D ZACHODNI PRZEGLA 2007, nr 1

SKA Anna Wolff-Powe ska ANNA WOLFF-POWE Poznan

POLSKIE SPORY O HISTORIE I PAMIE C

POLITYKA HISTORYCZNA

i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna c do elementarnych funkcji kaz Pamie i interpretacje przeszos ci nalez a dego spoeczen stwa i narodu. Monopol na nie, niezalez nie od uwarunkowan spoeczcznie do profesjonalnych historyko no-politycznych, nie nalez a nigdy wya w. Obraz dawnych dziejo w, wizja i s wiadomos c historyczna stanowiy waz ny element polityki wadzy, tak s wieckiej, jak i duchownej, intereso w klas, spoeczen stwa oraz narodu. Jako przedmiot zainteresowan opinii publicznej przeszos c budzia i oz ywia gle najgore tsze emocje. Intensywnos rozgorzaa w Polsce od pocza tku cia c , z jaka w suz XXI stulecia debata nad historia bie polityki, stanowi fenomen wart naukowej refleksji. Inicjatorem i go wnym nosicielem projektu polityki historycznej jest grono kszos zane z orientacja naukowco w i publicysto w, w zdecydowanej wie ci zwia , kto polityczna ra po wyborach parlamentarnych i prezydenckich we wrzes niu a wadze . Wspieraja go uczestnictwem i autorytetem urze du liderzy 2005 r. przeje dza cych partii, Prezydent oraz Premier Rzeczypospolitej. Brak czasowego rza cach, uwikanie dystansu do sporo w prowadzonych w ostatnich latach i miesia ca polityke , niejednoznacznos tematyki w biez a c samego terminu polityka historyczna, jak i brak badan komparatystycznych, kto re pozwoliyby na wyeksponowa w znacznym stopniu dokonanie wyczerpuja cej nie polskiej specyfiki, utrudniaja analizy i prognozy. Niemniej polska debata dostarcza bogatego materiau skaniaja cego zaro wno do formuowania wniosko w, jak i stawiania pytan waz nych dla dzis kultury politycznej naszego kraju. Jakie siy okres laja w Polsce wizje interesom? Jakie wyzwania stoja przed historykiem przeszos ci? Czyim suz a ci historycznej? Jaka funkcje penia upolitycznione w obliczu pluralizacji pamie obrazy przeszos ci w Polsce XXI w.? Jak wreszcie demokratyzacja spoeczen stwa z historia ? wpywa na obchodzenie sie RO DE DEBATY UZ zainteresowan i zwia zana z nia debata na temat Za erupcja przeszos cia wielorakie przyczyny. Polski przypadek nie jest bypolityki historycznej stoja najmniej ani odosobnionym, ani szczego lnym zjawiskiem. Renesans literatury

ska Anna Wolff-Powe

zany naukowej i popularnej, two rczos ci filmowej oraz innych rodzajo w sztuki, zwia pamie ci, wykracza daleko poza granice Europy. Przeom XX i XXI w. z kultura dzy pokoleniami, zwycie zcami i przegranymi zimnej wojny, generuje spory mie , mie dzy wyznaniami, kulturami, uwikanymi w systemy totalitarne i ich opozycja rodkowo-Wschodniej grupami etnicznymi. Zwrot demokratyczny w Europie S umoz liwi powro t do dos wiadczen zaro wno sprzed, jak i po 1945 r. cia znalaza sie w tym regionie w fazie intensywnych zmian, Praca nad pamie rewizji i nowych interpretacji. Po obaleniu komunizmu dokonywano pospiesznego dowartos ciowania jednych i obalania z cokoo w innych bohatero w. Zmieniano nazwy czniki szkolne. Wielkie traumy spoeczen ulic, pisano na nowo podre stw s rodkowogro europejskich: Paz dziernik 1956 dla We w, Praska Wiosna 1968 r. dla Czecho w i Sowako w, stan wojenny oraz kolejne, znaczone ofiarami, etapy protesto w antykomunistycznych w Polsce, a takz e przymusowe wysiedlenia dla Niemco w po przedmiotem rozrachunko 1. 1945 r., stay sie w politycznych i sporo w o ich sukcesje ikony rucho Pytania, do kogo nalez a w opozycyjnych przeciw dyktaturze bynajmniej tkiem nie integroway spoeczen stw. Przeciwnie, skutecznie podzieliy. Wraz z pocza konsensus w ocenie czoowych figur opozycji. Na We grzech demokracji skon czy sie uchwae o historycznym znaczeniu 1956 r., juz w 1990 r. Parlament podja 1848 r. Spory woko poro wnywanym z rewolucja straconego w 1958 r. liberalnego gier i wyprowadzi je z Ukadu komunisty Imre Nagyego, kto ry ogosi neutralnos c We s . Warszawskiego, ujawniy typowe dla tej cze ci Europy zmagania z przeszos cia ce przywaszczenie Nowo powstae partie tworzyy na zamo wienie mity uzasadniaja sobie dziedzictwa Paz dziernika. Partyjna prasa uwypuklaa chrzes cijan ski charakter jednos tradycji sprzed i moralne aspekty wydarzen , wyraz aa legendarna c narodowa lat. Zaro wno w Budapeszcie, jak i w Warszawie czyniono wszystko, by odrzucic tradycje i odrzec lewicowa z zasug jej intelektualisto w-reformatoro w 2. cych dla Polski i innych narodo W 2005 r., roku znacza w europejskich rocznic, do rangi najwaz niejszych publicznych wydarzen wyniesione zostay rytuay i temazane ze spus obu dyktatur, kwestia odpowiedzialnos ty zwia cizna ci i zdrady, amnestii i amnezji, rehabilitacji ofiar oraz ukarania winnych. Wraz z upadkiem dwubiegunowej Europy zaamaniu ulega bowiem okres lona wizja przeszos ci. Pluralizacja spoeczen stw ujawnia wielos c obrazo w historii, a wielkie metamorfozy ustrojowe w centrum Starego Kontynentu, konflikty etniczne, podziay i tworzenie nowych pan stw narodowych, wszystko to uczynio z niej pod koniec XX w. pierwszoplanowy czynnik polityczny.
1 Zob. m.in. M. Csaki (Hg.), Die Verortung von Gedchtnis, Wien 2001; J. Le Rider, M. Csaki, M. Sommer (Hrsg.), Transnationale Gedchtnisorte in Zentraleuropa, Innsbruck 2002. 2 C. Machos, Wem gehrt 1956? Die Auseinandersetzung der Parteien im postsozialistischen Ungarn um Erbe und Erben der Revolution, w: P. Bock, E. Wolfrum (Hg.), Umkmpfte Vergangenheit. Geschichtsbilder, Erinnerung und Vergangenheitspolitik im internationalen Vergleich, Gttingen 1999, s. 114-142; F. Kszeg, 1956 Eine Revolution, geprgt nach unserem eigenen Bild, w: P. Bock, E. Wolfrum (Hg.), op. cit., s. 143-158.

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

zi Wzroso zapotrzebowanie na nowe mity fundacyjne jako uzasadnienie wie i toz samos ci narodo w w nowych warunkach demokracji. Uwolnione od cenzury rewizji historycznych. Miasta i miasteczka odzyskuja swa spoeczen stwa dokonuja wielobarwna historie. Wobec dotychczasowej jednolitej, zuniformizowanej wizji czniko historii narodowej wielos c ofert, podre w, kombatanckiej literatury wspo oraz upomnieniowej, nade wszystko zas umasowienie zainteresowan historia wszechnienie nowoczesnych form medialnego przekazu obrazu przeszos ci stwa nie tylko szerokie moz ro rzaja liwos ci wymiany mys li. Niosa wniez ze soba napiecia, rodza poczucie zagroz enia. Gwatowne zmiany spoeczne epoki globaliza niepoko cji wyzwalaja j o przyszos c , kto ry koresponduje z poczuciem utraty t narodowych peni funkcje przeszos ci. W tej sytuacji celebracja rocznic i s wia . Podczas gdy dla jednych ta demonstracja obrze dowos kompensacyjna ci narodowej dny element nowej toz stanowi niezbe samos ci historycznej, dla innych jest podejrzanym dyktatem kalendarza, triumfem przymusowego, cyklicznego powtarzania t narodowych nad krytycznym namysem nad sensem i znaczeniem okres s wia lonych wydarzen historycznych. Dla nowych czonko w Unii Europejskiej, w tym waz ro wniez Polski, duma narodowa i nowy patriotyzm stay sie nym elementem wie c stare wa tpliworo wnowagi w nowym, mao rozpoznanym s wiecie. Powracaja z ? Peni role katartyczna czy s ci: czy historia jest nauczycielka ycia? Pytia ? Inspiruje, czy jest tylko wyrazem eskapizmu i nostalgii? Do kogo kompensacyjna odpowiedzialny? nalez y i kto jest za nia przeszos obejmuje ro sie Zajmowanie sie cia z ne pola aktywnos ci, kto re moga biac zaze oraz wzajemnie wykluczac . Obok aspektu naukowego, czysto poznawczego, publicznego i estetycznego, eksponowane miejsce zajmuje wymiar polityczc ustalenia pokoju religijnego z 1555 r., wyraz ce sie ny historii. Parafrazuja aja bya w konkluzji: cuius regio eius religio, moz na stwierdzic , iz walka o wadze dzie i zawsze skuteczna walka o panowanie nad interpretacja historii niemal wsze pamie cia . Historia zawsze komus i zbiorowa lub czemus suz ya. Poddani byli widzami i mniej lub bardziej aktywnymi uczestnikami uroczystos ci oraz rytuao w, oraz inscenizowanych przez s wieckich i duchownych wadco w na czes c wasna przodko w. ce ze soba kultury pamie ci ro Konkuruja z nych s rodowisk spoecznych, wy duga tradycje . Inscenizacja s t narodowych ma znaniowych i etnicznych maja wia c t lat stanowio rok bowiem swe korzenie w Starym Testamencie. Kaz de pie dziesia redniowiecze jubileuszowy, kto remu przysugiwao ogo lne uwolnienie od dugo w. S o te praktyke , z ta ro , iz przeje z nica w roku jubileuszowym uwalniano od dugo w duchowych 3. Katalizatorem wczesnonowoz ytnych jubileuszy w Europie Zachodniej byy protestanckie uniwersytety doby reformacji. Protestanckie jubileusze trway
Zob. szerzej S. Rmmelt, Jubilumskonkurrenz? Zum Verhltnis von evangelischer und katholischer Erinnerungskultur in der Frhen Neuzeit. Geschichte in Wissenschaft und Unterricht 102003, s. 564-577.
3

ska Anna Wolff-Powe

religijna w przeciwien trzy dni i byy demonstracja stwie do katolickich, kto rych niekto re uroczystos ci, jak procesje stanowiy bardziej wyraz Kos cioa triumcego. Oba suz ci, wzmocnieniu chrzes fuja yy, jako publiczny akt pamie cijan skiej toz samos ci. W XVII i XVIII w. rozgorzay w kregach teologicznych miedzykon prawdziwa przeszos fesyjne spory o to, czyje jubileusze odzwierciedlaja c . cych dochodzia do gosu s gnowaniem Z inicjatywy panuja wiadoma praca nad piele ci poprzez wyszukiwanie dokumento , i kreowaniem pamie w, relikwii, architekture . historiografie Rewolucja Francuska i epoka os wiecenia przyniosy fundamentalne zmiany ci. Rozwine a sie refleksja nad historia , filozofia historii. Odkryto w kulturze pamie , lecz cia gym procesem, otwartym na wo wczas, z e historia nie jest skamielina cego zbioru interpretacje w dwu kierunkach, w przeszos c i w przyszos c . Z pouczaja nauka z , nie oferuja ca juz przykado w staa sie ywa tylko jednoznacznych polityczgych nych recept. Ta nowa perspektywa, kto ra uczynia z historii miejsce cia cych ze soba s do zmagan konkuruja wiatopogla w o obrazy przeszos ci, suz ya ro wniez jako argument krytyczny wobec aktualnej rzeczywistos ci i jako barometr prognoz oraz oczekiwan wobec przyszos ci. Wyemancypowanie nauk od teologii w nauke historii. Rozsprawio, z e kronikarstwo historyczne przeobrazio sie cym decydentem w interpretacji przeszos w miejsce Biblii strzygaja ci sta sie piy zasadnicze przemiany w mys historyk 4. Nasta leniu historycznym. Historiografia z da ya do racjonalnej metodyki na bazie z ro dowej i sprawdzonych argumentach. wzie cie dyskursywne: Jednoczes nie nauka historii traktowana bya jako przedsie periodyki, roso znaczenie pedagogiki historycznej, organizacji naukomnoz yy sie dkowanych jej coraz bardziej rozbudowanych dziao wej i podporza w. towao swe Nasta tez czas ideologii historycznej. Mieszczan stwo przypiecze stwo w XVIII w. uczynieniem indywidualnego uz zwycie ytku z historii. Przeszos c w stopniu niespotykanym dota d elastycznym materiaem suz cym do staa sie a modelowania i rekonstrukcji. Filozofowie os wiecenia obwies cili z entuzjazmem poste pu. Historyczny imperializm oznacza wo dkowanie przeteorie wczas porza tem przyszos szos ci pod ka ci. W XIX w. w centrum zainteresowania historia naro znalaz sie d. Narody, kto re w XIX i XX w. uzyskay pan stwowos c , uzasadniay cy okaza sie swe aspiracje przy pomocy argumento w historycznych. Rozstrzygaja wiadomos subiektywny, ideologiczny wymiar poczucia narodowego. S c narodowa cej aniz zyk, obyczaje, kultura oznaczaa cos wie eli patriotyzm i lojalnos c . Je pomostem a cza cym wspo , chociaz i wspo lna przeszos c stay sie lnote niekto re jego sa stanowiy cze sto zwyka fikcje . Mimo wszystko to nie jednorodnos prze c , lecz zyko wzajemne przenikanie kultur i je w byo wyro z nikiem zachodniej Europy.
4 T. E. Fischer, Geschichte der Geschichtskultur. ber den ffentlichen Gebrauch von Vergangenheit von den antiken Hochkulturen bis zur Gegenwart, Kln 2000; K. Fmann, H. Th. Grtter, J. Rsen (Hrsg.), Historische Faszination. Geschichtskultur heute, Kln, Weimar 1994; J. Klsch, Politik und Gedchtnis. Zur Soziologie funktionaler Kultivierung von Erinnerung, Wiesbaden 2000.

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

Wczesny nacjonalizm polega go wnie na okres lonym postrzeganiu historii. interpretowano narodowo, a naro Historie d historycznie. Wojny i konflikty zbrojne generoway patriotyczne uczucia. Stuletnia wojna pobudzia uczucia narodowe Francuzo w i Angliko w, wojna wyzwolen cza z Napoleonem obudzia patriotyzm integrowaa Polako Niemco w, walka z zaborca w. Narody, kto re w XIX i XX w. na historie , po to, by legitymizowac uzyskay pan stwowos c , powoyway sie swe narodowe z yczenia. Ruch na rzecz zjednoczenia Niemiec i Woch, jak ro wniez na wyidealizowanym obrazie antyku. W Irlandii wyzwolen czy w Grecji wspiera sie do celtyckich korzeni, a syjonizm uzasadnia swe nacjonalizm odwoywa sie z do staroz da enia do terytorium Palestyny starotestamentowym odwoaniem sie yt historycy. nos ci. Nie przypadkowo ws ro d inicjatoro w tych rucho w znajdowali sie Pytanie o charakter i granice wzajemnego przenikania polityki i historii pojawio na kro sie tko jako przedmiot refleksji w nowoczesnej nauce historii w teks cie niemieckiego historyka Leopolda Rankego ber die Verwandtschaft und den te przez jego ucznio Unterschied der Historie und der Politik z 1836 r. Nie podje w, pnych generacji badaczy 5. Historycy pozostao raczej w cieniu zainteresowan naste s , tak jak i pan wspo tworzyli jednakz e nowa wiadomos c narodowa stwo usiowao dniko dziejo tpoprzez swych polityko w i urze w wpywac na interpretacje w. Pocza kowo instrumentem ich dziaania bya polityka kadrowa na uniwersytetach, polityka sfera bezpos archiwalna, szkoa. Stopniowo poszerzaa sie rednich wpywo w. t narodowych, obchody rocznicowe, wre czanie ordero Powoywanie do z ycia s wia w, pomniki, wystawy, muzea stanowiy efekt odgo rnej inspiracji pan stwa. Wielu przy pomocy dworskich kronikarzy i pamie tniko polityko w starao sie w uzyskac trwae miejsce w galerii przodko w narodowych bohatero w. Kult bohaterskich antenato w suz y nie tylko wyniesieniu przez wadco w wasnej chway, lecz ro wniez motywowaniu obywateli do ofiarnos ci na rzecz ojczyzny. Mit przez yc wojennych d rozumienie poprzez pomniki i rytuay mia podsycac waz ne z yciowe wartos ci. Sta na wielkich ludziach i wielkich tematach narodowej historii koncentrowao sie historii. zywaa zasada nadrze dnos W systemach totalitarnych obowia ci prawdy politycz. Od historyko nej nad historyczna w oczekiwano postawy zgodnej z duchem cej epoki. Jako spoeczne powoanie nauk historycznych rozumiano w III walcza ich ideologizacje , kto Rzeszy taka ra suz yaby weryfikacji i potwierdzaniu suszno w jej polityczno-wychowaws ci racji nazistowskiej. Wartos c historii wyraz aa sie czej funkcji. Stanowia ona przede wszystkim program walki. Jeden z eksponen go sie to w nowej nauki historii pisa, iz jej sens, jej prawda stanowia wna ca wiare 6. Zadaniem historyka byo nie aktualizowanie przeszos uruchamiaja ci,
5 Por. Ch. Cornelien, Geschichtswissenschaft und Politik im Gleichschritt? Zur Geschichte der deutschen Geschichtswissenschaft im 20. Jahrhundert. Neue politische Literatur 21997, s. 275-309. 6 E. Krieck, Der Mensch in der Geschichte. Geschichtsdeutung aus Zeit und Schicksal, Leipzig 1940, s. 302.

ska Anna Wolff-Powe

lecz transplantacja teraz niejszos ci do przeszos ci. Poniz enie i deprawacja nauki w utracie przez nia samodzielnego bytu. historii wyraz ay sie Hitlerowski dziaacz os wiatowy Walter Voigtlnder mo wi bez ogro dek o sensie historii nauki o przeszos ci w o wczesnych warunkach: Jez eli rozpatrywac nauke traktowac usprawiedliwienia walk w perspektywie polityki, to trzeba ja jako pro be teraz niejszos ci przy pomocy obrazo w tych walk, kto re miay miejsce w przeszozywac s ci 7. Miaa obowia jedna, uzgodniona, wspo lnotowa wizja i s wiadomos c historyczna w mys l zasady, z e wiara i historia to jedno 8. Mitom nadano bowiem ahistoryczne znaczenie, w przekonaniu, iz nie powinny byc one przedmiotem mys sfere dociekania badan . Liczyo sie lenie z yczeniowe, odrzucano zas caa przyczyn zjawisk i proceso w historycznych. Komunistyczne wadze nakazyway patriotyzm, uwolnienie historiografii od kosmopolitycznych deformacji i po takiej edukacji historycznej, w kto trzebe rej bohater socjalistyczny zostanie zro wnany z bohaterem kampanii wrzes niowej. kultury historycznej. Po Procesy polityczne i spoeczne rzutoway na ewolucje nasta pi czas utraty czasach rozkwitu historii i zainteresowania przeszos cia powa jako idea w XIX i XX w. Stanowia ona historii 9. Zanik historii wyste do integralny element zaro wno nowoczesnos ci, jak i antymodernistycznych pogla w i koncepcji. To konfrontacja spoeczen stw z barbarzyn stwem rewolucji, wojen kolonialnych, nade wszystko obu wojen s wiatowych w ostatnim stuleciu spowodoce do kryzysu pamie ci i odsunie cia przewaa traumatyczne przez ycia, prowadza szos ci 10. ci historycznej nigdy nie byy bezinteresowne Procesy utraty i oz ywania pamie i bezstronne. Odkrywanie jednych tradycji i grzebanie innych sterowane byo pod tem potrzeb teraz zi i solidarnos ka niejszos ci, m.in.: poszukiwania sensu, wie ci, c zwia zek z aktualna toz samos ci i poczucia przynalez nos ci. Nieuchronny by wie . Historiografia wprze gnie ta bya w suz pan powali polityka be stwa, a historycy wyste sto jako animatorzy narodowej pamie ci i piewcy wadzy. O ile przednowoczesna cze kultura historyczna miaa charakter tradycyjny i elitarny, o tyle nowoczesna staa sie do tego m.in. dynamiczna, wielogosowa i zro z nicowana w formie. Przyczyniy sie z takie czynniki, jak: przezwycie enie analfabetyzmu i umasowienie spoeczen stw. Obecna komercjalizacja i przyspieszenie historii, atrakcyjnos c audiowizualnych , iz technik przekazu sprawiaja historyk jako profesjonalny straz nik przeszos ci jest cych w interpretacji postrzegany tylko jako jeden z wielu aktoro w wspo uczestnicza i wykorzystywaniu minionych dziejo w dla kreowania lepszej przyszos ci.
Za H. Olszewski, Nauka historii w upadku, Warszawa, Poznan 1982, s. 404. W. Brachmann, Glaube und Geschichte, Nationalsozialistische Monatshefte 1621944, s. 108. 9 A. Heuss, Der Verlust der Geschichte, Gttingen 1959. 10 Zob. m.in. N. Bolz, Auszug aus der entzauberten Welt. Philosophischer Extremismus zwischen den Weltkriegen, Mnchen 1989; F. Stern, Kulturpessimismus als politische Gefahr, Mnchen 1986; A. Dem andt, Endzeit? Die Zukunft der Geschichte, Berlin 1993; H. White, Metahistory. Die historische Einbildungskraft im 19. Jahrhundert in Europa, Frankfurt am Main 1991.
8 7

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

DIALEKTYKI HISTORII I POLITYKI WOKO cie polityki historycznej przeje te zostao w polskim dyskursie z niemieckiej Poje czone d w naukowy obieg. Wynika to, jak moz literatury. Nie zostao ono wa dota na puje przede wszystkim w charakterze przypuszczac z faktu, iz termin ten wyste sloganu medialnego, hasa, postulatu politycznego lub argumentu w polityczno-historycznych kontrowersjach, bardziej wypenionego emocjami aniz eli poszukiwaniem sensu poznawczego. Z uwagi na naduz ycia dokonane wobec historii , jak i komunistyczna , kojarzy sie ono go przez dyktatury, tak hitlerowska wnie cy spory o historie jako wydarzenie negatywnie. Jako temat badawczy obejmuja w powijakach. Moz polityczne w pan stwach demokratycznych znajduje sie e dlatego tak atwo uz ywane jest jako sowo wytrych w sporach politycznych. W niemieckiej i francuskiej literaturze przedmiotu tematyka polityki historycznej zyskaa dopiero w ostatnich latach prawo obywatelstwa 11. sie zasadniczo W zachodnich krajach pod hasem polityka historyczna kryja dwa podstawowe kompleksy tematyczne: s wiadomos c historyczna i kultura paci. Pocza wszy od Johna Lockea na pytanie: kim jestes mie my, czyniono zawsze wiadomos rachunek z przeszos ci. S c wspo lnej przeszos ci to s wiadomos c wspo lnego istnienia w czasie, wspo lnego losu i posiadania wspo lnych przodko w. c To takz e wspo lny repertuar znako w symbolicznych, w kto rych pamie spoeczna przemienia wydarzenia i postacie z przeszos ci stwierdza Barbara Szacka 12. wiadomos S c historyczna wynika ze wspo zalez nos ci interpretacji przeszos ci, rozumienia teraz niejszos ci i perspektywy przyszos ci 13. Kultura historyczna i kuci odzwierciedla z kolei moz ltura pamie liwos ci ksztatowania s wiadomos ci historycznej, jej uwarunkowania spoeczne, polityczne, kulturowe oraz praktyko sie nan wanie. Skadaja specyficzne dla danego regionu, grupy etnicznej i narodu wiadomos tniania przeszos sposoby upamie ci. S c historyczna reprezentuje subiegnacji, inspiracji, nade ktywny czynnik procesu historycznego. Potrzebuje piele wszystko zas sporo w.

11 Zob. m.in. P. Steinbach, Erinnerung und Geschichtspolitik. Ein Gesprch mit Prof. Dr. Peter Steinbach, Universitas 1995, Jg. 50, s. 181-194; E. Wolfrum, Geschichtspolitik in der Bundesrepublik Deutschland 1949-1989. Phasen und Kontroversen, w: P. Bock, E. Wolfrum (Hg.), Umkmpfte Vergangenheit. Geschichtsbilder, Erinnerung und Vergangenheitspolitik im internationalen Vergleich, w 1992 r. sio Gttingen 1999, s. 55-81. We Francji po 10 latach pracy badawczej ukaza sie dmy i ostatni dniaja cym wszelkie tom Lieux de memoire. W tym projekcie narodowej historii Francij, uwzgle nowoczesne formy interpretacji dziejo w, uczestniczyo 130 historyko w pod kierunkiem Pierre Nora. 12 B. Szacka, Pamie c spoeczna, w: Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa 2000, s. 54. 13 Zob. klasyczna definicja K. E. Jeismann, E. Kosthorst, Geschichte als Horizont der Gegenwart. ber den Zusammenhang von Vergangenheitsdeutung, Gegenwartsverstndnis und Zukunftsperspektive, Paderborn 1985; tenz e, Geschichtsbewusstsein. berlegungen zur zentralen Kategorie eines neuen Ansatzes der Geschichtsdidaktik, w: H. Smuth (Hg.), Geschichtsdidaktische Positionen. Bestandsaufnahme und Neuorientierung, Paderborn 1980, s. 199-222.

10

ska Anna Wolff-Powe

Kultura historyczna obejmuje caos c sposobo w i form, w jakich spoeczen stwo dkuje i kojarzy przeszos ona w cia gym ruchu pojmuje, porza c . Znajduje sie , sztuka , polityka . Nauka historii stanowi tylko jej cze s i koresponduje z literatura c , podobnie jak samo oddziaywanie polityczne na interpretacje przeszos ci. Polityke moz ce na historyczna na okres lic jako s wiadome dziaanie klasy politycznej maja ci historycznej. Z uwagi na celu ksztatowanie zakresu i charakteru zbiorowej pamie cych aspiracje do kreowania kultury pamie ci, polityka wielos c podmioto w maja sto znajduje sie w polu napie c cze i konflikto w z innymi aktorami: elitami refleksyjnymi, instytucjami, zrzeszeniami, profesjonalnymi historykami. Musi ona dnic uwzgle takie czynniki, jak tradycja lokalna, rodzina, szkoa, najbliz sze otocze prawo uczestniczyc nie. W publicznym dyskursie na temat historii maja przedci stawiciele ro z nych s rodowisk, wyznan , kultur. Prowadzenie polityki pamie wymaga jednak publicznej legitymizacji 14. O ile w warunkach dyktatury wadza moz e narzucic przy pomocy s rodko w ci wbrew administracyjnych, ustaw, programo w szkolnych okres lone formy pamie opinii ogo u, o tyle w pluralistycznym spoeczen stwie polityczne propozycje tres ci tniania sa przedmiotem dyskusji i sporo i charakteru upamie w ro z nych s rodowisk i elit. Dotyczy to zaro wno polityki w odniesieniu do pomniko w, cmentarzy, nazw ulic, patrono w szko i instytucji, muzeo w, jak i zbiorowych oraz indywidualnych projekto w. W demokratycznym pan stwie zakres oddziaywania polityki jest bardziej ograniczony. prawo oraz reprezentuja instytucje publiczne konfrontowani Ci, kto rzy stanowia w tym zakresie ze zro byc sa z nicowanymi oczekiwaniami obywateli. Musza wiadomy z polityka historyczna. S s wiadomi wyzwan moralnych, z jakimi wia e sie sprzecznos ci ludzkiej natury i iluzorycznos ci oczekiwan na wypracowanie harmonijnego, jednolitego obrazu s wiata Hans Morgenthau, amerykan ski historyk pochodzenia niemieckiego, zaoz yciel szkoy realisto w pisa w 1945 r. w eseju Zo ciem politycznym; polityki i etyka za m.in.: Czowiek jest z natury zwierze z przypadku ba dz jest dlatego, z naukowcem staje sie z wyboru, moralista e jest czowiekiem. Kaz da epoka musi na nowo formuowac odwieczne problemy etyki politycznej chociaz by po to, by udzielac na nie odpowiedzi w s wietle swojego w stanie rozwia zac dos wiadczenia (...) Ani nauka, ani etyka, ani polityka nie sa dzy polityka a etyka . Nie moz dzy wadza konfliktu mie emy dokonac wyboru mie cza c w dziaaniu ma dros , odwage cywilna a dobrem wspo lnym (...) a c polityczna d etyczny czowiek pro nature polityczna ze swym przei osa buje godzic swa c uwypuklic znaczeniem moralnym 15. Pragna tragiczne sprzecznos ci natury

cy cykl dyskusji pod hasem: Pamie d Polityczny Zob. interesuja c po komunizmie, Przegla d Polityczny 752006 oraz Polityka historyczna, Przegla d 7374, 2005; Historia jako polityka, Przegla Polityczny 762006. 15 H. J. Morgenthau, The Evils of Politics and the Ethics of Evil, Ethics October 1945. Tu za d Polityczny 7374, 2005, s. II-VIII (przekad A. Pawelec). Przegla

14

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

11

ludzkiej i przestrzec przed szukaniem pozornej harmonii, autor dawa do zrozumienia, z e wszelkie porozumienie oznacza jedynie modus vivendi i ma charakter tymczasowy. Rozumienie historii, wiedza historyczna spoeczen stwa i rola historii w codzien w swej wielos cia i dokadnego nym z yciu sa ci i ro z norodnos ci nie do ogarnie zdiagnozowania. Przedmiotem sporo w pod koniec XX w. w wielu spoeczen stwach zwia zek mie dzy polityczna toz wspo sta sie samos cia czesnych narodo w a inter przeszos spo pretacja ci. Jednostki, grupy, instytucje, partie tocza r o to, z jakiej oraz poczucie przeszos ci czerpie sie orientacje duchowa i polityczna legitymizacje dom w kreowaniu obrazu zakorzenienia? Jaka rola ma przypas c pan stwu i jego urze funkcje w suz historii? Jaka bie historycznego os wiecenia ma penic publicystyka, nauka? a jaka dzy politycznymi uwarunkowaniami a nauPotrzeba wyjas niania zalez nos ci mie orientacja historyko s historyczna zrodzia sie wraz kowa w i spoeczna wiadomos cia zien z globalnymi przeobraz eniami, rozwojem nowych dyscyplin i odgae nauki oraz dzyludzkiej komunikacji. Cze ste przeomy, nieograniczonymi moz liwos ciami mie jak m.in. gwatowna emancypacja i wzrost s wiadomos ci mniejszos ci etnicznych i kulturowych, aspiracje narodowe nowych pan stw, poszerzenie Unii Europejskiej nowe cezury, kto wpyw na zrozumienie dziejo wyznaczaja re z kolei maja w. o role historycznych wydarzen W nowej sytuacji badacze pytaja i ich symboli nowe z dzy w publicznej przestrzeni. Powstaja ro da, formy i zalez nos ci mie a sfera publiczna . W tym wzgle dzie historia wiele korzystaa historiografia w ostatnich latach z innych dyscyplin naukowych, m.in.: literaturoznawstwa i antropologii kulturowej. Upowszechnienie zainteresowan nieprofesjonalnych i jej miejscem we wspo badaczy przeszos cia czesnos ci wywouje obawy reprezen cze sto podwaz , kada c akcent na tanto w nauki historii, kto rej kondycje a sie egzystencjalne dos wiadczenia jednostek. funkcje dydaktyczna w wolnych demokratyczPolityka historyczna peni istotna nych krajach. Bywa z e saby przywo dca szuka kompensaty w przeszos ci, a ro z ni przeszos gliwy worek, z kto s wieccy kaznodzieje traktuja c jak rozcia rego moz na gna c okazje i pogode polityczna . Polityka idzie bowiem na wycia cos na kaz da skro ty, dziaa na efekt, w pos piechu, upraszcza, liczy na emocje. W nauce historii intereso chodzi o przeszos c , w polityce o teraz niejszos c . Polityka jest gra w, walka , ma inne cele i perspektywy. Jej dziaania dokonuja sie w s o wadze wietle fachowej wiedzy, kieruja sie wzgle dami jupitero w. Badania historyczne wymagaja doraz cia gos racjonalnymi, wykluczaja nos c , potrzebuja ci, systematycznos ci, koncentracji i wyciszenia. wiadomos S c ograniczonego wpywu historyka na obraz historii spoeczen stwa w demokratycznym pan stwie rodzi frustracje. Wobec ogromnej konkurencji epoki spoeczen stwa informatycznego szanse historyka na dotarcie ze swoimi wynikami bowiem coraz mniejsze. W spoeczen do szerszej opinii sa stwach postkomuca komercjalizacja obje a ro nistycznych, gdzie triumfuja wniez rynek wydawniczy,

12

ska Anna Wolff-Powe

moz liwos ci publikowania sensacji historycznej, bez merytorycznej weryfikacji, sa ksza odpowiedzialnos nieograniczone. W tej sytuacji tym wie c spada na elity decyzyjne i refleksyjne. puje w podwo Dos wiadczenie dziejowe uczy, z e historyk wyste jnej roli: jako two rca i jako ofiara obrazo w historii. Po zakon czeniu II wojny s wiatowej ambicja nowych wadz demokratycznych Niemiec byo oddzielenie nauk humanistycznych od polityki i ideologii. Sytuacja powojenna, zdominowana przez ideologiczna mie dzy Wschodem i Zachodem, wymagaa jednak, by zaja c konfrontacje wyraz ne stanowisko polityczne wobec komunistycznego bloku. Najnowszej historii towarzyc od pocza tku sprzecznos szya wie c . Historia Wschodu europejskiego, gaa obiektywizm naukowy, a jednoczes Ostforschung, zaprzysie nie bya protestem cego od 1951 r. czasopisma przeciw utracie tereno w wschodnich. Motto wychodza ce obiektywnie, ale nie neutralnie stawiao pod znakiem Osteuropa brzmia rodkowa S zapytania postulat apolitycznos ci badan historycznych nad Europa 16 . Mimo spenienia podstawowego zadania, jakim byo informowanie i Wschodnia kurtyna , niekto o krajach za z elazna rzy historycy niemieccy uprawiali pod osona antykomunizmu zwyky nacjonalizm. sytuacja po polskiej stronie. Badania zachodnie Analogicznie ksztatowaa sie do wykorzystaa nowa wadza ludowa do legitymizacji komunistycznych rza w. Od cych sie tematyka polskich Ziem Zachodnich i Po historyko w zajmuja nocnych wadze partyjne oczekiway potwierdzenia odwiecznie polskiego rodowodu tych obszaro w. Dylemat godzenia obiektywizmu naukowego ze susznym w kon cu oczekiwaniem sprzeciwu wobec rewindykacyjnych tez badaczy zachodnioniemieckich naznaczy los historii tamtych czaso w. z bronia w re ku polityko cych do To, z e obraz historii moz e byc pote na w, maja na przydyspozycji wielkie wizje i wielkie mity historyczne, przekonalis my sie kadzie zaro wno Charlesa de Gaullea, Konrada Adenauera, jak i Wadysawa Gomuki. Dos wiadczenie dziejowe pokazuje, iz zmiana s wiadomos ci historycznej puje najmniej pod wpywem badan naste naukowych. Jej metamorfozy stanowia go wnie owoc konkurencji wielu dos wiadczen historycznych, konfrontowanych z nowymi problemami wspo czesnos ci. Wpyw badan jest powolny i wymaga wielu d nowe czasy sa wyzwaniem ro nakado w. Sta wniez dla badaczy przeszos ci 17. pamie ci za swe waz Kaz de pan stwo uznaje inscenizacje ne zadanie polityczne. Zabiegi te winny dawac waz ne impulsy do publicznej dyskusji. Kontrowersje na tle stanowic interpretacji historii w pluralistycznym spoeczen stwie moga waz ne z ro do inspiracji dla debat i rozwoju badan pod warunkiem, z e chodzi w nich o wartos ci

C. R. Unger, Objektiv, aber nicht neutral Zur Entwicklung der Ostforschung nach 1945, Osteuropa Jg. 55, H. 122005: Spiegel der Zeit: 1925-2005. Osteuropa: Traditionen, Brche, Perspektiven, s. 113-132. 17 Por. na przykadzie niemieckiej historii H.-P. Schwarz, Geschichtsschreibung und politisches Selbstverstndnis, Aus Politik und Zeitgeschichte Bd. 361982, s. 5-16.

16

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

13

poznawcze. Pan stwa postkomunistyczne, nowe ugrupowania polityczne potrzebuja jednakz e przede wszystkim nowej historycznej legitymizacji. W takich warunkach historia suz y go wnie jako wehiku do zespalania s rodowisk, pokolen , jest z ro dem mobilizacji spoeczen stw. Szczego lna role odgrywaja w tym mity histo toz spoeczen wraz ryczne. One generuja samos c i stabilizuja stwo. Daja enie o osobliwos jednos ci i harmonii, stanowia ci narodu. Rytuay, symbole, mity jedynie ornamentem spoecznej rzeczywistos funkcje komunikuja ca , nie sa ci. Penia ca ; stanowia o istotnej dramatyzacji emocji, kto informuja re w szczego lnych cza naro sytuacjach najbardziej a d 18. Historia zawsze jest wynikiem naszej mys lowej selekcji. Wielkie spory woko zbrodniczej dziaalnos ci Wehrmachtu, roli Prus w historii, antyhitlerowskiego ruchu gne y sie w Niemczech latami. Uczestniczyli oporu, czy Muzeum Holocaustu cia w nich przedstawiciele wszystkich partii, badacze, pisarze, publicys ci. W Polsce po publiczna . Jeden zwia zany by ze 1989 r. dwa tematy skupiy na duz ej uwage stosunkami polsko-z ydowskimi (Jedwabne), drugi z polsko-niemieckimi (idea dzeniom). Trudno ocenic Centrum przeciwko Wype z kro tkiej perspektywy ich wzbogaciy one wiedze obu spoeczen efekty. Z pewnos cia stw, chociaz przypominay niekiedy bardziej pole bitwy aniz eli forum dyskusyjne. Na pytanie, czy sko wysza z nich prawda historyczna, nie sposo zwycie b jednak jednoznacznie odpowiedziec . Nieufnos c wobec hasa polityka historyczna w Polsce wyrasta z najnowszych rodkowo-Wschodniej przeom demokratyczny dokona dos wiadczen . W Europie S w penym powia zaniu z tym, co jest przedmiotem piele gnacji s sie wiadomos ci kszym i kultury historycznej. W tym regionie Starego Kontynentu, gdzie w wie poway dyskontynuacje, gwatowne stopniu aniz eli w Europie Zachodniej wyste kulture pamie ci. zmiany granic politycznych, mniej byo miejsca na homogeniczna c jej partykularne wyspy. Tam, gdzie w spadku po minionej epoce Powstaway wie pozostawali wygrani, przegrani, sprawcy i ofiary, miary sprawiedliwos ci nie sa c jednoznaczne, gdyz trudno rozstrzygna , ile w nas jednego i drugiego. Jak nie bez w dziejach okresy, kiedy caa racji zauwaz y bowiem Hermann Hesse istnieja jakby w dwo generacja znajduje sie ch czasach i dwo ch stylach z ycia, gdy zatraca sie pewnos caa c , bezpieczen stwo i niewinnos c . , a polityka ksztatuje historie . Polska i inne kraje, Historia ksztatuje polityke , przekonay sie rycho, z kto re po 1989 r. wybray demokracje e od zachowania odpowiednich proporcji w tych relacjach zalez y, w jakim stopniu polityka histodzie konstruktywna lub destrukcyjna. W okresie, gdy diametralnie zmienia ryczna be
Por. szerzej E. Wolfrum, Geschichte als Politikum Geschichtspolitik. Internationale Forschungen zum 19. und 20. Jahrhundert, Neue politische Literatur, Jg. 41, 1996, s. 376-401; H. Folkers, Die gerettete Geschichte. Ein Hinweis auf Walter Benjamins Begriff der Erinnerung, w: A. Assmann, D. Harth (Hg.), Mnemosyne. Formen und Funktionen der kulturellen Erinnerung, Frankfurt am Main 1993, s. 367; J. Danyel, Die Historiker und die Moral. Anmerkungen zur Debatte ber die Autorenrechte an der DDR-Geschichte. Geschichte und Gesellschaft Jg. 21, H. 21995, s. 290-303.
18

14

ska Anna Wolff-Powe

rola pan problemy legitymizacji wadzy, ros sie stwa i spoeczen stwa, narastaja nie otulina historii. Kaz potrzeba wspierania sie dy obraz i kaz da interpretacja przeszo; raz poszukiwaniu sensu, solidarnos s ci zawsze bowiem czemus suz a ci, budowaniu nowego poczucia przynalez nos ci, to zno w jako argument wymierzony w przeciwc nika politycznego. Przeszos c moz na rozliczyc , odsuna , usprawiedliwic , przez z nia poprzez zemste lub procedury sa dowe. Nowa zwycie yc , rozprawic sie historiografie . polityka przyniosa w okresie przeomu demokratycznego nowa Rehabilitacja monarchizmu w Rumunii, Bugarii, Serbii, idealizacja przedsocjalisdku i systemu, fascynacja narodem, cze sto w jego dziewie tnastotycznego porza wiecznym wydaniu, znalazy odzwierciedlenie w przeogromnej ofercie biografii, tniko pamie w, historycznej publicystyki oraz two rczos ci filmowej. tnos gnie tych w nowa polityke rodza cych Namie ci historycznych sporo w wprze demokracji niespokojnych lat, znalazy w niekto sie rych regionach dramatyczny cej od komunistycznego systemu fina. Wszystkie konflikty w Europie odchodza s wchodzia konfrontamiay podoz e historyczne. W tej cze ci Europy, gdzie w gre cja wyobraz en obszaru pan stwowego, wszystkie strony konfliktu funkcjonalizoway na paszczyz sprawdzonymi stereohistorie nie celo w politycznych, posugiway sie , uwierzytelniaja c historie dla aktualnych potrzeb. Rewitalizacja typami i ideologia trzpolitycznych przez historie kosztowaa Bakany tysia ce ofiar, celo w wewna dzenia i gwat. Komunistyczna partia i Kos masowe wype cio ortodoksyjny w Serbii rocznice bitwy na Kosowym Polu ponad milion zgromadziy w 1989 r. w szes c setna ludzi, a przywo dca kraju Slobodan Miloevic przypomina, z e kaz dy naro d ma mios c , kto ra wiecznie ponie w jego sercu. Dla Serbo w byo to Kosowo. Dlatego Kosowo musi byc serbskie. W odwoaniu do historii wielkos ci szukaa Chorwacja c oraz ci wyznawcy wielkoserbskiej idei, kto rzy przez pamie Piotra Wielkiego, Bogdana Chmielnickiego i Dymitra Don skiego szukali w naturalnym historycznym sojuszu Rosjan i Serbo w ortodoksyjnych braci podstawy do wskrzeszenia z ruin zjednoczonej sowian szczyzny 19. dzisiaj z faktem, iz Lata dyktatury sprawiy, z e trudno pogodzic sie w democ kratycznym pan stwie, zro z nicowanym spoeczen stwie pamie historyczna jest ce probwielogosowa, dynamiczna, przys pieszona, skomercjalizowana. Na pala odpowiedzi w przeszos lemy polityczne teraz niejszos ci szuka sie ci. Polityka dzie na wscho historyczna po 1989 r. ujawnia wsze d od aby swe janusowe oblicze. na siebie, potrzeba prawdziwej wiedzy na temat Tam, gdzie wszystko nakada sie istoty totalitarnego systemu, szukanie gdzie sprawca, a gdzie ofiara, zados c 19 Na temat rozrachunko w historycznych w byej Jugosawii zob. m.in. I. Iveljic , Cum ira et studio. Geschichte und Gesellschaft Kroatiens in den 1990er Jahren, w: H. Altrichter (Hg.), Gegen Erinnerung. Geschichte als politisches Argument im Transformationsproze Ost-, Ostmittel- und Sdosteuropas, Mnchen 2006; C. Bethke, H. Sundhaussen, Zurck zur alten bersichtlichkeit? w: H. Altri chter (Hg.), Gegen Erinnerung..., s. 205-218; W. Hpken, Vergangenheitspolitik im sozialistischen Vielvlkerstaat: Jugoslawien 1944 bis 1991, w: P. Bock, E. Wolfrum (Hg.), Umkmpfte Vergangenheit, Gttingen 1999, s. 210-246.

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

15

dny jest uczynienie, moralnos c , ros nie znaczenie wraz liwos ci politycznej, niezbe dystans do sprawy. Kierunek zainteresowan spoecznych wskazuje dzis wyraz nie, iz uwaga opinii publicznej koncentruje sie mniej na wydarzeniach, a bardziej na rekonstrukcji bardziej skutki niz fakto w, w centrum zainteresowan sa przyczyny; nadawanie znaczenia przeszos ci, sposo b przekazu, magazynowania wspomnien lub usuwania ci, kontekst, w jakim to naste puje sa waz z pamie niejsze aniz eli same procesy c historyczne. Jak, kiedy, dlaczego i przez kogo przywoywana jest pamie , to pytania, kto re staja sie waz nym elementem sytuowania przeszos ci w teraz niejszo historyczna s ci, a jednoczes nie wyznacznikiem aktualnej debaty nad polityka dzynarodowym otoczeniem. w Polsce i jej mie w aktualnych sporach uczestnicza wirtuozi pamie ci, W walce o dominacje ci: muzeo polityczni aktorzy, inicjatorzy nowych miejsc pamie w, pomniko w. ci odkrywa sie dla rozwia zania konkretnych zadan Miejsca pamie politycznych role odgrywa przy tym styl debaty i atmosfera publicznego i spoecznych. Waz na dzie naste puja istotne zmiany w wykorzystaniu je zyka sporu 20. Nie dyskursu. Wsze puja cej radykalizacji je zyka w konstytuowaniu spoeczsposo b nie zauwaz yc poste nej rzeczywistos ci. Chociaz historia nie stanowia nigdy immanentnej jednos ci, to z faktem, iz zyk, jakim sie posugujemy dla jej jednak trudno pogodzic sie je interpretacji, peen jest sprzecznos ci. sfera zachowan biaja sie Kultura historyczna jest ta i dziaan , w kto rej zaze elementy estetyczne (muzea, pomniki, sztuka i two rczos c artystyczna), poznawcze kno, rozum i uczucia powinny ze soba (nauka) oraz polityczne. Ich wyznaczniki: pie z przeszos wspo grac 21. Zachwianie proporcji i radykalizm w obchodzeniu sie cia doprowadzic ci historycznej (gdy nadmierna moga do nadmiaru estetyzacji pamie z wasnego osa du i refleksji), koncentracja na muzeach, pomnikoterapia zwalniaja dogmatyzacji nauki (czego przykadem by marksizm) lub upolitycznienia s wiadoc waz mos ci historycznej. Polityka historyczna jest wie nym miernikiem kultury politycznej spoeczen stwa. Jacy aktorzy polityczni, w jaki sposo b i dla jakich przeszos dzis intereso w eksponuja c , staje sie waz nym pytaniem nie tylko dla ce staje sie bynajmniej nie pytanie o prawde historyczna , lecz Polski. Tu rozstrzygaja przy pomocy jakich s rodko w i jakich dos wiadczen uczynic przeszos c atrakcyjna dla polityki. Polityka historyczna jest traktowana jako waz dla ogo u i skuteczna ne zadanie polityczno-pedagogiczne. Szeroka perspektywa i wszechstronna ocena gwarancje przeszos ci, nade wszystko jednak krytyczne podejs cie do niej stanowia was ciwej edukacji spoecznej.

20 G. G. Iggers, Zur Linguistischen Wende im Geschichtsdenken und in der Geschichtsschreibung, Geschichte und Gesellschaft Jg. 21, 1995, H. 4, s. 557-570. 21 Por. m.in. P. Reichel, Politik mit der Erinnerung. Gedchnisorte im Streit um die nationalsozialistische Vergangenheit, Wien 1997.

16

ska Anna Wolff-Powe

Z NIKI POLSKIEGO SPORU POLITYKA HISTORYCZNA: DETERMINANTY I WYRO puje od kilku lat w polskich Tematyka polityki historycznej, kto ra wyste s rodkach masowego przekazu, stanowi przedmiot rozlicznych konferencji i poli w caoksztat przemian kultury politycznej po 1989 r. tycznych apeli, wpisuje sie na renesans w Europie postkomunistycznej. Fakt, iz jej wybuch stanowi reakcje ci historycznej w Niemczech, niedostatek wiedzy o najnowszej historii Polski pamie i arogancje rosyjskich przywo w Europie Zachodniej i odpowiedz na manipulacje dco w politycznych, okres la juz in statu nascendi jej charakter. Postawa i zachowania okres znamiona koniunkturalizobronne utrudniaja lenie pozytywnych celo w, nosza emocje, cze sto wyraz sie w rozdawaniu cioso mu i doraz nos ci, mobilizuja aja w na i powage debaty. s lepo, co obniz a range coAnaliza teksto w i wypowiedzi dotychczasowych uczestniko w debaty pos wie pnych hipotez i wniosko nej polityce historycznej pozwala na sformuowanie wste w. w dyskusji wynikao Mimo iz w niekto rych przypadkach zaangaz owanie sie c z pozytywz potrzeby okres lenia modelu dziaania pan stwa w tym zakresie, a wie tej tematyki definiowana jest w zdecydonych w zaoz eniu przesanek, tres c podje wanej mierze negatywnie. Wyklucza to moz liwos c dialogu i konstruowania cym waz nych dla spoeczen stwa i pan stwa zadan . Jej podstawowym i rozstrzygaja demontaz o polskiej specyfice wyro z nikiem sa , negacja i walka. Haso polityki bowiem waz historycznej stao sie nym argumentem sporu o tzw. IV Rzeczpospolita dza cych obecnie si politycznych i ich zaplecza intelektualnego. Skierowane dla rza dom, sprawuja cym wadze po 1989 r. oraz elitom zostao ono przeciw wszystkim rza cym w transformacji Polski. Jego zaoz uczestnicza eniem jest przede wszystkim i mardyskredytacja caego dorobku III Rzeczypospolitej. Jes li zas dewaluuje sie ce od go ginalizuje wszelkie opinie, odbiegaja wnego i usankcjonowanego przez wadze nurtu mys nowa lenia i zachowan , to wszelki demokratyczny spo r staje sie niemoz liwy. Domniemanie winy Integralnym elementem kaz dego przeomu jest pro ba zniweczenia i os mieszenia starej interpretacji historii oraz zadenuncjowania starych elit. Chociaz mechanizm , z cy obecnie ton opinii ten opanoway najlepiej ro z ne dyktatury, okazuje sie e nadaja podobne publicznej polityczni decydenci, chociaz w innym wymiarze, stosuja zyk propagandy. Brak refleksji nad zakresem tres techniki i je ci okres lanej mianem polityki historycznej sprawi, z e w toku walki wyborczej, jak i publicznej debaty z termin ten okaza sie ro dem niewyczerpanego arsenau sprzecznych argumento w i pozornych recept na uzdrowienie kraju. Okres la on zaro wno fakty i zjawiska trznej (m.in. edukacja, wychowanie patriotyczne, lustracja, w polityce wewne dekomunizacja, problemy kombatanckie, toz samos c narodowa, stosunek do mniej-

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

17

szos ci), jak i w polityce zagranicznej (formy i zakres promocji Polski w s wiecie, siado stosunek do sa w i ich spus cizny historycznej, odszkodowania). U progu debaty lega z gruntu faszywa teza o radykalnym odrzuceniu dza ce i s przeszos ci i zaniedbaniu tradycji przez dotychczasowe ekipy rza rodowisko teza utrudnia fakt, iz elit. Rzeczowy spo r z powyz sza przedmiot krytyki jest charakter ogo anonimowy, formuowane zarzuty maja lnikowy, a brak materiau merytorycznego sensu. Zakamywanie rzeczywistos dowodowego pozbawia ja ci Polski po przeomie demokratycznym przebiega z ro z nym nasileniem w zalez nos ci od kontekstu politycznego. Dariusz Gawin, historyk mys li politycznej, ekspert, wicedyrektor Muzeum Powstania Warszawskiego, jako jeden z pierwszych uzna, z e w Polsce zadec tych dominowao przekonakretowano koniec historii. W latach dziewie dziesia cz nalez nie, z e ad demokratyczny nie tylko moz na, lecz wre y budowac , bez do pamie ci historycznej, sfery symboli czy wspo odwoywania sie lnotowych cie neutralnos dowej pan gano takz rytuao w. Poje ci s wiatopogla stwa rozcia e na sfere ci historycznej. Pan toz samos ci oraz pamie stwo miao okazywac cakowite dsinc go wolnej grze rynku idei, kultury, tressement dla tego obszaru, pozostawiaja w kon cu zas zwykej rozrywki 22. pie do materiao conym polityce historycznej We wste w konferencyjnych pos wie Dariusz Gawin i Pawe Kowal, historyk, wspo autor koncepcji Muzeum Powstania go Warszawskiego sformuowali zarzut, iz politycy koncentrowali sie wnie na wskaz nikach gospodarczych, na skomplikowanych procesach transformacji. W tych sztuka uprawiana przez technokrato warunkach polityka miaa stac sie w. Sfere toz pcze, hasa symboli, sfere samos ci, spory o wartos ci okres lano jako tematy zaste retoryczne uz ywane przez demagogo w i populisto w 23. ci hiBezrefleksyjne, mechaniczne powtarzanie opinii o zarzuceniu pamie w ostatnich latach w nurt agitacji storycznej w III Rzeczypospolitej wpisuje sie konstrukcja mys politycznej. Cechuje ja lowa, kto ra zakada imputowanie okres lonym s rodowiskom, zaangaz owanym w dzieo demokratyzacji Polski, negatniania przeszos tywnego stosunku do wszelkich form upamie ci. Jej celem jest sto li tylko retorycznej, aktywnos wyeksponowanie wasnej, cze ci na tym polu. praktyka jest wkadanie w usta starych elit opinii uzalez cej Upowszechniona niaja jakoby byt wspo lnoty obywatelskiej od wzrostu gospodarczego oraz sugerowanie, tali liberaowie, wybieraja c przyszos , zaniedbali iz to zapamie c i gospodarke 24 przeszos c .

D. Gawin, Polityka historyczna i demokratyczne pan stwo, w: Polityka historyczna. Historycy politycy prasa. Konferencja pod honorowym patronatem Jana Nowaka-Jezioran skiego, Paac Raczyn skich w Warszawie 15 grudnia 2004, Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 25. 23 D. Gawin, P. Kowal, Polska polityka historyczna, w: Polityka historyczna..., s. 11. 24 M. Mutor, K. Noworyta, F. Mem ches, Historia polityki historycznej, Narodowe Centrum Kultury 26 IV 2006 (httpnck.pl?felieton).
d Zachodni 2007, nr 1 2 Przegla

22

18

ska Anna Wolff-Powe

ca s cona W mys l zaoz enia, iz cel us wie rodki, niemal kaz da publikacja pos wie , obejmuja ca okres afirmacji nowej polityki historycznej, powiela bezosobowa tnastolecia krytyke , sprowadzaja ca sie najcze s minionego pie ciej do twierdzenia, iz patriotyzm, duma z wasnej historii, poczucie wiezi z poprzednimi pokoleniami d jako anachronizm stoja cy na przeszkodzie nowoczes postrzegano dota nie pojmowanej europeizacji i demokratyzacji spoeczen stwa. Tworzone sztucznie po jednakz dziay i alternatywy nie odzwierciedlaja e rzeczywistos ci. Retorycznego zaoz enia inicjatoro w polityki historycznej: skoro wy ucieklis cie od historii, my , my naro triumfalnie do niej wracamy, wy wybralis cie Europe d i patriotyzm, wy , liberalizm, a co za tym idzie konsumpcjonizm i odrzucenie wartos ci, my wspo lnote uzasadnic nie da sie z adnym logicznym punktem widzenia. zyskuje sobie aplauz szeroko Idea nowej polityki historycznej z atwos cia du, iz rozumianych s rodowisk prawicowych, chociaz by z tego wzgle go wnym przedmiotem ataku jej nosicieli jest ogo lnikowo okres lana lewica. W praktyce kryja za nia siy postkomunistyczne, postsolidarnos sie ciowe, liberaowie. To postbili koniec historii, pisze Grzegorz Go c, iz komunis ci odtra rny, sugeruja udao sie s im z pomoca rodowisk postsolidarnos ciowych przekonac spory odam spoeczen pozostawic stwa, z eby historie historykom i nie mieszac jej z aktywnos cia 25. publiczna Andrzej Nowak, naczelny redaktor czasopisma historycznego Arkana, jeden ci z uczestniko w konferencji zorganizowanej 30 marca 2006 r. w Instytucie Pamie conej Polskiej pamie ci historycznej, nalez Narodowej (IPN), pos wie y do grupy cych sie w tropieniu winnych historycznego eskapizmu. radykao w, przes cigaja W walce o przywro cenie rangi tradycji romantycznej autor zro wnuje propagande PRL. Obie skrzywdziy pamie c , III Rzeczypospolitej z propaganda historyczna c ja do lamusa. W imie sprawiedliwos odsyaja ci spoecznej i narodowej domaga sie A. Nowak pokazania prawdziwych bohatero w, kto rych miejsce byo przez t lat na s siedemdziesia mietniku historii i gdzie usiowano ich przytrzymac w ostattnastoleciu. III Rzeczypospolita stanowi dla niego tylko kontynuacje szkoy nim pie cej Polakom poczucie dumy mys lenia opartej na propagandzie nihilizmu, odbieraja wie c w roli rzecznika kontrpropagandy. Jej celem ma narodowej. Autor widzi sie bliz byc przywro cenie godnos ci tradycji romantycznej w imie ej niesprecyzowanej wizji przyszos ci dla dobra pan stwa, pojmowanego jako wspo lnota obywateli, byc jej porzucic kto rzy chca w tej wspo lnocie, a nie chca ze wstydem 26. cy na wspomnianej konferencji Ministerstwo Pawe Skibin ski, reprezentuja cy o prawdziwa , rzetelna i wiarygodKultury i Dziedzictwa Narodowego, nawouja polityke historyczna w Polsce, sam daleki jest od elementarnej rzetelnos na ci, gdy jest to, o czym mo niekto stwierdza: Nieprawda wia rzy naukowcy, publicys ci
G. Go rny, Koniec kon ca historii, Przewodnik Katolicki 452004, s. 30-31. ci Narodowej nr 5, maj 2006, wypowiePolska polityka historyczna, Biuletyn Instytutu Pamie dzi A. Nowaka, patrz s. 4, 7, 28.
25 26

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

19

sie a takz e niekto rzy politycy, z e Polacy, jako polska wspo lnota narodowa, nie maja c nie powinnis czym pochwalic , wie my prowadzic polityki historycznej. Na tle arogancji innych i przypisanej wyimaginowanym autorom tezy o braku w polskiej wasna historii bohatero w i wzorco w osobowos ciowych jas niej prezentuje sie 27 czym pochwalic odkrywczos c : bowiem mamy sie . Marek A. Cichocki, historyk idei, dyrektor programowy Centrum Europejskiego tnuje III Rzeczypospolita za zaniechania w zakresie polityki w Natolinie, pie anonimowa , co pozwala na bezkarne, historycznej. W swej krytyce stosuje forme pozbawione materiau dowodowego i egzemplifikacji oskarz enia: Nie jest przypac tych III Rzeczpospolita nie dopracowaa sie dkiem, z e w latach dziewie dziesia cz przeciwnie uczyniono bardzo takiej zbiorowej toz samos ci historycznej. Wre c i wyrzucic poza nawias wiele, aby negatywnie naznaczyc pamie kolektywna ja z sfery publicznej; uznac za obcia enie, a nawet zagroz enie dla demokratycznej jest wiele racji w jego i gospodarczej transformacji w Polsce. Z pewnos cia twierdzeniu, iz przeciwne demaskowaniu przeszos ci PRL byy te ugrupowania ideologiczna tradycje PZPR. Z tego tez polityczne, kto re dziedziczyy caa powodu historii powojennego czterdziestolecia. Jednak nie byy zainteresowane analiza charakterystyka nowych si politycznych i biznesowych w III RP jako s rodowisk, ci historycznej, go kto re uciekay od kwestii pamie wnie dlatego, gdyz z adna partia polityczna, czy polityczne s rodowisko nie mogy ze spokojnym sumieniem odwoac do wasnej dugiej tradycji demokratycznej ani do wasnej, dobrze ugruntowanej sie gos w historii politycznej cia ci 28, stanowi naduz ycie. Traktowanie polityki w Poltnastoleciu powstaa sce po 1989 r. en bloc i ignorowanie faktu, iz w minionym pie ogromna liczba dokumento w, wydawnictw, opracowan , nowych instytucji i or ganizacji, kto re dokonay naukowego i moralnego rozrachunku z komunistyczna , nie ma nic wspo historyczna , o kto tak gorliwie przeszos cia lnego z prawda ra ore downicy polskiej polityki historycznej. apeluja Robert Kostro, doradca frakcji Unia na Rzecz Europy Narodo w w Parlamencie Europejskim, w latach 2000-2001 szef gabinetu ministra kultury i dziedzictwa narodowego oraz Tomasz Merta, historyk, podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w 2001-2002 dyrektor Instytutu Dziedzictwa III RP zarzut nieprzygotowania narodu do bitwy o pamie c Narodowego, czynia . c przyszos s Nazbyt pospiesznie wybieraja c cze c elit politycznych i intelektualnych uznao, z e polityka historyczna jest czystym anachronizmem, kto remu nie 29 cac warto pos wie zbyt wiele czasu i energii . Filozof Dariusz Karowicz nie jest zi oryginalny, gdy powtarza za innymi, iz za obecne zimne pan stwo, pozbawione wie ci wszyscy, kto spoeczen stwo odpowiadaja rzy w swym zacietrzewieniu tworzenia
Tamz e, s. 22 i 23. M. A. Cichocki, Czas silnych toz samos ci, w: Polityka historyczna..., s. 16. 29 R. Kostro, T. Mert a (red.), Pamie c i odpowiedzialnos c , Os rodek Mys li Politycznej, Centrum Konserwatywne, Krako w 2005, Wste p, s. VII.
28 27

2*

20

ska Anna Wolff-Powe

wolnego rynku, demokratycznych struktur i indywidualistycznego ducha nowoczesgnuja ca kolektywistyczne wzorce pamie c za wroga. nos ci uznali piele zbiorowa mu jako pan III Rzeczpospolita jawi sie stwo naiwnych liberalnych recept, w kto rym wizja technokratycznej wspo lnoty doskonale odpowiadaa wizji nowego ci i skrupuy sprawiedliwos pan stwa, kto re odrzuca niewygodny balast pamie ci, cene unikano zaro w kto rym wreszcie za wszelka wno retoryki, jak i argumentacji, odwoywac c kto ra mogaby sie do takich poje jak historia, ojczyzna, sprawiedzek czy pos cenie 30. liwos c , obowia wie gego stou jako Do cho ru krytyko w III Rzeczypospolitej, grubej kreski, okra czy sie Zdzisaw Krassprawco w osabienia wszystkiego, co wspo lnotowe, przya bski, socjolog na Uniwersytecie w Bremie i profesor na Uniwersytecie node tnuje ideologie polskiego Kardynaa Stefana Wyszyn skiego w Warszawie. Pie cym ja przekonaniem, z liberalizmu, z cechuja e wolnos c to brak kontroli i silnych norm oraz niczym nieograniczony pluralizm kulturowy, z e sabe pan stwo i po czyms stnarodowe spoeczen stwo sa nieuniknionym w dobie globalizacji, z e rynek puje wspo 31. To ideologia polskiego liberalizmu i utopia otwartego zaste lnote pamie ci zbiorowej i polityki historycznej spoeczen stwa (...) negoway potrzebe pan stwa. kszos Zaro wno dobo r autoro w do zbiorowych publikacji, jak i uczestniko w wie ci konferencji, organizowanych z inspiracji apologeto w polityki historycznej suz y cznie jednorodnej wykadni interesuja cego nas tematu. Takie debaty osabiaja wya szans na rzeczowa walory poznawcze, a atakowani adwersarze pozbawieni sa i argumentacje . Tym bardziej iz awangarda obrone za publicystyczno-naukowa wszyscy liderzy rza dza cych i licza cych sie w Polsce partii polityki historycznej stoja politycznych. Jarosaw Kaczyn ski, prezes Prawa i Sprawiedliwos ci (PiS), przed wygranymi wyborcza do napie twyborami 25 wrzes nia 2005 r. wykorzystywa kampanie ci historycznej. nowania przeciwniko w politycznych jako sprawco w negacji pamie tku III Rzeczypospolitej aktywnymi Fakt, iz bracia Kaczyn scy byli od pocza trznej pan gu pie tnastu lat nie dali publicznie aktorami w polityce wewne stwa i w cia znac o potrzebie tworzenia modelu aktywnej polityki historycznej, nie przeszkadza im dzisiaj w przyoblekaniu szat Kasandry. Bylis my coraz bardziej wystraszeni dzieje (...) tym, co moz bianie sie kryzysu tym, co sie na okres lic jako was nie poge trznego punktu widzenia, widzielis polonizmu. Z jednej strony, z wewne my, co w Polsce z Polakami, z narodem polskim, kto dziao sie rego toz samos c ulega cemu osabieniu mam na mys ci, od wasnej znacza li nie tyle odwro t od pamie cz wzrost fali jawnej nieche ci wobec sie gania w przeszos historii, ile wre c 32.
D. Karowicz, Pamie c aksjologiczna a historia, w: R. Kostro, T. Merta (red.), Pamie c i odpowiedzialnos c ..., s. 31-41. 31 bski, Poz Z. Krasnode egnanie z III Rzeczypospolita, Rzeczpospolita 10 IX 2005. 32 Jakiej polityki historycznej potrzebuje Polska? Dwugos polityko w: Jarosaw Kaczyn ski i Jan Rokita, w: Polityka historyczna..., s. 108.
30

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

21

tnowanie permisywizmu Dzisiejszy premier nie ukrywa swych zamiaro w. Napie obyczajowego postsolidarnos ciowego liberalizmu, kto ry korespondowa z post defensywa pamie ci, suz komunistyczna yo jako punkt wyjs cia do forsowania rewolucji moralnej. Historia jako ofiara III Rzeczypospolitej stanowi temat wypowiedzi najwyz dniko szych urze w w pan stwie. Kazimierz Micha Ujazdowski, minister kultury dzie Jarosawa i dziedzictwa narodowego juz w latach 200-2001 oraz w obecnym rza s Kaczyn skiego, wspo two rca PiS-u, pisze: Moz na miec wraz enie, z e cze c liberal : nych i lewicowych elit stawia nas przed nieprzyjemna alternatywa albo megagnowanie tradycji historycznej okazuje sie wie c lomania albo amnezja. Piele nienowoczesne i szkodliwe dla rozwoju spoeczen stwa 33. Bronisaw Wildstein, od tkowos maja 2006 r. prezes Telewizji Polskiej, widzi wyja c Polski na tle innych krajo w europejskich w minimalnej produkcji teksto w historycznych. A tak w 1989 roku, pocze ci na okra gym w ogo le, to przekonywano nas, urodzilis my sie tamy ... A jes tamy, jes stole i nic nie pamie li nie pamie li nie ma nowych seriali, z ogla da stare seriale, czyta stare podre czniki jez nie ma nowych ksia ek no, to sie eli dza telewizja , pokazuje ona historie mniej wie cej w ten sam, ci sami ludzie nadal rza wypro bowany w czasie PRL sposo b 34. Jego postawa znalaza uznanie wadz partyjnych, a czas pokaz e, czy funkcja go wnego decydenta polityki medialnej bienie wiedzy i s wpynie na poge wiadomos ci historycznej obywateli. Styl i charakter krytyki III Rzeczypospolitej w aspekcie polityki historycznej ca do prowadzenia dyskursu. Negacja i odrzucenie dorobku demokratyczznieche nego pan stwa po przeomie 19891990 uniemoz liwia spo r o tres ci, motywy ci w warunkach pluralistycznego spoeczen i konsekwencje polityki pamie stwa. go tpliwoFakt, iz uczestnikami debaty sa wnie historycy idei, pozbawic winien wa s ci, czy przedstawiony przez nich stan kondycji III Rzeczypospolitej jest efektem s wiadomej manipulacji. Historyk doktryn i mys li politycznej musi miec bowiem s c pena wiadomos c faktu, iz pamie i mentalnos c jednostki oraz spoeczen stwa do tej sfery subiektywnych przez tki lat. nalez a yc , kto rej proces zmian trwa dziesia ca przeobraz Nagromadzona, ogromna juz literatura dotycza en spoecznych i politpliwos tycznych w dobie transformacji, nie pozostawia ro wniez wa ci, iz w krajach unikatowa w s postkomunistycznych dokonaa sie wiecie bezkrwawa rewolucja, daleko ida ce skutki uboczne. We wszystkich kto ra obok wolnos ci niosa ze soba cych sie krajach spoeczen , jaka przyszo pacic reformuja stwa rozczarowane cena za wolnos c , wczes niej czy po z niej przyzwoliy na powro t do wadzy lewicy. cych od komunizmu naznaczona bya Kultura polityczna spoeczen stw odchodza w charakter i nature procesu transformacji. Charakparadoksami, kto re wpisane sa rozliczne sprzecznos ce go teryzoway ja ci, wynikaja wnie z faktu, iz w fazie
33 R. Kostro, K. M. Uj azdowski, Odzyskac pamie c , w: R. Kostro, T. Merta (red.), Pamie c i odpowiedzialnos c ..., s. 45. 34 Zob. Polityka historyczna rola s rodko w masowego przekazu. Dos wiadczenie III Rzeczypospolitej, postulaty na przyszos c , w: Polityka historyczna..., s. 154-155.

22

ska Anna Wolff-Powe

cych do dyspozycji, realizuja cych transformacji ilos c s rodko w i mechanizmo w stoja rozliczne cele modych demokracji, jest wielce ograniczona, a margines wyboru ski. Proces przeobraz nowych elit jest niezwykle wa en funkcjonuje tu bowiem na czonych. zasadzie naczyn poa Stabilna demokracja i gospodarka rynkowa wzajem warunkuja . Realizacja reform w jednej dziedzinie z nie sie ycia moz e powodowac zaniedbania w innej. Totez trudnos ci synchronicznego reformowania dziedzin politycznych i gospodarczych opo z niay proces ksztatowania spoeczen stwa oby czaso watelskiego. Rzutowac to musiao na klimat i atmosfere w przeobraz en . Powszechne sa wo wczas oczekiwania na nos na wizje i przejrzyste cele. Geboka jest potrzeba wypenienia duchowej pro z ni, wypracowania etycznych norm i nowej filozofii epoki transformacji. wiadome lub nies S wiadome ignorowanie podstawowych proceso w spoecznych, jakie miay miejsce w Polsce oraz we wszystkich krajach postkomunistycz nych, jest nie tylko zakamywaniem rzeczywistos ci po 1989 r. Stanowi tania , kto demagogie ra prowadzic moz e do faszywych wniosko w w zakresie nowej adna wadza w krajach na wscho ci. Z kultury pamie d od aby nie ustrzega sie c tych be do w latach dziewie dziesia w i zaniechan . Obalenie systemu komunistycz i stao sie elementem wielkiego procesu, w kto nego poruszyo lawine rym wszystko w ruchu. Unikatowos znalazo sie c przeomu polegaa na tym, iz po raz pierwszy w dziejach w wyniku oddolnych rucho w wszystkie dziedziny z ycia musiay ulec do zmianie. Ten eksperyment prowadzony na zasadzie pro b i be w nie mia siedzi znalez bowiem na drodze, kto odpowiednika na s wiecie. Polska i jej sa li sie rej przemierzenie utrudnia brak staych punkto w orientacyjnych. Fakt ro wniez , iz rodkowej nie stanowi ciagos gle ponawiany pocza tek historia Europy S ci, lecz cia czasu dojrzec powoduje, z e ani czowiek, ani epoka, w kto rej z yje, nie maja . dza ca od 2005 r. ekipa jest ma drzejsza o dos Rza wiadczenia lat transformacji, kto re moz na by dzisiaj wykorzystac do dalszej przebudowy kraju. Przenoszenie jednak dzisiejszych dos wiadczen wstecz stanowi zabieg, kto ry utrudnia zbliz enie trznych i zewne trznych. Zajmowanie sie przeszos stanowisk w stosunkach wewne nie moz cia e stanowic priorytetu w polityce z adnego pan stwa, a utrzymywanie na mete wysokiego zainteresowania spoeczen jest niemoz duz sza stwa przeszos cia adne pan liwe. Z stwo nie moz e sobie jednak pozwolic ro wniez na ignorowanie t narodowych, rocznic, symboli i rytuao waz nych s wia w. Elity polityczne od i modernizacje Polski po przeomie 19891990 powiedzialne za demokratyzacje s cego z ge bokiej zapas miay tego pena wiadomos c . Dla kraju wychodza ci przeszos c bya waz nym, ale bynajmniej nie najwaz niejszym zadaniem. zmierzyc Two rcom demokratycznej Polski przyszo sie z dziedzictwem i duchatrznym oraz zewne trznym, w skali ogo mi przeszos ci w wymiarze wewne lnokrajowej i regionalnej w wielu dziedzinach z ycia. III Rzeczpospolita od momentu symboliczna pan swych narodzin miaa do czynienia ze sfera stwa, kto re odzyskao PRL wymagao od pierwszych wadz suwerennos c . Zerwanie z przeszos cia zania do najlepszych tradycji historycznych kraju. Pocza wszy od zmiany nawia

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

23

nazwy pan stwa, goda, przekazania przez Ryszarda Kaczorowskiego, ostatniego sie prezydenta na uchodz stwie insygnio w wadzy prezydenckiej Lechowi Wae reorganizacje instytucji pan w dniu 22 grudnia 1990 r., poprzez caa stwowych po ogoszenie nowej konstytucji RP, trwa proces budowania podstaw nowej s wiadomos ci historycznej. dnych deklaracji i werbalnych szyldo Polityka historyczna stanowia bez zbe w ona m.in. likwidacja s ta 22 lipca, przyelement codziennos ci. Wyraz aa sie wie tom 3 maja i 11 listopada oraz wro ceniem zas i nadaniem odpowiedniej rangi s wie zanych z ruchem w uroczystych obchodach rocznic najwaz niejszych wydarzen zwia opozycyjnym w PRL (m.in. powstania Solidarnos ci). Znajdowaa wyraz w dugim procesie zmian nazewnictwa ulic, patronato w szko , zmianie krajobrazu pomnikowego w caym kraju, polityce odznaczen pan stwowych, rehabilitacji ofiar stalinowskiego terroru (wznowienie proceso w, odszkodowania, moralne zados c uczynienie), odebraniu przywilejo w kombatanckich funkcjonariuszom UB, powoaniu do z ycia ci Narodowej. w 2000 r. Instytutu Pamie d dokona epokowych dziaan Pierwszy rza w zakresie normalizacji stosunko w siadami Polski. Oba traktaty z RFN, zaro cy granic nie tylko z sa wno dotycza z 1990 r., jak i zakresu wspo pracy z 1991 r. stanowiy milowy krok na drodze do z tragicznym dziedzictwem przeszos uporania sie ci. Zbrodnia katyn ska staa sie . W latach przedmiotem rozlicznych rozmo w i aktywnos ci elit w stosunkach z Rosja c tych podje ty zosta trud porza dkowania przeszos dziewie dziesia ci w stosunkach i Litwa . Otwarto cmentarze na ziemiach naznaczonych me czen z Ukraina stwem po obu stronach granic Polski (Katyn , Charko w, Miednoje, uroczystos ci zakon czenia obchodo w 60. rocznicy antypolskiej akcji UPA na Woyniu w Pawliwce-Porycku cenie memoriau Ukrain t w 2003 r., pos wie skiej Armii Galicyjskiej i Cmentarza Orla siado we Lwowie w 2005r.) i jej wschodnich sa w. Powoane zostay do z ycia instytucje i placo wki naukowe, fundacje i spoeczne gnacja pamie ci organizacje kulturalne, kto rych podstawowym zadaniem bya piele c wyraz ogromnym historycznej. Likwidacja cenzury wyzwolia entuzjazm, daja zainteresowaniom historycznym. Ich efektem jest nie tylko przeogromna literatura cona tematom stanowia cym dota d tabu, wypenianiem biaych naukowa pos wie plam, weryfikacji przekaman i faszywych tez. Renesans przez ya literatura garnie zapeniy sie ro popularna, wspomnieniowa; ksie wniez wydawnictwami stare mapy, obrazy, dokumentacja albumowymi, w antykwariatach pojawiy sie minionej przeszos ci. Nie do przecenienia w zakresie ksztatowania s wiadomos ci historycznej jest dorobek regiono w. Dziaalnos c m.in. Os rodka Karta, Wspo lnoty Kulturowej Borussia, Os rodka Pogranicze sztuk, kultur, narodo w w Sejnach przyniosa setek projekto Polski w s realizacje w, kto re stanowiy promocje wiecie w najlepszym ci. tego sowa znaczeniu. Dokonana zostaa rehabilitacja wielu miejsc pamie Uobywatelnienie historii znalazo wyraz w przywro ceniu miejscowos ciom i regioci w caym jej wielokulturowym wymiarze. Renesans lokalnych nom historii i pamie

24

ska Anna Wolff-Powe

lasku, Kaszubach owocuje przywro tradycji na Warmii i Mazurach, S ceniem t, troska o gware , literature , tym samym zas zi dawnych s wia o wzmocnienie wie dzyludzkich 35. mie
Patriotyzm afirmacyjny, patriotyzm krytyczny potrzeba kaz Poczucie dumy z wasnej ojczyzny jest naturalna dego narodu. dzie Polska nie ro od pozostaych krajo W tym wzgle z ni sie w nie tylko europejskich. wyro ca wielu Polako historyczna , Cecha z niaja w, co potwierdza debata nad polityka dzynarodowych badan jak ro wniez wiele mie empirycznych, jest jednak przekonanie, iz danina ofiary i martyrologii, zoz ona przez nas na otarzu historii, jak i zasugi nam moralna wyz w walce z nazizmem i komunizmem daja szos c . Niesie to ze soba ce konsekwencje. daleko ida liberalna i solidarna w kampanii Forsowany przez PiS podzia na Polske parlamentarnej i prezydenckiej 2005 r. stanowi nie tylko tani chwyt wyborczy. po stronie tej partii jest wyborem Sugerowano spoeczen stwu, iz opowiedzenie sie ciepa wspo lnoty oraz dobra ogo u, zas trwanie przy Platformie Obywatelskiej i centrowych ugrupowaniach stanowi wybo r zimnego kapitalizmu, egoizmu jednostki i nowoczesnej demoralizacji. Obecne wypowiedzi apologeto w polityki histozuja bezkrytycznie do tego podziau, imputuja c jednoczes rycznej nawia nie przeciwskich ugrupowan dziaalnos nikom politycznym zwycie s wiadoma c na rzecz osabienia patriotyzmu i zaniku wspo lnotowej toz samos ci narodowej. Przedmiotem krytyki siy postkomunistyczne i postsolidarnos sa ciowe, a go wnym obiektem zainteresowan edukacja i wychowanie patriotyczne. Autorzy nie dokonali bynajmniej analizy programo w szkolnych, nie zaintereso ro conej temu zagadnieniu wali sie wniez zakresem tematyki badawczej pos wie conych nowej polityce historycznej w minionych latach. Czytelnik teksto w pos wie cych na wynaturzena pro z no szukaby w nich jakichkolwiek przykado w wskazuja nia polskiej edukacji szkolnej w zakresie historii, czy wreszcie wyniko w badan cych apokaliptyczny obraz s potwierdzaja wiadomos ci modych Polako w, pozbawio elite pamie ci historycznej, poczucia przynalez nych przez stara nos ci narodowej i mios ci ojczyzny. Wizja two rco w III Rzeczypospolitej jako szyderco w z polskich dokonan historycznych stanowi powielany niemal we wszystkich tekstach argument na rzecz zerwania kontynuacji i budowy na bazie nowych wartos ci IV Rzeczypospolitej. zapowiedz Stwierdzenie Jarosawa Kaczyn skiego stanowi wymowna zmian: Pod hasem wolnos ci nauczania i two rczego charakteru zawodu nauczyciela doprowadzilis my, choc nalez aoby raczej powiedziec doprowadzono przez minionych tnas pie cie lat do kompletnego rozbicia edukacji w dziedzinach humanistycznych dnego zasobu takz e edukacji historycznej. Po prostu nie ma podstawowego, niezbe
35

d Polityczny 752006, s. 46-53. Zob. m.in. R. Traba, Walka o kulture , Przegla

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

25

wiedzy, kto ry jest przekazywany wszystkim ... Bez wspo lnego korpusu wiedzy na historycznej budowanie s wiadomos ci narodowej jest niemoz liwe (...) Wchodze c teren os wiaty, na kto rym w ogo le trzeba bardzo duz o zmienic , odchodza zdecydowanie od pewnych przes wiadczen , kto re sa dos c popularne i geboko straszliwe szkody 36. zakorzenione, a kto re przynosza Mimo enigmatycznos ci niekto rych sformuowan , nie trudno domys lec sie przesania wypowiedzi przyszego Premiera RP. Kreatywnos c nauczyciela, bogactcznika, literatury wo programo w i inicjatyw szkolnych, wolnos c wyboru podre postrzegane sa jako powaz ne zagroz enie w procesie edukacji historycznej. Postulat uniformizacji tres ci edukacji patriotycznej, pomysy ministra os wiaty Romana bnej lekcji wychowania patriotycznego, odGiertycha m.in. wprowadzenia odre dzielenia historii Polski od historii powszechnej, przy znikomej juz liczbie godzin conych szkolnej historii, musza budzic pos wie zrozumiay niepoko j. Tym bardziej iz dz go wne zarzuty historyko w politycznych ba polityko w historycznych godza i podstawowe kanony uprawiania nauki historii. To, co jest natura w metode i warunkiem sine qua non rozwoju nauki, mianowicie krytycyzm, uznano za sabos gierz krytyki postawione podstawowa c dotychczasowych badan . Pod pre zuja ce kaz z zostao obowia dego badacza da enie do poszukiwania przyczyn i uwarunkowan zjawisk, rozbrajania mito w, weryfikacji obrazu historii tam, gdzie nowe na wzbogacenie procesu poznawczego o zalez z ro da pozwalaja nos ci i caa materie procesu historycznego. Lekcja patriotyzmu, jakiej chca skomplikowana na obronie mito udzielic zwolennicy nowej polityki historycznej, opiera sie w historycznych oraz selektywnej, jedynie susznej prawdy. conym Wszystkim konferencjom i tekstom powstaym w wyniku debat pos wie kszos polityce historycznej towarzyszyo uniesienie patriotyczne. Analiza wie ci wypowiedzi nie skania jednak do konstruktywnych wniosko w. Pusta retoryka pia bowiem autentycznej debaty nad najbardziej wieloznacznymi i hasa nie zasta ciami, jakimi sa patriotyzm i toz i subiektywnymi poje samos c narodowa. Chociaz pien tres c wielu wysta podczas wspomnianej juz konferencji zorganizowanej przez IPN w Warszawie daleka bya od prawdy historycznej, to caos ci obrad przys wiecay najwznios lejsze mys li Jana Pawa II. aryn, dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN odwoywa sie w sowie Jan Z pnym do rocznicy milenium oraz nauczania prymasa Stefana Wyszyn wste skiego , iz da przys i jego teologii narodu. Wyrazi tez nadzieje caos ci obrad be wiecay dziwic sowa Jana Pawa II, wielkiego nauczyciela historii Polski. Trudno sie tej zaniu do ojczyzny, intencji. Papiez dawa wielokrotnie wyraz swemu przywia c role ma drego patriotyzmu. W jego nauczaniu wiele mys copodkres laja li pos wie nych byo kwestii narodu. Bez nauczania Jana Pawa II, bez jego autorytetu, nie dzie ona jaowa 37 powiedzia moz e byc polskiej polityki historycznej lub be
36 37

Jakiej polityki historycznej potrzebuje Polska? w: Polityka historyczna..., s. 114. ci Narodowej 5 V 2006, s. 4. Polska polityka historyczna, Biuletyn Instytutu Pamie

26

ska Anna Wolff-Powe

aryn. W toku obrad okazao sie jednak, z J. Z e moz e byc ona jaowa mimo cytatami z papieskiego nauczania. Uczestnicy debaty skorzystali wspierania sie c wie kszos z zaproszenia, okraszaja c swych wypowiedzi przywoywanymi sowami niewybrednymi Papiez a, co w niczym nie przeszkadzao im w posugiwaniu sie atakami, pomo wieniami i w faszowaniu rzeczywistos ci. Nikt nie zacytowa cego, m.in., iz jednakz e Jana Pawa II, przypominaja mios c ojczyzny przyznaje do wszystkim innym narodom takie samo prawo jak wasnemu, a zatem jest droga dkowanej mios uporza ci spoecznej oraz, z e polskos c to w gruncie rzeczy wielos c 38 i pluralizm, a nie ciasnota i zamkniecie . Nawet Dariusz Gawin wskazuje na szkodliwos c krytycznego patriotyzmu dla poczucia przynalez ksztatowania sie nos ci narodowej Polako w, a za sabos c polskiego rewizjonizmu historycznego czyni odpowiedzialny specyficzny polski cego sie na staej gotowos model krytycznego patriotyzmu, wspieraja ci do obalania mito w narodowych, walki ze stereotypami, staej podejrzliwos ci wobec jakoby z natury potencjalnie groz nej idei narodu oraz na przekonaniu o koniecznos ci ci historycznej 39. Dwuznacznos staego rewidowania pamie ci krytycznego patriotyzmu dowodzi autor na przykadzie trzech wybitnych przedstawicieli z ycia dy publicznego, badaczy i publicysto w. Za przedmiot swej krytyki wybra pogla Jana Jo zefa Lipskiego, Jana Bon skiego i Jerzego Jedlickiego. To brak zrozumienia dla Swoich i nadmiar zrozumienia dla Innych 40 powyz szych autoro w mia m.in. do osabienia podstaw narodowej wie zi. Problem polega jednak przyczynic sie na tym iz mimo doniosos ci i przeomowos ci teksto w tych autoryteto w, wpyw ich orientacji duchowej i intelektualnej na spoeczen stwo by znikomy, ograniczony do niewielkiego s rodowiska 41. Sugerowanie, iz polska opinia publiczna bya bezbronna wobec krytyki polskiej ksenofobii dokonanej przez trzech intelektualisto w mija sie juz du, iz z prawda chociaz by z tego wzgle szczego lnie teksty Lipskiego i Bon s z nagonka i pote pieniem w kraju, kto o wiele kiego spotkay sie re okazay sie gos niejsze aniz eli mniej spektakularne gosy ich obron co w. Tymczasem D. Gawin traktuje krytycyzm jako nawyk intelektualny, gotowos c a priori, uwaz c, iz mentalna aja demitologizacji i krytyki narodowej tradycji ci dokonywano namie tnie i dobrze, do tego stopnia, z i narodowej pamie e obecnie niewiele juz zostao z dawnego modelu zbiorowej toz samos ci. Autor niepokoi sie we wspo wahan tpliwoo to, by wspo lnota pewniko w nie zamienia sie lnote i wa
Jan Pawe II, Pamie c i toz samos c , Krako w 2005, s. 73 i 92. D. Gawin, O poz ytkach i szkodliwos ci historycznego rewizjonizmu, R. Kost ro, T. Merta (red.), Pamie c i odpowiedzialnos c ..., s. 3. 40 wie kszos Ta opinia D. Gawina o krytycznym patriotyzmie podzielana jest przez zdecydowana c uczestniko w debaty, patrz t enz e, O poz ytkach i szkodliwos ci.., s. 28. 41 Chodzi o J. J. Lipskiego, Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy (uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polako w), Paryz 1981, J. Bon skiego, Biedni Polacy patrza na getto, Krako w 1994 le urodzeni czyli o dos i J. Jedlickiego, Dziedzictwo i odpowiedzialnos c zbiorowa, w: tenz e, Z wiadczeniu historycznym, Londyn, Warszawa 1993.
39 38

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

27

wstydu. Model polskiej polityki historyczs ci, a wspo lnota dumy we wspo lnote nej chce tworzyc D. Gawin przez zatrzymanie dynamiki krytycyzmu wobec droge do odbudowania wie zi narodu polskiego. W tym upatruje najwaz niejsza cza cej , a na powro t Polako w we wspo lnote polityczna zdolna do aktywnego dziaania w historii 42. bardziej Minister Kazimierz Micha Ujazdowski oraz Robert Kostro maja diagnoze aktualnego stanu polskiej toz uproszczona samos ci narodowej. Go wnym rozsadnikiem demaskatorskiej dziaalnos ci i aktywnos ci na rzecz odmitologizowania tradycji narodowej jest niemal dla wszystkich Gazeta Wyborcza i Adam Michnik. Forsowana przez obu autoro w idea muzeum wolnos ci miaaby stanowic uzupenienie Biura Edukacji Publicznej IPN oraz Instytutu Dziedzictwa Narodowego w zakresie nowoczesnej edukacji patriotycznej. Kaz da atrakcyjna forma przedstawienia historii godna jest poparcia. W samych zaoz eniach pomysu ministra kultury i dziedzictwa narodowego tkwi jednakz e sprzecznos c . Polskie dos wiadci afirmatywnej, obejmuja cej czenia historyczne miayby byc sprowadzone do pamie tek: wolnos bowiem, iz jeden wa ciowy. Autorzy przyjmuja idea wolnos ci zajmuje centralne miejsce w dziejach polskiej wspo lnoty politycznej i stanowi nasz kszy wkad w dziedzictwo Europy; dlatego tez najwie ma stanowic fundament wspo czesnego obywatelskiego patriotyzmu 43. sie jednakz tego autorzy, wya cznie do Dzieje Polski nie ograniczaja e, jak chca , Unii Lubelskiej, dos Unii z Litwa wiadczenia zaboro w, odparcia ataku bolszewickiego w 1920 r., Armii Krajowej, Powstania Warszawskiego, akto w odwagi polskiego Kos cioa na przykadzie postaci kardynao w Stefana Wyszyn skiego i Karola Wojtyy oraz Solidarnos ci. Moz na pytac , czy przykady braku tolerancji, pogromo w dokonywanych na ludnos ci z ydowskiej i niemieckiej, kolaboracji i denuncjacji, szczego lnie bolesnych w przypadku zasuz onych ludzi Kos cioa poczucie przynalez uczucia katolickiego destabilizuja nos ci do wspo lnoty i osabiaja patriotyczne? Kto zapewni, iz przemilczanie ciemnych stron polskiej historii, dzynarodowego kontekstu i wybio traktowanej w oderwaniu od mie rcza prezentacja polskiej chway, przekona mode pokolenie, otwarte na s wiat, do akceptacji takiej odmiany patriotyzmu, kto ra powstaa w warunkach zaboro w, gdy w Europie rodziy do z sie ycia pan stwa narodowe? Szkoa i nauczanie historii w demokratycznej Polsce jest obok wielu dziedzin gych eksperymento wiele do z z ycia polem cia w, kto re pozostawiaja yczenia. Fachowa analiza przyczyn sabos ci nauczania w ogo le, wspo zalez nos ci poczucia toz samos ci narodowej modziez y od szkolnej edukacji historycznej, kto ra stanowi ci, byaby ze wszech miar przeciez tylko jeden z czynniko w ksztatowania pamie pomocna dla oceny kondycji polskiego patriotyzmu. Tymczasem pod szyldem cej katastroficzny stan nauczania historii w polskiej polityki historycznej rysuja
42 43

D. Gawin, O poz ytkach..., s. 28, 29. R. Kost ro, K. M. Uj azdowski, Odzyskac pamie c ..., s. 50-51.

28

ska Anna Wolff-Powe

, kto szkole otrzymujemy literature ra poza ogo lnym lamentem nad stanem patriotyzmu historycznego, nic nie wnosi. Nauczyciel i metodyk ukasz Michalski (XVII LO im. Frycza Modrzewskiego cej projekt nowego modelu aktywnej w Warszawie), wspo autor publikacji lansuja nie przyczyni sie do poprawy jakos polityki historycznej pan stwa, z pewnos cia ci edukacji historycznej. Przyczyn miernych efekto w nauczania szkolnej historii autor m.in. w liberalizmie gospodarczym. Liberalna demokracja zaje a dopatruje sie bowiem dobrobytem obywateli, a nie wychowaniem modziez sie y. . Michalski, c po jednej stronie klasyczny porza dek liberalny, kto czstawiaja ry sprowadza wya nie do zysku jako miernika wartos ci pracy i po drugiej rozwo j intelektualny oraz moralny jako miernik systemu edukacyjnego, wyklucza de facto moz liwos c wychowywania i zaszczepienia podstaw moralnych modemu czowiekowi w warunkach liberalnego pan stwa. zuja cej obecnie podstawie Autor zaniepokojony jest faktem, iz w obowia tylko raz i to wya cznie w formie programowej sowo patriotyzm pojawia sie ogo lnego postulatu. Sam pomys postawienia patriotyzmu na ro wni z przynalez do spoecznos nos cia ci lokalnej, grupy etnicznej czy wreszcie spoecznos ci dzynarodowej (czyli, jak rozumiem, ludzkos mie ci po prostu) jest horrendalny. Pomijam juz to, z e nie wiem doprawdy, jak moz na ro wnoczes nie ksztatowac postawy patriotyczne i owo nieco mgawicowe poczucie przynalez nos ci do dzynarodowej, naprawde przeraz cy jest zas wspo lnoty mie aja w tym przypadku brak jakiejkolwiek hierarchii celo w zasadniczych 44. Autor przekazuje wiele waz nych wskazo wek modyfikacji programo w szkolnych w zakresie historii. Z pew jednak najlepszy, najbardziej patriotyczny program nie odniesie skutku bez nos cia drych, zaangaz piany porza dek liberalnego systemu ma owanych nauczycieli. Pote dzie lepsza szanse na konkurencje i wybo daje w kaz dym razie w tym wzgle r tego, co najlepsze. z z konkretKrytyka antypatriotycznej polityki III Rzeczypospolitej nie wia e sie zuje. Historia, nymi propozycjami naprawy edukacji. Historia do czegos zobowia zuja nas do pewnej ofiary, tradycja I Rzeczypospolitej i II Rzeczypospolitej zobowia tkami nie oz misji. Samymi pamia ywimy wyobraz ni modego pokolenia. Przez musimy pokazywac historie mu pewne zadania, kto re musi spenic , jes li chce czuc wartos c bycia Polakiem, twierdzi Andrzej Nowak, chociaz nigdzie nie formuuje, jaka ma to byc misja i jakie zadania 45. cy idee Muzeum Historii Polski, apeluje o prawPawe Skibin ski, reprezentuja i wiarygodna polityke historyczna . Jednoczes , iz dziwa nie gosi teze polityka wizje dziejo historyczna musi propagowac pozytywna w Polski, to znaczy to, d metodologiczny z czego rzeczywis cie jestes my i moz emy byc dumni. Za ba
. Michal ski, Szkolna historia notatki z pola bitwy, w: R. Kost ro, T. Merta (red.), Pamie c i odpowiedzialnos c ..., s. 102-103. 45 ci Narodowej..., s. 8. Polska polityka historyczna, Biuletyn Instytutu Pamie
44

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

29

krytyczna . Tylko pozytywna uznaje zaoz enie, iz obiektywizm oznacza postawe du w interwizja historii jest rzetelna i wiarygodna. Nie moz na powtarzac be mielis pretacji naszych dziejo w, zaro wno publicystycznej, jak i naukowej, z jaka my gu do czynienia w cia ostatniego pietnastolecia, kiedy dominowaa postawa hiperkrytyczna 46. toz M. A. Cichocki, stwierdzaja c, iz Na utrate samos ci skarz y sie wraz pamie ci zachwiana zostaa wiara w to, z z oligarchizacja e nowa demokracja moz e forma , w kto stac sie rej swoje trwae miejsce znajdzie odnowiona przez pierwsza Solidarnos c toz samos c Polako w oraz przywoane w opozycji do praktyki PRL-u takie wartos ci jak wolnos c i godnos c czowieka. Ta wiara do dzis nie zostaa odzyskana 47. Janusz Kurtyka, prezes IPN, przekonuje, iz duma z dziedzictwa historycznego gu pie tnastu lat, albo bya zwalczana przez niekto re os rodki opiniotwo rcze w cia nie dopus poczucia dumy z naszego starano sie cic w ogo le do pojawienia sie zmienic dziedzictwa historycznego. Nowe elity maja ten stan. Prezes IPN byc wymienia niekto re wydarzenia, kto re moga przedmiotem naszej dumy, m.in. Armia Krajowa, Katyn i Solidarnos c . Dziedzictwo chrzes cijan skie i wybrane filary elementy polskiego ruchu oporu przeciw zaborcy, okupantom stanowic maja toz samos ci IV Rzeczypospolitej 48. c dobre intencje zwolenniko Zakadaja w wzmocnienia patriotyzmu Polako w, nie sposo b nie dostrzec sprzecznos ci i jednostronnos ci goszonych tez. Juz sama ca punkt wyjs cznie na intuicji, diagnoza stanowia cia debaty, oparta jest wya adne bowiem ani domniemaniu, przy braku jakichkolwiek rzetelnej bazy danych. Z dzynarodowe badania nie potwierdzaja alarmistycznej diagnozy polskie, ani mie stanu toz samos ci i zaniku uczuc patriotycznych, forsowanej przez polityko w dza cych partii i ich zaplecza intelektualnego. rza one natomiast jednoznacznie, iz w swym Pokazuja modzi Polacy nie odbiegaja stosunku do ojczyzny i poczuciu przynalez nos ci narodowej od swych europejskich cz przeciwnie, ich rozumienie narodu jest bardziej tradycyjne ro wies niko w. Wre definicje i polonocentryczne. Mimo iz polska konstytucja prezentuje obywatelska etniczne jego rozumienie w tradycyjnym dziewie tnasnarodu, Polacy reprezentuja obraz towiecznym znaczeniu. Dominuje autokreacja narodowa. Z badan wyania sie z osia gnie c Polaka, kto ry eksponuje nie dume cywilizacyjnych, przemian demo z dos kratycznych, lecz czerpie ja wiadczen historycznych Polski jako ofiary i bohatera walk wyzwolen czych. badania Sceptycyzmu zwolenniko w polityki historycznej nie potwierdzaja realizowane przez Instytut Studio w Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego
Tamz e, s. 23. M. A. Cichocki, Wadza i pamie c . O politycznej funkcji historii, Os rodek Mys li Politycznej, dza Jo Wyz sza Szkoa Europejska im. Ksie zefa Tischnera, Krako w 2005, Wste p. 48 Tamz e, s. 17.
47 46

30

ska Anna Wolff-Powe

w 1995 r. w ramach europejskiego projektu International Social Survey Programme, jak i najnowsze badania Krystyny Skarz yn skiej i Krzysztofa Chmielewskiego. Wynika z nich m.in., iz 96% respondento w pro by ogo lnopolskiej uznao poczucie, z e jest sie Polakiem za bardzo waz ny element narodowej toz samos ci. Modzi Polacy bardziej faworyzowali swo j kraj aniz eli inni Europejczycy. Badania pokazakszos dzia, iz y, z e w poowie lat 90. wie c z nas sa Polska jest lepszym krajem niz wiat byby lepszy, gdyby ludzie z innych krajo kszos wie c innych krajo w. S w byli podstawa do wniosku, iz bardziej do nas podobni. Wyniki badan stay sie Polacy tkowos kieruja sie przekonaniem o wyja ci naszego narodu. gnie c Duma narodowa Polako w nie wynika z obecnych, wasnych osia , lecz na dawnej ofierze bohatero koncentruje sie w, zasugach dla innych narodo w, co cznos siado powoduje eksponowanie niewdzie ci naszych sa w wobec narodu pol innych narodo skiego. Wyro z nia nas natura narcystyczna, poczucie bycia ofiara w, innych polityko w, komunisto w, globalisto w. Za nasz szczego lny wkad w bliz ej niesprecyzowane dobro s wiata oczekujemy moralnej i materialnej rekompensaty. z wiernos Nasze krzywdy i cierpienia wynikaja ci pewnym tradycjom. To daje nam zasugi moralne. Jestes my lepsi niz inni, bo trwamy przy naszych wartos ciach 49. dzy toz narodowa a stosunkiem do Liczne badania nad zalez nos ciami mie samos cia , iz innych narodo w pokazuja afirmacyjny stosunek do narodu i jego symboli do odgradzania sie od innych 50. koresponduje ze skonnos cia Badania socjologiczne Uniwersytetu Warszawskiego, przeprowadzone w latach y polska modziez 1999-2000, kto re obje w wieku od 14 do 17 lat na tle 28 krajo w , iz najbardziej patriotyczne i nacjonalistyczne s wiata, wskazuja Polacy reprezentuja s postawy 51. Tylko uczniowie z Chile i greckiej cze ci Cypru wykazywali sie kszym przywia zaniem do ojczyzny. To Polacy obok Greko wie w, Portugalczyko w, najwie cej powodo Amerykano w i Rosjan deklaruja w do dumy z wasnej historii, a zdanie Historia Polski daje nam mao powodo w do dumy zakwestionowao w zalez nos ci od przedziau wiekowego okoo 75-79% polskich ucznio w. ro Ustalenia badaczy pokazuja wniez , iz forsowany model polityki historycznej, cy krytyczne podejs cy patriotyzm na organizacji wykluczaja cie do dziejo w i buduja ci w interesie jednej susznej opcji politycznej, utrudnia ksztatowanie pamie ski obo demokratycznej kultury. W tej sytuacji trzeba pytac , czy zwycie z polityczny ci, bez pytania ma prawo decydowac o charakterze zagospodarowania naszej pamie kszos o zdanie wie ci? Kreacja afirmacyjnego patriotyzmu, kto rego nosiciele strasza role obywatelskiej i lokalnej aktywnos patriotyzmem lokalnym, pomijaja ci, nie dnia faktu, iz tniaja cych tradycje Armii Krajowej, uwzgle obok s rodowisk upamie

K. Skarz yn ska, Patriotyzm nasz codzienny, Tygodnik Powszechny 12 VI 2005. Zob. m.in. R. Dolata, K. Kosea, A. Wikomirska, A. Zieli n ska, Modzi obywatele. Wyniki mie dzynarodowych badan modziez y, Warszawa 2004. 51 K. Kosea, Postawy narodowe modych Niemco w i Polako w, w: K. Kosea, B. Jonda (red.), Modzi Polacy i modzi Niemcy w nowej Europie, IFiS PAN, Warszawa 2005, s. 285-318.
50

49

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

31

Powstania Warszawskiego i Solidarnos ci w Polsce, istnieje jeszcze wiele innych ci. Ignoruje fakt, iz wspo lnot pamie Polska ma najmniej w Europie organizacji dowych, wyzwalaja cych aktywnos , waz pozarza c obywatelska nego inicjatora kszta towania wiezi grupowych. dzynarodowe badania toz Mie samos ci narodowej przeprowadzone w latach grzech, w Czechach, na Sowacji i w Polski pokazay, jak 1995-1996 na We le ki zwia zane z okresem przeobraz zbliz one sa en , obawy przed wykorzenieniem dzie nacjonalizm ma ostrze antyliberalne i zatraceniem trwaych orientacji. Wsze zi wsze dzie usiowano budowac i antykapitalistyczne. Emocjonalne wie na poczuciu wasnej krzywdy i zdradzie obcych mocarstw: dla Czecho w i Sowako w by gro to ukad monachijski, dla We w poko j w Trianon, dla Polako w ustalenia siado Jaty i Poczdamu. Na tle sa w z byego bloku Polacy okazywali najbardziej patriotyczne postawy. Nie unia polsko-litewska, wskazywana przez elity jako przykad tolerancji, nie konstytucja 3 Maja, opiewana jako wyraz zakorzenienia demokratycznych tradycji i nie chrystianizacja Polski, dla wielu dowo d na kultywowanie od zarania chrzes cijan skich wartos ci, lecz napas c Niemco w na 1 wrzes Polske nia 1939 r. uznao 44% badanych Polako w za najwaz niejsze zas wydarzenie historyczne w dziejach (na chrzest wskazao 14%, konstytucje 12%) 52. Centralna rola historii w ksztatowaniu toz samos ci narodowej stanowia cych sie krajo ewidentny wyro z nik reformuja w. Wiele wskazuje na to, z e w obecnej debacie na temat polityki historycznej, cej Polske jako kraj bez patrioto dnia sie elementarnego faktu oceniaja w, nie uwzgle cych w samos istnienia obiektywnych proceso w zmian zachodza wiadomos ci i men wida-Ziemba ukazuje w swych talnos ci, szczego lnie modego pokolenia. Hanna S dzy ro badaniach podstawowe wspo zalez nos ci mie z nymi zjawiskami i faktami. zasadniczo Postrzeganie patriotyzmu i poczucie bezpieczen stwa w XXI w. ro z ni sie Polski, moz od rozumienia tych kategorii w XIX i XX w. 53 Otwarcie sie liwos ci przy pomocy nowych technik komunikacji podro z owania i porozumiewania sie , iz spoecznej z caym s wiatem sprawiaja modzi Polacy coraz bardziej utoz samiaja z innymi ro , z zyka, religii, sie wies nikami; dostrzegaja e poza kolorem sko ry, je takie same potrzeby i oczekiwania. Nie wyro dos wiadczen historycznych, maja z nia ich juz tak manifestowana przez niekto rych polityko w obsesja polskos ci. Wraz bowiem kryteria samooceny. z upadkiem dwubiegunowego s wiata zmieniy sie , aby nas dobrze oceniano Polska jest integralnym segmentem s wiata. Modzi pragna , wstydza sie zych dro za granica g i s mieci w lasach, ale swoje miejsce widza w ro wnym stopniu w Paryz u i Londynie, co i w Warszawie i Krakowie. Dominuje bowiem subiektywne odczucie, kto rego z adna partia nie jest w stanie narzucic odgo rnie. Ojczyzna jest dla nich zakorzenieniem, miejscem, do kto rego odczuwa sie
52 Zob. H. Weiss, Ch. Reinprecht, Demokratischer Patriotismus oder ethnischer Nationalismus in Ost-Mitteleuropa? Empirische Analysen zur nationalen Identitt in Ungarn, Tschechien, Slowakei und Polen, Wien, Kln, Weimar 1998, s. 141. 53 wida-Ziem ba, Modzi w nowym s H. S wiecie, Krako w 2006.

32

ska Anna Wolff-Powe

zanie i chce sie don sentymentalne przywia wracac . Coraz waz niejsza staje sie realizacja indywidualnych intereso w, co nie musi wykluczac troski o dobro ogo u. y, zmieniy tylko swa tres pia Postawy patriotyczne nie zagine c i jakos c . Nasta pluralizacja patriotyzmu. Negacja III Rzeczypospolitej jako krainy, kto ra wyrzucia poczucie dumy , jest niedostrzeganiem potwierdzonego od dawna faktu, iz z ojczyzny na banicje wynikiem proceso cakowicie toz samos ci zbiorowe sa w identyfikacji i nigdy nie sa ustalone. Nie mamy tu nigdy do czynienia z podziaami my oni, kto re by wyraz ay 54 ce istotne toz samos ci poprzedzaja proces identyfikacji . Polski artysta i teoretyk cy form upamie tniania przez sztuke , wyrazi sztuki Krzysztof Wodiczko, szukaja , iz c opinie w ideologicznym dyskursie liberalizmu zbiorowa pamie zwyczajnie z wielos tne czy nalez one do zwycie zco wyania sie ci goso w; oboje a w, czy z pomocy poszczego zwycie onych. Moje dzieo jest pro ba lnym gosom, by mogy powstac ponownie, by zaro wno pomniki, jak i ludzie, mogli przemo wic w prze55 z go strzeniach publicznych . Zaakceptowanie faktu, z e toz samos ci nie sa ry dane, zawsze rezultatem proceso lecz sa w identyfikacyjnych oraz produktem konstrukcji cej ze spoecznego dyskursu, moz wynikaja e pozwolic na uznanie odmiennos ci cych w tej samej przestrzeni innych czonko w wspo lnoty politycznej, koegzystuja z symbolicznej. Akceptacja ta nie rozwia e konflikto w, pozwoli jednakz e zrozumiec nature toz dem. Poro skomplikowana samos ci. Przeszos c nie jest innym la wnuje sie do caego archipelagu zranionych historycznych obszaro sie przed ja w, kto re bronia siednich wysp pamie ci 56. atakiem i przeinaczeniami mieszkan co w innych, sa Zmiana jakos ci patriotyzmu jest oczywistym zjawiskiem na tle ogo lnych proceso w cioleci. Odrzucenie przeobraz en w zakresie kultury i cywilizacji ostatnich dziesie pienie grubej kreski i ustalen kompromisu w demokratycznym spoeczen stwie, pote gostoowych jako wyrazu sabos okra ci wobec innej opcji politycznej i innych narodo w toz nie moz e byc wykadnia samos ci dla 40 miliono w Polako w. Tres ci identyfikacji sa orientacja . bowiem dobrowolne, zgodne z indywidualnymi wartos ciami i duchowa do wyksztacenia pokolenia, Modernizacja i transformacja kraju nie przyczynia sie tpliwej wartos kto re wyroso w przekonaniu o wa ci polskiego dos wiadczenia historycznego, jak przekonuje jeden z uczestniko w konferencji w IPN. Wspo lnota pamie ci, cze sto zmitologizowanej. Przed megalomapatriotyczna stanowi wspo lnote i wykluczaniem historii Polski z kontekstu europejskiego przestrzega Norman nia on pozytywnie zamys Muzeum Historii Polski, wyraz c jednoczes Davies. Przyja aja 57 ono w s tynie polskich bohatero nie obawy, aby nie zamienio sie wia w, sale sawy .
54 Ch. Mouffe, Agonistyczne przestrzenie publiczne i polityka demokratyczna, tum. J. Maciejczyk, ta Narodowa w: K. Wodiczko, Pomnikoterapia, koncepcja i redakcja naukowa A. Turowski, Zache Galeria Sztuki, Warszawa 2005, s. 9. 55 . Za Ch. Mouffe, Agonistyczne przestrzenie..., s. 12. Wywiad z Krzysztofem Wodiczka 56 Za T. Judt, Die Vergangenheit ist ein anderes Land. Politische Mythen im Nachkriegseuropa, Transit 61993, s. 87-120. 57 akowskim, Pomocnik Historyczny Polityka 292006. N. Davies w rozmowie z Jackiem Z

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

33

To, z e budowaniu demokratycznego pan stwa w niczym nie przeszkadza cza ce w swej historii wielokulkrytyczny patriotyzm udowodniy niekto re miasta, a i wieloetniczna tradycje . Gdan turowa sk i Wrocaw potrafiy uczynic zen atut i wyro z nik na tle krajobrazu polskiego. Pokazay one, z e eksponowanie europejczyc skiego dziedzictwa kulturowego moz e a ludzi i dawac lokalnej spoecznos ci clecia poczucie przynalez nos ci oraz dumy. Obchodzony w 1997 r. jubileusz tysia zane z 300-leciem Uniwersytetu Wrocawskiego Gdan ska oraz uroczystos ci zwia udowodniy, iz obiektywna promocja miasta i jego dziejo w moz e przynies c ro wniez wymierne korzys ci. ki ma drej polityce miasta, Ranga Wrocawia w Polsce i w s wiecie wzrosa dzie d do Spraw Rozwoju Miasta kto re postawio na patriotyzm wielokulturowy. Urza zainicjowa w 1997 r. projekt: Wrocawskos c budowanie toz samos ci. Pokazuje europejska , kto on Wrocaw jako metropolie ra godzi budowanie lokalnej toz samocznos z s ci w a ci ze swym europejskim dziedzictwem 58. Punkt cie kos ci zosta otwartos jako jeden z go pooz ony na historycznie uwarunkowana c i tolerancje wnych motywo w prezentacji Wrocawia Miasta Spotkan ro z nych kultur, religii literatura i symbole, tradycji. Wraz z przywro ceniem miastu historii pojawiy sie kto re przypomniay o wrocawskich laureatach nagrody Nobla, go wnie niemiec ydach oraz takich wielkich wrocawianach, jak Edith Stein i Dietrich kich Z Bonhoeffer. bez odgo W Polsce regionalnej, powiatowej i gminnej dokonaa sie rnego nakazu prawdziwa rewolucja historyczna. To lokalna inteligencja, rzesze anonimowych prawdziwego nauczycieli, dziennikarzy, muzealniko w, bibliotekarzy day lekcje zuja ce do tradycji przedwojennej patriotyzmu. Wskrzeszone lokalne gazety, nawia organizacje i zrzeszenia, towarzystwa mios niko w lokalnej historii i zabytko w gnuja tradycje , odkrywaja dla modych wartos . piele c wychowania przez historie Ten codzienny, pozbawiony politycznego spektakularyzmu patriotyzm maej oj wsze dzie. To historia, kto czyzny pokazuje, z e uniwersalna historia rozgrywa sie ra samemu przez tao. Patronuje mu nie partyjna instrukcja, lecz sie yo i zapamie pozytywistyczne mys lenie, u kto rego podstaw lez y antybohaterstwo, zasada uz ytegnacji s cznos ci, praca u podstaw i przekonanie, z e dla piele wiadomos ci historycznej nie wystarczy wola i wiara, potrzebna jest przede wszystkim wiedza. My i oni. Polityka historyczna na zewna trz Kiedy marszaek Sejmu RP Marek Jurek wskaza na s wiadomos c historyczna wie z c ja jako jako podstawowa narodu i poczucia pan stwowego, traktuja wie kszos jeden z wymiaro w polityki IV Rzeczypospolitej, wyraz a opinie ci
Zob. H. Bown, K. Fuhrmann, M. Mi lewicz, Polityka historyczna oraz lokalna toz samos c we Wrocawiu po roku 1989: httporal-history.euv-ffo.dehtmlpolityka.html
d Zachodni 2007, nr 1 3 Przegla
58

34

ska Anna Wolff-Powe

c spoeczen opiniotwo rczych dzis elit w Polsce, kto re pamie historyczna stwa w opozycji do pamie ci Niemco dzie polskiego postrzegaja w i Rosjan. W tym wzgle c sie mie dzy polipolityka historyczna Polski ma wymiar geopolityczny, sytuuja siado tykami historycznymi obu naszych wielkich sa w. puje zwykle w szczego Mobilizacja patriotyczna naste lnych sytuacjach zagroz enia. Codzienna normalnos c potrzebuje jednak bardziej patriotyzmu czynu je zykiem Maxa Webera. Specyfika aniz eli patriotyzmu uczuc , by posuz yc sie trz wynika polskiej debaty na temat polityki historycznej skierowanej na zewna z przekonania czes ci decydento w, iz z yjemy obecnie w stanie zagroz enia. Nie jest on wyraz nie precyzowany i zdiagnozowany. Realnos c eksponowanych w Polsce trznych nie zostaa poddana bowiem rzeczowej refleksji. Podzagroz en zewne trzymywanie poczucia zagroz enia lez y zas w interesie tych si politycznych, kto re wykazac pragna , iz dotychczasowa polityka zagraniczna stanowia wynik sabos ci, braku poczucia wasnej toz samos ci i suz alczos ci wobec obcych mocarstw. Nakaz cia historyczna obrony i reakcji na okres lone dziaania i manipulowanie pamie dania odszkodowawcze funkcjonariuszy Niemiec i Rosji (m.in. polityka gazowa, z a zku Wype dzonych, forsowany projekt Centrum przeciwko Wype dzeniom, Zwia w Niemczech), sprawia, iz ta polityka renesans zainteresowania przeszos cia tak poje historyczna nabiera charakteru konfrontacyjnego. Temat Centrum przeciwko Wype grupe funkcjonariuszy Zwia zku Wype dzeniom, wyeksponowany przez niewielka ca ranga tej instytucji jako dzonych go wnie dla potrzymania zainteresowania maleja grupy interesu, zosta wyniesiony do rangi najwaz niejszego pola walki polskiej racji stanu przeciw niemieckiej. trznym aspektem polityki historycznej Na intensywnos c debaty nad zewne debata pos cona Jedwabnemu. Spory o polskie wpyw miaa z pewnos cia wie ydach wywoay ge boki wstrza s, stwarzasprawstwo w dokonanym pogromie na Z c dodatkowy argument dla obrony polskos trz. ja ci i jej dobrego imienia na zewna tej obrony, jak i dla odparcia pretensji niemieckich ofiar przymusowych W suz be gnie to argumentacje , wspieraja ca sie na takich kategoriach, jak wysiedlen wprze katolicyzm, wspo lnota narodowa, solidaryzm, racja stanu. trz Jednym z go wnych motywo w propagowania polityki historycznej na zewna trznym Polski przykady niewiedzy, wyraz ce byy ujawnione w otoczeniu zewne aja go sie wnie w myleniu powstania w Getcie Warszawskim z Powstaniem Warszaws na okres ciem polskiego obozu kim oraz w posugiwaniu sie lenie Auschwitz poje je mnoz ce sie raporty o znikomej wiedzy Niemco koncentracyjnego. Wspieraja a w na temat zbrodni II wojny s wiatowej i braku zainteresowan modziez y niemieckiej okupacji na ziemi polskiej. Wedug oceny Jarosawa Kaczyn historia skiego mamy dezinformacja na temat Polski i Polako dzis do czynienia ze zmasowana w 59. Pomysy na prowadzenie polityki historycznej jako integralnego elementu skromne, mao oryginalne i wielce rozproszone. Dominuje polityki zagranicznej sa
59

Jakiej polityki historycznej potrzebuje Polska? w: Polityka historyczna..., s. 113.

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

35

takimi jednak zgodne przekonanie, z e demokratyczne pan stwo musi posugiwac sie da suz cym celom interpretacjami wydarzen historycznych, kto re be yy biez a sie opinie, iz d doceniana politycznym. Powtarzaja polityka historyczna nie bya dota d w polityce zagranicznej. Sta postulat takiej dyplomacji historycznej, kto ra wykokkie formy w da z gnie cia celo trznych. Jego rzystaaby mie eniu do osia w zewne pieniach lidero kszych partii, potwierdzenie znajdujemy w wysta w dwo ch najwie kto rzy podczas konferencji zorganizowanej w grudniu 2004 r. prezentowali m.in. wizje zewne trznej polityki historycznej. Prezes PiS za najbardziej skuteczna swoja forme akcji informacyjnej o Polsce za granica uzna sztuke skierowana do c o doinwestowanie filmo masowego odbiorcy. Apelowa wie w, utworo w muzyczcych historyczne zasugi Polako nych i powies ci popularyzuja w. cy Platformy Obywatelskiej okaza cakowita zgodnos Przewodnicza c z J. Kaczyn wspo skim w tym zakresie, w kto rym moz na byo przeciwstawic sie lnemu wrogowi politycznemu. Tam, gdzie chodzi o podreperowanie kondycji duchowej polskiego tpliwos o to, z spoeczen stwa, Jan Rokita nie mia wa ci, iz trzeba wygrac batalie e moralna legitymacje do bycia stronniczym pan stwo i wadza publiczna ma uprawniona w takich sporach. To znaczy, z e moz e odro z niac to, co byo patriotyczne od tego, co . Uzna on styl obchodzenia s t narodowych za skandaliczny. Jego byo zdrada wia wizerunku Polski w s do kilku temato pomys na poprawe wiecie sprowadza sie w. Wystarczy manifestacja polskiej tradycji poprzez wykorzystanie atutu Solidarnos ci ki Solidarnos i podkres lanie tezy, z e Europa jest wolna dzie ci, a upadek muru wie tego dla berlin skiego jest tego skutkiem. Radzi wykorzystanie osoby Ojca S tej propagandy polskos dzynarodowej rangi kultowi dobrze poje ci oraz nadanie mie wie tej Faustyny, poniewaz S odpowiada on mistycznym zapotrzebowaniom wspo czesnego czowieka. Optymizm Rokity w odniesieniu do realizacji powyz szych s zmieniac pomyso w wynika z przes wiadczenia, iz na szcze cie zaczyna sie atmosfera tacy prezydenci jak Lech Kaczyn 60. spoeczna, sa ski, kto rzy to doskonale rozumieja Ws ro d uczestniko w warszawskiej konferencji niewiele byo oso b, kto re potrafiy wyjs c poza zgodny kanon retorycznej proklamacji nowego modelu polityki Bogumia Berdychowska, reprezenhistorycznej. Nalez aa do nich z pewnos cia ca Forum Polsko-Ukrain tuja skie. Wskazaa ona na dotychczasowe dokonania w stosunkach polsko-ukrain skich, gdzie zaszos ci historyczne stanowiy z ro do kszego kryzysu we wzajemnych relacjach tych sa siado najwie w. Pytaa o cele trznym, zatroskana tym, by odwoywanie sie polityki historycznej na rynku zewne zarzewiem kryzysu w polskiej do wspo lnej, dramatycznej historii nie stao sie siado , iz polityce wobec sa w wschodnich. Zwro cia uwage Ukrainie aplikujemy to, co nas oburza w przypadku polityki niemieckiej i ro z nych niemieckich inicjatyw powanie kompleksem podwo w stosunku do nas. Czy nazwiemy takie poste jnej Kalego, to rzecz drugorze dna 61. Wskazuja c na cia gle buchalterii czy mentalnos cia
60 61

Tamz e, s. 115-120. Polityka historyczna polityka zagraniczna? w: Polityka historyczna..., s. 123.

3*

36

ska Anna Wolff-Powe

w polskiej opinii publicznej idee jagiellon , przestrzegaa przed eksponowana ska eksponowaniem w stosunku do Biaorusi i Litwy tych fragmento w wspo lnej historii, gle jeszcze sa postrzegane z diametralnie odmiennej perspektywy. kto re cia Punktem odniesienia aspiracji polskiej polityki historycznej jest ro wniez Europa. Dyskusjom towarzyszy przekonanie, z e gdybys my po 1989 byli nieco mniej zideologizowani w duchu ponadnarodowej i postpolitycznej utopii, nasza pozycja w Europie byaby dzisiaj inna 62. Wypaczonemu po 1989 r. mys leniu o miejscu czamy dzis dzi Zdzisaw Krasnode bski, nasze Polski w Europie, zawdzie , jak sa rzekome poniz enie w opinii s wiata: Chcecie do Europy, powiadano, to musicie historii narodowej zamiast mo do wyrzec sie wic o bohaterach, przyznajcie sie swych ajdactw i zbrodni. Jednoczes nie jakz e naiwnie brano gesty za rzeczywistos c . powaga traktowano na przykad Tro t Weimarski jakbys Z prawdziwa jka my byli ro dnymi partnerami Francji i Niemiec. (...) Z tego, z naprawde wnorze e y rozbiez jestes my w UE nie wynika, z e znikne ne interesy narodowe i potrzeba umacniania suwerennos ci 63. Przekonanie, z e edukowanie Europejczyko w i przypominanie im przy kaz dej okazji o polskich tradycjach wolnos ciowych oraz zasugach w walce z nazizmem naszej pozycji w Europie, podziela najwie ksza i komunizmem, jest gwarancja dza ca partia. W manifes rza cie tej partii z kwietnia 2004 r. czytamy: My dajemy twardej postawy. Udowodnilis sami. gwarancje my juz , z e potrafimy rozwijac sie o duchowy wymiar Europy i zapewniano o podejmowaniu energiczUpominano sie cych do ochrony prawdy historycznej i przypomnienia roli nych dziaan zmierzaja naszego Narodu w historii Europy 64. W przygotowanym w ramach kampanii wyborczej w 2005 r. dokumencie za programowym Kultura i nowoczesna polityka historyczna PiS opowiada sie umocnieniem mecenatu pan stwa w sferze kultury i promocji Polski w Europie. Jej eksponowac przywo dcy zapowiadali, z e w obronie prawdy historycznej chca gnie cia Polski w wyzwalaniu Europy, aby w ten sposo osia b wzmocnic prestiz Polski w Unii Europejskiej 65. i pozycje trz wyraz przede Gosy na rzecz intensyfikacji polityki historycznej na zewna aja bezradnos wszystkim ogromna c wobec problemu. Z jednej strony bowiem niedostatki wiedzy zaro wno w krajach Europy Zachodniej, jak i u naszych zachodnich siado sa w na temat caej kompleksowos ci II wojny s wiatowej i rozmiaro w polityki faktem oczywistym. Z drugiej hitlerowskiej na okupowanych ziemiach polskich sa nie tylko niewystarczaja ce, lecz niekiedy jednak proponowane s rodki zaradcze sa cz groteskowe. Instrumentarium, w jakie pragna wyposaz polityke wre yc polska

bski, Zwycie Z. Krasnode zcy i pokonani..., s. 69. Por. ro wniez Pamie c i polityka zagraniczna, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2006. 63 Tenz e, Poz egnanie z III Rzeczypospolita, Rzeczpospolita 10 IX 2005. 64 www.michalkaminski.plmanifest.htm 65 www.pis.org.pl

62

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

37

apologeci nowej polityki historycznej w walce o europejska pamie c zagraniczna polskich zasug, nie jest ani oryginalne, ani skuteczne. od lat, co w ich mocy Polskie placo wki kulturalne i dyplomatyczne czynia o Polsce, ro i moz liwos ciach finansowych, by przybliz yc zagranicy wiedze wniez . Propozycje przycia gnie cia do Polski zagranicznych stypendysto historyczna w sie od wielu lat. Jak dota d tylko zagraniczne fundacje, jak chociaz powtarzaja by pobyt modych niemieckich naukoFundacja Alexandra von Humboldta, finansuja dza cych partii utrudniaja wco w w naszym kraju. Zaoz enia ideologiczne rza programu edukacyjnego za granica . Optuja one w znacznym stopniu realizacje cznie za narodowym punktem widzenia. Programy edukacyjne, bowiem wya wydawnicze, badawcze adresowane poza granice naszego kraju moz na zas realizosiado wac tylko wspo lnie, przy zaangaz owaniu i akceptacji naszych sa w. Po 1989 r. powstao wiele polsko-niemieckich, polsko-ukrain skich i polsko-roki kto siedzi poznaja polska kulture , literature , syjskich inicjatyw, dzie rym nasi sa . Deutsches Polen-Institut dzie ki osobistemu zaangaz sztuke owaniu wieloletniego cej dla promocji polskiej poezji i prozy dyrektora Karla Dedeciusa uczyni wie dy od czaso w Niemczech aniz eli wszystkie polskie rza w zakon czenia II wojny tumaczen s wiatowej. Obecny dyrektor Dieter Bingen zainicjowa serie , przycych bliz aja niemieckiemu czytelnikowi najwybitniejsze dziea polskiej humanisgna wiele na rzecz wymiany naukowej tyki. Jerzy Koczowski z Lublina osia dzy Polska a Ukraina , podobnie jak wiele uczyni Jerzy Pomianowi kulturalnej mie ski dla wspo pracy polsko-rosyjskiej. Instytut Zachodni w Poznaniu, tak jak Deutsches Historisches Institut w Warszawie od lat czyni wysiki dla upowszechnienia we wasnym kraju i poza jego granicami wyniko w wspo lnych badan polsko-niemieckich. jednokierunkowa . Autorzy zaanNasza dyplomacja historyczna ma byc droga bowiem o stan gaz owani w propagowanie polskiej polityki historycznej nie pytaja siado polskiej wiedzy na temat historii naszych sa w. Propozycja Ligi Polskich Rodzin wybudowania Centrum Martyrologii Polskiej w Berlinie, nakanianie dali polskie seriale i dokumenty historyczne, zobowia krajo w europejskich, by ogla biania wiedzy o historycznych zasugach Polako zanie Polonii na s wiecie do poge w, z to lista poboz nych z yczen , za kto rymi nie kryje sie aden przemys lany, dugofalowy program pedagogiki historycznej. Nie moz e byc ona skuteczna chociaz by z tego du, iz wzgle towarzyszy jej swoiste pomieszanie megalomanii i komplekso w. W expos, kto re wygosi 10 lipca 2006 r. premier RP, pady znamienne sowa: Pomoc europejska, czy s rodki Unii Europejskiej, bo pomoc to moz e nie jest dobre to nalez to naprawde nalez sowo. Nam sie y. Historia tak biega, z e nam sie y 66. Stanowisko takie nalez y do odosobnionych w poszerzonym skadzie UE. Nowe , z pan stwa czonkowskie przyswoiy sobie bowiem prawde e ich pozycja w Unii
66

Expos premiera Jarosawa Kaczyn skiego: www.premier.gov.pl143318017.htm

38

ska Anna Wolff-Powe

cznie teraz zalez y nie od historycznych, lecz wya niejszych zasug w budowaniu trwaego adu na Starym Kontynencie. conej polityce hiWbrew opinii eksponowanej na amach literatury pos wie dy storycznej wszystkie rza po 1989 r. realizoway z wiekszym lub mniejszym Polski za granica . Uczyniono ro powodzeniem promocje wniez wiele w kraju na rzecz zbliz enia z innymi narodami poprzez odsanianie kart historii. Bodajz e kszy poste p osia gnie to w przybliz najwie eniu kultury i historii z ydowskiej w Polsce. Dialog polsko-z ydowski wymaga dugiej i mozolnej pracy. Szeroka dziaalnos c edukacyjna Muzeum w Auschwitz-Birkenau, jego rozliczne inicjatywy stanowia przykad skutecznos ci przemys lanego, dugofalowego programu. Jednoczes nie c te byy s lata dziewie dziesia wiadkiem odrodzenia kultury z ydowskiej w Polsce gnacji w postaci rozlicznych badan , wystaw, festiwali, renowacji zabytko w, piele nekropolii. c Pamie wojny i komunizmu generuje problemy z Niemcami i Rosjanami. ce nastroje nacjonalistyczne w Europie nie uatwiaja bynajmniej ich Narastaja z gaprzezwycie enia. Polityka historyczna to jednak przede wszystkim sztuka wycia nia wniosko w z przeszos ci. W polskiej i europejskiej refleksji brakuje namysu co do uwarunkowan i konsekwencji dugotrwaego podziau Starego Kontynentu. Europa Zachodnia nie dos wiadczya na wasnej sko rze komunizmu. Jej postawa wobec polityki obecnych wadz w Moskwie pozbawiona jest wraz liwos ci Polski, W. Putina. kto ra jak wszystkie kraje s rodkowoeuropejskie inaczej odczuwa polityke cioleci w innych Integracja zachodnioeuropejska przebiegaa przez kilka dziesie puja zas realiach historycznych. Nowi czonkowie przyste dzisiaj do Unii Europejskiej z cakowicie odmiennym bagaz em, w oczekiwaniu, iz Zacho d przyswoi sobie ci. Mamy jednoczes nasze dos wiadczenia i zintegruje je w europejskiej pamie nie do asymetria . Pan da ce ofiara napas czynienia z istotna stwa zachodnie, be ci hitlerows juz wina i najboles kich Niemiec, uporay sie dawno z niemiecka niejszymi dos wiadczeniami. Dla Polski i pozostaych pan stw postkomunistycznych dopiero uwolnienie od zwierzchnos ci radzieckiej pozwolio na pene ujawnienie s wiatu wasnych ran. c Dlatego m.in. pamie Niemco w o wasnych tragediach nie znajduje wspo czucia w Polsce, a wzrost zainteresowania niemieckiej opinii publicznej nalotami aliancdzeniami po 1945 r. z tereno kimi i wype w wschodnich budzi niepoko j. Oczekiwalis siedzi po zjednoczeniu pochyla sie razem i ge biej my bowiem, z e nasi zachodni sa wina . Tym bardziej iz nad historyczna w ideologii przedzjednoczeniowej pojawi argument potrzeby wspo sie lnego przemys lenia odpowiedzialnos ci Niemco w gnie te z historii II wojny s wschodnich i zachodnich za skutki wycia wiatowej. Po ciu cenzury z caa moca powro zniknie cio pytanie, czy wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie polskie byo wyzwoleniem, czy narzuceniem nowej dyktatury? dzynarodo60. rocznica zakon czenia II wojny s wiatowej, charakter obchodo w mie wych pod dyktando wadz w Moskwie wywoay poczucie upokorzenia, budziy ofiar, jak chca niepoko j. Czy jednak wasne dowartos ciowywanie przez konkurencje

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

39

tego niekto re s rodowiska w Polsce, Niemczech i Rosji, podsycanie konfrontacji ci i depresyjna interpretacja historii jest droga wyjs pamie cia z puapki polityki ci? pamie polityke Wszystko wskazuje na to, z e nie ma gotowych recept na modelowa na zewna trz. Andrzej de Lazari, literaturoznawca, jeden z uczestniko historyczna w im. Stefana Batorego w Warszawie konferencji zorganizowanej przez Fundacje uwage na polonocentryczny stosunek do przeszos w 2005 r., zwro ci nasza ci i brak tnos dzynarodowej perspektywy. Przypomnia on tym umieje ci oceny historii z mie sie gesto wszystkim, kto rzy domagaja w ekspiacyjnych ze strony Rosji za wydzone Polsce i innym narodom zo z dzie rza e historia nie jest i nigdy nie be cym ksztatowaniu sie przyjaznych stosunko czynnikiem sprzyjaja w polsko-rosyjs od Rosjan tego poczucia winy, jakie zostao kich. I nie nalez y spodziewac sie zaszczepione Niemcom, lub gestu (na wzo r polskich biskupo w) przebaczamy i prosimy o przebaczenie. Rosjanie zbyt duz o sami wycierpieli od rez imu komunistycznego i zbyt dugo wychowywano ich w nieprzyjaz ni wobec s wiata trznego, by stac zewne ich byo na tego rodzaju gesty wobec obcych (...) Dlatego nam prawo do zados przestan my liczyc na to, z e Rosjanie przyznaja c uczynienia za . Nie stac dowo (...) Historia historie ich na to ani finansowo, ani s wiatopogla dzie dla nich istotnym problemem. Sta d jego, byc polsko-rosyjska nigdy nie be przy moz e zbyt pesymistyczna konkluzja, iz polscy i rosyjscy politycy zdolni sa wage pomocy historii jedynie do zaogniania naszych stosunko w (...) Zbyt duz a zuja do prawdy, zbyt maa do Prawa. Walcza nie o bezwzgle dne Prawo, przywia dna prawde . Pojednanie francusko-niemieckie i polsko-niemieca o bardzo wzgle pio ostatecznie wo kie nasta wczas, gdy uzgodniono wspo lne Prawo 67.
WNIOSKI

historyczna w Polsce jest elementem sporu politycznego 1. Debata nad polityka o przyszy ksztat Rzeczypospolitej. Nie chodzi w nim o wartos ci poznawcze ani odpowiedz na pytania o priorytety okres lonych tradycji historycznej, czy uwarunkowania i charakter ewolucji s wiadomos ci historycznej. To nie spo r o znaczenie poszczego lnych epok, obiektywny bilans, uz ytecznos c dos wiadczen tpliwos historycznych dla modego pokolenia oraz o rozwianie wa ci, jak opowiadac , gdy zabraknie jej bezpos historie rednich s wiadko w, ich zaangaz owania, emocji, polityke historyczna kryje sie uczuc ? Za z arliwymi apelami o nowoczesna populistyczna kampania na rzecz projektu IV Rzeczypospolitej; de facto na cych w Polsce rza dy partii politycznych. Ich autorami sa go rzecz sprawuja wni aktorzy polityczni PiS, LPR, do momentu rezygnacji ze sprawowania wadzy ro wniez PO. Wspiera ich intelektualnie grupa naukowco w i publicysto w,
A. de Lazari, Musi to na Rusi, w: Pamie c i polityka zagraniczna, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2006, s. 75, 76.
67

40

ska Anna Wolff-Powe

kszos zana instytucjonalnie z obozem rza dza cym. Ich upolitycznione w wie ci zwia selektywne podejs obrazy przeszos ci wyraz aja cie do historycznej tradycji Polski wya cznie realizacji intereso i suz a w jednej opcji politycznej. c Centrum przeciwko Wype dzeniom, 2. Analizuja polskie reakcje na idee Zbigniew Mazur pisa: W Polsce ogromnym plusem interwencji sejmowych byo dnej, dobrze przemys us wiadomienie potrzeby wypracowania rozsa lanej i dugotrznej i zewne trznej 68. W ostatnich latach falowej polityki historycznej, wewne wiele apeli i manifesto , modelowa , skuteczna pojawio sie w o nowoczesna . polityke historyczna Temat ten wyczerpuje sie jednakz e na hasach, sloganach bowiem dota d z i spotach reklamowych. Nie pojawi sie aden przemys lany, argumentacja dugofalowy projekt. Wyrywkowe, niespo jne, nie poparte rzeczowa propozycje, jak chociaz by Muzeum Wolnos ci, eksponowanie Muzeum Powstania bardziej charakter propagandy sukcesu aniz Warszawskiego maja eli zamysu cego do dyskusji. Tym bardziej iz inspiruja towarzyszy im bezprecedensowa w demokratycznej Polsce, obliczona na gusty masowego odbiorcy, kampania oszczercza przeciw postkomunistycznym i postsolidarnos ciowym elitom, ich stosunkowi do tradycji i dos wiadczen historycznych. Polityka historyczna zdaje sie byc li tylko pretekstem do permanentnej walki wyborczej w celu uczynienia z daty 25 wrzes nia 2005 r. ostatecznej cezury w najnowszych dziejach Polski. Razem takz z sekretarzami odchodza e postsolidarnos ciowi two rcy III RP (...) III RP niknie tnie jak PRL, ale koniec zdaje sie ro w oczach. Odchodzi powoli i nieche wnie satysfakcja Z. Krasnode bski 69. nieuchronny diagnozuje z nieukrywana dza ca klasa usiuje przywaszczyc 3. Sytuacja, w kto rej rza i zmonopolizowac dza ce rozwojem prawo do interpretacji historii, ignoruje podstawowe prawa rza kultury i spoecznej s wiadomos ci historycznej, a obecne czasy traktuje jako go wny tpliwos miernik oceny przeszos ci, musi rodzic wa ci i opo r. Kiedy kaz da odmienzuja cej linii interpretacyjnej stawiana jest pod pre gierz odgo nos c od obowia rnej cej historii, kto wizji moralizuja ra ma wyraz ac zbiorowe odczucia, sterowane przez zwycie zco grupe w politycznych, niemoz liwy jest dialog i demokratyczna negocjadzy ro ci. cja mie z nymi wspo lnotami pamie ta tematyka polityki historycznej odsania wyzwania, przed jakimi staja 4. Podje cych w kreowaniu pamie ci dzis historycy jako jedna z wielu grup uczestnicza is wiadomos ci historycznej, tym samym kultury politycznej. Na znaczenie problemu dyskusja, jaka staa sie udziaem francuskiej opinii publicznej. zwraca uwage 13 grudnia 2005 r. grupa wybitnych historyko w francuskich ogosia na amach cym sie przypadkom ingerowania polityki w dzieLibration apel przeciw mnoz a historii. W petycji pod tytuem Wolnos uczeni, iz dzine c dla historii przypominaja . Historyk nie uznaje z Historia nie jest toz sama z religia adnych dogmato w, nie uznaje zakazo w, nie zna tabu. Moz e byc niewygodny. Historia nie jest toz sama
68 69

Z. Mazur, Centrum przeciwko Wype dzeniom (1999-2005), Poznan 2006, s. 336. bski, Poz Z. Krasnode egnanie...

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

41

rola historyka nie jest chwalic tnowac z moralnos cia czy pie , lecz tumaczyc . dnia dzisiejszego. Historyk nie stosuje wspo Historia nie jest niewolnica czesnych schemato w ideologicznych do przeszos ci i nie dopasowuje do wydarzen minionych . dzisiejszych ocen. Historia nie jest toz sama z pamiecia Historyk zgodnie z zasada, konfrontuje z dokumentami, mi nauki zbiera wspomnienia ludzi, poro wnuje ze soba ci, lecz sie do s ladami materiaowymi i ustala fakty. Historia nie lekcewaz y pamie prawna . W wolnym pan niej nie sprowadza. Historia nie jest kategoria stwie ustalanie prawd historycznych nie nalez y ani do parlamentu, ani do wymiaru ca z najlepszych intencji, nie jest sprawiedliwos ci. Polityka pan stwa, nawet pyna 70 historii . polityka najwybitniejsi historycy francuscy i setki Apel, pod kto rym podpisali sie na tzw. ustawy o pamie ci, utrudniaja ce prace intelektualisto w, stanowi reakcje . Uczeni uznali, z cia jest niebezpieczne, badawcza e odgo rne sterowanie pamie a Parlament w roli go wnego historiografa nie jest wiarygodny z uwagi na nie ce kompetencje i jego powia zania z doraz zawsze wystarczaja nymi interesami , gdy wyniki badan byc politycznymi. Apel powsta z obawy przed sytuacja moga konfrontowane z decyzjami najwyz szych wadz i takim manipulowaniem, kto re do czystej ideologii, pisanej na zamo moz e sprowadzic nauke wienie polityczne oraz okres lonych s rodowisk kombatanckich. Kiedy w odpowiedzi na apel historyko w francuskich adwokat Arno Klarsfeld opublikowa w Le Monde artyku Do kogo nowe pytania. Klarsfeld broni bowiem historii jako nalez y historia?, wyoniy sie zawaszczyc wasnos ci wszystkich obywateli, kto rej ro wniez historycy nie moga . da wspo Oczekuje on, z e efekty prac naukowych be brzmiay z odczuciami ogo u c dny element stabilnos dku i wspieray pamie jako filar toz samos ci, niezbe ci i porza w czasach chaosu i niestabilnos ci. 5. Przypadek francuski pokazuje jak niebezpieczne jest stawianie naprzeciw ci oraz kategoryczne oddzielanie od siebie podmioto siebie historii i pamie w cych s oraz kolonizowanie pamie ci. i czynniko w kreuja wiadomos c historyczna ci nie moz c Dychotomii historii i pamie e do kon ca tumaczyc fakt, iz pamie zana jest bardziej z przestrzenia , uczuciami, symbolami, rytuaem i tradycyjzwia z z czasem, tekstem, racjonalnym spoeczen stwem, podczas gdy historia wia e sie , indywidualizmem i nowoczesnos . Debata francuska ujawnia nieuchronnos cia cia nos c pewnych proceso w we wspo czesnym s wiecie. Wyemancypowane jednostki, juz s rodowiska i grupy spoeczne nie potrzebuja dyktatu pan stwa w zakresie kreacji ci w dotychczasowym zakresie i wymiarze. Nasta pia bowiem miejsc pamie ci i powstae w wyniku oddolnych inicjatyw i grup intereso demokratyzacja pamie w ci pragna aktywnie uczestniczyc wspo lnoty pamie w procesie kreacji kultury historycznej.

E. Bien kowska, Demokracja historia cenzura: Spo r o pamie c i przeszos c Dziennik. Europa Tygodnik Idei 19 VII 2006.

70

42

ska Anna Wolff-Powe

historyczna musi towarzyszyc 6. Dyskusji nad polityka refleksja nad rola bynajmniej historii w demokratycznym spoeczen stwie. Historycy nie unikna cymi wpyw na opinie publiczna i jej konfrontacji z innymi aktorami maja . ce zainteresowania przeszos cia Przemys lenia dotycza interpretacji historii i jej nie uwzgle dniac upolitycznienia nie moga obiektywnej prawdy, iz jestes my c konfliktem s wiadkami umasowienia historii, kiedy kaz da pamie konfliktu staje sie ci, a kaz narracje historyczpamie de opowiadanie historii jest sabotowane przez inna . Towarzysza nam sprzecznos dzy indywidualnymi przez na ci mie yciami a zbiorowa , cych pamiecia emocjami i nakazem racjonalnos ci, zrozumieniem ofiar, oczekuja historia , obiektywizmem a partyjnos zados c uczynienia a demokratycznie tworzona , dociekliwos badawcza a imaginacja , mie dzy zbiorowym nakazem moralnym cia cia nieuchronnym a indywidualnym niepokojem intelektualnym. Sprzecznos ci te sa tnos elementem z ycia w pluralistycznym spoeczen stwie, a umieje c szukania wspo l w odmienne racje stanowi warunek ksztanego mianownika i wsuchania sie towania demokratycznej polityki historycznej. adne spoeczen 7. Z stwo nie moz e egzystowac bez emocji i symboli. Spoeczen mito do tego, z stwa potrzebuja w. Ich natura sprowadza sie e mit nie neguje fakto w, on tylko je oczyszcza i uzasadnia jako naturalne i odwieczne zjawisko (...) To, co przedstawia tylko system semiotyczny, traktuje on jako system faktograficzny (...) adne spoeczen Przypadek ma pozorowac odwiecznos c 71. Z stwo nie moz e sobie pozwolic jednoczes nie na to, by prawda polityczna dominowaa nad prawda . Obowia zkiem historyka jest sprawdzanie mito historyczna w i przywracanie ro wno mito bowiem wagi. To, co byo sia w w czasach niewoli i okupacji, moz e okazac sie faszywym drogowskazem w czasach wolnos ci i demokracji. Pomniki i najlepsze , by wskazac , jaka nalez z muzea nie wystarcza droge y poda ac , by nie powto rzyc historii barbarzyn stwa. 8. Propaganda polskiej polityki historycznej oparta zostaa na dwo ch fastwo liberalizmu i inszywych diagnozach: pierwsza z nich gosi, iz zwycie ci na banicje ; dywidualizmu w III RP doprowadzio do skazania historii i pamie skie siy doprowadzia do druga, iz polityka reprezentowana przez te zwycie ci historycznej i osabienia poczucia wyrugowania patriotyzmu, zaniku pamie przynalez nos ci narodowej. Tezy te, tworzone na uz ytek kampanii politycznej, stoja adna sia liberalna nie odniosa rzeczywistos . Z w sprzecznos ci z obiektywna cia gle w potocznej opinii w Polsce po 1989 r. sukcesu, a liberalizm funkcjonuje cia publicznej jako obelga. Swiadome lub mniej s wiadome manipulowanie samym ciem liberalizmu, kto cznie do jego rynkopoje re sprowadzone zostao wya nieuchronnych przemian kulturowo-gospodarczego aspektu, zamazuje sens i istote wych i ideowych Polski. W traktowaniu liberalizmu jako chopca do bicia sie obawy przed nowoczesnos , gwatownymi przemianami, za odzwierciedlaja cia z badania kto rymi nie nada amy mentalnie. Tezie o zaniku patriotyzmu zaprzeczaja
71

R. Barthes, Mythen des Alltags, Frankfurt am Main 1964, s. 131.

 i pamie c Polskie spory o historie . Polityka historyczna

43

nieuchronnos naukowe, kto re pokazuja c zmian w pojmowaniu toz samos ci nadkowane sa sformuowanemu na uz rodowej. Obie tezy podporza ytek kampanii liberalna i solidarna . Miao ono na wyborczej hasowi podziau na Polske celu wyeksponowanie wyrazistos ci partii braci Kaczyn skich, ignorowao jednak dzis cakowicie fakt, iz granice podziao w przebiegaja zupenie inaczej 72. Sa dzy zwolennikami Polski kseto dzisiaj bowiem przede wszystkim spory mie downikami Polski nofobicznej, skupionej woko ciasno rozumianej ojczyzny a ore cej kompromisu mie dzy zro otwartej, tolerancyjnej, szukaja z nicowanymi wyobraz eniami i opcjami spoecznymi. historyczna moz wewne trzna 9. Polityke na ksztatowac przez wspo prace , nie zas i zagraniczna przez wykluczanie, w warunkach dialogu, a nie bitwy c pena sprzecznos o pamie , z przekonaniem, iz przedmiot sporu stanowi materie ci, c ro z norodnos ci i indywidualnego subiektywizmu, a pamie historyczna nie stanowi pralni, w kto rej kaz dy obraz przeszos ci moz na oczys cic lub przefarbowac . pi racjonalnej analizy badawczej, Publiczne eksponowanie historii nie zasta zdominowac a IPN-owskie priorytety nie moga polskiej refleksji historycznej. dowej, musi byc szenie 73. Zadaniem historii, nawet tej urze badanie, a nie we pi Polityka historyczna, chociaz by najbardziej widowiskowa i patriotyczna, nie zasta zanego z praca nad indywidualnego, oddolnego i dobrowolnego wysiku zwia cia . Bez tej pracy muzealizacja pamie ci, eksponowana przez rza dza ce pamie tylko iluzja , historia wystawiona na pokaz. s rodowiska, moz e okazac sie c apologeci polityki 10. Polska nie przegrywa bitwy o pamie , jak sugeruja ci jest bowiem dziaaniem, kto historycznej. Ksztatowanie pamie re nie wymaga cy nieustannie, a przestrzen regu bitewnych. To proces trwaja jej ewolucji jest . Duma bardzo rozlega. Droga do demokracji jest zawsze dialogiem z przeszos cia z przeszos ci nie moz e przesonic jednak dumy z teraz niejszos ci. Modych Polako w dla nich nie zatrzyma w kraju zaordynowany patriotyzm, jes li nie stworzy sie do powstania atrakcyjnych miejsc pracy, nie zbuduje autostrad, nie przyczyni sie da mogli byc ca nas warunko w, z kto rych be dumni w konfrontacji z otaczaja trzna rzeczywistos . Tematyka polityki historycznej pozostanie otwartym zewne cia zagadnieniem; nie ma bowiem gotowych modeli, kto re stanowic mogyby optymalzanie, akceptowane przez wszystkie strony sporu. Trudnos ne rozwia ci z zamykaniem rachunko w historycznych ma dzis wiele narodo w. Moz e warto zwro cic w tym na poudniowa Afryke . Zaproponowana tam polityka historyczna, konteks cie uwage dnia uomnos kto rej eksponentem ma byc Restorative Justice, uwzgle ci ludzkiej , lecz o uzdrowienie. Sprawca natury. W tym rozrachunku nie chodzi o zemste traktowany jest jako podmiot z poczuciem odpowiedzialnos ci i wstydu. Inicjatorom
72 Por. m.in. S. Mocek, Wobec kultury narodowej: patriotyczna i pragmatyczna formua uprawiania polityki, w: J. Kurczewska (red.), Kultura narodowa i polityka, Warszawa 2000, s. 157-180. 73 d Polityczny 762006, s. 39-48. M. Kula, Lepiej nie naduz ywac (historii), Przegla

44

ska Anna Wolff-Powe

przys wieca zasada nie wykluczania go, lecz przywracania spoeczen stwu. W tej starej afrykan skiej tradycji dominuje bowiem wiara, z e czowiek moz e odzyskac adna kara nie powinna pozbawiac czowieczen stwo tylko przez innego czowieka. Z nadziei 74.

ABSTRACT Polish discussions on historical memory have their objective international framework and specificity, being part of a general process of a renaissance of memory and debates on the issue of identity that have been going on almost all over the world since the 1980s. They are also predominantly connected with the transformation of the political system in Poland and therefore with the democratization of memory. Such developments could not pass without inducing significant changes in the culture of doing history. The slogan of historical policy that entered public circulation in recent years encompasses a variety of contents. Above all, however, it stands for an assessment of the Third Republic of Poland and is an integral element of controversies over the so-called Fourth Republic.
74

D. Tutu, Einzigartige Vershnung in Sdafrika, Sddeutsche Zeitung 19 I 2006.