Technologiczne Owiecenie jako wyjcie czowieka z globalnego paraliu sztucznych mzgw dziki rozumowi interfejsowemu

Rafa Ilnicki Instytut Kulturoznawstwa Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

TECHNOLOGICAL ENLIGHTENMENT AS EXIT OF HUMAN FROM GLOBAL PARALYSIS OF ARTIFICIAL BRAINS THANKS TO INTERFACE REASON Summary: In this article there is presented situation of contemporary culture in which human extends his being by interfaces function as artificial brains. In consequence he/she loses essence of being subordinating it to devices. Overcoming this situation is possible thanks to interface reason that is instance enabling a critical evaluation of human to artificial brains that are extending him, what leads also to emergence of digital epistemology (knowledge produced by humanities). Ideas presented in article refer to W. Chya, A. Leroi-Gourhan, M. Heidegger, B. Stiegler, V. Flusser. Keywords: interface reason, artificial brain, technological Enlightenment, technical culture, digital epistemology, digital humanities

Logika zachodnia staje si na koniec logistyk, ktrej niepohamowany rozwj doprowadzi tym czasem do powstania mzgu elektronicznego, przez co istota czowieka dopasowaa si do ledwie dostrzegalnego bycia bytu, przejawiajcego si w istocie techniki 1. Martin Heidegger Sie jest dzi filozoficzn inynieri. Fizyka i Sie dotyczc zwizku pomidzy maym i duym 2. Tim Berners Lee

W
1 2

raz z rozwojem technologii przeksztaceniu trwale ulega sytuacja czowieka w wiecie, ktry chcc si odnale wynajdujc nowe sposoby poznania rze czywistoci, musi zdecydowa si na dostosowanie nie tyle swojego zacho

wania, mylenia czy kultury do technologii, ale take wiedzy podstawy okrelania siebie oraz realizacji celw w przyszoci. Ta wiedza jest ustaleniem pewnych wzorcw poznania, ktrymi zajmuje si epistemologia. Wiedza nie moe pozosta czysta, to znaczy niezapo redniczona technicznie, udajca, e technologia nie ma wpywu na konstrukcj wiedzy. Py tanie pozostaje otwarte o to, co stanie si, gdy epistemologia nauka o poznaniu i wiedzy,
M. Heidegger, Co zwie si myleniem?, prze. J. Mizera, Wyd. PWN, Warszawa-Wrocaw 2000, s. 155. Sowa Tima Bernersa-Lee pochodz z wywiadu udzielonego Brianowi Runcimanowi, http://www.impactlab.net/ 2006/03/25/interview-with-tim-berners-lee/ [20.01.2013].

IN TE RN E T / N OWE M E DIA / K ULT URA 2.0

203

Rafa Ilnicki

zostanie rozszerzona o poznanie wynike z technologii. Nie chodzi tutaj jednak o sztuczne i wolicjonalne rozszerzenie polegajce na wyodrbnieniu jakiego nowego podtypu wiedzy, lecz o uznanie jej wpywu prowadzcego do wyonienia si rozumu interfejsowego. Nie jest on jednak dany musi dopiero zosta wynaleziony. Wraz z poszukiwaniem tego rodzaju wiedzy czowiek musi zada sobie pytanie, w jakim stopniu pragnie on zachowa cigo midzy dotychczasow wiedz bdc ustaleniem poznania, na rzecz stworzenia nowego opracowania technologicznie zaporedniczonego poznania cyfrowej epistemologii. Najwik szym zagroeniem tej konstrukcji jest oderwanie si epistemologii cyfrowej do epistemologii poprzez technologiczn blokad rozcinajc wiedz i wiedz cyfrow. Sama cyfrowa epistemologia jest szczegln postaci rozwoju interfejsw cyfrowych, bowiem przez nie na masow skal udostpniana jest technologia. Uytkownicy czerpi wiedz ze statystyk, analiz Big Data, baz danych, obiektw cyfrowych struktura oraz spo sb prezentacji wiedzy radykalnie rni si zoonoci w stosunku do wiedzy konstruowa nej bez technicznego zaporedniczenia. Wanie do tej wiedzy miaaby odnosi si cyfrowa epistemologia, poczwszy od mierzenia pomiarw urzdze operujcych w nanoskali (technonauka) a skoczywszy na cyfrowej analityce kultury (Lev Manovich). Ta pierwsza skutkuje wyonieniem si nowego rodzaju faktw np. technofaktw (Don Ihde), biofak tw (Nicole C. Karafyllis), ktre s rnymi postaciami cyfrowej episteme. Faktyczno (wiat narzucony czowiekowi) dotd bdca unitarn faktycznoci przejawiajc si w rnych dziedzinach, zostaje rozbita na wiele faktycznoci zwizanych z wieloma instru mentami, przez ktre rzeczywisto jest zalena od technologicznych instrumentw jej po znawania. Bycie-w-wiecie jestestwa zostao moc jego faktycznoci rozproszone, a nawet rozbite na okrelone odmiany bycia-w3, teraz to jednak czowiek napotyka na rne fakty, ktre dziel to bycie na dziedziny, w ktrych przestaje ono nalee do czowieka. Staje si za to czci obiektw technicznych tworzcych okrelon episteme. Rnica polega na tym, e faktyczno jako obowizywanie konkretnej formy wiedzy umoliwiao bycie-w, to zna czy odnajdywanie si w tych dziedzinach czowieka, teraz za czowiek nie moe by w bio faktach, poniewa one znajduj si w nim za spraw farmakologii, implantw komrko wych; podobnie te nie moe on mwi o byciu-w cyberprzestrzeni jako pewnej dziedzinie faktycznoci, poniewa to raczej obiekty techniczne (technofakty) bytuj w czowieku, w jego pamici, wyobrani, woli, myleniu. Dlatego te pomysy na analiz kultury uwzgldniajce faktyczno cyfrowych danych powinny uwzgldnia cyfrow episteme, ktra wskazuje, e to, co stanowi przedmiot analizy i pomiaru, to nie rzeczywisto ze wntrznych danych, ale danych aktywnie dziaajcych w ludzkiej podmiotowoci. Uyt kownik modelowy tych danych nie jest kim, kto z zewntrz pobiera dane, ktrym przypi
3

M. Heidegger, Bycie i czas, prze. B. Baran, Wyd. PWN, Warszawa 1994, s. 79. Zwr ot cy fr owy w h uma nis ty ce

204

Technologiczne Owiecenie jako wyjcie czowieka z globalnego paraliu sztucznych mzgw...

suje zdroworozsdkowy status epistemologiczny, ale bezporednio wciela je do swojej su biektywnoci, stajc si nosicielem tych danych. Wiedza czowieka rodzi si z tego, e to ju nie czowiek zostaje wrzucony w jaki wiat, ale bdc w okrelonej rzeczywistoci technofakty, jako posta faktycznoci waciwej dla stechnicyzowanej kultury, narzucaj si temu czowiekowi, stajc si czci jego subiektywnoci. Analityka kultury prowadziaby rwnie do powstania autonomicznej faktycznoci, ktra mogaby by przedstawiona tylko za pomoc technicznie wytworzonej episteme. Czowiek znw zacz prbowa tworzy syntezy, ale ju nie na podstawie poj, lecz tech nofaktw obliczanie technofaktw ma by metod wizualizowania (wspczesnej formy przedstawiania) tendencji w kulturze. Epistemologia cyfrowa zmienia zatem medium pre zentacji wasnych treci efektem wyjciowym jest bowiem obraz danych, nie za pojcie. Seria oblicze zastpuje dotychczasowe formy rozumienia. Interpretacja zwizualizowanych danych rni si sposobem prezentacji od kulturowych faktw, ktrych zoono moga zosta wyjaniona poprzez czce je proste determinanty. Wielo faktycznoci, z ktrych kada ma osobne technologiczne i przez to operacyjne uzasadnienie, domaga si stworzenia opracowania wasnej faktycznoci dane z jednego programu nie musz pokrywa si z da nymi innego programu. To stanowi o potrzebie wymylenia cyfrowej episteme czcej roz wj kadej z tych faktycznoci (biofaktw, technofaktw), przez co nie mona mwi o jed nej cyfrowej epistemologii, dlatego e kada z nich rozwija si w inn stron niezalenie od innych, co wyznacza niemoliwo sformuowania ich dziedziny oglnej Kadej z cyfrowych epistemologii, czyli kadej z dostpnych faktycznoci odpowiada inna linia rozwoju. Natu raln konsekwencj tych zmian jest konieczno istnienia granicy ustanowionej przez czo wieka, ktra oddzielaaby prezentacj danych od celw rozumu. Powstanie humanistyki opartej na technicznym zaporedniczeniu jest moliwe tylko w przypadku wyonienia si rozumu zdolnego do zarzdzania wieloma faktycznociami pochodzcymi z wielu urzdze. Mwienie o Owieceniu jako tendencji, w ktrej dany typ faktycznoci zostaje rozszerzony dziki istnieniu nowszych generacji urzdze. Samo stworzenie okrelonego typu faktycz noci jest uznawane za technologiczne Owiecenie, poniewa zapowiada pewien rodzaj regionalnej rewolucji w dziedzinie biofaktw lub technofaktw. Uzalenienie mylenia o Owieceniu od rozwoju samej faktycznoci wydaje si problematyczne, poniewa odnosi si teraz ono nie tyle do dziaania czowieka, ile do dziaania urzdze. To urzdzenia na skutek ich projektowania i produkcji wychodz ze stanu braku owiecenia, umoliwiajc czowiekowi konstruowanie wiedzy. Czowiek za zyskuje jak wolno, ktr to urzdze nie mu umoliwia. Czowiek w tym wypadku jest podrzdny wzgldem rozszerzajcych jego bycie interfejsw staje si tak jak one sztucznym mzgiem, poniewa uzalenia wasne bycie od kolejnych generacji interfejsw. Technologiczne Owiecenie ma stanowi

IN TE RN E T / N OWE M E DIA / K ULT URA 2.0

205

Rafa Ilnicki

rzeczywisto ludzk, nie za uzalenia wychodzenie czowieka z jego ogranicze za pomo c technologii (czowiek nadzorowaby tylko, czy interfejsy odpowiednio wychodz z ich ogranicze, czyli: czy sztuczne mzgi zyskuj nowe moliwoci w zakresie wyzwalania ope racyjnoci). Owiecenie jednak naley do rzeczywistoci ludzkiej i oznacza zdaniem Kanta wyjcie czowieka z sytuacji, w ktrej si znalaz ze swojej wasnej winy. Istota ludzka moe jedynie dokona takiego aktu dziki rozumowi jest on bowiem w stanie okreli to, co Kant okreli stanem niepenoletnoci, w ktrej czowiek znalaz si z wasnej winy. W tym wypadku win czowieka byaby rezygnacj ze suchania si rozumu i przystanie na techno logiczne Owiecenie polegajce na produkcji przez interfejsy nowych technofaktw. Rozum jest zastpowany przez sztuczny mzg. Pki nie zostanie wynaleziony nowy sztuczny mzg, czowiek nie ma rodkw do tego, eby wyj z niepenoletnoci, a wic z niedojrzaoci. Humanistyka, jeli ma sta si katalizatorem technologicznego Owiecenia, powinna przy wraca czowiekowi moliwo podejmowania prb integralnego, nie za jedynie czciowe go wydobywania si z niepenoletnoci na to drugie rozwizanie skazane jest kade bycie w interfejsie nieobejmujcym rzeczywistoci w ogle a ograniczajce je jedynie do bycia w sieci pocze wyznaczanych przez sztuczne mzgi. Czowiek bowiem bierze wolno wy nikajc z moliwoci wykonywania operacji na technofaktach za rozum istota rozumna potrafi wczy komputer, lecz niekoniecznie posiada wiedz pozwalajc na refleksj nad tym, jaki jest powd wczenia maszyny. Kadej cyfrowej epistemologii odpowiada inne technologiczne Owiecenie istniej bo wiem rne sposoby opracowywania, prezentowania i wykorzystywania technofaktw. Nie moe by zatem mowy o jednym technologicznym Owieceniu moemy przyj, e istnie je ich wielo. Mimo to uprzedzajc dalsze rozwaania, rozwizaniem tego problemu nie bdzie krytyka tego stanu rzeczy, lecz znalezienie nowego typu otwartego i ewoluujcego paralelnie do rozwoju technologii rozumu interfejsowego, mogcego czy w ludzkim yciu te rne faktycznoci i przynalene im rne sposoby kulturowego przejawiania si czowie ka. To stanowi zadanie cyfrowej epistemologii naley wynale jej wasny rozum, ktry byby tak odmienny, jak jej przedmiot bada, to znaczy oferowaby moliwo interpretacji technofaktw produktw wielu cyfrowych epistemologii. Tylko on bowiem mgby godzi to, co nie jest moliwa do zunifikowania na poziomie prostego zestawienia czcego rne postaci wiedzy poprzez rodzaj klasyfikacji. Byoby to prb utrzymania wiatoobrazu 4, to znaczy podziau rozwarstwiajcego ludzkie poznanie poprzez zaoferowanie gotowego obra

Pojcie Martina Heideggera, przez ktre niemiecki filozof podkrela fakt oglnego obrazu epoki ksztatowanej przez poczenie nauki i technologii. Adaptujc t ide do prowadzonych tutaj rozwaa mona stwierdzi, e wiatoobraz jest obrazem wiata, ktry nie myli, to znaczy jest on gotowym wyobraeniem czowieka o wiecie danym na podstawie technologicznej faktycznoci, nie za poprzez przemylenie tego, co si zjawia w yciu poszczeglnych ludzi. Zwr ot cy fr owy w h uma nis ty ce

206

Technologiczne Owiecenie jako wyjcie czowieka z globalnego paraliu sztucznych mzgw...

zu wiata, bo wykreowanego przez metody analityki technofaktw, ktry byby obrazem zwizualizowanych danych. Technologie rozwijaj si jednak niezalenie od siebie, tworzc rne postaci wiedzy tak, e kada z nich tworzy niewspmierne dowiadczenia, wyobraenia, rzeczywistoci. W wy niku tego aden obraz caoci nie jest wicej moliwy, poniewa wyniki dziaania sztucz nych mzgw wywouj niemoliwe do pogodzenia rodzaje wiedzy o wiecie. Nie jest to wiedza w sensie epistemy, lecz rodzaj danych, za ktrych przetwarzanie odpowiedzialny jest interfejs. Czowiek nie ma take kompetencji, eby je ze sob uzgadnia, dlatego te musi powoa nie tylko rozwizania pozwalajce mu na uzyskanie kompetencji technicz nych, medialnych, ale przede wszystkim nadkompetencji rozumu (ale bez uwikania go w sztywne programy rozwoju kultury i spoeczestwa). wiatoobraz byby prb uratowa nia moliwoci przedstawienia sobie sytuacji czowieka w technologicznym wiecie w cao ci tylko wtedy, kiedy technologiczne Owiecenie mogoby zosta czowiekowi przedstawio ne za pomoc odmiennej instancji ni analityka technofaktw, bowiem poddany jest on dziaaniu nieskoczonej liczby medialnych wiatw, z ktrych kady produkuje wasne ob razy, a wic i postaci wiedzy. Rozum potrzebny jest do tego, eby ustanawia granice, a wic unika ryzyka prostej unifikacji (jeden wiatoobraz Heideggera) oraz faszywej plu ralizacji (nieskoczona ilo wiatoobrazw Welscha). Pierwsze podejcie wie si z legity mizacj upadku rozumu, a wic i niemoliwoci wszelkiego Owiecenia na drodze realiza cji idei w kulturze, drugie za ze zwielokrotnieniem rozumu, ktre wprowadza nieograni czon ilo Owiece. Podmiot znajdujcy si na przeciciu tych dwch tendencji moe wy bra pewien zbir faktycznoci, starajc si nada im spjno lub te poszukiwa goto wych syntez skazanych jednak zawsze na niekompletno, ktra byaby efektem dziaania technologii oferujcych gotowe statystyczne opracowania analityki kultury. Inn opcj jest pozostawienie czowieka bez wiatopogldu, lecz z interfejsami wtedy jednak technolo giczne Owiecenie staje si anty-Owieceniem, poniewa o rozwoju czowieka decyduje ju tylko episteme technologii oraz rynku. Te interfejsy to urzdzenia, dziki ktrym czowiek styka si z cyfrowoci dominujc postaci faktycznoci danej jako wielo technofaktw. Wiedza tego czowieka stworzona jest z wielu technofaktw, ktre spotyka w swoim byciu w kulturze. To poszukiwanie nowego rozumu oraz zada tworzenia cyfrowej epistemologii bdzie odnosio si do odrzucenia de strukcyjnego efektu, w ktrym czowiek stanie si sztucznym mzgiem, to znaczy nie bdzie on pozyskiwa wiedzy z ustalonych rde, lecz interfejsy czowieka bd dawa mu gotowe technofakty skadajce si na jego prywatn, sprofilowan i spersonalizowan episteme. B dzie on wtedy myli wasn ewolucj z ewolucj techniczn, w ktrej uczestniczy i ktrej czci si staje. Wspczenie to interfejs jest mzgiem. Gilles Deleuze powiedzia, e

IN TE RN E T / N OWE M E DIA / K ULT URA 2.0

207

Rafa Ilnicki

mzg jest ekranem5 wskazujc na to, e w filmach realizowane s bezporednio idee filo zoficzne, ale te ycie psychiczne. Czowiek styka si zatem z tym, co stanowi czyst posta wewntrznoci. Film jako sztuczny mzg oferuje gotowe ycie psychiczne do przeywania. Czowiek adaptuje wasne poznanie do sztucznego mzgu, ktry zastpuje mzgi wszyst kich osb siedzcych na sali kinowej czy spogldajcych na dane prezentowane na kompu terze. Daleki od technologicznego determinizmu Deleuze wskazuje na to, e istotne jest to, kto i za pomoc jakich rodkw oraz operacji tworzy dany film faktyczno przez niego stworzona oddziauje bezporednio na widza. Zbliona relacja zachodzi w rodowisku inter fejsw uytkownicy nie maj jednak jednego ekranu, ktry po wyjciu z kina mogliby podda krytycznej ocenie. Kady obiekt kultury moe by sztucznym mzgiem nie zawiera si on ju w jednym medium, lecz stanowi jego korelacj. Dla zobrazowania takiego procesu posumy si takim oto przykadem. Przed wybraniem si na seans filmowy uytkownicy sprawdzaj recenzje w internecie, rozmawiaj ze znajomymi, ogldaj trailery itp., take stan ich wiedzy jest ju czciowo ukonstytuowany na podstawie istniejcych techno faktw, ktre tym samym wytwarzaj w nich okrelone nastawianie. Wiedza nabywana jest przed poznaniem. Kady z uytkownikw modelowych tych baz danych korzysta z do wiadczenia innych uytkownikw, bdcych sztucznymi mzgami oferuj one bowiem gotowe poznanie, ktre jest podstaw porwnywania i podejmowania decyzji. Na czas ogldania filmu skada si take poszukiwanie o nim informacji, zamawianie biletw drog elektroniczn. Film jest ogldany za porednictwem wielu interfejsw, ktre s sztucznymi mzgami6 czuj, myl, wyobraaj za uytkownika, zanim ten zobaczy film. To techno fakty decyduj o odbiorze filmu, nie za sama kreacja filmu przez reysera. Podobnie te inne czynnoci kulturowe zostaj oddelegowane na sztuczne mzgi, ktre poszukuj i pozy skuj informacje, pozwalaj na suchanie muzyki, ogldanie filmw, prac. Wiedza nie jest czym danym, lecz stanowi raczej efekt wyszukiwania, zapytywania, kompilowania i zesta wiania istniejcych informacji. Wiedza o wiecie dla ludzi ju jest cyfrowa, ju jest konsty tuowana przez technofakty. Problem polega na tym, e nie istnieje pozazdroworozsdkowa instancja pozwalajca na dyscyplinowanie sztucznych mzgw. Rozum byoby tutaj nie tyle efektem poszukiwania czystej episteme, lecz raczej takiej postaci wiedzy, ktra mogaby zosta przez niego zdyscyplinowana, nie skazujc czowieka na fragmentaryczno, a przez to na konieczno reagowania na czstkowe pobudzenia, ktre nie motywuj go do samo dzielnego wytyczania granic (Owiecenie), lecz przyjcia gotowych granic ze sztucznych mzgw (anty-Owiecenie).

G. Deleuze, The Brain is The Screen, prze. A. Hodges, M. Taormina [w:] Two Regimes of Madness. Texts and Interviews 1975-1995, D. Lapoujade (red.), Semiotext(e), Cambridge, Mass. 2006, s. 282-291. Ide sztucznego mzgu bdzie rozwija Deleuze w napisanej wsplnie z Guattarim ksice Co to jest filozofia? Zwr ot cy fr owy w h uma nis ty ce

208

Technologiczne Owiecenie jako wyjcie czowieka z globalnego paraliu sztucznych mzgw...

Cyfrowa epistemologia w perspektywie duszego czasu stanie si epistemologi z pewnoci ta przemiana jest kwesti czasu, dlatego te nie mona myle o technologicz nym Owieceniu jako podrzdnym wzgldem jakiej episteme, lecz naley powici namys temu, e czowiek, ktry zosta wrzucony do wiata, stworzy wiaty technologiczne z tech nofaktw, co wymaga nie tylko nowych technicznych kompetencji orientacyjnych, ale przede wszystkim wyksztacenia si nowego typu rozumu. Jest to gwny motyw poszuki wania nowych postaci wiedzy i poznania oraz moliwo ich opracowania w formie godz cej wiele moliwych faktycznoci. Powstaj bowiem ogromne iloci danych, ktre nie s studiowane, poniewa nie ma moliwoci stworzenia aparatury do ich syntetycznego przedstawiania i w wyniku tego do stworzenia wiedzy oraz automatycznej interpretacji (hipotetycznej zdolnoci urzdze wykraczajcej poza statystyk). Temu odpowiada tech nologiczne nazwijmy je drugim Owiecenie: podczonych uytkownikw modelowych; Owiecenie sztucznych mzgw, czyli precyzyjnie rzecz ujmujc wyjcie tych uytkow nikw modelowych, zredukowanych do sztucznych mzgw, ze stanu globalnego paraliu. Ta idea zostaa wyraona przez Immanuela Kanta, ktry pytajc o to istot Owiecenia, wskaza na to, e wynika ona z nieumiejtnoci posugiwania si wasnym rozumu. Ten stan wywoany przez czowieka wspczenie jest wzmacniany przez technologie. Dlatego nie mona po prostu zaadaptowa poprzednich wersji rozumu do technologii, lecz naley wymyli nowy typ rozumu poprzez dopasowanie go do cyfrowej epistemologii bdcej epi stemologi technofaktw. Wie si to z powinnoci nie tyle odnalezienia rozumu i zaktu alizowania go do kultury technicznej, ile skonstruowania go na nowo. Mowa o rozumie, ktry nie byby jedynie odpowiedzialny za odbir technofaktw, ale aktywnie wyznaczaby cele i granice bycia czowieka w kulturze. Nie byby te instancj najwysz ani hierarchicz n. Rozum ma okrela wadz czowieka pozwalajc mu na wykorzystanie sztucznych mzgw do realizacji celw oraz wytyczanie granic dziaania tych mzgw. Jego pozytywne okrelenie wizaoby si z akceptacj agnostycyzmu danych niemoliwoci objcia ich metodami statystycznymi. Faszyw postaci tego technologicznego Owiecenia byoby zdegenerowanie czowieka prowadzce do tworzenia sztucznych mzgw i uleganie paraliowi wywoanego przez nie na skutek nieobecnoci rozumu. Te mzgi wykonywaby tylko operacje, byby pogrone w algorytmicznym szalestwie, w szale rwnoczenie wykonywanych oblicze. Globalny parali wynika z zaufania, jakim czowiek obdarza swe technologiczne rozszerzenia, nie kontrolujc granic tego, co wykonuj, a wic take nie kontrolujc wiedzy, ktr tworzy. Zwizane jest to take z obdarzeniem zaufaniem maszyn, ktre miayby uczy czowieka byaby to recepta na to, e nauczanie nie nada za wprowadzaniem nowego typu wiedzy. Naukowcy te nie nadaj sztuczny mzg nie dlatego tworzy wiedz, e jest mdrzejszy

IN TE RN E T / N OWE M E DIA / K ULT URA 2.0

209

Rafa Ilnicki

od czowieka, ale dlatego, e jest szybszy. Dlatego konieczny jest humanistyczny projekt zmierzajcy do wynalezienia nowego typu rozumu, czyli instancji odpowiedzialnej za cze nie wrae zmysowych, danych pyncych z interfejsw z celami czowieka dotyczcymi rozwoju kultury. Cyfrowa epistemologia moe sta si zdegenerowan episteme i funkcjonowa jako psy chotechnika manipulacji opinii7, ale te moe sta si efektem uzgodnienia pewnych dziedzin humanistyki (cyfrowej). Episteme wynika z operacji manipulowania opini uyt kownikw, nie za z prby ustalenia wiedzy sucej rozumowi, dziki ktremu mona wyznaczy cele czowieka i kultury. Nie mona jednak utosamia wyznaczania celw ze zdolnoci, a tym bardziej gwarancj ich realizacji. Ustaleniem cyfrowej epistemologii s klasyfikacje, podziay i kategorie tych opinii, nie za niezmienna wiedza (niezmienna a do kolejnej falsyfikacji). Rozum musiaby dosta ju jak wstpnie opracowan wiedz, eby czowiek mg kierowa wiadomie wasnym yciem, aktywnie uczestniczc w kulturze, nie bdc jedynie wobec niej sztucznym mzgiem nie dowiadczajc jej sam, lecz po przez swj zewntrzny mzg. Epistemologia cyfrowa jest postaci wiedzy technologicznego Owiecenia. Czowiek, otaczajc si sztucznymi mzgami, czyni z nich podstaw wasnej egzystencji. Owiecenie jest zdolnoci do nastrojenia sztucznych mzgw, skonfigurowania ich podug woli i rozu mu interfejsowego czowieka. Czowiek najpierw upada (Niepenoletnio), eby mc si podnie (Owiecenie). Wspczesny rozwj technologii w kategoriach humanistycznych to w znacznym stopniu stan upadku kultura winna dopiero zaprojektowa technologiczne Owiecenie. eby to byo jednak moliwe, naley przeledzi jak doszo do upadku, to zna czy do zagubienia si czowieka w technologicznym rodowisku. Upadek jest rwnoznaczny z powstaniem sztucznych mzgw. Ta nowa posta episteme cyfrowej epistemologii jest problematyzowana przez Garyego Halla:
Poniekd abstrakcyjne pojcie episteme u Foucault jest skonkretyzowane w postaci sieci dyskursywnych, zdefiniowanych jako sieci technologii i instytucji, ktre pozwalaj okre lonej kulturze na selekcj, przechowywanie i przetwarzanie istotnych danych (Kittler 1990:369). Kultura sama w sobie zamienia si w olbrzymi maszyneri przetwarzania da nych. Aby zanalizowa specyfik okrelajc dan kultur przeto wymaga to skupienia na tych historycznie zalenych techno-logicznych i instytucjonalnych waciwociach, ktre reguluj wejcie, wydajno i wyjcie danych. I z tych techno-kulturowych konfiguracji by by precyzyjnym: z restrukturyzowanego jzyka i technik przetwarzania danych sieci dyskursywnej 1800 wyania si podmiot, to jest wyobraeniowy i wynikajca z niego gbia jednostki jako historyczny produkt uboczny (Poster 2011:85) 8.

B. Stiegler, Taking Care of Youth and Generations, prze. S. Barker, Stanford University Press, Stanford 2010, s. 110. Zwr ot cy fr owy w h uma nis ty ce

210

Technologiczne Owiecenie jako wyjcie czowieka z globalnego paraliu sztucznych mzgw...

Widzimy tutaj poczenie warunkw historycznych i technologicznych w jednej episteme. Produkt uboczny jest pojciem znaczcym ukazuje, e podmiot jest produktem wiedzy, ktra jest tworzona przez technologi. Podmiot przestaje by zatem rdem wiedzy, stajc si jej odbiornikiem. Relacja pomidzy podmiotem a wiedz zostaje zerwana, za miejsce tego zerwania zajmuj okrelone technologie w funkcji sztucznych mzgw. Czowiek nie jest tutaj panem natury, kultury, technologii bytu jako takiego, lecz stanowi produkt uboczny. Wiedza, ktr dysponuje czowiek, jest zawsze mniejsza od wiedzy maszyn i sta nowi produkt uboczny ich dziaania. To dlatego, e czowiek zostaje usuwany z sieci dys kursywnych jako podmiot, w wyniku czego zastpuj go dane. Kultura rozumiana jako za sb danych, ktre mona oblicza, sprawia, e dane s mierzone przez dane. Czowiek jest tym, co pozostaje poza tymi obliczeniami. Znajduje si on midzy sztucznymi mzgami dokonujcymi oblicze. Konsekwencji tego stanu mona upatrywa w zmianie technologicz nej, ktra jest skorelowana z transformacj mzgu. Odnosi si do niej Andre Leroi-Gourhan:
XIX wieczna samonapdowa maszyna nie posiadaa ani mzgu, ani rki. Jej system nerwo wy by niezwykle prosty, skada si po prostu z prdkoci i regulatorw cinienia rozado wujcych sta, ale lep si. Robotnik obsugujcy maszyn dostarcza mzgu, ktry czyni maszyn uyteczn i rka, ktra wzniecaa ogie, zasilaa surowy materia do maszyny i orientowaa i prostowaa jej dziaania9.

Metafor pracy mzgu by silnik, za odpowiadajcym mu modelem czowieka robot nik: wspczesna maszyneria z jej wielorakimi rdami energii prowadzi do czego na wzr rzeczywistego ukadu miniowego kontrolowanego przez rzeczywisty ukad nerwowy, wykonujce zoone programy operacyjne przez jego poczenia przez co jakby rzeczywi sty sensomotoryczny mzg10. W XX wieku powstaway maszyny elektryczne, ktre integroway si z rk. Tej fazie od powiada uoglniona faza podrcznoci wszystko musi znajdowa si pod rk, to znaczy w zakresie bezporedniego sprawczego dziaania uytkownika, ktry obsuguje rzeczywi sto za pomoc rki. W paradygmacie uytecznoci rka jest traktowana jak narzdzie, ktre ma by usprawniane rka obsuguje kolejne generacje sztucznych mzgw, czyli maszyn, ktre przejmuj funkcje ukadu nerwowego. Wspczenie czowiek ma wiele maych mzgw, ktre maj uczy si na podstawie podejmowanych przez niego zachowa. Maszyna nie tylko uczy si, ale te jest zaprogra mowana do adaptacji z rk, okiem, a wic rozszerzeniami ludzkiego mzgu. Gadety elek troniczne w zalenoci od skomplikowania, peni funkcj sztucznych mzgw, poniewa
8

9 10

G. Winthrop-Young, Cultural Studies and German Media Theory, [w:] New Cultural Studies, G. Hall, C. Birchall (red.), Edinburgh University Press, Edinburgh 2006, s. 97. A. Leroi-Gourhan, Gesture and Speech, prze. A.B. Berger, MIT Press, Cambridge, Mass. 2003, s. 247. Ibidem., s. 248.

IN TE RN E T / N OWE M E DIA / K ULT URA 2.0

211

Rafa Ilnicki

oferuj moliwoci zblione do pewnych funkcji ludzkiego ukadu nerwowego. Czowiek, korzystajc z nich, zyskuje dodatkowe mzgi. Moemy te mwi o sytuacji odwrotnej, to znaczy, gdy rka jest adaptowana przez okrelone urzdzenie. Technika ewoluuje szybciej ni mzg, ktry nie jest zdolny do przystosowywania si, dlatego te nadal centrum dowo dzenia jest ludzki mzgi, ktry nie nada za prac sztucznych mzgw przyczonych do niego. Jest to nowo dla ewolucji oraz dla ludzkiej kultury. Podsumowuje to Leroi-Gourhan: Ewolucja wkroczya w now faz eksterioryzacji mzgu i z dokadnie technologicznego punktu widzenia mutacja ju zostaa osignita 11. Zapowied francuskiego myliciela, e uwalnianie obszarw kory motorycznej mzgu, ostatecznie osignite wraz z wyprostowan pozycj, bdzie zupene, gdy osigniemy sukces w eksterioryzacji ludzkiego motorycznego mzgu12 mona wspczenie uzna za spenion. W kognitywistyce metafor komputerow zastpuje metafora mzgowa mzg nie jest przede wszystkim organem obliczeniowym, lecz struktur pocze o charakterze biochemicznym. Mzg jest eksterioryzowany, to zna czy przenoszony poza podmiot. Tak przeniesione sztuczne mzgi, dysponujce autonomicz nymi zdolnociami przetwarzania danych niezalenymi od czowieka, staj si nastpnie podstawowym wyposaeniem egzystencjalnym czowieka, poniewa produkuj one jego subiektywno zgodnie z ide Guattariego, ktry wskazywa, e subiektywno nie jest dana jako co gotowego, lecz stanowi efekt wielu procesw produkcji. Ta rewolucja sztucznych mzgw okrela sposoby tworzenia wiedzy przez czowieka: Koczy si wic kultura wiedzy o wiecie naturalnie obecnym, wiedzy dotyczcej tego, co jest i kiedy naturalnie materialnie gdzie byo, jest, albo te przypuszcza si w trybie jzy kowego czasu przyszego, e bdzie13. Zamiast dotychczasowej wiedzy: marketingowym centrum s dzi przeduajce sie neuronow media, fantazjujce naszym mzgom medial ne wirtualne tosamoci wszystkiego, co do pomylenia przez mzgi, a nam nasze medialne wirtualne tosamoci, ktre rozprzestrzeniaj si po globalnej sieci, krc w niej niczym fantazmatyczne meteory14. Parali mzgu dokonuje si przez prosumencki marketing, gdzie nie wchodzi ju nawet ludyczna reprezentacja, ale reklama na usugach ludycznego memu, w ktry si przebiera, eby wykorzysta przestrze mzgow jako przestrze reklamow pomiar mzgw jest natychmiastowo wyraany w zoonych formularzach statystycznych i ich prezentacjach w czasie realnym. Czowiek jest definiowany odtd przez rynek i marketing jako sztuczny mzg, na ktry mona projektowa dane. Sytuacja, o ktrej pisa Deleuze, zostaje odwrcona:
11 12 13

14

Ibidem., s. 252. Ibidem., s. 248. W. Chya, Media jako biotechnosystem. Zarys filozofii mediw , Wyd. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pozna 2008, s. 243. Ibidem., s. 177. Zwr ot cy fr owy w h uma nis ty ce

212

Technologiczne Owiecenie jako wyjcie czowieka z globalnego paraliu sztucznych mzgw...

mzg nadal pozostaje ekranem, jednak nie odbijaj si w nim idee, ale obrazy dziaania zgodnie z ideami regulacyjnymi sztucznych mzgw. Ta elektroniczna encefalizacja15 prowadzi do technicznie zaprogramowanej i merkan tylizowanej epistemologii16, a wic niezbywalnie technicznie uwarunkowanej epistemolo gii17 cyfrowej postaci epistemologii bdcej wiedz sztucznych mzgw. Przed czowie kiem stoi zadanie nie tyle tworzenia jakiej wiedzy dla siebie, lecz wiedzy, dziki ktrej bdzie on zyskiwa kontrol nad swoimi sztucznymi mzgami, ktre nauczy si wykorzy stywa dziki rozumowi interfejsowemu. Inaczej bdzie on jedynie sztucznym mzgiem sparaliowanym przez dziaanie innych sztucznych mzgw, czyli technologicznych orga nw poddanych elektronicznej encefalizacji. Jeli wszystko staje si mzgiem a wiedza przybiera posta operacyjn, to jedynie co bdcego ponad mzgiem moe nim sterowa. To co wyraa rozum pozwalajcy wydoby si czowiekowi z tego paraliu. Tworzenie nowego typu rozumu waciwego technologicznemu Owieceniu byoby zatem poszukiwa niem zewntrznej instancji wzgldem sztucznych mzgw oraz mzgu ludzkiego, ktry tak e staje si sztucznym mzgiem poprzez przenoszenie jego czynnoci na zewntrzne wobec niego media, ktre odbiera jako mu wewntrzne ontologia upada na rzecz cyfrowej epi stemologii, ktra nie zostaje zdefiniowana i okrelona przez humanistyk, stanowic jedy nie pewien postulat badawczy. To wanie utosamienie przez technik ontologii z episte mologi uniemoliwia rozrnianie pomidzy tym, co jest dla myli, a tym, co z tego dla niej ma wynika18. Obiekt nie moe by zatem opisywany za pomoc narzdzi, poniewa bytem jest to, co zostaje wytworzone przez technologi. Wspczenie model episteme jest zaleny od nauki. Mwimy zatem o technologicznym pochodzeniu wiedzy nie tyle tech nologicznej produkcji wiedzy, ile technicznej esencji wiedzy. Nie ma bowiem wiedzy bez technik jej wytwarzania. Dotyczy to take ezoterycznej wiedzy episteme sztucznych m zgw nie musi si odnosi do tego, co powszednie. Moemy wyrni take poziomy wie dzy, tak jak wyrniamy poszczeglne warstwy przetwarzania, do ktrych czowiek posiada ograniczony dostp, nie majc dostpu do subiektywnoci maszyny, lecz jedynie do jej technologicznej konstrukcji, programw i efektw oblicze. Technologie cyfrowe zmieniaj radykalnie porzdek wiedzy to ju nie porzdek dyskursu, jak ujby to Michel Foucault, ale porzdek bazy danych. Problemem jest jednak epistemologiczna kwalifikacja baz da nych, zasady ich rozrniania, wreszcie ich stosunek do rozumu interfejsowego.

15

16 17 18

J. Baudrillard, Ecstasy of Communication, [w:] Postmodern Culture, H. Foster (red.), prze. J. Johnston, Pluto Press, London 1985, s. 129. W. Chya, op. cit., s. 437. Ibidem. Ibidem.

IN TE RN E T / N OWE M E DIA / K ULT URA 2.0

213

Rafa Ilnicki

Cyfrowa epistemologia stara si ustali zasady oraz ramy, w ktrych bd produkowane nowe rodzaje wiedzy. Konieczno jej powstania wie si z kryzysem episteme koniecz noci wynalezienia cyfrowej episteme (ustalenia przepywu informacji w postaci okrelonej wiedzy). Uytkownicy technologii cyfrowych s paraliowani nie tyle przez nadmiar moli woci wyboru dostpnych informacji, ile w wyniku tego, e konfiguracje interfejsw profi lujce zachowania ludzi, to znaczy wprowadzajce sztuczne nawyki, ktre s nawykami ob sugi sztucznych mzgw. Nie przynale one rdowo do czowieka. Ten za pozbawiony nawykw traci nad nimi kontrol, poniewa nie s to jego nawyki, lecz narzucajce si poprzez sztuczne mzgi. Staj si zewntrznymi wzgldem niego wzorami zachowa, ktre on nastpnie uwewntrznia. Nie ma on bowiem moliwoci rozrni tego, co jest (ontolo gia) i jak poznaje to, co jest (epistemologia). Inaczej mwic media techniczne sprawiy, e to wiedza okrela, czym jest byt, nie za byt stanowi podstaw dla konstrukcji wiedzy. W trakcie wykonywania nawykw (odwiedzanie tych samych stron, uruchamianie cigle tych samych aplikacji) uytkownik zostaje zredukowany do sztucznego mzgu, czyli urz dzenia, ktre dziaa w ustalonym obwodzie nawykowych pocze midzy technicznymi danymi. Parali odbywa si przez ruch uytkownik porusza si midzy kilkoma interfejsami, ktre tworz jego egzystencjalne rodowisko. Samo rodowisko te staje si sztucznym mzgiem wiedza, jak czowiek zdobywa, jest wypadkow dziaania wielu sztucznych mzgw, do ktrych jego aparat poznawczy jest podczony. Zyskuje dziki temu pod czeniu wraenie, e cay czas jest aktywny, podczas gdy sie pocze dziaa na niego para liujco, tworzc zamknity obwd profilowania jego dziaania nie moe on si wydosta, bowiem nie ma adekwatnego do swojej sytuacji episteme, ktra nie moe przekroczy sztucznych mzgw. Wiedza o przyczaniu sztucznych mzgw nie jest bowiem poczona z wiedz oglnohumanistyczn wiedz, co to znaczy by czowiekiem lecz zostaje po dzielona na wiele kompetencji medialnych, ktre s tworzone po to, eby mc obsugiwa sztuczne mzgi. Cyfrowa humanistyka, czy te digital humanities, tutaj pod postaci cyfrowej episte mologii w korelacji z technologicznym Owieceniem, staraj si wynale nowe metody przekroczenia uytkownika ponad obwody funkcjonowania, ktre pozwalayby na wyjci e z tego paraliu episteme. Tym samym nie tyle odnawiaj jak cao wiedzy (cao ladw zapisanych w archiwum), ale tworz now wiedz, wynajdujc jednoczenie (wraz z ni) nowe sposoby mylenia i dziaania dziki rozumowi interfejsowemu. Do tego niezbdny jest rozum, ktry umoliwi technologiczne Owiecenie korelacj midzy cyfrow epistemolo gi a sztucznymi mzgami, zmierzajc ku wyznaczeniu granic dziaania czowieka oraz jego celw.

214

Zwr ot cy fr owy w h uma nis ty ce

Technologiczne Owiecenie jako wyjcie czowieka z globalnego paraliu sztucznych mzgw...

Nie wystarczy jedynie postulowa paradygmatu naley go przey, zmodyfikowa. Cy frowa humanistyka ma za zadanie podj si integracji wiedzy i dowiadczenia czowieka, nie za tworzy teoretyczny paradygmat, ktry zagraa tym, e aktywno sztucznych m zgw nie bdzie rozpatrywana jako kolektywna inteligencja zoona z mzgw wymy tych ze swej wasnej singularnej inteligencji tj. singularnej pamici 19. Cyfrowa epistemo logia oznacza globaln defragmentacj, optymalizacj mzgw poprzez ich wzajemne pod czenie zgodnie z ideami rozumu interfejsowego, ktry przywraca czowiekowi singularn pami, nie czyni go za zakadnikiem dziaania sztucznych mzgw, pomidzy poczenia mi, ktrych stanowi jedynie interfejs. Zbiorowa inteligencja nie jest osigana poprzez nowy mzgowy organ dla wszystkich uytkownikw, ale zniesienie granic midzy mzgami po przez kultur nieobecnego rozumu im bardziej wszystko jest ze sob poczone, tym mniej jest dla siebie obecne, poniewa nie mona wyrni midzy poczeniami znaczcych granic. W wyniku tego:
autonomicznie podmiotowa, osobowa, autentycznie wewntrzna resztka tego psychicznego bycia ciaa uytkownika mediw to bycie przez machinalnym, popdami kierowanym przerywaczem, przeczycielem, komutacyjnym wzem elektronicznej sieci medialne go biotechnosystemu, czym w rodzaju neuronu Wielkiego Mzgu jakim jest ten bio technosystem wszechprzeczalnych pocze. Chodzi tu o zredukowanie swego podmioto wego bycia do poziomu bycia neuronu, ktrego prawdziwie wewntrznym osobowym motywem przecznikowego dziaania moe by ju tylko popd, jak automat dyktujcy medialne interakcje: wycz, wcz, pocz, rozcz, przecz 20.

Sztuczny mzg jest sparaliowany, gdy nie moe przecza, ale te redukcja jego aktyw noci do przeczania zaprowadza parali w przeczeniach. Jego jedyn epistemologi jest epistemologia pocze, ktra daje mu interaktywn wiedz w postaci dostpnej dla niego operacyjnoci, dziki ktrej moe on przeczy stan, w ktrym si znalaz przycza i odcza sztuczne mzgi oraz technofakty, ktre one transferuj midzy sob, tak, e: Jest czyste wntrze bez zewntrza: mzg funkcjonujcy bez ciaa w materialnie obecnym zewn trzu, mzg bez ciaa obecnego w terytorium, mzg jako membrana wewntrznych synap tycznych przywoa. Tylko e nie jego przywoa, a ekranu 21, poniewa Ekran sam jest mzgow membran, na ktrej natychmiast bezporednio zderzaj si przeszo i przy szo, wntrze i zewntrze, bez dajcego si zaznaczy [midzy nimi przyp. R.I.] dystan su, niezalenie od jakiegokolwiek staego punktu 22, tak wic ten ekran pozostaje kontrolo

19 20 21 22

Ibidem., s. 225. Ibidem., s. 302. Ibidem., s. 90. Sowa Deleuzea podane za W. Chya, Media jako biotechnosystem, s. 90.

IN TE RN E T / N OWE M E DIA / K ULT URA 2.0

215

Rafa Ilnicki

wany jedynie przez wzajemne poczenia z innymi ekranami, to znaczy innymi sztucznymi mzgami. Podsumujmy te rozwaania ide Wojciecha Chyy:
Ekran to mzgowa membrana oddzielona od obecnego zewntrza swymi in-formujcymi j wewntrznie poczeniami, pracujca mimo to za mzgow membran widza, stajc si membran unieobecnionej wiadomoci widza, a wic odczonej od kontaktu z materialno ci niewiadomoci. Ekran to zatem ekran niewiadomej myli, mzgowa membrana paral lel distributed process myli, to membrana mylowego procesu toczcego si rwnolegle do obecnoci, poza ni, procesu myli nieobecnej, niewiadomej, nieterytorializujcej si w obecnym zewntrzu23.

Jeli brakuje przeoenia zewntrza na wntrze, to brakuje take relacji przedmiotowo podmiotowej, a wic brakuje take podstawy do rnienia na wiedz podmiotu i wiedz przedmiotu. Konsekwencj tej idei jest redukowanie czowieka do procesu obliczeniowego. Sztuczny mzg bez wzgldu na jego okrelenia i metafory stanowi urzdzenie obliczeniowe, take waciwoci sztucznego mzgu jest rozum algorytmiczny, ograniczony zdolnoci do wykonywania instrukcji obliczeniowych. W wyniku tego Jedyn rnic ekranu wobec mzgu jest zatem to, e nie jest on obecny w ciele podmiotu obecnego, take i dla siebie, jest natomiast mzgow membran podmiotu, ktry utraci obecno nawet i dla siebie 24. Sztuczny mzg od prawdziwego biologicznego mzgu rni si zatem jedynie pooeniem jest on fizycznie delokalizowany, jednak za spraw interfejsw mzg-maszyna ludzki bio logiczny mzg jest rozszerzany i fizycznie delokalizowany poprzez jego interfejsowanie. Nie musi on ju zmienia wasnego pooenia wzgldem czowieka. Wiedza tworzona przez sztuczny mzg rni si od wiedzy produkowanej przez prawdziwy biologiczny mzg jedy nie pooeniem jedna znajduje si w sztucznym mzgu, poza orodkiem wiadomoci podmiotu, druga za stanowi jego wntrze. Ten podzia ulega zatarciu sztuczny mzg zna nie tylko to, co aktualne, ale za wasn wiedz (czyli t, ktr moe pozyska) uwaa on wszelkie zasoby. Wraz z rezygnacj z nabywania wiedzy bez technicznego zaporedniczenia, sztuczny mzg paraliuje mzg biologiczny, nie tyle go niszczc, ile zrwnujc do postaci organu obliczeniowego. Nastpnie zastpuje jego miejsce. Taki sztuczny mzg jest paralio wany przez inne sztuczne mzgi, ktre chc si podczy, tak wic nie moe on wykonywa pewnych operacji. T przemian w radykalny sposb podsumowuje Wojciech Chya:
Nie bdc za w ludzkim ciele, w przeciwiestwie do mzgu, ekran jako mzgowa membra na jest nieywy. Ale nie przeszkadza to, e jako nieobecny i nieywy organ-automat moe on zastpi mzg w pracy przywoywania na myl nieobecnego bycia i tym samym unie obecni mzg i pozbawi go obecnego (dla niego samego i dla jego zewntrza) ycia. Uczy ni z nas ywe trupy zombich, jak to okrela Deleuze 25.
23 24 25

Ibidem., s. 91. Ibidem. Ibidem. Zwr ot cy fr owy w h uma nis ty ce

216

Technologiczne Owiecenie jako wyjcie czowieka z globalnego paraliu sztucznych mzgw...

Sztuczne mzgi wchodzce na miejsce biologicznego mzgu sprawiaj jedynie wraenie aktywnoci. Sytuacja uytkownika niemajcego kontroli poza kontrol algorytmiczn to sytuacja zombie, ktre ywi si wytworami sztucznych mzgw, czyli produkowanymi przez nie technofaktami. Taka jest geneza woli eglowania po oceanach danych. To zombie nie stanowi jednak metafory, lecz odzwierciedla monomani uytkownikw modelowych, zredukowanych do sztucznych mzgw, ktrych potrzeby informacyjne, potrzeby rozsze rzania wasnych urzdze mzgowych zastpuj wszystkie inne cele, w tym cele ju zdez aktualizowanego na tym etapie rozumu. Zombie to uytkownik sparaliowany dziaaniem sztucznych mzgw, w ktry jest wyposaony, traci jednak swj wasny mzg, dc do tego, eby mc pozyska nowe sztuczne mzgi dla wasnego dziaania. Zombie stanowi ide niedojrzaoci, redukcji czowieka, ale ju nie do czowieka jednowymiarowego, ktry po trzebowaby jedynie dominujcego typu informacji, lecz raczej zombie wielointerfejsowego, ktry pochania wiele rnych sztucznych mzgw. Zombie yje jednak w teraniejszoci, poniewa nie jest w stanie dokona syntezy innego czasu potrzebowaby on do tego wie dzy, jego wiedza za ogranicza si do operacji obliczeniowych, ktrych poszerzenia pragnie. Ten typ uytkownika zombie ywi si danymi i interfejsami, czynic z tego ostateczny sens wasnej egzystencji realizujc ten anty-Owieceniowy idea, jednoczenie zaprzecza wszelkim celom definiowanym przez jego rozum zogniskowany wok jego podstawowego mzgu. Rozum interfejsowy polegaby zatem na ograniczaniu moliwoci stania si interfej sochonnym zombie, ktre jest nieustannie paraliowane przez rynek nowych interfejsw motywujcych je do inwestowania w nowinki. Taki uytkownik, podobnie jak zombie, kie ruje si jedynie pragnieniem nie potrafi on przerwa swojej podstawowej dnoci, jak jest konsumpcja mzgw tutaj: sztucznych mzgw. Ten epistemologiczny gwat dokonywany jest przez media techniczne na biologicznym mzgu, bowiem jestemy przygotowani do tworzenia mediw, przez ktre gwacimy ludz kie mzgi i zmuszamy je do przechowywania niematerialnych informacji 26, take to, co do tychczas mogo pozosta na zewntrz, staje si moliwym rozszerzeniem wntrza czowieka. Jest to gwat na bezbronnym mzgu, bowiem nie jest on w stanie broni si dziaaniem sztucznych mzgw rozumem zdolnym do wytyczania granic tym interfejsom. W tym sen sie jest to gwat dokonywany na mzgu odczonym od swojej materialnej podstawy, ktry w wyniku tego odczenia traci swoje zewntrze na rzecz nieobecnego bycia. Za miast informacji pochodzcych z jego materialnego otoczenia pracuje na podstawie danych pochodzcych nie bdcych zaporedniczonymi w materialnym obiekcie. Wchodz one bez porednio do uplastycznionego medialnie medialnie mzgu, to znaczy sztucznego mzgu otwartego na nadchodzce poczenia. Kada nowa generacja sztucznych mzgw jest
26

V. Flusser, Vampyroteuthis infernalis: His Art, prze. A. Popiel, Flusser Studies 2009 nr 9, http://www.flusserstudies.net/pag/09/flusser-vampyroteuthis-infernalis.pdf (20.01.2013), s. 5.

IN TE RN E T / N OWE M E DIA / K ULT URA 2.0

217

Rafa Ilnicki

gwatem zadawanemu rozumowi i biologicznemu mzgowi. Rozum nie jest w stanie strzec autonomii biologicznego mzgu wzgldem przenoszenia jego dziaania na sztuczne mzgi. Tak wic warunkiem do stworzenia zombie i paraliu jego sztucznego mzgu jest pozbawie nie biologicznego mzgu jego podstawowych waciwoci:
Te przestrzenie znikd, co by byo obecne, i te komutujce si w teraniejszoci mego do wiadczenia nieobecne i odlege teraniejszoci bycia, to spuszczane w mzg jak w bidet adunki czyszczce mj mzg z moich przestrzeni i czasw , z mojej inteligencji, wle wane w mj mzg, jak w naczynie anarchicznych czynnoci nocnych rozpustnikw. Uytkujc anarchistyczn technik, wystawiam mj mzg jak jej naczynie, jej nieuporzdkowanych ablucji mojej wiadomoci27.

Kada porcja nowej wiedzy, informacyjnej episteme, jest przyjmowana jako wasna. W ten sposb sztuczny mzg moe dopiero zastpi biologiczny mzg, gdy ten ostatni b dzie pozbawiony swoich waciwoci. To, co sztuczne, okae si tym, co prawdziwe. Bez rozumu sztuczny mzg nie bdzie mia instancji do krytycznej analizy tego, co jest mu ko munikowane i instalowane ze sztucznego mzgu. Bdzie on mg jedynie wykorzysta sztuczne mzgi, nadajc im funkcj krytyczn wzgldem innych mzgw. Zadaniem cyfro wej epistemologii jest wyznaczenie granic i celw rozumu interfejsowego, czyli rnicy okrelajcej zakres tego, co moe zosta wprowadzone wraz ze sztucznymi mzgami, co za powinno pozosta niezmienne. Technologiczne Owiecenie oznacza moe jedynie prb wyjcia z paraliu sztucznych mzgw wprowadzajcych w stan zombie uytkownikw kultury poprzez nowe formy paidei wynajdywane przez humanistyk. Ta humanistyka to hermeneutyka pocze biologicznego mzgu ze sztucznymi mzga mi rozum interfejsowy nie tyle wizualizuje globalny stan wiedzy w pojciu, ile pozwala na zrozumienie konsekwencji wasnych mzgowych rozszerze. Mzg oddzielony od obecne go od niego zewntrza 28 staje si mzgiem refleksyjnie poczonym, redukujc sztuczny mzg implikujcy zombie jako uytkownika modelowego stechnicyzowanej kultury, ktry nie panuje nad wasnymi poczeniami, nie jest w stanie formuowa ich granic oraz celw. Zadaniem dla przyszej kultury, w tym humanistyki w jej wielu technologicznie wspo maganych postaciach, jest wyksztacenie rozumu, ktry byby sterownikiem dla wielu sztucznych mzgw. W innym wypadku czowiek bdzie uczy sztuczne mzgi bycia czo wiekiem, sam za bdzie podlega dalszym procesom dehumanizacji jego czowiecze stwo, wiedz i kultur bd utrzymywa dalej sztuczne mzgi, dla ktrych bdzie on jedy nie (i do czasu) pewnym naczyniem. Funkcj rozumu interfejsowego, zdolnego tworzy w technologicznym Owieceniu, jest wytyczanie granic (tak funkcj rozumu postuluje Michel Foucault w komentarzu do artykuu Co to jest Owiecenie?), poczona z wnioskami
27 28

W. Chya, op. cit., s. 223. Ibidem., s. 380. Zwr ot cy fr owy w h uma nis ty ce

218

Technologiczne Owiecenie jako wyjcie czowieka z globalnego paraliu sztucznych mzgw...

z Kanta (czowiek popad w stan przeciwny Owieceniu, za Owiecenie oznacza podnosze nie si czowieka z tego stanu). Stan zombie to stan paraliu, a wic niedojrzaoci rozumu, ktry staje si zbdny zostaje bowiem zastpiony przez wielo sztucznych mzgw. Ro zum interfejsowy bdzie mia za zadanie koordynowa, konfigurowa, kontrolowa szereg ekstensji, ukierunkowujc je na realizacj pewnych celw skorelowanych z episteme tego rozumu. Wspczesna episteme musi by rozpatrywana z perspektywy jej przyszych mutacji, dlatego te istotna jest dla niej postulatywno, czyli poziom futurologiczny, ale w takim zakresie, w jakim projektuje si innowacje rozumu interfejsowego w korelacji sztucznych mzgw. Oznacza to tworzenie rozumu otwartego na ewolucj sztucznych mzgw, jednak nie ograniczajcego si do ich dziaania, lecz pozostajcego w korelacji z nimi. Umoliwi to definiowanie celw ludzkiego dziaania i ustalania cyfrowej episteme jako podstawy tego dziaania, ktra z technofaktw uczyni fakty kulturowe badane przez humanistyk. Kartezjaskie przyrodzone wiato (rozumu) byoby zastpione przez technologiczne wiato29, ktre sprawiaoby, e okrelone rejony kultury i rzeczywistoci zostaj owietlone przez rozum interfejsowy. Oznacza to take przywrcenie rozumu rzeczywistoci poza zwrotem cyfrowym, to znaczy rozum w tej postaci staby si rozumem domylnym dla kul tury. Zwrot cyfrowy jawi si jako zwrot ku rzeczywistoci materialnej, ku integracji kultury cyfrowej z tym, co nie wchodzi w jej zakres. Uytkownicy yjcy w kulturze cyfrowej tak jednak go nie odbieraj. Nie jest to wiato rozumem stanowi raczej przebysk pewnego wiecenia kultury cyfrowej sugerujcej wyjcie z czego negowanego. Jaki jest jednak sposb nabycia tego elektronicznego wiata? To, co wyrywa sztuczne mzgi z ich paraliu, z pewnoci jest skonstruowanym technologicznym wiatem interfejsowego rozumu. Uyt kownicy najpierw sprawdzaj rzeczywisto za pomoc cyfrowych narzdzi, pniej za po dejmuj w niej dziaania. Nie oznacza to, e s oni zniewoleni, ale selekcjonujc usugi i in terfejsy, dokonuj redukcji, wtpi, nawet jeli w tym pocztkowym stadium przedmiotem wtpienia jest jedynie skuteczno i dostpno informacji. Z tego wiata powinna zosta skonstruowana cyfrowa epistemologia, ktra by je umoliwiaa, poniewa wiato ma ge nez w urzdzeniach 30, a wic w sztucznych mzgach musi jednak zosta wymylony i opracowany kulturowo przez humanistyk sterownik dla tych sztucznych mzgw, b dcy rozumem interfejsowym odnajdujcym cele i granice czowieka wobec przyczanych i ewoluujcych sztucznych mzgw. To Samorozwietlanie sprawia, e im bardziej materia elektroniczna powiksza swoj ilo, tym bardziej moe przenika i owietla wiat fizycz ny31, tak wic humanistyka cyfrowa ma za zadanie wytworzenie cyfrowej epistemologii,
29 30

31

Pojcie Sideya Myoo stosowane w artykule Krtka historia wiata. Sidey Myoo, Krtka historia wiata, [w:] Materia sztuki, M. Ostrowicki (red.), Wyd. Universitas, Krakw 2010, s. 559. Ibidem., s. 561.

IN TE RN E T / N OWE M E DIA / K ULT URA 2.0

219

Rafa Ilnicki

ktra zgodnie z ewolucj wiata elektronicznego ma sta si po prostu epistemologi, poniewa bdzie dotyczya kwestii wiedzy w ogle. Kwesti jest zatem odpowiednia konfi guracja sztucznych mzgw, ktra umoliwiaaby przejcie uytkownikw od stanu niedoj rzaoci zombie do wsplnot Owieconych, zgodnie z ideami rozumu interfejsowego. Ten nowy rozum dostosowuje si do postpujcej emanacji 32 rzeczywistoci technolo gicznej, a wic do nieodwoalnej ewolucji sztucznych mzgw. Humanistyka redukujc parali sztucznych mzgw, jawicy si poprzez pozorn aktywno tych organw, reduku jcych czowieka do zombie pragncego jedynie konsumowania kolejnych sztucznych m zgw oferuje czowiekowi zmienny i przygotowany do ewolucji rozum, ktry swoj pod staw znajduje w cyfrowej epistemologii ustalajcej relacje i stosunki wiedzy pomidzy m zgiem czowieka a sztucznymi mzgami. W wyniku tego zniesiony zostaje podzia na huma nistyk cyfrow i humanistyk analogow, tak by wspdziaay one przy wynajdywaniu nowych sposobw rozumu, czyli wadzy krytycznej zapewniajcej granic, bowiem techno logiczne Owiecenie oznacza tutaj technologiczne wiato rozumu na miejsce przyrodzonego wiata rozumu. W toku ewolucji technicznej czowiek bdzie jednak rodzi si ju z odpo wiednimi interfejsami. Przed humanistyk cyfrow stoi zatem nastpujce zadanie mylenia i dziaania: zaoferowa czowiekowi narzdzia do rozumienia wasnej sytuacji tak, aby nie dopuci do paraliu jego sztucznego mzgu, a wic podczanych do niego interfejsw, ktre sprawiaj, e rozum staje si bezuyteczny (w paraliu organu decyzyjnego nie moe on czemukolwiek suy). Zadaniem jest take zniesienie rnicy pomidzy epistemologi a cyfrow epistemologi. W aspekcie podmiotowym kwesti jest wymylenie scenariuszy wychowania i edukacji dla elektronicznej paidei a wraz z nim opracowanie strategii posugi wania si rozumem i nauczania aktualizacji rozumu. W epoce akceleracji rozwoju techno logii zwikszajcej prawdopodobiestwo paraliu sztucznych mzgw, rozum musi by powikszany o nowe wersje tak, aby by zdolny reagowa na teraniejsze wydarzenia. Tech nologiczne Owiecenie bdzie musiao oznacza wyjcie sztucznych mzgw z paraliu dziki rozumowi interfejsowemu. Humanistyka (cyfrowa) opracuje za model funkcjonowa nia humanistw (cyfrowych), ktrzy zastpi determinowanych logik innowacji technicz nych uytkownikw modelowych w funkcji zombie. Humanista jako uytkownik modelowy stechnicyzowanej kultury posuguje si rozumem interfejsowymi tak, aby mylowo okreli swoje bycie w zaporedniczeniach oraz mc je wiadomie kreowa dziki rozumowi inter fejsowemu. Zadaniem mylenia i dziaania humanistyki jest take redukcja opnienia instytucji w stosunku do ewolucji urzdze, z ktrymi te instytucje nie s kompatybilne. Inny rozum przewidziany dla kadego z typw humanistyk i bdzie wzmaga jedynie afirmacj plurali zmu rozumw i racjonalnoci, przez co nie bdzie moliwe ustanowienie rnicy wiedzy
32

Ibidem., s. 565. Zwr ot cy fr owy w h uma nis ty ce

220

Technologiczne Owiecenie jako wyjcie czowieka z globalnego paraliu sztucznych mzgw...

midzy nimi, poniewa wszystkie rozumy bd jednakowo uznane za rozum, a wic granice wiedzy bdce zagadnieniem epistemologii zostan rozmyte w zneutralizowanej technolo gicznie wieloci. Sztuczne mzgi s bowiem nieustannie otwierane, za zadaniem humani styki jest wyposay je w technologiczne wiato rozumu, dziki ktrym bd mogy one owietla rzeczywisto dokonywa jej krytycznej analizy i formuowa projekty wasnej egzystencji, unifikujc je w okrelonym ideale paidei, ktry teraz bdzie rozumiany jako przyjcie i konsekwentna realizacja okrelonych wzorcw ycia. Ten idea bdzie zawiera si w tworzeniu wzorw podmiotowych to znaczy uytkownikw modelowych. Proces modelowania bdzie odbywa si w korelacji rozumu interfejsowego z naturalnym mzgiem i ze sztucznymi mzgami. Bez humanistyki ludzie pozostan bez opracowa tych wzorw, zdani na samorzutno pocze wynikajcych z paraliu sztucznych mzgw, ktre za miast technologicznego wiata rozumu bd rzutowa na rzeczywisto jedynie mroczny chaos neuronalnych pocze, redukujc rzeczywisto do zasobw sucych technologicz nemu przetwarzaniu. Rozum interfejsowy pozwala tworzy cyfrowe epistemologie i porw nywa je ze sob, przez co rozum interfejsowy moe zyskiwa zarwno wymiar globalny, jak i by ucieleniany w uytkownikach nie bdc absolutnie zrelatywizowanym lub zuni wersalizowanym. Nie traci on jednak wymiaru transcedentalnego i postulatywnego zo staj one jedynie przeniesione na sie pocze mzgu wyjciowego uytkownika modelo wego z mzgami wyjciowymi. W tych konfiguracjach mzg naturalny nie musi oznacza mzgu podstawowego ewolucja interfejsw mzg-maszyna moe spowodowa, e zosta nie on zastpiony przez sztuczny mzg lub ten sztuczny mzg bdzie dominowa nad do tychczasowym mzgiem biologicznym czowieka. Jednak to wanie rozum interfejsowy, jako elastyczny rozum dystrybuujcy technologiczne wiato, ma za zadanie umoliwia Owiecenie poszczeglnym mzgom czowieka tak, aby mg on zyskiwa panowanie nad tym, do czego si podcza i co stanowi tre jego subiektywnoci. Humanistyka ta powinna przypomina twrcom interfejsw, e s oni odpowiedzialni nie tylko za technologie, ale take za wsptworzenie rozumu interfejsowego, ktry bdzie mg uruchamia technolo giczne Owiecenie lub parali sztucznych mzgw, do ktrych kady uytkownik jest pod czony jako do podstawy wasnego istnienia, poniewa nie ma innej podstawy poza rozsze rzeniami. Dlatego te przygotowywanie kolejnych interfejsw wyznacza take ewolucj rozumu interfejsowego, z czego wynika take postulat zaangaowania humanistw w pro ces technologiczny. W podobnym duchu naley zatem rozpatrywa osobowe wzory paidei jako otwarte na rozszerzenia bycia, a nie stae wzorce, ktre naley przyj. Gracz, surfer, bloger, uytkownik programw komunikacyjnych wszystkie te typy mog funkcjonowa ponad oglnymi kulturowymi okrelnikami, stajc si pewnymi wzorami ucieleniajcymi ideay interfejsowego rozumu. Musz one dopiero zosta wypracowane tak, aby te postaci

IN TE RN E T / N OWE M E DIA / K ULT URA 2.0

221

Rafa Ilnicki

uytkownikw modelowych nie zostay ograniczane do sztucznych mzgw, gdzie czowiek jest zombie oczekujcym na miso nowych innowacji w postaci sztucznych mzgw. Interfejsowy rozum ma owietla za pomoc urzdze granice tych wzorw, uytkowni kw modelowych, ktrzy bd ucielenia take granice nie tylko w postaci granic episte me, ale take granic moralnych, pewnych wartoci i idei wraz ze skorelowanymi z nimi dziaaniami. Technologiczne owiecenie jest zatem zadaniem humanistyki, ktra oferuje nowe wzory elektronicznej paidei wraz z przysugujcym jej rozumem interfejsowym zdol nym do koordynacji pocze. Wpisuje si to nie tyle w dziedzinowe rozwaania, ile przy wraca ide humanistyki jako zintegrowanej nauki o czowieku w jego technicznych rozsze rzeniach. Technologiczne owiecenie nie oznacza jednak porzucenia mylenia o wszelkich zagroeniach, poniewa to, co stanowi o sytuacji czowieka we wspczesnej kulturze, to ryzy ko popadnicia w stan niedojrzaoci prowadzcy do paraliu sztucznych mzgw. Zombie jako niepodana posta uytkownika modelowego nie stanowi tylko okrelenia stanu upadku, ale wskazuje na zagroenie cigego upadania. Zadaniem rozumu interfejsowego, a wic take zadaniem mylenia osiganym dziki temu rozumowi jest zatem rozpoznawa nie potencjalnych stanw upadku, ale te moliwo konfigurowania sztucznych mzgw tak, aby rozwijay one cele i idee rozumu interfejsowego. W tej dwoistoci zawiera si idea krytycznej filozofii dla wspczesnej humanistyki.

Literatura i rda internetowe

Baudrillard J., Ecstasy of Communication, [w:] Postmodern Culture, H. Foster (red.), prze. J. Johnston, Pluto Press, London 1985. Berners-Lee T., http://www.impactlab.net/2006/03/25/interview-with-tim-berners-lee/ (20.01.2013) Chya W., Media jako biotechnosystem. Zarys filozofii mediw , Wyd. Uniwersytetu im. Adama Mickiewiecza w Poznaniu, Pozna 2008. Deleuze G., The Brain is The Screen, prze. A. Hodges, M. Taormina [w:] Two Regimes of Madness. Texts and Interviews 1975-1995, D. Lapoujade (red.), Semiotext(e), Cambridge, Mass. 2006. Flusser V., Vampyroteuthis infernalis: His Art, prze. A. Popiel, Flusser Studies 2009 nr 9, http://www.flusserstudies.net/pag/09/flusser-vampyroteuthis-infernalis.pdf (20.01.2013) Heidegger M., Bycie i czas, prze. B. Baran, Wyd. PWN, Warszawa 1994. Heidegger M., Co zwie si myleniem?, prze. J. Mizera, Wyd. PWN, Warszawa-Wrocaw 2000. Leroi-Gourhan A., Gesture and Speech, prze. A.B. Berger, MIT Press, Cambridge, Mass. 2003. Myoo S., Krtka historia wiata, [w:] Materia sztuki, M. Ostrowicki (red.), Wyd. Universitas, Krakw 2010. Stiegler B., Taking Care of Youth and Generations, prze. S. Barker, Stanford University Press, Stanford 2010. Winthrop-Young G., Cultural Studies and German Media Theory , [w:] New Cultural Studies, G. Hall, C. Birchall (red.), Edinburgh University Press, Edinburgh 2006.

222

Zwr ot cy fr owy w h uma nis ty ce