D ZACHODNI PRZEGLA 2007, nr 1

YTYNIEC Rafa Z ytyniec RAFA Z Berlin

O PRUSACH WSCHODNICH W LITERATURZE PAMIE C NIEMIECKIEJ I POLSKIEJ PO 1945 ROKU

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku O PRUSACH WSCHODNICH DZY UTRATA A ODZYSKANIEM PAMIE C MIE PO 1945 ROKU

cezure w historii Prus Wschodnich, kto Rok 1945 stanowi istotna re na mocy tych w Jacie i Poczdamie oda czono od Niemiec. Ich poudniowa decyzji podje s tku Okre giem Mazurskim, a potem Warmia i Mazurami, cze c , zwana na pocza w granicach Polski. Procesowi temu towarzyszyy przymusowe znalaza sie skale wysiedlenie Niemco migracje ludnos ci na ogromna w oraz stopniowe z Kreso ca na zasiedlanie ludnos cia w Wschodnich i Polski Centralnej. Napywaja nowe tereny Polski ludnos c zostaa skonfrontowana z nowym, by nie rzec obcym, dziedzictwem kulturowym. To w duz ej mierze niemieckie dziedzictwo kulturowe nalez ao w jakis sposo b oswoic , innymi sowy trzeba byo stworzyc na tych toz pamie c terenach nowa samos c oraz nowa . Nowy mit fundacyjny Po nocy na goszonej oficjalnie tezie o powrocie na prastare i Zachodu kraju opar sie ci miaa miejsce takz ziemie piastowskie. Intensywna praca pamie e w Niemczech dzonych domaZachodnich, gdzie szczego lnie s rodowiska zorganizowanych wype urzeczywistnienia zapisanego w Karcie Wype dzonych ze Stron Ojczystych gay sie prawa do maej ojczyzny. Lecz istniaa tutaj takz e druga strona medalu, swego c c rodzaju kontrapamie wobec wspomnien s rodowisk ziomkowskich. Tak wie ci w odniesieniu do Prus Wschodnich po moz na powiedziec , z e ramy pamie 1945 r. wyznaczay dwa asymetryczne dos wiadczenia ludnos ci niemieckiej i polczona zostaa takz skiej: utrata oraz odzyskanie1. W dos wiadczenia te wa e ca na wspomniane procesy. literatura, z ywo reaguja

1 Szerzej na ten temat por. H. Orowski, O asymetrii deprywacji. Ucieczka, deportacja i wysiedlenie w niemieckiej i polskiej literaturye po 1939 r. w: H. Orowski, A. Sakson, (red.): Utracona ojczyzna. Przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako wspo lne dos wiadczenie. Poznan 1996, s. 189-207.

112

ytyniec Rafa Z TOZ SAMOS C LITERATURA C PAMIE

c Jednym z poje kluczowych w prowadzonych od kon ca lat 80. ubiegego wieku poje cie pamie ci, dyskusjach o nowym ksztacie nauk humanistycznych stao sie w zalez nos ci od proweniencji naukowej badacza okres lanej jako spoeczna, c zbiorowa lub kulturowa. Pamie spoeczna to zbio r wyobraz en o przeszos ci, kto re w najro tniane, to ro tsa z niejszy sposo b upamie wniez rozmaite formy tego upamie niania 2 pisze Barbara Szacka. Z kolei niemiecki teoretyk, Jan Assmann, w napuja cy sposo cie pamie ci kulturowej: ste b definiuje poje
cie pamie ci kulturowej skupia w sobie charakterystyczny dla kaz Poje dej spoecznos ci i epoki zaso b gnuje, stabilizuje i przekazuje ona ponownie uz ywanych teksto w, wyobraz en i rytuao w, w kto rych piele zbiorowo wiedze przewaz wyobraz enie o samej sobie, dzielona nie (choc niekoniecznie) o przeszos ci, na kto rej grupa opiera s wiadomos c swojej jednos ci i swoistos ci 3.

W celu opisania niemieckiego i polskiego literackiego krajobrazu Prus Wschod sie gna c Assmann podzia na nich po 1945 r. proponuje po dokonany przez Aleide c (Funktionsgedchtnis) oraz pamie c pamie funkcyjna -rezerwuar (Speicherci funkcyjnej sa wedug A. Assmann gedchtnis). Najwaz niejszymi cechami pamie zanie z wartos odniesienie do grupy (Gruppenbezug), powia ciami (Wertbindung) c oraz zorientowanie na przyszos c (Zukunftsorientierung). Pamie -rezerwuar defi mase , skadowisko nieuz niuje A. Assmann jako amorficzna ywanych, niezaku pamie c 4. Tak wie c pamulowanych wspomnien , kto re otaczaja funkcyjna c ci funkcyjnej, co warunkuje moz mie -rezerwuar tworzy to pamie liwos c zmian ci funkcyjnej, kto i powstawania nowych konfiguracji w ramach pamie ra skostniaaby, gdyby nie istniaa wspomniana amorficzna rezerwa wspomnien . Na poziomie c , zbe dna i obca , neutralna kolektywnym pamie -rezerwuar zawiera niepotrzebna wiedze z jakies i toz samos ciowo abstrakcyjna dziedziny, ale takz e repertuar przegapionych moz liwos ci, opcji alternatywnych i niewykorzystanych szans. c W przeciwien stwie do tego pamie funkcyjna jest
cia przyswojona , kto w procesie wyboru, scalania, konstruowania sensu, albo pamie ra tworzy sie c sie poje ciem Halbwachsa tworzenia ram. Nie posiadaja ce struktury i nie powia zane ze posuguja elementy wchodza do pamie ci funkcyjnej jako skomponowane, skonstruowane i powia zane. Z tego soba sens, cecha zasadniczo obca pamie ci-rezerwuarowi 5. konstruktywnego aktu wywodzi sie

2 B. Szacka, Pamie c spoeczna, w: Z. Bokszan ski (red.), Encyklopedia socjologii, Warszawa 2000, t. 3. s. 52-55, tutaj s. 38. 3 J. Assmann, Pamie c zbiorowa i toz samos c kulturowa, Borussia nr 292003, s. 11-14, tutaj s. 16. 4 A. Assm ann, Erinnerungsrume: Formen und Wandlungen des kulturellen Gedchtnisses. Mnchen 1999, s. 136. 5 Tamz e, s. 137.

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku

113

c zana z podmiotem, rozumianym jako jej Pamie funkcyjna jest ponadto powia dkowania. Poprzez pamie c konstytuuja sie takie nos nik lub obiekt przyporza ta c sobie przy tym obiekty dziaania zbiorowego, jak pan stwa czy narody, konstruuja wizje przeszos c okres lona ci. W odro z nieniu od tego pamie -rezerwuar nie tworzy cej oraz toz samos ci. Jej nie mniej istotna funkcja polega na tym, z eby zawierac wie c . To nieograniczone inne wspomnienia niz te dopuszczalne przez pamie funkcyjna rosna ca cia gle masa danych, informacji, dokumento archiwum ze swoja w, wspo6 dkowac remu moz na by je przyporza , w najlepmnien nie posiada podmiotu, kto ci ludzkos szym wypadku moz na tu mo wic o zupenie abstrakcyjnej pamie ci. ci funkcyjnej, sa : legitymizacja (LegitimieDla A. Assmann zadaniami pamie cych rung), delegitymizacja (Delegitimierung) oraz wytwarzanie cech wyro z niaja ci, kto (Distinktion). Legitimizacja jest pierwszoplanowym zadaniem pamie ra lub polityczna . Charakterystyczny dla tego A. Assmann okres la jako oficjalna dzy wadza a pamie cia uwidacznia sie w powstaniu zro przypadku alians mie z nicowanych form wiedzy historycznej, a przede wszystkim w formie genealogii, dza cy uzurpuja sobie nie tylko poniewaz wadza potrzebuje pochodzenia. Rza byc tniani i dlatego wystawiaja pomniki przeszos c , ale i przyszos c , chca upamie sie o to, z swoich czyno w. Troszcza eby opowiadano i opiewano ich czyny oraz retrouwieczniano je w monumentach i archiwizowano. Wadza legitymizuje sie prospektywnie 7. spektywnie i uwiecznia sie ci oficjalnej jest to, z oraz Problemem pamie e jest ona skazana na cenzure ca ja wadza. Wczes sztuczne animacje i trwa tak dugo, jak dugo trwa wspieraja niej c kontrapamie c jednak pamie ta wytwarza nieoficjalna , kto rej go wnym zadaniem cych stosunko odczuwane jako jest delegitymizacja istnieja w wadzy, kto re sa ci sa zwycie z opresyjne. Nos nikami tejz e kontrpamie eni i uciskani. Jest ona tak samo polityczna jak pamiec oficjalna, poniewaz w obu przypadkach chodzi o legitymiza wadzy. Jednakz cje e wybierane i przechowywane w tym przypadku wspomnienia tworzeniu teraz nie suz a niejszos ci, lecz przyszos ci, tzn. tej teraz niejszos ci, kto ra cych stosunko ci ma nastac po upadku istnieja w wadzy. Innym zadaniem pamie cych. A. Assmann rozumie przez to funkcyjnej jest wytwarzanie cech wyro z niaja cie wszystkie symboliczne formy wyrazu, kto ksztatowaniu toz poje re suz a samoce te definicje czerpie z dwo s ci zbiorowej. Przykady ilustruja ch obszaro w: religijnego i s wieckiego. W przypadku religii chodzi o stworzenie wspo lnoty, kto ra przez wspo tnianie i odnawia przez rytuay i s ta. przekazuje sie lne upamie wie tutaj ruchy narodowe w XIX w., kto Przykadem s wieckim sa re przez rekonstruk lub wynalezienie wspo cje lnych tradycji stworzyy toz samos c dla nowego politycznego podmiotu dziaania, czyli narodu 8.
6 7 8

Tamz e, s. 138. Tamz e, s. 138 i 139. Tamz e, s. 139.

d Zachodni 2007, nr 1 8 Przegla

114

ytyniec Rafa Z

c z kolei o zadaniach pamie ci-rezerwuaru, wskazuje A. Assmann na to, z Pisza e ci funkcyjne. Ro zawiera ona w sobie przysze pamie wnie waz na dla teraz niejszos ci ca aktualne pamie ci funkcyjne. danego spoeczen stwa jest jej funkcja koryguja
c wie cej, niz widoczne kontury pamie ci funkcyjnej. Wspominaja rzeczywis cie potrzeba, pozostaja przepustowos dzy pamie cia funkcyjna Moz liwos c permanentnego odnawiania zakada duz a c granicy mie cia -rezerwuarem. Gdy granica ta pozostaje otwarta, moz a pamie e atwiej dojs c do wymiany elemento w ci. Gdy ruch graniczny i zmiany struktury wzoro w sensu. Odwrotny przypadek grozi skostnieniem pamie dzy dwoma pamie ciami zostanie zablokowany przez mur, w konsekwencji czego papomie c da ca ukryta rezerwa niezrealizowanych moz mie -rezerwuar, be liwos ci, alternatyw i sprzecznos ci, i dojdzie do absolutyzacji i fundamentalizacji pamie ci. zostanie odizolowana, to wykluczy to zmiane

konstatacja A. Assmann jest fakt, z c Bardzo waz na e pamie -rezerwuar (jak c i ro wniez pamie funkcyjna) nie jest wytworem natury i potrzebuje odpowiednich podtrzymuja i kto , konserwuja , opracowuja instytucji, kto re ja re przechowuja cyrkulowac te speniaja archiwa, muzea, i kaz a wiedzy kulturowej. Funkcje ci, instytuty badawcze i uniwersytety. Instytucje te biblioteki, miejsca pamie opo ciu przeszos ci dnia codzienstawiaja r niekontrolowanemu wtargnie ci do pamie ci funkcyjnej. Posiadaja wie c one: nego oraz jej s wiadomemu pomijaniu w pamie
licencje , kto z szczego lna ra polega na odcia eniu od bezpos rednich spoecznych funkcji uz ytecznych. Spoeczen stwo, kto re nie moz e sobie pozwolic na takie nisze i wolne przestrzenie, nie moz e ci-rezerwuaru. Kontekstami takiej licencji sa szczego zbudowac pamie lnie sztuka, nauka, archiwum albo i instrumentalna identyfikamuzeum. Wbudowany w te domeny dystans blokuje z reguy bezpos rednia . Dlatego was ci-rezerwuaru dla spoeczen cje nie z powodu tego dystansu znaczenie pamie stwa jest tak ci funkcyjnych tworzy ona swego rodzaju ich horyzont zewne trzny, waz ne; jako kontekst ro z nych pamie z z punktu widzenia kto rego moz na relatywizowac , krytykowac i wreszcie zmieniac zawe one perspekdu przeszos tywy ogla ci 9.

c swoje rozwaz ci kulturoPodsumowuja ania na temat dwo ch warianto w pamie bieniu sie zawarta jest wej, A. Assmann stwierdza, z e w ich wzajemnym zaze ca, poniewaz korzystna dla obu stron funkcja koryguja : oddzielona od pamie c zjawa , a oddzielona od pamie ci ci-rezerwuaru pamie funkcyjna podupada i staje sie c masa nic nie znacza cych informacji. Tak jak funkcyjnej pamie -rezerwuar staje sie c c , pamie -rezerwuar moz e weryfikowac , wspierac albo korygowac pamie funkcyjna c c tak pamie funkcyjna moz e orientowac i motywowac pamie -rezerwuar 10. c Gwoli s cisos ci nalez y jeszcze dodac , z e pamie kulturowa manifestuje sie podwo funkcje : z jednej strony sa jej zapisem, w wielu nos nikach, kto re penia jna z drugiej przypada im na zasadzie interakcji aktywna rola wspo ksztatowania tejz e ci. Do tych nos ci moz ta narodowe, pamie niko w pamie na zaliczyc pomniki, s wie ci konstatuje lapidarnie Marcin muzea... Wszystko moz e byc nos nikiem pamie c takz Kula 11. Wszystko, a wie e, a moz e nawet przede wszystkim i literatura. Juz
9 10 11

Tamz e, s. 140. Tamz e, s. 142. M. Kula, Nos niki pamie ci historycznej, Warszawa 2002, s. 40.

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku

115

d stanu badan bardzo pobiez ny przegla pozwala na sformuowanie tezy o coraz kszym zainteresowaniu literaturoznawstwa tematem pamie ci kulturowej. Najwie waz niejsze nazwiska, jakie nalez y tu wymienic to: Hans Dieter Zimmermann, Renate Lachmann oraz Astrid Erll 12. Dotychczasowe ustalenia tych badaczy puja cych tez: przedstawmy w formie naste 1. Na poziomie tekstualnym wyro z nic nalez y teksty o charakterze informacyjnym (Bericht) i artystycznym (knstlerische Darstellung). Aby uksztatowaa ostateczna forma tych drugich niezbe dny jest czas 13. sie 2. Zadaniem literatury jest nadawanie postaci i formy estetycznej wydarzeniom przeszos ci 14. czy ze soba pamie c i dwa rodzaje pamie ci 3. Literatura a indywidualna zaniu do koncepcji Jana Assmanna jako publicznej rozumianej w nawia c i komunikatywna . Pamie c okres pamie kulturowa indywidualna la tu c H. D. Zimmermann jako pamie jednostki, kto ra skupia tylko jej was ciwe ci komunikatywnej i kulturowej, przez ycia i odnosi je do informacji pamie da cych ramami, w kto c be rych jednostka te informacje otrzymaa. Ta pamie indywidualna ogniskuje w pewien sposo b wydarzenia, kto re kaz demu sie cia gle na nowo 15. czowiekowi pojawiaja ci danej kultury i jest tejz 4. Literatura tworzy podstawy pamie e zapisem, a takz e 16 ci (Gedchtnishandlung) . sama jest wynikiem dziaania pamie ci, to kluczowa kwestia jest 5. Jes li chodzi o literackie inscenizowanie pamie tutaj wedug Astrid Erll pytanie o specyficzne s rodki estetyczne. Autorka , z ci zbiorowej zwraca takz e uwage e literaturze jako nos nikowi pamie przypada rola uczestnictwa w tworzeniu, transformacji oraz krytycznej refleksji na jej temat. Zastosowanie neohistorycznych lub dyskursywno-historycznych metod badawczych pozwala na pokazanie, jakie dyskursy ci odzwierciedlaja teksty literackie 17. pamie Zasadnicze pytanie, kto re nalez y postawic w odniesieniu do literatury trakcej o Prusach Wschodnich po 1945 r., jest wie c pytaniem o to, jakie pamie ci tuja 18 funkcyjne owa literatura zapisuje i kreuje .
12 R. Lachmann, Gedchtnis und Literatur: Intertextualitt in der russischen Moderne, FrankfurtMain 1990; H. D. Zim mermann, Literatur und kulturelles Gedchtnis, w: E. Kobylin ska, A. Lawaty (red.), Erinnern, vergessen, verdrngen: polnische und deutsche Erfahrungen, Wiesbaden 1998, s. 200-209; A. Erll, Erinnerungshistorische Literaturwissenschaft: Was ist... und zu welchem Ende...? w: A. Nnning, R. Sommer (red.), Kulturwissenschaftliche Literaturwissenschaft. Disziplinre Anstze Theoretische Positionen Transdisziplinre Perspektiven, Tbingen 2004, s. 115-128. 13 H. D. Zim mermann, Literatur und kulturelles..., s. 200. 14 Tamz e, s. 202. 15 Tamz e, s. 205. 16 R. Lachmann, Gedchtnis und Literatur..., s. 34 nn. 17 Por. A. Erl l, Erinnerungshistorische..., s. 126. 18 Na temat literatury wschodniopruskiej por. J. Chosta, Prusy Wschodnie w literaturze niemieckiej 1945-1990. Biografie pisarzy, Olsztyn 1993, tegoz , Warmia i Mazury w literaturze polskiej

8*

116

ytyniec Rafa Z
GU ZIOMKOSTWA WSCHODNIOPRUSKIEGO LITERATURA KRE A INNI WSCHODNIOPRUSACY

Literatura wschodniopruska powstaa po 1945 r. odzwierciedla w znacznym i Hansa Henninga Hahno stopniu opisany przez Eve w niemiecki poprzecinany ci ucieczki i wype dzenia 19. Jez przez przepas ciami krajobraz pamie eli opisana Hahno w topografie zachodnioniemieckiej pamieci przeoz ymy na literature wscho po 1945 r., to be dziemy mieli do czynienia z jednej strony z pisarzami dniopruska gu Landsmannschaft Ostpreuen, a z drugiej z innymi wype dzonymi z Prus z kre prezentowane i omawiane dziea autoro Wschodnich. Forum, na kto rym sa w zanych z Ziomkostwem Wschodniopruskim jest przede wszystkim jego organ zwia na Preuische prasowy Das Ostpreuenblatt, kto ry niedawno zmieni nazwe Allgemeine Zeitung. Das Ostpreuenblatt. Zmiana ta polega na zamianie dotych che cia czasowego podtytuu na tytu czasopisma i spowodowana jest z pewnos cia dotarcia do szerszego czytelnika niz tylko wschodniopruski. W 2002 r. Ost na swojej stronie internetowej (www.ostpreussenpreuenblatt prezentowa sie ksze i najbardziej wpywowe ze wszystkich czasopism ziomblatt.de) jako najwie kowskich. Nakad wynosi 40 tys. egz., a redakcja podkres laa, z e gazeta nie jest cznie dotowana i przynosi nawet zyski. Tygodnik ten nie suz y tylko i wya przekazywaniu informacji o Ziomkostwie, lecz zajmuje ro wniez stanowisko wobec tutaj takz zani aktualnych wydarzen politycznych. Do gosu dochodza e autorzy zwia z radykalnymi ugrupowaniami prawicowymi, jak choc by Horst Mahler, dziaacz NPD (Nationale Partei Deutschlands Niemiecka Partia Narodowa). Od 1995 r. pod obserwacja Federalnego Urze du Ochrony Konstytucji. gazeta znajduje sie zanych z kre giem Ziomkostwa WschodnioprusSpos ro d wielu pisarzy zwia cych raczej literature estetycznie niskich loto kiego, a reprezentuja w, zdecydowanie
i niemieckiej w latach 1945-1995, Olsztyn 1997; tegoz , Wie ksi i najwie ksi two rcy kultury niemieckiej z Prus Wschodnich, Olsztyn 1999; B. Fisch, Der weie Fleck in der Geschichte. Die Entdeckung Ostpreuens in der DDR-Literatur, Kulturpolitische Korrespondenz. Sonderdienst 631995. s. 17-23; A. Kelletat, Gedanken zu einer ostpreuischen Literaturgeschichte, w: Jahrbuch fr die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands, 1979, B. 28, s. 280-296; F. L. Krol l (red.), Ostpreuen: Facetten einer literarischen Landschaft, Berlin 2001; H. Motekat, Ostpreuische Literaturgeschichte mit Danzig und Westpreuen, Mnchen 1977; T. Namowicz, Flucht, Vertreibung und Zwangsaussiedlung in der westdeutschen Literatur ber Ostpreuen, w: E. Mehnert (red.), Landschaften der Erinnerung: Flucht und Vertreibung aus deutscher, polnischer und tschechischer Sicht, FrankfurtMain u.a. 2001, s. 158-187; H. Or owski, Za go rami, za lasami... O niemieckiej literaturze Prus Wschodnich 1863-1945, Olsztyn 2003; tegoz , Das Bild Ostpreuens in der deutschen Literatur des 20. Jahrhunderts, w: M. Weber (red.), Preuen in Ostmitteleuropa. Geschehensgeschichte und Verstehensgeschichte, Oldenburg 2003, s. 259-281; t egoz , Literatura peryferii czy pogranicza? Prusy Wschodnie w powojennej literaturze niemieckiej, Komunikaty Mazursko-Warmin skie nr 1(203)1994, s. 43-52; M. Rankl, Bibliographie zur Literatur Ost- und Westpreuens mit Danzig: 1945-1988, Bonn 1990; M. Sacha, Topos Mazur jako raju utraconego w literaturze niemieckiej Prus Wschodnich, Olsztyn 2001. 19 Por. E., H.-H. Hahn, Flucht und Vertreibung, w: E. Franois, H. Schulze, (red.), Deutsche Erinnerungsorte, t. 1, Mnchen 2001, s. 335-351.

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku

117

pochodza ca z Kro wyro z nia sie lewca Agnes Miegel (1879-1964). Ostpreuenblatt regularnie zamieszcza artykuy o poetce i przedrukowywa niekto re jej utwory, przede wszystkim te, kto re mo wiy o utraconych stronach ojczystych. Wspo lnymi cechami owych wierszy jest utoz samianie wschodniopruskiej Heimat cej matki i podkres (maej ojczyzny) z obrazem karmia lanie bo lu spowodowanego , poa czone z przes jej utrata wiadczeniem koniecznos ci s mierci z dala od stron uwage zasuguje tutaj uz rodzinnych. Na szczego lna yta przez Miegel metafora ci. W wierszu Hinter der Hohen Dne Vergangenheit (Za Wielka Wydma pamie z Anioem Stro przeszos c ) utoz samia ja z em, kto ry ma zanies c podmiot liryczny do dziecin zaczarowanego ogrodu dziecin stwa. Podro z w kraine stwa nie udaje sie jednak, poniewaz znika ona pogrzebana pod zwaami piasku Wielkiej Wydmy z Mierzei Kuron skiej. Sytuacji tej nie jest w stanie zmienic takz e Anio Stro z , cy w wierszu jedynie bierna funkcje przenoszenia w przeszos maja c i pozbawiony : podmiot liryczny wspomina o Aniele-niemowie. moz liwos ci porozumiewania sie ci jako niemego Anioa Stro c przekonanie poetki, z Metafora pamie z a wyraz a wie e to was nie we wspominaniu raju dziecin stwa znajdzie ona ukojenie bo lu spowodo stron ojczystych. Ograniczona do roli milcza cego s c wanego utrata wiadka pamie cznie wspominac moz e tylko i wya raj dziecin stwa, dlatego nie jest w stanie dzenia. Na tym was sprostac zoz onos ci kompleksu ucieczki i wype nie polega ci s c paradoks tego wiersza, jak i pamie rodowisk ziomkowskich w ogo le: szukaja ja do toposu raju utraconego, nie zwracaja c w niej ukojenia wasnych ran, stylizuja uwagi na to, z e caos c wydarzenia ma pewien przyczynowo-skutkowy kontekst. d tez Sta w wierszach Agnes Miegel brak jest refleksji na temat przyczyn utraty ona tylko do wskazania okolicznos trznych Heimatu. Ogranicza sie ci zewne ka rozrzucia nas wychostanego biczem wojny ludu, siewcy, kto rego sroga re chusty, s z nasyconej krwia wiata, kto ry nas wygna. Jednakz e utrzymane w tym wielkiej sympatii, jaka darzyli autorke czytelnicy tonie wiersze byy przyczyna to nie tylko skupieni woko Ziomkostwa Wschodniopruskiego. Wyraz ao sie ksza poetka Niemco w nazywaniu jej najwie w ze Wschodu, ale takz e w okres leniu Mutter Ostpreuen (Matka Prusy Wschodnie). Dlatego tez pro by wypominania poetce jej czynnego poparcia dla narodowego socjalizmu budziy ostry sprzeciw ce uproszczenie, kto Ostpreuenblattu. Traktowano je jako daleko ida rego nalez y c wierszy gloryfikuja cych Trzecia Rzesze (uzasadnienie: tego typu unikac , nie cytuja pisac c raczej uwage na miejsce utwory zdarzao sie kaz demu poecie), zwracaja 20 two rczos ci autorki w konteks cie literatury niemieckiej i europejskiej . rzecz z innymi wype dzonymi. W powojennej Zupenie inaczej miaa sie literaturze wschodniopruskiej chciabym tu wspomniec trzy nazwiska: Johannesa Bobrowskiego, Manfreda Petera Heina i Siegfrieda Lenza. Johannes Bobrowski
Por. H. von Llhffel, Starke Wirkung bildhafter Dichtung. Falsche Urteile zum Werk von Agnes Miegel richtig stellen Grndliche Kenntnis erforderlich, Das Ostpreuenblatt nr 111985, s. 9.
20

118

ytyniec Rafa Z

. Nazwa ta ma (1917-1965) okres li swoje poetyckie terytorium jako Sarmacje kultura polskiej szlachty. Kryje sie za nia jednak niewiele wspo lnego z sarmacka ci maja cej za zadanie cay program poetycki, a takz e postulat skierowany do pamie : Mianowiwspominanie tego, czego niemieccy rodacy Bobrowskiego nie znaja swoich wschodnich sa siado ; nie cie nie znaja w. Do dzisiaj. Faszywie ich oceniaja ich; niewystarczaja co znaja ich historie . Zamiarem autora stao sie pokazawidza nie jego Niemcom narodo w Wschodu Polako w, Rosjan, Pruso w, Litwino w ydo i Z w. Najwaz niejsze byo jednak ukazanie roli Niemco w, pro ba zados c gnie uczynienia ich historycznej winie, zacia tej wobec tych narodo w, co tez c J. Bobrowski wielokrotnie w ro z nych wypowiedziach podkres la. To was nie che przeszos byc oddziaywania za pomoca ci na teraz niejszos c wydaje sie istota ci, kto pamie rej nos nikiem jest poezja i proza J. Bobrowskiego. Co ciekawe, ten tak waz ny aspekt two rczos ci poety nie by nigdy przedmiotem recepcji w s rodowisku tam bardzo po Ostpreuenblattu. J. Bobrowskim zainteresowano sie z no, bo dopiero po jego s mierci w 1965 r., gdy czytelnikom we wschodnich i zachodnich tku Niemczech znana bya juz zaro wno caos c jego dziea jak i on sam. Od pocza potraktowano go jako penoprawnego czonka zorganizowanej w Ziomkostwie ci, nazywaja c go m.in. rodakiem. Wiersze wschodniopruskiej wspo lnoty pamie jego byy jednak odbierane jako opis krajobrazu utraconych Prus Wschodnich, co przede wszystkim w podkres odzwierciedlao sie laniu obecnych w nich elemento w przyrody. Wprawdzie pisano o tym, z e jego poezja przerzuca mosty na wscho d, lecz nigdy nie cytowano przy tym z punktu widzenia poetyki autora kluczowych c s wypowiedzi o winie Niemco w. Jestes my wie wiadkami recepcji jak najbardziej wybio rczej i spyconej. Odbio r wierszy J. Bobrowskiego utrudnia ponadto ich hermetyczny styl, co tez wielokrotnie autorzy Ostpreuenblattu podkres lali. z two urodzonego w 1931 r. Manfreda Petera Podobnie rzecz ma sie rczos cia cy od 1958 r. w Finlandii mao znany niemiecki pisarz jest Heina. Ten mieszkaja zyka pamie ci, kto przykadem znalezienia je rym od ponad czterdziestu lat opisuje utracona maa ojczyzne , czynia c swoisty rachunek sumienia z przyczyn jej swoja do utraty. Two rczos c ta jest przykadem ewolucji pogla w wychowanego w dziecin stwie w duchu narodowego socjalizmu autora w kierunku uznania wielokulturowos ci tku pracy pamie ci Heina stoi wiersz utraconych Prus Wschodnich. Na pocza cony miejscu urodzenia autora, kto Ozersk. Jest on pos wie rego trzy nazwy: wyrazem pierwotna Darkehmen, nazistowska Angerapp i rosyjska Ozersk sa ta w nim literacka pro ci zmiennych kolei losu tej ziemi. Podje ba wskrzeszenia pamie , poniewaz miejsca urodzenia nie udaje sie dwadzies cia lat po dos wiadczeniu dzenia daja sie przywoac ucieczki i wype tylko fragmenty wspomnien , nad kto rymi d tutaj nic nie ma dominuje przes wiadczenie apokalipsy Prus Wschodnich: i odta stao. Szersza perspektywa moz i wszystko sie liwa jest dopiero po ponad czterdziestu latach, tym razem jednak nie w poezji, lecz w prozie. Przykadem tego lady jest opublikowane w 1999 r. opowiadanie M. P. Heina pt. Fluchtfhrte (S ucieczki). Odbyta podro z do krainy dziecin stwa, teraz zamieszkanej przez Rosjan,

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku

119

czy i dzieli. Knigsberg w Prusach prowadzi do odkrycia przeszos ci, kto ra a Prusach Wschodnich. Litwini Polacy Rosjanie Niemcy (...) Jego two rczos c , w odro z nieniu od fragmentarycznej recepcji J. Bobrowskiego, nie wzbudzia gu Ostpreuenblattu. Z pewnos w ogo le zainteresowania autoro w z kre cia tego by jego skomplikowany styl. M. P. Hein oraz J. Bobrowski stawiaja przyczyna bowiem swoim czytelnikom dos c wysokie wymagania, poniewaz ich bogate na zadawanie tematycznie i wielogosowe dzieo jest zdane na ukierunkowana z czytelnikiem 21. pytan wspo prace Natomiast postac urodzonego w 1926 r. w Eku Siegfrieda Lenza jest przy ostrego sporu, a nawet wykluczenia ze wspo ci, kadem pojawienia sie lnoty pamie dy niz ilekroc autor prezentuje inne pogla Ziomkostwo Wschodniopruskie. S. Lenz czytelniko zdoby sobie sympatie w Ostpreuenblattu wydanym w 1955 r. tomem opowiadan So zrtlich war Suleyken (Sodkie Sulejki, wyd. polskie 1988). Sodkie niemalz Sulejki sa e idyllicznymi opowiastkami, a zarazem wyraz onym ze zmruz e penym pogodnego humoru niem oka wyznaniem mios ci wobec mojej krainy, sa ksia z otrzyma S. Lenz w 1961 r. zoz eniem czci ludziom z Mazur. M.in. za te ke corocznie przez Ziomkostwo Wschodniopruska Nagrode Kultury. Jak fundowana identyfikacja Ostpreuenblattu z Lenzem, s daleko posuwaa sie wiadczy cytat z jednego z artykuo w z roku 1969: Jasnoniebieski kolor jego oczu przypomina nasze mazurskie jeziora. (...) jest on jednym z tych, z kto rych moz emy byc dumni, tym, kto ry przekaz e dalej duchowe dziedzictwo naszego kraju 22. Zupenie odmienne reakcje wywoaa wydana w 1978 r. na fali Ostpolitik powies c Heimatmuseum (Muzeum ziemi ojczystej, wyd. polskie 1991). W powies ci tej go wny bohater Zygmunt Rogalla podpala uratowane z rodzinnego ukowca zbiory muzeum regionalnego. Czyni to, z eby ocalic je od manipulacji przez funkcjonariuszy dzonych. Takie rozliczenie przeszos juz organizacji wype ci nie mies cio sie ci Ziomkostwa Wschodniopruskiego. Juz z w pamie sam podtytu recenzji ksia ki S. Lenza w Ostpreuenblacie zdradza krytyczny stosunek ze strony zorganizodzonych: Muzeum ziemi ojczystej: nowe w Lenzu nie jest dobre wanych wype a dobre nie jest nowe. W tonie rozczarowania zarzucano S. Lenzowi nieprawcia Heimat, co sprawiao, iz dziwe przedstawienie historii, zafaszowanie poje jego ce sie naczynie, kto dzieo przypominao mienia remu brak zawartos ci 23. Wspomniany spo r by m.in. wynikiem zaangaz owania Lenza na rzecz zki wype dzonych jako sie Ostpolitik, kto ra ostatecznie marginalizowaa zwia w Niemczech Zachodnich. Koniec lat 90. ubiegego wieku przynio polityczna s dzenia do niemieckiego dyskursu jednakz e powro t tematu ucieczki i wype

A. F. Kelletat, Manfred Peter Hein, w: H. L. Arnold (red.), Kritisches Lexikon zur deutschsprachigen Gegenwartsliteratur, 56. Nachlieferung. Mnchen 1997, s. 2. 22 M. Kuhnke, Begegnung mit Siegfried Lenz, Das Ostpreuenblatt nr 11969, s. 5. 23 P. Brock, Hohe Verkaufszahlen in Sicht. Heimatmuseum: Das Neue an Lenz ist nicht gut und das Gute ist nicht neu, Das Ostpreuenblatt nr 401978, s. 11.

21

120

ytyniec Rafa Z

publicznego. Przyczyn tego zjawiska byo kilka. Pokazywane przez media obrazy czystek etnicznych w byej Jugosawii spowodoway ws ro d niemieckich s rodowisk z losem ofiar wojny ziomkowskich oz ywienie wasnych wspomnien i identyfikacje pio takz c dzenia i czystki etnicznej. w Jugosawii. Nasta e zro wnanie poje wype ty przez Zywe dyskusje w Niemczech, Polsce i Czechach wywoa ponadto wysunie zek Wype dzonych projekt budowy Centrum przeciwko Wype dzeniom w BerZwia nowela Gntera Grassa Idac rakiem, kto linie. Wreszcie w 2002 r. ukazaa sie ra dyskusje w mediach niemieckich i europejskich. W tocza cym sie wywoaa szeroka gle cia jeszcze medialnym dyskursie podkres la sie przemiany w niemieckiej kulturze ci od spoeczen pamie stwa sprawco w do spoeczen stwa ofiar, kto rym towarzysza historycznej i osobistej odpowiedzialnos obawy o relatywizacje ci oraz relatywizacje noweli G. Grassa pojawiy sie cierpienia ofiar Holocaustu 24. Po ukazaniu sie c o katastrofie statku ro wniez gosy, z e autor zama dugoletnie tabu, pisza Gustloff 25. W konteks cie literackim waz ny aspekt wspomnianej dyskusji porusza ta przez niemieckiego historyka Karla Schlgla teza o braku odpowiadaja wysunie zyka, kto o ucieczce i wype dzeniu. Wedug cego duchowi czasu je rym mo wi sie zyk ten nacechowany by resentymentami oraz rewanz K. Schlgla je yzmem 26. Znakomitym tego przykadem jest krytyka literacka Ostpreuenblattu, kto ry pozycje Zwia zku Wype dzonych, czyli jedynego straz w obecnym sporze zaja nika wiadczy o tym choc ci utraconej wschodniopruskiej ojczyzny. S pamie by reakcja na z G. Grassa, opublikowana w 2002 r. w Ostpreuenblacie. Znaczenie ksia ke cznie do faktu, z dzenia noweli sprowadzone zostaje tylko i wya e tematem wype sie ktos cy do kliki lewicowych autoro zaja nalez a w, kto ra do tego jeszcze tragedia Gustloffa i tak znana bya czytelopanowaa rynek czytelniczy. Zreszta nikom gazety i gdyby G. Grass chcia, to mo gby tez o tym wczes niej wiedziec . Postawiona przez recenzenta diagnoza niemieckiego spoeczen stwa tez nie wypada co: Jes zadowalaja li naro d niemiecki byby zdrowy psychicznie, musiaoby to, co podczas wojny i po niej, i co moz okres Niemcom przydarzyo sie na z pewnos cia lic jako jedyne w swoim rodzaju dos wiadczenie w losach narodu, juz od dawna byc 27 w centrum pisarskiego zainteresowania powaz nych niemieckich autoro w . ci obecne sa w literaturze niemieckiej Prusy Wschodnie jako krajobraz pamie ci funkcyjnych: Ziomkostwa Wschodniopruskiego oraz tzw. w postaci dwo ch pamie gu Ziomkostwa Wschodnioinnych Wschodnioprusako w. Literatura powstaa w kre pruskiego idealizuje Prusy Wschodnie jako utracony raj dziecin stwa; legitymizuje c tym samym toz niemieckie roszczenia wobec tej prowincji, ksztatuja samos c
24 Por. H. Welzer, Zurck zur Opfergesellschaft. Verschiebungen in der deutschen Erinnerungskultur. Neue Zrcher Zeitung 3 IV 2002. 25 Por. V. Hage, Das tausendmalige Sterben, Spiegel Special nr 22002, s. 22-28. 26 Por. K. Schlgel, Die Sprache des Krebses. Der neue Grass und die Erinnerung an die Vertreibung, Frankfurter Rundschau 12 III 2002, s. 17. 27 Deutsche Tragdien: Ist es mglich? Der Krebsgang Seelenschau eines zerrissenen Volkes, Das Ostpreuenblatt nr 142002.

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku

121

dzonych jako grupy interesu; jest zorientowana na przyzorganizowanych wype cej ziemi ojczystej (Rudolf Naujok). Jej go szos c , czyli powro t do s pia wna jednakz ci jako niemego Anioa Stro funkcja zawiera sie e w metaforze pamie z a, wykreowanej przez A. Miegel. Pamiec jest wiec tutaj schronieniem po utracie stron cecha pamie ci zorganizowanych wschodniopruskich wype dzoojczystych. Dalsza bszej refleksji nad historycznymi przyczynami utraty maej nych jest brak ge ojczyzny. Pewne trudnos ci sprawia ro wniez narodowosocjalistyczne zaangaz owazaniem tego nie niekto rych pisarzy, jak np. wspomnianej A. Miegel. Rozwia z ce autorke wierszy. problemu jest niecytowanie uwaz anych za obcia aja Analiza dzie oraz poetologicznych wypowiedzi J. Bobrowskiego, S. Lenza ci Prus i M. P. Heina pokazuje, z e w niemieckim literackim krajobrazie pamie zauwaz tek Wschodnich juz od poowy lat 50. XX w. daje sie yc krytyczny wa tej prowincji widzi w konteks dyskursu, kto ry utrate cie historycznym i moralnym. tutaj Sarmacja J. Bobrowskiego, zaangaz Przykadami sa owanie S. Lenza po stronie Ostpolitik Willyego Brandta oraz kategoria sumienia jako impuls do powstania ci funkcyjnej innych wierszy i prozy M. P. Heina. Najwaz niejszymi cechami pamie wie c akcentowanie wymiaru winy, wielokulturowos Wschodnioprusako w sa ci zku przyczynowo-skutkowego w historii, czyli utraty Prus Wschodnich oraz zwia tanej przez Niemcy wojny. Prus w wyniku rozpe w 2002 r. noweli G. Grassa Idac rakiem dao pocza tek debacie Ukazanie sie dzenia w niemieckiej kulturze pamie ci. Debata na temat miejsca ucieczki i wype czyli sie do niej Czesi i Polacy. ta wysza szybko poza Niemcy, bowiem wa ci w Niemczech Zachodnich, obecny W odro z nieniu od opisanego dyskursu pamie w zupenie innych warunkach spoecznych i politycznych zjespo r toczy sie dzenia sta sie ponadto przeddnoczonych Niemiec. Problem ucieczki i wype m.in. wizyta kanclerza miotem zainteresowania polityko w SPD, o czym s wiadcza zek Wype dzonych Dniu Schrdera na organizowanym corocznie przez Zwia Stron Ojczystych czy fakt, z e wspo prezesem Fundacji Centrum przeciwko dzeniom by do swojej s Wype mierci w sierpniu 2005 r. jeden z czoowych polityko w SPD Peter Glotz. Debata na temat Centrum pokazuje ponadto zmiany ci. O ile w momencie wysunie cia tej idei przez w niemieckiej kulturze pamie Steinbach bya ona sporna, to obecnie wa tpliwos jedynie szczego Erike ci budza y realizacji, a nie sam pomys. ciowy wydaje Zarysowany pokro tce niemiecki wschodniopruski dyskurs pamie byc sie wreszcie zaprzeczeniem wysuwanej przez niekto rych recenzento w noweli dzenia w powojennych Niemczech G. Grassa tezy o tabuizacji ucieczki i wype Zachodnich. Moz na jedynie co najwyz ej mo wic o powrocie tego tematu do cia wydaje sie takz niemieckich dyskusji publicznych. Nie do przyje e wysuwane przez uczestniko w wspomnianej debaty twierdzenie o tym, z e Niemcy zaczynaja jako spoeczen ma niemiecki historyk Erik Franzen, definiowac sie stwo ofiar. Racje jako wspo kto ry twierdzi, z e Republika Bon ska ukonstytuowaa sie lnota ofiar dzen polityki Hitlera, wojny w powietrzu oraz powojennych wype Niemco w

122

ytyniec Rafa Z

z tereno w wschodnich 28. Tym was nie faktem moz na wytumaczyc popularnos c dzonych. Wykreowana przez nia metaforyka pamie ci poezji A. Miegel ws ro d wype utraconych Prus Wschodnich oraz unikanie tematu winy i odpowiedzialnos ci ofiary. Potwierdzeniem tezy o defiwskazuje jednoznacznie na perspektywe spoeczen niowaniu sie stwa niemieckiego jako wspo lnoty ofiar po 1945 r. wreszcie sukcesy zabarwionych nacjonalistycznie powies sa ci Edwina Ericha z Dwingera, jak np. ksia ki o zagadzie Prus Wschodnich pt. Wenn die Dmme brechen. Der Untergang Ostpreuens, w kto rej autor juz w 1950 r. opisywa zatopienie statku Gustloff oraz bombardowanie miast niemieckich. Recepcja z tego rodzaju literatury w spoeczen stwie niemieckim pozostaje wcia jeszcze , z tematem niezbadanym, co zadziwia, jes li wez miemy pod uwage e nakad dwo wspomnianej powies ci E. E. Dwingera przekroczy w 1977 r. liczbe ch zyk jest potwierdzeniem miliono w egzemplarzy. Uz ywany przez tego autora je zyka pisania wspomnianej wczes niej tezy K. Schlgla o braku nowoczesnego je dzeniu. Jednakz dnimy dziea J. Bobrowskiego o ucieczce i wype e jes li uwzgle te moz czy M. P. Heina, to teze na odnies c tylko do literatury popularnej was nie c, w rodzaju E. E. Dwingera. Susznie twierdzi Jrgen Joachimsthaler, pisza w samo sedno procesu wspominania 29. z e ci obaj pisarze trafiaja na fakt, z cym paradygmatem Wreszcie nalez y zwro cic uwage e wiele obiecuja ci Prus Wschodnich po badawczym w odniesieniu do literackiego krajobrazu pamie zastrzec, 1945 r. jest definicja nowoczesnego nacjonalizmu. W tym miejscu pragne cia nacjonalizm nie uz z e poje ywam tutaj w jego pejoratywnej formie, lecz o sie od duz dzynarodowych dyskusw znaczeniu, jakie przyje szego czasu w mie jach eksperto w. Nacjonalizm jest w nich definiowany jako system ideowy, kszego doktryna, obraz s wiata, kto ry suz y tworzeniu, mobilizacji i integracji wie tworu pan stwowego (zwanego narodem), przede wszystkim jednakz e legitymizacji do nowoz ytnych rza w politycznych. Dlatego go wnym problemem nacjonalizmu pan staje sie stwo narodowe z moz liwie jednolitym narodem 30. Scharakteryzowane ci w onie literatury wschodniopruskiej po 1945 r. sa wczes niej dyskursy pamie cie mie dzy toz dowodem na to, z e jego centralnym zagadnieniem jest napie samos cia i narodowa Prus Wschodnich. Wyro go regionalna z nione przez Roberta Trabe wne dzywojennym, tj. ziemia ojczysskadniki wschodniopruskos ci w okresie mie ta-naro d, przedmurze (Bollwerk), wojna-wro g oraz wschodniopruskos c mono takz monolitycznej e po 1945 r. Kontynuacja lityczna i mozaikowa 31 trwaja
Por. E. Franzen, In der neuen Mitte der Erinnerung. Anmerkungen zur Funktion eines Opferdiskurses, Zeitschrift fr Geschichtswissenschaft nr 12003, s. 49-53 oraz H. Orowski, Przemoc tabu trauma ofiar. Woko najnowszej powies ci Gntera Grassa. Poznan 2002. 29 J. Joachim sthaler, Die Semantik des Erinnerns. Verlorene Heimat mythisierte Landschaften, w: E. Mehnert (red.), Landschaften der Erinnerung: Flucht und Vertreibung aus deutscher, polnischer und tschechischer Sicht. FrankfurtMain u.a. 2001, s. 188-227, tutaj s. 188. 30 H.-U. Wehler, Nationalismus. Geschichte, Formen, Folgen, Mnchen 2004, s. 13. 31 R. Traba, Wschodniopruskos c . Ksztatowanie sie narodowej i regionalnej toz samos ci w Prusach Wschodnich 1914-1933, Poznan 2005.
28

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku

123

s ce w naideologii narodu i przedmurza sa rodowiska ziomkowskie, podkres laja rodowo-konserwatywnych kategoriach prawa do stron ojczystych niemiecki gach zorganizowanych wkad do historii i kultury Prus Wschodnich. W kre dzonych toz wie c toz narodowa . Konwype samos c regionalna staa sie samos cia mozaikowego nurtu toz J. Bobrowski, tynuacja samos ci wschodniopruskiej sa przeszos M. P. Hein i S. Lenz, kto rzy racjonalnie interpretuja c Prus Wschodnich w jej aspekcie wielokulturowym. Po 1945 r. zaznacza sie chyba jednak silniej otwarte pojmowanie wschodniopruskos ci. Przykadem jest tutaj europejskie cie Europy patrzenie na przeszos c byych wschodnich tereno w Niemiec. Poje pio pustke spowodowana odrzuceniem przez powojenne Niemcy Zachodnie zasta mys skompromitowanego przez III Rzesze lenia w kategoriach narodowych. Dlatego , z tez moz na z powodzeniem zaryzykowac teze e obecnie mamy do czynienia z powrotem do przednarodowego lub zgoa z postnarodowym spojrzeniem na Prus Wschodnich, kto literature re jest charakterystyczne ro wniez dla literatury 32 gu Wspo z kre lnoty Kulturowej Borussia . NOCNYCH KRUCJATA KULTURY NA ZIEMIACH ZACHODNICH I PO mobilizowano do nowej walki o polska pamie c Nie tylko historie Ziem Zachodnich. Wiele zadan stawiano tutaj takz e przed szeroko pojmowanymi praca kulturalna , kto i polityka rym miaa przypas c ofensywna rola zdobycia Ziem to znakomicie terminy, kto Odzyskanych dla kultury polskiej. Odzwierciedlaja ry wo c o krucjacie kultury czy tez mi sie wczas posugiwano, pisza akcji kulturalgnie te w konstruowanie ich nowej pamie ci praca i polityka kulturalna nej 33. Wprze c za zadanie podkres , opisywanie miay wie lanie polskiego wkadu w ich historie d(socjalistycznego) dnia powszedniego oraz znaczenia dla caego narodu. Nadrze nym celem byo przy tym wydobycie zasypanego warstwami niemczyzny polskiego tkiem od wspomnianych wyz pierwiastka kulturowego. Wyja ej ideologiczno-politycznych celo w nie pozostawaa takz e literatura, zwaszcza z e po wojnie wy odmiane kreowano nawet duz ym nakadem si i s rodko w swego rodzaju szczego lna literatury ogo lnopolskiej w postaci tzw. literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych. Do wyksztacenia jej teoretycznych podstaw w znacznym stopniu przyczyniy sie organizowane regularnie w latach 1958-1970 Zjazdy Pisarzy Ziem Zachodnich i Po nocnych. Temat ten do dzis stanowi mao zbadane zagadnienie historii d zaoz literatury polskiej po 1945 r. Jednakz e juz choc by pobiez ny przegla en programowych literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych w postaci teksto w takich

32 Por. np. W. Lipscher, K. Brakoniecki (red.), Borussia. Ziemia i ludzie. Antologia literacka, Olsztyn 1996. 33 A. Kwilecki (red.), Ziemie Zachodnie w polskiej literaturze socjologicznej. Wybo r teksto w, Poznan 1970, s. 118.

124

ytyniec Rafa Z

krytyko w, jak Zdzisaw Hierowski 34 czy Feliks Fornalczyk 35, pozwala na okres lenie puja cych jej funkcji i zaoz naste en : kraju. 1) Wspieranie integracji Ziem Zachodnich i Po nocnych z reszta 2) Literackie podejmowanie tematu Ziem Zachodnich i Po nocnych byo zkiem pisarzy, kto spoecznym obowia rzy mieli w swoich dzieach zwracac uwage na nowy, rewolucyjny okres w dziejach Polski. szczego lna 3) Opro cz temato w historycznych pisarze mieli brac na warsztat two rczy takz e tutaj dzien powszedni Ziem Odzyskanych. Na pierwszy plan wysuway sie socjalistyczny stosunek do pracy i odbudowa tych tereno w, waz ne byo tez oswojenie miliono w Polako w z ich nowymi stronami ojczystymi oraz rewanz przeciwstawienie sie yzmowi zachodnioniemieckiemu. do przezwycie z 4) Literatura miaa takz e przyczyniac sie enia konflikto w dzy ludnos rodzima a osadnikami z Polski. i antagonizmo w mie cia tku swego powstania 5) Jes li chodzi o zaoz enia estetyczne, to od pocza literatura Ziem Zachodnich i Po nocnych zdecydowanie faworyzowaa tnie patrza c na eksperymenty formalne. realistyczny typ prozy, nieche w swoich wysta pieniach szczego 6) Krytyka literacka domagaa sie lnego statusu dla literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych w ramach literatury ogo lnopolskiej. Do zdecydowanych sabos ci literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych zalizania z konwencja czyc nalez y jej sabo wyksztacone formy estetyczne, silne powia literatury socrealistycznej oraz prowincjonalizm. Wspomnianych komplekso w tku jej teoretycy, co odzwierciedlao sie w (notabene nigdy s wiadomi byli od pocza powies niespenionym) oczekiwaniu krytyki na wielka c o cechach epopei, kto ra tkowos cych sie na Ziemiaa przedstawic zawios c i wyja c proceso w dokonuja na szerokie miach Odzyskanych. Opro cz tego nalez y takz e zwro cic uwage uzalez nienie literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych od aparatu partyjda c staym elementem powojenno-politycznego oraz ideologii komunistycznej. Be wojna i rosznego antagonizmu polsko-niemieckiego, dyktowanego go wnie zimna czeniowymi postawami ziomkostw w Niemczech Zachodnich, Ziemie Zachodnie i Po nocne pozostaway chyba bardziej niz inne obszary kraju pod szczego lnym funkcjonariuszy PZPR. Najbardziej wymonadzorem odpowiedzialnych za kulture tu wspomniane Zjazdy Pisarzy Ziem Zachodnich i Po wnym przykadem sa noczku Literato nych. Byy one zawsze organizowane przez lokalne oddziay Zwia w tku gos Polskich i przebiegay wedug ustalonego z go ry schematu. Na pocza poway was zabiera jeden z wysokich dygnitarzy partyjnych, potem naste ciwe

Por. Z. Hierowski, The Western Territories in Polish literature, Polish Western Affairs, Vol. III, No. 2, 1962, s. 442-457; tegoz , Problematyka Ziem Zachodnich w polskiej literaturze wspo czesnej, w: tegoz , Szkice krytyczne, Katowice 1975, s. 61-87. 35 Por. F. Fornalczyk, Etapy literackiego zawaszczania polskiego zachodu (1-5), Warmia i Mazury nr 15-18 oraz nr 201985.

34

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku

125

woko referaty, kto rych tematy obracay sie zagadnien teoretycznych i spoecznych literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych oraz tendencji rewanz ystowskich w, cej o byych wschodnich terenach Niemiec, literaturze zachodnioniemiectraktuja kiej. Na kon cu pisarze uchwalali apel, w kto rym zapewniali o swojej wiernos ci dem partii i przeciwstawiali sie zachodnioniemieckiemu rewanz wzgle yzmowi. uwage przywia zywali funkcjonariusze partyjni do podejmowania Jak wielka przez pisarzy tematu Ziem Zachodnich i Po nocnych, s wiadczy choc by przemo wienie Edwarda Gierka na II Zjez dzie Pisarzy Ziem Zachodnich i Po nocnych wierklan w Katowicach-S cu w 1959 r.:
cego dla pisarza, jak wzie cie na warsztat two Co z moz e byc bardziej frapuja rczy wielkiej epopei byo zaludnienie, obje cie w posiadanie odwiecznie polskich ziem naszego narodu epopei, jaka z piastowskich? Czy duz o jest w historii przykado w podobnej pre nos ci narodu? 36

gu w formie Przemo wienie Gierka zyskiwao na ekspresji, gdy w dalszym cia skierowanych do literato w pytan retorycznych zachwala aktualnos c i atrakcyjnos c problematyki Ziem Zachodnich i Po nocnych dla literatury:
z cych temato Czy w Honolulu, na ksie ycu czy na Marsie trzeba szukac pasjonuja w o bohaterstwie z przeciwnos czowieka, o jego mios ci ojczyzny, o ludzkim zmaganiu sie ciami, skoro minionych kilkanas cie lat z ycia na Ziemiach Zachodnich dostarcza niezwykych wprost przykado w bohaterstwa, patriotyzmu, ofiarnos ci naszego ludu? Czy istnieje dla pisarza-spoecznika doskonalsze laboratorium cy na naszych oczach two rcze, bardziej skondensowany i przejrzysty materia obserwacyjny niz narastaja nowego, specyficznego spoeczen peen konflikto w obraz tworzenia sie stwa na Ziemiach Zachodnich? Czy moz na wyobrazic sobie bardziej szczytne dla pisarza powoanie niz two rczy wpyw na ksztatowanie i przyspieszanie tego procesu? 37

w patrzeniu na literature Ziem ZachodNowym elementem, kto ry pojawi sie gnie c nich i Po nocnych w latach 70., byy pierwsze bilanse jej osia . I tak Witold pie do antologii opowiadan Nawrocki ogosi we wste o Ziemiach Zachodnich pt. do Zachodem poszy dzieje, z e juz w pierwszym trzyleciu polskich rza w na tych terenach zlikwidowano biae plamy kulturalne oraz z e powoano do z ycia c proze dotycza ca problematyki aktywne os rodki literackich poczynan . Oceniaja stej wspo zachodniej konkludowa, z e jest ona przykadem niecze czes nie wiarygocej prawde o procesach dokonuja cych sie we wspo dnos ci literatury, wyraz aja czescej je z caa szczeros bez deformacji nym spoeczen stwie i odzwierciedlaja cia c pod uwage wspomniane wczes i tendencyjnych skrzywien 38. Biora niej komtku literatura Ziem Zachodpleksy niz szos ci, na kto re cierpiaa od swojego pocza nich i Po nocnych, bya to nader optymistyczna ocena.
Przemo wienie Czonka Biura Politycznego, Sekretarza KC PZPR i I Sekretarza KW PZPR wierklaniec, 17, w Katowicach tow. Edwarda Gierka, w: II Zjazd Pisarzy Ziem Zachodnich. Katowice-S 18, 19, V 1959. Katowice 1960, s. 12-17, tutaj s. 14. 37 Tamz e, s. 15. 38 W. Nawrocki, Literatura nad Odra, w: W. Nawrocki, A. Wasilewski (red.), Zachodem poszy dzieje. Antologia opowiadan o Ziemiach Zachodnich, Poznan 1970, s. 6-47, tutaj s. 17.
36

126

ytyniec Rafa Z

Rozwo j literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych w latach 80. nacechowany gu wpywem ideologii i polityki. Doskonale widac by w dalszym cia to na przykadzie obchodo w 40. rocznicy powrotu Ziem Zachodnich i Po nocnych do Polski w 1985 r. Olsztyn ski Oddzia ZLP zorganizowa wo wczas sympozjum na temat Ziemie Odzyskane w literaturze. Jednym z jego go wnych punkto w byo pienie Feliksa Fornalczyka o jakz wysta e wymownym tytule Etapy literackiego pienie to nie wnioso wiele nowego do zawaszczania polskiego zachodu. Wysta tematu, bowiem F. Fornalczyk, tak jak jego poprzednicy, chwali korzys ci socjalis tycznego modelu kultury oraz uzasadnia potrzebe i aktualnos c literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych w z yciu Polski. Kompleks niz szos ci wobec literatury w z ogo lnopolskiej przejawia sie yczeniu stosowania nowoczesnych literackich s rodko w wyrazu. Jaki status posiadaa w konteks cie literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych jej lokalna, warmin sko-mazurska odmiana? Odpowiedz na to pytanie jest dos c prosta: jakas szczego lna funkcja tutaj nie istniaa, poza tym, z e pisarze mieli na miejscu realizowac cele opisanej powyz ej polityki kulturalnej 39. Najwaz niejszym dkowano po 1945 r. celem bya repolonizacja Warmii i Mazur, kto rej podporza i propagande . W ten sposo informacje b na terenie Warmii i Mazur miaa powstac nowa przestrzen kulturowa. dkowana bya Politycznym, ideologicznym oraz narodowym celom podporza ro wniez lokalna krytyka literacka. Pod koniec lat 80. XX w. literatura Warmii w ostrym kryzysie toz i Mazur znalaza sie samos ciowym 40. Nieudana pro ba wskrzeszenia Zjazdo w Pisarzy, stagnacja po stanie wojennym, brak zainteresowania garzy literatura regionalna to byy czynniki, kto ksie re byy skutkiem wyczerpania i erozji politycznie i ideologicznie wyznaczanych celo sie w literatury Warmii ce sie przemiany i Mazur. Tempo o wczesnych wydarzen historycznych, rysuja do w stosunkach polsko-niemieckich i rozpad bloku wschodniego przyczyniy sie aktualnos tego, z e literatura ta jako nos nik ideologii i polityki stracia swoja c . zauwaz Jednoczes nie day sie yc w regionie pro by wyjs cia ze wspomnianego nan kryzysu toz samos ciowego. Odpowiedzia byo powstanie w Olsztynie w 1990 r. ce kilka zdan Wspo lnoty Kulturowej Borussia. Zanim pos wie temu fenomenowi c polskiej kultury po 1989 r., chciabym poprzednie rozwaz ania zamkna kilkoma przykadami z literatury i jej recepcji. Urodzony w 1858 i zmary w 1940 r. w Ogro dku pod Ekiem Micha Kajka propagande wykreowany na wieszcza, mesjasza i budziciezosta przez powojenna da ce z la ludu mazurskiego 41. Jego proste wiersze, be ywym odzwierciedleniem
Por. E. Mart uszewski, Ocet czy wino?, w: t egoz , Nawet kamien , o dz 1965, s. 200-217; wiadomos F. Fornalczyk, S c dziedzictwa, Olsztyn 1978; W. Ogrodzin ski, Miejsce literatury Warmii i Mazur w kulturze narodowej 1-2, Warmia i Mazury nr 131985 s. 2 oraz 141985, s. 2. 40 Por. Okres lic swoja toz samos c . Dni literatury Warmii i Mazur, Gazeta Olsztyn ska nr 2451988, s. 1-3. 41 E. Sukert owa-Biedrawina, Spod ciesielskiego oo wka, Odra 28 XI 1948, s. 1.
39

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku

127

panuja cemu domowi pruswarunkowanej protestanckim wyznaniem i wiernos cia kiemu mazurskiej toz samos ci, podlegay po 1945 r. manipulacji, kto rych go wnym z ro dem byo przekonanie o wczesnej propagandy o polskiej toz samos ci narodowej Mazuro w. Jak mylne byo to twierdzenie, uwidacznia choc by masowy exodus dzono takz Mazuro w do Niemiec. Narodowego zawaszczenia nie oszcze e Kajce. c jego wiersze akcentowano przede wszystkim tematy narodowe, pomijaja c Wydaja np. do lat 80. utwory regularnie pisane w mazurskim dialekcie z okazji dni urodzin rocznice jego urodzin wystawiono mu w Eku pomnik, na kto cesarza. W setna rym ce przedstawiony jest z Rodem w doni, a siedza u jego sto p dzieci uwaz nie suchaja ce sie do dzisiaj muzeum poety w Ogro wierszy wiejskiego poety. Takz e znajduja dce sie tam napisy ku pod Ekiem jest przykadem takiej interpretacji. Znajduja , z podkres laja e two rczos c Michaa Kajki, jednego z najwytrwalszych bojowniko w cym dokumentem walki ludu mazurskiego o polskos c Mazur i Warmii jest wzruszaja dopiero w latach 80., kiedy to w obronie kultury polskiej. Ton ten zmieni sie to umieszczac zacze w zbiorach wierszy kopotliwe dotychczas utwory napisane bya z okazji urodzin cesarza. Powrotem do mazurskiego patrzenia na Kajke z wydana w 1992 r. ksia ka olsztyn skiego polonisty Zbigniewa Chojnowskiego pt. Micha Kajka. Poeta mazurski. Tenz e sam autor wyda w 2003 r. antologie ciu wierszy Kajki w je zyku niemieckim, kto jako czowieka dziesie ra ukazuje Kajke kulturowego pogranicza 42. Jednakz e proces przywracania mazurskos ci Kajce jest tek lat manipulacji tym poeta nadrobiaby na jeszcze w toku, zalegos ci dziesia pewno osadzona w specyfice regionu monografia dzie tego poety. Two rczos c literacka Eugeniusza Paukszty (1916-1979) jest z kolei przykadem literackiego przeoz enia zaoz en polityki kulturalnej na Ziemiach Odzyskanych. E. Paukszta by autorem pierwszej powies ci o Ziemiach Odzyskanych pt. Trud w 1948 r. i kto na Warmii ziemi nowej, kto ra ukazaa sie rej akcja toczy sie i Mazurach. Analiza obfitego literackiego dorobku Paukszty w zakresie literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych, a szczego lnie takich dzie jak wspomniana bpowies c , a takz e Srebrna awica (1953) i Wrastanie (1964) pozwala na wyodre cego do literatury Ziem nienie mechanizmo w konstrukcji fabuy dziea przynalez a puja ce w powies Zachodnich i Po nocnych literatury Warmii i Mazur. Wyste ciach Paukszty postaci to przede wszystkim wysiedlani Niemcy, ludnos c mazurska oraz dzy poszczego silnie zantagonizopolscy osiedlen cy. Stosunki mie lnymi grupami sa dzy Polakami a Niemcami panuje niedaja ca sie przezwycie z wane. Mie yc wrogos c . tana wojne . Wysiedlenie Niemco w jest traktowane jako suszna kara za rozpe na zbliz Dlatego dziaanie pisarza musi automatycznie kierowac sie enie dwo ch nieufnie do pozostaych grup ludnos ci. Jako z e polscy osadnicy nastawieni sa cego z tego Mazuro w z powodu ogo lnego kojarzenia ich z Niemcami i wynikaja faktu poniz ania, pisarz wprowadza do akcji zaangaz owanych spoecznie i od dziaania integracyjne. Maja oni tutaj powiedzialnych bohatero w, kto rzy podejmuja
42

Por. M. Kajka, Gedichte, Berlin 2003.

128

ytyniec Rafa Z

palete s kto na zmiane do dyspozycji caa rodko w, za pomoca rych wpywaja do tego stanu rzeczy, a przede wszystkim na s wiadomos c Mazuro w. Nalez a nich np. kursy repolonizacyjne, organizacja wspo lnych przedstawien teatralnych puje oraz pomoc w z niwach. Na poziomie stosunko w miedzyludzkich wyste siedzka, albo stay element tych takz e wiele pro b integracji, jak np. pomoc sa powies ci w postaci mios ci polskiego przesiedlen ca do Mazurki. Pierwsze efekty na siebie dugo czekac kaja , jak to zwie z tych dziaan nie kaz a , lody pe le ujmuje E. Paukszta w tytule jednej ze swoich powies ci. Tak zintegrowane zatem pos cic spoeczen stwo moz e sie wie wspo lnej pracy, jak to dzieje sie tku lat 50. produkcyjniaku. w powies ci Srebrna awica, typowym dla pocza prace znikaja resztki uprzedzen czy wspo Poprzez wspo lna , poniewaz ludzi a lny cel, w przypadku Srebrnej awicy realizacja planu odowu ryb i utrzymanie dnej identyfikacji statusu wzorcowej spo dzielni rybackiej. Pewien rodzaj nadrze stanowi przy tym budowa nowego, socjalistycznego ustroju, w kto rym maja c kszos znikna wszelkie narodowe i klasowe antagonizmy. Takz e wie c mazurskich bohatero w Paukszty jest w peni us wiadomiona narodowo i niewiele znajdujemy piy w okresie narodowego tam s lado w przemian toz samos ci mazurskiej, jakie nasta pochodza cym z Kreso socjalizmu. Wspomniane cechy charakteru pozwalaja w te sknote za opubohaterom Paukszty, jes li nie zapomniec , to uczynic lz ejsza szczonymi stronami ojczystymi. To szybkie tempo wrastania w nowe warunki maa ojczyzne zadziwia, zwaszcza z i nowa e wiele utworo w literatury kresowej, szczego lnie tych wydanych na emigracji, pokazuje zupenie inny obraz. Zalez na od polityki i ideologii literatura Ziem Zachodnich i Po nocnych spraw kresowych c jednak podja nie moga, zwaszcza z e samo sowo Kresy byo przez dugie lata tematem nieobecnym w oficjalnych dyskursach historycznych PRL. Gdy w kon cu skonfrontujemy tres c wspomnianych powies ci z tym, co sie rzeczywis cie dziao po 1945 r. na Warmii i Mazurach, to uzasadniona wydaje sie teza, z e literatura Ziem Zachodnich i Po nocnych kreowaa zupenie odmienna cznie mys rzeczywistos c . Byo to tylko i wya lenie z yczeniowe, poniewaz ani weryfikacja ani repolonizacja Mazuro w nie przebiegay tak, jak chcieliby tego pisarze. Pozwala to zatem w odniesieniu do literatury Ziem Zachodnich i Po noc o ge bokiej rozbiez dzy nia a rzeczywistos . nych sformuowac teze nos ci mie cia sie omykowe oceny krytyki Tym samym w caej jaskrawos ci uwidaczniaja literackiej, kto ra, szczego lnie w osobach W. Nawrockiego i F. Fornalczyka, c go przy przypisywaa two rczos ci E. Paukszty rzekomy realizm i weryzm, nazywaja tym kronikarzem Ziem Odzyskanych, epikiem polskiego Zachodu czy organizatorem wyobraz ni narodowej. Wiele podobien stw do powies ci Eugeniusza Paukszty wykazuje wydana z w 1950 r. ksia ka Igora Newerlego (1903-1987) pt. Archipelag ludzi odzyskanych. z W stylizowanej na zbio r reportaz y M. Wan kowicza Na tropach Sme tka ksia ce kajakowa na Mazury, podczas kto , Newerly opisuje wyprawe rej spotyka Kube . Opisuja c podro kto rego wojenne losy uczyniy sierota z po Mazurach, autor

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku

129

Mazuro dz wprowadza postaci, kto re odzyskuja w i Mazury dla Polski, ba tez same odzyskiwane. Proces ten okres nie jako prace , ale walke o podwo sa la sie jnym celu: To nie praca, to walka. Z tym, co byo, co w ludziach jeszcze tkwi. wies dzie, ale i o polska wies Walka nie tylko o nowa , jak wsze . Podwo jne zadania 43 i trudnos ci: narodowe i klasowe . Tak jak u E. Paukszty integracja Mazuro w co szybko. Z wypowiedzi jednego i polskich przesiedlen co w przebiega zadziwiaja z z bohatero w pod koniec ksia ki moz na wywnioskowac , z e pena integracja dos werwa historia miosna Polaka dokonaa sie c szybko. Opowiedziana z autorska Niedzieli do Mazurki Frejtag dopenia caos ci. pytanie o to, czy wszyscy pisarze realizowali opisane W tym miejscu nasuwa sie powyz ej cele i zadania, jakich wymagaa od literatury o wczesna ideologia, czy tez ci w stosunku do oficjalnej istniay w literaturze pro by zbudowania kontrapamie ci politycznej. Odpowiedz pamie na to pytanie moz na znalez c w ostatnich publikacjach krytyki literackiej na Warmii i Mazurach. Zaro wno Zbigniew Chojnowski, jak i Kazimierz Brakoniecki za najwybitniejszego pisarza pochodzenia mazurskiego Erwina Kruka. Go uwaz aja wnym tematem jego two rczos ci poetyckiej i prozatorscej w przeszos ci Mazuro kiej jest pro ba ocalenia i przekazania odchodza c pamie w. W jednym z wywiado w jako z ro do swojego pisania wskaza E. Kruk s wiadomos c braku mojego s wiata. Ten s wiat odnalaz na nowo w literaturze: Z czasem dla mnie forma z cej literatura staa sie ycia. To poetyckie utrwalanie zanikaja stopniowo mazurskiej etni znalazo swoje literackie odzwierciedlenie w niemalz e elegijnym tonie wierszy E. Kruka, w kto rych widac dramat czowieka, kto ry wbrew mazurska toz unifikacyjnej polityce wadz pro bowa zachowac swoja samos c . Mazury jako kraina umarych nie uatwiaa bynajmniej E. Krukowi swobody , kto two rczej, przeciwnie, miao to skutek w postaci walki z cenzura ra na Warmii i Mazurach bya jeszcze ostrzejsza niz w Warszawie. W jednym z wywiado w tak mo wi na ten temat:
z , z Po pierwszych ksia kach, kto re wydaem w Olsztynie, przekonaem sie e na miejscu cenzura jest mazurska ostrzejsza niz poza regionem, na przykad w Warszawie. W Warszawie problematyke traktowano jako pewne zjawisko egzotyczne 44.

c E. Kruk z caa pewnos przykadem literackiej kontrapamie ci Jest wie cia w zdominowanej przez pisarstwo ideologiczne literaturze Warmii i Mazur. ro Na jego przykadzie da sie wniez zauwaz yc ogromne ro z nice w poziomie powanego gorsetem estetycznym schematycznych dzie tejz e ostatniej i nie skre pisarstwa Kruka. Pierwszym wnioskiem, kto ry wypywa z powyz szych rozwaz an jest bliskos c literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych literackiej konwencji socjalistycznego
43

I. Newerly, Archipelag ludzi odzyskanych. Opowies c historyczna z roku 1948, Warszawa 1950,

s. 49.
44 Nic nie dzieje sie pod kloszem. Z Erwinem Krukiem rozmawia Zbigniew Chojnowski, Nowe z Ksia ki nr 92003, s. 4-8, tutaj s. 8.

d Zachodni 2007, nr 1 9 Przegla

130

ytyniec Rafa Z

realizmu. Temat Ziem Zachodnich i Po nocnych znalaz juz swoje odzwierciedlenie w programowym dokumencie polskiego socrealizmu, jakim by referat Stefana o Z kiewskiego Aktualne zagadnienie powojennej prozy polskiej na szczecin skim zku Zjez dzie Zwia Zawodowego Literato w Polskich w Szczecinie w 1949 r., kto ry to metode two . Jako jedno z osia gnie c proklamowa socrealizm jako oficjalna rcza o socjalizmu w Polsce Z kiewski wymieni odzyskanie i zagospodarowanie Ziem w orbicie Zachodnich 45. W ten sposo b temat nowych ziem Polski znalaz sie zainteresowania wspomnianej konwencji literackiej. Tak jak literatura socrealistyczna, literatura Ziem Zachodnich i Po nocnych miaa przedstawiac rzeczywistos c w rewolucyjnym konteks cie nowego okresu w historii Polski. Takz e rola pisarza spoecznika i wychowawcy bliska jest rozumieniu jej przez teoretyko w zek Literato ca w przekasocrealizmu. I wreszcie Zwia w jako instytucja pos rednicza zaa partia z literatura zywaniu ideologicznych i politycznych celo w, jakie wia to podczas opisywanych Zjazdo Ziem Zachodnich i Po nocnych. Dokonywao sie w Pisarzy Ziem Zachodnich i Po nocnych. Lokalnym oddziaom ZLP na Ziemiach tpliwie funkcja kontrolna wobec pisarzy, kto Odzyskanych przypadaa tez niewa rzy sto sami byli blisko zwia zani z aparatem wadzy. Podstawa definiowania celo cze w literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych bya ro wniez socrealistyczna koncepcja dziea literackiego. I tak na II Zjez dzie Pisarzy Ziem Zachodnich i Po nocnych da od pisarzy literatury socjalistycznej w tres Edward Gierek z a ci i realistycznej w formie, co byo dosownym cytatem z teoretyko w socrealizmu 46. Takz e struktura fabuy dzie literackich zapoz yczaa wiele z konwencji realizmu socjalistycznego, co dobrze widac na przytoczonych przykadach two rczos ci E. Paukszty. Przesanie dydaktyczne jego powies ci, kto rym jest potrzeba integracji spoecznos ci na Zie miach Odzyskanych wyraz a ich narracja. Autor takz e wyraz nie zarysowuje granice dzy postaciami pozytywnymi i negatywnymi. Nie brak w literaturze Ziem mie Zachodnich i Po nocnych takz e najpeniejszej realizacji celo w socrealizmu, jaka bya tzw. powies c produkcyjna (przykad Srebrna awica E. Paukszty). Socrealistyczne implikacje literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych nalez aoby poddac zku Literato dokadniejszej analizie, szczego lnie rola Zwia w jest tutaj mao zbadanym zagadnieniem. Jednakz e przytoczony powyz ej przykad pro b wskrzeszenia w latach 80. XX w. Zjazdo w Pisarzy Ziem Zachodnich i Po nocnych, kto re tpliwie byy takz niewa e staym elementem komunikacji literackiej i dystrybucji cie tezy partyjnej ideologii w ramach realizmu socjalistycznego, pozwala na wysunie dzy tendencjami rozwojowymi literatury ogo o zasadniczej ro z nicy mie lnopolskiej i jej lokalnej odmiany. O ile w literaturze ogo lnopolskiej konwencja socrealistyczna zostaa zarzucona najpo z niej w 1956 r., to na prowincji gatunek ten z powodzeniem
45 o S. Z kiewski, Aktualne zagadnienia powojennej prozy polskiej, Kuz nica nr 41949. Przytaczam za: L. Lachowiecki, T. Markiewicz, M. Paczkowski (red.), Polski socrealizm. Antologia publicystyki spoeczno-kulturalnej z lat 1948-1957, t. 1, Warszawa 1988, s. 101-112. 46 Przemo wienie Czonka Biura Politycznego..., s. 14.

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku

131

uprawiamy by dalej. Do wyjas nienia pozostaje, na ile pisarze odchodzili tutaj od jego kanonicznych zaoz en i w jakim stopniu szczego lnie po z niejsze dziea sa . jego mutacja Przykad literatury Ziem Zachodnich i Po nocnych i ideologiczna otoczka, jednakz w kto rej ona funkcjonowaa, sa e modelowym przykadem nacjonalistycznej legitymizacji wadzy w powojennej Polsce. Wymienione w przytoczonej wczes niej definicji nacjonalizmu elementy, szczego lnie mobilizacja, integracja oraz legitymi sie odnalez zacja bardzo atwo daja c w analizowanych powyz ej przykadach. Moz na wiec stwierdzic , z e ideologia Ziem Odzyskanych wraz ze swoim nos nikiem s powojennych pro w postaci literatury jest cze cia b legitymizacji wadzy przez polskich komunisto w. Kluczowe znaczenie dla zrozumienia mechanizmo w, jakimi wadza w PRL-u dla narodowej legitymizacji swoich celo posugiwaa sie w c nacjonalistyczna politycznych, posiada praca Marcina Zaremby. Charakteryzuja wadzy, autor stwierdza, z legitymizacje e bya ona w wykonaniu polskich komunisto w mys lowym prymitywizmem:
definicja Nie stworzyli oni nawet caos ciowej koncepcji narodu. W razie potrzeby posikowali sie . Wiele zapoz stalinowska yczyli z mys li politycznej Narodowej Demokracji i innych nurto w przedwojennej polskiej prawicy nacjonalistycznej (pan stwo jednonarodowe, postulat zjednoczenia narodu, s wiadomos c pan stwowa, antyniemieckos c ). W zasadzie nacjonalizm w ich wydaniu nie stanowi zbornej tych koncepcji i pomyso doktryny, by raczej zlepkiem hase, nie rozwinie w (...) Mia on suz yc za medium do zdobywania zwolenniko w, zapewnienia spokoju spoecznego, legitymizacji systemu wadzy. wadza, najpierw jej zdobycie, potem utrzymanie. Nacjonalizm mia w tym pomo Liczya sie c 47.

, z W odniesieniu od Ziem Odzyskanych wydaje sie e opisane przez zjawiska wyste poway tam w sposo M. Zarembe b o wiele bardziej nasilony niz na choc pozostaych terytoriach Polski. Teza ta jest zasadna, jes li wez mie sie by pod wysuwane przez zachodnioniemieckie s uwage rodowiska ziomkowskie pretensje terytorialne i odczuwane przez ich mieszkan co w zagroz enie ze strony Niemiec. Tak c literatura Ziem Zachodnich i Po wie nocnych jako nos nik ideologii Ziem tpliwie cze s nacjonalistycznej legitymizacji nowej Odzyskanych bya niewa cia , z wadzy komunistycznej w Polsce Ludowej, o tyle waz niejsza e ksztat terytorialny niezmiernie waz pan stwa odgrywa role nego argumentu w o wczesnych dyskusjach. poparciem spoecznym, trudno Na ile ideologia Ziem Odzyskanych cieszya sie powiedziec , bowiem brak jest na ten temat badan socjologicznych. Moz na jednakz e ca na tych ziemiach spoecznos w znacznym wnosic , z e mieszkaja c bya na nia stopniu podatna, zwaszcza z e go wnym czynnikiem podatnos ci spoeczen stwa na mys lenie w kategoriach narodowych bya wojna. Z drugiej strony pozostaje cze s dziejo literatura Ziem Zachodnich i Po nocnych z pewnos cia cia w powojenz nego antagonizmu polsko-niemieckiego, ro z nie i z ro z nym nate eniem przez w PRL wykorzystywanego. Jej antyniemieckos na propagande c jest odpowiedzia
M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja wadzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2001, s. 399.
9*
47

132

ytyniec Rafa Z

zantagonizowane przez wiele czynniko w powojenne stosunki polsko-niemieckie. tego narodowo patrzenia na dzieje Ziem Zachodnich i Po Ale zamknie nocnych nie brako takz e i w Niemczech Zachodnich. Szczego lnie dla s rodowisk zordzonych nacjonalizm pozostawa wygodna furtka do legitymiganizowanych wype zacji wasnych roszczen terytorialnych. Literackich przykado w jest tu az nadto, a systematyczne przes ledzenie tych polsko-niemieckich dyskurso w, czy jak kto woli ci, byoby niezwykle waz konflikto w pamie nym przyczynkiem do zrozumienia z dzy oboma krajami. wspo czesnego stanu mocno nadwere onych stosunko w mie Opisany powyz ej z koniecznos ci bardzo skro towo fenomen literatury Ziem da cy cze s wie kszego eksperymentu na zbiorowej Zachodnich i Po nocnych, be cia ci i toz pamie samos ci Polako w zamieszkaych na Ziemiach Odzyskanych, odszed najpo z niej wraz z przemianami roku 1989 do lamusa historii, a ostatecznego z nia obrachunku krytycznego dokona na amach Borussii Kazimierz Brakoniecki 48. a na Warmii i Mazurach literatura kre gu Borussii, Miejsce tejz e literatury zaje literatura korzenna ba dz maych ojczyzn. zwana przez krytyke literatura c na tym miejscu moz O Borussii napisano wiele, wie na odesac do teksto w Roberta Traby, Huberta Orowskiego i Zbigniewa Chojnowskiego 49. W poro wnaniu wpywami ideologii i polityki literatura Ziem Zachodnich i Po z obarczona noc niesamowity przeskok jakos nych dokona sie ciowy wydawanych dzie. Ten literacki i kulturalny proces dochodzenia do siebie (Leszek Szaruga) jest jednak gle w toku i be dzie jeszcze na pewno trwa. cia Po 1945 r. w Polsce i w Niemczech pisano o Prusach Wschodnich dwoma zykami. W tym dyskursie pamie ci nie brakowao ideologii i polityki, ro z nymi je udowadniania polskich lub niemieckich praw do Atlantydy Po nocy. Poddana cis nieniu tych czynniko w literatura nie moga wykreowac penego obrazu przeszo czasu przetrwali ci, kto s ci wschodniopruskiej prowincji. Pro be rzy nie szukali jedynej prawdy w przeszos ci, o czym pisa w 1978 r. Siegfried Lenz w Muzeum ziemi ojczystej:
; nie ma epoki, w kto W kaz dym okresie [...] ludziom odbierano ich ojczyzne rej nie byoby dzonych, uchodz wygnanych, wype co w, zawsze we wszystkich stronach s wiata zmuszano ludzi, by ucieczka na obczyzne ; mogli przetrwac ratowali sie tylko wtedy, kiedy zrezygnowali z szukania jedynej prawdy w przeszos ci 50.

K. Brakoniecki, Ziemia Obiecana czy Kraina Nod? Obraz Warmii i Mazur w literaturze olsztyn skiej, Borussia nr 81994, s. 125-139; tegoz , Prowincja czowieka. Obraz Warmii i Mazur w literaturze olsztyn skiej, Olszytn 2003. 49 Por. Z. Chojnowski, Zmartwychwstay kraj mowy. Literatura Warmii i Mazur lat dziewie c dziesiatych, Olsztyn 2002; H. Orowski, Atlantis des Nordens oder vom Gesamtkunstwerk Borussia. Kulturregionale Aktivitten im polnischen Ostpreuen, w: W. Gssmann, K.-H. Roth (red.), Literarisches Schreiben aus regionaler Erfahung. Westfalen Rheinland Oberschlesien, Paderborn 2002, s. 348-361; R. Traba, Kraina tysiaca granic. Szkice o historii i pamie ci, Olsztyn 2003. 50 S. Lenz, Muzeum ziemi ojczystej, Warszawa 1991, s. 501.

48

c Pamie o Prusach Wschodnich w literaturze niemieckiej i polskiej po 1945 roku ABSTRACT

133

The article describes Aleida Assmanns concept of memory applied to literature on the theme of East Prussia after 1945. The key issue is the concept of memory landscape in the Polish and German literature. There are two different and specific memory frames assigned to this literature in Germany and Poland: loss and reclaim, respectively. In the case of German literature the article deals with authors from the so-called Landsmannschaft Ostpreuen circle, who primarily accentuate the German contribution to the history and culture of East Prussia (e.g. Agnes Riegel). There are also authors (e.g. Johannes Bobrowski, Siegfried Lenz, Manfred Peter Hein) with a different point of view, who regard the loss of East Prussia as a consequence of World War II. In turn authors who write about the Warmia and Mazuria region before 1989 emphasise its Polish roots and their literature is often close to the convention of socialist realism (e.g. Igor Newerly, Eugeniusz Paukszta). Erwin Kruks works are an exception. The final part of the essay is dedicated to recent changes of perception concerning the history of East Prussia (Gnter Grasss Im Krebsgang and literature of the Borussia circle).