Bogusaw Porzuczek

Mini przewodnik po stylach architektonicznych

Sownik poj i zarys historii architektury

Wadowice 2008

Przewodnik po stylach architektonicznych

SPIS TRECI

1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 2. Styl romaski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3. Styl gotycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 4. Renesans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 5. Manieryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 6 6. Styl barokowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 7. Rokoko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 8. Neoklasycyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .8 9. Neogotyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .9 10.Eklektyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 11.Secesja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 12.Style narodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Sowniczek poj architektonicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

Bogusaw Porzuczek 2008

Przewodnik po stylach architektonicznych

1. WSTP
Przewodnik ten zosta napisany z myl o uczniach szk podstawowych Gminy Wadowice przygotowujcych si do konkursu regionalnego - CO WIEM O MOIM MIECIE I JEGO OKOLICY. Jednak pozycja ta w swojej tre i formie wykracza znacznie poza wspomniany wyej temat, dziki czemu moe by z powodzeniem wykorzystywana w szkoach gimnazjalnych i rednich jako uzupenienie na zajciach z historii architektury. Zamierzeniem autora byo zapoznanie modziey z podstawowymi pojciami wystpujcymi w architekturze oraz przekazanie bardzo oglnych, wybirczych wiadomoci z zakresu historii architektury. Celem tej pozycji jest rwnie zachcenie modego czowieka do poznawania swojego miasta i regionu nie tylko przez pryzmat historii istniejcych tu zabytkw i tosamych z nimi osobistoci, ale rwnie wyksztacenie umiejtnoci rozpoznawania stylw i detali architektonicznych konkretnych budowli. Dlatego te, jeli byo to moliwe, prezentowane zdjcia elementw architektonicznych zostay wykonane w Wadowicach lub okolicy. Pozostae dotycz rnych obiektw w maopolsce. Dziki temu czytelnik ma moliwo na ywo zobaczy wikszo opisywanych obiektw. Cz zdj i szkicw wykorzystanych w przewodniku pochodz z Internetu lub ksiki Przemysawa Trzeciaka 1000 tajemnic architektury pozostae s wykonane przez autora. Duym uzupenieniem tej pozycji jest amatorski film o zabytkach Wadowic dostpny w wersji DVD w bibliotece Szkoy Podstawowej nr 1 w Wadowicach oraz o znacznie obnionej jakoci dostpny na stronie www.sp1wadowice.iap.pl Pojcia zapisane pogrubion kursyw maj wyjanienie w sowniku.

Kilka sw o architekturze
Sowo to pochodzi z jzyka greckiego i oznacza sztuk projektowania i wznoszenia budowli majcych oprcz wartoci uytkowych take artystyczn. Definicja pojcia zmieniaa si wraz sam architektur, ktra zawsze bya odbiciem przemian zachodzcych w yciu spoeczestw. Formy i funkcje architektury ksztatoway si w cigu stuleci. wiat antyczny uksztatowa porzdki architektoniczne (Grecja), Rzym rozwija je wnoszc nowe konstrukcje (sklepienia termy Karakalli, kopua Panteon), redniowiecze wyksztacio konstrukcj szkieletow, renesans swobodnie interpretowa formy wiata staroytnego, za barok doprowadzi je do mistrzostwa w ksztatowaniu budowli w skalach wielkich przestrzeni miejskich. XIX wiek, to czas ksztatowania si oblicza miasta europejskich, okres przetwarzania stylw historycznych i dostosowywania ich do nowych potrzeb. Na przeomie XIX i XX wieku zapanowa styl secesji, po nim za kolejne fazy modernizmu, stopniowo odchodzce od ornamentyki w architekturze; proces ten przebiega rwnoczenie z postpem technicznym, wprowadzaniem szkieletowej konstrukcji elbetowej i zastosowaniem nowych materiaw budowlanych (lekkie betony, kompozyty).1

Umowne okresy wystpowania stylw architektonicznych na ziemiach polskich 2

Styl Przedromaski Romaski Gotycki Renesansowy wraz z manieryzmem Barok wraz z rokokiem Historyzm (style z przedrostkiem neo) i eklektyzm Secesja Modernizm, monumentalizm i pocztki funkcjonalizmu Okres 950 1050 1050 1250 1250 1500 1500 1650 1650 1770 1770 1925 1900 1914 1912 1939

1 2

Multimedialna Encyklopedia PWN, 2003 Przemysaw Trzeciak, 1000 tajemnic architektury, Warszawa 1988, s. 16

Bogusaw Porzuczek 2008

Przewodnik po stylach architektonicznych

2. Styl romaski
Zwany jest te architektur z klockw. Cechuje go prostota bry (przestrzenne graniastosupy, ostrosupy i elementy walca), ktre skadaj si na cao budowli. Zwizany gwnie z zakonami benedyktynw i cystersw (klasztory i kocioy) oraz warownymi budowlami wieckimi. Cechuje si bardzo grubymi murami z maymi oknami, ktrych zadaniem oprcz celw obronnych byo przeniesienie obcienia sklepienia kolebkowego a pniej rwnie krzyowego. Dodatkowym elementem nonym we wikszych powierzchniach wewntrznych byy filary i kolumny. We wntrzach wystpowaa bogata dekoracja rzebiarska podporzdkowana formom architektonicznym. Nazwa stylu pochodzi od sowa Rzym, gdy styl ten opiera si na architekturze starochrzecijaskiego Rzymu i Bizancjum ROMASKA ROMA RZYM. Pojcia powizane: Transept Fryz arkadowy Empora Chr Apsyda Rozeta Nawa Prezbiterium W Wadowicach mona zobaczy budowle noszc cechy stylu romaskiego, jest to klasztor oo. Karmelitw Bosych na tzw. Grce. Zabytek ten pochodzi z koca XIX wieku i zosta wykonany w stylu naladujcym romanizm, czyli NEOROMASKIM.

NAWA GWNA ROZETA FRYZ ARKADOWY

NAWA BOCZNA

PORTAL

Bogusaw Porzuczek 2008

Przewodnik po stylach architektonicznych

3. Styl gotycki
Styl w architekturze i sztukach plastycznych dojrzaego i pnego redniowiecza, uksztatowany we Francji w XII w. Podstawowym budulcem gotyku bya cega (w romanizmie by kamie). Nazw wprowadzono w dobie renesansu dla pogardliwego okrelenia stylu wiekw ciemnych, ktrymi byo redniowiecze wedug twrcw renesansu woskiego wracajcych do architektury antycznej. Nazwa pochodzi od barbarzyskiego plemienia Gotw, ktre wielokrotnie najedao Rzym w czasach staroytnych. Architektur gotyku cechuje smuko i strzelisto budowli, zwaszcza sakralnych oraz dobre owietlenie wntrz dziki zastosowaniu wysokich okien (przeciwiestwo masywnego, ciemnego romanizmu). Najwaniejsz cech gotyku by system szkieletowy (przyporowy system), na ktry skaday si sklepienia krzyowo-ebrowe, przypory i uki oporowe oraz uk ostry. Pozwalao to na wznoszenie strzelistych i smukych kociow o zredukowanych murach zewntrznych, zastpionych wielkimi oknami witraowymi. Ciar sklepienia poprzez system eber i ukw by przenoszony na przypory i filary, dziki czemu odcione zostay mury i przestay by podstawowym elementem nonym. Dao to olbrzymie moliwoci wznoszenia budowli niezwykle wysokich bez groby zawalenia si konstrukcji. W okresie gotyku rozwiny si dwa podstawowe ukady przestrzenne kociow: bazylikowy i halowy. Pojcia powizane: Szczyty gotyckie Maswerk Blanki Hurdycja Zendrwka

W Wadowicach nie ma budowli w stylu gotyckim. Zabytkiem gotyckim znajdujcym si najbliej Wadowic jest koci pw. Jerzego i Wojciecha z koca XIV wieku w Zatorze. W Gminie Wadowice natomiast istniej budowle w stylu NEOGOTYCKIM. S to: Koci z pocztku XX wieku pw. witego Wawrzyca w Kleczy Dolnej.

Koci parafialny z 2 po. XIX wieku pw. Jana Chrzciciela w Choczni

Bogusaw Porzuczek 2008

Przewodnik po stylach architektonicznych

4. Styl renesansowy
W architekturze renesansu signito do wzorw staroytnych. Poszukiwanie idealnych proporcji i przejrzystych podziaw uksztatowao nowe ukady przestrzenne budowli (centralne budowle z kopuami) oraz nowoytny typ budynkw wieckich (paac miejski). Zaczto stosowa antyczne porzdki architektoniczne i motywy dekoracyjne. W okresie tym nastpi rozkwit urbanistyki miejskiej opartej na regularnym planie geometrycznym (np. Zamo). Nazwa pochodzi do sw woskiego rinascimento i francuskiego renaissance, co po polsku znaczy odrodzenie. Chodzi tu oczywicie o odrodzenie architektury antycznej. Cech na pierwszy rzut oka odrniajc renesans od budowli gotyckich byy kwadratowe okna w budowlach wieckich i zwieczone normalnym ukiem w kocioach. Dodatkow cech byo przejcie ze strzelistych dachw do prawie paskich lub rzadziej w Polsce (warunki atmosferyczne nieg) wklsych. Pojawiy si arkadowe kruganki i podcienia (te drugie zwaszcza w kamienicach) oraz attyka. Na cianach zewntrznych zaczto stosowa boniowanie. Powszechnie zaczto wykorzystywa kolumny w porzdkach antycznych oraz ich imitacje w formie pilastrw. ciana ponownie staa si podstawowym elementem nonym budowli. Pojcia powizane: Fresk Sgraffito Dach pulpitowy Kasetony Gzyms W Gminie Wadowice nie ma budowli w tym stylu. Najbliszym obiektem reprezentujcy renesans jest XVI wieczny Zamek w Suchej Beskidzkiej przebudowany w XVII wieku na rezydencj renesansowwytworn manierystyczn na podobiestwo krakowskiego Wawelu std czasami okrela si go Maym Wawelem.

5. Manieryzm
Jest to okres przejciowy midzy renesansem a barokiem. Bya to jakby pewna maniera renesansu. Twrcy udziwniali swoje dziea nadajc im formy kapryne, fantazyjne, dekoracyjne. Styl ten do Polski przywdrowa z pnocnych Woch i Niderlandw. W stylu tym powstaway zabytki gwnie za panowania Zygmunta III Wazy. Idealny przykad to zamek Krzytopr w Ujedzie. Manierystyczny w swym zaoeniu by take koci i klasztor w Kalwarii Zebrzydowskiej, przebudowany nastpnie w stylu barokowym. W manieryzmie bardzo czsto operowano kontrastem np. surowo budynku z zewntrz a przepych we wntrzu. Z kocem manieryzmu wiee przy paacach byy wtapiane w bry budynku jako ryzalit. Elementy powizane: Lukarny Bogusaw Porzuczek 2008 6

Przewodnik po stylach architektonicznych

6. Styl barokowy
Nazwa pojawia si w XVIII wieku we Francji w czasie rozkwitu neoklasycyzmu, jako co negatywnego, bezstylowego, dziwacznego, sprzecznego z dobrym smakiem. Sowo barok jest pochodzenia portugalskiego barocco i oznacza surowy rodzaj pery o nieregularnym ksztacie. Barok jest sztuk przeciwiestw i patosu (przepychu). Sztuka ta rodzia si w okresie wojen i konfliktw w Europie oraz w dobie kontrreformacji, czyli katolickiego przeciw kontrofensywy kocioa protestantom zapocztkowanej soborem trydenckim (1545 1563). Miaa oddziaywa na dusz czowieka, jego wyobrani. Koci katolicki chcia pokaza, jaki nadal jest mocny i potny. Architektura i sztuka baroku miaa wywoywa cile okrelony efekt, oszaamia widza bogactwem i wielkoci. W Polsce jej wpyw zaznaczy si nie tylko w sztuce i architekturze, ale take w obyczajach. Znane sarmackie powiedzenie mwi przecie: zastaw si a postaw si. W baroku powszechnie operowano kontrastem, czsto niepozorne budynki z zewntrz we wntrzu a kipiay przepychem. W Polsce rozwiny si dwa nurty baroku: PNOCNY bardziej surowy nawizujcy do klasycyzmu oraz barok RZYMSKI charakteryzujcy si duym przepychem, krzyw lini, zaamaniami, skomplikowanym planem budowli. Pierwowzorem kocioa barokowego, bardzo czsto naladowanego, jest rzymski koci jezuitw IL GESU. Cech tego typu obiektw jest przesadna fasadowo. Fasady s czsto duo wiksze ni rzeczywista brya kocioa zdobione krzyw lini gzymsw i tympanonw. Fasady budynkw wieckich czsto zdobi ryzality, a nad portalem wejciowym kartusze herbowe. Wewntrz w celu uniknicia ktw prostych midzy cian a sufitem stosowano faset. Malarstwo i rzeba baroku czsto ma charakter iluzjonistyczny. Motywami s zwykle wici, natomiast w architekturze wieckiej sceny mitologiczne lub elementy egzotyczne Dalekiego Wschodu. W budownictwie baroku waciwego i pnego zaznaczaj si elementy japoskie i chiskie (prze Francj, ktra miaa szerokie kontakty z Dalekim Wschodem). Charakterystyczn cech baroku s balkony nad portalem oraz piknie fantazyjnie kute kraty. Otwory okienne pocztkowo maj opaski podobne do renesansowych, by pniej przyj form uku lub si rozwarstwia. Attyki barokowe przypominaj balustrady przeplecione elementami przypominajcymi posgi, wazy, dzbany z kwiatami itp. Elementy powizane: Tympanon, fronton, Spyw wolutowy, sterczyna Pilaster Nisza arkadowa Latarnia W Wadowicach budow o cechach barokowych z NEOBAROKOW fasad jest bazylika mniejsza pw. Ofiarowania Najwitszej Marii Panny w rynku. Powstaa w XV wieku, odbudowana zostaa w stylu barokowym po poarze w 2 po. XVIII wieku, a neobarokowy ksztat fasada zawdzicza przebudowie z koca XIX wieku. Bogusaw Porzuczek 2008 7

Przewodnik po stylach architektonicznych

7. Rokoko
Styl ten rozwin si z baroku we Francji za czasw Ludwika XIV, by nastpnie rozkwitn za jego nastpcy Ludwika XV. Do Polski trafi w okresie panowania Augusta III Sasa (od lat 40-tych do 70-tych XVIII). Nazwa pochodzi od francuskiego sowa rocaille nieregularna, abstrakcyjna forma dekoracyjna. Wygldem ma nawizywa do ska wystajcych z morza obronitych wodorostami i muszlami. Rokoko zaznacza si gwnie we wntrzach. Cechuje je unikanie li prostych i ktw prostych. Wszystko jest pokrzywione, zaokrglone, maowinowe. Odchodzi si od monumentalizmu baroku na rzecz mniejszych pomieszcze. Panuje asymetria i linia krzywa. ciany pomieszcze wieckich zwaszcza salonw zdobi pyciny i lustra. Operuje si gwnie dwoma kolorami: biel i zoto. Pilastry powszechne w baroku zastpuj coraz czciej paskie lizeny. Dachy budynkw wieckich czasami powyginane nawizuj do chiszczyzny. W budowlach sakralnych fasada kocioa jest bardziej rozdrobniona ni w baroku. Gzymsy s wygite w uki zwaszcza w wieach i bramach. Pojawiaj si zwielokrotnione pilastry. Portale i otarze wewntrz kociow sprawiaj charakter przestrzenny a dekoracje przyjmuj formy muszli, wstg, gazek i kwiatw. Elementy powizane: Styl Ludwika XV Rocaille (elementy maowinowo-chrzstkowe)

8. Klasycyzm - neoklasycyzm
Pojawi si w drugiej poowie XVIII wieku jako pierwszy styl w duchu historyzmu, czyli naladownictwa minionych ju stylw, przezwyciony dopiero w pocztkach XX wieku. Gdy nastay czasy owiecenia architekci i artyci znudzeni ju zawioci barokowych i rokokowych dekoracji, skomplikowaniem konstrukcyjnym i wizualnym budowli, zaczli odczuwa znuenie kracowoci baroku. Zaczto szuka czego nowego, prostoty i jednoczenie doskonaoci proporcji w budowlach. Zwrcono wwczas uwag na prost w swych zaoeniach architektur antyczn. Trend ten zbiega si z odkryciem Pompei, miasta staroytnego Rzymu zalanego przez wulkan Wezuwiusz. Dziki tym wydarzeniom, jak i popularyzacji architektury antycznej przez niemieckiego historyka sztuki Joachima Winckelmanna nastpuje jakby drugie odkrycie architektury staroytnej, zwaszcza greckiej, ale ju nie tak powierzchowne jak to byo przy renesansie. Jest to dogbne, szczegowe kopiowanie antyku. Powstaje nowy styl NEOKLASYCYZM. Poza tym barok jako podstawa feudalizmu i Kocioa sta w sprzecznoci z nowymi prdami owiecenia. We Francji w tym czasie dziaaj ju encyklopedyci, zmienia si wiadomo mas chopskich i mieszczaskich, czego kulminacj jest rewolucja francuska, ktra burzy dotychczasowy porzdek feudalny. W rozkwicie (XVIII/XIX w) zasadniczymi elementami budynkw neoklasycznych s fronton z kolumnad (portykiem). Wiele budowli w tym czasie naladuje panteon rzymski na planie koa z kopu i portykiem. Najlepszym przykadem neoklasycyzmu w Polsce jest Paac azienkowski w Warszawie (czasy stanisawowskie).

Bogusaw Porzuczek 2008

Przewodnik po stylach architektonicznych Elementy powizane: Porzdki antyczne (architektoniczne) Belkowanie Park neoklasyczny Neoklasyczny dwr Budowli neoklasycznych w Wadowicach jest bardzo duo. Wikszo kamienic w rynku i na ulicach przylegych ma fasady neoklasyczne. przykadem Piknym tego stylu jest XIXwieczny Dwr Mikoaj znajdujcy si na poudniowo-wschodnich obrzeach miasta.

9. Neogotyk
Jest to kolejny styl po klasycyzmie w duchu historyzmu. Naladownictwo gotyku rozpoczo si najpierw w ogrodach zwaszcza tzw. angielskich koca XVIII w., by pniej rozwin si w caej Europie, szczeglnie po 1830 r., kiedy we Francji i Anglii nastpi znaczny rozwj bada nad gotykiem. Przez Europ przesza wwczas akcja odnawiania i konserwowania budowli w stylu gotyckim. Niestety czsto usuwano wwczas barokowe i klasycystyczne wyposaenie na rzecz neogotyckiego kiczu. W modszej fazie neogotyk ogranicza si do naladowania form dekoracyjnych (elementy gotyckich rozwiza ozdobno-konstrukcyjnych byy przyklejane do murw), dopiero pny neogotyk stosowa rzeczywiste rozwizania gotyckie w konstrukcji. Budowle pierwszej poowy XIX wieku nale do neogotyku romantycznego, ktry na mniejsz skal wprowadzi do architektury wzorce bizantyjskie i mauretaskie. Byy to pierwsze objawy bezstylowego grochu z kapust, czyli eklektyzmu. W Polsce idealnym przykadem neogotyku jest zamek w Krniku k/Poznania. W najbliszej okolicy Wadowic s dwa kocioy neogotyckie w. Wawrzyca w Kleczy Dolnej z pocztku XX wieku i Jana Chrzciciela w Choczni z 2 po. XIX wieku. Wyjtkowym obiektem neogotyku romantycznego na skal caej maopolski jest paac w Osieku (powiat owicimski) z elementami mauretaskimi.

Paac w Osieku fot. J. Orlik

Bogusaw Porzuczek 2008

Przewodnik po stylach architektonicznych

10. Eklektyzm
Narodzi si w okresie, gdy do bogactwa i znaczenia dosza buruazja, fabrykanci itp. (gwnie 2 po. XIX wieku). Ich mecenat i ambicje ograniczay si do naladownictwa wielkich budowli minionych epok. Kamienice budowane w tym czasie a kipiay od rnych stylw architektonicznych wymieszanych ze sob. Byo mase wykuszy, wieyczek, gzymsw, ostrych ukw i innych elementw architektonicznych. Wntrza charakteryzoway si nadmiarem dekoracji uzyskanym nie przez artystw a tanimi gipsowymi fabrykatami. Ornamenty ze wszystkich epok przyklejano nie tylko w budynkach, ale rwnie na walcach, maszynach, lokomotywach i innych urzdzeniach. Zjawisko to prowadzio do bezstylowoci. Dobrym przykadem eklektyzmu w Maopolsce jest teatr im. Juliusza Sowackiego w Krakowie. W Wadowicach znaczna cz kamienic z 2 po. XIX wieku nosi cechy eklektyczne z Pitro eklektycznej fasady kamienicy Plac Jana Pawa II 16 przewag elementw neoklasycznych.

11. Secesja
Styl ten dominowa na przeomie XIX/XX wieku i trwa do I wojny wiatowej. Genez jego powstania by gd artystyczny wywoany bezstylowoci w architekturze i sztuce 2 po. XIX wieku. Powstaa wwczas tzw. SECESJA styl, ktry do Polski przyszed z terenw Austrii (std nazwa) i opanowa wszystkie gazie sztuki i architektury. Kulminacj istnienia tego stylu byy wiatowe wystawy w Paryu (1900) i Turynie (1902). W fasadzie budynkw secesyjnych dominowaa pynna krzywa linia, formy unikajce symetrii, stylizacje rolinnych motyww, mikkie uksztatowanie bryy budowli. Mimo charakteru przeomowego secesja czerpaa wzorce z baroku i rokoka oraz sztuki ludowej. W czasie tym pojawiy si nowe, bardziej nadajce si do modelowania rnych ksztatw materiay: elazo, elbet, stiuk. Wystpowaa nadmierna dekoracyjno. W okresie tym nadal oczywicie powstawao wiele obiektw w duchu eklektyzmu i historyzmu, zwaszcza mieszczaskich i sakralnych. Piknym przykadem tego stylu jest Stary Teatr w Krakowie z pocztku XX wieku.
Stary Teatr w Krakowie, fot. Jan Trznadel

W Wadowicach budynkiem o cechach secesji jest kamienica z nr 6 na Placu Jana Pawa II powstaa w 2 po. XIX wieku. Elementy secesji wida zwaszcza we frontowym szczycie poddasza, ktry poprzez faliste obramowania opada zwojami na lizeny grnej kondygnacji oraz na balkonie z secesyjnymi wspornikami. SECESYJNY SZCZYT Bogusaw Porzuczek 2008 SECESYJNE WSPORNIKI 10

Przewodnik po stylach architektonicznych

12. Style narodowe

ZAKOPIASKI Stworzony przez znakomitego architekta, krytyka, teoretyka sztuki, malarza i pisarza, dziaacza MODEJ POLSKI Stanisawa Witkiewicza. Gdy artysta ten przyby w 1886 roku do Zakopanego doszuka si w istniejcych tam drewnianych budynkach rzekomo jakiego prapolskiego stylu, ktry nie ulega modom przez wieki jak to miao miejsce na nizinach. Na przeomie XIX/XX wieku zaprojektowa szereg will bdcych poczeniem konwencjonalnego wntrza will zachodnioeuropejskich z gralskimi dachami, wysokimi podmurwkami i podhalaskim zdobnictwem (np. motyw zachodzcego soca). Styl zdoby pewien rozgos w Polsce, poniewa pojawiy si wykonane w nim budynki murowane nawet na terenach bardzo odlegych od gr (np. Warszawa).

MOTYW ZACHODZCEGO SOCA

Kaplica Najwitszego Serca Jezusa wg S. Witkiewicza, Zakopane Jaszczurwka.

DWORKOWY Po niezbyt udanych prbach Witkiewicza, na pocztku XX wieku pojawia si kolejna prba stworzenia stylu narodowego. Tym razem ideaem mia by staropolski dworek. Wszystkie powstae wwczas projekty nawizyway do form barokowego czy neoklasycznego szlacheckiego dworu o ukadzie szerokofrontowym dwu lub wicej traktowym. Od frontu znajdowa si portyk lub ganek z dwiema kolumienkami, nad ktrym czsto umieszczano facjat, stosowano dach amany tzw. polski. Wprowadzenia tego stylu do miast, mimo prb, nie powiodo si ze wzgldu na zbyt du zabudow horyzontaln. DACH AMANY FACJATA

PORTYK

XIX wieczny dwr Marsw w Limanowej

Bogusaw Porzuczek 2008

11

SOWNICZEK POJ ARCHITEKTONICZNYCH

ABAKUS - czworoboczna pyta bdca najwysz czci gowicy kolumny. Patrz kolumna.

ABSYDA - uywane przede wszystkim w architekturze romaskiej pkoliste, a czasami wieloboczne zamknicie nawy kocioa. Absyda bya uywana take w innych epokach.

ALKIERZ - izba narona, kwadratowa lub prostoktna, wydzielona w bryle budynku lub dobudowana do niego, wystajca przed lico, przykryta osobnym dachem. Powsta z przeksztacenia naronych baszt redniowiecznych zamkw warownych na pocztku XVI w. Charakterystyczny dla polskich dworkw z XVI-XIX w. i paacw z XVII w. ARABESKA - ornament wywodzcy si ze staroytnej sztuki hellenistyczno-rzymskiej. Jest to ornament rolinny, w formie stylizowanej wici rolinnej, ktrej czsto towarzysz dodatkowe elementy (np. elementy uzbrojenia, owoce, postacie ludzkie). Arabeska wystpuje w architekturze, rzemiole, rzadziej w malarstwie i uywana jest gwnie do wypeniania paszczyzn. Z Europy trafia do wiata islamu, gdzie stosowano j w formie silnie przestylizowanej. Ponown popularno przeywaa w okresie renesansu i klasycyzmu. ARCHITRAW (epistyl, nadsupie) gwny (najniszy) poziomy czon belkowania antycznego, ktry podtrzymywa belki stropu. Spoczywa on bezporednio na kolumnach. Zobacz rwnie fryz i gzyms. ARKADA-uk wsparty na dwch podporach. Moe peni take funkcj dekoracyjn (np. uk triumfalny). ARKADOWY KRUGANEK zobacz kruganek. ATTYKA - element architektoniczny i zarazem zdobniczy, uywany w naszej architekturze, przede wszystkim w renesansie. Jest to cianka ponad murem wieczcym budynek penica rol: a) funkcjonaln, jako oparcie dla dachu pogronego (o poaciach nachylonych do rodka budynku), b) ozdobn, c) przeciwpoarow (utrudnia przechodzenie ognia z budynku na budynek). BASZTA - element fortyfikacji w postaci wiey obronnej wzniesionej na planie koa, czworoboku, lub wieloboku, bdcej czci murw obronnych. Pocztkowo baszty budowano z drewna, pniej z kamienia i cegy. BAZA - to dolna cz, podstawa kolumny, pilastra lub filaru stosowana w porzdkach architektonicznych. Zobacz kolumna. 12

Przewodnik po stylach architektonicznych BAZYLIKA - obecnie t nazw okrela si w architekturze typ kocioa wielonawowego (niezalenie od penionych funkcji kanonicznych), z naw gwn wysz od naw bocznych, posiadajc okna ponad dachami naw bocznych (w odrnieniu od kocioa halowego). Koci z naw gwn bez okien, to pseudobazylika.

BELKA TCZOWA pozioma belka spinajca uk tczowy. Najczciej drewniana. Na niej umieszczano: na rodku krucyfiks, po bokach czsto dodawano figury Matki Boskiej i w. Jana. Zobacz te uk tczowy.
Belka tczowa kocioa w Dbnie Podhalaskim

BELKOWANIE (entablatura) w architekturze klasycznej by to najwyszy, poziomy, spoczywajcy na kolumnach lub cianach, trjdzielny czon budowli, skadajcy si z architrawu, fryzu i gzymsu. BLANKI (KRENELA) - byo to zbate zakoczenie murw obronnych w redniowieczu, stosowane tak samo w zamkach, jak i murach obronnych miast. Spoza blankw zaoga razia wroga pociskami. Rys. zobacz hurdycja. BONIOWANIE - sposb zdobienia cian. obic w tynku poziome i pionowe bruzdy lub przyklejajc kamienne pyty stwarzano pozory, e budowla zostaa wzniesiona z kamiennych, wietnie dopasowanych ciosw. Rys. patrz sgraffito. CHR zobacz empora. CIOS - jest to kady kamie obrobiony dla uycia w budownictwie, najczciej stosowany w ksztacie szecianw. DACH - pojcie znane kademu, ale w architekturze zabytkowej rozrniamy kilka rodzajw dachu: dachy czterospadowe, dwuspadowe, pulpitowe (jednospadowe), a take uywane w okresie renesansu dachy pogrone-poacie dachu spadaj do rodka, a boki budynku zdobi przewanie mur attyki. W budownictwie drewnianym, a take murowanym istniej take dachy amane, i specjalny typ-tzw. dach polski. Jest to dach amany, a spywy jego poaci s rwnolene do siebie.

Dachy amane mansardowy i polski

Dach pogrony

Bogusaw Porzuczek 2008

13

Przewodnik po stylach architektonicznych DWR - niewielka rezydencja ziemiaska, do koca XVII wieku najczciej drewniana, mieszczca sie, sal, wietlic, komory, alkierze. W XVI wieku pojawiy si murowane dwory obronne, zwane wwczas wieami, o zwartej bryle, na rzucie prostokta, mieszczce w przyziemiu skarbiec i kancelari, a na pitrze pomieszczenia mieszkalne. Rys. patrz alkierz. DWR NEOKLASYCZNY mia naladowa, na ile pozwalaa na to zamono szlachcica, paac magnacki std zawsze poprzedzony by frontonem wspartym na kolumnach (portykiem), by zwykle dwutraktowy z sieni (korytarzem). Elewacj frontow orientowano na godz. 11.00 by w cigu dnia kada ciana bya owietlona przynajmniej przez chwil przez soce. Posiada amany dach kryty czsto gontem. Dwr otacza zwykle may park. EMPORA - wywyszona loa otwarta do wntrza arkad, z ktrej krl, ksi, czy pan feudalny bra udzia w naboestwie. Stosowana przewanie w budownictwie sakralnym. Z czasem przeksztacia si w chr z organami.
Empora (chr) w sanktuarium w. Jzefa w Wadowicach

ELEWACJA zewntrzna powierzchnia ciany budynku z wszystkimi znajdujcymi si na niej elementami, lico budynku. Elewacje, w zalenoci od pooenia okrela si: frontowa, tylna, boczna, ogrodowa (dla budynkw z przylegajcym ogrodem). ESOWNICA element dekoracyjny wystpujcy w staroytnym Rzymie, renesansie i baroku. Motyw zoony jest z dwch wolut (limacznic) na ksztat litery "S". Umieszczany na wspornikach podtrzymujcych np. balkony, gzymsy, ganki oraz na portalach, zwieczeniach okien, w attykach. Szczeglna forma esownicy wystpuje w spywach wolutowych zdobicych w okresie renesansu i baroku szczyty naw gwnych w bazylikach.
Spyw wolutowy w szczycie fasady kocioa klasztornego klarysek w Starym Sczu

FACJATA pomieszczenie mieszkalne na poddaszu z czciowo osobnym dachem prostopadym do gwnej kalenicy (linii styku paszczyzn dachowych). FASADA efektowna elewacja budynku, o szczeglnie duej dekoracyjnoci, czsto nawet monumentalna, speniajca funkcje reprezentacyjne wobec caego gmachu, a przez to wyrniajca si spord pozostaych elewacji. FASETA - wklsy naronik midzy prostopadymi cianami lub wyokrglone naroe, ozdobny gzyms na poczeniu ciany i sufitu lub ciany i posadzki FILAR - mocna, wspierajca przewanie sklepienie pionowa podpora o przekroju kwadratowym, lub wielobocznym. Czasami filar bywa wtopiony w cian budynku. Porwnaj z kolumna.
Filar o przekroju wielobocznym

FORTALICJA - patrz dwr. FRESK - malowido cienne wykonane na mokrym tynku.

Bogusaw Porzuczek 2008

14

Przewodnik po stylach architektonicznych FRYZ - rodkowy, poziomy czon belkowania z reguy lecy midzy architrawem i gzymsem. Bardzo czsto zdobiony paskorzebami, by jednym z najbardziej ozdobnych elementw antycznych wity. Patrz belkowanie. FRYZ ARKADOWY (lub arkadkowy, arkatura) - skada si z szeregu maych uczkw, najczciej pod okapem frontowych elewacji. Jest on charakterystyczny dla architektury przedromaskiej i romaskiej. GARGULEC - patrz rzygacz. GLIF - typowy dla okresu architektury romaskiej sposb budowania otworw wejciowych i okiennych. Polega on na ukonym rozszerzeniu muru framugi, przez co w grubym murze otwory okienne zyskiway wicej wiata. GONT (na lsku Cieszyskim: szyndzio) drewniany materia do wykonywania pokry dachowych. Deseczka z drewna iglastego, o przekroju klina, z wpustem wzdu szerszej krawdzi. czona poprzez wsunicie jednej deseczki w drug. Odmian gontw s szkudy. Rozrniamy dwa rodzaje gontw: upane (inaczej: szczypane, gwarowo: scypane) i cite. Gonty upane produkowane s rcznie, poprzez promieniste rozszczepienie siekier kloca drewna, ktry rozpada si wzdu naturalnych wkien na deszczuki o trjktnym przekroju. Deseczki takie maj szeroko od 7 do 14 cm (zalenie od rednicy pnia) i lekko falist powierzchni. S one wygadzane onikiem, po czym w ich grubszej krawdzi przy pomocy struga o nazwie nutownik obi si rowek (wpust). Drewno uywane do wyrobu gontw musi by dobrej jakoci, nie powinno mie skw. Dlatego gonty szczypane wykonywano jedynie z bezscznych odcinkw pnia pomidzy kolejnymi okkami gazi (co decydowao o ich maksymalnej dugoci od 60 do 70 cm). Gont upany w zwizku z zachowaniem naturalnej struktury drewna jest znacznie bardziej odporny na warunki atmosferyczne ni gont city. Mankamentem gontw szczypanych jest ich wysoka cena, zwizana z kosztami rcznej produkcji. Gonty cite wykonuje si z desek tartacznych. Pia formatujc rwn deseczk przecina jednak surowiec przez jego naturalne wkna. Powoduje to, e takie gonty pod wpywem zmiennych warunkw atmosferycznych pacz si lub pkaj, a pokrycie z nich wykonane ma znacznie mniejsz trwao i jest mniej estetyczne. GZYMS to pozioma, zwykle profilowana listwa wystajca przed lico muru, ktra chroni elewacj budynku przed ciekajc wod deszczow. Nierzadko peni te funkcj ozdobn. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzy moe kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami. W architekturze staroytnej Grecji i Rzymu by jednym z elementw belkowania. Chroni fryzy i koronowa cae belkowanie. Patrz belkowanie. HALOWY KOCI - (lub po prostu: hala) to koci wielonawowy o rwnej wysokoci wszystkich naw. W przeciwiestwie do bazyliki, nawa gwna jest owietlona za pomoc okien umieszczonych w nawach bocznych. Porwnaj bazylikowy koci. Kocioy halowe stay si charakterystycznym typem kociow w architekturze Europy rodkowej w okresie pnego gotyku.

Bogusaw Porzuczek 2008

15

Przewodnik po stylach architektonicznych HURDYCJA (ganek stray) - zbudowana z drzewa, wysunita na zewntrz i wsparta na kroksztynach galeria na murach obronnych. W pododze hurdycje posiaday otwory strzelnicze, przez ktre obrocy mogli razi wroga pod samymi murami. Hurdycje czasami te stosowano na wieach kociow jako punkt obserwacyjny. KANELE (kenela) - pionowe obkowanie wklse trzonu kolumny lub pilastru, wystpujce m.in. w antycznych porzdkach architektonicznych. Patrz kolumna. KAPITEL - element architektoniczny, wieczcy u szczytu kolumn. Skada si z gowicy i znajdujcego si na niej abakusa. Patrz kolumna. KARIATYDA - stosowana np. w portalach podpora w ksztacie ppostaci kobiety wspierajcej gzyms, czy inny element architektoniczny.
Kariatyda wspierajca belkowanie

KASETON (skrzyniec) - uywany w renesansie element komponujcy stropy, czy podniebienia uku. W swej najprostszej postaci by to kwadrat bogato profilowany, wgbiony wewntrz.
Strop kasetonowy

KOLUMNA - podpora architektoniczna o okrgym trzonie. Kolumna skada si z bazy, trzonu, ktry moe by obkowany (kanelury) i gowicy, na ktrej ley kamienna pyta abakus. Gowica i abakus tworz kapitel. W porzdku doryckim kolumna nie posiada bazy. Porwnaj z filar. Zobacz porzdki architektoniczne.

KONDYGNACJA - w budownictwie pozioma cz budynku wydzielona na podstawie pooenia wysokociowego. W zalenoci od pooenia kondygnacji mona mwi o parterze, stanowicym poziom, na ktrym znajduje si gwne wejcie, pitrach, czyli poziomach pooonych powyej parteru oraz piwnicy, ktrej powierzchnia podogi ley niej, ni powierzchnia otaczajcego budynek terenu. Ostatnie pitro pooone bezporednio pod dachem spadzistym jest okrelane jako poddasze, ewentualnie mansarda. Za uywana jako np. pomieszczenie mieszkalne lub handlowe pytka piwnica suterena. Bogusaw Porzuczek 2008 16

Przewodnik po stylach architektonicznych KOPUA sklepienie pkoliste lub peliptyczne oparte na murze lub bbnie na planie kolistym, eliptycznym albo wielobocznym. Do budowy kopu uywano ciosw kamiennych lub cegie w ksztacie klina (klicw). Obecnie do konstrukcji kopu uywa si stali lub elbetu. Sklepienna cz kopuy nazywana jest czasz, a widoczna z wntrza podniebieniem. W okresie renesansu wprowadzono kopuy dwuwarstwowe o warstwach poczonych ebrami. Powierzchnia, widoczna od strony wewntrznej czsto s wzbogacona przez wprowadzenie dodatkowych poziomych pasw, kasetonw, zdobiona malarsko lub rzebiarsko (sztukateria). KRENELA - patrz blanki. KRUCHTA - (dawniej nazywana babicem) cz kocioa, przedsionek poprzedzajcy wejcie. Najczciej wydzielony wewntrz kocioa, moe te by w formie przybudwki wyranie wyodrbnionej z bryy budynku. Rys. patrz prezbiterium. KRUGANEK arkadowy, dugi korytarz okalajcy przewanie wewntrzny dziedziniec. Peni funkcj komunikacyjn. Na og przykryty sklepieniem lub stropem.
Renesansowe kruganki na Wawelu.

KRYPTA - ciemne, sklepione pomieszczenie pod kaplic, lub kocioem, w ktrym umieszczano trumny ze zwokami. LATARNIA - cylinder umieszczony na grnym piercieniu kopuy z otworami dowietlajcymi pomieszczenie przekryte kopu. Latarnia zazwyczaj zwieczona bya hemem. Rozwizanie czsto stosowane w renesansie i baroku. W Polsce, wrd znanych kopu z latarni, naley wymieni przykrycie Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Rys. patrz kopua
Kopua z latarni na Kaplicy Zygmuntowskiej

LICO MURU - zewntrzna, bd wewntrzna strona muru kamiennego lub ceglanego, starannie obrobiona, o staym, powtarzajcym si ukadzie ciosu, lub cegy. Lica muru ozdobione rombami z zendrwki w zamkach gotyckich byy bardzo dekoracyjne i stanowiy element zdobniczy. Rys. patrz zendrwka. LOGGIA - przyjty w okresie renesansu z architektury rzymskiej rodzaj galerii otwartej na zewntrz, przewanie bardzo piknie dekorowanej, ozdobionej arkadami. K ukowy wysklepnik (paszczyzna) np. sklepienia. Rys. patrz ebro. LUKARNA - pionowe okienko na dachu dowietlajce poddasze. Pojawio si w architekturze gotyku we Francji. W okresie baroku najbardziej ozdobne, od XIX w. stopniowo pozbawiane detali architektonicznych, stosowane do dnia dzisiejszego, zachowao swoj praktyczn rol.
Lukarna na dachu kamienicy nr 6, Plac Jana Pawa II

UK OSTRY patrz system szkieletowy. UK TCZOWY (tcza) - uk zamykajcy od gry tczowy otwr (portal) w cianie oddzielajcej naw kocioa od prezbiterium. Wyrniony przez bogate ozdobienie, zmian w materiale lub w kolorze. Zobacz te belka tczowa. Bogusaw Porzuczek 2008 17

Przewodnik po stylach architektonicznych MACHIKUA - murowane w odrnieniu od drewnianej hurdycji zwieczenie muru, wysunite na zewntrz, wsparte na kamiennych, czy te murowanych konsolach. Pomidzy konsolami znajdoway si otwory dla raenia wroga. W pniejszym czasie machikuy posiaday ju jedynie charakter obronny. Porwnaj z hurdycja. MASWERK (laskowanie) - typowe przede wszystkim dla architektury gotyckiej zdobienie otworw okiennych w kamienne laskowania, nieraz bardzo dekoracyjnie profilowane, suce dla umieszczenia w nich szyb czy te witray. Czsto te maswerkw stosowano dla dekorowania wntrz.
Maswerk okna kocioa klasztornego w Starym Sczu

MUR - to pionowa cz budowli wykonana z materiau ceramicznego, kamienia naturalnego, drewna i itp. Mur moe by zbudowany z prefabrykatw poczonych zapraw budowlan (np. kamienie, cegy, bloczki betonowe itp. poczone zapraw wapienn, cementow lub inn podobn) lub te moe by wykonany z materiau jednorodnego, np. odlany z betonu lub ulepiony z gliny. NAWA - cz kocioa pooona pomidzy prezbiterium a krucht, przeznaczona dla wiernych. Nawy s zazwyczaj oddzielone rzdem podpr - filarw lub kolumn. redniowieczne kocioy bazylikowe byy trj- lub picionawowe, o nawie gwnej dwa razy szerszej i dwa razy wyszej od bocznych. Rys. patrz prezbiterium. NISZA (ARKADOWA) wnka, wgbienie w fasadzie lub w cianie wewntrz budynku przeznaczona do celw zdobniczych, kultowych. Stawiano w niej posgi, urny albo pozostawiano puste (w okresie manieryzmu). Wgbienie moe by pokrge lub prostoktne, gr zamknite pkolem (arkad) lub prosto gzymsem.
Nisza arkadowa z posgiem w. Wojciecha w fasadzie bazyliki ONMP w Wadowicach

OGRD ANGIELSKI patrz park neoklasyczny. ORNAMENT - motyw lub zesp motyww zdobniczych, stosowanych w sztukach plastycznych. Motywy te mog pokrywa ca powierzchni, wystpowa tylko w okrelonych polach albo przybiera form pasow. Zobacz te arabeska. PARK NEOKLASYCZNY by jakby przeciwiestwem budowli; symetria barokowych (francuskich) parkw ulega tu sztucznemu nieporzdkowi. Dono do naturalnoci, rnorodnoci rolinnej (parki angielskie i chiskie). Natomiast budowle, ktrych byo wiele (oranerie, gobniki, witynie, sztuczne ruiny) byy neoklasyczne bd w pniejszym okresie neogotyckie.
Sztuczne ruiny w parku romantycznym

PILASTER - to ustawiony przy cianie (lub w czciowo w ni wtopiony) filar, nieznacznie wystpujcy przed lico ciany. Peni on zarwno funkcj konstrukcyjn (podpora np. dla gzymsw), jak te dekoracyjn (rozczonkowuje cian). W staroytnoci pilastry wystpoway duo rzadziej ni pkolumny i uywane byy gwnie w architekturze rzymskiej. Podobnie jak kolumna skada si z gowicy (najczciej w ktrym z klasycznych porzdkw), gadkiego lub kanelowanego trzonu oraz czasami z bazy i cokou. Stosowano rwnie pilastry zwielokrotnione (tworzyy je naoone na siebie, coraz wsze pilastry). Porwnaj z lizena.
Zwielokrotniony pilaster wadowickiej bazyliki ONMP w rynku

Bogusaw Porzuczek 2008

18

Przewodnik po stylach architektonicznych PYCINA - pole o dowolnym ksztacie (najczciej spotykane s prostoktne) w cianie, cokole, paszczynie pilastra, czsto wgbione, obramowane, gadkie lub wypenione dekoracj. POLICHROMIA - wielobarwne malowido, czasami przedstawiajce jakie sceny, bd te skadajce si z ornamentw wici rolinnej, pokrywajce ciany, sklepienia, stropy. Szczeglnym rodzajem polichromii jest tak zwana polichromia patronowa. Powstaje ona dziki wykorzystaniu szablonw zwanych patronami. W Polsce najlepiej zachowane przykady polichromii patronowej znajduj si w drewnianych kocioach w Dbnie Podhalaskim, opusznej i Lipnicy Murowanej.
Polichromia patronowa na stropie kocioa w Dbnie Podhalaskim

PORTAL - przewanie bogato dekorowane, ozdobne obramowanie otworu wejciowego czy te bramnego. Typowe dla sztuki gotyckiej byo ostroukowe zamknicie wejcia, ozdobione wielouskokowymi, profilowanymi laskowaniami (maswerkami); renesans za zdobi portale pilastrami, kolumnami, pokrywa wgary arabesk. Wok otworu wejciowego czy te wjazdowego tworzy si, wic specjalnie w tym celu zakomponowana, nieraz bardzo pikna, cao. Ponad portalami umieszczano tarcze herbowe wiadczce o pochodzeniu i rodzie waciciela budynku.
Portal wejciowy bazyliki ONMP w Wadowicach

PORZDEK ARCHITEKTONICZNY - to system konstrukcyjno-dekoracyjny obejmujcy podpor (kolumna z baz, trzonem i gowic) oraz belkowanie. Najbardziej wyrniajcym elementem kadego porzdku jest gowica. Podstawowe porzdki architektoniczne wyksztaciy si w staroytnoci, w krgu kultury klasycznej. W kocu VII wieku p.n.e. ustaliy si w Grecji zasady porzdku doryckiego (prawdopodobnie najstarszy) i joskiego. W V wieku p.n.e. w Atenach powsta porzdek koryncki. W staroytnym Rzymie powsta jeszcze porzdek zwany toskaskim. Gwnymi elementami odrniajcymi kolumny w poszczeglnych porzdkach jest odmienne zdobienie gowic. Dodatkowo kolumna w porzdku doryckim nie posiada bazy, a w porzdku toskaskim midzy trzonem a baz znajduje si piedesta. Teoretyczn podstaw dla porzdkw antycznych (dorycki, joski, koryncki i toskaski) stanowi traktat rzymskiego architekta Witruwiusza. Porzdek dorycki wg Witruwiusza mia pochodzi od mczyzny, gdzie ustalono, e sze stp ma wzrost mczyzny, wic tak samo rednica kolumny do wysokoci ma wynosi jak 1:6 (niskie i krpe trzony kolumn). Naprawd porzdek ten mia odzwierciedla surowy tryb ycia Dorw, gdy w ich kulturze kolumny te powstay. Porzdek joski mia uosabia kobiet smuklejsz od mczyzny std stosunek szerokoci do wysokoci wynosi 1:8. Dodatkowo limaczy kapitel mia symbolizowa loki a kanele (pionowe obkowania) na trzonie fady sukni. Naprawd porzdek ten pochodzi z okresu hegemoni Aten, dobrobytu, wolnoci jednostki i pokoju.
Gowica kolumny joskiej na balkonie muzeum im. Marcina Wadowity w Wadowicach

Bogusaw Porzuczek 2008

19

Przewodnik po stylach architektonicznych

Porzdek koryncki nie rni si niczym od joskiego poza kapitelem, ktry symbolizuje powyginane licie akantu. Wg Witruwiusza genez jego powstania bya historia pewnej dziewicy, ktra zmara przed lubem. Jak nakazywa dawny zwyczaj na jej grb pooono koszyk z pamitkami i cao przykryto dachwk. Przypadkowo koszyk sta na korzeniu akantu. Rosnce pdy z czasem powyginay si pod ciarem koszyka i dachwki. Zauway to rzebiarz ateski Kallimach i na podstawie swej obserwacji stworzy porzdek koryncki.
Gowice kolumn korynckich przy kamienicy na ul. wirki i Wigury w Wadowicach

PREZBITERIUM (w architekturze nazwany take "chrem kapaskim") - przestrze kocioa przeznaczona dla duchowiestwa. Moe by wydzielone podwyszeniem, balustrad i tcz. Przed Soborem Watykaskim II skierowane na wschd i zamknite apsyd lub prost cian. Jego ukad mg by wzbogacony obejciem, apsydiolami (absydami) i wiecem kaplic. PROFILOWANIE - jest to powtarzajcy si motyw dekorujcy np. fryz, gzyms, ociea okienne czy drzwiowe. W architekturze gotyckiej wystpuje ozdabiajca cega o okrelonym przekroju. PRZYPORA (skarpa, szkarpa) - przede wszystkim w architekturze gotyckiej element konstrukcyjny, przystawiony do ciany dla podparcia caej budowli oraz dla przyjcia na siebie ciaru sklepie. Skarpy byy nieraz adnie zdobione, z wnkami, zwieczone sterczynami. Patrz system szkieletowy. ROCAILLE - ornament rokokowy. Pojawi si okoo 1730 r. Wygldem naladuje muszle (muszlowy ornament), form stylizowanych maowin usznych, flory morskiej. Okoo poowy XVIII wieku zosta wzbogacony kogucim grzebieniem, ksztatem grzyw morskich fal. Stosowany by w dekoracjach architektonicznych, wystroju wntrz, rzemiole artystycznym. ROTUNDA - typ budynku zaoony na planie koa, czsto zamknita kopu. ROZETA (ryca) ornament architektoniczny w ksztacie rozwinitej ry. W architekturze gotyku rozet nazywa si okrge okno wypenione witraem i ornamentem maswerkowym umieszczone nad gwnym portalem kocioa. W Krakowie znajduje si m.in. nad wejciem do Katedry na Wawelu. RUSTYKA - typ muru zbudowany z dokadnie dopasowanych ciosw kamiennych. Strona zewntrzna tych ciosw, a wic ich lico nie byo jednak gadkie, a w zalenoci od typu jedynie obrbane, lub te dekoracyjnie obciosane w ksztacie citego krysztau, dekoracyjnych obie. Tynk naladujcy obrobiony kamie nazywamy pseudorustyk. RYZALIT - jeeli w cianie budynku jest jaka cz wysunita do przodu, lecz niewydzielona, a tworzca z ca fasad cao, to wanie takie rozwizanie nazywamy ryzalitem. Porwnaj z wykusz.

Ryzalit w fasadzie frontowej, ul. Sienkiewicza 15, Wadowice

Bogusaw Porzuczek 2008

20

Przewodnik po stylach architektonicznych RZYGACZ (gargulec) - ozdobny wylot rynny dachowej odprowadzajcy wod daleko od lica muru. W okresie gotyku rzygaczom kamiennym nadawano fantastyczne formy potworw, smokw, ptakw, w czasach nowoytnych podobne ksztaty wykonywano z blachy.
Rzygacz i sgraffito. Renesansowy dwr obronny w Szymbarku

SGRAFFITO - technika zdobienia cian polegajca na wycinaniu pooonego warstwami rnokolorowego tynku. W odpowiednim miejscu wycity tynk odsania inny kolor i w ten sposb uzyskiwano bardzo ciekawy efekt kolorystyczny i wiatocieniowy. wiato padajce na cian zaamywao si. Technika ta dosza do perfekcji w okresie renesansu. Najprostszy typ sgraffito, tzw. geometryczny, to wyskrobywanie w tynku prostokty z naciciami naladujcymi jego przestrzenno.
Boniowanie wykonane technik sgraffito na wiey ratuszowej w Bieczu

SKLEPIENIE - jest to konstrukcyjno-przestrzenne zamknicie pomieszczenia. Rozrniamy sklepienia kolebkowe, krzyowe, krzyowo-ebrowe, gwiadziste, klasztorne, aglowe. SKLEPIENIE KOLEBKOWE (beczkowe) - sklepienie w ksztacie poowy lecego walca przecitego wzdu paszczyzny poziomej. Kolebka sklepienia oparta jest na cianach podunych (ustawionych wzdu osi sklepienia). ciany przejmuj obcienie pionowe i poziome (ciar i rozpr). Czasami dla wzmocnienia stosowano ceglane uki, na ktrych opierao si sklepienie tzw. gurty. SKLEPIENIE KRZYOWE - sklepienie zbudowane na planie kwadratu z dwch, przenikajcych si sklepie kolebkowych, z ktrych pozostawiono grne czci sklepie. SKLEPIENIE KRZYOWO-EBROWE - sklepienie krzyowe o wyranie zaznaczonych miejscach przecicia kolebek przez wymurowanie eber. Patrz ebro SKRZYNIEC - patrz kaseton SPYW WOLUTOWY zobacz esownica STERCZYNA (pinakle) - w architekturze gotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukej czworobocznej wieyczki, zakoczonej od gry ostrosupem, ktrego krawdzie dekorowane s abkami i zwieczone kwiatonem. Sterczyna moe stanowi zwieczenie skarpy, naroa wiey, szczytu, itp. Stosowana jest rwnie w rzemiole artystycznym (snycerstwie i wyrobach zotniczych). STIUK - w pojciu materiau jest to mieszanina gipsu lub pyu marmurowego z wapnem i paskiem. Natomiast jako technika artystyczna (sztukaterie) jest to zdobienie cian czy sufitw dekoracj modelow wanie z tej masy. Bogusaw Porzuczek 2008 21

Przewodnik po stylach architektonicznych STROP - jest to paskie, drewniane przykrycie pomieszczenia. STYL LUDWIKA XV - nazywany rwnie francuskim rokokiem, to styl w sztuce zwizany z panowaniem we Francji krla Ludwika XV. Formy konstrukcyjne s lekkie i eleganckie, krzywoliniowe we wszystkich paszczyznach, w meblach skrzyniowych wszystkie paszczyzny s fornirowane (zdobione powyginanymi pasami drzewa). SYSTEM SZKIELETOWY (przyporowy) - rodzaj konstrukcji, ktra rozwina si w gotyku i umoliwia wykonywanie sklepie o duych rozpitociach i na znacznych wysokociach dziki zastosowaniu uku ostrego, przypr, skarp i filarw. Ciar sklepienia poprzez zastosowanie uku ostrego nie dziaa tak rozpierajco jak przy uku normalny. Dodatkowo obcienia rozpierajce przyjmoway rozmieszczone na zewntrz budowli przypory i skarpy. Obcienia pionowe przyjmoway filary. Po zastosowaniu tego systemu konstrukcje budynkw kocielnych mona byo budowa znacznie wysze i smuklejsze. Mury nawy gwnej nie byy tak mocno obcione. Umieszczono w nich due okna wypenione witraami. Konstrukcja sprawia wraenie lejszej, aurowej. Odmian systemu przyporowego jest uproszczony system stosowany w tzw. gotyku nadwilaskim. Jest to konstrukcja filarowo - skarpowa, w ktrej mury nawy gwnej s opite skarpami przechodzcymi przez dach nawy bocznej i czce si z filarami. SZCZYT - cz ciany przeduona ku grze, aby zakry dwuspadowy dach. Element ten ma, wic ksztat trjkta. Szczyt moe take peni funkcj dekoracyjn. W gotyku wyksztaciy si szczyty sterczynowy, schodkowy i wnkowy. SZCZYTY GOTYCKIE patrz szczyt. TRAKT - cig pomieszcze midzy dwiema cianami konstrukcyjnymi. TRANSEPT (inaczej nawa poprzeczna, nawa krzyowa) - cz kocioa, nawa prostopada do osi kocioa, pooona pomidzy prezbiterium, a reszt jego budynku. Rys. patrz prezbiterium. TYMPANON charakterystyczny dla architektury klasycznej. Jest to zamknita obramowaniem (gzymsem) trjktna paszczyzna, na ktrej czasami umieszczano elementy dekoracyjne reliefy (paskorzeby) wieczca zwykle szczyt dachu. W architekturze redniowiecznej (romaskiej i gotyckiej) byo to pokrge lub ostroukowe pole, umieszczone w grnej czci portalu ponad nadproem. W architekturze baroku tympanon przybra form obego uku, ktry w okresie rokoka zacz si rozwarstwia.
Tympanon z paskorzeb lwa nad oknem kamienicy nr 9, Plac Jana Pawa II Wadowice

Bogusaw Porzuczek 2008

22

Przewodnik po stylach architektonicznych WYKUSZ - nadwieszona, a wic niesigajca fundamentu wybudwka, wewntrznie zwizana z pomieszczeniem. Wykusze miay rne ksztaty, lecz ich gwn cech bya dekoracyjno. Na zewntrz pokrywano je rzebionym detalem, zdobiono tarczami herbowymi, za od strony pomieszczenia umieszczano w nich siedziska, tworzc intymne, kameralne kciki. Czasem wykusze stanowiy cz prezbiterialn zamkowych kaplic. Porwnaj z ryzalit.

Wykusz Wadowice Plac Jan Pawa II 5

ZENDRWKA - specjalnie wypalana, o ciemnej barwie cega, uywana w architekturze gotyckiej do zdobienia cian. Najczciej powtarzan dekoracj z zendrwki jest ukadanie jej w romb, co znacznie oywiao monotonn paszczyzn duych, pozbawionych otworw okiennych fasad. Inne rodzaje cegie to kopciatka (jasna, niedopalona) i winiwka (waciwie wypalona). W redniowieczu stosowano jeszcze cegy profilowane o odpowiednim ksztacie np. przy portalach lub ebrach sklepie. ZWORNIK jest to najwyej umieszczony w sklepieniu kamie (kliniec), penicy rol zamknicia caej konstrukcji eber, ktry by kluczem zamykajcym uk. Zworniki byy te miejscem najbardziej dekoracyjnym, na nich rzebiono tarcze herbowe, postaci z mitologii, bd te sceny religijne lub po prostu dekorowano motywem kwiatu, czy roliny. EBRO - jest to element konstrukcyjny, wbudowany na przeciciu si pl sklepienia dla lepszego wzmocnienia. ebra byy profilowane, nieraz bardzo bogato, a w gotyku sposb ich prowadzenia i rozmieszczenia doprowadzono do najwikszego rozkwitu.

Bogusaw Porzuczek 2008

23