You are on page 1of 14

D ZACHODNI PRZEGLA 2007, nr 3

SKI Wojciech Szczepan WOJCIECH SZCZEPAN ski Poznan Torun

MITY I STEREOTYPY

CZYKO W STOSUNEK ELIT SERBSKICH DO ALBAN Z WILAJETU KOSOWSKIEGO (1878-1912)


Stosunek elit serbskich do Alban czyko w Zagadnienie mito w 1 i stereotypo w 2 posiada niezwykle istotne znaczenie w procza cymi dwie nacje 3. Te pierwsze wadzeniu przez historyka badan nad relacjami a kluczowa role w odgraniczaniu sie jednych wspo odgrywaja lnot od drugich,
cie mitu, niezwykle nos Poje ne we wspo czesnej humanistyce, przysparzac moz e pewnych sie nim jako pewnego rodzaju sowem-kluczem. kopoto w definicyjnych. Ro z ni badacze posuguja wieloznacznos rozmaite koncepty mo Poprzez moz liwa c legitymizuje sie wienia o poznawanych ce dla niniejszych rozwaz i interpretowanych sferach kultury i z ycia spoecznego. Za wystarczaja an c da cej pewnym sposobem ujmowania przyja moz na rozumienie mitu jako caos ci s wiadomos ciowej, be cym w mniej czy bardziej czy pojmowania s wiata, w pewien sposo b unieruchomionym, tkwia niezmiennej formie w ludzkiej kulturze J. Topolski, Mity w nauce historycznej oraz w nauczaniu historii, w: Nauczanie historii dzis . Zaszos ci i oczekiwania, Zielona Go ra 1992, s. 7-8. Warto zwro cic na to, jak mit pojmowany by przez Georgesa Sorela (1847-1922). Ten francuski ro wniez uwage mys liciel, znany przede wszystkim jako teoretyk syndykalizmu, definiowa mit jako wytwo r s wiadomocy obiektywnej rzeczywistos cy i pobudzaja cy do s ci zbiorowej, nie odpowiadaja ci, natomiast inspiruja c przyznawa mu role czynnika sprawczego w kulturze i z dziaania, a wie yciu spoecznym zob. B. Zielin ski, W kre gu problematyki wielkich mito w narodowych Sowian, w: Wielkie mity narodowe Sowian. Materiay do dyskusji panelowej towarzyszacej konferencji Je zyk, literatura i kultura Sowian dawniej i dzis III, Poznan 23-26 IX 1999, pod red. A. Gawareckiej, A. Naumowa i B. Zielin skiego, pem Poznan 1999, s. 5; S. Mazurek, w: S. Hessen, Pan stwo prawa i socjalizm, przeoz y, wste i przypisami opatrzy S. Mazurek, Warszawa 2003, s. 379. 2 cy w s Przez stereotyp autor niniejszego tekstu rozumie funkcjonuja wiadomos ci spoecznej, co obraz rzeczywistos cy sie do rzeczy, oso skro towy, uproszczony i zabarwiony wartos ciuja ci, odnosza b, grup spoecznych, instytucji, itp. U z ro de stereotypu tkwi zawsze dos wiadczenie historyczne, choc by stokroc ca bardzo odlege. Cze jest nim jakas obserwacja, zreferowana przez z ro do historyczne, dotycza dz konkretnej grupy ludzi (np. przedstawicieli jednego narodu, czonko w jednego ruchu ba organizacji, c sie w pamie ci zbiorowej w kro dz wyznawco w jednego kultu etc.). Koduja tszym ba duz szym okresie, ksza liczbe jednostek, zaczyna wskutek odbierania jej w identyczny czy tez zbliz ony sposo b przez wie dz tres stanowic ona element, ba tez nawet caa c , charakterystyki danej grupy. Powstae oceny i wnioski, do kto rych dojs cie wyznaczay szlaki indywidualnych przemys len oraz wymiana spostrzez en , prowadza towuja strukture uogo ca do konsensualnego zdefiniowania stanu rzeczy, przypiecze lnienia, jakim wyraz ono, mniej lub bardziej trafnie, okres lone opinie o danej zbiorowos ci (np. narodzie). Uogo lnienie
1

144

Wojciech Szczepan ski

c sie do okres spoecznos przyczyniaja lenia przez dana c wasnej toz samos ci 4. sie od siebie wszakz Poszczego lne wspo lnoty ro z nia e go wnie tym, co Georg stos Schpflin okres li stopniem ge ci i intensywnos ci kultywowanych mito w 5. z kolei sposo wspo Stereotypy determinowac moga b postrzegania przez dana lnote trznego otoczenia. Zaro c w s jej zewne wno mity, jak i stereotypy, powstaja wiadomo sie w trway sposo s ci zbiorowej, wkomponowuja b w z ycie danej spoecznos ci. one na rozumienie przez konkretna grupe wasnej historii, w tym Rzutuja szczego lnie dos wiadczen wyniesionych z kontakto w z innymi zbiorowos ciami oraz owych innych. Dochowywanie wiary okres na percepcje lonym tres ciom mityczc piele gnowanie we wasnej kulturze pierwiastko nym, a wie w mitycznych, przejace sie mie dzy innymi w przetwarzaniu zmitologizowanych motywo wiaja w w literaganiu do nich przez propagande polityczna , a takz turze i sztuce oraz w sie e otaczanie kultem postaci i zdarzen wyselekcjonowanych z kart wasnych dziejo w, kreuje stan samowiedzy spoecznos cinarodu. Tym samym, przynajmniej do pewnego stopnia, okres la ono rzeczywistos c egzystencji danej zbiorowos ci i jej koegzystencji z innymi narodami. Podobne znaczenie posiada ustawiczne spodanie na otoczenie przez pryzmat, niekoniecznie niezmiennych, stereotypo gla w. ca sie uwage tym spos W prezentowanym szkicu pos wie ro d serbskich i alban skich mito w, kto re, oz ywione w okresie od 1878 do 1912 r., wywary istotny wpyw
ci zbiorowej, staja c sie ugruntowanym elementem prawie kaz albo trwa w depozycie pamie dej przyszej zku z kto je sformuowano, albo z upywem czasu z niej wypada. charakterystyki grupy, w zwia ra 3 Idealnym stanem przy podejmowaniu badan nad relacjami dwo ch (lub kilku) wspo lnot etnicznychnarodo w byoby zanalizowanie kaz dego mitu, zakorzenionego w s wiadomos ci tych wspo lnot oraz d moz kszej liczby stereotypowych obrazo wnikliwy ogla liwie najwie w, wpisanych historycznie w kanon . Przedmiotem sporu pozostaje jednak to, czy historyk, postrzegania jednej grupy etnicznej przez druga rzeczywis cie zaopatrzony jest w odpowiednie percepcyjno-egzegetyczne instrumentarium badawcze, c cy stereotypy staje jak zauwaz by mo c podja takie problemy. Historyk badaja ya K. Wierzbicka przed szczego lnymi problemami metodologicznymi, nie dysponuje on bowiem instrumentami, wykorzysga w przeszos ludz tywanymi w badaniach socjologicznych, poniewaz sie c i zajmuje sie mi, kto rych juz nie ma. Badania nad mitami i stereotypami zdaniem K. Wierzbickiej (autor w peni je podziela), sa skrajnie maksymalistycznych celo jednak, jes li nie wytyczy im sie w, moz liwe, a takz e potrzebne i uz yteczne (por. K. Wierzbi cka, Stereotyp Bugara w Polsce w kon cu XIX i w pierwszych rodkowej, XVI1980, s. 27). dziesie cioleciach XX wieku, Studia z Dziejo w ZSRR i Europy S Podejmowanie tego rodzaju badan s wiadomemu historykowi zarysowuje co moz na uznac za ich wartos dodatkowa c problem podlegania przez niego samego wadztwu mys lenia mitycznego, cego jego interpretacje, a naste pnie tworzone przez niego narracje. Na ten temat zob. ukierunkowuja J. Topol ski, Jak sie pisze i rozumie historie . Tajemnice narracji historycznej, Warszawa 1996, E. H. Carra: fakty historyczne nigdy nie docieraja do nas nieskaz s. 203-406. Por. ro wniez uwage one, i nie moga egzystowac poniewaz nie egzystuja w czystej formie: zawsze miele je umys tego, kto je odnotowa E. H. Carr, Historia. Czym jest? Wykady im. Georgea Macaulaya Trevelyana wygoszone na uniwersytecie w Cambridge, styczen -marzec 1961, oprac. R. W. Davies, red. wyd. polskiego J. Topolski, Poznan 1999, s. 33. 4 P. Kolst, Procjena uloge historijskih mitova u modernim drutvima, w: Historijski mitovi na Balkanu, urednik H. Kamberovic , Sarajevo 2003, s. 20. 5 Tamz e, s. 20-21.

Stosunek elit serbskich do Alban czyko w

145

stosunku serbskich elit do Alban na wyksztacenie sie czyko w. W dalszej kolejnos ci kilka najwaz c najbardziej trwaych i nos wskazuje sie niejszych, a wie nych, puja cych w serbskich charakterystykach tej nacji stereotypo w Alban czyko w, wyste z wyz ej wskazanego okresu. cych na Rozwaz ania na temat mito w i stereotypo w, w istotny sposo b wpywaja w niniejszym teks z stosunek Serbo w do Alban czyko w, sa cie zawe one nie tylko te cezury czasowe, ale takz przez przyje e w zakresie terytorialnym. Choc pewnym koncentruje sie tu spostrzez eniom przypisac moz na znaczenie uniwersalne, uwage cego w latach 1877-1912 6. na obszarze tureckiego wilajetu kosowskiego, istnieja Gdy w teks cie mowa o Serbach i ich stosunku do Alban czyko w z wilajetu pod uwage ksztatuja ce o kosowskiego, bierze sie w stosunek serbskie elity, kto rych przedstawiciele pozostawili po sobie dokumenty z ro dowe, interpretowane przez dniane sa zaro historyko w. Uwzgle wno serbska elita z wilajetu kosowskiego, jak zane z ta ostatnia i z Serbii (elita belgradzka), a takz e, w mniejszym stopniu, powia ce poza swoja ojczyzna . W tej ostatniej wybitne serbskie jednostki egzystuja przede wszystkim dyplomaci, reprezentuja cy w s kategorii ujmowani sa wiecie serbska monarchie 7. o wczesna , daja ca sie stosunkowo atwo Okres od 1878 do 1912 r. stanowi pewna bnic wyodre , caos c w dziejach Serbo w i Alban czyko w oraz w relacjach serbsko-alban skich. Warto zaznaczyc juz w tym miejscu, iz dla Alban czyko w lata cze s odrodzenia 1878-1912 stanowiy zasadnicza c okresu uznawanego za dobe ta w rozwaz dolna narodowego (alb. rilindja kombtare) 8. Przyje aniach cezure wyznacza koniec wielkiego kryzysu bakan skiego (zwanego tez wschodnim), kto ry aktywnos rego swoistym dopenieniem staa sie c przypad na lata 1875-1878 9, i kto
6 c na jego stolice , z racji centralnego Wilajet kosowski utworzono 29 I 1877 r. wyznaczaja . Utworzenie wilajetu kosowskiego zmieniao w bardzo powaz pooz enia tego miasta, Pritine nym administracyjna europejskiej cze s stopniu mape ci Turcji, pomniejszony zosta bowiem znacznie wilajet czaja c don bitolski. W 1881 r. granice wilajetu kosowskiego znacznie poszerzono, wa sandz ak skopijski. jednostke terytorialno-administracyjna , rozcia ga Od tego momentu wilajet kosowski stanowi olbrzymia on bowiem od okolic Pljevlji na po sie nocno-zachodnim kran cu sandz aku novopazarskiego (obgierskimi, lecz pozostaja cego w granicach Turcji), az sadzonego po 1878 r. wojskami austrowe po Berovo, pooz one na poudniowy wscho d od Koc ani. Dnia 8 IX 1888 r., po wybudowaniu linii kolejowej wilajetu kosowskiego ustanowiono Skopie. Zob. oparty na z Ristovac Skopie, stolica ro dach osman skich art. alban skiego badacza: I. Eren, tamparija Kosovskog vilajeta u Pritini (1877-1888), Gjurmime albanologjike, 1, 1968, s. 176-177, 183. Por. ro wniez uwagi w: A. Balcer, Rola Kosowa jako centrum aktywnos ci politycznej alban skiego ruchu narodowego i proces budowy odre bnej kosowskiej toz samos ci pan stwowej, w: Albanistyka polska, pod red. I. Sawickiej, Torun 2007, s. 132-135. 7 sie odniesienia do aktywnos W niniejszym teks cie znajduja ci Stojana Novakovicia i Mihailo Risticia (por. przypisy 41 i 50). 8 Zob. W. Szczepan ski, Przesanki i etapy formowania sie narodu alban skiego. Uwagi teoretyczne, Consensus. Studenckie Zeszyty Naukowe, 62006, s. 245-256. 9 Ogo lna charakterystyka kryzysu wschodniego 1875-1878: M. Tanty, Bakany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003, s. 15-21; A. Czubin ski, Miejsce Bakano w w polityce wschodniej imperium niemieckiego (1871-1918), w: Pan stwa bakan skie w polityce imperializmu niemieckiego w latach

d Zachodni 2007, nr 3 10 Przegla

146

Wojciech Szczepan ski

cej (w latach 1878-1881) Ligi Alban skiej w Prizrenie (Ligi Prizren skiej), kontestuja cy uznanie niepodlegoad ustalony na Kongresie Berlin skim w 1878 r., przynosza cy granice Turcji z Czarnogo , s ci chrzes cijan skich pan stw bakan skich i zmieniaja ra i Grecja 10. Stanowia cy cezure go rok 1912, by momentem dziejowym Serbia rna o nie mniejszej wadze. W warunkach wojennych (I wojna bakan ska) doszo wo wczas do likwidacji osman skiego wadztwa na Bakanach (poza maym skrawcym w granicach Turcji) co oznaczao kiem Pw. Bakan skiego, do dzis pozostaja m.in. rozszerzenie, po raz pierwszy od przeszo 500 lat, granic Serbii o Kosowo 11. i Metochie ca pocza tkowo przy wsparciu Wspomniana alban ska Liga Prizren ska, dziaaja ca pozycje antytureckie (az Turko w, z czasem jednak zajmuja po otwarty zbrojny c walke zbrojna z Czarnogo konflikt z wojskami osman skimi w 1881 r.), prowadza ra oraz propagandowa z Serbia , doprowadzia do rozwoju idei odrodzenioi Grecja wych i zjednoczeniowych ws ro d Alban czyko w, wczes niej wyraz anych go wnie diaspore 12. Idee rilindji obje y zaro przez alban ska wno poszczego lne bakan skie , jak prowincje Turcji Osman skiej (wilajety), zamieszkiwane przez ludnos c alban ska s siado i cze c odebranych Turcji przez jej chrzes cijan skich sa w w rezultacie walk cych miejsce w okresie wielkiego kryzysu wschodniego, kto maja rego skutki (po cych Bugarie , ustalen korekcie wczes niejszych, faworyzuja z rosyjsko-tureckiego pokoju w San Stefano, zawartego w marcu 1878 r. 13) usankcjonowa wspomniany zane z dziaalnos Ligi (zbrojna , polityczKongres Berlin ski. Wydarzenia zwia cia i kulturalno-os ) otworzyy nowy etap w relacjach serbsno-propagandowa wiatowa te w sposo ko-alban skich. Uwage b szczego lny nalez y odnies c was nie do wilajetu kosowskiego, zamieszkiwanego wspo lnie przez Serbo w i Alban czyko w. Pod koniec ciolecia XIX w. prowincja ta staa sie centrum alban o smego dziesie skiego z ycia
1871-1945. Referaty i komunikaty wygoszone w czasie sympozjum zorganizowanego przez Zakad Historii Powszechnej Nowoz ytnej i Najnowszej Instytutu Historii UAM w Poznaniu w dniach 24-25 listopada 1980 r., red. A. Czubin ski, Poznan 1982, s. 27-28; I. Bicaj, Marrdhniet shqiptaro-malazeze ubrilovi c (1881-1914), Prishtin 2003; s. 15-24; V. C , Balkanski narodi u istoc noj krizi 1875-1878, Balcanica SANU, t. IX1978, s. 7-15. Szerzej na ten temat w: A. Harris, A Diplomatic History of the Balkan Crisis 1875-1878, Stanford 1937; H. Wereszycki, Walka o poko j europejski 1872-1878, Warszawa 1978; F. J. Kos, Die Politik sterreich-Ungarns whrend der Orientkriese 18745-1879, Wien 1984. 10 m.in. dwie edycje z Peen tekst traktatu kon cowego Kongresu Berlin skiego przynosza ro de: Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996. Dvostrani i viestrani med unarodni ugovori i drugi diplomatski akti o dravnim granicama, politic koj i vojnoj saradnji, verskim i etnic kim manjinama, t. I (1876-1918), priredio M. Stojkovic , Beograd 1998, s. 117-162; Lidhja shqiptare e Prizrenit n dokumente Angleze (1878-1881) The Albanian League of Prisrend in the english documents (1878-1881), prgatitur S. Rizaj, Prishtin 1978, s. 195-211; fragmenty: I. Rusinowa, T. Wituch, Teksty z ro dowe do dziejo w powszechnych XIX wieku, Warszawa 1981, s. 228-230. 11 Zob. B. Ratkovic , Oslobod enje Kosova i Metohije 1912., Beograd 1997. 12 W. Szczepan ski, Serbowie a Alban czycy w latach 1878-1918, Poznan 2005, s. 52-101 (mps. niepublikowanej rozprawy doktorskiej). 13 Tres c ukadu z San Stefano: Lidhja shqiptare e Prizrenit n dokumente Angleze, s. 184-188.

Stosunek elit serbskich do Alban czyko w

147

coraz cze s cych incydento narodowego, a jednoczes nie arena ciej wybuchaja w cych charakter krwawych konfrontacji. serbsko-alban skich, nierzadko przybieraja inicjuja ca rozmaite incydenty i niepokoje byli go Strona wnie Alban czycy, kieruja m. in. wola narzucenia swojej dominacji alienuja cym sie Serbom, da z cym na cy sie a przeomie XIX i XX w. coraz usilniej (wskutek dziaan wadz Serbii oraz serbskich agend konsularnych, cerkiewnych i os wiatowych, czynnych w go wnych os rodkach cznos . wilajetu), do zamanifestowania swojej a ci z macierza Dos wiadczenia serbsko-alban skiej koegzystencji w wilajecie kosowskim, wytpliwie przyczyniay sie do zaakcentowania niesione z przeomu XIX i XX w., niewa dz (od razu, ba tez z pewnym opo z nieniem) niekto rych serbskich i alban skich mito w narodowych oraz do ich instrumentalnego wykorzystywania. Miay one ro wniez wo niebagatelny wpyw na wyksztacenie sie wczas stereotypowego zasadniczo negatywnego wizerunku Alban czyko w w oczach Serbo w. cych waz role w relacjach Serbo Spos ro d mito w, odgrywaja na w i alban skich mieszkan co w wilajetu kosowskiego na przeomie XIX i XX w., za najistotniejsze uznac nalez y: serbski mit kosowski, serbski mit zotego wieku, serbskie i alban s kie mity bohaterskie oraz alban ski mit pochodzenia. Na wyeksponowanie zasuguja spos ro d wymienionych szczego lnie serbski mit kosowski oraz alban ski mit pochodzenia. Na temat mito w tych istnieje bogate pis miennictwo, pozostawione przez historyko w i kulturoznawco w 14, nie ma zatem potrzeby wnikliwego ich omawiania. wie c w tej sytuacji wya cznie kro Uzasadnione sa tkie charakterystyki oraz zwro cenie uwagi na znaczenie obu mito w w latach 1878-1912 dla stosunku serbskich elit do Alban czyko w z wilajetu kosowskiego. on w poMit kosowski jest narodowym serbskim supermitem. Znajduje sie wszechnym obiegu kulturowym (zwaszcza literackim, w tym historiograficznym) iz yje swoim z yciem takz e w serbskiej polityce 15. Was ciwie wszystkie pozostae zaniu do niego, a nawet (w serbskie mity ukonstytuowane zostay w nawia kszos przypadku wie ci) wyrosy wprost na jego glebie. Moz na powiedziec , z e zmityzowane Kosowo stanowi zarazem punkt wyjs cia, jak i dojs cia, w kto rym spenienie absolutne, is c sie serbskie dzieje znajduja cie epifanijnie przeistaczaja . z historii pospolitej w historie s wieta Go wne persony mitu kosowskiego, a wiec
Zob. m.in.: M. Bobrownicka, Narkotyk mitu: szkice o s wiadomos ci narodowej i kulturowej Sowian zachodnich i poudniowych, Krako w 1995; S. Petrovic , Mitologija Srba, Ni 1997; M. Popovic , Vidovdan i c asni krst, Beograd 1998; J. Rapacka, Z dziejo w mitu kosowskiego (Od Miloa Obilicia do Gavrila Principa), w: tejz e, Godzina Herdera. O Serbach, Chorwatach i idei jugosowian skiej, Warszawa 1995, s. 113-124; N. Ljubinkovic , Transpozicija istorijskih c injenica u epsko i mitsko tkivo epske legende legenda o Kosovskome boju, legenda o Marku Kraljevic u, w: Od mita do folka, urednik D. Srejovic , Kragujevac 1997, s. 24-51; G. Dejzings [Dujzings], Religija i identitet na Kosovu, Beograd 2005, s. 242-266; I. Czaman ska, Skanderbeg symbol rycerza chrzes cijan skiego w spoeczen stwie staropolskim, Balcanica Posnaniensia. Acta et studia, IXX, s. 153-166; P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, Beograd 2000. 15 B. Zielin ski, Serbska powies c historyczna. Studia nad z ro dami, ideami i kierunkami rozwoju, Poznan 1998, s. 151.
10*
14

148

Wojciech Szczepan ski

tacy uczestnicy wydarzen bitewnych, kto re miay miejsce na Kosowym Polu w 1389 r., jak car azarz (Lazar Hrebeljanovic ), Milo Obilic (Kobilic , Kopilic ) triade s tos stwa i zdrady 16. Kosowe Pole, i Vuk Brankovic , uosabiaja wie ci, me przed Turkami (z czasem w serbskich na kto rym 15 VI 1389 r. Serbowie bronili sie interpretacjach obronie tej nadano status walki o ocalenie chrzes cijan skiej Europy tek historycznej tragedii Serbo w, przed islamskim potopem) 17, symbolizuje pocza pod panowanie wrogo kto rzy wkro tce dostali sie w. W wymiarze mitycznym, cz mistycznym, dla narodu serbskiego wydarzenie to znaczyo jednak czy wre zapowiedz profetyczna zemsty Serbo w nad nieprzyjacio mi ich narodu i zmartwychwstania Serbii 18. pi prawdziwy renesans W latach 1878-1912(1913) w serbskich elitach nasta ziem macedon zainteresowan Kosowem, Metochia i nadwardarska czes cia skich 19. gna on za soba najpierw wysiki propagandowe wadz serbskich, maja ce Pocia cego te terytoria wilajetu kosowskiego, na celu wyartykuowanie pretensji do scalaja cego w wiekach s cze s pnie stanowia rednich centralna c carstwa serbskiego naste wzie cia polityczne, obliczone na poprawe losu Serbo zas konkretne przedsie w we s wszystkich zamieszkiwanych przez nich cze ciach tej prowincji (od interwencji konsulo w z nowo utworzonych placo wek serbskich w go wnych os rodkach wilajetu po konspiracyjne dozbrajanie miejscowej ludnos ci i organizowanie dziaan czet) 20. Ro wniez serbska kultura wysoka otrzymaa w tym czasie wiele podniet, cych na kosowskim proroctwie skutecznej zemsty za tragedie 1389 r. bazuja czenia odcie tych od macierzy ziem do serbskiego organizmu i ponownego wa c wspomniec w tym miejscu dwa dziea literackie ze wskazanepan stwowego 21. Dos c w dobie aktywnos go okresu. Pierwszym jest powstaa w 1880 r., a wie ci w Kosowie Ligi Alban skiej, powies c Milorada apc anina pt. Hasan-aga. ajkovskiego, Kuniberta i relacji innych, im Opowiastka historyczna na podstawie C
Tamz e. Mitologia bitwy kosowskiej nasuwac moz e skojarzenia z mitami s redniowiecznych bitew: pod Poitiers, na Kulikowym Polu czy pod Grunwaldem, a takz e z mitem wiktorii wieden skiej 1683 r. Nie kosowska rola mitotwo zmienia to jednak faktu, z e odegrana przez bitwe rcza jest zjawiskiem ze wszech tkowym. Bitwe stoczona w 1389 r. przez Serbo miar wyja w z Turkami na Kosowym Polu okres la sie zaro wno w literaturze fachowej, jak i w publicystyce mitem zaoz ycielskim serbskiej toz samos ci etnicznej. 18 B. Zielin ski, Serbska powies c ..., s. 154-155. 19 Szerzej: W. Szczepan ski, Serbowie a Alban czycy..., s. 102-169 (mps.). 20 Tamz e. 21 role w upowszechnieniu mitu Wedug wybitnego serbskiego pisarza Jovana Skerlicia kluczowa kosowskiego i nadaniu mu fundamentalnego dla serbskiej s wiadomos ci znaczenia odegrali juz w latach tych XIX w. pisarze i publicys siedemdziesia ci serbscy. Jak podaje Milisav Savic , J. Skerlic mia o nich cej atramentu niz powiedziec , iz na temat Kosowa przelali duz o wie przelano krwi serbskiej i tureckiej w synnej bitwie kosowskiej [1389 r. W. S.] M. Savic , Epika kosowska w s wietle polityczno-literackich manipulacji, w: Slawistyka u progu nowego wieku, pod red. B. Zielin skiego, Poznan 2001, s. 135.
17 16

Stosunek elit serbskich do Alban czyko w

149

ajkovskom, Kunibertu wspo czesnych oso b (Hasan-aga. Istorijska pripovetka po C powies i pric anju drugih suvremenika), druga c Stojana Novakovicia (wybitnego belgradzkiego uczonego i dyplomaty) pt. Mnich i hajduk (Kalud er i hajduk), opublikowana w 1913 r., a zatem napisana w momencie, gdy Kosowo, dopiero co macierza . W powies zdobyte przez serbskie wojska, reintegrowane byo z serbska ci S. Novakovicia, wyraz one wprost zostao haso: kto chwalebnie zginie zmartwychwstaje (ko slavno propadne vaskrsava nanovo), szczego lnie istotne dla cym z mitologii serbskiego z ycia narodowego, przesyconego przesaniem pyna w Kosowie 22. s redniowiecznych wydarzen , kto re rozegray sie c w latach 1878-1912, U schyku panowania osman skiego na Bakanach, a wie rzeczywistos c egzystencji w wilajecie kosowskim, stawiaa Serbo w w obliczu 23 cego eskaluja w tej prowincji problemu alban skiego . Jego korzenie nie byy przez Serbo w prawie w ogo le znane i rozumiane. Takie przejawy kwestii alban skiej, relacji Alban jak radykalne zaostrzanie sie czyko w z ich serbskim otoczeniem, wielu Serbo w pojmowao jednakz e w prostym, czarno-biaym schemacie mys lowym. Muzuman scy Alban czycy wraz z Turkami byli, wedug niego, sprawcami s wszelkich nieszcze c Serbo w, zas Serbowie upokarzanymi od kilku stuleci obron cymi chwalebnego zmartwychwstania. Starcie krucami chrzes cijan stwa, oczekuja dzone zostao chego serbskiego Dawida z mocarnym tureckim Goliatem 24, przesa czy druga powstan , czy tez , decyzja , podje ta w omawianym nie jedna cza wojenna okresie. O jego nieuchronnos ci decydowa moralny nakaz zemsty i odrodzenia, cy z przesania s ski. Nakaz ten podtrzymaa pamie c pyna redniowiecznej kle cy sie , narodowa. Tres ci wpisane w mit kosowski, niejako samoistnie oz ywiaja cym wies ciy Turkom (i wszystkim utoz samianym z nimi muzumanom, ciesza
B. Zielin ski, Serbska powies c ..., s. 152. puja cych, napisanych z ro Szerzej na ten temat w naste z nych perspektyw, publikacjach z ksia kowych: A. J. Timofiejev, Istoki kosovskoj dramii, Moskva 1999; P. Bartl, Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart, Regensburg 1995; D. Bat akovic , Kosovo i Metohija. Istorija i ideologija, Beograd-Valjevo-Srbinje 1998; D. Bogdanovic , Knjiga o Kosovu, Beograd 1990; N. Malcol m, Kosovo. A Short History, London 1998; C. D. Slijepc evic , Srpsko-arbanaki odnosi kroz vekove sa posebnim osvrtom na novije vreme, Himelstir 1983; S. Hasani, Kosovo. Istine i zablude, Zagreb 1986; V. Stojanc evic , Srbi i Arbanasi 1804-1912, Novi Sad 1994. 24 Dawida i Goliata maej Serbii ustawicznie Serbski mit narodowy eksploatuje mocno metafore cej nie tylko w samoobronie, ale i dla obrony innych przed wrogimi pote gami. Znaczenie tej walcza metafory dostrzegalne jest takz e w tekstach drukowanych w okresie I wojny s wiatowej. Zestawic moz na z inna , ro ca powaz role w serbskim konstrukcje mitologicznym, metafora ja wniez odgrywaja na cy posiadac moc obron co w wiez y (c uvari kapije). Obron cy wiez y to Serbowie maja nadprzyrodzona do obrony najtrudniejszych posterunko tych bitew z nieprzyjacio duchowa w i staczania najbardziej zacie roli obron mi, zahartowani do tego typu zmagan odwiecznym podejmowaniem sie co w chrzes cijan stwa metafora Serbo i cywilizowanej Europy. Serbia w tekstach, kto rych autorzy posugiwali sie w cy sie na samym szczycie cywilizacji europejskiej, zob.: P. Kolst, obron co w wiez y, to kraj znajduja podczas I wojny s : R. G. D. Procjena uloge..., s. 32-33. P. Kolst wykorzysta napisana wiatowej prace Laffan, The Serbs: the Guardians of the Gate, New York 1989.
23 22

150

Wojciech Szczepan ski

przywilejami na ziemiach nalez cych w przeszos sie a ci do Serbii), jako uosobieniu poraz 25. wszelkiego za, ostateczna ke c przede wszystkim s ty car azarz, kto Serbscy mityczni bohaterzy, a wie wie ry na Kosowym Polu wybra kro lestwo niebieskie, a takz e car Stefan Duszan, cy serbska s pote ge i stoja cy w centralnym punkcie symbolizuja redniowieczna serbskiej dumy narodowej i refleksji nad minionym zotym wiekiem (mit zotego downiko wieku), stanowili niebian skich ore w sprawy serbskiej, gwaranto w cz caego dziedzictwa s serbskich praw do Kosowa, czy wre redniowiecznego czy sie zatem z wiara , a kult bohatero dami carstwa serbskiego. Mit a w z obrze wszy od ostatnich dekad XIX w.) z coraz lepiej cerkwi, a z czasem takz e (pocza organizowanymi przez Serbo w wysikami os wiatowymi, podejmowanymi na ziecych jednak jak wierzono przejs miach historycznie serbskich, znajduja sie ciowo pod panowaniem osman skim. Ro wniez i Alban czycy w dobie odrodzenia narodowego, kto rego centrum sta wilajet kosowski, zintegrowali swoje te sknoty woko sie bohatera silnie odcego na wyobraz zbiorowa . By nim Jerzy Kastriota Skanderbeg dziauja nie tkach rego kilka stuleci wczes niej uznawano jeszcze w wielu zaka (1405-1468) 26, kto cych go Europy za Wenecjanina. Chrzes cijan ski wo dz Skanderbeg przez opiewaja s ludowych poeto w i ideologo w rilindji (w duz ej cze ci przez Alban czyko w z Pw. c tym samym w s Apenin skiego) przypisany zosta do tradycji s wieckiej, traca wiadomos ci alban skiej status obron cy rodzimego i europejskiego chrzes cijan stwa. W ostatnich dekadach XIX w. i na progu kolejnego stulecia Skanderbeg nadawa juz zyczsie do tego, by podzielona wyznaniowo i terytorialnie ludnos c alban skoje a mys na zacze lec o nim jako o najznakomitszym w dziejach obron cy wolnos ci
kos M. Popovic , Vidovdan..., s. 166. Mit kosowski sta sie c cem serbskiego romantyzmu i nacjonalizmu. Dla sformuowania serbskiej idei nacjonalizmu, skupionej na oddzielonym od macierzy Kosowie, istotne znaczenie miay takz e inspiracje czarnogo rskie. Wspomniec nalez y tu o napisanym Piotra II Petrovicia-Njegoa Go w 1847 r. przez wadyke rskim wien cu (Gorski vjenac) utworze tnasto- i dwudziestowiecznej Serbii, w kto niezmiennie popularnym w dziewie rym apoteozowano idee krwawej rozprawy z poturczen wolnos c i goszono polityczno-religijna cami (istraga poturica), ca doprowadzic tego zobowia zania maja do wypenienia kosowskiego testamentu (kosovski zavet) s wie na Kosowym Polu. Pamie tac cia zemsty za krew przodko w przelana warto takz e o deklaracji ksie Mikoaja Petrovicia-Njegoa z 1876 r., w kto rej uzna on za konieczne pomszczenie Kosowa i czarnogo rsko-serbskie wspo dziaanie w dziele odbudowy carstwa serbskiego; zob.: M. Savi c , Epika..., browska-Partyka, Kosowo, Piemont, Jugosawia. O niebezpieczen s. 133-136; M. Da stwie projektobrowska-Part yka, Gusle, wania historii, w: Wielkie mity narodowe Sowian. Materiay, s. 70; M. Da kninde i civilno drutvo. Retoryka serbskich teksto w o tematyce narodowej, w: Przemiany s w s wiadomos ci i kulturze duchowej narodo w Jugosawii po 1991 roku, red. E. Szcze niak-Kajzar, Krako w 1999, s. 195-208; D. Dord evic , The Tradition of Kosovo in the Formation of Modern Serbian Statehood in Nineteenth Century, w: Kosovo: The Legacy of a Medieval Battle, eds. by W. S. Vucinich, T. A. Emmert, Minneapolis 1991 s. 317. 26 R. Elsi e, A Dictionary of Albanian Religion, Mythology, and Folk Culture, New York 2001, s. 229-230.
25

Stosunek elit serbskich do Alban czyko w

151

i honoru Alban czyko w. Przewartos ciowanie to uczynio ze Skanderbega odpowiedniego patrona planowanego alban skiego zjednoczenia 27. alban Esencja skiego odrodzenia, obok mitu skanderbegowskiego, stao sie c od przeprzekonanie o staroz ytnym pochodzeniu Alban czyko w 28. Abstrahuja zykowych, kto s sanek je rych cze c rzeczywis cie na nie wskazywaa, i kto rym uwage cano w dobie rilindji (be da cej zarazem czasem inauguracji albanologii, jako pos wie tpliwe jest to, z dyscypliny badan naukowych), niewa e teorii staroz ytnego pochodzenia Alban czyko w nadany zosta na przeomie XIX i XX w. charakter mitu. do niego posiadao istotne zalety z punktu widzenia konstruktoro Odwoanie sie w cej alban biez a skiej polityki, takich jak np. bracia Sami i Naim Frashri. Proces instrumentalnego zaadaptowania go do niej, nie by trudny 29. cy starszen Alban ski mit staroz ytnych korzeni, podkres laja stwo Alban czyko w na Bakanach, wyczerpuje wszelkie znamiona mitu o pochodzeniu 30, jaki w ro z nych w XIX stuleciu w kilku cze s wcieleniach pojawi sie ciach Europy. Jego sfor elite nie przycia gne o nalez muowanie przez alban ska ytej uwagi o wczesnych serbskich elit. Zignoroway one potencja alban skiego ruchu odrodzeniowego i nie doceniy moz liwos ci ideologicznego wykorzystania przez Alban czyko w koncepcji, w kto rej goszono prawo ludnos ci alban skiej do dziedziczenia ziem, cych w okresie przedsowian stanowia skim wasnos c rzekomych czy rzeczywistych praprzodko w Alban czyko w. Niewielu Serbo w dostrzego w latach 1878-1912, z e mys l czoowych dziaaczy alban skiego odrodzenia narodowego znajduje coraz c wspo zyk szerszy poklask w spoecznos ciach alban skich, kto re, posiadaja lny je i prawo zwyczajowe, miay tym samym do dyspozycji dwa elementy o kapitalnym bnej od tureckiej, znaczeniu dla procesu budowy toz samos ci narodowej odre
27 P. Misha, Invention of a nationalism: myth and amnesia, w: S. Schwadner-Sievers, B. J. Fischer (eds.), Albanian identities: myth and history, Bloomington 2002, s. 43. 28 Zob. A. Balcer, Rola religii w konflikcie alban sko-macedon skim, w: Woko Macedonii: sia kultury kultura siy, pod red. B. Zielin skiego, Poznan 2002, s. 44. 29 W. Szczepan ski, Niekto re kontrowersje zwiazane z pochodzeniem Alban czyko w, ich kolebka terytorialna i etnonimem, Sprawy Nardowos ciowe, Seria nowa, 26, 2005, s. 83-84. 30 puja cymi sowami: s Znany polski mediewista ujmuje problem mitu pochodzenia naste wiado potrzeba jednostki ludzkiej, grupy etnicznej, narodu. Rodzi sie mos c wasnej przeszos ci jest elementarna bardzo waz sprawcza wraz z poznawaniem otoczenia, s wiata i staje sie nym skadnikiem kultury, jej sia gac i zarazem jej tworzywem (...). W potrzebie naszej samowiedzy chcielibys my sie jak najdalej wstecz, tko , obijaja ca sie o zmitologizodo pocza w, do pochodzenia. I wo wczas natrafiamy juz na niewiedze czy je w jaka s mit wane okruchy przeszos ci. Gdy fantazja piewcy czy kronikarza poa caos c , tworzy sie wiadomie czy nies tko . S pocza w, kto ry z yje juz wasnym z yciem i wto rnie obrasta fantazja wiadomie, wcia z z mity sa tworzone i wcia burzone w procesie naukowej weryfikacji przeszos ci J. Wyrozumski, Mity o pochodzeniu, w: Wspo czes ni Sowianie wobec wasnych tradycji i mito w. Sympozjum w Castel Gandolfo 19-20 sierpnia 1996, pod red. M. Bobrownickiej, L. Suchanka, F. Ziejki, Krako w o tym, z role odgrywaja wspo 1997, s. 16. Teze e w konstruowaniu grup etnicznych fundamentalna lne wierzenia jednostek na temat swojego pochodzenia postawi, w jednym ze swoich podstawowych dzie elazny, Etnicznos z 1913 r. (Wirtschaft und Gesellschaft), Max Weber (na ten temat zob.: W. Z c . ad konflikt sprawiedliwos c , Poznan 2004, s. 28).

152

Wojciech Szczepan ski

greckiej i poudniowosowian skiej 31. Do zbudowania jej podstawowej tkanki nie by boko us wszakz e potrzebny hurrapatriotyzm mas, ge wiadomionych co do wasnego narodowego jestestwa. Jak susznie zauwaz y K. Dobrowolski, esencjonalna tres c cznos s wiadomos ci narodowej polega na woli a ci, na solidarnej obronie podstawowych intereso w wasnych oraz na idei utrzymania niezalez nego bytu politycznego 32 i swobodnego rozwoju kulturalnego . Wskazane w zacytowanej frazie czynniki, obecnos pnie pan zaznaczyy wyraz nie swoja c w emancypacyjnych, a naste stwowoz two rczych, da eniach alban skich z lat 1878-19121913 (oraz 1914-1918). , obok mito , istotna dla ksztatowania stosunko Inna w, kwestia w wzajemnych zanych z funkcjonowaniem stereotypo narodo w, jest kompleks zagadnien zwia w 33 dzy okres w relacjach mie lonymi zbiorowos ciami ludzkimi . Stereotypy powstaja na bazie uogo lnien , konstruowanych na bazie dos wiadczen historycznych 34. Zako sie w niej, niekiedy przetwarzaja c rzenione w s wiadomos ci zbiorowej ugruntowuja w dos c dziesie cioleciami czy nawet sie c wyraz ny sposo b, innym razem trwaja niezmiennej postaci. wiekami w swej w miare stosunku serbskich elit (a z czasem i mas) do Alban Na ksztatowanie sie czyko w ste pojawianie sie kilku stereotypo w latach 1878-1912, wyraz nie zawaz yo cze w cych s w formuja wiadomos c przekazach ustnych i pisanych na temat Alban czyko w. kszos Zdecydowana wie c tych stereotypo w bya negatywna. zay sie z postrzeganiem Alban Podstawowe z nich wia czyko w w kategoriach jakichs bliz ej nieokres lonych Turko w oraz z przyjmowaniem za pewnik zaoz enia, z e Alban czycy stanowili zbiorowisko spoecznos ci niezintegrowanych i nadzwyczaj zacofanych 35, kto re w ogo le nie posiaday jakiejkolwiek
bnienie sie Alban Problem stanowio zwaszcza wyodre czyko w od Turko w. Dziaacze alban skiego odrodzenia narodowego kilkakrotnie stawali tez jednak w sytuacji, w kto rej musieli tumaczyc oni od elitom pozabakan skim, z e staroz ytnos c Alban czyko w nie oznacza ich hellen skos ci, z e pochodza dnie jak zakadali niekto Iliro w (wzgle rzy Pelazgo w), nie zas od przodko w Greko w. 32 K. Dobrowolski, Powstanie s wiadomos ci narodowej u ludu polskiego na Spiszu i Orawie, d Wspo Przegla czesny, 3 X-XII 1922, s. 1. 33 Z bogatej literatury teoretycznej i prac historycznych, zob. na ten temat m.in.: M. Eliade, Sacrum, mit, historia: wybo r esejo w, Warszawa 1974; Z. Mi tosek, Literatura i stereotypy, Wrocaw 1974; A. K oskowska, Stereotypy a rzeczywistos c narodowej identyfikacji i przyswojenia kultury, Kultura i Spoeczen stwo 1, 1992; G. Zalejko, Stereotypy w mys leniu historyko w, w: Podre cznik historii perspektywy modernizacji, red. M. Kujawska, Poznan 1994, s. 32-38; Z. Cholewin ski, Stereotyp: struktura, funkcje, geneza. Analiza interdyscyplinarna, w: Stereotypy i uprzedzenia. Kolokwia psychologiczne, red. Z. Cholewin ski, I. Kurcz, Warszawa 1992; Z. Bokszan ski, Stereotypy a kultura, Wrocaw 1997; Inny obcy wro g, pod red. E. Nowickiej, J. Nawrockiego, Warszawa 1996 (zwaszcza zamieszczony tam art. D. Maison, Stereotypowe przetwarzanie danych o innych narodach); S. G. Markovich, British perceptions of Serbia and the Balkans 1903-1906, Paris 2000; M. Golczewski, Der Balkan in deutschen und sterreichischen Reise- und Erlebnisberichten 1912-1918, Wiesbaden 1981, s. 80-94, 148-151. 34 z powodzeniem takz Uwaga ta odnosic moz e sie e do autostereotypo w czy do stereotypo w miejsc. 35 J. Chlebowczyk, Mie dzy dyktatem, realiami a prawem do samostanowienia. Prawo do rodkowej w pierwszej wojnie s wiatowej oraz samookres lenia i problem granic we wschodniej Europie S po jej zakon czeniu, Warszawa 1988, s. 46-52.
31

Stosunek elit serbskich do Alban czyko w

153

kultury 36. Negatywne stereotypy Alban czyko w dotyczyy ro wniez ich obrazu jako dnych wrogo tkowego bestialstwa, a takz bezwzgle w Serbo w, skonnych do wyja e oso b wiaroomnych i przekupnych. Uproszczone postrzeganie Alban czyko w jako Turko w znajdowao pewne podstawy spoeczno-kulturowe w odniesieniu do konserwatywnego, filotureckiego elementu muzuman skiego z Kosowa i Metochii oraz po nocno-zachodnich skrawbiao ono jednak dystans mie dzy Serbami a Alban ko w ziem macedon skich. Poge wywieraja c wpyw na niepojawienie sie po stronie serbskiej czykami, z pewnos cia przez lata 1878-1912 jakiejkolwiek powaz niejszej inicjatywy politycznej, w kto rej przewidziano by moz liwos c antytureckiej wspo pracy serbsko-alban skiej 37. W o wczesnym serbskim postrzeganiu Alban czyko w jako spoecznos ci nie cej kultury zauwaz posiadaja alne byo pewne poczucie wyz szos ci Serbo w, specych szlachetnos cyficzna wyniosos c ludzi, niekiedy wprost podkres laja c swego kontrastowac czona z ich narodu, z kto ra miaa nijakos c Alban czyko w, poa zacofaniem i rzekomym nieposiadaniem przez nich z adnego dziedzictwa ku38 lturowego . moz cych o O ile zgodzic sie na z konstatacjami Serbo w, wytykaja wczesnym c sie jednak od ich Alban czykom zapo z nienia np. na polu edukacji (dystansuja ku i formuuja c pewne zastrzez ce z wiedzy o tym, z p wydz wie enia, wynikaja e poste edukacji alban skiej hamoway czynniki niezalez ne od Alban czyko w), o tyle za cych na przeomie XIX i XX w. po zupenie chybione uznac nalez y te z uwag, padaja stronie serbskiej, w kto rych stwierdzano brak jakiegokolwiek dorobku kulturowego s cych Alban czyko w. Owszem, lwia jego cze c powstaa w s rodowiskach funkcjonuja daleko poza ziemiami alban skimi; nie znaczy to jednak, z e ws ro d Alban czyko w, cych w bakan z yja skich os rodkach miejskich, nie byo z adnej recepcji dokonan diaspory. Dziedzictwem alban skiej kultury byy tez poszczego lne fenomeny kultury ci dzie ki przekazom ustnym legendy. ludowej: pies ni, stroje, zachowywane w pamie Skarbem kultury alban skiej byy ro wniez regulacje prawa zwyczajowego 39. Serbscy publicys ci i politycy, a takz e wielu o wczesnych serbskich uczonych, uwaz ali je powe i niegodne bliz jednak za nieposte szego zainteresowania. Tylko pojedyncze osoby z Serbii zajmoway na przeomie XIX i XX w. odmienne stanowisko, c alban uwaz aja skie prawo zwyczajowe za godne badan naukowych 40.
Autonomija Albanije, Politika 19 XI 1912, s. 1; P. Im ami, Srbi i Albanci..., s. 406. W. Szczepan ski, Serbowie a Alban czycy w latach 1878-1918, Dzieje Najnowsze 2006, 1, s. 199-200. 38 T. P. Oraovac, Arbanako pitanje i srpsko pravo, Beograd 1997 (reprint wyd. I: Beograd 1913), s. 3-5, 8-9, 44, 50. 39 Zob.: M. Hasluck, The unwritten law in Albania, Cambridge 1956; E. Durham, Some Tribal Origins. Laws and Customs of the Balkans, London 1928; A. Baldacci, LAlbania, Roma 1929, s. 244-282; S. Villari, La consuetudini giuridiche dellAlbania (Il Kanun di Lek Dukagjin), Roma 1940; J. V. Ivanova, Severnaja Albanija v XIX nac ale XX v. Obc estviennaja izn, Moskva 1973, s. 171-227. 40 M. Gaji c , S. Trojanovic , Krv i umir kod Srba i Arnauta, Beograd 1901 (nadbitka z belgradzkiego czasopisma Kolo).
37 36

154

Wojciech Szczepan ski

W wielu o wczesnych serbskich opiniach o Alban czykach przedstawiano ich, cych sie w przemocy: besjako rozws cieczonych 41 i dzikich 42 oraz lubuja tiach, rabusiach, mordercach i bandytach 43. Charakterystyki takie pojawiay na przeomie XIX i XX w. bardzo cze sto i w urze dowych pismach serbskich sie cych w wilajecie kosowskim oraz za granica , konsulo w z placo wek dziaaja 44 cych w kancelarii serbskiego rza du w Belgradzie . i w dokumentach powstaja c okres Uz ywaja lenia Marcina Kuli, obraz Alban czyko w w oczach Serbo w w ostatnich latach XIX i pierwszych XX w. by po prostu wizerunkiem wroga zmitologizowanym, uproszczonym, diabolicznym i zamazanym w konturach 45. Niejedna ca z negatywnych serbskich charakterystyk Alban czyko w z lat 1878-1912, zawieraja okres lone stereotypowe sformuowania, znajdowaa jednak w sumie swoje z ro do dzysa siedzkich w dramatycznych dos wiadczeniach z serbsko-alban skich relacji mie co w wilajecie kosowskim 46. O jej gorzkich realiach zas wiadczali przekonuja cy chociaz by niekto rzy serbscy uciekinierzy z wilajetu kosowskiego, szukaja cymi ich alban schronienia przed atakuja skimi bandami na ziemiach poudniowosergu toplickim, czyli prokupackim) 47, a takz bskich (np. w okre e korespondenci serbskich, rosyjskich i zachodnioeuropejskich czasopism 48, podro z nicy, czy tez cy w Turcji o dyplomaci reprezentuja wczesne mocarstwa. W tej ostatniej kategorii np. opisy relacji serbsko-alban dzane z ro znane sa skich sporza z nych placo wek (go wnie z Prizrena i Salonik) przez Rosjanina Ivana S. Jastrebova (1839-1894) 49.
Zob. dokument AS MID P. O. (Arhiv Srbije, Ministarstvo inostranih dela, politic ko odeljenje), mkr. 107, I47 (list adresowany do Stojana Novakovicia, posa serbskiego w Stambule, Belgrad 6 V 1890). 42 Zob. uwagi w pracy: P. Imami, Srbi i Albanci..., s. 125 (P. Imami cytuje tam opinie w 1862 r. i naste pnie przez niego M. Polita-Desanc icia, serbskiego prawnika z Wojwodiny, wyraz ona oraz inspiruja ca nawia zania innych przedstawicieli serbskich elit po 1878 r.). podtrzymywana 43 Zob. m. in.: Prepiska o arbanaskim nasiljima u Staroj Srbiji 1898-1899 Documents diplomatiques. Corespondance concernant les actes de violence et de brigandage des Albanais dans la Vieille-Serbie (Vilayet de Kossovo) 1898-1899, Beograd 1998, pogovor D. Borozan, s. I-III (reprint wyd. cych Alban z 1899). Ciekawe moz e byc poro wnanie dotycza czyko w stereotypo w kultywowanych przez puja cymi w tych samych czasach w Austrii i Niemczech. Dla tamtejszych Serbo w ze stereotypami wyste czasopism i ko opiniotwo rczych, go wnymi negatywnymi okres leniami Alban czyko w, byo: porywczy, dzicy i (nazbyt) romantyczni M. Gol czewski, Der Balkan in deutschen und sterreichischen..., s. 148-151. 44 puja cych edycjach: Prepiska o arbanaskim nasiljima; Zob. dokumenty z ro dowe, zebrane w naste B. Perunic ic , Zulumi aga i begova nad srpskim narodom u kosovskom vilajetu, Beograd 1989; B. Perunic ic , Pisma srpskih konzula iz Pritine (1890-1900), Beograd 1985. 45 M. Kula, Anatomia rewolucji narodowej (Boliwia w XX wieku), Wrocaw 1999, s. 67. 46 edycje wskazana w przypisie 43. Zob. serbska 47 AS MID P. O., mkr. 107, I13-15 (zeznania serbskich uchodz co w: Boji Jakovlevicia, Jovana gu Savicia i Dobroslava Jevticia nt. wydarzen w nahiji pec skiej, spisane w kancelarii naczelnika okre toplickiego, Prokuplje 11 V 1890); AS MID P. O., mkr. 107, I16 (zeznanie serbskiego uchodz cy z Peci gu toplickiego, Prokuplje 14 V 1890). Radenko Vuc eticia, spisane w kancelarii naczelnika okre 48 Zob. m.in. odwoania w pracy: A. J. Timofiejev, Istoki kosovskoj... 49 Zob. m.in. obszerny elaborat na tematy alban skie, kto ry I. Jastrebov wystosowa poufnie do
41

Stosunek elit serbskich do Alban czyko w

155

Alban Poczucie doznanych przez Serbo w za sprawa czyko w krzywd, o kto rych coraz s kszos cze ciej pisano w serbskich czasopismach, powodowao, z e wie c Serbo w w ostatniej dekadzie XIX w. w ogo le nie dopuszczaa do siebie tej mys li, kto ra odwaz nie wyrazi dyplomata Mihailo Ristic : za wrogimi postawami Alban czyko w cz konkretne akty w stosunku do Serbo w stay nierzadko serbskie winy, czy wre wrogos ci Serbo w wobec Alban czyko w 50. Stosunku Serbo w do Alban czyko w w okresie od Kongresu Berlin skiego do cznie stereotypy negatywne. wojen bakan skich nie ksztatoway jednak wya cych sie rzeczywis Opro cz tych, znajduja cie w relacjach serbsko-alban skich w ce szerokim zastosowaniu, spotkac moz na byo takz e s wiadectwa, potwierdzaja istnienie po stronie serbskiej pozytywnych stereotypo w Alban czyko w. cze s li Czarnogo cy Na wyksztacenie sie ci z nich wpyne rcy (np. pochodza z pogranicza czarnogo rsko-alban skiego Marko Miljanov 51). cych sie Alban czycy przedstawiani byli w niekto rych publikacjach ukazuja elite takz w Serbii i czytanych przez tamtejsza e jako ludzie niezwykle waleczni cy i odwaz ni, dzielni oraz wytrzymali, gotowi bronic swego honoru i dotrzymuja sowa 52. Dwa ostatnie z tych wyobraz en jednoznacznie staway w sprzecznos ci z negatywnymi stereotypami, wskazanymi wczes niej. Istotnie w serbskiej percepcji Alban czyko w z wilajetu kosowskiego u schyku panowania w tej prowincji Turko w funkcjonowaa tego rodzaju ambiwalencja. Raz pojmowano Alban czyko w jako przekupnych i zdradzieckich, gotowych np. naprzemiennie suz yc wiernie Turcji (go i uderzac na tureckie garnizony po porozumieniu sie wnie finansowym) grami; innym razem mys z Austro-We lano o nich zupenie inaczej. Wyobraz enia pozytywne powstaway go wnie na gruncie tych kontakto w serbsko-alban skich, do kto rych dochodzio w warunkach wojennych, a przeciez nie zane z braterstwem broni, lecz z kosztuja cymi byy to bynajmniej okolicznos ci zwia 53 cych okoliczwiele ofiar konfrontacjami . Rozpowszechniane ustnie, a w sprzyjaja pozytywne wojenne charaknos ciach takz e drukiem, opinie, w kto rych trafiay sie terystyki Alban czyko w, wygeneroway zwaszcza jeden z nielicznych serbskich
N. K. Girsa dn. 5 VII 1879 r., przytoczony w: A. M. Selic ev, Slavjanskoje naselenie v Albanii, Sofija 1981 (reprint wyd. I: Sofija 1931), s. 114-125. Por. ro wniez opracowanie: V. Bovan, Jastrebov u Prizrenu (kulturno-prosvetne prilike u Prizrenu i rad ruskog konzula I. S. Jastrebova u drugoj polovini devetnaestog veka), Prizren 1996. 50 [M. Ristic ], Kroz groblje. Opaanja i beleke prilikom putovanja kroz srpsku zemlju pod Turskom 1892 godine od P. Balkanskog, Beograd 1894, s. 36-38. 51 Zob. D. Mikic , Nastojanje Srbije da sarad uje sa Albancima, posebno preko Marka Miljanova, Obeleja, 41982, s. 189-193. Szerzej o M. Miljanovie: V. La. [V. Latkovic ], Miljanov Marko, w: Enciklopedija Jugoslavije, t. 6, Zagreb 1965, s. 124; J. Skerlic , Marko Miljanov. Pisci i knjige I, Beograd 1907; J. Jovanovi c , Marko Miljanov, Cetinje 1952. 52 M. Mil janov, Primeri c ojstva i junatva, Beograd 1901; D. M. Dini c , Prvi put kroz Albaniju sa umadijskim albanskim odredom 1912. Prizren Drac , Kragujevac 1922; P. Imam i, Srbi i Albanci..., s. 125; W. Szczepan ski, Serbowie a Alban czycy..., s. 291-292 (mps.). 53 Por. D. M. Dinic , Prvi put kroz Albaniju.

156

Wojciech Szczepan ski

pozytywnych stereotypo w na ich temat: Alban czyk czowiek nieustraszonej niemoz odwagi, walki i honoru. Z pewnos cia liwe byoby jego zaistnienie na gruncie serbskim w sytuacji, w kto rej jedynymi konfliktowymi dos wiadczeniami kania zastraszonej Serbo w z Alban czykami pozostawayby te, wynoszone z ne c ludnos ci serbskiej przez alban skie bandy, do czego w latach 1878-1912, a wie dku na Bakanach, dochodzio w wilajecie w warunkach rozkadu tureckiego porza s kosowskim znacznie cze ciej, niz do potyczek rzeczonych grup alban skich z tamtejcymi sie na dobre dopiero od szymi serbskimi uzbrojonymi czetami, organizuja tku XX w. 54 pocza cych Znaczenie tego oraz innych pozytywnych serbskich stereotypo w dotycza Alban czyko w nie byo jednak niestety w omawianym w niniejszym szkicu okresie na tyle powaz ne, by w o wczesnych kontaktach obu wspo lnot odegrac mogy one s role . jaka znaczniejsza

ABSTRACT The article presents myths and stereotypes manifested in Serbo-Albanian relations in the years 1878-1912 as a significant influence that shaped the attitude of Serbs towards Albanians from the Kosovo vilayet in that period. The study is narrowed down to this Osman province as the scene of a full spectrum of neighbourly relations between representatives of both nations, not free from dramatic clashes and bloody incidents. The attitude of Serbs to Albanians was determined by the viewpoint of myths as well as the presence of stereotype images and descriptions, so the treatment of the topic takes into account the outlook of the Serbian elites (from Belgrade, the local elite of Kosovo, and Serbian diplomatic representatives in service abroad). The testimonies left by them provided source evidence accessible directly in the documentary material, and indirectly in the works of historians who used and interpreted the material. The article also refers to the authors own findings, included in his as yet unpublished doctoral dissertation (Serbs and Albanians in the Years 1878-1918, June 2005). In disclosing the myths present in Serbo-Albanian relations on the turn of the 19th and 20th century, thus also in the attitude of the Serbian elite to Albanians, and reflected as well in the then emerging Albanian issue, attention is drawn to the Serbian myth of Kosovo, the Serbian myth of the Golden Age, Serbian and Albanian heroic myths and the Albanian myth of the nations origin. The fact that Serbs justified their nations rights to the territory of the Kosovo vilayet by referring to the first of the above mentioned myths whereas Albanians based their claims to the disputed territories on last one, inevitably led to conflicts, which often evolved from milder forms to open confrontations with the use of force.

54 Zob. M. Vojvodic , Prilike na Kosovu i Metohiji i politika Srbije 1881-1912, w: tegoz , Srbija i balkansko pitanje (1875-1914), Novi Sad 2000, s. 59-60; S. Eldrov, Srbskata voraena propaganda v Makedonija (1901-1912), Sofija 1993, s. 35-37; M. Brusin, Rasprava o Kosovu. Zato gubimo Kosovo?, Novi Sad 2004, s. 32.

You might also like