You are on page 1of 15

P. Gsiorek, Zdrowie w cyklu ycia jednostki , w: M. D. Gowacka (red.), Promocja zdrowia. Konteksty spoeczno-kulturowe, Pozna 2000, ss. 161-177.

Zdrowie w cyklu ycia jednostki

1. Wprowadzenie Przemiany spoeczno-kulturowe, jakich jestemy wiadkami w ostatnich latach, sprawiaj, i wiele faktw uznawanych dotychczas za obiektywne i przez to niepodwaalne, zaczyna si uwaa za zdeterminowane czasem i przestrzeni, w jakiej istniej (czy raczej w jakiej s konstruowane). Wspczesne kontrowersje dotyczce prawdziwoci zjawisk nie ominy take zdrowia i jego funkcji w yciu indywidualnym i spoecznym. Efektem tego s coraz czciej pojawiajce si opinie, i nie moliwe jest take sformuowanie [] jednej definicji ciaa, zdrowia i choroby. Nie s to bowiem stany wycznie obiektywne, ktre s dane, lecz [s to] w duej mierze spoeczne konstrukcje [] Maj one charakter relatywny. To co w jednych warunkach kulturowych czy spoecznych jawi si jako bezwzgldnie zdrowe (std podane), w innych moe sta si przyczyn lub oznak choroby (i odwrotnie). W rezultacie te nie wydaje si moliwe stworzenie jednej, <<ostatecznej>> (i kulturowo uniwersalnej) koncepcji promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej (Melosik, 1999, s. 7). Istniejce ju definicje zdrowia eksponuj zwykle te wasnoci, ktre s istotne z punktu widzenia okrelonej perspektywy, na przykad: zdrowie w ujciu biologicznym, socjologicznym (Melosik, 1999), psychologicznym (Matarazzo, 1986; Heszen-Niejodek, 1997; Sk, 1997), zdrowie w szkole (Woynarowska, 1994) i w pracy (Gniazdowski, 1994). Definicje te zawieraj przy tym w sobie czsto takie cechy, ktre wzajemnie si wykluczaj. Z jednej strony w brak moliwoci porozumienia midzy zwolennikami odmiennych orientacji wywouje swoisty kryzys teoretyczny we wspczesnych nauka zajmujcych si zdrowiem. Z drugiej natomiast powstaj nowe i to coraz bardziej wysublimowane dyskursy zdrowia (por. Antonovsky, 1995; 1997). Prbuj one nada spjno tej wielowtkowej i wielowymiarowej przestrzeni kultury. Jest to jednak zadanie niezwykle trudne i ostatecznie, take nie do koca wolne od zarzutu dotyczcego powoywania i narzucania jako uniwersalnej kolejnej prawdziwej wersji zdrowia. Podjcia tego tak wanego spoecznie tematu wymaga zatem szczeglnej ostronoci. wiadom powyszych ogranicze chciabym zaproponowa spojrzenie na problematyk zdrowia z punktu widzenia dwch podej: kulturowo-historycznej koncepcji rozwoju 1

czowieka (L. S. Wygotski, A. N. Leontiew), a take psychospoecznego ujcia rozwoju ego (E. H. Erikson). Oba te stanowiska teoretyczne posiadaj podobne zaoenia ontologiczne i epistemologiczne std moliwe jest ich wsplne zestawienie (por. Smykowski, 1999). Jakkolwiek zdrowie nie stanowi centrum ich zainteresowania, to jednak ze wzgldu na sposb charakterystyki rozwoju czowieka wielokrotnie (cho czasami nie wprost) podejmuj rnorodne jego konteksty. Wynika to z faktu, i konceptualizacje rzeczywistoci stworzone przez wymienione podejcia wykorzystuj osignicia teorii systemw. W rezultacie ujmuj one w jedn cao wiele czynnikw, ktre w prostych zestawieniach wydaj si by sprzeczne. Jest to moliwe dziki temu, e w ujciach tych ukazuane s take zalenoci wystpujce midzy tymi czynnikami. Pozwala to podj wtki podstawowe, przy jednoczesnej zdolnoci uchwycenia caoci zjawiska. Jedna z tez teorii systemw stwierdza, e wszystkie czci danego systemu s podporzdkowane elementowi aktualnie dominujcemu. Ze wzgldu na specyfik interesujcego nas zjawiska, wydaje si to by niezwykle istotne zaoenie. Zdrowie bowiem to jedna z czci wikszego systemu, ktry ewoluujc dokonuje wielokrotnych przeksztace w strukturze konstytuujcych go elementw (por. Laszlo, 1978; Pisarek, 1993). Twierdzenie to bdzie stanowi podstaw analizy zdrowia i jego trzech podstawowych wedug powyszych koncepcji determinant: elementw biologicznych, spoeczno-kulturowych i psychicznych. W yciu czowieka jest ono bowiem wypadkow si: zapisu genetycznego, wyznaczajcego czas i sposb funkcjonowania organizmu, wpyww rodowiska, a take, co jest wane z punktu widzenia tych koncepcji, poziomu rozwoju psychicznego czowieka. Wzajemne nakadanie i przenikanie si tych czynnikw i wynikajce z tego przeksztacenia w obrazie ciaa i zdrowia powoduj, i trudna, jeli nie niemoliwa staje si ostateczna odpowied na pytanie dotyczce odkrycia wystandaryzowanych norm zdrowia. Wytworzona przez ludzi szeroko pojta kultura sprawia bowiem, e ksztat ciaa i zdrowia czowieka jest efektem oddziaywania ju nie tylko rodowiska naturalnego ale take i spoecznego. To ostatnie zaczyna ustala normy zdrowia korzystne z punktu widzenia jego wasnego funkcjonowania w okrelonym czasie i kontekcie. Obraz zdrowia ulega jednak jeszcze wikszemu zamazaniu wraz z osiganiem przez podmiot coraz wyszych stopni rozwoju psychicznego. Zgodnie z powyszymi koncepcjami, czowiek dochodzi wwczas do wzgldnej autonomii w stosunkach z wasn kultur, co umoliwia mu tworzenie wasnych standardw zdrowotnych. Jest to szczeglnie widoczne w wielokulturowych spoeczestwach, gdzie ludzie majc swobod ksztatowania wielu wymiarw swego ycia mog rwnie swobodnie ustosunkowywa si wobec wasnego zdrowia. 2

2. Od natury do spoeczestwa i kultury Zgodnie zaoeniami tkwicymi u podstaw powyszych koncepcji, dla dokonania analizy danego zjawiska naley przyjrze si poszczeglnym elementom, ktre je wsptworz. Dlatego, aby adekwatnie opisa znaczenie zdrowia w cyklu ycia jednostki naley si odnie do szerszej kategorii w oparciu o ktr si ono konstytuuje. Chodzi tu o proces ycia, ktrego podstawow cech, jak podkrela A. Kpiski (1994, s. 271), jest metabolizm, czyli nieustanna i nie zaburzona, wzajemna wymiana midzy organizmem i jego rodowiskiem. Jest ona moliwa dziki wytworzeniu pewnej specyficznej zgodnoci midzy nimi. Etologowie niemieccy wyrazili j w trudno przekadalnym terminie Umwelt. Oznacza on zaistnienie swoistej jednoci rodowiska otaczajcego dany organizm i tego, ktre jest wewntrz niego. Heidegger (1994, s. 81, 93) komentujc znaczenie tego sowa pisze, e organizm posiada wiat swego otoczenia. w Umwelt to definicja zdrowia na najbardziej rudymentarnym poziomie. Wyraa ona charakterystyczne jego cechy, ktre mona odnale na kadym poziomie rozwoju ywego organizmu (od komrki po czowieka) (Erikson, 1986, s. 25, 233; Witkowski, 1989, s. 208-210). Z powyszego wynika, i zdrowie nigdy nie jest cech przypisan jedynie organizmowi, lecz przynalen take jego otoczeniu, ktre bd mu sprzyja bd jest dla niego szkodliwe. Ze wzgldu na zmiany zachodzce w otoczeniu, organizm zmuszony jest do permanentnego uzgadniania z nim swych moliwoci. Powoduje to, i stan metabolizmu ywego ustroju nieustannie przesuwa si midzy kracami kontinuw: homeostaz entropi, zdrowiem chorob (por. Antonovsky, 1995). Istnienie homeostazy i zdrowia oznacza, i w organizmie zachodz zmiany zgodne z planem yciowym wpisanym w geny danego gatunku. Entropia i choroba wiadcz o tym, i proces ten jest w mniejszym lub wikszym stopniu zaburzony, co w pewnych warunkach jest moliwe do przezwycienia, w innych wywouje trwae lecz nieistotne przeksztacenia w metabolizmie organizmu, a w jeszcze innych powoduje zanik czynnoci yciowych. Wraz ze zmianami w otoczeniu organizmy wytwarzaj kolejny mechanizm przystosowawczy, ktry w znaczny sposb uatwia utrzymanie ich zdrowia, zwany przez Kpiskiego (1994, s. 271) metabolizmem informacyjnym. S to najprostsze formy odzwierciedlania otoczenia, ktre Leontiew (1962, s. 11, 31) okrela kolejno jako: elementarn psychik sensoryczn, psychik sensoryczn wrae, czy psychik percepcyjn spostrzee. Wzrasta wraz z nimi zdolno adekwatnego odzwierciedlenia rodowiska i zachowania potrzebnej dla zdro-

wia harmonii midzy ywym ustrojem i jego otoczeniem. Dziki tym rudymentarnym formom psychicznym, relacje organizmu ze rodowiskiem zostaj uporednione przez tak zwane sensowne zwizki biologiczne. Dziki tym najprostszym sposobom odbioru i przetwarzania informacji, organizm jest w stanie wyrni te bodce pynce ze rodowiska (na najniszym poziomie poprzez dziaanie bodcw interoceptywnych), ktre zaspokajaj jego potrzeb. Na wyszym stadium rozwoju, sensu biologicznego nabieraj take te cechy rodowiska, ktre pozostaj w cisym zwizku z elementem zaspokajajcym potrzeb. W wyniku uksztatowania sensownych zwizkw biologicznych [] nie tylko oddziaywanie danego bodca zaczyna wywoywa okrelon reakcj, [] ale i odpowiednia potrzeba teraz jak gdyby <<rozpoznaje siebie>> w danym przedmiocie-bodcu, konkretyzuje si w nim i wywouje aktywne poszukiwanie go (Leontiew, 1962, s. 14; por. Lorenz, 1972, s. 40). Powstanie aktywnych form przeciwdziaania stanom braku zaspokojenia potrzeb powoduje jakociow zmian w sposobach podtrzymywania zdrowia. Dziki nim, zdecydowanie wzrastaj szanse uniknicia chorb wywoanych zmian w rodowisku ycia. Owe sen sowne zwizki biologiczne, zgodnie ze sw nazw, s jednak cakowicie zdeterminowane biologicznie. Zapis genetyczny i dziaania instynktowne powoduj, i zachowanie skierowane jest na znajdujce si w rodowisku przedmioty potrzeby biologicznej lub przedmioty przybierajce sens potrzeby biologicznej. Zdrowie, w swej najbardziej naturalnej postaci, jest zatem wyznaczone przez takie funkcjonowanie osobnika w danym rodowisku i takie jego reagowanie na bodce, ktre w efekcie daje optymalne zaspokojenie wymogw organizmu (por. Sowa, 1984, s. 114). Szeroko rozumiane otoczenie i ograniczone zapisem genetycznym zachowanie osobnicze to jedyne sposoby podtrzymywania zdrowia w wiecie zwierzt. Poszerzenie tego potencjau jest moliwe poprzez zmian w genotypie danego gatunku, ktra dokonuje si jedynie dziki duej iloci adaptacji osobniczych. Jest to jednak dugotrway proces, podczas ktrego wytwarzaj si rozbudowane i wyspecjalizowane narzdy (w tym szczeglnie egzosomatyczne). One to uatwiaj zwierztom utrzymanie koniecznej rwnowagi w stosunkach z otoczeniem. Jednak z powodu, mimo wszystko, ograniczonych morfogenetycznych moliwoci adaptacyjnych, istnieje nadal due prawdopodobiestwo zaistnienia niepodanych stanw chorobowych. Dlatego wanie wedug koncepcji kulturowo-historycznej naturalne, to znaczy zdeterminowane jedynie genetycznie i rodowiskowo, sposoby zachowania zdrowia nie speniaj do koca adekwatnie swojej funkcji. Zdolno wykorzystania potencjau rozwojowego zawartego w zapisie chromosomalnym jest bowiem u zwierzt wypadkow zgodnoci ich biologicznych moliwoci adaptacyjnych i sprzyjajcych warunkw otoczenia. 4

Znaczna zmiana w sposobach funkcjonowania i zachowywania zdrowia organizmu dokonuje si jak twierdz autorzy stanowiska kulturowo-historycznego wraz ze zmian metody utrwalania dowiadcze zwizanych ze sposobami adaptacji. Transformacj t mona nazwa dwuznacznie (r)ewolucj zdrowotn, gdy jej podstawowe cechy widoczne s ju u tych gatunkw zwierzt, ktre s zdolne do uczenia si zachowa przystosowawczych od starszych oso1nikw. Cho (r)ewolucja ta miaa miejsce ju w wiecie zwierzt, to jednak peni swych moliwoci ujawnia dopiero w yciu ludzi, ktrzy rozrywaj sensowne zwizki biologiczne czce bezporednio organizm z oto2zeniem.2 Pomidzy potrzeb organizmu i przedmiot, ktry j zaspokaja wchodzi drugi czowiek i kultura. Dopiero bowiem pojawienie si czowieka, zgodnie z twierdzeniami powyszej koncepcji, umoliwia w jakociowy przeskok, gdy od tego momentu osignicia adaptacyjne zostaj zachowywane w trwaym dorobku kultury: w znaczeniach zawartych w jzyku i wytworzonych przedmiotach. Dziki temu, to co w pojedynk jest niewykonalne, staje si realne we wsppracy i z pomoc narzdzi wytworzonych przez przesze pokolenia. Pomagaj one bowiem pokona ograniczenia zwizane z budow ciaa i jego moliwociami (Leontiew, 1962, s. 71). (R)ewolucja owa doprowadzia do tego, e rodowisko naturalne przeksztacio si w spoeczno-kulturowe i w zwizku z tym zachowywanie zdrowia, zostao uzalenione od stosunku danego osobnika do innych czonkw zespou i od umiejtnoci wykorzystywania osigni przez nich wypracowanych. 3. Od filogenezy do ontogenezy Jak twierdz autorzy koncepcji kulturowo-historycznej wprowadzenie drugiego czowieka (a wraz z nim kultury) pomidzy potrzeb i przedmiot zaspokojenia przeksztaca sens biologiczny w sens spoeczny. Dotychczasowe zachowania, zdeterminowane przede wszystkim naturalnymi zwizkami wystpujcymi midzy potrzeb i przedmiotem zaspokojenia, zo1

Rezultaty bada etologw i socjobiologw pokazuj, i zwierzta (np. jelenie, szczury, niektre ptaki),

ktre cechuje wysoki stopie rozwoju ycia spoecznego wytworzyy inne ni genetyczne sposoby przekazywania dowiadcze. Moliwo uczenia si w ten sposb swoistej tradycji danego gatunku nie jest jednak tym sa mym co przekazywane przez ludzi z pokolenia na pokolenie narzdzia i symbole. To dziki nim dokonaa si tak znaczca zmiana w moliwociach zachowywania zdrowia (por. Lorenz, 1972, s. 79, 105; Leontiew, 1962, s. 3435).
2

Zgodnie z twierdzeniami ujcia kulturowo-historycznego o czowieku, w penym tego sowa znaczeniu

mona mwi wwczas, gdy czysto biologiczne potrzeby indywiduum ludzkiego zostan przeksztacone w kulturowo-spoeczne, to znaczy gdy osignie on zdolno do adekwatnego korzystania z dorobku kultury w ktrej yje (m. in. jzyka) (por. Leontiew, 1962, s. 9-10; 1977, s. 21-26).

staj podporzdkowane stosunkom spoecznym i kulturowym. To uporednienie znajduje swj napeniejszy wyraz we wsplnej dziaalnoci ludzi. Dziki temu czowiek wyrnia z jednej strony, obiektywny przedmiot swego ustosunkowania si, z drugiej sam stosunek do niego (Leontiew, 1962, s. 54-55). Oznacza to, e rodowisko naturalne i czowiek zostaj w pewien sposb rozdzielone przez spoeczestwo i kultur. Elementy otoczenia zaspokajajce dotychczas potrzeby biologiczne czowieka wystpuj teraz w swoim staym stosunku do potrzeb zespou. Sens biologiczny zgodnie z tym podejciem przeksztaca si, odzwierciedlajc teraz ju nie naturalne (subiektywne), lecz spoeczne (obiektywne) zwizki i stosunki. Rodzi si w ten sposb dziaanie nakierowane, ju nie tyle na przedmiot zaspokojenia, co na w spoecznie skonstruowany sens sens podmiotu zbiorowego wyraony w wiadomoci czowieka (tame,3s. 72).3 Na podstawie powyszych twierdze koncepcji kulturowo-historycznej mona powiedzie, e dobre zdrowie, od tego momentu w rozwoju gatunku ludzkiego, cechuje si nie tylko optymalnym zaspokojeniem pragnie organizmu, ale take zaspokojeniem pragnie zespou. Wraz z pojawieniem si czowieka zmienia si take, z genetycznego na kulturowy, sposb gromadzenia i zachowywania osigni adaptacyjnych. Proces morfogenezy, odpowiedzialny za adekwatno przeksztace w budowie organizmu w stosunku do zmiany w otaczajcym go rodowisku, zostaje zdominowany i podporzdkowany kulturowym metodom przystosowania. Znaczenia utrwalane przez czowieka w przedmiotach i w pimie staj si bowiem bardziej efektywne ni informacje chromosomalne. Ludzie, wraz z wytwarzan w ten sposb przez siebie kultur, staj niemale na rwnorzdnej pozycji z dziedziczeniem genetycznym i rodowiskiem naturalnym. Wywouj w tych ostatnich na tyle trwae zmiany, i wyznaczaj nowe kierunki rozwoju przyszych pokole (por. Wygotski, 1978). Zmiana elementu biologicznego, dotychczas dominujcego w strukturze funkcjonowania, na spoeczny, doprowadza do jakociowych przeksztace w obrazie zdrowia czowieka.
3

Dychotomia subiektywno-obiektywno w koncepcji kulturowo-historycznej stanowi odzwierciedle-

nie odbioru rzeczywistoci przez jednostk w stosunku do jej obrazu odzwierciedlonego (uoglnionego i uznanego przynajmniej tymczasowo za prawdziwy) przez spoeczestwo. Celem rozwoju ontogenetycznego jest przeksztacenie owej subiektywnej percepcji (pocztkowo silnie nacechowanej instynktownie) w spoeczn. Nie chodzi tu jednak o wyeliminowanie jednostkowego odbioru lecz o wyksztacenie kompetencji do komunikowania tego co subiektywne w sposb uoglniony, to znaczy zrozumiay take dla innych. Uoglniony obraz rzeczywistoci nie stanowi w tej koncepcji Prawdy lecz wiadomo podmiotu zbiorowego, ktra moe i powinna ewoluowa, tak aby jak najpeniej i jak najefektywniej suy caej spoecznoci jak te pojedynczym jednostkom. Jest to zatem sposb konstruowania relacji ludzi midzy sob i ze rodowiskiem (por. Wygotski, 1971, s. 172173; Leontiew, 1962, s. 76-77).

Zdeterminowany do niedawna jedynie przez zmiany biologiczne i rodowiskowe, wraz z rozwojem kultury zaczyna on podlega wedug autorw niniejszej koncepcji take prawom rozwoju spoecznohistorycznego. Dziki spoecznym formom zachowania i spoecznym wytworom, gromadzonym i przekazywanym z pokolenia na pokolenie, do rodowiska zostaj wprowadzone nowe elementy, ktre staj si odpowiedzialne za regulowanie i kontrol obrazu ciaa i zdrowia. Nie oznacza to, i determinanty biologiczne zanikaj, lecz zgodnie z przyjtym przez autorw koncepcji strukturalnym ujciem rozwoju jako elementy dotychczas dominujce, ustpuj miejsca nowym, spoeczno-kulturowym, same zajmujc pozycj drugorzdn w systemie (por. Wygotski, 1971; Erikson, 1997; Pisarek, 1993; Laszlo 1978). Wedug Leontiewa, nie dochodzi jednak do wypierania rozwoju biologicznego na rzecz rozwoju spoecznego. Ma tu natomiast miejsce przeksztacenie biologicznego indywiduum ludzkiego w istot spoeczno-kulturow (por. przypis nr 2). Wida to ju bardzo wyranie na pierwszych etapach ontogenezy, gdy doroli stopniowo zaczynaj eliminowa bezporednie kontakty dziecka z szeroko pojtym otoczeniem. Wwczas proste, uwarunkowane biologicznie zwizki, zachodzce midzy dzieckiem i matk, bardzo szybko zostaj uporednione przez odzie, sztuce, zabawki czy ostatecznie sowo. W ten sposb rozwijajcy si czowiek uczy si, i w warunkach kulturowo-spoecznych, kontakty z rzeczami s moliwe poprzez ludzi (np. rolnika, piekarza itd.), a spotkania z ludmi poprzez, szeroko pojte, rzeczy (np. sowo, poezj, internet) (por. Leontiew, 1977, s. 38). Wraz z postpuj ontogenez w yciu spoecznym pozostaje coraz mniej sfer, w ktrych dochodzi do bezporednich kontaktw (np. poprzez dotyk). Wikszo ma miejsce wanie dziki coraz bardziej wysublimowanym przedmiotom czy sowom. To wszystko nie pozostaje bez zwizku z obrazem zdrowia czowieka, ktry coraz bardziej oddala si od tego, co jest naturalne ku temu, co jest spoecznie adekwatne. Otoczenie kulturowe stoi przed dzieckiem jako zadanie, do rozwizania ktrego nie wystarczy tylko odpowiedni genotyp. Na pocztku ujawnia si ono jemu od strony swych cech przedmiotowych i biologicznych, ale stopniowo mody czwiek odkrywa take zawarte w nich znaczenia spoeczne (por. Erikson, 1985, s. 169). To wanie znaczenia kulturowe, zawarte w przedmiotach uytkowych i ideach spoecznych, ksztatuj w rozwoju ontogenetycznym ciao, zmysy i psychik. Dziki elastycznoci biologicznej natury czowieka jego rka przystosowuje si do ksztatw i sposobu posugiwania si dugopisem i pdzlem, oko dostrzega w przedmiotach wicej ni dalekowzroczny ptak, ucho rozrnia najsubtelniejsze barwy mowy ludzkiej, a psychika w coraz bardziej rozbudowany sposb odzwierciedla nadane im znaczenia (Leontiew, 1962, s. 64, 74, 102). 7

Zdrowie nabiera w ten sposb charakteru spoecznego. Dziecko bowiem, aby by zdrowe, musi przej w otoczeniu kulturowym odpowiednie treningi: odywiania, poruszania, higieny, ubierania itd. Instancj psychiczn odpowiedzialn za prawidowy przebieg tego procesu jest w koncepcji Eriksona ego. Przeksztaca ono biologiczne popdy zawarte w id w zachowania zgodne z wzorcami otaczajcej go kultury. Zadaniem ego jest zatem integracja jednostki z otoczeniem. Ukoronowaniem jego dziaania jest ukonstytuowanie si dojrzaej tosamoci psychospoecznej, to znaczy takiej, ktra potrafi scali w jeden wizerunek (Self) obrazy jednostki (selves), ktre pochodz z wielu rnych sfer jej ycia (soma, psyche i etos) (por. Erikson, 1980, s. 99; 1986, s. 209; 1997, s. 202). Dziecko tworzy w spjny wizerunek w oparciu o matryce prezentowane w otoczeniu kulturowym. Dokonuje si to dziki mechanizmowi identyfikacji (identification), ktry do okresu dorastania jest podstawowym sposobem uwewntrznienia w jednostce spoecznie przyjtego obrazu zdrowia (tene, 1986, s. 159). Uznanie spoecznego ksztatu zdrowia za wasny powoduje, i jak zauwaa Erikson (1985, s. 85) paradoksalnie mwienie o tym co najbardziej indywidualne w czowieku jest mwieniem o tym co najbardziej fundamentalne dla wsplnotowego my. Na podstawie przyjtych tu koncepcji rozwoju mona stwierdzi, i okres utosamienia z kulturowym obrazem zdrowia jest stosunkowo dugi i wieloetapowy. Stadia te rni si znacznie midzy sob i rzdz si rnymi prawami. Erikson dzieli ycie czowieka na osiem rnych jakociowo okresw, z ktrych pierwsze cztery s szczeglnie istotne dla tego procesu. To podczas nich ego moe zdoby kolejne poczucia: ufnoci, autonomii, inicjatywy i produktywnoci. Osignicie ich jest jednak cile zwizane z umiejtnoci wytworzenia w sobie spoecznie aprobowanych cech, k4re autor ten nazywa: cnotami (virtue).4 Opiekunowie bowiem dopuszczaj do samodzielnego funkcjonowania w otoczeniu tylko zdrowe dzieci, czyli takie, ktre potrafi nada swemu ciau i zdrowiu waciwy (czytaj: spoecznie aprobowany) kszta (por. Leontiew, 1977, s. 38). Ukonstytuowanie si cnt jest jednoznaczne ze zdolnoci do dbania o wasne zdrowie w kulturowo-spoecznych warunkach. Jednak, jak zauwaa Erikson, w kulturze istnieje: pewna wewntrzna wiedza, pewne niewiadome plano4

W koncepcji tej poczucia s podstawowym wyznacznikiem poziomu rozwoju ego. W odrnieniu od

patologicznego poczucia pewnoci, wyraaj one specyficzn ambiwalencj ego w stosunku do rzeczywistoci. Najkorzystniejsza ich posta zostaje odzwierciedlona w osignitej cnocie, ktra wyraa optymalny dla danej fazy stosunek do otoczenia (por. Erikson, 1980, s. 56). Cnoty w zabawowy (playfulness) sposb umoliwiaj wystpienie obok siebie elementw pozornie nie do pogodzenia: wolnoci i niewoli, wzrastajcej aktualnoci i oderwania od rzeczywistoci, indywidualnego i tradycyjnego, improwizacji i dziaa sformalizowanych, zaskoczenia i powracajcego poczucia obeznania, swobody dla innowacji w obrbie czego, co musi by nieustannie powtarzane, wzmacniajcego si ycia i mnocej si mierci (por. Erikson, 1995, s. 247; 1978, s. 75).

wanie i wiele zabobonw w pozornie arbitralnych odmianach treningu dziecka: to, co jest <<dobre dla dziecka>>, co moe mu si przydarzy, jest zalene od tego kim i gdzie ma si ono sta (Erikson, 1980, s. 60). Wielo kultur, a take ich wewntrzne zrnicowanie (zwizane z podziaem rl) powoduje, i ustalenie w sposb ostateczny tego, co zdrowe staje si ju chyba niemoliwe. Otoczenie spoeczne bardzo wczenie wykorzystuje elastyczno biologicznej natury czowieka, przeksztacajc j zgodnie ze swymi potrzebami. Mona powiedzie, e spoeczestwo, ktre ukonstytuowao si midzy innymi ze wzgldu na moliwo podniesienia jakoci zdrowia, uczynio z niego wasnego niewolnika, i jak mwi Erikson 5(1994, s. 230) zamiast nurture nature5 czowieka, z luboci oddaje si wadczemu jej przeksztacaniu. Tak intensywne oddziaywania sprawiaj, e jednostka, przestaje mie ju bezporedni czno z tym, co mona nazwa jej natur. Wytworzony w niej obraz ciaa i zdrowia jest efektem tego przy kim i gdzie yje. Mona zatem powiedzie, i zgodnie z przedstawianymi tu podejciami teoretycznymi powstanie spoeczestwa i kultury prowadzi do normatywnego (wy)naturzenia rozwoju i zdrowia czowieka. Jednostka, wprowadzona jeszcze jako dziecko w struktur spoeczn, nie potrafi dostrzec wzgldnoci kultury w ktrej wzrasta i tego, co si z ni dzieje. Mechanizm identyfikacji jest natomiast na tyle potnym i trwaym sposobem socjalizacji, i mody czowiek zwykle postrzega sw spoeczno i preferowany przez ni zdrowy styl ycia, jako jedynie suszne i prawdziwe. Zgodnie z koncepcj Eriksona, doprowadza to czsto do jawnego wyraania niechci (lub nawet agresji) w stosunku do innych kultur i ich definicji zdrowia (por. Erikson, 1995, s. 256; Lorenz, 1972, s. 310). Tendencja ta, uznana jest przez powyszego autora za jedn z podstawowych przeszkd stojcych na drodze pozytywnych zmian spoecznych, w tym take poszukiwania takich form ycia, ktre sprzyjayby podtrzymywaniu zdrowia zarwno oglnospoecznego jak i indywidualnego. W okresie dorastania istnieje jednak moliwo zakwestionowania spoecznie preferowanego obrazu zdrowia i jego pozornej uniwersalnoci. Dziki tendencji do dystansowania si wzgldem wasnej kultury adolescent ma bowiem moliwo wytworzenia subiektywnego obrazu cielesnoci i osobistej definicji zdrowia. 4. Od spoecznej do indywidualnej koncepcji zdrowia Na pocztku ontogenezy dziecko przejmuje obraz ciaa i zdrowia, ktry jest zgodny z powszechnie przyjtym w jego kulturze. Umoliwia to jemu coraz bardziej samodzielne funk5

W jzyku angielskim sowo nurture oznacza jednoczenie ywienie, opiek i wychowywanie.

cjonowanie spoeczne. Tak przeksztacona i uporzdkowana biologiczna natura czowieka zostaje poddana prbie w okresie dorastania (faza V). Na tym etapie rozwoju w ciele modego czowieka (soma) zachodzi wiele przemian, ktre zdaniem Eriksona ujawniaj si w nowych selves. Powoduje to, i ksztat Self zaczyna odbiega od spoecznej definicji zdrowia (etos). W zwizku z tym moe doj do znacznych przeksztace w tosamoci ego (psyche), ktra nie jest w stanie pomiec6 w sobie nowych fenomenw rozwojowych.6 Ujawnia si to w charakterystycznym dla tego okresu pomieszaniu tosamoci ( identity confusion), zwanym inaczej przez Eriksona rozproszeniem (identity diffusion). Zgodnie z koncepcj powyszego autora, przemiany zachodzce ju we wszystkich trzech sferach (soma, psyche i etos) mog spowodowa rozbicie i porzucenie dotychczasowej formuy zdrowia, ktra okazuje si zbyt ciasna dla rozwijajcego si modego czowieka. Rodzi to w nim coraz wicej pyta, co do susznoci rozwiza przyjtych w jego macierzystej kulturze. Zwykle te nie znajduje w niej na nie odpowiedzi, co sprawia, i coraz bardziej si alienuje. Przyjmujc zaoenia analizowanego ujcia mona powiedzie, i adolescent zwraca si wwczas ku alternatywnym sposobom ujmowania zdrowia, ksztatowanym wewntrz (sub)kultur. Szukajc siebie dorastajcy dobrowolnie i czsto przyjmuje czasowo rne systemy wartoci typowe dla spoecznoci i ideologii, w ktre si aktualnie angauje. Jak ju wyej zostao powiedziane, w kadej ideologii za pojciem zdrowia kryje si okrelona jego koncepcja (zazwyczaj ukryta), a sama ideologia przypisuje zdrowiu rne miejsca w hierarchii swoich wartoci. Adolescent ma zatem szans wchodzenia w sytuacje, w ktrych zdrowie zajmuje niekiedy naczeln pozycj a innym razem jest deprecjonowane. Moe on w ten sposb zmienia swoj kondycj, doprowadzajc j do stanw, ktre niejednokrotnie s uznawane za odbiegajce od norm oficjalnie obowizujcych (np. zaywa narkotyki, uprawia ekstremal7e sporty itp.).7 Celem rozwoju wedug Eriksona (1986, s. 159) jest jednak wejcie w proces formowania wasnej tosamoci (identity formation), a w zwizku z tym i wasnej definicji zdrowia. Podjcie prby okrelania czym jest dla kogo zdrowie, nie jest tu rwnoznaczne z alienacj w stosunku do tego w czym si wychowywa. Dziki wzmiankowanemu wyej zdystansowaniu si wzgldem wasnej kultury adolescent dostrzega jej wzgldno, a dziki ekspery6

Jest to jednak moliwo, gdy wedug Eriksona zaistnienie kryzysu (ma on u niego charakter norma-

tywny) to szansa zrestrukturyzowania dotychczasowych osigni, ktra stwarza sposobno osignicia nowych jakoci w rozwoju.
7

Niebezpieczestwem okresu dorastania jest zdolno do bezgranicznego powicenia swego ycia i

zdrowia dla okrelonej ideologii, kosztem ycia i zdrowia take innych ludzi.

10

mentowaniu z rnymi (nawet sprzecznymi) rolami docenia jej warto. Uwiadomienie sobie tego powoduje, i dorastajcy (to ju pna adolescencja) ma moliwo wyodrbniania w rnych napotykanych definicjach zdrowia, tych elementw, ktre s mu najblisze. Proces ten doprowadza do odnalezienia takiej ideologii i takiego miejsca w strukturze spoecznej, w ktrych mgby zawrze jak najwicej obrazw siebie ( selves) wyznaczajcych jego stan zdrowia. Przyjcie, wraz z rol spoeczn, zwizanej z ni ideologii, pozbawione jest ju jednak totalnych inklinacji, charakterystycznych dla wczeniejszych faz. Jej celem nie jest ju bowiem przekaz prawdy o jednolitej rzeczywistoci, lecz utworzenie na tyle spjnego obrazu wiata (obrazu a nie prawdy), aby mg sta si treci i oparciem tak dla zbiorowego jak i indywidualnego poczucia tosamoci (por. Erikson, 1980, s. 157, 168). Jednostka dostrzega ogromn warto tak pojtej ideologii, dlatego te pragnie by wierna i odpowiedzialna za wybrany przez siebie styl ycia i preferowany przez niego ksztat zdrowia. Dlatego, zdaniem Eriksona, efektem kocowym fazy V powinno by osignicie cnoty wiernoci, ktra wyraa wybr i zwizanie z okrelon ideologi, przy caej wiadomoci jej wzgldnoci. Jest to jak uwaa autor koncepcji zdolno dotrzymania swobodnie przyjtych przez siebie zobowiza, wbrew nieuniknionym sprzecznociom systemw wartoci (1994, s. 125). Mona zatem powiedzie, e dorastajcy, wiadomie ju czerpic z szeroko pojtej kultury, uzyskuje poczucie indywidualnej odpowiedzialnoci za jej ksztat i rodzaj proponowanych przez ni definicji zdrowia. Dokonuje si dziki temu przeom w indywidualnym jego ujciu. Charakteryzuje si on zdaniem Leontiewa (1977, s. 50) przejciem od tego, e podmiot dziaa dla podtrzymania swego istnienia, [do sytuacji w ktrej] podmiot podtrzymuje swe istnienie, aby dziaa, realizowa dzieo swego ycia, urzeczywistnia swe ludzkie przeznaczenie. Przewrt ten koczc okres powstawania8osobowoci otwiera zarazem nieograniczone perspektywy rozwoju.8 W koncepcji Eriksona jednostka wkracza teraz w fazy po tosamoci (beyond identity), w ktrych determinujca ksztat zdrowia tosamo psychospoeczna przestaje peni dominujc funkcj. Na podstawie tego podejcia mona powiedzie, i na tym etapie rozwoju czowiek posiada ju indywidualne ujcie zdrowia, ktre
8

Wedug obu koncepcji (zarwno kulturowo-historycznej jak i psychospoecznej) od okresu dorastania

[] potrzeby wchodz w nowe wzajemne stosunki. Cho zaspokojenie potrzeb yciowych (biologicznych) pozostaje dla czowieka spraw numer jeden i nieodcznym warunkiem jego ycia, wysze specyficznie ludzkie potrzeby wcale nie tworz jedynie powierzchownych struktur, ktre nawarstwiaj si nad nimi. Dlatego jeli na jedn szal wagi pooy fundamentalne, yciowe potrzeby czowieka a na drug jego wysze potrzeby, to prze way mog wanie te ostatnie (Leontiew, 1977, s. 30). Jest to zasadnicza rnica wystpujca pomidzy przedstawionym tu ujciem a hierarchi potrzeb A. Maslowa (1990), wedug ktrego zaspokojenie potrzeb podstawowych jest warunkiem zaspokojenia potrzeb wyszych.

11

potrafi uzasadni, obroni, a take wzi odpowiedzialno za jego ksztat. S to fundamentalne cechy dojrzaego wejcia w szeroko pojte rodzicielstwo. Na tym etapie ontogenezy czowiek nie jest ju bowiem otaczany trosk (fazy I-IV), nie jest te skoncentrowany na troszczeniu si o siebie (faza V), lecz potrafi zatroszczy si take o innych (fazy VI-VIII). W fazie intymnoci (VI) zdaniem Eriksona (1994, s. 129) czowiek staje si potencjalnie gotowy do wejcia w bliski zwizek z drug osob, a tym samym do rezygnowania w rnych obszarach ze swojego ja na rzecz my. Wyksztacajca si wtedy cnota mioci jest [] wzajemnym oddaniem si, nieustannie agodzcym antagonizmy nieodcznie towarzyszce wsplnemu dziaaniu. W zwizku z tym, w czasie wytwarzania poczucia intymnoci jednostka porusza si po kontinuum zdrowie choroba, dobrowolnie przybliajc si do ktrego z powyszych biegunw ze wzgldu na swojego partnera. Dbao o zdrowie lub jego powicenie dokonuje si z uwagi na drug, ukochan osob. W fazie poprzedniej jednostka rwnie bya zdolna do takiego zachowania, jednak tam dokonywao si to bardziej ze wzgldu na jej wasne dobro, bowiem suyo stworzeniu spjnego obrazu siebie. Z kolei w fazie generatywnoci (VII) czowiek angauje si w sposb bardziej lub mniej bezporedni w wychowanie i trosk o kolejne pokolenie. Jest to stadium twrczoci skierowanej ku ludziom, ideom i rzeczom. Rozszerzeniu ulega zatem krg tych, ktrym ofiarowywane moe by zdrowie podmiotu. Ofiarowywanie rozumiane jest tutaj zarwno jako dbao o wasne zdrowie, jak i zezwolenie na oddalanie si od niego w kierunku choroby w trosce o dobro, zdrowie innych. Na tym etapie rozwoju, czowiek moe osign najwyszy z etosw, ktry tworzy si na bazie uniwersalnych i zawsze aktualnych wartoci. Erikson uwaa (1985, s. 93), i etos ten kieruje si szczegln wersj Zotej Reguy, ktra w naszym kontekcie mogaby brzmie nastpujco: czy dla zdrowia drugiej osoby najwicej ile moesz, nawet jeli okae si, e jest zdrowsza od ciebie. W krtko opisanych powyej dwch fazach (VI i VII) akcent jest postawiony wyranie na wolny, czsto wiadomy wybr jednostki, na zaakceptowanie przez ni dowiadcze trudnych, niejednokrotnie dramatycznych ze wzgldu na pewne wartoci uznane przez jednostk za wysze. Tymczasem choroba, jakkolwiek nie rozumiana, zjawia si czsto nieproszona, nagle, wstrzsajc wiatem czowieka. Niejednokrotnie dopiero wwczas odkrywa si znaczenie zdrowia, tak jak znaczenie ycia odkrywa si stajc wobec mierci. Choroba bowiem w prosty sposb moe odsoni bezsens ycia. Dlatego wane staje si wwczas poczenie wysikw jednostki i kultury, aby odnale lub stworzy miejsce i sytuacje, w ktrych stanie si moliwe usensownienie ycia na nowo; zarwno w chorobie, jak i w obliczu zbliajcej si mierci (por. Jaboska, Majewski, 1999). Problemy te s typowe dla ostatniej z faz 12

(VIII), ktra powinna wytworzy w ego jednostki poczucie integralnoci. Jest to wedug Eriksona nie tylko zadanie ostatniego stadium rozwoju, ale take uwieczenie caego cyklu ycia. Integralno bowiem to poczucie, e ycie, a w jego ramach zdrowie i choroba (bez wzgldu na to czy wybrane czy nie), posiadaj sens w odniesieniu do oglniejszego porzdku. Porzdek ten, jako owoc wsppracy wielu pokole, ukazuje wielko czowieka i tego co stworzy kultury. To wanie moliwo czerpania z tego bogatego i rnorodnego rda znacze, nadaje zdrowiu warto jakiej nigdy nie miao w wiecie zwierzt. wiadomo tego pozwala Eriksonowi (1997, s. 281) powiedzie, e zdrowe dzieci nie bd si ba ycia, jeli ich rodzice osignli na tyle du integralno, by nie ba si mierci. 5. Zakoczenie Przedstawiona powyej rekonstrukcja zdrowia w wybranych koncepcjach (kulturowohistorycznej i psychospoecznego rozwoju ego), jest jedn z wielu propozycji dostpnych na mapie dyskursw. Specyficzn cech tego ujcia jest jednak moliwo ukazania transformacji znaczenia zdrowia w cyklu ycia jednostki. Podejcia te staraj si przedstawi wzajemne zalenoci wystpujce midzy tym, co w czowieku cielesne, psychiczne i spoeczne. Rozwj i wzajemne splatanie si tych trzech sfer to proces niezwykle zoony i wieloetapowy. W jego trakcie oddziaywania otoczenia spoecznego przeksztacaj czysto biologiczne potrzeby czowieka w kulturowe, ktre ostatecznie wyodrbniaj si i funkcjonalnie autonomizuj (Leontiew, 1977, s. 29). Ilo moliwych zmian we wrodzonych cechach jednostki jest tak wielka, i niemoliwe staje si ostateczne zdefiniowanie tego co jest naprawd ludzkie a w zwizku z tym, take tego jak powinien wyglda naprawd zdrowy czowiek. Wszelkie takie prby s bowiem cile zwizane z okrelonymi zaoeniami ontologicznymi i epistemologicznymi istotnymi z punktu widzenia danej spoecznoci czy kultury. Zdefiniowanie zdrowia staje si jednak rwnie trudne wewntrz poszczeglnych kultur, gdy zawieraja one pewn pl okrelonych rl, ktrym przypisane s rne standardy zdrowotne. Ponadto, zgodnie z wyej wymienionymi koncepcjami, od pewnego momentu w rozwoju ontogenetycznym jednostki mog same dokonywa wyboru co do ksztatu i funkcji zdrowia w ich yciu. Jak wida na podstawie powyszych rozwaa, zdrowie czowieka, jako efekt splotu czynnikw biologicznych, psychicznych i kulturowych jest zjawiskiem niezwykle zoonym. Jego biopsychospoeczna charakterystyka sprawia, i naukowe ujcia staj si coraz bardziej rozbudowane, a przez to mniej jednoznaczne. Jest to jednak droga niunikniona, o ile chce si unikn zbytnich uproszcze.

13

Przemysaw Gsiorek

Bibliografia Antonovsky A. (1995). Rozwikanie tajemnicy zdrowia. Jak radzi sobie ze stresem i nie za chorowa. Warszawa: Fundacja IPN. Antonovsky A. (1997). Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. W: I. Heszen-Niejodek, H. Sk (red.) Psychologia zdrowia (s. 206-231). Warszawa: PWN. Erikson E. H. (1978). Toys and Reasons. London: Marion Boyars Book. Erikson E. H. (1980). Identity and the Life Cycle. New York, London: W.W. Norton & Co. Erikson E. H. (1985). The Life Cycle Completed. New York, London: W.W. Norton & Co. Erikson E. H. (1986). Identity: Youth and Crisis. New York, London: W.W. Norton & Co. Erikson E. H. (1994). Insight and Responsibilty. New York, London: W.W. Norton & Co. Erikson E. H. (1995). Zabawa i aktualno. W: A. Brzeziska, T. Czub, G. Lutomski, B. Smykowski (red.), Dziecko w zabawie i wiecie jzyka (s. 232-269). Pozna: Zysk i Ska Wydawnictwo. Erikson E. H. (1997). Dziecistwo i spoeczestwo. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis. Gniazdowski A. (1994). Promocja zdrowia w miejscu pracy. W: Promocja Zdrowia. Nauki Spoeczne i Medycyna (s. 70-80). Rocznik 1, nr 1-2. Heidegger M. (1994). Bycie i czas. Warszawa: PWN. Heszen-Niejodek I. (1997). Psychologia zdrowia jako dziedzina bada i zastosowa praktycznych. W: I. Heszen-Niejodek, H. Sk (red.) Psychologia zdrowia (s. 21-39). Warszawa: PWN. Jaboska K., Majewski J. (1999). Sztuka dobrego umierania. W: Wi (s. 63-76). Rocznik 42, nr 2. Kpiski A. (1994). Rytm ycia. Krakw: Wydawnictwo Literackie. Laszlo E. (1978). Systemowy obraz wiata. Warszawa: PIW. Leontiew A. N. (1962). O rozwoju psychiki. Warszawa: PWN. Leontiew A. N. (1977). Dziaalno a osobowo. W: J. Reykowski, O. W. Owczynnikowa, K. Obuchowski (red.), Studia z psychologii emocji, motywacji i osobowoci (s. 7-55). Wrocaw: Ossolineum. Lorenz K. (1972). Tak zwane zo. Warszawa: PIW. Maslow A. H. (1990). Motywacja i osobowo. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.

14

Matarazzo J. D., Carmody T. P. (1986). Health psychology. W: M. Hersen, A. E. Kazdin, A. S. Bellack (red.) The Clinical Psychology Handbook (s. 657-682). New York: Pergamon Press. Melosik Z. (1999). Dyskursy zdrowia w spoeczestwie wspczesnym: konteksty teoretyczne. W: Z. Melosik (red.) Ciao i zdrowie w spoeczestwie konsumpcji (s. 7-23). Toru Pozna: Edytor. Obuchowski K. (1995). Przez galaktyk potrzeb. Psychologia de ludzkich. Pozna: Zysk i S-ka Wydawnictwo. Pisarek H. (1993). G. W. G. Hegel o pojciu systemu. W: R. Ranowski (red.) Studia z filo zofii wspczesnej (s. 5-18). Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. Sk H. (1997). Psychologia wobec promocji zdrowia. W: I. Heszen-Niejodek, H. Sk (red.) Psychologia zdrowia (s. 40-61). Warszawa: PWN. Smykowski B. (1999). E. H. Eriksona i L. S. Wygotskiego systemy analiz rozwojowych . Pozna: maszynopis niepublikowany. Sowa J. (1984). Kulturowe zaoenia pojcia normalnoci w psychiatrii. Warszawa: PWN. Witkowski L. (1989). Rozwj i tosamo w cyklu ycia. Studium koncepcji Erika H. Erikso na. Toru: Wydawnictwo UMK. Woynarowska B. (1994). Projekt: Szkoa promujca zdrowie w Polsce. W: Promocja Zdro wia. Nauki Spoeczne i Medycyna (s. 127-136). Rocznik 1, nr 1-2. Wygotski L. S. (1971). Wybrane prace psychologiczne. Warszawa: PWN. Wygotski L. S. (1978). Narzdzie i znak w rozwoju dziecka. Warszawa: PWN.

15

You might also like