie przeznaczonego dla urzdnikw i robotnikw Pastwowych Zakadw Lotniczych, Zajezdni Tramwajowej przy ul. Opaczewskiej oraz Wytwrni Polskiego Monopolu Tytoniowego54. Bya to pierwsza tego typu realizacja nawizujca do idei osiedla liniowego i rozwiza niemieckich architektw Gropiusa czy Breuera55. Plan zakada wybudowanie niemal 200 mieszka (z wzem sanitarnym) o cechach powtarzalnego moduu w zabudowie liniowej56 i o niewielkiej powierzchni (31,8 m2) by to wyraz denia do maksymalnego uekonomicznienia i zminimalizowania kosztw. Zakadano, e koszt budowy mieszkania ma by niszy ni koszt komornego57. Cztery (w pierwszym etapie), nieco koszarowe w charakterze, dwupitrowe bloki o konstrukcji stalowej (koniec kocw zrealizowano je w konstrukcji tradycyjnej ceglanej), ustawione prostopadle do ulicy, miay by rozlokowane w zielonej przestrzeni wrd budynkw oglnodostpnych oferujcych funkcje niedostpne dla jednostkowych
A. K o t u l a , P. K r a k o w s k i , Architektura wspczesna zarys rozwoju, wyd. Wydawnictwo Literackie, Krakw 1967, s. 124.
49 50 51 52

I. W i s o c k a , Awangardowa, op. cit., s. 125. I. H u m l , Polska, op. cit., s. 110-111.

Jak pisze Irena Huml w swojej ksice Polska sztuka stosowana XX wieku, bloki mieszkalne stanowiy przestrze do wystawy Mieszkanie Najmniejsze, ktra odbya si w 1930 roku.
53 54

Projekt Syrkusw wzbudzi niemae zainteresowanie na kongresie CIAM w Brukseli w 1930 roku.

J. T r y b u , Przewodnik po warszawskich blokowiskach, wyd. Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa 2011, s. 73.
55

I. W i s o c k a , Awangardowa, op. cit., s. 125. O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s. 41.

56 57

By to wyraz ich przekonania, e jedynie uprzemysowiona produkcja moe zaspokoi ogromne w tym czasie i niesabnce zapotrzebowanie na mieszkania.

uytkownikw w poszczeglnych mieszkaniach58. By to midzy innymi Dom Spoeczny, czyli budynek, w ktrym znajdoway si sala zebra, biblioteka, czytelnia itp59. Co ciekawe, inwestycja realizowana bya w dwch etapach. Drugi poprzedzi wywiad rodowiskowy majcy na celu zasignicie opinii uytkownikw, ktrych wnioski i uwagi uwzgldniono w kolejnym etapie inwestycji60. Niestety, nie zrealizowano wszystkich budynkw oglnodostpnych, przez co peen funkcjonalizm i efekt logiki zaoenia nie zosta osignity. W latach 30. XX wieku ruch budowlany generowa nie tylko WSM, ale rwnie Zakad Ubezpiecze Spoecznych (ZUS), ktry z pomoc Szanajcy realizowa w Warszawie program mieszkalny zakadajcy budow osiedli i pojedynczych budynkw. S to midzy innymi kolonia mieszkaniowa przy ul. Mickiewicza 27 (lata 1930-31, projekt wsplnie z Brukalskim) czy budynki mieszkalne przy ul. Inwalidw (1932-33). W 1934 roku Stanisaw Fiszer wraz z Jzefem owiskim i Zdzisawem Szulcem wzili udzia w konkursie na zabudow kwartau ulicy Topolowej w Warszawie. Zaproponowali oni, utrzymane w duchu lecorbusierowskim61, cztery wysokociowce, o planie przyziemi przypominajcym krzy rwnoramienny, rozlokowane w lunym ukadzie (wolne tereny midzy blokami miay zosta wykorzystane, jako tereny zielone oraz miejsce na dziaalno usugow62) wzdu arterii komunikacyjnej przy jednoczesnym zerwaniu z obrzen zabudow ulicy. Jeli chodzi o kontakt rodowiska polskich architektw z Europ, ogromne znaczenie maj tutaj midzy innymi Helena i Szymon Syrkusowie, ktrzy reprezentowali Polsk (oraz grup Praesens) na kongresach CIAM i CIRPAC63. Naleeli oni do pragmatycznego skrzyda CIAM. Chcieli budowa dla budowania bez zwracania szczeglnej uwagi na jako wykonania czy form64. Idea budowania jak rwnie misja spoeczna architekta bya dla nich istotniejsza. Na pierwszy, zaoycielski kongres CIAM w La Sarraz zaproszeni65 zostali Szymon Syrkus oraz, penicy rol jego zastpcy, Jzef Szanajca66. W kolejnych Kongresach jako cz delegacji pojawiali si rwnie inni architekci, midzy innymi Helena Syrkus,
58

I. W i s o c k a , Awangardowa, op. cit., s. 136. O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s. 42. I. W i s o c k a , Awangardowa, op. cit., s. 138. A. K. O l s z e w s k i , Idee, op. cit., s. 487. O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s. 44. A. K. O l s z e w s k i , Idee, op. cit., s. 485.

59 60 61

62 63 64

J. S o t a n , Rozmowy o architekturze. Rozmawia Andrzej Bulanda, wyd. Muzeum Akademii Sztuk Piknych, Warszawa 1996, s. 51-52.
65

Zaproszenie wystosowa Siegfried Giedion. I. W i s o c k a , Awangardowa, op. cit., s. 116.

66

Teodor Teoplitz, Stanisaw Brukalski, Roman Piotrowski czy Stanisaw Towiski. Na Kongresie w Brukseli w 1930 swj odczyt na temat warunkw mieszkaniowych w Polsce wygosi Szymon Syrkus. Na kongresie w Atenach w 1933 roku polscy reprezentanci wczeni zostali do Komisji CIAM Komisji Organizacji Przyjaci Kongresu (S. Brukalski), Komisji Rezolucji (R. Piotrowski), Komisji Protokow (H. Syrkus67) i Komisji Prasowej (S. Syrkus)68. Uchwalona w 1933 roku Karta Ateska staa si punktem wyjcia dla pracy J. Chmielewskiego i Szymona Syrkusa Warszawa funkcjonalna69. II wojna wiatowa spowodowaa, co oczywiste, przestj (przede wszystkim, z praktycznego punktu widzenia, gdy konspiracyjna dziaalno teoretyczna wci miaa miejsce) w rozwoju polskiej myli urbanistycznej. Jednak niektre problemy i idee modernistycznej urbanistyki 20-lecia midzywojennego wci byy aktualne zaraz po wojnie. W latach 1944 1950 (w literaturze istnieje rwnie inne datowanie: 1949 - 195170) powstao osiedle Koo II w Warszawie projektu Szymona i Heleny Syrkusw, skadajce si ze zrnicowanej zabudowy blokowej wzbogaconej o rozbudowany program budynkw spoeczno -socjalnych usytuowanych wrd zieleni71. Lisowski zalicza je, jako jedyne z tego okresu, do tzw. awangardy sekundarnej72. Co ciekawe, Trybu podaje, e w konstrukcji budynkw na wiksz skal wykorzystano elementy prefabrykowane, co byo drugim takim przypadkiem na ziemiach polskich, zaraz po osiedlu Praga I w Warszawie73. Jednoczenie wybuch wojny i koniec okresu dwudziestolecia midzywojennego stanowi zamknicie pewnego rozdziau ideologicznie i formalnie w gwnej mierze pozytywnego, w ksztatowaniu si idei osiedla mieszkaniowego.

67 68 69

Wsppracowaa z Le Corbusierem i Siegfriedem Giedionem nad opracowaniem sprawozda. O. C z e r n e r , H. L i s t o w s k i , Awangarda, op. cit., s. 245-254. Ibidem, s. 47. J. T r y b u , Przewodnik, op. cit., s. 28. Ibidem, s. 28. B. L i s o w s k i , Rozwj, op. cit., s. 90. J. T r y b u , Przewodnik, op. cit., s. 28.

70 71 72

73