BIBLIOTECZKA KLASYKW MYLI XXI WIEKU

G.G. JOTHA TRZY ESEJE NIE TYLKO O SZTUCE

TOM 41 PUMA PRESS BIBLIOTECZKA KLASYKW MYLI XXI WIEKU

G.G. JOTHA

TRZY ESEJE NIE TYLKO O SZTUCE

Przekad z jzyka angielskiego Lucyna Grozicka

2050
PUMA PRESS

Tytu oryginau Three Essays not only on Art

Okadk projektowa Wiesaw Dudkowski

Redaktor Maria Polecka Redaktor techniczny Jzef Rybak Korektor Ewelina Cypry

Copyright for the Polish edition by Puma Press Warszawa 2050

SPIS TRECI

WSTP.......................................................................................................................5 BUNT ELIT...............................................................................................................7 BODY FOR ART.....................................................................................................49 KRUCHO NIEUDOLNOCI.............................................................................69

WSTP

Prezentujemy pastwu trzy eseje G.G. Jothy (1985-2049) powicone wanym zjawiskom sztuki wspczesnej pierwszej poowy XXI wieku. Myl przede wszystkim o sztuce aktywizacji spoecznej, sztuce wartoci negatywnych i sztuce upoledzonej. Dzisiaj zjawiska te maj wymiar historyczny, ich trway wkad w rozwj sztuki wydaje si bezdyskusyjny. Trzeba jednak pamita, e czasie gdy G.G. Jotha pisa swoje synne eseje - odpowiednio 2015, 2017 i 2019 - sytuacja odbioru sztuki bya odmienna. Znacznie bardziej zoona, ni mogoby si wydawa na podstawie zaprezentowanych w tym wyborze tekstw. Charakterystyczn cech postawy autora byo bowiem ufne opowiedzenie si za tym, co przynosi postp, odrzucenie postawy sceptycyzmu i podejrzliwoci. Nie bya to jednak postawa powszechna. Podczas lektury Trzech esejw warto te pamita, e entuzjastyczny ton autora wobec pewnych przejaww sztuki nie powinien by interpretowany w ten sposb, e dla innych jej przejaww nie ma ju miejsca. Teksty zamieszczone w tej ksice prezentuj jedynie jeden z moliwych punktw widzenia. G.G. Jotha by jednym z czoowych przedstawicieli progresywnej myli krytycznej powiconej sztuce wspczesnej. Z bogatej twrczoci krytycznoteoretycznej autora staralimy si wybra teksty, ktre wydaj si by najlepszym wiadectwem jego prby uchwycenia wanych wydarze artystycznych na gorco, w momencie, kiedy nic jeszcze nie jest na trwae rozstrzygnite. Sytuacja taka wymagaa od piszcego podjcia ryzyka, zwizanego zarwno z moliwoci odrzucenia prezentowanych opinii, jak i popenienia bdw. Z dzisiejszej

perspektywy czasowej wiele stwierdze Jothy moe razi naiwnoci, nie wszystkie jego diagnozy okazay si w peni trafne. Ale czy mogo by inaczej? Trzy eseje nie tylko o sztuce G.G. Jothy powinny sta si lektur obowizkow dla wszystkich, ktrzy interesuj si sztuk wspczesn, jej dynamik i rdami przemian; dla tych wszystkich, ktrzy w sztuce poszukuj inspiracji intelektualnych i odpowiedzi na wane pytania egzystencjalne. Eseje s uderzajco wnikliw analiz zjawisk artystycznych, jzyk tej analizy jest pikny i klarowny. Autor unika erudycyjnych popisw, siga do przykadw klasycznych, powszechnie znanych mionikom sztuki. Zrozumienie aktualnie zachodzcych w sztuce procesw nie wydaje si by moliwe bez wiedzy o tym, co wydarzyo si na pocztku wieku, zwaszcza w drugiej jego dekadzie. By moe ten skromny wybr myli Jothy spowoduje, e sign Pastwo do obszerniejszych antologii jego tekstw. Gary Landman

BUNT ELIT Zjawisko publicznej dematerializacji Jestemy wiadkami zjawiska, ktre - czy tego chcemy czy nie - stao si najwaniejszym faktem determinujcym wspczesn kultur w Europie. Zjawiskiem tym jest narastajce zniechcenie elit do wszelkich przejaww ycia publicznego. Skoro elity ju na mocy samej definicji powinny dwiga na swoich barkach ciar kierowania yciem spoecznym, zjawisko to oznacza, e Europa przeywa obecnie najciszy kryzys, jaki moe spotka spoeczestwo, nard, kultur. Historia nie zna podobnego przypadku. Jest to zjawisko cakowicie nowe, nie znamy w peni ani doranych zagroe, ani dugofalowych konsekwencji zwizanych z tym kryzysem. Poprzez analogi do znanych z historii wydarze spoecznych, zwanych buntami mas, nazw to nowe zjawisko buntem elit. Aby w caej rozcigoci zrozumie w przeraajcy fenomen, naley przede wszystkim unika przypisywania takim pojciom jak bunt, elity, wadza spoeczna znaczenia wycznie politycznego. ycie publiczne nie ogranicza si jedynie do sfery polityki, naley do niego rwnie dziaalno intelektualna, moralna, gospodarcza, religijna; obejmuje ono wszelkie sfery ycia zbiorowego, wcznie ze sposobem ubierania si, czy zabawy. Dzisiaj jednym z najwaniejszych, najbardziej wyrafinowanych i wpywowych przejaww ycia publicznego jest dziaalno artystyczna. Jeszcze kilkadziesit lat temu byo to nie do pomylenia. Najlepszym zatem sposobem przyblienia czytelnikowi historycznego procesu, ktrego jestemy wiadkami, bdzie ukazanie jego

Bunt elit charakterystycznych cech na tle zjawisk zachodzcych w sztuce wspczesnej, a przy tym uwypuklenie tych jej rysw, ktre s najbardziej znamienne, dziki ktrym sztuka wpywa na istniejcy stan kultury i jest jednoczenie tego stanu emanacj. Uderzajcym przejawem buntu elit jest nieobecno publiczna pewnej szczeglnej kategorii osb, ktre jeszcze 15 lat temu toczyy si w programach telewizyjnych i na amach gazet, zabieray gos na kady temat, analizoway, pouczay, formuoway diagnozy, aplikoway recepty i fascynujco opowiaday o swoich przeyciach wewntrznych. Zaczo si cakiem niewinnie, od jednostkowych znikni, do ktrych nikt nie przywizywa szczeglnej wagi. Wydawao si, e s to drobne i chwilowe perturbacje, zwizane z naturalnym procesem rotacji autorytetw. Pierwszym znikniciom towarzyszyo przecie pojawienie si nowych twarzy, ktre jak dawniej analizoway, pouczay, formuoway diagnozy, aplikoway recepty i fascynujco opowiaday o swoich przeyciach wewntrznych. Wydawao si wic, e nic w istocie nie ulega zmianie. Bardzo szybko okazao si jednak, e proces wycofywania si elit z ycia publicznego ulega intensyfikacji, nabiera przyspieszenia, ogarnia coraz szersze krgi. Zaproszenie wybitnej osobowoci do publicznego wystpienia nie wizao si kiedy z adnym problemem. Teraz stao si zadaniem trudnym, przyczyn niekoczcych si zabiegw. Elity intelektualne uznay, e kolaboracja z systemem masowej kultury jest czynem kompromitujcym, jest aktem zaprzedania intelektualnej misji, jest przejciem na stron wrogw autentycznej kultury. Mnoyy si odmowy. Dawniej bez adnych trudnoci mona byo najbardziej popularne programy rozrywkowe zaludni wyrafinowanymi mylicielami, bezkompromisowymi politykami, progresywnymi artystami, alternatywnymi

Bunt elit spoecznikami. Wicej: wszyscy oni bardzo sobie cenili takie resocjalizacyjne seanse, pawienie si w pospolitoci, bratanie z trywialnoci. Odpowiadao im to, zabiegali o tak moliwo. Nie ma w tym nic dziwnego. Osoba publiczna zawsze pragnie ujawni przed masami pospolit stron swojej twarzy. Gdy ku uciesze widowni rozbijalimy im jajka na gowach, wszyscy zgodnie uznawali, e jest to niezwykle zabawne. W dziaalnoci publicznej pospolita twarz jest bowiem kapitaem bezcennym. W tym miejscu winien jestem wyjanienie. Uwany czytelnik z pewnoci zauway, e na pocztku niniejszego tekstu posuyem si pierwszymi zdaniami synnego eseju Ortegi y Gasseta1. Poddaem je jedynie lekkiej modyfikacji. "Bunt mas", bo o nim mwi, zosta napisany ponad sto lat temu. Nie wtpi, e wypowiedziana przeze mnie dzisiaj w takiej wanie formie diagnoza, byaby mia dla uszu starej elity, cigle przekonanej o swej wyjtkowoci i spoecznej niezbdnoci. Byyby mia, gdyby bya prawdziwa. Na szczcie nie jest. Nie dlatego jednak, e nie mamy do czynienia z buntem elit, ale dlatego, e zjawisko to nie jest wcale przeraajce. Jest mieszne i aosne zarazem. Nie dziwi si przeraeniu Ortegi y Gasseta. On mia do czynienia ze zjawiskiem wielkim, przeobraajcym nasz cywilizacj, przeorujcym zarwno wiadomo zbiorow, jak i kadej jednostki z osobna, ze zjawiskiem o niewyobraalnych na pocztku XX wieku konsekwencjach. Wtedy wiat rodzi si na nowo, a raczej przepoczwarza si w dojrzalsz form cywilizacyjn. Dzisiaj nic tego nie zapowiada. Jest rzecz naturaln, e w sytuacji, gdy stwierdzamy empirycznie, e stara elita przestaje by obecna, powinnimy dla wyjanienia tego zjawiska postawi kilka pyta. Co powoduje t nieobecno? Czy jest to nieobecno

1 Jos Ortega y Gasset, Rebelin de la masas, Obras completas, Revista de Occidente, t. IV, Madrid 1966

10

Bunt elit usprawiedliwiona? Czy co na niej tracimy? Zanim sprbuj udzieli odpowiedzi na te pytania, zwrmy uwag, e parokrotnie ju uyem okrelenia stara elita. Pojawienie si tego zwrotu sugeruje, e istnieje take nowa elita, ktra wypenia puste miejsce pozostae po elicie starej. Tak jest w istocie, temu bdzie powicona dalsza cz rozprawy. Powrmy do pierwszego pytania i potem do nastpnych. Co jest przyczyn publicznej dematerializacji starej elity? Odpowied jest prosta. Elita zdematerializowaa si sama. Popada bowiem w dziwaczn aberracj umysow, ktrej konsekwencj stao si przekonanie, e interesujcy jest wycznie elitarny odbir, e wycznie elitarny odbiorca jest odbiorc prawdziwym i liczcym si. Ten lekcewacy stosunek do medialnie zorganizowanego, demokratycznego spoeczestwa nie wymaga komentarza. Sprawa ma jednak bardziej zoony charakter. Sdz, e wycofaniu si starej elity towarzyszya nadzieja, e jej nieobecno wstrznie spoeczestwem, e rozlegn si bagania o powrt, e masowe media zapeni si obrazami przedstawiajcymi bijce si w piersi tumy. Rezultat okaza si zaskakujco odmienny od oczekiwanego. Moim zamiarem jest gbsze przeanalizowanie tego zjawiska. Dopiero wtedy bowiem okae si w peni, jak aosnym zjawiskiem jest bunt elit. Gdybym si zadowoli tylko stwierdzeniem faktw, czytelnik mgby odnie wraenie, e zjawisko wycofania si elit sprowokowao mnie jedynie do wygoszenia kilku obelywych sw, odzwierciedlajcych po czci pogard, a po czci wstrt; jestem przecie znany jako gorcy zwolennik radykalnie egalitarystycznej interpretacji dziejw. Spoeczny niebyt

11

Bunt elit Nie ma znaczenia nic, co nie zostao zarejestrowane w przestrzeni publicznej za pomoc rodkw masowego przekazu. Dotyczy to wszystkich dziedzin ycia spoecznego, a zwaszcza polityki, kultury, sztuki. cilej mwic, moe takie rzeczy maj jakie znaczenie osobnicze, ale przecie fakt, e co ma znaczenie dla jednostki, nie jest adnym istotnym faktem, nie rodzi nastpstw spoecznych. Konsekwencj takiego faktu moe by co najwyej modyfikacja czyjego indywidualnego urojenia, zastpienie jednego subiektywnego ogldu innym subiektywnym ogldem. Powtrz z naciskiem raz jeszcze: jeeli co nie zostao zarejestrowane w przestrzeni publicznej, to jest dokadnie wszystko jedno, czy to co jest wane, czy te nie. I tak nie ma znaczenia. Wszystko natomiast, co zostaje zarejestrowane w przestrzeni publicznej za pomoc masowych mediw, nabiera znaczenia bez wzgldu na to, czy mamy do czynienia z prawd, czy z faszem, czy chodzi o fakt rzeczywisty, czy wymylony, czy o rzecz bah, czy donios. Przestrze medialna jest bowiem rzeczywistoci wyszej realnoci, ni rzeczywisto zwyka. Jest to rzeczywisto spotgowana, w niej realnoci staje si nawet fikcja, wagi nabieraj rzeczy bahe, fasz przyjmuje posta prawdy. W tym miejscu naley wyjani, e przestrze publiczna jest dzisiaj tosama z przestrzeni medialn masowych rodkw przekazu. Jest to jedno i to samo. Z tego powodu terminw tych bd uywa zamiennie. Nie ma innej przestrzeni publicznej ni przestrze medialna. Obie one z kolei pokrywaj si z przestrzeni kultury masowej i przestrzeni kultury popularnej. Popularno jest w tym kontekcie rozumiana jako przystpno, zrozumiao. To, co masowe, to, co popularne, to, co medialne i to, co publiczne jest jednym i tym samym. cile rzecz biorc s to pojcia rne, oznaczaj one co innego. Kiedy ich desygnaty byy w mniejszym lub wikszym stopniu rozdzielone, dzi tworz jeden organizm, niczym

12

Bunt elit ciao ze swoim ukadem krwiononym, nerwowym, oddechowym. Proces integracji tych przestrzeni trwa przez cay XX wiek, zosta umoliwiony dziki postpowi technologicznemu, wynalezieniu radia, telewizji, internetu, alternetu, i w kocu globframe'u. Dzisiaj wszystko, co znajduje si poza przestrzeni medialn, naley do sfery prywatnej. S to truizmy, ktrych by moe - po klasycznych ju pracach Ortha i Winesa2 - nie wypada przypomina. Prosz wszystkich poirytowanych czytelnikw o wyrozumiao i nie odkadanie lektury na pk. Na czym polega wysza realno przestrzeni medialnej? Ot rzeczywisto zwyka ma natur lokaln. Jest zawsze rzeczywistoci dla niewielkiej gromady ludzi. W wyjtkowych sytuacjach, na przykad masowych imprez sportowych, ta lokalno bywa nieco naruszona. Imprezy takie miewaj bowiem nawet po kilkaset tysicy uczestnikw. C to jednak znaczy w porwnaniu do kilku miliardw uczestnikw spektakli rozgrywajcych si w przestrzeni medialnej? Nic. Najpotniejsze przejawy rzeczywistoci zwykej - masowe imprezy, wojny, kataklizmy - nikn w spoecznym niebycie, jeeli nie zostan przetransformowane w przestrze medialn, w rzeczywisto wyszego rzdu. Wydaje si, e bunt starej elity by w swojej istocie niezgod na przejcie do wyszej realnoci przestrzeni medialnej, by niezgod na akceptacj jej wyszoci. By egoistycznym odrzuceniem nowej, fascynujcej moliwoci dowiadczenia zbiorowego, na rzecz anachronicznego dowiadczenia indywidualnego. By uporczywym trwaniem przy rzeczywistoci zwykej, z caym jej prowincjonalizmem i zaciankowoci. Rzeczywisto zwyka jest bowiem sum prowincjonalizmw. Dzisiaj w rzeczywistoci tej nie ma ju podziaw na centra i prowincje. Staa si ona pod tym wzgldem homogeniczna, nabraa w caoci charakteru prowincjonalnego. Przestrze medialna te jest homogeniczna, centrum
2 F.H. Orth, P. Wines, Medial space versus real space, London 2010, Pyramid

13

Bunt elit jest tam wszdzie, a wic w istocie nigdzie. Caa ta przestrze ma charakter centrum. Relacja midzy rzeczywistoci medialn i zwyk przypomina relacj, jaka kiedy czya centrum z prowincj w obszarze rzeczywistoci zwykej. Skoro przestrze medialna jest tosama z przestrzeni publiczn, jej odrzucenie oznacza rezygnacj z publicznej misji. Do jej sprawowania we wspczesnym wiecie konieczne jest bowiem medialne zakorzenienie. Tylko to, co jest medialnie zakorzenione ma szans, by zosta dostrzeonym. Medialne zakorzenienie artysty gwarantuje, e wszystko, co zrobi, bdzie w centrum uwagi. Nabierze dziki temu waciwego znaczenia i rangi. Bez medialnego zakorzeniania wszelka dziaalno publiczna nie ma sensu. Zudzeniem przeszej elity byo przekonanie, e poza globaln przestrzeni medialn moe istnie jaka inna przestrze publiczna, e dla przestrzeni medialnej istnieje alternatywa. Ot adnej alternatywy nie ma. Twrca ma do wyboru albo by w medialnym systemie, albo nie by w ogle. adna dostrzegalna kontestacja, adna skuteczna krytyka z pozycji pozasystemowych nie jest w istocie moliwa, bo - jak prbowaem wczeniej uzasadni - nie ma ona adnego znaczenia. Genialn wasnoci przestrzeni medialnej jest jej doskonaa odporno na prby destrukcji z zewntrz. Jest to prost konsekwencj tego, e cae zewntrze zostaje uniewanione. Jednoczenie przestrze medialna charakteryzuje si ona pen adaptatywnoci, jeli chodzi o dowolne procesy immanentne. Potrafi na przykad spoytkowa wszelk krytyk formuowan we wasnych ramach dla samopotwierdzenia wasnej niezbdnoci. Taka krytyka staje si czynnikiem zwikszajcym atrakcyjno oferty, dowodem na istnienie wolnoci wyboru, umoliwia ponadto dostosowanie si do aktualnych potrzeb konsumentw. Jeli chodzi o krytyk, globalny system medialny jest cakowicie autarkiczny, nie syszy adnej krytyki, z wyjtkiem samokrytyki.

14

Bunt elit W ostatnich dekadach sztuka wspczesna dokonaa ogromnego wysiku, aby wydoby si ze spoecznego niebytu ku rzeczywistoci wyszego rzdu, z prowincji ku centrum. Po pierwsze: artyci, manifestujc poprzez swoje prace, e s dla nich rzeczy o wiele waniejsze, ni sama sztuka, spowodowali paradoksalnie, e ich wasne artystyczne istnienie zaczo ponownie nabiera spoecznego uzasadnienia. Udao im si ostatecznie zmiady obciajcy mit artysty i nieodwracalnie omieszy przypisywane dawniej artycie role spoeczne. Dopiero wtedy, kiedy stao si dla wszystkich oczywiste, e artysta nie moe ju by dla nikogo autorytetem moralnym, ani zreszt adnym innym autorytetem, moliwe byo autentyczne i partnerskie zaangaowanie si sztuki w rzeczywisto. Spoeczestwo zaczo dostrzega, e przydatno sztuki nie jest intelektualnym mitem, e potwierdza si w konkretnych dziaaniach, tu i teraz. Po drugie: artyci uwiadomili sobie, e oni sami s duo bardziej interesujcy, ni sztuka, ktr s zdolni wytworzy, bo ta zawsze tylko w pewnym stopniu jest w stanie odzwierciedli wewntrzny potencja autora. Zrozumieli, e to osoba artysty jest miejscem, w ktrym ogniskuj si wszystkie problemy i moliwoci sztuki. Na pytanie by (artyst), czy mie (dziea), zdecydowanie odpowiedzieli: by. Wysunli si wic do przodu, potrafili skupi na sobie uwag mediw. Raz jeszcze okazao si, jak genialnym instrumentem jest artystyczna intuicja. W przestrzeni medialnej tylko artysta moe by podmiotem, najwspanialsze nawet dzieo nie ma to szansy, pozostaje tylko scenografi, rekwizytem, tem. Te dwa wiadomociowe przeomy sprawiy, e artyci zaczli ukorzenia si w przestrzeni medialnej, a dziaalno artystyczna ponownie staa si przedmiotem medialnego zainteresowania. Bylimy wiadkami zdumiewajcej medialnej reaktywacji sztuki. Trzeba byo wyrzec si sztuki, by j odzyska. Trzeba byo uciec od sztuki, by powrci do siebie. Pocztkowo rozumiao to niewielu,

15

Bunt elit wiadomo nowych wyzwa stawaa si jednak z czasem coraz powszechniejsza. I staa si rzecz zupenie niezwyka. Sztuka sama wycigna si za uszy ze spoecznego niebytu i uzyskaa now racj swojego istnienia. Mwic nieco artobliwie: powtrzya wyczyn dzielnego barona Mnchausena, ktry cignc si za wosy wydoby si z bagiennej otchani. Na pocztku wieku dominujc strategi zakorzeniania si w przestrzeni medialnej bya strategia zapoyczona z ogrodnictwa, a dokadniej ze szkkarstwa. Polegaa ona na tym, ze wykorzystane zostay ju istniejce systemy korzeniowe, obficie dostarczajce ywotnych sokw. Tak jak szlachetne gatunki drzew szczepione s na pospolitych, ale witalnych podkadach, tak sztuka zacza by szczepiona na podkadzie masowej kultury. Artyci z upodobaniem fotografowali si w rozmaitych wcieleniach: kapana, modelki, wojskowego, lekarza, sportowca, herosa komiksu, gwiazdy rewiowej, polityka, sprztaczki, szarego czowieka. Przywdziewali rozmaite gotowe kostiumy. Niektrzy przebierali si te za artystw, ale tylko po to, eby ujawni umowno takiej przebieranki. Sztuka odrzucia wszystkie rozpoznane wczeniej atrybuty. Moga teraz przybra posta wydarze z rozmaitych, doskonale zakorzenionych w wiadomoci spoecznej dziedzin: turystyki, sportu, wojskowoci, transportu, przestpczoci, medycyny, psychologii, reklamy, szkolnictwa, polityki, prac remontowych, domowych, biurowych. Artysta niespodziewanie pojawia si w tle za reporterem telewizyjnym relacjonujcym biece wydarzenia i na drugim planie popularnego filmu, w prognozie pogody i w kampanii wyborczej, w folderze reklamujcym odkurzacze i na arenie w cyrku. Wstawia swoj twarz w miejsce twarzy najwikszych idoli masowej wyobrani. Ikony masowej kultury zaczy by wykorzystywane, jak gdyby byy XIX wiecznymi malowidami z wycitymi otworami na gow, ktre umoliwiay kademu chtnemu uwiecznienie si w podanej sytuacji: w

16

Bunt elit samolocie, na koniu, w balonie, pod palm, w towarzystwie piknych kobiet. W tym samym mniej wicej czasie symptomy chorobliwej fascynacji elit spoecznym niebytem zaczy by cakiem wyrane. Niczym kosmiczna czarna dziura wsysa on kolejne ofiary. Pierwsza dekada XXI wieku wypeniona bya narastajcymi atakami na kultur masow. Czoowi intelektualici tamtych lat pisali, e duch motochu i jzyk rynsztoka wdar si do przestrzeni publicznej. Z pogard pisano, e motoch wypeni sale parlamentarne, a hochsztaplerzy wypenili galerie i muzea sztuki wspczesnej. Chralnie niemal mwiono o negatywnym wpywie przestrzeni publicznej na wszelkie wyrafinowane dziedziny kultury, o ogupiajcym oddziaywaniu mediw. Powszechne stao si biadolenie o zagroonych wyszych wartociach, nawet wtedy, gdy wydawao si, e toksyczny charakter tak zwanych wyszych wartoci nie powinien ju u nikogo budzi adnych wtpliwoci. Zostao bowiem dowiedzione, e wysze wartoci s toksyczne z samej swojej istoty, gdy istot ich istoty jest opresywno wobec wszystkiego co nisze i marniejsze. S one zakamuflowan przy pomocy humanistycznego frazesu form agresji, s wezwaniem do wykluczenia, eliminacji, a bywao w historii, e take do eksterminacji. S narzdziem wadzy i ponienia. Krytyka przestrzeni publicznej, przybierajca czsto posta kampanii nienawici, miaa na celu wymuszenie w tej przestrzeni zmian, odpowiadajcych potrzebom starych elit. Ale adne zmiany nie nastpoway, bo przecie nie mogy nastpowa. Elity natomiast z wielk gorliwoci coraz bardziej zohydzay sobie t przestrze. I wreszcie stao si to, co musiao si sta. Upowszechni si pogld, e jeeli co wzbudza zainteresowanie mediw, to przestaje si liczy, wypada poza horyzont zainteresowania. Zainteresowanie mediw stao si swoistym aksjologicznym papierkiem lakmusowym: wiksze zainteresowanie byo oznak mniejszej wartoci. Postawy, ktre w poowie zeszego wieku naleay do

17

Bunt elit ekscentrycznych, dzi w pewnych rodowiskach stay si norm. W poowie lat 60 tych XX wieku synny filozof Jean Paul Sartre nie przyj nagrody Nobla. Kilka lat pniej Jerzy Grotowski, wybitny polski twrca eksperymentalnego teatru, celowo ogranicza liczb widzw. Twierdzi, e ideaem byoby zagra przedstawienie specjalnie dla jednego widza. 45 lat pniej synny grecki poeta Zamos ogosi, e swoich nowych wierszy wicej nie bdzie drukowa. Bd przepisywa je rcznie i ofiarowywa kademu zainteresowanemu, ktry si do mnie zgosi. Chc mu spojrze w oczy mwi3. Ale wtedy ju nie by wyjtkiem, jego postawa nie bya ekscentryczna, raczej budzia politowanie. Coraz wicej ludzi, obdarzonych przez spoeczestwo przywilejami i zaufaniem, z premedytacj znikao w otchani spoecznego niebytu. Przestawali istnie medialnie. Popeniali medialne samobjstwo, na wasne yczenie ulegali medialnej anihilacji. Bylimy wiadkami zdarze niezrozumiaych. Wybitni twrcy lekcewayli prestiowe nagrody w dziedzinie kultury, nie wyraali zgody na zgaszanie swoich kandydatur. Dotyczyo to nawet nagrody Gatesa, najbardziej prestiowej nagrody w dziedzinie nauki i sztuki, odpowiednika dwudziestowiecznej nagrody Nobla. Twrcy starszego pokolenia mwili o gbokim kryzysie wartoci, ale mona podejrzewa, e prawdziwym motywem ich postpowania bya obawa przed poddaniem si publicznej weryfikacji. Przypadki takie wystpoway z coraz wiksz czstotliwoci, byy pocztkowo byy szeroko komentowane w mediach. A przecie nagrody te maj ogromny presti, ktrego aden twrca nie powinien lekceway. S to nagrody przyznawane przez publiczno w systemie BPG (bezporednie prbkowanie gustu). Dziaanie tego systemu moliwe jest dziki sensorom wszczepionym bezporednio w nasze kory mzgowe. Czy dla twrcy
3 F. Franklin, New Greek poetry, Paris 2011, Alpha Press, s.65

18

Bunt elit moe istnie bardziej cenna nagroda, ni laur przyznany przez odbiorcw jego sztuki? Nie przez jakie przypadkowe, elitarne grono jurorw, ktre w sposb tajny umawia si komu przyzna nagrod, co zawsze wypacza wyniki i wrcz uniemoliwia waciw ocen pracy, ale wanie bezporednio przez tych, do ktrych dzieo jest adresowane. Dzisiaj powszechnie przyjte reguy przejrzystoci zabraniaj innego sposobu przyznawania publicznych nagrd, ni w systemie BPG, co zreszt byo przyczyn zakoczenia dziaalnoci przez Komitet Noblowski.. W kocu nadszed moment, w ktrym stao si jasne, e elita zapragna by anonimowa, na marginesie, bez adnej odpowiedzialnoci za sprawy ogu. Elita podaa si do dymisji, porzucia swoje stanowiska i funkcje. Stracia tym samym swoj prawomocno, swj mandat, bo elita moe istnie tylko dziki funkcjom, ktre peni w stosunku do rzesz obywateli. Bez tych rzesz elity nie ma. Elita sama w sobie jest aosnym i niepotrzebnym nikomu zbiorem indywiduw. Wycofujc si z ycia publicznego elita dowioda wasnej nieaktualnoci, pokazaa, e jest elit przestarza, bezuyteczn, dokonaa wasnej dekonstrukcji. Podejrzewam jednak, e cae to zamieszanie byo gr, wyrachowan kalkulacj. Ludzie ci poczuli, e trac wadz nad duszami, e przegrywaj z medialnym systemem. Poprzez demonstracyjne opuszczenie uprzywilejowanych miejsc zapragnli ponownie skupi na sobie uwag. Chcieli przez to powiedzie: popatrzcie, oto s puste fotele, one s raco puste, one krzycz swoj pustoci. Nas nie ma. I co teraz zrobicie? No wanie, co my teraz zrobimy? Odpowied jest prosta: my te wysiedziane fotele i kanapy odstawiamy do graciarni. Przekonalimy si bowiem, e do niczego nie s nam potrzebne ani one, ani ludzie, ktrzy do niedawna je zajmowali. Wydawao si, e w spoeczestwie istnieje olbrzymia rnorodno czynnoci, zaj i funkcji, ktre z natury rzeczy maj szczeglny charakter i - co za

19

Bunt elit tym idzie - nie mog by naleycie wykonywane przez ludzi pozbawionych specjalnych uzdolnie. Za przykad mog suy - jak pisa Ortega y Gasset pewnego typu przyjemnoci artystyczne o wyrafinowanym charakterze, albo te sprawowanie funkcji w urzdzie i wygaszanie politycznych ocen na temat spraw ycia publicznego
4

. Okazao si jednak, e s to przesdy wpojone

spoeczestwom przez wielowiekow kultur elitokracji. Oczywicie w pewnych sytuacjach konieczny jest udzia rzemielnika-specjalisty z jakiej dziedziny, ale wycznie w celu rozwizania konkretnego problemu, wykonania tak zwanej czarnej roboty. Wszystko, co do tej pory zostao powiedziane, powinno nas upewni w przekonaniu, e usunicie si elit byo zjawiskiem ze wszech miar pozytywnym. Dziki temu zdarzeniu demokracja staa si systemem zrealizowanym, a nie tylko zadekretowanym, jak byo wczeniej. Im bardziej elity starej kultury s nieobecne, tym bardziej uwidacznia si obecno i podmiotowo mas. Take, co wane, zwolnione zostao miejsce dla elity nowego typu, takiej, ktra nie wywysza si ponad og, rodzi si nieustannie z krwi i koci ogu. To, e ludzie, dla ktrych najbardziej charakterystyczn cech jest przecitno, tak wielk uwag przywizywali do tego, co nieprzecitne, byo czym chorobliwym; byo czym, co zostao im narzucone przez faszywy system wartoci. Dziki wycofaniu si starych elit okazao si, e dziedziny, o ktrych sdzilimy, e z samej swojej istoty wymagaj specjalistycznych kwalifikacji, mog by dostpne dla kadego. Niezbdno tych kwalifikacji bya pozorna. Wiemy ju, e mdro ogu, zakodowana w medialnym systemie spoecznym, doskonale owe kwalifikacje zastpuje. Nikt nam tej wiedzy nie odbierze. Mdro ogu jest w stosunku do mdroci elit mdroci wyszego rzdu, jest
4 Jos Ortega y Gasset, Rebelin de la masas, Obras completas, Revista de Occidente, t. IV, Madrid 1966

20

Bunt elit metamdroci.

Ku nowym elitom Nie jest jednak tak, e spoeczestwo adnej elity nie potrzebuje. Zapotrzebowanie takie jest czym naturalnym. Powinno by ono jednak zaspokojone przez elity nowego typu. Elity nowej generacji winny charakteryzowa si rwn dostpnoci dla kadego, nie mog by obwarowane posiadaniem szczeglnych przymiotw ducha lub ciaa. Elitarno nowego typu mona by nazwa egalitarn, cho zapewne puryci dopatrz si w takim sformuowaniu sprzecznoci. Sprbuj zatem krtko wytumaczy, co mam na myli. Elity w nowoczesnym spoeczestwie nie mog by ufundowane na tak enigmatycznych i arbitralnych jakociach osobniczych, jakim jest na przykad talent. C to bowiem jest talent? Jest to mistyfikacja, dziki ktrej elity mogy narzuca masom swoj wadz. Wczeniej analogiczn mistyfikacj bya tzw. bkitna krew. Talent zawsze by tylko narzdziem wadzy. Dlaczego nazywam talent mistyfikacj? Dlatego, e talent, ktry wszak legitymizowa wadz starych elit, by rozpoznawalny wycznie przez same elity. Odwoywanie si do talentu byo wic typowym zabiegiem - znany ju w redniowieczu - polegajcym na wprowadzeniu fikcyjnej jakoci ukrytej. Jej istnienie miao uzasadni szczegln warto niektrych osobnikw i ich dokona. Zastpowao merytoryczne argumenty, ktrych nie mona byo znale. Od bardzo dawna wiemy, e bkitna krew naprawd jest czerwona, dzisiaj upewniamy si, e talent jest pojciem o pustym desygnacie.

21

Bunt elit Kade stwierdzenie goszce, e dzieo A jest owocem wielkiego talentu, a dzieo B nie jest, wydaje si by cakowicie arbitralne. Kt mi bowiem zabroni powiedzie, e jest dokadnie odwrotnie. Mwi wic: nie dzieo A, ale wanie dzieo B jest owocem wielkiego talentu; tylko, e jest to talent innego rodzaju, inaczej ukierunkowany, celujcy w inne wartoci, czsto przeciwstawne tym pierwszym. O dowolnej rzeczy mog powiedzie, e uwaam j za doskona w swojej istocie. Mog tak powiedzie i moe si to zgadza z moim najgbszym przekonaniem. Nikt mi tego nie moe zakaza. Powiem wicej: niewtpliw prawd jest, e kada rzecz jest doskonaa w swojej istocie, poniewa ma by taka, jak jest, i rzeczywicie jest taka, jak jest. Niczego nie mona wyrnia na tak wzgldnej podstawie, jak talent. Raczej naley zaoy, e talentami - jeeli ju uywa tego pustego pojcia - jestemy obdarzeni w podobny sposb, tylko s to talenty do czego innego. Talent bowiem jest predyspozycj, ukierunkowaniem ku czemu. Jeeli co robimy, to znaczy, e mamy ku temu predyspozycj, a wic efekt dziaania jest rezultatem talentu. Nie ma zatem rzeczy, ktra nie byaby zrobiona z talentem. Wyzwolenie si spod terroru rzekomego talentu jest jednym z najbardziej doniosych i brzemiennych w skutkach osigni wspczesnej kultury XXI wieku. Trudne do przecenienia zasugi w tej kulturalnej rewolucji naley przypisa heroicznym artystom przeomu XX i XXI wieku, ktrzy jako pierwsi przecierali szlak ku naszym czasom. Nowe elity s dzisiaj definiowana zupenie inaczej ni stare. Mamy elity stochastyczne. W kadej minucie, dziki rodkom masowej komunikacji, dokonywane jest losowanie szczciarzy, ktrzy zasilaj szeregi elit w rnych dziedzinach. Oczywicie, nie kady ma szczcie w losowaniu, ale kady moe mie szczcie. Wobec przypadku jestemy rwni. Kady moe mie nadziej, e w kocu i on trafi do elity. Elity s w takim przypadku naturaln emanacj

22

Bunt elit spoeczestwa: nie wzmagaj powszechnych kompleksw, ale umacniaj powszechn nadziej. W dziedzinach o ograniczonej pojemnoci istniej elity rotacyjne. W systemie demokratycznym tak rotacyjn elit bya zawsze elita polityczna. Wyborcy decyduj, kto na przecig ustalonego okresu czasu, staje si czonkiem tej elity. Dzisiaj t zasad udao si rozszerzy rwnie na kultur, a nawet nauk. Nie trzeba chyba dodawa, e rotacyjno elit jest dla tych dziedzin czynnikiem bardzo odwieajcym, spetryfikowane ukady uzalenie ulegaj rozbiciu, wyczerpane punkty odniesie s porzucane. Kryterium elitarnoci stao si czytelne: jest nim albo szczcie (losowanie), albo wyrnienie na podstawie powszechnego badania (BPG), co jest obiektywnym kryterium uznawanym przez wszystkich. Zasady przynaleenia do elit s przejrzyste, a same elity pozostaj w zasigu moliwoci kadego z nas. ycie staje si bardziej urozmaicone, mniej zdeterminowane, spoeczestwo bardziej ruchliwe i nieobliczalne w swoich moliwociach. Kto wie, czy taka wanie redefinicja pojcia elitarnoci nie zostanie uznana w przyszoci za fakt o przeomowym znaczeniu, zamykajcy drugie i jednoczenie otwierajcy trzecie tysiclecie. Na koniec zwrmy uwag na jeszcze jeden aspekt omawianego zjawiska. Najwaniejsz cech nowego pojcia elitarnoci wydaje si by wyrugowanie z niego toksycznego skadnika zwizanego z pojciem autorytetu. Elity bez autorytetw to jest to czego wszyscy bylimy spragnieni. Ku nowej sztuce Sformuowan przez przedstawicieli starej elity diagnoz, wedug ktrej mielimy do czynienia z bezprzykadnym kryzysem kultury, a zwaszcza sztuki, naley zdecydowanie i w caoci odrzuci. Mona poda tysice przykadw na to,

23

Bunt elit e nigdy wczeniej sztuka nie cieszya si tak powszechn akceptacj, nigdy nie bya tak blisko zwykych ludzi. Prawda jest taka, e mamy do czynienia z bezprzykadnym rozkwitem kultury, spowodowanym przede wszystkim resocjalizacj sztuki i deindywidualizacj aktu twrczego. Stao si oczywiste, e powinnoci artysty winno by wyzbycie si egoizmu. Musi on przesta mwi za siebie do siebie i zacz mwi za spoeczestwo do spoeczestwa. Artyci pokazuj nam dzisiaj, e sztuka wspczesna moe by zrozumiaa i czytelna, i to pomimo tego, e dominujc strategi artystyczn jest strategia zwielokrotnionego dna, tzw. WYSINWYG (what you see is not what you get). Artyci myl tropy, udaj, e robi to, czego nie robi, i e nie robi tego, co robi; upodabniaj do siebie rzeczy niepodobne, oddalaj od siebie rzeczy bliskie; symuluj, kompensuj i zastpuj. Trywializuj to, co sakralne i sakralizuj to, co trywialne. Deklaruj, e nie maj nic do powiedzenia, a przecie tak wiele nam mwi. Mwi, e si nie interesuj, a przecie s zainteresowani. Wszystko, co robi, wydaje si proste, ale jednoczenie jest podstpem, majcym nas uwie ku lepszemu. Z najbardziej wyrafinowanym podstpem mamy do czynienia w sytuacji, gdy go wcale nie ma, cho jestemy pewni, e jest. Najbardziej podn intelektualnie sytuacj dla widza jest konfrontacja jego wyrafinowanych moliwoci odbiorczych z genialn trywialnoci propozycji artystycznej. Nie stoj przed nim wtedy adne ograniczenia narzucone przez artyst. Jego myli mog szybowa w dowolnych kierunkach. Jest fascynujce obserwowa w jak przebiegy sposb artyci dzisiejsi udaj nie-artystw, by wszyscy mogli w nich rozpozna artystw. Jak udaj gupcw, powicajc wasne ego, by wszyscy mogli w nich rozpozna mdrcw. Jak udaj egoistw, by wszyscy mogli w nich rozpozna altruistw. Najbardziej charakterystyczn cech sztuki, o ktrej chc troch opowiedzie,

24

Bunt elit jest jej cakowite wtopienie w rzeczywisto. Rzeczywisto jest dla niej punktem wyjcia, rodkiem jako i ostatecznym tworzywo, jest rezultatem poddawana artystycznego rnorakim dziaania. zabiegom Rzeczywisto,

transformujcym, ktre jednak s dla tej rzeczywistoci immanentne i naturalne. Rzeczywisto jako przedmiot sztuki obejmuje cay wiat wok nas i nas samych. Punktem wyjcia do takiego pojmowania sztuki byy idee zrodzone jeszcze na pocztku drugiej poowy XX wieku. Z jednej strony warto wspomnie o przeomowych dokonaniach artystw z grupy Fluxus, zwaszcza Maciunasa, Higginsa, Filiou, Vautiera i Brechta. Z drugiej strony naley przypomnie, e sformuowano wtedy - zapewne w duym stopniu przez przepadek - haso wzywajce do eliminacji sztuki ze sztuki. Pisz o przypadku, gdy w tamtych czasach haso to miao nieco inne znaczenie, ni dzisiaj moglibymy sdzi. Chodzio o oczyszczenie sztuki z martwej tkanki, z naskrkowych warstw, ktre z przyzwyczajenia mogy by brane za przejawy sztuki, ale naprawd ju nimi nie byy. Chodzio o odsonicie tego, co w sztuce ywe, przy czym trzeba zaznaczy, e te ywotne aspekty sztuki byy rozumiane - z dzisiejszej perspektywy oceniajc - bardzo tradycjonalistycznie. Z tego powodu w hale tym nie byo prawdziwie rewolucyjnego potencjau. Przeom mg nastpi dopiero wwczas, kiedy haso eliminacji sztuki ze sztuki zaczto rozumie nie metaforycznie, ale dosownie. Miao to miejsce w pierwszych latach naszego wieku. Artyci postanowili dokona radykalnego i ostatecznego usunicia sztuki ze sztuki, rozpoczli wic gwatowny proces adopcji wszystkiego, w czym nie mona byo si dopatrzy adnych znamion sztuki. Dopiero wtedy nastpio ostateczne poegnanie XX wieku i przejcie do sztuki nam wspczesnej. By to krok w nieznane, skok w prni. Jego znaczenie byo podobne do symbolicznego znaczenia skoku Yvesa Kleina, utrwalonego na synnej

25

Bunt elit fotografii z 1960 roku. Rozwj sztuki znaczony jest takimi skokami w prni, s to przeomowe momenty, ktre otwieraj nowe rozdziay w historii. W ostatnich stu latach byy trzy takie rewolucyjne skoki. Pierwszy mia miejsce w latach 1907 - 1917. Wtedy midzy innymi narodzi si kubizm analityczny, abstrakcja geometryczna i bezforemna, ruch Dada. Drugi mia miejsce w latach 60-tych ubiegego wieku. Narodzi si wtedy happening, performance, environment, land-art, konceptualizm. Trzeci skok mia miejsce w drugiej dekadzie naszego wieku. Wtedy odkryta zostaa sztuka bez sztuki, unsuccessful art, sztuka spoecznej aktywizacji, home art, nekro art, sztuka upoledzona. Radykalnej krytyce poddaje sztuk XX wieku, wraz z ca jej modernistyczn metaforycznoci, artysta szwajcarski Pierre Maple. Nawizuje on w swojej twrczoci do znanego z historii gestu Roberta Rauschenberga, ktry w roku 1953 podpisa swoim nazwiskiem wytarty wczeniej gum rysunek innego znanego artysty amerykaskiego Willema de Kooninga. Gest Rauschenberga mia symbolizowa oczyszczenie pola sztuki z tego, co ju niepotrzebne. By jednak gestem faszywym, poprzedzonym uzgodnieniem midzy oboma artystami. Maple z nikim si nie umawia. Od lat realizuje projekt noszcy tytu "Oczyszczalnia sztuki z rzeczy zbdnych". Polega on na tym, e artysta publicznie niszczy wybitne dziea dwudziestowiecznej sztuki. Zniszczone obiekty, ju jako prace Maple'a, trafiaj do najlepszych kolekcji muzealnych. Rezultatem fizycznego zniszczenia jest wic artystyczna reaktywacja. Na dorobek Maplea skada si ju reaktywacja prac takich autorw, jak Stella, Jaspers, Richter, Rist, Warhol, Emin, Kiefer, Rothko. Realizacja jego projektu jest moliwa dziki wsparciu wielu fundacji, galerii i muzew, ktre przeznaczaj odpowiednie rodki finansowe na zakup dzie, ktre trafiaj do Oczyszczalni sztuki.

26

Bunt elit W przeomowych momentach artyci nie wiedz, czym jest sztuka. Odrzucaj wszystkie gotowe odpowiedzi. Ta wiedza nie jest im ju potrzebna, do niczego nie moe si przyda, moe jedynie sta si przeszkod. Trzeba skoczy w prni i nie pyta wczeniej, czy si wylduje, ani nie patrzy pniej, gdzie si wylduje. To nic, e ignoranci bd mwi, e to nie jest sztuka. O to wanie chodzi, eby w przestrzeni sztuki wyda si wszystkim kosmit. Jak tego dokona? Czasem bywa to proste: wystarczy pomalowa si na zielono i zaoy na gow hemofon. Moe si wyda pewn niekonsekwencj, e pisz jednoczenie o artycie zwracajcym si ku najbardziej zwyczajnym aspektom rzeczywistoci oraz artycie, ktry w przestrzeni sztuki, chce by kosmit, chce by "nie z tej sztuki", tak jak kosmita jest "nie z tej ziemi". Rozwizanie tej pozornej sprzecznoci polega na tym, e nie-sztuka pojawiajca si w tworzonej od ponad dwch tysicy lat przestrzeni sztuki wydaje si czym najgbiej niepojtym. Obecne zwrcenie si sztuki wspczesnej ku zwyczajnoci miao by odtrutk na baniowo i niezwyko kultury masowej, ktra z kolei przeja te cechy po wyobcowanej z codziennej rzeczywistoci kulturze wysokiej wiekw wczeniejszych. Kultura wysoka w dwudziestowiecznym wydaniu stracia racj bytu wanie dlatego, e jej funkcje, w formie i treci dostosowanej do masowego odbiorcy, zostay przejte przez kultur masow: telewizj, alternet, gry wirtualne, komiks. Sztuka nie moe ju wytwarza rzeczy niezwykych, bo w nadmiarze robi to kultura masowa. Dlatego w wieku XXI sztuka musi zagnieda si w tych niszach rzeczywistoci, ktre na skutek swojej pospolitoci same w sobie nie s dla kultury masowej atrakcyjne. Jest paradoksem, i fakt, e sztuka zmuszona jest tam wanie siga, przycign zainteresowanie kultury masowej. Pospolito w sztuce okazaa si bowiem czym niepospolitym. Sztuka nam wspczesna, jak nigdy w historii, przyciga uwag szerokich mas

27

Bunt elit odbiorcw oraz zainteresowanie mediw powszechnej komunikacji. Trzeba pamita, e swj obecny ksztat zawdzicza ona tysicom odwanych artystw przeomu XX i XXI wieku, ktrzy w trudnych warunkach, nierzadko ponoszc wysokie osobiste koszty, przecierali szlak ku nowym sposobom oddziaywania. Jej rnorodno jest wielka i naszkicowanie penej panoramy przekracza moliwoci tego tekstu. Musz dokona radykalnej selekcji. Szczeglnie wane wydaj si by te dugofalowe projekty, realizowane przez artystw w rnych czciach wiata, za ktrymi kryje si wyrany i czytelny przekaz o uniwersalnym charakterze i ktrych adresatem jest spoeczestwo, a przekanikiem rodki masowego przekazu. Wana jest tylko ta sztuka, ktra najsilniej angauje widzw i najtrafniej zaciera granic pomidzy umownym, sztucznym wiatem sztuki, a autentycznym yciowym dowiadczeniem. Tym, co najbardziej ciekawi artystw, jest czsto sam mechanizm gry na emocjach widzw, a nie przyczyny wywoujce te emocje. Przyczyn moe by cokolwiek lub brak czegokolwiek. Lekcewaenie widzw jest rwnie dobrym rodkiem oddziaywania, jak ich kokietowanie lub relacja partnerska. Chodzi tylko o to, eby uyty rodek by trafnie dobrany do artystycznego celu. Dla modych artystw interesujce jest to, jak nasza prywatno miesza si z tym, co najbardziej masowe, publiczne, a nawet pastwowe (zjawisko socjalizacji i nacjonalizacji prywatnoci) oraz procesy odwrotne - prywatyzacja uniwersalnoci, pospolitoci, typowoci. Pamitajmy, e pokaz artystyczny dawno ju przesta by msz w wityni muz. Wystawa jest miejscem, gdzie mog si dzia bardzo rne rzeczy, a wszystkie one daj wiadectwo o nas samych. Jest ona rwnie zawsze rejestracj stopnia krytycznoci wobec sztuki osignitej przez artyst na aktualnym etapie jego twrczoci. Przypomn kilka ostatnich realizacji, nie majc absolutnie aspiracji do

28

Bunt elit wyczerpania tematu, ani do nadmiernie pogbionej refleksji. Musz zastrzec, e wybieram propozycje nie budzce wtpliwoci, zarwno jeli chodzi o ich warto artystyczn, jak i donioso spoeczn. Pomin przy tym bardzo wany nurt necro artu, ktry zasuguje na cakiem osobne potraktowanie. W przyszym roku minie dwudziesta rocznica powoania do ycia fundacji Body for Art i by moe bdzie to dobra okazja, aby podj ten temat. Sztuka necro artu, cho cieszy si ogromnym zainteresowaniem mediw i widzw, wzbudza cigle pewne kontrowersje moralne. Nie bd te pisa o fascynujcym zjawisku, jakim jest sztuka wirtualna w alternecie. Wszyscy zapewne syszeli o klasyku tej sztuki Tomie Partwee, ktry przy pomocy popularnego programu "My sweet world IV" stworzy wirtualny wiat dla swojej wirtualnej sztuki. W wiecie tym s wirtualne galerie, wirtualni krytycy, wirtualni odbiorcy, wirtualne sukcesy i poraki. Wirtualna kariera Partwee rozwija si reszt znakomicie. W lad za ni poda rwnie medialna popularno artysty w wiecie ju cakiem realnym. Partwee czsto goci na amach prasy i w telewizyjnych programach, gdzie obszernie opowiada o swoich wirtualnych dokonaniach. Artysta jest jedynym cznikiem midzy wiatem rzeczywistym i stworzonym przez siebie wiatem wirtualnym, do ktrego nikt oprcz niego nie ma dostpu. Sztuka ufundowana na najnowszych osigniciach technologicznych rwnie nie zmieci si w przedstawionym przeze mnie przegldzie. Mam tu zwaszcza na myli zrobotyzowan sztuki akcji oraz wspaniale rozwijajce si dziki osigniciom neurotechnologii pokazy inteligentnych sztucznych ogni (ISO). S to zagadnienia odrbne, wymagajce szerokiej wiedzy i specjalnego dowiadczenia. Jestem by moe ju za stary na wiarygodne podejmowanie tych tematw. Wydaje mi si, e dobrze rozumiem problemy sztuki zakorzenionej w tradycji, czerpicej z

29

Bunt elit przeszoci ywotne soki. Sztuk miao wybiegajc w przyszo naley zostawi modym, bo tylko oni s w stanie trafnie j rozpozna, opisa i oceni. W twrczoci artystw, o ktrych bd pisa, nie ma ani aspektu komercyjnego, ani pocigajcej elitarnoci, ani niezwykoci zwizanej z wyobcowaniem z rzeczywistoci. Ich dziaalno sprawia jednak, e do galerii przychodz ludzie, ktrzy zwykle ich nie odwiedzaj. Co przeywaj, widz, e artysta to dzi czowiek szukajcy porozumienia z innymi, e to czowiek, ktry stara si u siebie i innych stale podtrzymywa stan podwyszonego, krytycznego zaciekawienia wiatem, wasnym w tym wiecie byciem i byciem innych ludzi, takim codziennym, zwyczajnym. To, co w galerii pozostaje po tych wydarzeniach, najczciej nie jest imponujce - s to jakie resztki po przyjciu, lady zabawy, wspomnienia uczestnikw - ale o to wanie chodzi. Takie niewydumane, ludzkie oblicze sztuki przynioso artystom uznanie i popularno. Ich prace osigaj na rynku sztuki zawrotne ceny. Warto w tym miejscu wspomnie o roli, jak w procesie resocjalizacji sztuki wspczesnej odgrywaj bogaci kolekcjonerzy. Nic tak nie zwraca uwagi na sztuk, jak ceny, ktre wstrzsaj opini publiczn. Oczywicie nie chodzi o to, by sztuk przelicza na pienidze. Drugorzdne znaczenie ma te warto artystyczna zakupionej pracy. Wany jest wywoany cen wstrzs. Dziki takim wstrzsom ludzie zaczynaj dostrzega, to co powinno by dostrzeone, ucz si te szanowa twrczo artystyczn. Kiedy wspczesna sztuka bya domen znawcw. Dzisiaj tak dalece zakorzenia si ona w spoecznej wiadomoci, e nawet dziennikarze najbardziej lokalnej prasy nie maj kopotw z rozpoznaniem, co w niej jest naprawd istotne, a co nie; bezbdnie rozpoznaj obowizujce hierarchie wartoci artystycznych. wiadczy to o ogromnej sile przekonywania wspczesnych artystw.

30

Bunt elit Przegld sztuki wspczesnej z pewnoci naley rozpocz od twrczoci Noela Plummera, czoowego przedstawiciela sztuki jako aktywizacji spoecznej. Ten starszy ju, bo trzydziestoletni artysta, cieszy si zasuon saw i powszechnym uznaniem, jest laureatem najbardziej prestiowych nagrd artystycznych na naszym kontynencie. To wanie jego twrczo staa si rdem inspiracji dla twrcw sieci Muzew Otwartych, w ktrych pokazywane s dziea home artu. Idea aktywizacji spoecznej zrewolucjonizowaa sztuk. Nie jest to idea nowa, ale dopiero Plummer nada jej w peni dojrza artystycznie posta. Jego duchowym mistrzem wydaje si by Joseph Beuys, niemiecki artysta drugiej poowy XX wieku, ktry gosi midzy innymi, e kady moe by artyst. Haso to stao si kluczem do mylenia o twrczoci w cakiem nowych kategoriach, otwierao wyobrani na nie przeczuwane wczeniej moliwoci. Dzieem ycia Beuysa stao si nieustanne przekraczanie granicy midzy sztuk i rzeczywistoci, zaszczepianie wszystkim wok kreatywnego podejcia do otaczajcego wiata. Artysta nazywa swoj dziaalno rzeb spoeczn. Mylenie Beuysa, jak i wielu innych artystw dwudziestowiecznych, skaone jednak byo modernistyczn metaforycznoci. Kady moe by artyst, ale Beuysem moe by tylko on jeden - artowano. Artysta tylko pozornie zrzeka si swojej uprzywilejowanej pozycji na rzecz otaczajcej go rzeczywistoci, naprawd pozostawaa ona obiektem jego manipulacji, tworzywem jego sztuki. Chcia tej rzeczywistoci co narzuci, co z niej wydoby. W gruncie rzeczy dy do tego, eby tradycyjn sztuk zrobi z nietradycyjnego tworzywa. Nie bya to prawdziwie partnerska relacja. Beuys zachowywa wadz, nie potrafi zrezygnowa z jej atrybutw. Niestrudzenie budowa mit wasnej osoby. Przekraczajc granic midzy sztuk i rzeczywistoci artysta zakada istnienie tej granicy i tym samym

31

Bunt elit jego mylenie pozostawao w obszarze tradycyjnego paradygmatu. Dopiero uwiadomienie sobie, e nie ma czego przekracza, bo granica ju nie istnieje, stao si kluczem do rzeczywistego przeomu. Porzucenie metaforycznoci na rzecz dosownoci jest rozpoznawaln cech sztuki pierwszej poowy XXI wieku. W modernistycznej metaforze zostao wreszcie rozpoznane modernistyczne wizienie. Z dosownoci wie si jednoznaczno. Artyci przez wieki rnie wyraali wiat, nadszed czas, aeby pozwoli mu na ukazanie si wprost. Artyci przez wieki narzucali rzeczywistoci swoj wadz, nadszed czas, by si przed rzeczywistoci ukorzy. Wie si z tym artystyczna strategia, stosowana przez wielu wspczesnych artystw, take tych, o ktrych bd pisa, polegajca na tym, eby co najpospolitszego zrealizowa w sposb wymagajcy najwikszego nakadu pracy i kosztw. Osign to mona przy pomocy rnych rodkw, na przykad zmieniajc skal obiektw, wykorzystywany materia lub technik wykonania. Jest w tej postawie wiele pokory. Przez cae tysiclecia imperatywem cywilizacyjnym byo denie, aby wiat uczyni sobie poddanym, by jak najmniejszym nakadem si przeamywa jego opr. W XX wieku artyci zwrcili uwag, e wiat wymaga ochrony. W XXI wieku postanowili zoy mu poddacz danin, wiadomie dc do tego, by w maksymalny sposb odczu jego skuteczny opr wobec de czowieka. Ohydn i brutaln form artystycznej opresji wobec rzeczywistoci by przez wieki tzw. wasny, oryginalny styl, do ktrego uksztatowania dyli artyci. Polega on na og na stosowaniu formalnych sztuczek, ktre zdradzay kompleksy i niespenione ambicje, wiadczyy o przemonej chci ulepszania wszystkiego za wszelk cen. Rzeczywisto jednak nie ma stylu, jego narzucanie jest gwatem na rzeczywistoci, jest powiceniem prawdy na rzecz samozadowolenia.

32

Bunt elit Anachroniczno tego pojcia jest dzisiaj oczywista. Artyci dziaaj bez zostawiania tego rodzaju ladw, bowiem sprzyjaj one dekoncentracji widzw i odwracaj ich uwag od tego, co naprawd w sztuce wane. Styl jest czym, co wzbudza obrzydzenie. Zaproponowanie publicznoci pracy naznaczonej stylem, jest czym takim, jak podanie komu wysmarkanej wczeniej chusteczki w celu ponownego jej uycia. Projekty realizowane przez Plummera pozornie s do siebie podobne. Kada wystawa poprzedzona jest okresem przygotowawczym. Przez tydzie galeria jest miejscem cakowicie otwartym: kady moe w niej robi, co zechce, moe te przynie do niej, co zechce. Rezultaty tej wolnociowej sytuacji mona potem oglda w postaci wystawy. Wsplne zaoenie ideowe za kadym razem daje cakowicie odmienny efekt. Zawarto pokazu jest nieprzewidywalna i moe by ciekawym polem bada dla socjologw i filozofw kultury. Plummer w swojej aktywnoci odnosi si take do fenomenu tosamociowej migotliwoci, ktra jest charakterystyczn cech wspczesnego spoeczestwa. Nigdy nie wiadomo, czy mamy do czynienia z samym Plummerem, czy z ktrym z jego licznych sobowtrw. Bywa, e w jednym dniu otwierane s jego wystawy w bardzo odlegych miejscach i nie wiadomo, w ktrym miejscu przebywa prawdziwy artysta. A moe wanie nie ma go nigdzie, eby mg by wszdzie. Moe pytanie o prawdziwego artyst stracio dzisiaj sens. Noel Plummer sta si ikon wspczesnej kultury, obok najsynniejszych modelek, twrcw gier komputerowych, autorw komiksw, kreatorw mody i reyserw pokazw ISO. Jego wizerunek medialny, powstay przez naoenie na siebie twarzy Leonarda, Van Gogha, Duchampa, Warhola, Beuysa i Moliny, napotykamy na kadym kroku: na bilboardach, okadkach czasopism, balonikach, koszulkach noszonych przez modzie. Wszdzie towarzyszy mu synne credo

33

Bunt elit artystyczne Plummera: usuwam si w cie. Doskonale oddaje ono istot jego artystycznej postawy. Artysta ustpuje bowiem miejsca innym, wiadomie rezygnuje ze swojej uprzywilejowanej pozycji. Zwrmy uwag, e wbrew pozornemu podobiestwu, postawa Plummera nie ma nic wsplnego z wycofaniem si elit starego porzdku. Nie jest to egoistyczne, aroganckie wycofanie, ale postawa pena skromnoci, z ktrej czerpi satysfakcj setki ludzi uczestniczcych w jego wystawach. Propozycje Alexa Madsena maj inny charakter. Ten 21 letni Belg od trzech lat jest zapraszany do najbardziej prestiowych galerii wiata. Jego zeszoroczny projekt, zrealizowany w prestiowej Larson Gallery w Londynie, odbi si szerokim echem. Artysta rozpocz swoj prac od zorganizowania castingu na rodzin. Mia on form medialnego spektaklu, na ktry zgosiy si tumy ludzi zainteresowanych sztuk Madsena. Artysta wybra nie tylko on, ale rwnie trjk dzieci, a nawet dziadkw i teciw. Nastpnie wraz z now rodzin dokona zakupu niezbdnego wyposaenia, tak aby mona byo pomieszczenia galerii przeksztaci w przytulne, rodzinne mieszkanie. W nowo urzdzonych wntrzach artysta spdzi cztery miesice, penic przykadnie wszelkie rodzinne funkcje: ojca, ma, zicia, syna. Zarwno zakupy wyposaenia, ktre miay charakter publicznego rytuau, jak i kolejne dni ycia nowo zaoonej rodziny, byy szczegowo relacjonowane przez wiatow pras i telewizj, skupiajc na sobie powszechn uwag. Wszyscy chtni mogli take w trakcie wystawy przyj w odwiedziny do galerii - mieszkania. Sztuka Madsena nosi wyrane znamiona spoecznej prowokacji. Rodzina jeszcze do XX wieku bya uznawana za tzw. podstawow komrk spoeczn. Na naszych oczach dokonaa si jednak ostateczna falsyfikacja tego przekonania, tak jak zreszt wielu innych XX wiecznych przesdw, ktre konserwoway

34

Bunt elit obecno w naszym yciu rozmaitych, krpujcych nasz wolno relacji. Od 2005 trway wysiki rodowisk feministycznych zmierzajce do delegalizacji instytucji maestwa. W wielu krajach, midzy innymi w Szwecji, Holandii i Francji, zakoczyy si one powodzeniem. Nawet tam jednak, gdzie instytucja maestwa nadal jest legalna, panuje powszechne przekonanie, e wszelkie, zakorzenione od wiekw uprzedzenia dotyczce promiskuityzmu s przesdami. Ostentacyjne promowanie przez artyst tradycyjnych, toksycznych wartoci zwizanych z rodzin ma na celu podwaenie obowizujcego adu aksjologicznego, jest przekroczeniem powszechnie akceptowanych norm. Artyci robili to jednak zawsze. Madsen zdecydowa si ponadto na bardzo kontrowersyjny krok i nie zezwoli na instalacj kamer w sypialniach. Prowokacja obyczajowa nie jest mi do niczego potrzebna zdaje si mwi Madsen, ale wanie dziki temu jego praca takich cech nabiera. Widz nabiera przekonania, e co si przed nim ukrywa. Z istnieniem kadej sekretnej przestrzeni wie si przecie sfera patologii i naduy, w tym przypadku molestowania i wyzysku seksualnego. Alex Madsen zamierza rozszerzy projekt w taki sposb, aby trwa on okoo dziewiciu miesicy. Finisa wystawy mgby by wtedy poczony z prezentacj nowonarodzonego dziecka, nad ktrym opiek miaaby nastpnie sprawowa kolektywnie miejscowa spoeczno, zwaszcza pasjonaci sztuki wspczesnej. Zwrmy uwag, e dziki realizacji tego zamierzenia idea twrczoci znalazaby swoj najbardziej dosown i najbardziej doskona wykadni. Madsen chce nam powiedzie: bdmy artystami, rozmnaajmy si, nie ma nic doskonalszego, ni akt narodzin czowieka. Trzeba zaznaczy, e artysta dysponuje znakomitym certyfikatem genetycznym. Du popularnoci ciesz si w ostatnich latach wystawy kulinarne z nurtu lunch artu. Zaoenie ideowe tych wystaw polega na tym, e artysta wasnorcznie

35

Bunt elit przygotowuje dla widzw poczstunek, ktry moe mie mniej lub bardziej wystawny charakter (Anna Kurcowa, Derek Getty, Pistoll). Niektrzy artyci uzupeniaj poczstunek wystpami mistrzw czarnej magii, pokazami klaunw lub prezentacjami miejscowych amatorskich zespow muzycznych. Prekursorem lunch artu wydaje si by Daniel Spoerii, dzisiaj ju kompletnie zapomniany artysta z poowy ubiegego wieku. On rwnie wykorzystywa kulinarne spotkania towarzyskie jako materia do tworzenia dzie sztuki. Podobiestwo jest jednak powierzchowne, a rnice w podejciu wyrane. Celem Spoeriiego byo wytworzenie obiektw - byy to jakby zatrzymane w czasie lady biesiady - ktre miay posiada wszelkie waciwoci, by by chodliwym towarem na ryku sztuki. Ponadto spotkania organizowane przez artyst miay wyranie elitarny charakter, gdy obowizyway specjalne zaproszenia. Pokazy lunch artu nie maj ani komercyjnego, ani elitarnego charakteru. Przyj moe kady, po spotkaniu zostaj jedynie baagan i zapis video. Warto podkreli, e sztuka lunch artu cieszy si ogromnym zainteresowaniem nawet wrd tych grup spoecznych, ktre najbardziej s oddalone od sztuki. Ona jednak udowadnia, e potrafi nakarmi, doda si, pomc przey. Jak w wielu innych przejawach sztuki wspczesnej nastpuje tu zoona gra aksjologiczna, interakcja wartoci, podstawianie jednych w miejsce drugich. Artyci robi co o niebo poyteczniejszego, ni sama sztuka. Buduj wizi midzyludzkie, pochylaj si nad potrzebujcymi. Innego typu strategi artystyczn obserwujemy w przypadku Bi Teleka. Bi Telek - jest to pseudonim artysty pochodzcego z Birmy - przeksztaca galerie w nie-galerie. W tym roku w Muzeum Sztuki Aktualnej w Madrycie urzdzi noclegowni dla bezdomnych. To zwrcenie si w stron potrzeb najbardziej podstawowych, z ktrym mamy take do czynienia w realizacjach lunch artu, jest cech bardzo charakterystyczn dla wspczesnej sztuki. Bi Telek nie ogranicza si

36

Bunt elit wycznie do sztuk wizualnych. Jego zaangaowanie w problemy innych jest znacznie gbsze. Artysta prowadzi rwnie rubryk porad egzystencjalnych w popularnym magazynie "Style". W noclegowni Teleka spotkali si zarwno ci, ktrzy przyszli w poszukiwaniu ciepego noclegu, jak i ci, ktrzy przyszli w poszukiwaniu zaangaowanej spoecznie sztuki. W jednym miejscu spotkali si wic cakowicie rni ludzie w cakowicie rnych celach. Jedna i ta sama przestrze bya w stanie speni ich oczekiwania. Zostay tam naoone na siebie dwie rne rzeczywistoci, wszystko nabierao podwjnego znaczenia. Byo sob, a jednoczenie sob nie byo. Fenomen ten mona by nazwa semantycznym dualizmem. Wsplny nocleg mionikw sztuki i bezdomnych wczgw obfitowa w zaskakujce zdarzenia. Po takiej nocy wszyscy wstawali odmienieni. Sztuka Teleka polega na kreowaniu zdarze sytuacyjnych odmieniajcych ludzi. Telek przeksztaca ju galerie w: wiadczcy normalne usugi warsztat samochodowy, salon masau, gabinet stomatologiczny, piekarni, stacj alternetow, przedszkole. Bogata dokumentacja tych projektw jest dostpna w wielu muzeach i centrach sztuki wspczesnej. Cechujce si niezwykym rozmachem projekty Megan Wesley byyby nie do zrealizowania, gdyby nie opieka i pomoc Muzeum Sztuki Aktualnej w Los Angeles. Najciekawszym aspektem sztuki Wesley jest prowokowana przez ni alternacja funkcji spoecznych. Artystka tak miksuje fragmenty rzeczywistoci, e widzowie trac orientacj i nie wiedz, czy nadal pozostaj tylko widzami, czy te s integralnymi czciami dziea. Terenem pracy Wesley jest przestrze wielkomiejska. W czasie trwania jej najbardziej znanego projektu (Nowy Jork, 2012), w najbardziej niespodziewanych miejscach mieszkacy tego miasta mogli napotka najbardziej znakomite i podziwiane osobistoci, obsadzone w najbardziej pospolitych rolach spoecznych. Kupujc gazet ze zdumieniem mogli stwierdzi,

37

Bunt elit e sprzedaje j Ken Brix. Po wejciu do aerobusu rozpoznawali za kierownic bdc obiektem marze wszystkich mczyzn Natali Worobiow. Kilka ulic dalej maszyn do czyszczenia chodnika obsugiwa prezydent Carr. W realizacj projektu zaangaowanych byo ponad sto osobistoci z pierwszych stron gazet. Projekt Wesley by dla widzw ogromnym przeyciem, czasem spenieniem marze. Dodajmy, e dyslokacja projektu codziennie ulegaa zmianie i nie bya podawana do publicznej wiadomoci. Dziki temu zachowany zosta element zaskoczenia, ludzie poszukujc sztuki dostrzegali wasne miasto na nowo, zapuszczali si w rejony sobie obce, porzucali rutynowo pokonywane trasy, wymieniali si informacjami, nawizywali nowe znajomoci. Rodziy si wzajemne wizi. Rodzia si te rywalizacja, aby zebra dokumentacj fotograficzn i video wszystkich tych niecodziennych pojawie. Uczestnicy mogli dowolnie kadrowa rzeczywisto w poszukiwaniu wasnego filmu. Bohaterami tych filmw staway si czsto przypadkowe osoby, jedynie podobne do poszukiwanych gwiazd, lub te po prostu osoby wyrniajce si pod jakim wzgldem z tumu. Waciwie kady napotkany czowiek mg by podejrzany o skrywane gwiazdorstwo. Sztuka Steva Kutaja rwnie rozgrywa si w przestrzeni miejskiej, ale artysta ingeruje w ni w cakowicie odmienny sposb, ni robi to Wesley. Jego projekty s kosztowne i trudne do wykonania, wymagaj dugotrwaych przygotowa. Zaatwianie pozwole i znajdywanie sponsorw trwa caymi latami. Pomimo, e prace Kutaja s oparte na prostej idei, nasuwajcej skojarzenia z XX-wiecznym land artem, rezultaty s niezwyke. Jest to sztuka, ktra trafia do setek tysicy mieszkacw. Artysta rozkopuje centralne punkty miast: ulice, place, skrzyowania. Najbardziej spektakularnym projektem zrealizowanym do tej pory przez artyst

38

Bunt elit byo rozkopanie w 2009 roku na dwa miesice Rond - Point des Champs Elyses w Paryu. Przedsiwzicie kosztowao prawie pi miliony dolarw i byo odczuwalne w caym miecie. Na dugo przed realizacj globalne media towarzyszyy artycie w pracach przygotowawczych, transmisja z rozpoczcia robt ziemnych bya ledzona przez miliony telewidzw. Dla wszystkich powinno by jednak jasne, e nie s to zwyke rozkopania, bo przecie artysta pozbawia je funkcji. Dziki deficytowi funkcji artysta odzyskuje je dla sztuki. Wanie dziki temu, e rozkopania s z racjonalnego punktu widzenia bez sensu, nabieraj one sensu artystycznego. Zwykle nie przygldamy si budowlano-remontowym sytuacjom, omijamy je. Rozkopy Kutaja przycigaj natomiast tysice zaciekawionych widzw, staj si, jak ju wspomniaem - wielk atrakcj turystyczn. Zwiedzajcy dostrzegaj niezwyko sytuacji: zapory pomalowane w biao-czerwone pasy, ubranych na pomaraczowo ludzi krccych si po okolicy, kadki przerzucone nad wykopami, dziwaczne maszyny. Dostrzegaj te na nowo ca okolic. Zwykle pdzimy przez ulice w popiechu, tym razem nastpuje nage zwolnienie rytmu, korki uliczne cign si kilometrami. By odczu obecno sztuki Kutaja nie trzeba oglda jego prac. Wystarczy wyj na ulic, a jeszcze lepiej wyjecha samochodem. Miasto, w ktrym pracuje artysta, przypomina ywy organizm, na ktrego koczyn zaoono siln opask uciskow. Cay miejski krwioobieg zostaje zaburzony sztuk. Steve Kutaj odwouje si do wspomnie z dziecistwa. Jego ukochany dziadek mieszka w Bukareszcie, przy ulicy, ktra bya wiecznie rozkopana, stajc si tym samym wspaniaym miejscem zabaw, a po latach mityczn krain i synonimem dziecicego szczcia. W przyszym roku Kutaj planuje rozkopanie Trafalgar Square w Londynie, jednak jego marzeniem jest zrealizowanie projektu na placu w. Piotra w Rzymie. Prace w miejskiej przestrzeni maj dug tradycj.

39

Bunt elit Wystarczy choby przypomnie Christo i jego dziaalno polegajc na opakowywaniu miejskich obiektw. Jednak sztuka Christo bya w znacznym stopniu nastawiona na efekty czysto estetyczne. Kutajowi udaje si tego unikn. Ponadto Christo zakrywa, a Kutaj odkrywa. Wiele projektw artystycznych byoby nie do zrealizowania, gdyby nie zaangaowanie rodkw masowego przekazu. Na wielk skal wykorzystuje je Corbin Saad. Dziki masowej kampanii informacyjnej udaje mu si w rnych miejscach globu zgromadzi milionowe tumy. Ludzie zjedaj si we wskazanym miejscu i koczuj w namiotowych miasteczkach. Wszystko po to, aby mc wzi udzia w niezwykych akcjach przygotowywanych przez artyst. Zjazdy te maj w sobie atmosfer religijnych pielgrzymek. O sile akcji Saada decyduje liczba uczestnikw, jest to sztuka wielkich liczb. Bycie w takim tumie jest niezwykle energetyczne, relacje wiadkw s entuzjastyczne. Saad zaspokaja powszechne pragnienia uczestnictwa w wielkich wydarzeniach. Fotografie z Denver, gdzie w 2012 trzy miliony ludzi wypucio w jednym monecie baloniki, obiegy cay wiat. Podobnie byo z wczeniejszymi zdarzeniami, kiedy milionowe tumy puszczay baki mydlane (Central Park, Nowy Jork, 2010) lub o zmierzchu unosiy nad gow zapalone lampki (Orlean, 2011). W cakiem inny sposb rodki masowego przekazu wykorzystuje Anet Parnell. Od 2008 roku realizuje ona projekt polegajcy na tym, e artystka pojawia si w odcinkach najbardziej popularnych seriali caego wiata. W swojej artystycznej wdrwce odwiedza bohaterw masowej wyobrani. Niepostrzeenie sama staa si tak bohaterk. Fenomen serialu sta si z kolei inspiracj dla Josepha Randalla. Artysta ten od wielu lat dokumentuje swoje ycie. Kada jego wystawa jest kolejnym odcinkiem dokumentalnego serialu, obrazujcego codzienne ycie rodziny Randallw. Skadaj si na ni zdjcia oraz zapisy video.

40

Bunt elit ycie rodzimy Randallw nie rni si niczym od ycia innych rodzin i dlatego przekaz zawarty w pracach tego artysty jest tak uniwersalny i wszystkim bliski. Kady moe si z nim utosami, moe odczu szczegln wano wasnego ycia. W przestrzeni sztuki natomiast od samego pocztku krytycy dostrzegli niezwyk zwyczajno jego dzie. Marzenie zajmuje jedno z centralnych miejsc w sztuce wspczesnej. Artyci zdaj si mwi: realizujmy marzenia. Zmieniajmy rzeczywisto w taki sposb, by bya ona wypeniona po brzegi spenionymi marzeniami. Artyst, ktry w sposb najbardziej konsekwentny i dosowny pokazuje nam, jak naley to robi, jest Marat Gokil. Niedawno zosta on uhonorowany jednym z najbardziej prestiowych wyrnie. Przyznano mu doroczny tytu fenomenu tygodnika Gladiator. Gokil z tysicy marze, ktre w postaci projektw nadsyane s do jego biura z caego wiata, wybiera co kilka miesicy jedno marzenie i realizuje je w ramach projektu artystycznego, finansowanego przez galeri lub muzeum. W 2012 spdzi wakacje z popularn aktork Susan Baxton, w 2009 zagra gwn rol w serialu My family, w 2008 sta si bohaterem komiksu narysowanego przez Alexa Ramseya. Sam zreszt te jest wietnym rysownikiem. Nadesane marzenia, ktre nie zostay wybrane do realizacji, przedstawia co tydzie na amach "Gladiatora" w formie cieszcego si wielk popularnoci komiksu. Gokil - jak wielu innych z jego pokolenia - nie popada w adn konwencj, tylko dowoln z nich potrafi eksploatowa. Jest to strategia, ktr stosuje wielu artystw: poszukiwanie rozmaitych konwencji po to, by je wykorzysta i odrzuci. Gokil jest jednoczenie kadym z nas i nikim, bo pozbawionym wasnej tosamoci. Geniusz wspczesnych artystw polega midzy innymi na tym, e potrafi oni skupi na sobie uwag ogu przy jednoczesnym wyzbyciu si wszelkich ladw tosamoci. ladami projektw zrealizowanych przez Gogila s

41

Bunt elit amatorskie zapis video, przypominajcy dawne rodzinne filmy wakacyjne. Kopi filmu wraz z dedykacj artysty otrzymuje zawsze pomysodawca zrealizowanego przez artyst marzenia. Zwrmy uwag, e Gokil nie realizuje swoich marze, tylko marzenia zupenie obcych mu ludzi. Jakie s jego wasne marzenia nie wiadomo, nie jest to wane. Wana jest suebna postawa. Spenianiem marze zajmuje si rwnie modziutka artystka szwedzka Sonia Lindros. Wykorzystuje ona w swojej twrczoci moliwoci zwizane z przestrzeni wirtualn. Dziki temu jest w stanie speni nawet takie marzenia, ktre w wiecie realnym s niemoliwe do realizacji. Rozgos przyniosa jej akcja sprzed dwch lat. Lindros zaprosia dziesiciu winiw skazanych na doywotnie wyroki za morderstwa na wirtualne plaowanie wrd palm na Copacabana. Ostatnim przykadem sztuki wspczesnej, jaki chciaem Pastwu przedstawi, jest twrczo Jao Wu, w znakomity sposb czca lokaln aktywizacj spoeczn z propagowaniem uniwersalnej kultury. Artysta angauje ca miejscow spoeczno - miasteczka, dzielnicy - i tworzy z ich pomoc olbrzymie ywe obrazy przedstawiajce synne sceny z kultowych komiksw. W trakcie realizacji projektu aden z uczestnikw nie wie, jakiego obrazu jest drobn czstk. Kocowy efekt poznajemy dziki zdjciom lotniczym. Spotkanie koczy si zwykle gigantycznym piknikiem, ktry staje si trwaym elementem zbiorowej pamici integruje lokaln spoeczno na dugie lata. Przedstawionym przeze mnie artystom powicono dziesitki artykuw, analiz, rozpraw. Obszerne albumy powicone ich twrczoci zostay wydane w masowych nakadach. Ich dziaalno przeoraa spoeczn mentalno, ugruntowaa fundamentalne wartoci wspczesnego spoeczestwa, przyczynia si do tego, e yjemy w spoeczestwach otwartych, tolerancyjnych, przesyconych empati. W wieku XX sztuka nauczya nas tolerancji dla wszelkiej innoci, w wieku XXI uczy

42

Bunt elit nas tolerancji dla samych siebie. Rejestracj tych niezwykych wydarze mona oglda w licznych muzeach wiata, na plazmowych cianach lub w postaci wielkoformatowych hologramw. Muzea na miar naszych czasw Niezwykym osigniciem ostatnich 15 lat s Muzea Otwarte. Wspomniaem o nich piszc o twrczoci Noela Plummera. Idea tych muzew ksztatowaa si przez dziesiciolecia. Ju na pocztku naszego wieku w galeriach sztuki wspczesnej zaczy si niemiao pojawia prace zwykych ludzi, lady ich zwykej aktywnoci, nieporadne, ale jake prawdziwe prby wypowiedzi. Wczeniej okazao si, e przecitno moe by dla milionw telewidzw spektaklem fascynujcym (tzw. reality show pierwszej generacji). Byy to przeomowe momenty. Powtrzmy raz jeszcze myl sformuowan wczeniej: czym chorobliwym byo to, e masy, ktre skadaj si z przecitnych przedstawicieli gatunku homo sapiens, zafascynowane byy tym, co nieprzecitne, a wic elitami. Wielowiekowa indoktrynacja elit spowodowaa, e obiektem zainteresowania mas byy elity, a wic to, co ladowe, marginalne, nietypowe. Prawdziwa emancypacja mas nastpia z chwil odrzucenia tej optyki i w rezultacie utosamienia si podmiotu z przedmiotem zainteresowania. Powinnimy wreszcie zrozumie, e najbardziej interesujcy jestemy my sami, a w nas samych, to, co jest najbardziej zwyczajne. W tym jest najwiksza tajemnica i niezwyko. Rezultatem tych odkry bya brzemienna w konsekwencje idea epistemicznej tautologicznoci. Muzea Otwarte istniej dzisiaj we wszystkich wikszych miastach. W metropoliach przyjy one posta gigantycznych centrw kultury, skupiajcych

43

Bunt elit zainteresowanie caych lokalnych spoecznoci i przycigajcych turystw z caego wiata, ktrzy namitnie porwnuj zawartoci tych muzew. Zasada dziaania Muzeum Otwartego polega na tym, e kady moe mie w nim czasow ekspozycj. Wystarczy zgosi ch i zapisa si na list oczekujcych. Ze wzgldu na ilo chtnych dugo trwania ekspozycji ograniczona jest na og do trzech tygodni. W najwikszych placwkach tego typu jednoczenie moe prezentowa si prawie tysic wystawiajcych. Wikszo z nich preferuje prezentacje indywidualne w osobnych salach, ale mona te doczy pojedyncz prac do ekspozycji zbiorowej. Muzea Otwarte ciesz si ogromn frekwencj, nieporwnywaln z frekwencj w muzeach sztuki XX wieku, ktre dzisiaj odwiedzaj jedynie specjalici. Cae rodziny spdzaj w nich swoje weekendy, ogldaj, porwnuj, dyskutuj na temat sztuki, doradzaj sobie nawzajem. Nie tylko twrczo staa si powszechn postaw. Staa si ni rwnie aktywno teoretyczno-krytyczna. Nie oznacza to jednak, e sztuka XX wieku, nieco przebrzmiaa, ale wci przecie interesujca, znika w spoecznym niebycie. Znaleziono sposb, eby na nowo przywrci j spoeczestwu. Ogromne bazy danych w alternecie zawieraj setki tysicy skatalogowanych obiektw tej sztuki. Kady moe wyszuka interesujce go w danej chwili obrazy, rzeby, fotografie i dowolnie poczy wybrane fragmenty, modyfikujc i dostosowujc cao do aktualnych wymogw i swoich indywidualnych potrzeb oraz upodoba. Takie zamwienie wystarczy wysa do lokalnego przedstawiciela korporacji Art only for you, ktra po dwch tygodniach dostarcza unikatowe dzieo wykonane cile wedug zgoszonego zapotrzebowania. Musz wspomnie o jednym jeszcze fenomenie ostatnich lat. S to muzea sztuki aktualnej. Dzisiejszy wiat zmienia si z oszaamiajc prdkoci, kadego

44

Bunt elit roku zaskakuje nas nowymi zjawiskami i trendami. Uchwycenie istoty tych zmian jest zadaniem szalenie trudnym. Podoa temu mog jedynie twrcy modzi, nie skaeni yciowym dowiadczeniem. Tylko oni widz rzeczywisto tak, jaka ona jest, bez przedwstpnych uprzedze. Dlatego w muzeach sztuki aktualnej gromadzi si wycznie prace artystw, ktrzy nie ukoczyli 25 lat. Granica ta stanowi zreszt przysowiow smug cienia, po przekroczeniu ktrej traci si wieo spojrzenia, umys zostaje skaony jaowymi mylami i twrca nic aktualnego nie jest ju w stanie stworzy. Kategoria dorosoci w odniesieniu do kultury wspczesnej dawno ju przestaa by dobrym narzdziem opisu. Kultura pod wzgldem pokoleniowym jest zunifikowana, podzia na kultur dziecic, modzieow i doros jest nieaktualny. Postulat dorosoci duchowej przesta by postulatem dyskusyjnym, sta si postulatem bez sensu. Doroso staa si bowiem kategori czysto fizjologiczn, a przestaa by kategori duchow. Nie ma czego takiego, jak wkraczanie modego czowieka w doroso. Czowiek, ktry wyrasta z kultury swojej modoci, nie wkracza w kultur ludzi dorosych, ale w kultur modoci swoich dzieci. Ludzie si starzej, kultura pozostaje zawsze moda. Muzea sztuki aktualnej s odpowiedzi na zmienno i wiecznotrwa wieo naszej kultury. Prace artystw, ktrzy ukoczyli w graniczny wiek 25 lat, s usuwane z ekspozycji. Chodzi zarwno o to, aeby zrobi miejsce dla modszych, jak i o to, eby prace nie odpowiadajce trendom danego roku nie uraay wraliwych widzw. Wycofane prace nie s jednak niszczone. Po rozmontowaniu s one przekazywane do uczelni artystycznych, by mona byo z nich ponownie wytworzy prace aktualne. Otwartym pozostaje pytanie, co robi z artystami starszymi, ktrzy z punktu widzenia sztuki wspczesnej staj si bezuyteczni. Jest to kwestia nie do koca

45

Bunt elit rozwizana. Z tego, co powiedzielimy powyej, jasno wynika, e artysta powyej 25 roku ycia staje si artyst jaowym i oderwanym od rzeczywistoci. Jego podstawowa aktywno zostaje zredukowana do krytykowania, grymaszenia, ustawicznego obraania si na rzeczywisto. Dla wasnego dobra i dla dobra ogu powinien on zaj si czym bardziej poytecznym, powinien zmieni swoj spoeczn funkcj. Takie zmiany s przecie czym normalnym w innych dziedzinach kultury np. w sporcie, w balecie, w cyrku, w modzie. W dziedzinie kultury starzy ludzie powinni zadowoli si rolami konsumentw, twrczo powinni pozostawi modym. Podkrelmy jednak z ca moc, e nie naley przyjmowa jako dogmatu takiej oto tezy, e modo ma zawsze racj. Ograniczenie wieku w stosunku do artystw, ktrzy pretenduj do miana aktualnych, jest podyktowane wycznie wzgldami merytorycznymi. oczywistoci. Otaczajcy Jego obraz wiat nie jest jest dla modych ludzi bezdyskusyjn zmcony refleksjami

zakorzenionymi w przeszoci, w tym, co ju byo i bezpowrotnie przemino. Nie jest te zmcony strachem o przyszo. Dla trafnego zdiagnozowania rzeczywistoci takie refleksje s niepotrzebne, one tylko zaciemniaj obraz. Rodz te pretensje do rzeczywistoci, e jest nie tak, jak powinna by. Zadaniem artysty jest reagowa na rzeczywisto z emocj nie skaon dowiadczeniem yciowym. Takim stanem obdarzeni s wycznie ludzie modzi, ktrzy na przykad potrafi odebra sobie ycie na skutek niepowodze szkolnych lub nieszczliwej mioci, potrafi zaryzykowa ycie, by zdoby przyja. Niestety, t wspania, krystalicznie czyst emocjonalno tracimy wraz z wiekiem. Inaczej natomiast problem ten przedstawia si w przypadku krytykw sztuki i kuratorw. Tu wieloletnie dowiadczenie jest jak najbardziej pomocne. Krytycy oceniaj bowiem nie rzeczywisto, ale sztuk. Istot sztuki jest twrczo, a

46

Bunt elit przecie aby oceni, czy propozycja artystyczna jest twrcza, trzeba odnie j do przeszego dorobku sztuki. Dlatego wsppraca sdziwych krytykw i bardzo modych artystw daje tak znakomite rezultaty. Naturalne wic jest, e krytyk si starzeje, ale otoczony jest cigle wieymi artystami. Przedstawiciele starych elit siedz na swoich zakurzonych kanapach i dyskutuj o rzeczach, ktre dla nikogo ju nie s wane. Ich krytyka wspczesnoci jest dla wspczesnych niezrozumiaa. Postulaty, podnoszone przez nich do znudzenia, e naley wybiera to, co najlepsze, e w muzeach jest miejsce tylko dla dzie wybitnych, e nie mona sztuk nazywa byle czego, s przecie spenione. Oni jednak nie potrafi tego dostrzec. Problem tkwi w tym, e to, co dla jednych jest byle czym, dla innych jest sensem ich ycia i dziaalnoci. Na jakiej podstawie mona zakwalifikowa efekt czyjejkolwiek prac jako byle co? Jakie to kryteria przemawiaj za sztuk ekscentryczn, tworzon przez elity dla elit? Przecie dzisiejsza sztuka prezentowana w Muzeach Otwartych jest wana dla milionw ludzi, jest rdem konsolidacji spoecznej, niewyczerpan skarbnic dla badaczy wspczesnoci. Czeg wicej wymaga od sztuki, jak nie tego, eby bya czym wanym dla publicznoci? Zmiany zachodzce we wspczesnej kulturze naley przyjmowa z ufnoci. Jest w nich mdro, ktra wykracza poza zdolno pojmowania jednostek i dlatego czsto pozostaje przez nie nierozpoznana. Potem jednak, gdy spogldamy wstecz, okazuje si, e to, co wzbudzao sprzeciw, byo najbardziej oczywistym rozwizaniem. Wanie mino 15 lat od czasu pamitnej wystawy Star shits, zorganizowanej przez Edwina Procke, waciciela medialnego imperium BCN. Na wystaw zoyo si sto krysztaowych sedesw, w ktrych umieszczono zakonserwowane metod poliplazmow ekskrementy najwikszych gwiazd wczesnej kultury, sportu, polityki. Dzisiaj taka reakcja jest trudna do

47

Bunt elit wyobraenia, ale wwczas okrzyknito t wystaw skandalem, szczytem zidiocenia, upadkiem kultury na samo dno, niesmacznym artem. Niektrzy mwili nawet o sztuce zdegenerowanej, co nasuwao grone skojarzenia z przeladowaniami awangardowej sztuki przez nazistowski reim w latach trzydziestych ubiegego wieku. Mielimy do czynienia ze stanem zalepienia. Skrajnie negatywne opinie, formuowane midzy innymi przez Kate Burgham i Lanny Fidesa, wybitnych intelektualistw tamtych lat, nie bray zupenie pod uwag tego, e wystaw obejrzao przeszo 9 miliony widzw na trzech kontynentach. Nie dostrzeono zupenie krytycznego wymiaru wystawy, ktrej ostrze wymierzone byo w masowe zainteresowanie tym, co elitarne. Wystawa ujawniaa zreszt nieaktualno podziau na to, co masowe i to, co elitarne. Dziki masowemu zainteresowaniu tym, co elitarne, to, co elitarne staje si masowe. Nie dostrzeono te czytelnego przecie, ironicznego aspektu wystawy. Oburzenie byo tym bardziej dziwne, e tak naprawd projekt Prockego nie stanowi adnego istotnego przekroczenia. Wszystko ju byo, cho w nieco innych kontekstach. Nie musz chyba nikogo przekonywa, e obecno ekskrementw jest wanym i niezmiernie ciekawym zagadnieniem historii sztuki, sigajcym bardzo gboko w XX wiek, co najmniej do twrczoci woskiego artysty Piero Manzoniego. Warto przywoa rwnie synny cykl Defekacja Rosy Ronblum (2009), zaliczany do klasycznych przykadw nurtu tzw. nagiej fotografii. Defekacja zreszt bya rodkiem wykorzystywanym przez artystw performerw ju na pocztku naszego wieku. Uycie sedesw byo natomiast oczywist oznak podjcia artystycznego dialogu z Marcelem Duchampem, innym wybitnym artyst XX wieku. Dzisiaj poszczeglne obiekty z tej wystawy s ozdob najbogatszych kolekcji muzealnych, a te z nich, ktre znajduj si w obiegu aukcyjnym uzyskuj rekordowe ceny, ostatnio anonimowy kolekcjoner zapaci w Tokio za tak prac

48

Bunt elit 800 000 dolarw. Historia recepcji wystawy Star shits nie jest wcale wyjtkowa. W dziejach sztuki mona z atwoci odnale sporo podobnych przypadkw. Niech bdzie ona kolejn przestrog dla tych wszystkich pospiesznych sdziw, ktrych zera bezinteresowna nienawi do wspczesnej kultury. (2015)

49

BODY FOR ART

Wiek XXI ledwie dobieg do koca swojej drugiej dekady, ale ju teraz moemy zaryzykowa tez, e pod wzgldem rozwoju sztuki nie ma on odpowiednika w przeszoci. Bogactwo i rnorodno artystycznych propozycji, wyrazisto postaw, globalne oddziaywanie i przede wszystkim zadomowienie si sztuki w yciu zwyczajnych ludzi wydaj si czym niezwykym. Twrczoci zostay stworzone wyjtkowo sprzyjajce warunki. Przyczyni si do tego zwaszcza system globalny system medialny, ktry dziki popularyzacji artystycznych wydarze na trwae wczy je do krwioobiegu masowej kultury. Moe mi kto zarzuci, e jestem egzaltowanym entuzjast. Odpowiem na to krtko: entuzjast tak, ale egzaltowanym z pewnoci nie. Nie bd pisa o caej przestrzeni sztuki, ale o pewnym fragmencie. W tym roku obchodzimy donios rocznic. Dziesi lat temu powoano do ycia fundacj Body for Art. Jej powstanie miao cisy zwizek z gbokimi przemianami w sztuce pocztku naszego wieku, ktre z kolei wizay si z pojawieniem si nowej wraliwoci. Nowa wraliwo rodzi zawsze nowe potrzeby, a nowe potrzeby kreuj now poda, take artystyczn. Twrczo, ktra miao wysza na przeciw nowej wraliwoci, nie miaa pocztkowo atwej recepcji. Zaskoczeni krytycy, nawet ci otwarci na nowe zjawiska w sztuce, twierdzili, e nowa wraliwo jest po prostu niewraliwoci. Nowa sztuka jednak, pocztkowo z ogromnym trudem, a potem wzbudzajc coraz wiksze zainteresowanie widzw, ostatecznie wywalczya sobie trwae miejsce we wspczesnym obrazie kultury.

50

Nowa sztuka jest zawsze konsekwencj pojawienia si nowej wraliwoci. Dzisiaj, gdy patrzymy wstecz na to, co wydarzyo si w kulturze ostatnich pitnastu lat, ogromne zasugi fundacji Body for Art nie powinny podlega dyskusji. Sztuka,

51

Body for Art ktra tak bujnie rozkwita dziki tej fundacji, cigle jednak wzbudza kontrowersje, jest przedmiotem nieuzasadnionych uprzedze. Dotyczy to zwaszcza artystw z nurtu necro artu. Uprzedzenia najczciej wynikaj z ignorancji, z braku wiedzy na temat korzeni wspczesnej sztuki, z braku zrozumienia wewntrznej logiki jej rozwoju, ktry prowadzi konsekwentnie od jednych problemw do nastpnych, jest nieustannym, krytycznym dialogiem z rzeczywistoci i dokonaniami sztuki przeszej. Nowa sztuka oferuje nam trudny humanizm, w przeciwiestwie to atwego humanizmu sztuki XX wieku, posugujcej si modernistyczn umownoci. Przeamanie niechci nie jest zadaniem atwym. Jeeli moje pisanie chocia w niewielkim stopniu si do tego przyczyni, cel jaki sobie postawiem zostanie osignity. Ciao zawsze towarzyszyo artycie. Jego rola ograniczaa si jednak do tej szczeglnej fazy procesu twrczego, ktra a do XX wieku pozostawaa zakryta. Wyjtkiem byy pojawiajce si w dziaalnoci artystycznej tu i wdzie improwizacje, w ktrych artysta by wspobecny ze swoim dzieem. Jednak, nawet w tych przypadkach, artysta pozostawa na drugim planie, liczya si jego praca; to, co wytworzy. Rola ciaa w procesie kreacji pozostawaa zapoznana. Ten stan rzeczy wiza si zapewne z duo oglniejszym zjawiskiem, jakim bya dominacja duszy nad ciaem. Uwaano przecie, e ciao - i oglniej materia - jest siedliskiem za, grzechu. Nikt nie potrafi sobie nawet wyobrazi, e sztuka moe by wyjciem wanie naprzeciw zu, e artysta moe dy do odnalezienie w sobie za. Przez ponad dwa tysice lat dominowaa triada wartoci pozytywnych: pikno, prawda, dobro. Jej naturalne dopenienie - triada wartoci negatywnych: odraza, fasz, zo - pozostawao przez cay ten czas zepchnite w najbardziej mroczne czelucie dusz. Kto moe zaprotestowa, e mwienie o wartociach negatywnych jest jak sofistyk, e nic takiego nie moe istnie ze wzgldu na

52

Body for Art wewntrzn sprzeczno. By moe jest to suszna uwaga. Ale przecie nie o sowach mwi, ale o rodkach oddziaywania. Bez wzgldu na to, jak je nazwiemy, jeeli tylko okazuj si one by przydatne i skuteczne, artysta ma prawo po nie sign. Jest to nawet jego obowizkiem. Wewntrzna uczciwo nie powinna mu pozwoli w takim przypadku na akt rezygnacji. Ciao pozostawao w pogardzie. Jeeli mwiono o artycie, to zwracano uwag nie na jego ciao, ale na jego talent. w talent mia by w jaki szczeglny sposb powizany z dusz, mia by jej przypadoci. Nikt wprawdzie nie potrafi powiedzie, jakiego rodzaju bytem jest w talent - dotyczyo to i samej duszy - ale zgodnie przyjmowano, e to talent artysty jest rdem jego sztuki, e sztuka wyrasta z talentu, jak rolina z gleby. By to typowy przykad bytu urojonego, ktry jest powoywany do istnienia w sytuacji, gdy koniecznie chcemy znale wytumaczenie dla jakiego zjawiska, a nie posiadamy adekwatnej wiedzy. A przecie chwila zastanowienia wystarczy, aby upewni si, e bez ciaa - mini, oka, mzgu - sztuka nie jest moliwa. Bez mini artysta nie zrobi nic, bez talentu moe zrobi prawie wszystko. Wydaje si, e straszliwa II wojna wiatowa, ktra miaa miejsce w poowie zeszego wieku, bya jednym z decydujcych czynnikw, ktry wpyn na zmian stosunku do ciaa. II wojna wiatowa bya wojn narodw. Miliony ludzi walczyo ze sob na mier i ycie. W rezultacie kilkadziesit milionw ludzi i ich cia ulego zniszczeniu. Powszechn staa si wiadomo, e wobec coraz bardziej doskonaych rodkw zagady, moliwe jest cakowite i bezpowrotne zniszczenie rodzaju ludzkiego. Zo ujawnio si w caej swojej wspaniaoci i potdze. Tragedia wojny spowodowaa rwnie, e w centrum zainteresowania znalaza si krucho czowieka, zwizana przede wszystkim z nietrwaoci jego ciaa. Zwrcono szczegln uwag na bycie czowieka i wszelkie jego dowiadczenia

53

Body for Art zwizane z byciem. Nie z istnieniem, ale wanie z byciem, napitnowanym cielenie, zagroonym przez zo. W filozofii narodzi si wpywowy nurt zwany egzystencjalizmem. Te traumatyczne dowiadczenia sprawiy, e nastpio przeamanie tradycyjnej relacji midzy artyst i wytwarzanym przez niego dzieem. Coraz wyraniej to sam artysta - a zatem w przestrzeni wizualnej jego ciao stawa si czci dziea. Przeniemy si w wyobrani do pocztku lat 50-tych ubiegego wieku. Jackson Pollock taczy nad ptnem z kropidem w jednej rce i wiaderkiem farby w drugiej (1949). To wanie taniec jego ciaa staje si czym najbardziej istotnym dla jego sztuki. Podziurawione i poprzecinane ptna Fontany (1949), czy papierowe prace Shozo Shimamoto (1950), swoj energi czerpi z widocznych ladw dziaania mini artystw; dodajmy, e jest dziaanie destrukcyjne, e jest ono wynikiem negatywnych emocji. John Cage, wychodzc od inspiracji baletem, wprowadza wprost ciao czowieka, jako element powstajcego na oczach widzw dziea (1952). Jest to jednak cigle ciao upodmiotowione, nie jest to ciao uyte, ale ciao tworzce, jak susznie zauway Max Derlink. Dopiero Yves Klein, uywajc cia nagich modelek jako ywych pdzli, siga odwanie po ciao, ktre jest jednoczenie narzdziem i materiaem (The living paintbrushes, 1958). Ciao staje si odtd penoprawnym skadnikiem dziea, staje si materiaem, po ktry mona sign. Pocztkowo ze zrozumiaych wzgldw chodzio o ciao ywe i to - mimo przeomowych dokona Yvesa Kleina - najczciej samego twrcy. Takie wykorzystywanie wasnego ciaa naraao jednak artystw na szereg niebezpieczestw. W drugiej poowie XX wieku byy to niewinne eksperymenty. Historia sztuki dostarcza nam licznych przykadw, znanych nawet tym, ktrzy nie s specjalistami w tej dziedzinie. Yves Klein skaka z wysokoci na bruk, ryzykujc mierci (Leap into the void, 1960), Chris Burden strzela do wasnego

54

Body for Art ciaa ("Shot", 1971), Gina Pane nacinaa je yletk (Le corps pressenti, 1975).Od 1990 roku Orlan w ramach projektu The reincarnation of Saint Orlan poddawaa swoje ciao wielokrotnym zabiegom chirurgicznym. W tym samym mniej wicej czasie Sterlac molestowa je fizycznie do granic wytrzymaoci, penetrujc moliwoci jakie w przyszoci miay stan przed istotami humanoidalnymi. Patronowa im wszystkim Vincent van Gogh, znany rwnie jako wybitny malarz koca XIX wieku. Van Gogh obcinajc sobie ucho wyprzedzi swoj epok o prawie sto lat i sta si prekursorem dla tych wszystkich artystw, ktrzy zainteresowanie ciaem czyli z krytycznym do niego stosunkiem. Pod koniec XIX wieku czyn van Gogha nie mg by inaczej potraktowany, jak akt szalestwa. Artysta na skutek rozpaczy spowodowanej niezrozumieniem popeni samobjstwo. Konieczno podejmowania osobistego ryzyka z pewnoci sprawia, e wiele projektw artystycznych zostao porzuconych. Pocztkowy entuzjazm zosta zastpiony ostronoci. Nigdy nie dowiemy si, jakie straty poniosa kultura na skutek asekuracyjnej postawy artystw. W latach 90-tych ubiegego wieku nawet bardzo niewinne projekty oparte na uyciu ywych cia byy kopotliwe do realizacji. Spencer Tunick, fotografujcy od 1992 nagie tumy w plenerze, musia za kadym razem polega na ochotnikach i nigdy nie mg by pewny, czy zgosi si ich wystarczajca ilo. Vanessa Beekcroft zmuszona bya do ponoszenia duych kosztw zwizanych z wynajmowaniem modelek. Postawy ulegy ponownej radykalizacji pod koniec pierwszej dekady naszego wieku. Pamitne byy zwaszcza lata 2009-2010, w ktrych kilkunastu artystw kompletnie zniszczyo swoje ciaa. Nieszczliwie zakoczya si operacja transplantacyjna Ivo Kutica. Miaa ona doprowadzi do wymiany serc z osob, ktra zgosia si na ochotnika (2009). Kutic w swojej sztuce poda szlakiem

55

Body for Art wytyczonym przez Orlan. Posun si jednak znacznie do przodu i przez dwa ostatnie lata realizowa program cielesnej metamorfozy. Pragn by fizycznie obecny w innych i pragn obecnoci innych w sobie. Jego celem by human patchwork, zbudowany z cielesnych fragmentw ludzi rnych ras, wyzna i pci. W 2010 Ken Barr zama krgosup skaczc na nartach ze skoczni narciarskiej. Artysta, podejmujc coraz bardziej ryzykowne wyzwania, oswaja to, co niemoliwe. Pokazywa, e nie naley ba si marze, e wyzwania naley podejmowa bez lku. Wszyscy z zapartym tchem ledzili jego kolejne przedsiwzicia artystyczne. Tragicznie dla Steva Logano zakoczya si te noc spdzona w celi ze skazanym na doywocie Bobem Smithem, zwanym wampirem z Filadelfii (2010). Stao si oczywistym, e wybitni artyci peni zbyt wan spoeczn funkcj, by stan rzeczy, ktry prowadzi do ich przedwczesnego zuywania si, mg by spoecznie akceptowany. W kadej epoce artyci powinni mie moliwo artystycznego eksperymentu bez naraania swojego ycia. Jest to miar jej kultury. Jednak to nie radykalne dziaania artystyczne, ale potrzeby sztuki tradycjonalistycznej sprawiy, e sytuacja dojrzaa do zasadniczych zmian. Artyci, ktrzy czsto w swoich pracach posugiwali si przedstawieniami ludzkich postaci, zmuszeni byli do uywania atrap z gipsu, tekstylnych odciskw utwardzonych w ywicy, truche lepionych z wosku i paku, wszelkiego rodzaju manekinw. Poprzez tak substytutywno do ich twrczoci wkrada si fasz, ktry jest dla sztuki miertelnym zagroeniem. Przez cae wieki rzebienie ciaa w rnych materiaach byo uzasadnione, gdy artyci poszukiwali syntetycznej formy, ktra w naturalnym ciele jest nieobecna. Z chwil jednak, gdy przestao chodzi o form, gdy stracia ona cakowicie na znaczeniu na rzecz treci, uycie cielesnych atrap stracio racj bytu. Stao si wyznacznikiem artystycznego konformizmu. Cielesna

56

Body for Art tre w najbardziej doskonay i peny sposb zawarta jest w samym ciele. Zamiast robi atrap ciaa naley ciao zacytowa. Idea ciaa gotowego bya w jakim sensie dopenieniem koncepcji przedmiotu gotowego Marcela Duchampa. Wspomniane wyej przyczyny spowodoway, e zapotrzebowanie na ciaa ludzkie, zarwno w postaci cielesnych korpusw, jak i ywych ochotnikw, ktrzy zgodziliby si wzi udzia w rozmaitych artystycznych przedsiwziciach, nierzadko wymagajcych powicenia i zostawiajcych gbokie cielesne i psychiczne lady, zaczo gwatownie rosn. Odczuwany przez artystw deficyt, w postaci ograniczonego dostpu do ywych i martwych cia, zacz w sposb widoczny hamowa rozwj sztuki. Wiele projektw pozostawao w sferze konceptualnej. Realizacje, ktre udawao si doprowadzi do szczliwego finau, byy bardzo kosztowne i wymagay skoordynowanego wysiku wielu kulturalnych instytucji, zarwno pastwowych, jak i prywatnych. Pewnym rozwizaniem wydaway si moliwoci, jakie oferuje przestrze wirtualna. Zaczy si tam pojawia symulacje sytuacji, ktre z wielu powodw nie miay szans na rzeczywist realizacj. W twrczo wirtualnie wykreowanych artystw, ktrych przedstawiano jako realnie istniejce postacie wiata sztuki, zaczto wcza drastyczne obrazy zdarze z realnego wiata, ktre przedstawiano jako dziea artystyczne. Gwnym bohaterem tych zdarze byo ludzkie ciao, poddawane skrajnie agresywnym zabiegom. Na przykad zdjcie przedstawiajce makabryczn zbrodni prezentowane byo jako dokumentacja artystycznej instalacji. Nastpowaa zadziwiajca zamiana rl: to, co wydawao si prawdziwe, okazywao si fikcyjne; to, co miao by sztuk, okazywao si rzeczywistoci. W tym samy mniej wicej czasie miay miejsca odkrycia naukowe, ktrych znaczenie dla sztuki wspczesnej okazao si doniose. Pierwszym z nich by rewolucyjny wynalazek profesora Guntera von Hagensa. Pocztkowo zreszt

57

Body for Art prawie nikt nie potrafi go doceni. Profesor Hagens opracowa metod mumifikacji ciaa metod plascynacji. W rezultacie otrzymywalimy doskonale zakonserwowane ciao ludzkie, odporne na procesy gnilne i odksztacenia mechaniczne, nadajce si do transportu i ekspozycji. Pokazy plascynatw - tak profesor Hagens nazywa swoje obiekty - cieszyy si ogromnym zainteresowaniem milionw widzw. Ciao odkrywao na tych pokazach wszystkie swoje tajemnice. Krytycy sztuki i sami artyci traktowali jednak te wystawy w kategoriach pewnej ciekawostki, wydawao si bowiem, e wynalazek profesora Hagensa nie nadaje si do wykorzystania w dziaalnoci artystycznej. Plascynaty byy w gruncie rzeczy naturalistycznymi figurami i odpowiaday bardziej potrzebom sztuki XIX wieku, ni wieku XXI. Byy zbyt mao plastyczne, ostateczny ksztat ciaa musia by definiowany ju na poziomie technologicznego wytwrstwa. Rzemioso w tym przypadku wyranie dominowao nad ide, co byo kolejnym czynnikiem zbliajcym plascynaty Hagensa do sztuki XIX wieku. Pokazy profesora Hagensa stanowiy jednak wany przeom, moe nie tyle artystyczny, co mentalny. Wczeniej, jeszcze pod koniec XX wieku, nawet uycie cia zwierzcych wywoywao oburzenie. Moralici woali gromkim gosem, e niedugo dojdzie do tego, e w galeriach bd pokazywane przetworzone ludzkie szcztki. Nie zdawali sobie sprawy jak bardzo mieszni i naiwni byli w swoim oburzeniu, i jednoczenie jak bardzo prorocy w swoich przewidywaniach. Mino zaledwie kilka lat i okazao si, e reakcje na wystawy plascynatw s ju bardzo umiarkowane, gosy oburzenia dochodz jedynie ze skrajnie konserwatywnych krgw religijnych. Wszyscy ci, ktrzy dzisiaj oburzaj si na sztuk wspczesn, powinni sobie uprzytomni, e dziesi lat przed pojawieniem si plascynatw nikt w najmielszych wizjach nie wyobraa sobie, e na wystawie bdzie mona zobaczy ciao czowieka obdartego ze skry, ktry skr t trzyma przed sob w

58

Body for Art rku. Wyobrania jak zawsze nie nada za cywilizacyjnym postpem. W roku 2009 roku Fritz Luber, ucze profesora Hagensa, opracowa metod plazmodermy, ktra bya znacznie udoskonalon wersj metody plascynacji. Zachowywaa ona wszystkie zalety metody plascynacji, a jednoczenie znacznie redukowaa jej wady. Otrzymywane ciaa zachowyway ogromn plastyczno, mona je byo poddawa najbardziej wymylnym przeksztaceniom, a otrzymywane w ten sposb obiekty zachowyway wikszo osobniczych cech wyjciowego ciaa. Tym samym artyci otrzymali do swej dyspozycji prawdziw materi ludzk, nadajc si do tego, by tworzy z niej sztuk tak blisko zwizan z czowiekiem, jak nigdy dotd. Gwatownie narastajce zapotrzebowanie sztuki na martwe i ywe ciaa zbiego si wic z opracowaniem nowych technologicznych moliwoci, uatwiajcych sprostaniu tym potrzebom. By to bardzo szczliwy zbieg okolicznoci. Brakowao jednak czynnika organizujcego i porzdkujcego te spontaniczne procesy w spjny system. W tej sytuacji powstanie fundacji Body for Art przyjto z ogromnymi nadziejami. Zaoy j chiski miliarder i kolekcjoner sztuki Wu Chen, a bezporedni przyczyn powstania fundacji byy dramatyczne kopoty z realizacj pomnika-muzeum ofiar XX wieku (2010), najmroczniejszego okresu w dziejach ludzkoci. Pomnik zosta zaprojektowany przez synnego Koi Sato, twrc strategii reklamowych najwikszych wiatowych koncernw. Dzisiaj, gdy muzeum jest udostpnione zwiedzajcym, wszyscy zgodnie przyznaj, e jest to jedna z najbardziej wstrzsajcych realizacji sztuki wspczesnej. Z rozlegej, pozbawionej wszelkiej rolinnoci rwniny, pooonej niedaleko Monachium, wyrasta gigantyczna, biaa kopua. Wejcie do muzeum jest jednak oddalone od niej o prawie kilometr i prowadzi do niewidocznej czci podziemnej. Oddajmy w tym miejscu gos Meli Polnik, ktra tak relacjonuje swj

59

Body for Art pobyt w muzeum 5. Przechodzimy przez niewielkie pomieszczenie i dalej przez cikie, metalowe drzwi wchodzimy do maej, dosy niskiej sali. Na cianach uszczca si farba. Na suficie biegnie metalowa rurka, a na niej zainstalowanych jest kilka sitek prysznicowych. Skd dobiegaj trudne do zidentyfikowania pojedyncze gosy, jakie miechy, moe pacz. Na cianach pojawiaj si i nikn jakie zjawiskowe sylwetki. Czujemy zapach myda. Przechodzimy do kolejnej sali. Jest wiksza, ale ma ten sam charakter. Poprzez cig podobnych, ale coraz wikszych sal dochodzimy do pomieszczenia o gigantycznych rozmiarach. Nie wida przeciwlegej ciany. Na niskim suficie, ktrego prawie moemy dosign rk, biegn rzdy metalowych rurek; na nich w bliskich odstpach znajduj si sitka prysznicowe, tysice sitek. Sufit niemal wali si nam na gowy, uczucie klaustrofobiczne. Skd dobiega gwar rozmw, jakie trudne do zrozumienia okrzyki, szum wody. Nagle widz, e z sitek wydobywa si ledwie widoczny, biay dym. Czuj dziwny, mdlcy zapach. Biegniemy do przodu, chcemy uciec, brakuje nam powietrza. Docieramy do przeciwlegego koca. Cikie metalowe drzwi, ktre z trudem otwieramy, prowadz do dugiego, mrocznego, lekko wznoszcego si korytarza. Idziemy z 15 minut. Nagle wychodzimy do ogrodu. Olepia nas soce. Ogromna ta tarcza sztucznego soca gruje na nami. Przepikna. Poraajca. Wszystko w socu. Wzrok si powoli przyzwyczaja. Widzimy pikne drzewa, zielona trwa. Rajski ogrd. Nagle pomidzy drzewami dostrzegamy wysoki na 5 metrw stos nagich trupw: doroli i dzieci, kobiety i mczyni. Trupy i to soce, rajski ogrd peen stosw trupw. Nie do zniesienia. Wybiegam caa mokra i rozdygotana. Realizacja muzeum ofiar XX wieku pochona dwadziecia tysicy cia spreparowanych metod plazmoderny. Bez pomocy fundacji Body for Art nie
5 Mela Polnik, Face to Face, Ariel, London 2013, s. 214

60

Body for Art byaby w ogle moliwa. To spektakularne przedsiwzicie zwrcio uwag mediw caego wiata na dziaalno fundacji i stao si pocztkiem jej niezwykego rozwoju. Podnoszone tu po otwarciu muzeum gosy - zreszt nieliczne i o rasistowskim podou - mwice, e niezrcznoci jest to, i przytaczajca wikszo cia pochodzi od chiskich dawcw, spotkay si ze zdecydowanym sprzeciwem i szybko ucichy. Dzisiaj fundacja dysponuje ogromnymi magazynami na caym wiecie do przechowywania ludzkiej materii oraz bazami danych obejmujcymi ponad 3 milionw wolontariuszy, gotowych w kadej chwili wesprze najmielsze projekty artystyczne. Gona, zrealizowana w zeszym roku praca Tima Johnsona, zatytuowana "Ten Thousand Thumbs", moga powsta jedynie dziki pomocy fundacji. Do sukcesu fundacji "Body for Art" przyczynia si zakrojona na szerok skal kampania edukacyjna, ktrej celem byo uprzystpnienie sztuki wspczesnej, jej spoecznej roli, zada, ktre przed ni stoj i rodkw, ktre musi mie do dyspozycji, by tym zadaniom podoa. Kampania prowadzona bya pod pamitnym hasem: zamiast budowa cmentarze, budujmy muzea sztuki. Towarzyszyo mu inne haso: zamiast odchodzi na wieczno, pozosta z nami na wieczno. Do sukcesu przyczynia si te zmiana prawa, ktre nakada na kadego obowizek wypenienia deklaracji, w ktrej mona wybra, czy przekazuje si po mierci swoje ciao medycynie, czy sztuce. Dziki fundacji "Body for Art" sztuka wspczesna staje si w coraz wikszym stopniu owocem zbiorowego, spoecznego wysiku. Kady projekt, w ktrego powstanie zaangaowana jest fundacja, zaopatrzony zostaje w metryczk, zawierajc dane osobowe fundatorw, w tym dokadne dane wolontariuszy oraz dawcw cia, o ile nie zastrzegli oni sobie anonimowoci. Winnimy im

61

Body for Art wdziczno, bez nich nasza kultura byaby ubosza. Od sztuki ciaa do sztuki z cia Fundacja Body for Art od samego pocztku wspieraa bardzo rne projekty, jedynym kryterium bya warto artystyczna. Z pewnoci jednak najwiksze zasugi poczynia dla rozwoju sztuki, ktra jest wyjciem w kierunku za. Jest to sztuka, ktra nikogo nie pozostawia obojtnym. Artyci tego nurtu uwiadamiaj nam, e oni sami nie s niewinni, sztuka nie jest niewinna, widz te nie jest niewinny. Wszyscy jestemy winni, zasugujemy zatem na kar. Zo jako kara jest w takim razie usprawiedliwionym skadnikiem kultury, a sztuka moe rwnie by skadnikiem spoecznego systemu penitencjarnego. Sztuka karzca widzw jest rwnie usprawiedliwiona i potrzebna jak sztuka dostarczajca mu wzniosych wzrusze estetycznych. Pytanie, czy zo moe istnie bez obecnoci ciaa, ma natur metafizyczn. Bez wzgldu na to, jakiej udzielimy odpowiedzi, wydaje si dosy oczywiste, e dziki ciaom atwiej moemy zo uobecni. Majc do dyspozycji ciaa moemy zrezygnowa z opisu metaforycznego i sign wprost do tego, co wulgarne i okrutne. Moemy nie tylko przeczuwa zo, ale take go dowiadcza, wzbogacajc nasze ycie intelektualne i emocjonalne. Sztuka wychodzca naprzeciw zu jest czasem utosamiana z necro artem, ale - jak si przekonamy nie jest to w peni uzasadnione. Necro art wykorzystuje ciaa spreparowane metod plazmodermy, przekaz prac moe jednak by optymistyczny, lekki, nawet dowcipny. Jedn z niezwykle wanych prekursorek tego nurtu wydaje si by Marina Abramowic, interesujca, cho dzi ju zapomniana artystka drugiej poowy XX wieku. Mam na myli zwaszcza jej performance Rythm 0, wykonany w Neapolu

62

Body for Art (1974). By on w swojej istocie przeniesionym w przestrze sztuki wariantem synnego psychologicznego dowiadczenia Philipa G. Zimbardo z 1969 roku. Nawiasem mwic przenoszenie podrcznikowych dowiadcze psychologicznych w przestrze sztuki stao si ostatnio bardzo popularne i przynosi niezmiernie interesujce rezultaty. Na przecig szeciu godzin artystka cakowicie wystawia swoje ciao na ask publicznoci, ktra miaa do swojej dyspozycji lece na stole rozmaite narzdzia do sprawiania przyjemnoci i blu. Po kilku godzinach ubranie Abramowic byo w strzpach, a z pocitej brzytw skry sczya si krew. Stao si dla widzw jasne, e ta kobieta nie zrobi nic dla swojej ochrony i moliwe, e zostanie poturbowana i zgwacona. Ochrona zacza ingerowa w chwili, gdy nabita bro zostaa skierowana ku gowie artystki, a jej palec zosta pooony na spucie. Wybucha walka midzy ochron i uczestnikami wydarzenia, pooya ona kres ulegoci artystki w stosunku do coraz brutalniejszych pomysw publicznoci - pisa Paul Schimmel w eseju Leap into the void: performance and the object 6. ladem przetartym przez Abramowic podyo wielu artystw i artystek. Istot wykonywanych przez nich akcji bya suebna postawa w stosunku do widzw. Artyci zobowizywali si, e speni yczenia publicznoci, e wystawi swoje ciao na zadekretowane przez widzw bodce, e wykonaj zlecone im zadania. Wszystko to jednak zawsze obwarowane byo zastrzeeniami, ktre miay charakter prewencyjnej cenzury. Dzisiaj w peni dostrzegamy asekuracyjny i poowiczny charakter tych prac, ich pozorn radykalno wynikajc z postawy chciabym, ale si boj. Realizacje Edgara Hintsa pozbawione s tych uomnoci. Artysta nie pracuje w galeriach, uywa opuszczonych obiektw postindustrialnych. Na jeden miesic
6 Paul Schimmel, Leap into the void: performance and the object, The Musem of Contemporary Art, Los Angeles,1998

63

Body for Art zmieniaj si one w orodki sztuki wspczesnej, przycigajc zawsze tumy zwiedzajcych. W zakamarkach fabrycznych czekaj na zwiedzajcych wolontariusze obojga pci, ktrzy wczeniej podpisuj zobowizania, e na wasne ryzyko zgadzaj si cakowicie podporzdkowa woli widzw. Zo - a by moe czasem te dobro - staje si udziaem uczestnikw wydarzenia. W trakcie zwiedzania wielu widzw odnajduje w sobie zo, ktre zostao gdzie zagubione, zostao stumione przez opresywne czynniki zewntrzne. Przyczynia si do tego nasza kultura, ktra spycha wszystkie banalne rzeczy na dalekie marginesy. Moment uwiadomienia za w sobie samym ma nie tylko sens personalny, ale take szerszy sens krytyki spoecznej. Zauwamy, e jednoczenie w dosy przewrotny, bo krytyczny sposb, jest tu take realizowane haso, i w sztuce marzenia staj si rzeczywistoci. Badania Kurta Spaceya dowiody, e projekty Hintsa znaczco wpywaj na obnienie spoecznej agresji, co skutkuje zmniejszeniem liczby przestpstw w okolicy. Trzeba uczciwie przyzna, e pewne aspekty tych realizacji budz niepokj. Krytycy Hintsa zarzucaj mu przekroczenia etyczne, podobno nie zawsze zachowane s wymogi bezpieczestwa, zdarzaj si nieszczliwe wypadki w trakcie realizacji projektw. Trudno rozstrzygn, w jakim stopniu jest to krytyka uzasadniona. Ze wzgldu na ochron dbr osobistych nie ma moliwoci ujawnienia danych personalnych wolontariuszy, ktrzy sobie tego nie ycz, a wanie tacy najczciej wspieraj sztuk Hintsa. Nawet, jeeli prawd jest, e zdarzaj si tam nieszczliwe wypadki, to naley przypomnie, e wi si one z kad ludzk dziaalnoci. Katastrofy samochodowe pochony wicej istnie ludzkich, ni wszystkie wojny XXI wieku. A przecie sztuka jest dziaalnoci nieporwnywalnie wyszej rangi, ni motoryzacja. Trzeba te pamita, e Hints niczego nie wymyla. Jego prace odwouj si do rzeczywistoci, sztuka nie moe

64

Body for Art na ni pozostawa obojtna, nie moe by od niej oderwana. S w wielkich aglomeracjach miejskich miejsca tajemnicze i ponure, do ktrych zapuszczaj si tylko ci, ktrzy wiadomi s zarwno niebezpieczestw, jakie na nich mog czyha, jak i tragicznych konsekwencji, jakie mog z takich wizyt wynikn. Na koniec tego eseju przyjrzyjmy si jeszcze kilku projektom artystycznym z ostatnich lat, ktrych realizacja bya moliwa dziki wsparciu fundacji Body for Art. Bdzie to przegld dosy wyrywkowy i z pewnoci nie oddajcy caego bogactwa propozycji artystycznych, z ktrymi mamy na co dzie do czynienia. Wszyscy artyci, o ktrych bd pisa nale do najmodszej generacji twrcw. Duy rozgos towarzyszy ostatniej realizacji Meg Parkinson, jednej z najwybitniejszych przedstawicielek zaangaowanego nurtu sztuki kobiecej, tak rzadko obecnie wystpujcej na terenie Europy. Jej praca nosia tytu Wsplna krew (2019) i bya prost, czyteln dla wszystkich manifestacj kobiecej wizi, wyraon pierwotnym jzykiem najintymniejszego, bo cielesnego pokrewiestwa. Parkinson w swojej sztuce wielokrotnie odnosia si do relacji budujcych wsplnotow tosamo kobiet, zwaszcza do tych, ktre w patriarchalnej kulturze wypychane byy w obszar spraw wstydliwie przemilczanych. Kobiety miay czu si nieczyste, bo na nieczystoci ufundowane. Dzi te nieczystoci trzymaj wysoko na swoich sztandarach. S z nich dumne i tym samym uniewaniaj rdowe aksjomaty mskiej wadzy. Pierwsz rzecz, na ktr zwracali uwag widzowie po wejciu do przestronnej sali w wiedeskim Muzeum Stuki Aktualnej, bya dziwna szklana instalacja, zoona z pltaniny przezroczystych rurek, ktre wpaday do wielkiej, szklanej, mocno owietlonej kadzi. Bya ona wypeniona do poowy rdzaw ciecz, ktra powoli dopywaa rurkami i od czasu do czasu w postaci pojedynczych kropel wpadaa do kadzi. Dopiero po chwili mona byo dostrzec w nieco przyciemnionej

65

Body for Art czci sali dziesi nagich, modych kobiet siedzcych w szklanych kloszach na dziwnego rodzaju urzdzeniach, przypominajcych archaiczne fotele dentystyczne. Wiszca na cianie tabliczki informowaa, e z kobiet tych pobierana jest krew menstruacyjna. Skomplikowanym systemem rurek krew bya przepompowywana do wsplnego zbiornika. Wystawa trwaa ponad miesic i przez cay ten czas wszystkie stanowiska byy zapenione. Pomimo tego, e nie kada kobieta nadawaa si do projektu - musiay one by w odpowiednim wieku i w okresie menstruacji - zgosio si tak duo ochotniczek, e Parkinson musiaa ograniczy udzia jednej osoby do omiu godzin. W rezultacie w realizacj projektu zaangaowanych byo prawie tysic wolontariuszek. Zadziwiajca sia wspczesnej sztuki polega midzy innymi na tym, e jest to energia, ktra przepywa od zbiorowoci do zbiorowoci, a nie od jednostki do jednostki. Artystka bya przecie w tym przypadku zaledwie czynnikiem wyzwalajcym, bya katalizatorem, ktry pozwoli zapocztkowa spoeczn reakcj w przestrzeni kultury. Jak ju wspomniaem sztuka zaangaowana w otwieranie spoecznej wiadomoci na wszelkiego rodzaju moliwoci egzystencjalne, dekonstruujca tradycj, tabu i zabobony, jest dzi w obszarze cywilizacji zachodniej rzadkoci. Na pocztku wieku wan rol w Europie odegraa tzw. naga fotografia. Wszyscy z pewnoci zetknli si z jej przykadami, gdy czsto goci ona na amach popularnych mediw. Mam na myli takich autorw jak Cindy Pork i jej cykle Anorektyczki, Grubasy, Plsawica, take Marka Lewisa, ktre cykle Kapani, Politycy, Oficerowie miay nieco inny charakter. Warto wspomnie rwnie gony, prowokujcy cykl Cipy kuratorek i kutasy kuratorw Andrieja Sawronnikowa, bdcy ironiczn krytyk mechanizmw definiujcych wspczesn scen artystyczn.

66

Body for Art W Europie nie ma ju co otwiera, nie ma co dekonstruowa. Swoj misj sztuka spoecznie zaangaowana podejmuje obecnie wobec innych kultur. Jest to cakiem naturalne zjawisko infiltracji idei. Pamitamy jak donios rol odegraa sztuka gejowska w Ameryce i Europie Zachodniej w drugiej poowie XX wieku. Na przeomie XX i XXI wieku obszar jej silnego oddziaywania przesun si na Europ Wschodni i po czci Azj, ktre to rejony wyzwoliy si spod niemal pwiecznej dominacji ideologii komunistycznej. Dzisiaj sztuka ta ma jeszcze w sobie potencja rewolucyjny w krajach muzumaskich, w przyszoci zapewne obszar jej emanacji przesunie si na Chiny, Wietnam i Kore. Szereg propozycji wspczesnej sztuki jest prb podjcia dialogu z tradycj, prb zdefiniowana pewnych problemw na nowo, prb postawienia starych pyta, by udzieli na nie nowych odpowiedzi. Jednym z bardziej interesujcych artystw, ktrzy przyjli tak wanie strategi artystyczn, jest Ben Fabre. Fabre nawizuje do prac bardzo kiedy cenionego, a dzi prawie zapomnianego artysty francuskiego Cezara. Jedn z najsynniejszych prac Cezara byy samochody sprasowane w due kostki (Mobile, 1960). Samochody byy w jego czasach popularnymi czterokoowymi pojazdami, pozwalajcymi przewozi do piciu osb. W skadnicach zomu najczciej poddawano sprasowaniu samochody, ktre ulegy zniszczeniu na skutek katastrof drogowych. Fabre dostrzeg, e prace Cezara s niepene, zreszt z oczywistych wzgldw w tamtych czasach nie mogy powsta w dojrzaej postaci, to znaczy nie mogy by sprasowane razem z ofiarami wypadkw. Poprawianie prac Cesara nie miao jednak sensu, Fabre wpad wic na pomys, by w nawizaniu do autentycznych wypadkw drogowych wykona jak gdyby suplementy do prac Francuza. Kada kostka Fabre opatrzona jest informacj o autentycznym wypadku drogowym i powstaje ze sprasowania takiej liczby cia, jakie pochona katastrofa. Zachowane zostaj rwnie takie parametry jak pe,

67

Body for Art wiek, tusza. Wraenie jest poraajce, gdy na powierzchni kadej kostki moemy dostrzec szczegy anatomiczne cia, rysy twarzy, donie, stopy. Tak jak kiedy w skadnicach zomu samochody sprasowane w kostki ukadane byy w pryzmy, tak Fabre ukada swoje ludzkie kostki w rozmaite architektoniczne formy. Jest to hod oddany wszystkim ofiarom wypadkw samochodowych. Zwrmy rwnie uwag na aspekt ironiczny zawarty w pracach Fabre. Wyraenie ludzkie kostki nabiera w nich nowego, zgoa zaskakujcego znaczenia. Sztuka miertelnie powana, nawet jeeli mwi nam o mierci, nie jest sztuk najwyszej jakoci. Dlatego wane jest, aby powany przekaz by rozadowywany elementami humoru lub ironii. Niezwykle lekka i pomysowa praca zaprezentowana zostaa w zeszym roku na midzynarodowych targach lotniczych Ikar 2019. Jej autorem jest Ian Kuning, artysta znany z zaskakujcych pomysw. Praca nosia tytu Ikar 2019. Artysta wykorzysta fakt, e materia ludzka otrzymana metod plazmodermy jest tak plastyczna, e mona j rozwalcowa na cieniutk foli. Z tej ludzkiej folii artysta wykona olbrzymi balon, napdzany podgrzanym powietrzem. Na powierzchni balonu dostrzec mona byo zarysy ludzkiej twarzy, ng, doni, cho ze wzgldu na due rozpaszczenie byy one bardzo znieksztacone i niewyrane. Balon wzlecia do gry realizujc w ten zaskakujcy sposb odwieczne ludzkie marzenie o samodzielnym locie w przestworzach. Jestem przekonany, e folia ludzka jeszcze nie jeden raz znajdzie zastosowanie w rnych artystycznych projektach. Sfery zakazane i niedostpne zawsze ludzi fascynoway. Dziki sztuce wiele z tych sfer przestao stanowi tabu, zostao oswojonych, zadomowio si w naszej codziennoci. Jednym z artystw, interesujcych si t problematyk, jest japoczyk Ono Omura. Jego najnowsza instalacja wideo, zaprezentowana na Biennale w Istambule, polegaa na symultanicznej transmisji narodzin i mierci. Na

68

Body for Art dwch przeciwlegych plazmowych cianach moglimy obserwowa przekaz rejestrowany przez dwie kamery. Jedna z nich wszczepiona bya do brzucha ciarnej kobiety, druga zainstalowana bya w trumnie osoby zmarej kilka miesicy wczeniej. Transmisje byy realizowane w czasie rzeczywistym. Widzowie, ktrzy chcieli zaobserwowa zachodzce na ekranach zmiany, musieli odwiedza wystaw wielokrotnie. Sztuka w wydaniu Omury nie ma charakteru incydentalnego. Nie da si odebra jego dziea przychodzc do galerii tylko jeden raz. Widz, ktry raz rzuci okiem na ekran, mg odnie faszywe wraenie, e nic si tam nie dzieje. Jest to sztuka wymagajca zaangaowania widzw, wspuczestniczenia w pewnym procesie. W pokazie Omury byo co fascynujcego. Jego dzieo miao hipnotyczne dziaanie, sala zawsze bya wypeniona widzami. Niektrzy koczowali tam na skleconych prowizorycznie legowiskach. Z jednej strony rozwijajce si, pczniejce, nabierajce ksztatw ciao, z drugiej strony ciao rozkadajce si, kurczce, ulegajce przeraajcym deformacjom. Projekcji towarzyszya symulacja zapachowa, ktra sprawiaa, e obrazy staway si bliskie, niemal fizycznie odczuwalne. Mielimy przed sob wielk metafor ludzkiego losu. Metafor, ale nie fantazyjnie uduchowion na modernistyczn mod, ale ucielenion do blu. Odpowied na pytanie skd przychodzimy i dokd zmierzamy. Mielimy przed oczyma swj pocztek i koniec. Czy to mao? Czy powinnimy tak sztuk odrzuca? (2020)

69

KRUCHO NIEUDOLNOCI

Nie dam si postawi na gowie - wykrzykiwa zdenerwowany Mario Picino, jeden z najbardziej wpywowych europejskich krytykw sztuki 7. Zdarzenie to miao miejsce dziesi lat temu, tu po synnym wystpie Vaari Linto, w obecnoci licznych wiadkw. Biedny Picino tak si w sztuce pogubi, e nie wiedzia ju, gdzie ma gow, a gdzie nogi. By przekonany, e stoi twardo na nogach, tylko sztuka stana na gowie. A tymczasem to wanie on sta na gowie i wszystko widzia odwrotnie ni naleao. Niech ten przykad posuy za ostrzeenie dla tych wszystkich, ktrzy spiesz z pochopnymi sdami i nie ufaj artystom; take dla tych wszystkich, ktrzy s przekonani, e wiedz najlepiej, czym jest i czym powinna by sztuka. C tak zbulwersowao Picino w czasach, gdy wydawao si, e w sztuce nic ju nas zbulwersowa nie zdoa? Odpowied jest dosy zaskakujca: zbulwersowaa go nieudolno, a wic co, co zawsze byo, jest i bdzie wszechobecne i pospolite. Prawda o tym, e nieudolno bywa fascynujca, naley dzisiaj do kanonu artystycznych aksjomatw. Oburzenie Picino moe wic wywoywa zdumienie,

7 Mario Picino, Con gli occhi dellassassimo, Alpha Press, Roma 2012, s. 234

70

Krucho nieudolnoci zwaszcza u modych ludzi, dla ktrych tamte czasy s odleg przeszoci. Pamitajmy jednak, e przez cae wieki nikt nie potrafi tej prawdy dostrzec. Nie mona zreszt wykluczy, e byli ludzie, ktrzy j dostrzegali, ale gboko kryli si ze swoimi odczuciami, tak jak zreszt z wieloma innymi ponurymi - jak si kiedy wydawao - chorobami duszy i ciaa. Chocia oburzenie Picino nie miao uzasadnienia, to jego samego naleaoby usprawiedliwi. Nie bdmy dla niego nazbyt surowymi sdziami. By tylko jedn z wielu ofiar panujcych wtedy, solidnie zakorzenionych w wiadomoci spoecznej przesdw. wiadomo, e nieudolno moe by fascynujca, ksztatowaa si bardzo powoli. Uchwycenie i zdefiniowanie przyczyn tej fascynacji nie byo zadaniem atwym. To, co dzisiaj wydaje si bezsporne, jeszcze nie tak dawno wcale takim nie byo. Moment uwiadomienia sobie tej prostej prawdy poprzedzony by dugim okresem oswajania, dopuszczania, przybliania, przeamywania kolejnych uprzedze. Nieudolno od niepamitnych czasw bya przecie wyszydzana i traktowana pogardliwie. Osoby mao zdolne s na og niesamodzielne, staraj si naladowa jakie przykady, jakie wzorce. Ten moment nieudolnego naladowania, upodabniania si do kogo, bez szansy na rzeczywiste spenienie, jest czym niezmiernie interesujcym. Powstajce w takim kontekcie prace s sptane sztucznoci, jednoczenie jest w nich co niezwykle wyzywajcego. Manifestuj one bowiem prb bezpodstawnego signicia - w przestrzeni kultury - po atrybuty wadzy tych zdolniejszych. S bezczelnym zamachem na uprzywilejowan pozycj utalentowanych, zakwestionowaniem kulturowego porzdku. W gruncie rzeczy takie zakwestionowanie ma charakter rewolucyjny. Dlatego zawsze budzio agresj, wywoywao represje. Ludzie dziel si na dwa typy osobnikw. Na tych, ktrzy nie daj dla siebie

71

Krucho nieudolnoci uprzywilejowanej pozycji, nie czuj si w jakikolwiek sposb wyrnieni, nie spogldaj na nikogo z gry, oraz na tych, ktrym wydaje si, e z racji wyksztacenia, czy co gorsza jakiej mitycznej wyszej wraliwoci, ich gos w wielu sprawach powinien by dominujcy. Ludzie mao zdolni byli dyskryminowani przez wieki. Spychani na drugi plan, z bardzo ograniczon moliwoci samorealizacji, drastycznie lekcewaeni w przestrzeni publicznej byli po prostu gorsz kategori ludzi. Dziao si tak mimo tego, e zawsze stanowili wikszo. A moe wanie dlatego. Jest to jedyny chyba przypadek w dziejach, aby tak przytaczajca wikszo bya tak wyranie dyskryminowana we wszystkich dziedzinach, zwaszcza w sztuce, kulturze, nauce, i to bez wzgldu na panujcy ustrj spoeczny i pooenie geograficzne. Nawet w demokracjach stanowili jedynie miso wyborcze spoywane przez tych utalentowanych. Wieki pogardy sprawiy, e wrogi stosunek do nieudolnoci mielimy nieomal zapisany w genach. Dlatego tak trudno byo przeama uprzedzenia. A nawet dzisiaj jeszcze na szczcie bardzo ju rzadko - zdarzaj si ludzie, zwaszcza starsi i wyobcowani ze wspczesnoci, ktrzy nie potrafi si z emancypacj nieudolnoci pogodzi. Czym jest nieudolno? Wydaje si, e nieudolno nie jest niczym innym, jak rezultatem braku uzdolnie, a ta jest przecie cech charakterystyczn dla wikszoci ludzkiej populacji, zwaszcza, jeli chodzi o rozmaite dziedziny zwizane ze sztuk. Nieudolno jest zatem zakorzeniona w tym wymiarze spoecznej egzystencji, ktry jest dominujcy i ktry z tej racji powinien wywiera decydujcy wpywa na ksztat i jako naszego spoecznego ycia, take na sztuk. Emanacje spoeczne, a tak jest bez wtpienia sztuka, winny pozostawa w zgodzie z wewntrznym potencjaem dominujcym w spoeczestwie. Brak takiej zgodnoci jest wyran oznak kryzysu; oznak, e proces emanowania zosta zakcony, zafaszowany przez jakie wrogie spoeczestwu siy.

72

Krucho nieudolnoci Ludzie mao zdolni potrafi robi zaskakujce rzeczy. Im s mniej zdolni, tym bardziej potrafi zaskoczy. Oczywicie nie jest to zaskoczenie pozytywne, powodowane czym, co jest a tak bardzo wspaniae. Jest to zaskoczenie negatywne, powodowane czym, co jest a tak bardzo nieudane. Wieloznaczna niezrczno tych prac jest najciekawszym ich aspektem. Czowiekowi uzdolnionemu do gowy nie przyjdzie, e mona zrobi rzecz a tak bardzo nieudan. Jest on ograniczony swoim talentem, ktrego nie jest w stanie przekroczy. Talent staje si dla niego horyzontem moliwoci twrczych. Czowiek uzdolniony nie potrafi dostrzec, e za tym horyzontem rozcigaj si wielkie przestrzenie, czsto lece odogiem, mimo, e mona by zebra z nich obfity plon. Nawet, jeeli co nieudanego przyjdzie mu do gowy, to nie odway si tego zrealizowa. Z talentem bowiem jest zwizany strach przemieszany z pych. Strach, eby nie zaprzeda si marnoci i pycha zwizana z wiar w to, e jest si depozytariuszem wartoci. Sytuacja ma zreszt lustrzany charakter. Czowiek pozbawiony talentu te jest ograniczony tym deficytem i nie jest w stanie zrobi rzeczy udanej. Zrozumienie prostej prawdy, e w sztuce zaskoczenie pozytywne jest rwnie dobrym rodkiem wyrazu jak zaskoczenie negatywne, okazao si brzemienne w skutki. Otworzyo drog do mylenia o twrczoci w cakiem nowych kategoriach. Rzeczy bardzo nieudane zaczy by rwnie cenione, jak rzeczy bardzo udane. Niektrzy krytycy, na przykad synny Kurt Bisden, twierdzili nawet, e w pracach bardzo nieudanych tkwi wicej prawdy o naszym wiecie, ktry przecie trudno zaliczy do rzeczy udanych 8. Rzeczy wspaniae s wyrazem smakoszostwa, etycznego i estetycznego eskapizmu, s ucieczk od rzeczywistoci w stron metafizyki, skaniaj do kontemplacji zamiast do dziaania. Gdy patrzymy na rzecz
8 Kurt Busden, Inaptitude as a key towards the truth, Partenon, Paris, s. 167

73

Krucho nieudolnoci nieudan, mamy ochot, by co zmieni, choby samemu zrobi co lepiej. Rzeczy nieudane s nam blisze, nie wpdzaj nas w kompleksy, s bardziej zrozumiae, s bardziej ludzkie. A o jak sztuk powinno nam dzisiaj chodzi, jak wanie nie o sztuk jak najbardziej ludzk? Trzeba jednak od razu wyjani mogce si rodzi nieporozumienia. Bywao w historii tak, e praca artysty, ktry dy do doskonaoci, bya w pierwszym momencie oceniana jako kompletnie nieudana. Panny z Avinionu Pabla Picassa, dzieo powstae na pocztku XX wieku, wzbudzay pocztkowo skrajnie negatywne emocje, mwiono wrcz, e jest to praca ohydna. Pniej dostrzeono w niej arcydzieo. Po pozornym zaskoczeniu negatywnym nastpio realne zaskoczenie pozytywne. Dzisiaj wiemy, e obraz Picassa od pocztku by udany, tylko nie potrafiono tego dostrzec. Gdy pisz o zaskoczeniu negatywnym mam na myli zupenie inny przypadek. Dotyczy on spotkania z prac nieudan w sensie absolutnym, nieudan na wieczno. Droga prowadzca do emancypacji nieudolnoci bya przeraliwie duga i pena przeszkd do pokonania. Pierwszym krokiem na tej drodze byo dopuszczenie moliwoci, e mona w ogle pokaza co, co bdzie nieudane. Pocztkowo nie byo to celem samym w sobie, a jedynie cen, ktr warto - jak si wydawao - zapaci, by dziki temu przybliy si do takich wartoci jak spontaniczno, byskotliwo, nieprzewidywalno, niepowtarzalno. Moliwo, e co bdzie nieudane, pojawia si wraz w akceptacj w sztuce improwizacji, a wic takiej dziaalnoci artystycznej, w ktrej akt twrczy zbiega si z jednoczesn prezentacj dziea. Praktyka improwizacji istniaa zawsze, zwaszcza w muzyce ludowej, muzyce orientalnej. Od poowy XVI wieku do koca XVIII wieku popularne byy przedstawienia Commedii Dellarte, zwanej rwnie komedi improwizowan. By to powstay we Woszech typ ludycznego widowiska

74

Krucho nieudolnoci scenicznego oparty na improwizacji aktorskiej, w zaoeniu uniezaleniony od tekstw literackich. W tak zwanych sztukach wysokich improwizacja pojawia si na trwae w muzyce europejskiej w poowie XVII wieku wraz z barokiem, ktre to sowo - warto to przypomnie w kontekcie wspczesnych dyskusji o kulturze oznaczao pocztkowo dziwactwo, dziwno w sztuce. W poezji improwizacja bya bardzo popularna w epoce romantyzmu. Dodajmy, e bya te wanym skadnikiem powstaego pod koniec XIX wieku jazzu. Do sztuk wizualnych improwizacja wtargna dosy pno, bo w XX wieku, najpierw w dziaaniach dadaistw, pniej w takich nurtach, jak action paiting, happening, performance. W tych ostatnich wizaa si czsto z wspuczestnictwem widzw. Improwizacja dopuszcza moliwo, e spontaniczny akt twrczy bdzie nieudany. Nie ma tu przecie moliwoci korekty, wycofania si z tego, co ju zostao zrobione. Jej celem jednak nigdy nie bya rzecz nieudana, ale wrcz przeciwnie - rzecz doskonaa. Spontaniczno miaa sztuk udoskonali, wznie na jeszcze wiksze wyyny. Wraz z improwizacj zmieni si jednak status odbiorcy, zasada odbioru i zwizany z ni sposb oceny pracy. Odbiorca stawa si w nieporwnywalnie wikszym stopniu uczestnikiem aktu kreacji, zaczyna by emocjonalnie zwizany bardziej z tym aktem, ni z jego finalnym efektem, musia wstrzymywa osd, poniewa uczestniczy w rzeczy jeszcze nie dokoczonej, jeszcze trwajcej. Postawa krytyczna tracia na znaczeniu, poniewa musiaaby dotyczy rzeczy, ktra i tak bya nie do powtrzenia. W miejsce postawy krytycznej pojawiaa si postawa partycypacji. Widz -sdzia zamienia si w widza - kibicujcego towarzysza. Artystom rzeczy nieudane wychodziy dosy rzadko, improwizacje prowadziy bowiem do dzie wybitnych. By to okres nieudolnoci utajonej, zaledwie potencjalnej. Cay czas nie miecia si ona w obowizujcym paradygmacie

75

Krucho nieudolnoci artystycznej aktywnoci. Jeeli si zdarzaa, to jako nieszczliwy wypadek, i jako taki bya wstydliwie odsuwana na margines. Czasy nieudolnoci aktualnej rozpoczy si tak naprawd dopiero na przeomie XX i XXI wieku, przy czym pierwsze prby jej wykorzystywania byy bardzo niemiae. Artyci zamiast pokazywa w galeriach swoje wasne prace zaczli dosy niespodziewanie prezentowa tam prace rnych, zaproszonych przez siebie osb, na og niewyksztaconych lub majcych ograniczone chorob lub kalectwem moliwoci ekspresji. Oczywicie piszc o ograniczonoci mam na myli perspektyw oceny z pozycji tzw. normalnoci. Naprawd byli to po prostu ludzie o odmiennych stanach wiadomoci i odmiennych potencjaach wraliwoci. Jednym z przejaww odmiennych potencjaw wraliwoci jest wanie nieudolno. W galeriach moglimy podziwia prace ludzi chorych psychicznie, guchoniewidomych, paralitykw, ale te rozmaitych nawiedzonych pasjonatw rkodziea, majsterkowiczw, dubaczy, artystw ulicy lub po prostu ciekawych ludzi, ktrych kiedy nazywano oryginaami. Tak jak kiedy artysta uywa pdzla, eby zrobi obraz, tak teraz mg uy osoby niewidomej, eby zrobi sztuk. Uwany obserwator zmian kulturowych dostrzee zapewne analogi pomidzy pocztkiem XX i XXI wieku. Na pocztku XX wieku artyci szalenie interesowali si sztuk prymitywn, na pocztku XXI wieku obiektem zainteresowania staa si sztuka upoledzona, niepenosprawna, bo robiona za porednictwem ludzi-mediw, nalecych do wyej wymienionych kategorii. O ile jednak w pierwszym przypadku mielimy do czynienia z inspiracj pojmowan w tradycyjnym sensie, tak w tym drugim przypadku staa si rzecz niezwyka. Artyci zaczli pokazywa nieudolne prace w galeriach na swoich wystawach zamiast wasnych prac. Oczywicie nie mogo by tu mowy o adnym wyborze, nie

76

Krucho nieudolnoci chodzio o prezentacj rzeczy najbardziej udanych, ta kategoria w ogle przestaa mie zastosowanie. Artyci manifestowali w ten sposb solidarno z ludmi odrzucanymi na margines, z ludmi nie mieszczcymi si w zakresie pojcia normalnoci. Zdawali si mwi: solidarno jest dalece waniejsza ni sztuka. Ustpujc im miejsca kruszyli jednoczenie wszystkie nasze stereotypy dotyczce sztuki, otwierali przejcia do nieznanych wczeniej wiatw, ktre byy tak blisko, a jednoczenie tak daleko. Ju nie zawarto wystawy bya wana, ale jej drugie lub trzecie dno. Na samym dnie odnajdywalimy zawsze waciwego twrc dziea i waciwy sens proponowanej przez niego pracy. Bardzo interesujca i znamienna sekwencja wydarze miaa miejsce na synnych 13, 14 oraz 15 Documentach w Kassel. Wydarzenia te wprawdzie cz si przede wszystkim ze sztuk jako aktywizacj spoeczn, ale rwnie dla spraw rozwaanych tutaj nie s bez znaczenia. Zreszt problem nieudolnoci wydaje si z problemem aktywizacji spoecznej cile wiza. Na 13-tych Documentach w roku 2012 wikszo zaproszonych artystw odstpia swoje miejsca rozmaitym dziwakom, jak ich nazwaa prasa. Na kolejnych Documentach synny kurator Paolo Bertini w ogle nie zaprosi artystw, wywoujc zreszt wrd nich gbok konsternacj. W ich miejsce zaprosi ludzi z rnymi rodzajami upoledze duszy i ciaa, naznaczonych rnymi deficytami. Documenta te odbyy si pod hasem "Nieznane horyzonty". Kuratorem 15-tych Documentw nie zosta natomiast - ku konsternacji tym razem Midzynarodowego Stowarzyszenia Krytykw Sztuki (AICA) - nikt zajmujcy si zawodowo sztuk, tylko Frank Kapor, jedyny cudownie ocalay pasaer z synnej katastrofy Aerobusu pod Londynem, ktra pochona 2500 ofiar. Kaporowi los ofiarowa ycie po raz drugi. Wystawa na 15 Documentach miaa by obrazem wspczesnoci widzianej oczyma kogo, kto yje po raz drugi. Kapor zaprosi

77

Krucho nieudolnoci jednak do udziau w wystawie rodziny ofiar katastrofy i wystawa staa si niezwykle poruszajcym pomnikiem upamitniajcym t tragedi. Documenta w Kassel take w XX wieku odegray wielk rol w przemianach sztuki wspczesnej. To dziki nim artyci przestali pokazywa dziea, a zaczli realizowa projekty, czsto specjalnie przygotowywane na potrzeby kuratorw. Nieograniczone niemal moliwoci finansowe organizatorw sprawiy, e prosta prezentacja prac wykonanych wczeniej w pracowni stracia sens. Ambicj kuratorw byo bowiem stworzenie artystom moliwoci realizacyjnych niedostpnych w ich normalnej praktyce artystycznej. Zamiast pokazywa prace z ostatniego okresu artysta stawa teraz przed wyzwaniem, jak wykorzysta sytuacj, w ktrej nie ma adnych ogranicze, w ktrej wszystko moe by zrealizowane. Bya to fundamentalna zmiana. Twrczo zacza by napdzana nie wewntrznym imperatywem artysty, ale zewntrznymi moliwociami. Przysowiowe wiee z koci soniowej rozpaday si jak domki z kart, sztuka odzyskiwaa moliwoci spoecznych interakcji. Konsekwencj faktu, e centraln kategori w myleniu o sztuce staa si kategoria moliwoci, byo take pniejsze powstanie sztuki niemoliwej i sztuki konceptualnej. Warto w tym miejscu odnotowa, e Niemcy maj w rozwoju sztuki wspczesnej szczeglne zasugi. S niesychanie otwarci i pozytywnie nastawieni do wszystkiego, co w sztuce nowe, niespodziewane, zaskakujce. Tumnie odwiedzaj galerie i muzea. Wszystkie propozycje artystyczne przyjmuj ze wspaniaym entuzjazmem. By moe u podoa tej otwartoci ley gboko wryty w ich zbiorow podwiadomo kompleks winy w stosunku do sztuki wspczesnej. rdem tego kompleksu jest wspomnienie wydarze z poowy ubiegego wieku, kiedy sztuka wspczesna jako Entartete Kunst bya w sposb barbarzyski przeladowana przez nazistw. Kiedy wybitne dziea pony tu na

78

Krucho nieudolnoci stosach, dzi artyci mog liczy na bezinteresowny podziw i bezwarunkowe zrozumienie. Symptomy tego, e w zbiorowej mentalnoci dzieje si co dziwnego, e nastpuj zaskakujce zmiany kulturowe, zaczy si rwnolegle pojawia take w innych obszarach spoecznego ycia. Zaskakujce zjawiska zaczy na przykad by widocznie w sporcie, a wic w dyscyplinie pozornie bardzo oddalonej od sztuki, cho trzeba te pamita, e na pocztku XX wieku na olimpiadach rozdawano medale rwnie w dyscyplinach artystycznych. Wygldao to tak, jakby rozpdzony pocig, mkncy do stacji docelowej zgodnie z precyzyjnie ustalonym rozkadem jazdy, nieoczekiwanie wjecha na jaki boczny, cakiem nie uywany tor, biegncy na dodatek dziwnymi zygzakami. Mniej wicej od roku 2014 spor popularnoci zaczy si cieszy pokazy tzw. sportartu. Pocztkowo wydaway si one czym cakowicie dziwacznym. Prdko jednak okazao si, e to nowe oblicze sportu ma wiele przewag w stosunku do sportu tradycyjnego. Ponadto cieszy si spor popularnoci wrd widzw. Pokazy sportartu zaczto transmitowa w telewizji i wtedy nastpi jego ywioowy rozwj. Dyscypliny sportartu pozornie pozostaway te same, co w sporcie tradycyjnym, ale ich istota ulega zasadniczej zmianie, zarwno jeli chodzi o sam przebieg konkurencji, jak i o sposoby oceniania, ktre zawsze maj dwojak posta. Wemy przykadowo bieg na 100 metrw. W sportarcie nie chodzi o to, eby jak najszybciej dobiec do mety, tylko jak najbardziej zaskakujco, zajmujco. Waciwie nawet trudno tu dobra trafne okrelenie, bo nigdy nie wiadomo, dziki czemu mona osign sukces. W tradycyjnym biegu na 100 metrw wszystko, jeli chodzi o widowiskowe aspekty, jest z gry wiadome. Wiadomo jak konkurencja bdzie przebiegaa, wiadomo kto jest w gronie faworytw, wiadomo, w jakim kierunku pjdzie wysiek wszystkich zawodnikw, w ktrym kierunku

79

Krucho nieudolnoci pobiegn, gdzie si zatrzymaj. Nigdy nie zdarzy si tam nic, co by byo naprawd zaskakujce. W sportarcie natomiast nikt nigdy nie wie, czego mona si spodziewa. Konkurencje sportartu s oceniane przez jury zoone z medialnych ekspertw oraz w systemie BPG (bezporednie prbkowanie gustu), a wic przez samych widzw. Nagrody przyznawane s podwjnie. Sport przesta by jednowymiarowy, zredukowany do sekund i metrw. Zacz by fascynujcym widowiskiem, w ktrym kady ma szans, a niespodzianki zdarzaj si co krok. Ponadto nie ma problemu z dopingiem, ktrym sport tradycyjny jest tak przearty. W sportarcie rodki dopingujce okazay si cakowicie bezuyteczne, zacz liczy si pomys, idea. Przede wszystkim jednak sportart oznacza rezygnacj z denia do perfekcji, rezygnacj z denia do bycia najlepszym w danej dziedzinie. Choby z tego powodu, e sama dziedzina si rozmya, ju przestao by wiadomo, co naley robi, by by najlepszym. Nie wiadomo zreszt rwnie, czego nie naley robi. Sytuacja staa si cakowicie otwarta. Warto zwrci uwag, e na dugo przed pojawieniem si sportartu medialnymi bohaterami zawodw byli obok zwycizcw, take pechowcy oraz sportowcy raco nieporadni. Pamitam, e bohaterem wiatowych mediw na jakiej XX-wiecznej olimpiadzie by pywak, ktry omal si nie utopi podczas pywackich wycigw. Oczywicie sport tradycyjny nie przesta istnie. Cigle znajduj si osoby gustujce w tak jednowymiarowych, prymitywnych rozrywkach, w ktrych chodzi o zdobycie fizycznej przewagi nad przeciwnikiem. Jest to dzisiaj dziedzina cakowicie skomercjalizowana, jej bohaterowie robi po prostu to, co przynosi im jak najwiksze zyski. Odpowiadaj na zapotrzebowanie widowni. Nie proponuj nic zaskakujcego, nie prowokuj do nowego spojrzenia na rzeczywisto, nie poszerzaj przestrzeni naszych dozna, ani naszych refleksji, nie podchodz do

80

Krucho nieudolnoci wasnej dziaalnoci krytycznie, nie weryfikuj naszych hierarchii wartoci, nie falsyfikuj naszych przesdw. Fenomen sportartu by jedynie spektakularnym przejawem ugruntowanych ju solidnie, gbszych mentalnych przemian. Zapocztkowanie procesu przyswajania nieudolnoci szerokiej publicznoci zawdziczamy artystom pocztku wieku, ktrzy jak zwykle bezbdnie wypenili rol wraliwych barometrw, wskazujcych kierunek nadchodzcych zmian kulturowych. Pocztek wieku by jak to zazwyczaj bywa - okresem optymizmu, wiary w moliwo osignicia sukcesu, czego konsekwencj by powszechny wycig po spenienie zawodowe, erotyczne, intelektualne, emocjonalne, majtkowe. Wtedy wanie, ku zaskoczeniu wszystkich, artyci zaczli promowa poraki, enujce wpadki, nieudolno. Sami zastawiali na siebie puapki, ktre miay si koczy publiczn katastrof, totaln kompromitacj. Stawiali przed sob zadania wzbudzajce w nich wstrt i strach, zmuszajce do eksponowania wasnej, najmniej przez siebie akceptowanej strony. Pojawiy si propozycje artystyczne, ktrych istot byo robienie tego, czego si nie umie. Nie chodzio jednak o znane z historii wiczenia artystyczne pozornie podobne do opisywanego tu zjawiska - majce na celu przeamanie nawykw, schematycznego dziaania, ale o uzyskanie autentycznej poraki. Kompromitacja jako rodek, katastrofa jako cel, poraka jako fina - tak mona byo streci ideow istot dziaa, ktre skaday si na sztuk niespenienia. Miay one swoje gbokie uzasadnienie, zwizane z penetracj dziewiczych rejonw rzeczywistoci psychospoecznej, w ktrych moliwoci rozmijaj si z pragnieniami, umiejtnoci z podjtym zadaniem, wysiek z rezultatem. Nic nie chce by takie jak by powinno, cho tak bardzo chcielibymy. Wszystko stawia nieznony opr. Nasze wysiki wydaj si nam samym aosne. Pali nas wstyd. Chcielibymy uciec, schowa si przed wszystkimi.

81

Krucho nieudolnoci Czym jest poraka? Z pewnoci nie jest to sytuacja polegajca na tym, e po prostu co si komu nie udaje. Gdy mwimy o porace, mylimy o kim, kto bardzo chcia osign sukces, ale mu si nie udao; bardzo si na pracowa, ale mu nie wyszo. Widzimy wic, e z tak pojmowan porak wie si wielki wysiek, tak rozumianej poraki nie mona osign ot tak sobie, trzeba si bardzo na ni napracowa. Czasem napracowa si trzeba wicej, ni wymaga tego sukces dla osoby utalentowanej. Sukces bardzo czsto przychodzi atwo. Wydaje si, e prawdziw jest teza goszca, i przegrywajcy zawsze dokonuje wikszego wysiku, ni zwycizca. Pierwsze wystpienia tego typu przyjmowane byy z cakowitym niezrozumieniem spoecznym. Rwnie artyci starszych generacji nie mogli zaakceptowa sztuki jako rzeczy i czynw celowo nieudanych. Wychowani byli bowiem w tradycyjnym paradygmacie, ktry nie dopuszcza innego denia, jak ku najlepszemu. Prace nieudane byy przez nich niszczone lub przerabiane. Artyci nowej sztuki byli wic naraeni na pynce z rozmaitych kierunkw szyderstwa. Ich dziaania wydaway si cakowitymi gupstwami i tak te byy przyjmowane. Nie potrafiono dostrzec, e artyci ci kosztem ogromnego wysiku dyli do przezwycienia skostniaej wiadomoci. Zapragnli oni przecie tworzy dziea z pen wiadomoci powstawania kiczu. Nawet wybitni intelektualici filozofowie, literaci, kompozytorzy - ktrzy zawsze wiernie towarzyszyli przygodom sztuki wspczesnej, teraz
9

wydawali

si

by

cakowicie

zdezorientowani. Zdarzao si, e przyczali si do wulgarnych atakw na sztuk wspczesn. Cytowany na wstpie Picino na gowie, Pitwell
10

woa przecie: nie dam si postawi

pisa o selekcji negatywnej i agresji nieudacznikw, profesor

9 Mario Picino, Con gli occhi dellassassimo, Alpha Press, Roma 2012, s. 234 10 Abraham Pitwell, In my opinion, Art Forum 7/2013, s. 45

82

Krucho nieudolnoci Foxforth 11 o hochsztaplerach. Na szczcie znalazo si wskie grono ekspertw - krytykw, kuratorw, dyrektorw muzew i galerii - ktrzy od pocztku dostrzegli rewolucyjny potencja w nowym podejciu do artystycznej ekspresji. Dziki ich odwadze, ktra bya nie mniejsza, ni odwaga artystw, bowiem ryzykowali oni swoj reputacj i nawet posady, udao si now sztuk obroni. Prdko te okazao si, e nowa sztuka zacza wzbudza ogromne zainteresowanie mediw publicznych, a w kocu take szerokiej publicznoci. Przeomem byo przyznanie modziutkiej artystce estoskiej Vaari Linto Wielkiej Nagrody Kultury Francuskiej za fatalnie wykonan parti w balecie Dziadek do orzechw Piotra Czajkowskiego. Byo to pamitne przedstawienie na deskach Thtre Royal de la Monnaie w Brukseli, tych samych, na ktrych niegdy wystpowa synny zesp Baletu XX wieku Maurice Bejarta. Linto znana bya wczeniej jako interesujca artystka multimedialna. Przed swoim wystpem pobieraa przez rok nauk taca u synnego Lwa Pietrowa, ktry zreszt nie szczdzi pochwa swojej uczennicy. W pierwszej fazie wystpu artystka bya mocno skoncentrowana i wszyscy byli zadziwieni poziomem jej tacem. Zmczenie jednak dao zna o sobie. Niemiosiernie spocona i zadyszana artystka wielokrotnie przewracaa si przy wykonywaniu piruetw, zderzaa si z innymi tancerzami, a na koniec nieszczliwie zwichna sobie nog w kolanie. Przedstawienie zrobio jednak piorunujce wraenie, zgodnie przyznawano, e nikt wczeniej w czym takim nie uczestniczy. Zapakana, ale i szczliwa Linto, z unieruchomion politeksowym bandaem nog, odbieraa gratulacje nawet od tych krytykw sztuki, ktrzy wczeniej byli wrogo nastawieni do jej projektu. Na kanwie przygotowa do jego realizacji powstay trzy komiksy i serial dokumentalny. Niezliczone artykuy powicone artystce ukazay si na amach
11 Leon Foxforth, Lethal Game, Time of New Art, 3/2012, s.63

83

Krucho nieudolnoci wiatowej prasy. Zapis z spektaklu zakupiony zosta przez najpowaniejsze kolekcje sztuki wspczesnej, a sama Linto rozpocza w telewizji BCK prowadzenie autorskiego programu talk show, ktry od razu zyska niezwyk popularno. Program powicony by ludziom, ktrym si nie udao. Wydawao si, e przed now sztuk otwieraj si wreszcie wielkie moliwoci. Nieudolno wie si z marzeniem. Marzymy zawsze o tym, czego nie mamy, co jest dla nas nieosigalne lub trudno osigalne. Nie marzymy o tym, co jestemy w stanie osign, tylko o tym, czego zrobi nie potrafimy, co pozostaje poza zasigiem naszych moliwoci. Kiedy podejmujemy prb realizacji, wychodzi ona nieudolnie i nasze marzenie pozostaje nieosigalne. Nawet jeeli wkadamy wszystkie nasze siy. Pali nas zawstydzenie a omot serca rozsadza klatk piersiow. Niespenialno wydaje si by natur marzenia. Dlatego sztuka tego nurtu czsto posugiwaa si hasem realizacji marze. Miaa to by jednak realizacja bardzo specyficzna: poprzez niespeniony wysiek, poprzez sam prb spenienia, ktra przybieraa nierzadko posta yciowego katharsis. Zaczto nawet definiowa sztuk jako przestrze, w ktrej mona urzeczywistni swoje marzenia. Dodajmy, e tylko w sztuce. W yciu realnym bowiem marzenie urzeczywistnione jest na og tylko karykatur marzenia wyobraonego. Marzenie, aby pozosta marzeniem, musi pozosta w sferze marze. Marzenia realnie urzeczywistnione zamieniaj si w spoeczny bana, cho samym artystom przez chwil moe by przyjemnie. Prdko jednak pojawiy si gosy, e w tych pierwszych propozycjach sztuki niespenienia tkwi jaki fasz, bd u samych podstaw. Za porak zabierali si artyci wraliwi, ludzie bardzo uzdolnieni, bez kompleksw. Nawet, gdy w celu poniesienia poraki, stawiali przed sob zadania ponad siy, w dziedzinach sobie zupenie obcych, to i tak okazywao si, e radz sobie z tymi zadaniami

84

Krucho nieudolnoci zadziwiajco dobrze. Okazywao si wic, e s jeszcze bardziej utalentowani, ni mona byo sdzi. Tym samym ich poraki byy dziaaniami, ktre wpdzay ludzi nieutalentowanych w jeszcze wiksze kompleksy. Nie byo budzio jednak najwiksze zastrzeenia. Zaczto stawia pytania, czy to rzeczywicie byy poraki. Odpowied nie moga by inna. Sztuka jako kompromitacja bya jedynie pewnego rodzaju umown gr z widzem, poniewa tej kompromitacji towarzyszy artystyczny sukces i sawa. Pierwszy zwrci na to uwag Pierre Valdin. Ta kompromitacja - twierdzi - jest pozorna, cho chwilowe emocje s jak najbardziej autentyczne. C to za kompromitacja, ktra prowadzi do sukcesu? - pyta retorycznie 12. Staje si ona tylko wykorzystywanym rodkiem ekspresji, takim jak kady inny. Prawdziwa kompromitacja musi koczy si klsk, upadkiem na dno, zaprzepaszczeniem szansy, utrat marze. W tym miejscu napotykamy w naszych rozwaaniach na niezwykle subtelny paradoks. Wyrnienie czego w przestrzeni publicznej powoduje, e dane miejsce zostaje owietlone snopem wiata, staje si obiektem powszechnego zainteresowania. Jest skazane na sukces. Tak jak za spraw Dionizosa wszystko, czego dotkn krl Midas, zamieniao si w zoto, tak za spraw powszechnoci oddziaywania wszystko, co pojawia si w przestrzeni medialnej, zamienia si w sukces. Najbardziej okrutni zbrodniarze, odsiadujcy doywotnie wyroki, zarabiaj krocie na wywiadach, wspomnieniach, nakrconych na ich podstawie filmach. Znajduj saw, nierzadko rwnie mio. S to przykady ilustrujce, e dziki masowej kulturze z druzgoccych klsk rodz si wielkie sukcesy. Masowa kultura jest nieskoczenie miosierna, obdarowuje kadego, kto w niej uczestniczy. W przypadku, gdy obiektem wyrnionym w przestrzeni medialnej jest rzecz udana, wszystko wydaje si by w porzdku, nic jej nie zagraa. Aksjologiczna
12 Pierre Valdin, House of Cards, Artsize, 5/2014, s. 24

85

Krucho nieudolnoci puapka nie dziaa. Sukces nie niszczy udanoci rzeczy udanej. Inaczej jest, gdy rozwaymy przypadek rzeczy nieudanej. Sukces powoduje, e rzecz nieudana przeistacza si w rzecz udan, jej nieudano zostaje bezpowrotnie zniszczona. Aby wic rzecz nieudana bya autentycznie i na trwale nieudana, musi by pozbawiona szansy na sukces. Czy taka moliwo jest do zrealizowania? Czy tak zakrelony cel nie jest utopi? Praktyka artystyczna nie dostarczya satysfakcjonujcych odpowiedzi na te pytania. Rozmaite prby i propozycje byy raczej szamotanin wok nakrelonego powyej paradoksu, ni jasn odpowiedzi, czy istnieje z niego jakie wyjcie. Sprbujmy wic rozway powsta sytuacj czysto teoretycznie. Wydaje si, e istniej trzy moliwoci uniknicia sukcesu i tym samym ochronienia tej kruchej wartoci, jak jest powodowana nieudolnoci poraka. Pierwsza moliwo polegaaby na tym, e rzeczy nieudanych nie prezentujemy w przestrzeni publicznej. Prawd jest przecie, e wszystko, co zostaje zaprezentowane w przestrzeni publicznej ma szans na sukces. Wicej: sama taka prezentacja jest ju sukcesem. Jeeli co natomiast pozostaje poza t przestrzeni, na sukces nie ma szansy. Takie rozwizanie oznacza jednak regres kulturowy: chronic istot nieudolnoci cofamy si do epoki, gdy bya ona dyskryminowana i pogardzana, gdy spychana bya na margines spoecznego zainteresowania. Jest to wic moliwo w dzisiejszych czasach nie do zaakceptowania. Pozostae dwie moliwoci polegaj na obwarowaniu publicznych prezentacji rzeczy nieudanych takimi warunkami, ktre by uniemoliwiy pojawienie si sukcesu. Zwrmy uwag na niesychanie wyrafinowane intelektualnie konsekwencje tej niewyrafinowanej, bo przecie nieudolnej sztuki. Zamiast zastanawia si, jak osign sukces, musimy poszukiwa sposobu, ktry

86

Krucho nieudolnoci pozwoliby go unikn. Dedykuj t uwag wszystkim, ktrzy nadal uwaaj, ze nieudolno jest intelektualnie jaowa. Jeeli zastanowimy si nad tym, co jest konieczne, by sukces by moliwy, przychodz na myl dwa warunki. Pierwszym warunkiem jest obecno autora. Sukces zawsze dotyczy osoby, zwizany jest z kreowaniem jej wizerunku. Gdy nie ma autora, nie ma sukcesu. Drugim warunkiem zaistnienia sukcesu wydaje si by moliwo jego konsumpcji. Jest przecie wiele wspaniaych obiektw przyrody, a nie mwimy w ich kontekcie o sukcesie. Kto mgby powiedzie, e przecie te wspaniae przejawy przyrody wiadcz o sukcesie Pana Boga. Pan Bg nie moe jednak takiego sukcesu skonsumowa, dlatego sukcesem tym nikt specjalnie si nie zajmuje, nikt tych sukcesw nie przeywa, choby tak gboko, jak ostatnio przeywamy sukcesy synnego iluzjonisty Nino Boatmana, opisywane przez rodki masowego przekazu na caym wiecie. Gdybymy zadbali o to, by oba wymienione warunki, byy trudne do spenienia, to szansa na uniknicie sukcesu staa by si cakiem realna. Uniewanienie moliwoci konsumpcji prowadzi do koncepcji tzw. sztuki jednorazowego uytku robionych przez artystw chwilowych. Powinny to by projekty do jednorazowego wykonania, przygotowane przez osoby, ktre podpisuj deklaracj, e nigdy wczeniej nie uprawiay dziaalnoci artystycznej oraz zobowizanie, e nie bd tego prboway robi w przyszoci. Ich projekty w takim kontekcie w ogle nie powinny by rozwaane w kategoriach sukcesu, wanie dlatego, e nie maj ani przeszoci, ani przyszoci. S z zaoenia jednorazow, niepowtarzaln katastrof. Takie prby byy podejmowane, powsta nawet w Londynie midzynarodowy festiwal "Art Crash", prezentujcy tego typu wydarzenia. Prdko jednak wykryto, e autorzy najbardziej gonych katastrof artystycznych wcale nie zamierzali wycofywa si z swojej dziaalnoci. Nie

87

Krucho nieudolnoci potrafili si oprze intratnym ofertom komercyjnym i kolejne projekty realizowali przez podstawione osoby, albo te twierdzili, e ich nowe spektakle nie maj ze sztuk nic wsplnego. Doczali w rezultacie do galerii osb znanych i sawnych, rozchwytywanych przez media. Natychmiast pojawiali si naladowcy i to, co pocztkowo byo odczytywane jako nieudolne, zaczo by oceniane jako wyrafinowane, przeamujce nawyki, wyprzedzajce swj czas. Trzecia z moliwoci, polegajca na uniewanieniu obecnoci osoby, prowadzi do koncepcji cakowitej anonimowoci w tej przestrzeni sztuki. Powinna to by sztuka bez artystw, co jakby odwrcenie XX wiecznej koncepcji sztuki bez dzie. Nieudolno winna by anonimowa, autorzy projektw powinni na zawsze pozosta w ukryciu, tak jak redniowieczni budowniczowie katedr, z tym, e tym razem winny to by katedry nieudolnoci. Takie prby rwnie byy podejmowane. Zawsze jednak pojawiali si oszuci, ktrzy w celu osignicia doranych korzyci sobie przypisywali autorstwo najbardziej nieudanych prac. Okazao si te, e nieudolno i zwizana z ni katastrofalna enada przestaje spoecznie oddziaywa w przypadku cakowitej anonimowoci. Nieudolno wstrzsa nami jedynie wtedy, gdy jest nieudolnoci osb publicznie znanych. Tylko wtedy te ujawniaj si prawdy, ktre tak s potrzebne ogowi publicznoci. Ale gdy mamy do czynienie z nieudolnoci osoby sawnej, to ona tylko pomnaa jej saw, a wic staje si raczej wzorcem do naladowania, ni czym nieudanym. I koo si zamyka. Fenomen nieudolnoci jako poraki jest wic w przestrzeni publicznej - jak prbowalimy to uzasadni - czym bardzo ulotnym i kruchym. Naley go wyranie odrni od nieudolnoci jako sukcesu. Nieudolno jako przyczyna sukcesu wydaje si czym banalnym. Zawsze bya, jest i bdzie skadnikiem kultury masowej. Sztuka wspczesna pocztku naszego wieku prbowaa zwrci

88

Krucho nieudolnoci nasz uwag na to, e pojawienie si w przestrzeni publicznej nieudolnoci prowadzcej do poraki moe speni w stosunku do spoeczestwa wan rol terapeutyczn. Przywraca ona bowiem rwnowag aksjologiczn midzy rzeczywistoci medialn i realn. Ta nierwnowaga, na ktr artyci prbowali zwrci nasz uwag, polega na tym, e rzeczywisto medialna wypeniona jest sukcesami, a rzeczywisto realna wypeniona jest porakami. Nieudolno warta jest uwagi tylko w kontekcie publicznej poraki. W dalszej czci niniejszego tekstu bd si zatem odnosi wycznie do niego. Pierwsze prby realizowania takiego kontekstu, cho cenne i interesujce, byy jednoczenie skaone wewntrzn sprzecznoci, gdy dla artystw wielka katastrofa koczya si wielkim sukcesem. Dowiadczenia te wyrazicie pokazay, e nieudolno jako autentyczna katastrofa prowadzca do publicznej poraki jest czym rzadkim i trudno osigalnym, czym, co wymyka si z zastawianych na ni puapek. W cigu ostatnich dziesicioleci sztuka wspczesna stosowaa szereg sposobw, by tak nieudolno oswoi. Zawsze okazywao si, e na kocu jest sukces, a w lad za nim rzesze naladowcw, asymilacja przez ycie codzienne, mod, rodki masowego przekazu, reklam. I w kocu wszyscy nabierali pewnoci, e to, co w pierwszej chwili byo uznawane za nieudolne, tak naprawd jest w genialny sposb odkrywcze, wyprzedzajce swj czas, przynalene do czasu przyszego. Jako nalece do przyszoci musiao pozostawa w niezgodzie z panujcymi wczeniej schematami ocen, ze spetryfikowan wraliwoci, z nieprzystajcymi kodeksami moralnymi. To byo rdem powszechnego pocztkowo, ale bdnego wraenia nieudolnoci. Okazao si, e nieudolno jest czym, do czego trzeba i naley dy, ale czego nie mona osign. e jest to nieustajce wyzwanie dla sztuki. Kto

89

Krucho nieudolnoci sparafrazowa znane powiedzenie o sztuce i sawie: nieudolnym si nie jest, nieudolnym si bywa, i to tylko przez 5 minut. Sztuka nieudolna okazaa si bardziej ulotna, ni XX wieczna sztuka efemeryczna. Dowiadczenie polegajce na asymilacji przez sztuk ekspresji nieudolnych i upoledzonych ma bardzo wane znaczenie, zarwno dla spoeczestwa, jaki dla samej sztuki. Dziki temu dowiadczeniu charakterystycznym aspektem czasw, w ktrych yjemy, jest to, e umysy przecitne i banalne, wiedzc o swej przecitnoci i banalnoci, maj odwag domaga si prawa do bycia przecitnymi i banalnymi, i do uznania tych cech jako wartoci nie gorszych ni inne. Przygarniajc rzeczy nieudane jako swoje dziea sztuka odnalaza wasn zaginion poow, mityczn artystyczn Atlantyd. Osigna tym samym peni moliwoci oddziaywania spoecznego. Ta odzyskana poowa okazaa si czym w rodzaju odbicia w krzywym zwierciadle, drug stron medalu, antytez konieczn do zaistnienia syntezy. Tak jak odbicie w zwierciadle okazaa si ulotna, migotliwa, nieuchwytna. Pomylmy ile wyjtkowo nieudanych rzeczy zostao zniszczonych w przeszoci. Jake bardzo nasza kultura zostaa zuboona przez nierozwane dziaania naszych przodkw. S to straty nie do odrobienia. Wraz z asymilacj kategorii nieudolnoci zakoczy si trwajcy w przestrzeni sztuki od ponad stu lat proces wielkiego scalania. Jednoci stao si to, co zawsze byo oddzielone. Sprzecznoci nie do pogodzenia zostay pogodzone. Dzisiejsza sztuka jest jednoczenie: wysoka i niska, popularna i elitarna, prowokujca i w swojej prowokacyjnoci powszechnie akceptowana, alternatywna i tworzca establishment, niszowa i ogniskujca uwag mediw masowego przekazu. Mamy wic popularn elitarno, wyrafinowan centralno, pospolito, konwencjonaln konwencjonalno, prowokacyjno, pospolite wyrafinowanie, elitarn popularno, alternatywne gwiazdorstwo, peryferyjn prowokacyjn

90

Krucho nieudolnoci gwiazdorsk alternatywno. C nam pozostaje? Moemy tylko polowa na te rzadkie momenty, kiedy natkniemy si na katastrofaln nieudolno, majc wiadomo, e s to niepowtarzalne chwile, w ktrych z druzgocc si przekazywana jest prawda o naszej rzeczywistoci. Nie naley si raczej spodziewa, e takie spotkanie nastpi w galerii lub muzeum sztuki wspczesnej. To s zbyt skonwencjonalizowane miejsca. S to miejsca skazane na sukces. Sztuka poraki jest raczej sztuk przestrzeni publicznej, sztuk anonimow, cho z konkretnym autorem, sztuk, ktra pojawia si w najmniej spodziewanych miejscach i sytuacjach. Prawdziwa, autentyczna sztuka poraki jest sztuk mimowoln, poniewa polega na rozminiciu si z zamierzonym celem. Rozgldajmy si wok, bdmy czujni. Sztuka nas nie zawiedzie. (2024)

91

G.G. Jotha Puma Press

zamwienia na ksik naley wysya na adres: pumapress@vp.pl

PUMA PRESS 2050

ISBN 646759802x