D ZACHODNI PRZEGLA 2007, nr 1

SAWOMIR UKASIEWICZ Sawomir ukasiewicz Lublin

POLSKA EMIGRACJA POLITYCZNA W XX WIEKU HISTORYCZNA I PAMIE C

Polska emigracja polityczna w XX wieku i pamie historyczna c W ciagu najbliz szych kilku lat odmieni sie dookoa nas tyle rzeczy, ze kto regos dnia nie zdoamy sobie przypomniec siebie sprzed 1939 roku. Czesaw Miosz w roku 1940 1

s Wybuch II wojny, ws ro d ogromu nieszcze c jakie spowodowa, wywoa takz e fale migracji. Obje a ona ro olbrzymia wniez wielu polskich uchodz co w, kto rzy ucieczka starali sie zminimalizowac c zabierali ze swoja skutki katastrofy. Uciekaja wspomnienia utraconego czasu, utraconego dziecin soba stwa, niedokon czonych cych sporo jak naste poway po sobie wydarzenia, wzmagao karier, gora w. I w miare sie straz w nich poczucie, z e staja nikami tych wspomnien , s wiadkami niepodlegoc s ci (przy wszystkich zastrzez eniach co do jej jakos ci) i jako jedyni z yja gnuja c te pamie c da w stanie zapobiec katastrofie zbiorowej amnezji. i piele be li nie byo atwe i nioso ze soba wiele puapek. Zas Zadanie, kto re na siebie przyje dek s pamie c wyszydzac nowy porza wiatowy zdawa sie te i deptac , co rodzio tym zanie do obrazo zapobiec katastrofie silniejsze przywia w przeszos ci. Czy udao sie ci? Ile udao sie przekazac tamy ten pamie kolejnym pokoleniom? Jak dzisiaj pamie wysiek polskiej emigracji politycznej XX w.? * Przeszos c pozostawia po sobie wiele s lado w, kto re jednak stopniowo ulegaja gnacji, moga zatarciu, rozproszeniu, az wreszcie pozbawione odpowiedniej piele c zanikna cakiem. Tak sie dzieje szczego lnie w przypadku wydarzen rozgrycych sie na poziomie wya cznie jednostkowym kto waja re nigdy nie zostay utrwalone, ale ro wniez w przypadku historii dziaalnos ci konspiracyjnej, kto ra zakada systemowe zacieranie s lado w. Aby temu zapobiec tak jednostki, jak z tywania przeszos i spoeczen stwa, da yy do doskonalenia metod zapamie ci.
1

Za M. Zaleski, Formy pamie ci, Gdan sk 2004, s. 128.

64

Sawomir ukasiewicz

szczego Kiedy na przeomie XIX-XX w. zwro cono uwage lnie na spoeczny wymiar ci, zmienio sie podejs wszy od pamie cie do ro z nych form jej utrwalania, pocza dzi profesjonalnych jak archiwa, po narze dzia suz ce jej upowszechnianiu narze a t i rocznic 2. Podobne i przekazywaniu, jak muzea, pomniki, czy obchody s wia zjawiska dotyczyy takz e ziem polskich na przeomie XIX i XX w., co miao swo j zany przede wszystkim z zachowaniem toz dodatkowy wymiar polityczny, zwia c samos ci narodowej i skierowany przeciwko polityce zaborco w. Walka o pamie stawaa sie wyraz z . Swoja role historyczna nym ore em walki o toz samos c narodowa w tych zmaganiach was ciwie juz od XIX w. miaa emigracja. bowiem skada, z Tak sie e od ponad dwo ch wieko w Polacy, ale ro wniez inne zane z Rzeczpospolita , zmuszani byli do migracji. Upadek narodowos ci zwia I Rzeczpospolitej skutkowa opro cz utraty pan stwowej niepodlegos ci, takz e kolejnymi falami emigracji z Napoleonem, po kolejnych powstaniach i generalnie z przyczyn politycznych. Szczego lnie emigracja po powstaniu listopadowym w historii jako tzw. Wielka Emigracja. Stopniowo do fali emigracji zapisaa sie tpienia poszerzay horyzont wyobraz politycznych, kto re bez wa ni geograficznej takz Polako w, pojawiy sie e fale emigracji zarobkowej, szczego lnie widoczne od ce swoje kontynuacje praktycznie do dzisiaj. przeomu XIX i XX w., maja dzony jest przez Przekonanie z okresu zaboro w, kto re mo wio, z e kraj rza moz najez dz co w, a jedyna liwos c absolutnie swobodnej dziaalnos ci politycznej na rzecz niepodlegos ci kraju daje przebywanie na obczyz nie wraz z upywem lat dominuja ce. Dos ksze stronnictmusiao stawac sie c przypomniec , z e wszystkie wie na emigracji, choc wa polskie kon ca XIX w. formoway sie docelowo ich dziaalnos c miaa obejmowac tereny dawnej Rzeczpospolitej. Sytuacja niekoniecz w okresie mie dzywojennym, kiedy formalnie mielis nie zmienia sie my do czynienia juz z wadzami niepodlegego pan stwa polskiego. Szykany i polityczne , na represje stosowane wobec opozycji politycznej ponownie skutkoway emigracja uday sie takie osoby jak Wojciech Korfanty, czy Wincenty Witos. W kon kto ra cu poza krajem, w szwajcarskiej posiados ci Ignacego Paderewskiego, uformowa sie cy jeden z silniejszych rucho w opozycyjnych tzw. Front Morges, skupiaja do przeciwniko w rza w sanacji w Polsce. Wybuch II wojny, jak i jej konsekwencje, spowodoway ponownie powro t do sytuacji znanej z okresu zaboro w w kraju znaczna cze s panowa okupant (okupanci zaborcy), na emigracji znalaza sie c elit Emigracja byy tez politycznych. Przy wszystkich analogiach z Wielka oczywiste ce m.in. z faktu, z to pod uwage was ro z nice, wynikaja e wzie nie dos wiadczenia c dopilnowano, aby poza krajem znalaz sie oficjalny rza d XIX-wieczne. Tak wie

ci, czy innych form jej uz Doskonae wprowadzenie m.in. do liturgicznych aspekto w pamie ywania na przestrzeni dziejo w stanowi esej K. Pom iana, Od historii cze s ci pamie ci do pamie ci przedmiotu takz historii, w: tegoz , Historia. Nauka wobec pamie ci, Lublin 2006, s. 140-187. Ciekawe sa e refleksje J.M. Piskorskiego, Wiele twarzy historii. Woko pamie ci, historiografii, polityki i inz ynierii z historycznej, Wie 2007, nr 1, s. 17 i n.

c Polska emigracja polityczna w XX wieku i pamie historyczna

65

gos Polski oraz prezydent, co miao gwarantowac cia c wadzy pan stwowej, w kon cu z tez wcia jeszcze s wiez ej, bo zalewie 21-letniej. Zmieni sie charakter prowadzonej udaa wojny oraz inne byy zaoz enia polityczne nowych zaborco w, a na emigracje pod sie spora czes c polskiego wojska (by tak jak w XIX w. prowadzic walke dna gwarancje sztandarami zachodnich sojuszniko w). Emigracja dawaa wzgle przetrwania czynniko w kierowniczych, co w perspektywie programowych akcji cych polskie elity w kraju, podje tych przez obu okupanto wyniszczaja w (Akcja AB ciem was dzy Katyn 3) byo posunie ciwym. Oczywis cie analogie i ro z nice pomie Wielka Emigracja i wychodz stwem po 1939 r. moz na by mnoz yc , ale dla potrzeb naszych rozwaz an poprzestaniemy na zarysowaniu powyz szych. emigracja wojenna byo Jednym z pierwszych zadan , jakie miaa przed soba przetrwanie. Zaro wno w zakresie tkanki biologicznej (na Zachodzie poszukiwano schronienia), jak i w zakresie wartos ci duchowych i dziedzictwa duchowego. Waz na do odegrania miaa tutaj ta cze s przedostac role c elit, kto rej udao sie na Zacho d wszy aresztowan c unikna is mierci. Istotnym skadnikiem dziedzictwa bya pamie o przeszos ci. Sam fakt wyrwania spoecznos ci z dotychczasowej przestrzeni z yciowej (do z c gu kro dzywojenkto rej zapewne jeszcze nie zda ono przywykna w cia tkiego mie ci. Wedug nego interludium) mo g przynies c ogromne spustoszenia w pamie gos sto ma miejsce w wypadku migracji i to Marcina Kuli przerwanie cia ci cze dzy jednymi a drugimi zaro wno spontanicznych, jak i wymuszonych (granica mie wyraz s nie musi byc zreszta na). (...) Wprawienie w ruch ogromnej cze ci ludnos ci c od stalinowskich deportacji byo bardzo skutecznym ZSRR poczynaja gos instrumentem przerywania cia ci. (...) Wojenne i powojenne wielkie migracje, gos jakie miay miejsce w Polsce, tez pozryway mno stwo nici cia ci. Migracje sto likwiduja funkcje nos ci przynalez ziemi, przedmiotom, drobcze nika pamie na tkom, domowym papierom, s nym pamia rodowiskom, czy zjawiskom z ycia spoecz sie , rodzinny dom nego. Ziemia dziecin stwa pozostaje daleko, znajomi rozpraszaja stabilnej opoki 4. Na poziomie pamie ci indywidualnej przestaje penic funkcje czes tek, kto wojna rzeczywis cie zabraa ogromna c pamia re pomagay w odci. We wspomnieniach emigranto szczego s wiez aniu pamie w opisy zniszczen sa lnie ce, zwaszcza, z s ujmuja e ucieczka z kraju najcze ciej wykluczaa moz liwos c zbyt wielu rzeczy. zabrania ze soba ci zbiorowej, kto Podobne rozdarcie dotyczyo nos niko w pamie re w przewaz aja cej masie pozostay w kraju, a ich ochrona w warunkach wojennych bya niezwykle trudna. Z drugiej strony wyjazd na Zacho d nada nowego znaczenia symbolom
na ten temat przygotowana przez Buro Edukacji Publicznej Instytutu Pamie ci Zob. wystawe : Zagada polskich elit. Akcja AB Katyn we Narodowej zatytuowana . Inauguracja odbya sie cej szczego wrzes niu 2006 r. Wie o w na stronie http:www.ipn.gov.plportalpl474038 Zob. takz e ekspozycje Muzeum Katyn c zgadzic staa skiego Pamie nie daa sie . 4 M. Kul a, Mie dzy przeszos cia a przyszos cia. O pamie ci, zapominaniu i przewidywaniu, Poznan 2004, s. 166.
d Zachodni 2007, nr 1 5 Przegla
3

66

Sawomir ukasiewicz

tkom XIX-wiecznej emigracji. Wymuszona sytuacja, przypominaja ca s i pamia wiez e jeszcze dos wiadczenia zaboro w, sprzyjaa potrzebie utrwalenia obrazo w i budocych utracona (czy jak pierwotnie sa dzono wania nowych symboli przypominaja ) przerwana przeszos c . By znowu przywoac M. Kule w niekto rych sprawach cia gos migracje nie zrywaja ci np. w sprawach identyfikacji etnicznej oraz sprawy, w kto religijnej. Sa rych emigracja moz e nawet sprzyjac trwaniu zjawisk i akcentowaniu ich trwania. Moz e np. zakonserwowac pewne obyczaje, czy zyka. Samo zjawisko migracji moz elementem cia gos elementy je e stac sie ci 5 grupowych loso w . Wychodz stwo wojenne z Polski dopiero z chwila zakon czenia emigracje polityczna , rzeczywis o wojny i przeksztacenia w s wiadoma cie zacze poszukiwac wspo lnego miejsca w wygnan czej rzeczywistos ci. Szczego lne miejsce a tu literatura dokumentarna, rejestruja ca s jeszcze pamie c zaje wiez a . Jej utrwalenie a wojna. Na tym polu role uznano za koniecznos c i dug wobec ofiar, jakie pochone z ce przypomnienia odegray wspomnienia z kampanii wrzes niowej, ksia ki opisuja przez ycia w Guagu (szczego lnie Na nieludzkiej Ziemi Jo zefa Czapskiego i Inny s wiat Herlinga-Grudzin skiego), czy wspomnienia dyplomato w (Zygmunta Nago rc skiego, Edwarda Raczyn skiego, czy Kajetana Morawskiego). Pamie emigranto w , z z sojusz ofiar wojny, opisywaa ich tuaczke onierskie s ciez ki, wspo prace dzynarodowej nikami. Rejestrowaa ich sprzeciw wobec nowej rzeczywistos ci mie i krajowej. Wraz z przypywem nowych fal po wojnie, po roku 1956, 1968, 1970, o pamie c 1976 i latach 1980-1981, wzbogacaa sie nowego rodzaju oporu i cierpien dos wiadczanych juz w rzeczywistos ci PRL. NA EMIGRACJI C PAMIE ci zbiorowej nowej emigracji staa sie Wyraz nym punktem odniesienia pamie Wielka Emigracja, w kto rej szukano niejako natchnienia i uzasadnienia wasnych loso w. Doskonale te paralele oddaje przykad paryskiej Kultury. Jerzy Giedroyc, c Instytut Literacki w Rzymie, a naste pnie w Paryz ca tworza u sporo miejsca pos wie przypominaniu literatury XIX-wiecznego wychodz stwa, w tym takich dzie jak Ksie gi narodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza 6. W pierwszych zan numerach pisma, ro wniez nie brakowao nawia do tego czasu i tej symboliki. cznie na uz cej akcji politycznej, Moz na by to uznac za dziaanie wya ytek biez a gdyby nie fakt, z e emigracja XIX w., szczego lnie zas chyba A. Czartoryski, stay sie waz nym elementem toz samos ci emigracji XX-wiecznej 7. Az do momentu wybiec daleko w przyszos to okres cia gaja c kiedy J. Giedroycia zacze lac jako ksie
Ibidem, s. 167. Szerzej na temat polityki wydawniczej Jerzego Giedroycia zob. M. Ptasin ska-Wo jcik, Z dziejo w biblioteki Kultury 1946-1966, Warszawa 2006. 7 cili tacy autorzy jak Marian Kukiel, czy Marian Kamil Postaci tej szczego lnie duz o miejsca pos wie Dziewanowski.
6 5

c Polska emigracja polityczna w XX wieku i pamie historyczna

67

lat 1945-1989 jako II Wielka Emigracje 9. z Maisons-Laffitte 8, a emigracje Przypadek Kultury paryskiej jest takz e o tyle istotny, z e J. Giedroyc regularnie ci historycznej, wykazuja c sie wykorzystywa amy pisma do budowania pamie 10 doskonaym zmysem w zakresie historii . tay jednak czasy takz Elity polityczne na emigracji po 1939 r. pamie e duz o im bliz sze, o czym s wiadczy powoanie specjalnych komisji do zbadania winnych ski wrzes dza ca (przed wojna emikle niowej, w ramach kto rych nowa ekipa rza ze zwolennikami sanacji 11. Pamie c gracyjno-opozycyjna) rozprawiaa sie okresu dzywojennego potrafia, pomimo szaleja cej zawieruchy wojennej, rozpalac mie emocje i wpywac na ksztat z ycia politycznego uchodz stwa. Poza krajem znalazy nie tylko przedstawicielstwa wadz pan sie stwowych, ale ro wniez przedstawicielstc tymwa przedwojennych partii politycznych. Wygnan cy czasu wojny, zakadaja na akcjach doraz czasowos c pobytu poza krajem, skupiali sie nych, kto rych celem byo zorganizowanie rzeszy uchodz co w m.in. dla celo w wojskowych oraz wspo dziaania z aliantami. Z drugiej strony nawet takie doraz ne dziaania pozwalay gnowac piele dawne tradycje, a powstaa sytuacja miaa wpyw na zakonserwowanie tych tradycji. W przypadku partii politycznych, byo to tumaczone w prosty sposo b cy z przeprowadzonych posiaday one jeszcze swo j mandat spoeczny wynikaja wyboro jeszcze przed wojna w, co w warunkach wojennych byo niemoz liwe do powto rzenia. c Pamie II Rzeczpospolitej miaa przynajmniej dwa wymiary. Bowiem obok zanych z rza dem W. Sikorskiego, krytycznie ustosunkowanych s rodowisk zwia do duz zanych do rza w sanacji, na emigracji znalaza sie a grupa oso b was nie zwia ze s rodowiskiem sanacji. Powodowao to nie tylko ostre spory polityczne 12, c one na poziomie dyskusji prasowych, ale takz e spory o pamie . Rozgryway sie bnych instytucji. I tak np. o ile za jak ro wniez poprzez powoywanie odre dze rza du londyn pienia skiego w 1942 r. powoano do z ycia Polski Instytut Naukowy (PIN) w Ameryce, o tyle powoanie Instytutu Jo zefa Pisudskiego dzie ki wsparciu finansowemu Polonii amerykan (IJP) odbyo sie skiej, skupionej
Oczywis cie per analogiam z Czartoryskim. Zob. E. Berberyusz, Ksiaz e z Maisons-Laffitte, Gdan sk 1995. 9 ycie s sie : A. Friszke, Z Taki wspo lny tytu nadano pro bie syntezy, na kto rej cze ci skadaja ycie polityczne emigracji; P. Machcewi cz, Emigracja w polityce mie dzynarodowej; R. Habiel ski, Z spoeczne i kulturalne emigracji, Warszawa 1999. 10 S. ukasiewicz, Jerzego Giedroycia walka o pamie c historyczna Polako w. amy Kultury 1947-1957, niepublikowana praca magisterska, Lublin 1996. Por. takz e J. Pomorski, Jerzego Giedroycia rozumienie historii, w: Jerzego Giedroycia rozrachunki z historia i polityka, red. S. M. Nowinowski, R. Stobiecki, o dz 2005, s. 7 i n. 11 Szerzej na temat znaczenia i samych prac tej komisji zob. A. Grzywacz, M. Kwiecien , Sikorczycy kontra sanatorzy, Zeszyty Historyczne Paryz 1999, nr 127, 129. Por. J. Piotrowski, Pisudczycy bez lidera, Torun 2003, s. 101, 132, 171, 216-218, 261. Por. S. ukasiewicz, Generaa z Modelskiego ucieczki i powroty, Wie 2007, nr 1, s. 99-100. 12 A. Grzywacz, M. Kwiecien , op. cit.
5*
8

68

Sawomir ukasiewicz

woko Komitetu Narodowego Amerykano w Pochodzenia Polskiego (tzw. tku uzgodnienie wspo ci okresu II RzeczpoKNAPP) 13. Od samego pocza lnej pamie spolitej napotykao na przeszkody. A jednoczes nie II Rzeczpospolita, symbolizowa zbudowania niepodlegego pan a pro be stwa. Z tej perspektywy moz na tez spojrzec zachowania cia gos na przywoane wyz ej instytucje jako na pro be ci pan stwa na czas wojny przedwojennego PIN mia w zaoz eniach stanowic kontynuacje tnos Polskiej Akademii Umieje ci 14, podobnie jak IJP mia kontynuowac misje przedwojennego Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski. Nowe instytucje powoane pierwotnie jako tymczasowe, po 1945 r. musiay szukac zupenie nowych formu funkcjonowania. Powstaway tez instytucje zupenie nowe, w zaoz eniach gnuja ce nie tyle pamie c piele czaso w sprzed 1939 r., co heroiczny wysiek lat wojny. Takim celom mia suz yc Instytut i Muzeum im. gen. Sikorskiego czy Studium trauma , kto Polski Podziemnej 15. II wojna s wiatowa staa sie rej przypominanie zko uwaz ano za jeden z podstawowych obowia w emigranto w 16. Szczego lnie, z e tko w kraju po 1945 r. wiele wa w tej historii zostao przez pan stwo wymazanych czniko z oficjalnych podre w i opracowan historycznych. , ABY ROZLICZYC TAC PAMIE c Emigracyjna pamie za cel stawiaa sobie przechowanie s wiadectwa okrucien stw i zbrodni, niemalz e w charakterze materiao w dowodowych, kto rych moz na c byoby uz yc w przyszych rozliczeniach. Przy czym pamie obejmowaa zaro wno zbrodnie niemieckie, jak i sowieckie. Tragizm sytuacji polega oczywis cie na tym, du na ustalenia z e udowodnienie wielu z nich w praktyce nie byo moz liwe ze wzgle dzynarodowe (swoista symbolike miaa tu konferencja w Jacie) oraz ze mie wzgledu na niemoz liwos c szybkiego skompletowania dowodo w winy oprawco w. co dochodziy wcia z Do tego wszystkiego na biez a nowe zbrodnie popeniane przez wadze komunistyczne w kraju wspo lnie z aparatem sowieckim, o kto rych takz e nie role do odegrania mieli tu prawnicy, historycy, ale wolno byo zapomniec . Swoja
13 drzejewi cz, Polonia amerykan W. Je ska w polityce polskiej. Historia Komitetu Narodowego Amerykano w Polskiego Pochodzenia, Nowy Jork 1954; A. D. Jaroszyn ska-Kirchmann, The exile mission. The Polish political diaspora and Polish Americans, 1939-1956, Ohio University Press, Athens, Ohio 2004. 14 Fakt ten zosta doceniony kiedy w 2000 r. miaa miejsce wspo lna konferencja PIN i PAU w Krakowie, podczas kto rej doktoraty honoris causa Uniwersytetu Jagiellon skiego otrzymali dwaj wybitni intelektualis ci polscy na obczyz nie prof. Piotr Wandycz i prof. Zbigniew Brzezin ski. 15 Szczego owo o losach tych instytucji pisa min. R. Stobiecki, Klio na wygnaniu. Z dziejo w polskiej historiografii na uchodz stwie w Wielkiej Brytanii po 1945 r., Poznan 2005, s. 47 i n. 16 ci zbiorowej pisali m.in. A. Wolff-Powe ska, Zwycie O miejscu II wojny s wiatowej w pamie zcy d Zachodni 2005, nr 2, s. 3-40; i zwycie z eni. II wojna s wiatowa w pamie ci zbiorowej narodo w, Przegla A. Rokuszewska-Pawe ek, Druga wojna s wiatowa pamie c i toz samos c , Kultura i Spoeczen stwo t. XLV, 2001, nr 3-4, s. 167-180.

c Polska emigracja polityczna w XX wieku i pamie historyczna

69

co ten imperatyw wyartykuowa Czesro wniez literatura 17. Szczego lnie przejmuja wiato dzienne. Po aw Miosz w wierszu z wydanego w 1953 r. tomu wierszy S do przywo ucieczce na Zacho d, zwraca sie dco w systemu represyjnego w kraju:
Kto ry skrzywdzies czowieka prostego miechem nad krzywda jego wybuchajac, S bazno c Gromade w koo siebie maja Na pomieszanie dobrego i zego, wszyscy sie skonili Choc by przed toba i ma dros c, Cnote c tobie przypisuja czes c, Zote medale na twoja c kuja Radzi z e jeszcze jeden dzien przez yli, dz ta Nie ba bezpieczny. Poeta pamie nowy. Moz esz go zabic narodzi sie da czyny i rozmowy. Spisane be Lepszy dla ciebie byby s wit zimowy z z ta. I sznur i gaa pod cie arem zgie

cy Wiersz ten z dzisiejszej perspektywy brzmi jak zowrogi pomruk poprzedzaja ca w kraju odwilz s Stalina i walka o wadze nadchodza , spowodowana miercia wiaty rozreklamowana przez Radio Wolna Europa Jo w ZSRR, ucieczka zefa S piy miay i wreszcie wydarzeniami roku 1956. Rozliczenia, kto re wtedy nasta stkowy i doraz jednak charakter cza ny, a ich bezpos rednim celem bya legitymizacja jasne takz zmiany na stanowiskach kierowniczych w pan stwie, co szybko stao sie e dla emigranto w. Tym bardziej przesanie zawarte w wierszu Miosza pozostawao bnym tematem, ale aktualne. Recepcja poezji i mys li emigracyjnej w kraju jest odre trzeba powiedziec , z e two rczos c Miosza (szczego lnie od momentu kiedy w 1980 r. Nagrode Nobla) bya w kraju mocno obecna za sprawa otrzyma literacka ki ksia z przedruko w w wydawnictwach podziemnych oraz dzie kom, kto re pomimo tania szed w dwo zakazo w i kontroli docieray do Polski. Komunikat pamie ch skierowana wobec wodarzy i straz kierunkach. Po pierwsze stanowi przestroge niko w systemu komunistycznego. Po drugie wzmacnia ducha oso b represjonowac im nadzieje , z c nych przez system, daja e pamie (w tym wypadku poety) w przyszos ci pozwoli rozliczyc doznane krzywdy. A na pewno nie pozwoli umrzec poczuciu odpowiedzialnos ci i winy oprawco w. Gos Cz. Miosza, z czasem coraz dzili mocniej poro wnywany by do gosu XIX-wiecznych wieszczo w, kto rzy rza ci polduszami swoich emigranto w. Zas jego Dolina Issy przywoanie pamie sko-litewskiego zas cianka z Panem Tadeuszem.
Do grona oso b zaangaz owanych w poszukiwania i opracowanie raporto w na temat zaginionych oficero w nalez eli m.in. Wiktor Sukiennicki i Jo zef Czapski, z kto rych ostatni opisa swoje przez ycia cej ksia z z tego okresu w przejmuja ce zatytuowanej Na nieludzkiej ziemi.
17

70

Sawomir ukasiewicz

Wiele temato w historii II wojny s wiatowej traktowano jako pole bitwy c c je zyka samych emigranto 18. By to o pamie , czy tez uz ywaja w bitwy o prawde stay element obecny w literaturze, publicystyce, a takz e w programach radio19 wych . Lista takich po l spornych bya niezwykle duga: pakt Ribbentrop-Mootow c (tzw. IV rozbio r Polski), zagada polskich elit, w tym pamie o Katyniu 20, wysiek zbrojny PSZ na Zachodzie (w tym np. Bitwa o Monte Cassino, czy dziaalnos c c cichociemnych), powstanie warszawskie. Na emigracji pamie o tych wydarzec niach miaa charakter symboliczny. Waz nym elementem bya takz e pamie o wybitnych postaciach takich jak Ignacy Paderewski, Wadysaw Sikorski, czy Jo zef Pisudski. zi emigranto Waz nym elementem spoecznej wie w szczego lnie chyba w tzw. cych chwalepolskim Londynie, byy obchody rocznic historycznych, przypominaja bne karty dawnej historii (jak Bitwa pod Grunwaldem, Konstytucja 3 Maja), wybitnych przodko w (rocznice Kopernikan skie, Mickiewiczowskie) i historie dzywojnia, w tym takie jak rocznica wymarszu I Kadrowej, odzyskania mie skich. Podstawowy zra b kalendarza tych obchodo niepodlegos ci, czy powstan s la w w nim opro wedug R. Habielskiego powsta w latach 1947-1948 21. Znalazy sie cz wage wymienionych takz e takie daty jak 15 sierpnia oraz 1 i 17 wrzes nia. Duz a zywano do obchodo zanych z II wojna s . Np. przywia w rocznic zwia wiatowa w 1964 r. obchodzono m.in. 25-lecie wrzes nia 1939 r., 20-lecie Bitwy o Monte Cassino, 20-lecie walk I Dywizji Pancernej, 25-lecie Samodzielnej Brygady Strzelco w Karpackich. Do najwaz niejszych nalez ay takz e obchody 1000-lecia chrztu Polski w 1966 r. ci trzeba takz Do straz niko w pamie e zaliczyc organizacje powstae z potrzeby ce zaro emigranto w, skupiaja wno kombatanto w wojennych (w latach 60. powstaa ce ro Rada Organizacji Kombatanckich), jak i zrzeszaja z ne grupy, takie jak zek Ziem Poudniowo-Wschodnich i Zwia zek Ziem Po kresowiacy (zwia noczek Polskich Ziem Zachodnich), no-Wschodnich, ale takz e w 1950 r. powsta Zwia absolwenci uczelni (jak np. absolwento w Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie), czy przedwojenne korporacje studenckie. Istniay takz e takie organizacje jak z Polskie Stowarzyszenie Byych Sowieckich Wie nio w Politycznych.

18 Takich sformuowan uz yto np. w wyborze teksto w Adam Ciokosza, Walka o prawde . Wybo r artykuo w 1940-1978, Londyn 1983; czy w rozdziale wspomnien Jana Nowaka-Jezioran skiego o misji polskiej sekcji Radia Wolna Europa: J. Nowak-Jezioran ski, Wojna w eterze. Wspomnienia, t. 1, 1948-1956, s. 78-79. 19 J. Nowak-Jezioran ski (op. cit.) opowiada o audycjach, kto rych celem bya was nie obrona prawdy historycznej na falach RWE, kto rych autorami byli m.in. Tadeusz Piszczkowski, Zygmunt Nowakowski, Oskar Halecki, czy Marian Kukiel. 20 kampanie W celu przypomnienia i rozliczenia tej zbrodni przeprowadzono w latach 50. ogromna c w nia takz w USA, angaz uja e Kongres amerykan ski. 21 ycie spoeczne i kulturalne emigracji, Warszawa 1999, s. 90 i n. R. Habielski, Z

c Polska emigracja polityczna w XX wieku i pamie historyczna

71

O EMIGRACJI C PAMIE c Paradoksalnie, przez ostatnie lata pamie o polskiej emigracji, jako straz niku niezalez nej mys li i pamieci, nie nalez aa do najwaz niejszych elemento w debaty c publicznej. Byo z tym wiele trudnos ci. Wyobraz nia i pamie spoeczna zostay woko w ostatnim czasie opanowane przez debate rozliczania przeszos ci komunistycznej Polski z lat 1944-1989 22. Emigranci doskonale dostrzegali jej . I nawet przyjmuja c ja za punkt wyjs potrzebe cia, trzeba przeciez przyznac , z e przypomnienie emigracji programowo przemilczanej lub zwalczanej przez elementem tej debaty. Spro pan stwo komunistyczne powinno jednak stac sie tku. Przede wszystkim jednym bujmy zatem przes ledzic pokro tce losy tego wa c z pierwszych problemo w na jaki napotkaa pamie o emigracji bya dynamika piy po roku 1989. Powodowaa ona koniecznos proceso w, kto re nasta c odce pytania, a cznie z tymi, jak emigranci moga , powiadania na zupenie biez a czyc w funkcjonowanie odradzaja cego sie pan c czy powinni wa sie stwa. Pamie o przeszos ci przedwojennej, wojennej i emigracyjnej moga miec zatem wymiar zupenie pragmatyczny, w postaci np. postulato w reaktywowania tzw. histocym okolirycznych stronnictw politycznych. Ich trwanie wbrew niesprzyjaja wystarczaja ca przesanka legitymizacji, a jednak z cznos ciom wydawao sie adne 23 z nich na dobre nigdy nie powstao . Do wydarzen o szczego lnie duz ym adunku symbolicznym nalez ao przekazanie insygnio w wadzy przez ostatniego sie, prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej, Ryszarda Kaczorowskiego, Lechowi Wae pio 22 grudnia 1990 r. 24 co nasta takz Realnym problemem stawao sie e wykorzystanie wiedzy i dos wiadczenia wybitnych emigranto w w nowych warunkach politycznych, co w niekto rych udao. Jako przykady moz przypadkach sie na podac tutaj takie osobowos ci jak Jan

Ws ro d waz niejszych publikacji na ten temat trzeba wymienic : Raport Rokity. Sprawozdanie p. J. Rokita, posowie [Najwaz Sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do zbadania Dziaalnos ci MSW, wste c niejsza jest pamie ], A. Dudek, Krako w 2005; Spo r o Polske 1989-1999. Wybo r teksto w prasowych, piewak, Warszawa 2000; P. S piewak, Pamie tez oprac. P. S c po komunizmie, Gdan sk 2005. Waz ne sa ci, takie jak Od totalitaryzmu do demokracji. Pomie dyskusje o instytucjonalizacji przywracania pamie dzy gruba kreska a dekomunizacja dos wiadczenia Polski i Niemiec, Krako w 2001; Pamie c sie takz i odpowiedzialnos c , red. R. Kostro, T. Merta, Krako w, Wrocaw 2005. Procesy te odbywaja e dzynarodowym konteks w szerszym mie cie, i to zaro wno jes li chodzi o nasz region (zob. raporty Os rodka rodkowej i krajach batyckich, Warszawa, wrzesien Studio w Wschodnich: Problem lustracji w Europie S 2005; Lustracja w pan stwach Bakano w Zachodnich, Warszawa, wrzesien 2005), jak i zjawiska globalne akowskiego, Rewanz panorame zjawisk s (swoista wiatowych daje esej J. Z pamie ci, Warszawa 2002). 23 Pro by takie podejmowano np. w przypadku partii o profilu chrzes cijan sko-demokratycznym. daa sytuacja z przeksztaceniem ZSL w PSL, co miao niejako zdja c Duz o mniej klarownie wygla odium cioletniej wspo z kilkudziesie pracy stronnictwa z PZPR, poprzez odwoanie do tradycji Mikoajczykowskich. 24 Opis moz na znalez c m.in. u D. Go reckiego, Polskie naczelne wadze na uchodz stwie w latach 1939-1990, Warszawa 2002, s. 244-254.

22

72

Sawomir ukasiewicz

Nowak-Jezioran ski, Zdzisaw Najder, Zbigniew Brzezin ski, Jerzy ukaszewski, Jan da dialog z krajowa rzeczywistos podeKuakowski. Nieco inaczej wygla cia jmowany przez Jerzego Giedroycia i autoro w skupionych woko paryskiej Kul J. Giedroyc po 1989 r., pomimo zmienionych warunko tury. Zreszta w, zupenie s wiadomie zdecydowa o pozostaniu poza krajem. To dao mu moz liwos c kontynuacji krytycznej obserwacji rozwoju sytuacji. By tez jednym z nielicznych postkomunisto emigranto w docenionych i wybranych na patrona przez ekipe w. c ocene polityczna , trzeba stwierdzic Pomijaja , z e Giedroyc oraz redagowane przez z niego pisma Kultura i Zeszyty Historyczne rzeczywis cie wcia byy w stanie role jako forum niezalez odgrywac powaz na nej mys li oraz forum przypominania historii. Ogromne archiwum Instytutu Literackiego, jedno z waz niejszych do badan historia Polski doczekao sie swojego Towarzystwa Opieki. nad XX-wieczna Reagowano tez na wszelkie apele o wsparcie tej opieki. Jednoczes nie przypominano ogromny dorobek Kultury. M.in. w Lublinie, gdzie Wydawnictwo UMCS, wszy od reprintu 1 numeru Kultury z 1947 r., starao sie powracac pocza do dz dz gao kolejnych pozycji ba wydanych wczes niej przez paryski os rodek, ba tez sie zanych z miesie cznikiem. O Kulturze i jej przesaniu przypomido autoro w zwia siaduja cych z Polska na Ukrainie, Biaorusi, czy na Litwie, nano takz e w krajach sa co rzeczywis cie byo ewenementem jak na os rodek emigracyjny. daa na polu literatury emigracyjnej, w przypadku kto Inaczej rzecz wygla rej moz na mo wic chyba o najlepszym kontakcie z czytelnikiem krajowym, co wynikao s zaro wno z faktu ogromnego dorobku literatury emigracyjnej, jak i z faktu, z e cze c z autoro w zda ya zaistniec w kraju zaro wno w drugim obiegu, jak i w obiegu powanej publikacji jedynie zwie kszya zainteresooficjalnym. Moz liwos c nieskre literatura , a z czasem wre cz postawiono postulat, aby nie dzielic wanie ta literatury i emigracyjna , lecz traktowac jako caos polskiej XX w. na krajowa ja c . do obiegu krajowego mieli natomiast historycy Spore trudnos ci z przebiciem sie z czasem Piotr emigracyjni, z kto rych chyba najpowaz niejsze miejsce zaja Wandycz, obecnie emerytowany profesor Uniwersytetu Yale w New Haven. Pro by wejs cia na polski rynek historyczny podejmowali taz tacy autorzy jak Marian Kamil Dziewanowski, czy Tadeusz Wyrwa. ciu latach aktywnej polityki (czy raczej inz Po kilkudziesie ynierii) wadz PRL ci, po 1989 r. nasta pia przede wszystkim reakcja polegaja ca na w zakresie pamie ci instytucjonalnej. Symboliczne przekazanie insygnio wskrzeszaniu pamie w prezyzanie cia gos , ile z tradycja II denckich miao na celu nawia ci nie tyle z emigracja Rzeczpospolitej. To z kolei prowadzio do powrotu symboliki z tamtego okresu ci, obejmuja c zakazane z PRL s ta i symbole 25. Z drugiej takz e w sferze pamie wie
25 E. Ha as, Symbole publiczne a polska toz samos c . Zmiana i niejednoznacznos c w kalendarzu s wiat pan stwowych III Rzeczypospolitej, Kultura i Spoeczen stwo 2001, nr 3-4, s. 57 i n.; takz e Z. Marek, Pamie c i zapominanie: trupy w szafie polskiej zbiorowej pamie ci, Kultura i Spoeczen stwo 2001, nr 3-4, s. 3-22.

c Polska emigracja polityczna w XX wieku i pamie historyczna

73

nie tylko pamie ci strony otwarta debata publiczna pozwalaa takz e na weryfikacje mito preparowanej w pan stwie komunistycznym, ale takz e na weryfikacje w, kto re komunisto ulegy petryfikacji m.in. na emigracji, was nie w reakcji na polityke w. Waz na role w sferze pamieci odegray powroty emigranto w, zasuz onych dla z prochami J. Paderewskiego sprawy polskiej. M.in. w 1992 r. sprowadzono trumne do archikatedry s w. Jana w Warszawie, a rok po z niej prochy gen. W. Sikorskiego sprowadzono na Wawel. Po kolejnych zmianach politycznych wadze zrezygnoway ci, uzasadniaja c to koniecznos jednak z tej formy zados c uczynienia pamie cia skupienia sie na przyszos ci. Dosyc obcesowo zabrzmiay wypowiedziane w 1993 r. stwa SLD w wyborach przez Aleksandra Kwas niewskiego sowa, z e w razie zwycie dzie z nie be adnej lustracji, ani desolidaryzacji, wprowadzony zostanie zakaz dziemy zajmowac zmianami ulic, (...) nie zajmiemy burzenia pomniko w, nie be sie takz sie e sprowadzaniem do kraju nieboszczyko w 26. Bya to ewidentna zapowiedz aby takz zbiorowej amnezji, kto ra obje e dziedzictwo emigracji, strywializowane do poziomu zbytecznej nekropolii. Waz nym symbolem by zorganizowany w 2000 r. w Poznaniu pogrzeb procho w Stanisawa Mikoajczyka, jednego z lidero w ruchu ludowego na emigracji. Do kraju d szcza tki np. socjalisto jednak nie wro ciy jak dota w Adama Ciokosza, czy Zygmunta Zaremby, ani czonko w Stronnictwa Narodowego. Nie wro ciy takz e nalez prochy prezydento w emigracyjnych. Jako symboliczna y natomiast traktowac obecnos c w kraju ostatniego prezydenta RP na uchodz stwie Ryszarda Kaczorowss kiego, kto ry aktywnie uczestniczy w z yciu publicznym, szczego lnie w jego cze ci zanej was cia II wojny i emigracji. Jeszcze inna wymowe miay zwia nie z pamie powro pogrzeby wybitnych emigranto w, kto rzy ostatecznie zdecydowali sie cic na stae do kraju, jak Czesaw Miosz, czy Jan Nowak-Jezioran ski. tko Ro wnie waz ne jak sprowadzanie szcza w wybitnych postaci miao honorowanie ich waz nymi odznaczeniami pan stwowymi. I tak m.in. generaowie Kazimierz Sosnkowski, Wadysaw Andres i Tadeusz Bo r-Komorowski zostali w 1995 r. pos miertnie odznaczeni Orderem Ora Biaego. Jeszcze za z ycia w ten sam sposo b uhonorowano gen. Stanisawa Maczka (1992), Czesawa Miosza (1994), Jana Nowaka-Jezioran skiego (1994), Jana Karskiego (1995), Leszka Koakowskiego (1997), Gustawa Herlinga-Grudzin skiego (1998). , z ci spoecznej i jednoczes Wydaje sie e na poziomie pamie nie polityki pan stwo forma pamie ci sa proklamacje uchwalane przez wej chyba najbardziej czytelna najwyz sze organy wadzy pan stwowej. I tak 9 grudnia 2005 r. powstaa uchwaa ci gen. Kazimierza Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej w sprawie uczczenia pamie urodzin. Cay rok 2006 zosta proklamowany Sosnkowskiego w 120. rocznice Sejmu Rzeczpospolitej Rokiem Jerzego Giedroycia 27, a w obchody stulecia uchwaa czyo sie nawet UNESCO. Kontynuuja c te formue upamie tniania jego urodzin wa
26 27

Za A. Dudek, Bitwa o pamie c , Rzeczpospolita. Plus Minus 6 XII 2006. cej informacji na ten temat na http:www.culture.plplculturerokgiedroycia. Wie

74

Sawomir ukasiewicz

jednogos ustanawiaja ca emigracji Senat RP 20 grudnia 2006 r. przyja nie uchwae rok 2007 rokiem generaa Wadysawa Andersa. role odegrac takz W przypominaniu dziejo w emigracji waz na moga e muzea, jak Muzeum im. Ignacego Jana Paderewskiego i Wychodz stwa Polskiego. Nie sposo b c ci Walk i Me czen pomina takz e roli takich instytucji jak Rada Ochrony Pamie stwa, ci Narodowej. Os rodek Karta, czy Instytut Pamie * c Pamie emigracji zapewne nie nalez y do najwaz niejszych skadniko w naszej ci historycznej. Na pewno nie ma jeszcze takiej rangi jak pamie c dzisiejszej pamie I Wielkiej Emigracji. Co nie oznacza, z e z czasem nie ulegnie to zmianie, a sprzyjac da na pewno takie wydarzenia jak Rok Jerzego Giedroycia, czy Rok temu be nad miejscem dos Generaa Andersa. Zapewne tez warto zastanowic sie wiadczenia XX-wiecznej emigracji w edukacji historycznej. c na posterunku z , z c Sami emigranci trwaja ywili nadzieje e pamie o nich nie zaginie. Tym bardziej boles nie obok pozytywnych zjawisk, o kto rych pisaem takie sytuacje jak pogrzeb ostatniego premiera Rzeczpospolitej na odbierane sa uchodz stwie prof. Edwarda Szczepanika, na kto ry nie przyby z aden z oficjalnych du, a jedynym wyz dnikiem pan przedstawicieli rza szym urze stwowym by prezes NBP prof. Leszek Balcerowicz, przyjaciel zmarego 28. Emigracje w historii Polski i to zaro wno te spowodowane czynnikami politycz pewnos nymi, jak i tzw. za chlebem (czyli zarobkowe) utwierdziy z caa cia przekonanie, z e sam fakt migracji nie jest czyms nadzwyczajnym, a juz na pewno nie jest czyms nadzwyczajnym w historii kraju. Jednym migracja dawaa moz liwos c gnie cia niezalez nos ci politycznej, dla innych stanowia punkt wyjs cia do osia niezalez nos ci finansowej. Inna sprawa, ilu z emigranto w rzeczywis cie miao c moz liwos c zrealizowania owego zaoz enia. W tym sensie pamie , byc moz e na poziomie nieartykuowanym publicznie, o rzeszach Polako w, kto rzy przez ostatnie dwa wieki historii wyruszali na Zacho d w poszukiwaniu lepszego s wiata (przeciwna z cierpieniami), z caa pewnos sprzyja dzisiejstrona s wiata raczej kojarzy sie cia szym ruchom migracyjnym. Utrwala tez przekonanie o skomplikowaniu historii gos Polski, jej niecia ciach oraz nieustannej koniecznos ci poszukiwania swojego miejsca w Europie i s wiecie. c Na pamie emigracji polskiej w XX w. moz na spojrzec tez szerzej. M.in. w perspektywie innych s rodkowoeuropejskich emigracji, kto re w wyniku zawieru na Zachodzie, borykaja c sie cze sto z podobnymi chy wojennej znalazy sie
28 W uroczystos ci uczestniczyli takz e przedstawiciele Sejmu i Senatu. Zabrako jednak oficjalnych du i prezydenta RP. prof. E. Szczepanik zmar 11 paz przedstawicieli rza dziernika 2005 r. w Lowes pod s s Londynem, gdzie tez zostaa pochowana cze c jego procho w. Druga cze c zostaa przywieziona przez do Suwak, gdzie urodzi sie E. Szczepanik. Pogrzeb odby sie 12 listopada 2005 r. rodzine

c Polska emigracja polityczna w XX wieku i pamie historyczna

75

ci historycznej odgrywaja istotna role 29. problemami. Tam ro wniez sprawy pamie tym bardziej Moz na takz e spojrzec z perspektywy ogo lnoeuropejskiej, co wydaje sie penoprawnym czonkiem europejskiej wspo zasadne w chwili, gdy stalis my sie lno ty. W latach zimnej wojny emigranci odgrywali bowiem waz na role w przypomina rodkowo-Wschodniej i jej zwiazkach z Zachodem. niu o istnieniu Europy S ro komunikowania na Zachodzie zbrodni Emigracja stawaa sie wniez metoda rodkowo-Wschodniej przez totalitai okrucien stw popenianych na terenie Europy S ryzmy. Choc niewspo miernos c dos wiadczen Wschodu i Zachodu Europy do dzis daje o sobie znac w debatach o historii. Niemniej zapewne potrzebujemy czegos ci. Jan Piskorski pisze m.in. Unia Europejska bardzo w rodzaju poszerzenia pamie rozrosa w ostatnim czasie, co na pewno wymaga od niej takz sie e poszerzenia ci, kto z pamie ra nie moz e byc zawe ona do jej postkarolin skiego centrum. (...) c cierpliwie przekonywac Europe o istnieniu naszego Powinnis my wie stara cia tej odmiennego punktu widzenia na wiele spraw i o koniecznos ci wzie w ksztatuja cej sie i bardzo potrzebnej Europie wspo perspektywy pod uwage lnej ci 30. I w tym miejscu przypominanie o emigrantach wydaje sie sprawa dosyc pamie , zaro istotna wno gdy chodzi o naszych europejskich partnero w, jak i w kraju. c czenie Zwaszcza pamie o tym, z e emigranci szczego lnie mocno postulowali poa uczestniczyc obu puc Europy oraz aktywnie starali sie w procesach tworzenia Unii Europejskiej 31. i autobiografia Na koniec chciabym zacytowac fragment z przepojonej historia li, Doliny Issy Czesawa Miosza: Nikt nie z yje sam: rozmawia z tymi, co przemine wciela, wste puje po stopniach i zwiedza ida c ich s ich z ycie w niego sie ladem tki domu historii. Z ich nadziei i przegranej, ze znako zaka w, jakie po nich zostay, spoko gliwos choc by to bya jedna litera wykuta w kamieniu, rodzi sie j i pows cia c du o sobie. Dane jest wielkie szcze s je w wypowiadaniu sa cie tym, co umieja sie bezdomni, wspiera ich pamie c zdobyc . Nigdy i nigdzie nie czuja o wszystkich z cych jak oni do nieosia galnego celu. Parafrazuja c literacko Bergsonowskie 32 da a przeszych pokolen wtapianie sie w teraz niejszos c , byc moz e Miosz chcia nie tylko retrospektywna narracje , ale takz uzasadnic swoja e przekonac , z e wczes niej z yli tac c te mys ludzie, o kto rych warto pamie . Kontynuuja l musimy przyznac , z e tac w przeszos ci istnieli takz e emigranci, o kto rych warto pamie .

Przykadem tego moz e byc np. postac Milana Hody, emigracyjnego polityka sowackiego, . kto rego prochy zostay sprowadzone w 2002 r. na Sowacje 30 J. Piskorski, Wiele twarz historii. Woko pamie ci, historiografii, polityki i inz ynierii z historycznej, Wie 2007, nr 1. s. 27. 31 Obszerniej pisaem na ten temat w broszurach: Konstytucja europejska w polskiej perspektywie, Lublin 2004, Historia, pamie c i polityka w polskiej debacie nad konstrukcja europejska, Lublin 2005. Zob. tez Pamie c zbiorowa w procesie integracji Europy, red. J. aptos, Krako w 1996. 32 z nia teraz Por. jego stwierdzenie, z e przeszos c z yje w teraz niejszos ci, stapia sie niejszos c wchania przeszos c . Za M. Kukiel, Historia w suz bie teraz niejszos ci, Warszawa 1994, s. 31.

29

76

Sawomir ukasiewicz ABSTRACT

One of the basic tasks that political emigration caused by World War II assigned to itself was the cultivation of memory individual and collective both about the most recent history associated with the short interlude of independence, and the more remote one, as e.g. memory of the Great Emigration of the 19th century. With time the scope of memory that had to be safeguarded expanded to include among others the events of World War II and the suffering of the Polish citizens during the period of Communist rule. Cultivation of memory became all the more urgent when in Poland, due to official state policy, the memory of many historical events was obliterated. Literature played an important role in coping with this self-imposed responsibility. After 1989, when political circumstances changed, part of this memory was symbolically transferred to the reborn state, although difficulties had to be overcome. Today, it is a task in its own rights to cultivate memory of the emigration which by analogy to that of the 19th century is described as the Second Great Emigration.