TEMAT MIESICA

OD PRZEDWIOSNIA DO ZIMY
Lipcowe strajki na Lubelszczynie; przeomowy dla lska strajk w Fazosie w Tarnowskich Grach; wkad poznaskiego w walk Solidarnoci o wolne media w ramach akcji Zejdziemy z murw, gdy wejdziemy na anteny radia i telewizji; fiolki z gazem podrzucone przez nieznanych sprawcw pod katowick kopalni Sosnowiec, dramatyczna decyzja bombiarzy w Legnicko-Gogowskim Okrgu Miedziowym w 1982 r. oto pi historii z czasw pierwszej Solidarnoci.

1980 1982
SOLIDARNOSC
Marcin Dbrowski, OBEP IPN Lublin zaoga najwikszej na Lubelszczynie Fabryki Samochodw Ciarowych. Fala przerw w pracy oficjalnie wadze unikay sowa strajk obejmowaa kolejne zakady w tym miecie. Doszo do precedensw: w widniku zakoczono protest podpisaniem porozumienia wadz ze strajkujcymi. Podobne porozumienia zawarto w kilku zakadach na Lubelszczynie. Wszdzie powtarzaa si ta sama metoda dziaania: protest ograniczano do terenu przedsibiorstwa, organizowano wiec zaogi, podczas ktrego formuowano postulaty i wyaniano przedstawicielstwa strajkujcych. W wikszych za-

Pocztki Solidarnoci na Lubelszczynie

Fal strajkw w Polsce w 1980 r. wywoay lipcowe podwyki cen wyrobw misnych w zakadowych stowkach i bufetach. Gospodarka PRL, prbujca zastosowa niemoliwe do zrealizowania ekonomiczne zaoenia ustroju, znalaza si na kolejnym zakrcie. Podwyka spowodowaa spontaniczny bunt zag pocztkowo tylko w pojedynczych przedsibiorstwach w rnych orodkach w kraju. 8 lipca, kiedy podczas porannej przerwy stwierdzono nowe ceny w zakadowym bufecie, stana praca w Wytwrni Sprztu Komunikacyjnego PZL w widniku. Po dwch dniach zastrajkowaa kadach tworzono strae strajkowe pilnujce porzdku. Postulaty miay gwnie charakter ekonomiczny i pracowniczy, domagano si rekompensat w postaci podwyek wynagrodze, poprawy warunkw pracy i lepszego zaopatrzenia w miecie.

Robotnicy przeciwko pastwu robotnikw Robotnicy, yjcy w pastwie robotniczym, upomnieli si wreszcie o nalene prawa, o ktrych do tej pory syszeli jedynie w partyjnych przemwieniach. Widoczne byo zniecierpliwienie wobec niezrealizowania obietnic Edwarda Gierka zoonych na pocztku lat 70.

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 3 sierpnia 2007 r.

SOLIDARNO 19801982

Wydarzenia na Lubelszczynie nabray przeomowego charakteru 16 lipca, gdy zastrajkowali kolejarze, najpierw w Lokomotywowni Lublin, a potem caym lubelskim Wle PKP. Sytuacja w Lublinie przybraa znamiona strajku generalnego kolejno stany komunikacja miejska i czciowo PKS, zastrajkowali te kierowcy zaopatrzenia handlu, wskutek czego w sklepach zaczo brakowa mleka i wielu innych artykuw spoywczych. Niezadowolenie spoeczne objo te okoliczne miasta: Puawy, Lubartw i Kranik. Dziaania zag nie byy jednak koordynowane, gdy nie powsta midzyzakadowy komitet strajkowy. Dopiero teraz po latach mona oceni, e umiarkowany charakter pracow niczych da na Lubelszczynie mia dobry wpyw na ewolucyjny przebieg wydarze w Polsce latem 1980 r. Spon taniczny charakter strajkw i socjalno-ekonomiczny zakres da powodoway, e wadzom komunistycznym atwiej byo zaakceptowa robotnicze protesty. Biuro Polityczne KC PZPR nie potpio przerw w pracy w Lublinie. Powoano komisj rzdow do rozpatrzenia postulatw, na czele ktrej stan wicepremier Mieczysaw Jagielski, wczesny pose z wojewdztwa lubelskiego. Dlatego, kiedy 24 lipca strajki na Lubelszczynie ostatecznie wygasy, a trzy ty godnie pniej wybuchy ze wzmoon si na Wybrzeu, komisj rzdow przerzucono w nowy gorcy region, gdzie Jagielski podpisywa porozumienia w Stoczni Gdaskiej. Okazuje si, e lipcowe strajki na Lubelszczynie byy na tyle wane, i zarwno w lokalnej tradycji, jak i w literaturze naukowej utrwalio si ju pojcie Lubelskiego Lipca. Midzy 8 a 24 lipca zastrajkowao tu ponad 150 zakadw pracy i kilkadziesit tysicy osb. Wadze, tu po fali strajkw, dokonay swoistej inwentaryzacji 1200 susznych (jak okrelano oficjalnie) wnioskw i postulatw o charakterze wewntrzzakadowym, socjalnym i ekonomicznym. Ale byy take postulaty nieuznane za suszne. Przypomniano niespenion obietnic wolnych sobt z 1971 r. Upomniano si te o zrwnanie zasikw rodzinnych dla robotnikw z tymi dla milicji i wojska. Wiele zag zakwestionowao dotychczasow rol zwizkw zawodowych, cho nie odwaono si jeszcze na formuowanie postulatw o wolnych zwizkach zawodowych. Najdalej poszli kolejarze z lubelskiej Lokomotywowni, ktrzy wywalczyli obietnic nowych, bar dziej demokratycznych wyborw do rady zakadowej odbyy si one 18 sierpnia.

Drewniana rzeba robotnika sprzed Lubelskich Zakadw Naprawy Samochodw w symbolicznym gecie rozpociera rce z zerwanymi kajdanami gocjacjami, staa si wzorcem dla kolej nych strajkujcych orodkw. Po podpisaniu porozumie sierpnio wych, Lubelszczyzna natychmiast do czya do innych regionw budujcych niezalene struktury. Impuls ponownie wyszed ze widnika, gdzie 10 wrzenia 1980 r. przedstawiciele komitetw zao ycielskich, najczciej z lipcowym ro dowodem, zawizali Midzyzakadowy rodkowo-Wschodni Komitet Zaoycielski Niezalenych Samorzdnych Zwiz kw Zawodowych. Solidarno w na zwie pojawia si dwa tygodnie pniej. W nastpnych miesicach Region rodkowo-Wschodni Solidarnoci ob j niemal ca Lubelszczyzn. Na prze omie kwietnia i maja 1981 r. skupia ju w swych szeregach 332 tys. zwizkowcw w 1300 organizacjach zakadowych. Lubelska Solidarno pamitaa (i nadal pamita) o ogromnym znaczeniu lipca: w pierwsz rocznic strajkw, w 1981 r., w wielu zakadach pracy odprawiono pierwsze od 35 lat msze wite na terenie socjalistycznych zakadw pracy, odsonito pomniki i tablice. Najbardziej przejmujcy monument powsta przy Lubelskich Zakadach Naprawy Samochodw jednego z wyrniajcych si bojo woci zakadw pracy w lipcu 1980 r. i w grudniu 1981 r. drewniana rzeba robotnika w symbolicznym gecie rozpociera rce z zerwanymi kajdanami.

Przeamana bariera strachu Najwikszym wkadem lipcowych strajkw na Lubelszczynie w gorce polskie lato 1980 byo przeamanie bariery strachu przed komunistyczn wadz, ktra dotychczas surowo karaa upominajcych si o swoje prawa. Pokojowa, okupacyjna forma lipcowych strajkw, poczona z ne -

II

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 3 sierpnia 2007 r.

SOLIDARNO 19801982

Przeom na lsku
dr Jarosaw Neja, OBEP Katowice 21 sierpnia 1980 r. zastrajkowaa zaoga Fabryki Zmechanizowanych Obudw cianowych Fazos w Tarnowskich Grach, produkujca nowoczesne urzdzenia dla grnictwa. Jednak protest ten nie by pierwszym wystpieniem robotniczym latem 1980 r. na Grnym lsku. W drugiej poowie lipca doszo do powanych sytuacji konfliktowych w kilkunastu katowickich przedsibiorstwach. Sprawy pacowe, problemy wewntrzzakadowe i socjalne byy przyczyn wybuchu 1 sierpnia strajku w Zakadach Tworzyw Sztucznych Erg w Bieruniu Starym. Bunt wygaszono, obiecujc zrealizowanie da. Dochodzio do kolejnych robotniczych wystpie, jednak protest w Fazosie zdecydowanie rni si od innych, m.in. pojawieniem si da oglnospoecznych i postulatw solidaryzujcych si z Wybrzeem.

Strajk w Fazosie Latem 1980 r. zaoga Fazosu wielokrotnie zwracaa si bez powodzenia do dyrekcji, organizacji partyjnej i rady zakadowej w kwestiach problemw pacowych i socjalnych, a take z pro bami o wyjanienie biecej sytuacji w kraju. Coraz trudniej byo zachowa spokj, zwaszcza po tym, jak od poowy sierpnia zaczy napywa informacje o wielkich strajkach na Wybrzeu i o rozmowach prowadzonych z wadzami przez Midzyzakadowe Komitety Strajkowe w Gdasku i Szczecinie. 21 sierpnia po przerwie niadaniowej robotnicy spawalni przerwali prac i za dali spotkania z dyrekcj. Przyczyli si do nich pracownicy wydziau mechanicznego, galwanizerni i montau. Protestujcy wyjaniali, i nie otrzymali od dyrekcji adnych odpowiedzi na postulaty, doszo do maswki pierwszej zmiany. Sytuacj prbowa opanowa jeden z zastpcw dyrektora. Poniewa jednak nie by w stanie odpowiedzie na zadawane pytania, robotnicy stwierdzili, e bd rozmawia jedynie z dyrektorem. dania sfor muowano jako doku ment Postulaty i dania pracownikw Fazosu dotyczce zakadu pracy. Pi smo wrczono dyrektorowi, ktry wyszed do zaogi w towarzystwie wiceministra grnictwa Janusza Strzemiskiego. Strajkujcy wyznaczyli dyrekcji czterogodzinny termin odpowiedzi. Po stulaty oprcz spraw odnoszcych si cile do zakadu, m.in. pacowych, socjalnych, przeprowadzenia wolnych wy borw do rady zakadowej, dotyczyy take kwestii oglnospoecznych. dano zwikszenia zasikw rodzinnych do wysokoci obowizujcych w wojsku i milicji, poprawy zaopatrzenia placwek handlowych, likwidacji sklepw komercyjnych i przywrcenia cen z ma -

Zdaniem kierownictwa katowickiej SB strajk w Fazosie przyspieszy dojrzewanie tendencji strajkowych w ssiednich zakadach ja 1976 r., obnienia opat za przedszkola, zwikszenia nakadw ksiek szkolnych i drukw, zmniejszenia wydatkw na cele propagandowe i reprezentacyjne. Strajkujcy domagali si te penej informacji na temat sytuacji w kraju i postulatw wysunitych przez zaogi Wybrzea, dali umoliwienia wystosowania listu solidarnociowego. Na kolejne spotkanie ze strajkujcymi dyrektor przyby w towarzystwie komisji m.in. wiceministra grnictwa, sekretarza KW PZPR Wiesawa Kiczana, prezydenta Tarnowskich Gr oraz sekretarza ekonomicznego tamtejszego KM PZPR. Komisja przystaa wprawdzie na realizacj postulatw dotyczcych spraw zakadowych i branowych, odegnaa si jednak od da oglnospoecznych. Jej czonkowie byli przekonani, e do wygaszenia strajku wystarcz gwarancje podwyek pac i po prawy warunkw pracy. Po naradzie zaoga zdecydowaa, e strajk bdzie kontynuowany, a do przyjcia przez komisj pozostaych da. Rozpoczy si kolejne rozmowy, naciski na pojedynczych pracownikw, kilkakrotnie bez powodzenia prbowa no zama strajk przy pomocy partyjnych amistrajkw. tak si nie stao, od 1 wrzenia zaoga postanowia wznowi strajk. Ustalenia te, jak rwnie poparcie dla robotnikw Wybrzea i ich dezyderatw w tym najwaniejszego, powoania niezalenych od wadz zwizkw zawodowych znalazy si w rezolucji sporzdzonej
Strajk w Fazosie i wysunite przez jego pracownikw dania o charakterze oglnospoecznym i postulaty solidaryzujce si z Wybrzeem stanowiy now jako w dotychczasowych wystpieniach pracownikw przemysu lskiego i zagbiowskiego. Wadze partyjne i administracyjne oraz kierownictwo MO i SB zdaway sobie spraw z tego, e jeeli tarnogrski protest pocignie za sob inne zakady, sytuacja stanie si powana. Zdaniem kierownictwa katowickiej SB strajk w Fazosie przyspieszy dojrzewanie tendencji strajkowych w ssiednich zakadach. Istotnie, spoecznego poruszenia nie dao si ju zatrzyma. Do 28 sierpnia, kiedy grnicy Manifestu Lipcowego rozpoczli swj synny protest zakoczony 3 wrzenia podpisaniem z wadzami porozumienia jastrzbskiego, SB zarejestrowaa liczne przypadki niezadowolenia zag. Wprawdzie nie dochodzio jeszcze do otwar tych strajkw, coraz czciej jednak na krtko przerywano prac i w atmosferze oglnego napicia podejmowano rozmowy z dyrek cjami, sekretarzami komitetw zakadowych i miej skich par tii, przedstawiajc im postulaty pacowe, socjalne, a take oglnospoeczne i polityczne. Charakterystyczne, e podobnie jak w przypadku Fazosu, stosunkowo atwe do wynegocjowania w czasie rozmw z kierownictwami i dyrekcjami okazyway si dla pracownikw poszczeglnych zakadw i przedsibiorstw postulaty o charakterze zakadowym, natomiast dania oglnospoeczne i polityczne byy od razu odrzucane jako niemoliwe do zrealizowania, ewentualnie starano si odwleka termin udzielenia w tych kwestiach konkretnych odpowiedzi.

Tymczasowy kompromis Kompromisowe rozwizanie kryzysu miao miejsce nastpnego dnia. Strajkujcy zawiesili protest na tydzie, aby, jak mwili, niepotrzebnie nie powodo wa dalszych strat, ktre w kocu ude rz w nas samych. Do tego czasu wa dze miay zrealizowa postulaty. Gdyby

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 3 sierpnia 2007 r.

III

SOLIDARNO 19801982

przez strajkujcych. Wadze pod naciskiem zaogi zgodziy si na ogoszenie tego dokumentu w radiu i telewizji, ale ostatecznie do tego nie dopuciy. Zgod nie z zawart umow za udzia w straj ku nie groziy konsekwencje dyscyplinarne, robotnicy zobowizali si do od pracowania strat spowodowanych przerw. 22 sierpnia przed godzin 11 Fazos przystpi do pracy. Tego samego dnia wysano do Gdaska dwch delegatw, kadego inn drog, ktrzy mieli pozyska informacje o tym, co si tam faktycznie dzieje i dostarczy do Stoczni uchwa Fazosu. Tylko jednemu z nich udao si spotka z przedstawicielami trjmiejskiego MKS. Powrci 25 sierpnia i podczas spotkania z zaog, na ktre zaproszono rwnie dyrektora fabryki, przedstawi 21 gdaskich postulatw oraz odezw MKS na temat niezalenych zwizkw zawodowych. Wadze nie wypeniy wszystkich wa-

runkw umowy zawartej z zaog Fazosu. Do koca sierpnia wyjaniono wprawdzie spraw sposobu realizacji postulatw zakadowych, a pewn ich cz speniono, jednak co do da oglnospoecznych tumaczono si brakiem odpowiednich kompetencji. Do wznowienia strajku nie doszo, gdy zawarte w Szczecinie i Gdasku porozumienia tamtejszych MKS ze stron partyjno-rzdow robotnicy tarnogrskiej fabryki uznali za spenienie wasnych da. 3 wrzenia dyrekcja zakadu podpisaa porozumienie z przedstawicielami tworzcych si niezalenych zwizkw zawodowych. Od momentu wybuchu strajku na Manifecie Lipcowym strajki w woje wdztwie nastpoway lawinowo. W kulminacyjnym momencie, tj. 2 wrzenia, protestowao 50 zakadw i przedsibiorstw, w tym 25 kopal. Do 5 wrzenia, kiedy gwna fala protestw zacz -

a opada, przystpio do nich 49 kopal wgla kamiennego zatrudniajcych 276 tys. osb, z czego w strajkach wzi o udzia a 238 tys. grnikw, co stanowio 86 proc. stanu osobowego zag. Po 5 wrzenia protesty objy mniejsze zakady pracy w wojewdztwie, ale te byy ju znacznie krtsze, zazwyczaj kilkugodzinne. Wedug danych MO i SB w okresie od 21 sierpnia do 2 padziernika na terenie wojewdztwa katowickiego przerwy w pracy wystpiy w 272 zakadach zatrudniajcych ogem 880 tys. ludzi, z czego w protestach wzio udzia 310 tys. pracownikw. W porwnaniu z wcze niejszymi kryzysami spoeczno-politycznymi w PRL byo to niespotykane dotd oywienie rodowisk pracowniczych Grnego lska i Zagbia Dbrowskiego. Efektem tego byo stworzenie w regionie w niedalekiej przyszoci silnych struktur NSZZ Solidarno.

Zejdziemy z murw...
Przemysaw Zwiernik, OBEP IPN Pozna Jednym z niezrealizowanych postulatw NSZZ Solidarno, ktry zgaszano w latach 19801981, by dostp do rodkw masowego przekazu, przede wszystkim radia i telewizji. Zwizek zaangaowa si rwnie wraz z innymi organizacjami opozycyjnymi w walk o wolno sowa i przeamanie monopolu cenzury. Dziaania te byy widoczne szczeglnie w drugiej poowie 1981 r. W jednej z uchwa przyjtych podczas I Walnego Zebrania Delegatw Regionu Wielkopolska zaprotestowano przeciw monopolowi aparatu par tyjno-pastwowego na dysponowanie rodkami masowego przekazu w Polsce. 19 i 20 sierpnia 1981 r. przeprowadzona zostaa oglnopolska akcja pod hasem Dni bez prasy. W jej zorganizowanie w czyo si take kierownictwo wielkopolskiej Solidarnoci. rwnie w sprawie nasilajcej si wwczas kampanii propagandowej prowadzonej w rodkach masowego przekazu przeciwko Solidar noci. W opinii zwizkowcw wadze powinny zrozu mie, e rodki masowego przekazu s wasnoci spoeczn i nie mog suy kolejnym ekipom rzdzcym oraz szanowa konstytucyjne prawo spoecze stwa do naczelnej wartoci demokracji wolnego sowa. 19 sierpnia 1981 r. (w ramach Dni bez prasy) strajk podja drukarnia Poznaskich Zakadw Graficznych, a Zarzd Regionu (ZR) NSZZ Solidarno

Naczelnej war toci demokracji Zgodnie z decyzj Krajowej Komisji Porozumiewawczej (KPP) protest ten by reakcj na niewywizywanie si strony rzdowej z porozumie sierpnio wych, ktre gwarantoway poszerzenie granic wolnoci sowa. Protestowano

Malowanie hase na murach byo form walki oglnopolskiej kampanii Solidarnoci o uzyskanie dostpu do rodkw masowego przekazu

IV

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 3 sierpnia 2007 r.

SOLIDARNO 19801982

Wielkopolska kolportowa Apel drukarzy wzywajcy do bojkotu oficjalnej prasy. O przebiegu protestu tak informoway Wiadomoci Dnia: Akcja ta proklamowana zostaa jako protest przeciwko niedopuszczeniu Solidarnoci do rodkw masowego przekazu. W celu przeciwdziaania protestom, SB utrudniaa oflagowywanie strajkujcych zakadw. W liczbie 30 tys. egz. ukazao si take skomasowane wydanie trzech poznaskich dziennikw: Gazety Poznaskiej, Gosu Wielkopolskiego i Expressu Poznaskiego. Periodyk ten wydrukowano w Wojskowych Zakadach Graficznych Wojsk Lotniczych w Poznaniu, a wikszo jego nakadu zostaa rozkolportowana kanaami partyjnymi w zakadach pracy. Funkcjonariusze SB przejmowali take tysice ulotek Solidarnoci wzywajcych do bojkotu prasy. 20 sierpnia z inspiracji SB za porednictwem dyrekcji Poznaskich Zakadw Graficznych przewodniczcy KZ NSZZ Solidarno odwoa w czasie spotkania z zaog akcj protestacyjn w tych zakadach. Tego samego dnia SB zainspirowaa spotkanie zespow redakcyjnych trzech wymienionych wczeniej dziennikw i uchwalenie rezolucji w duchu zblionym do komentarza redakcyjnego PAP-u, potpiajc owiadczenie Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich.

Solidar noci przez funkcjonariuszy MO. Zwizane to byo m.in. z prowadzonymi przez Zwizek akcjami o charakterze propagandowym, kiedy dziaacze Solidar noci i NZS zintensyfi kowali przeprowadzanie akcji plakatowych na terenie miasta. Wielu rozwiesza j cych zwiz kowe pla ka ty by o za trzy my wa nych przez mi li cjan tw, np. 5 padzier nika spisano lub zatrzymano robotnikw Stomila, ktrzy roz wie sza li pla ka ty So li dar no ci w Poznaniu. Byo to moliwe dziki infor macji uzyskanej od TW Macieja o przygotowywaniu akcji przez pracownikw Stomila. Podobne dziaania prowadzone gwnie przez patrole MO podejmowano do grudnia 1981 r., szczeglnie w czasie trwania oglnopolskiej kampanii S o uzyskanie dostpu do rodkw maso wego przekazu pod hasem: Zejdziemy z murw, gdy wejdziemy na anteny radia i telewizji. Od 17 listopada 1981 r. malowano napisy na murach, gdy w ocenie dziaaczy Solidarnoci po roku bezskutecznych stara, rozmw, umw, porozumie wysiki Zwizku o uzyskanie dostpu do rodkw masowego przekazu pozostaway bezowocne.

Akcja Stomila Jesieni zwikszya si jeszcze liczba zatrzyma i przesu cha dzia a czy

Preludium do stanu wojennego Zatrzymania uczestnikw akcji kolpor taowych i malowania napisw, spisywanie i doprowadzanie na komisaria ty MO, konfiskowanie pdzli i farb nasiliy si w grudniu 1981 r. Milicja podejmowaa takie dziaania m.in. wo-

bec studentw Politechniki Poznaskiej prowadzcych w porozumieniu z NSZZ S akcje malowania napisw w Poznaniu. Zatrzymano nawet licealist, ktry wsplnie z czonkami S rozdawa specjalne wydanie Wiadomoci Dnia powicone akcji ZOMO przeciwko studentom WOSP w Warszawie. Po przewiezieniu do komisariatu skonfiskowano mu nieocenzurowane publikacje, a nastpnie zwolniono. Tego samego dnia funkcjonariusze MO otrzymali rwnie polecenie zatrzymania innych osb kolpor tujcych przy rondzie Koper nika wydawnictwa S, ale z powodu tumu odstpiono od interwencji. Wraz z narastaniem napicia, 2 grudnia 1981 r. ZR NSZZ Solidarno Wielkopolska, podczas nadzwyczajnego posiedzenia, przyj uchwa, w ktrej zwraca uwag na powtarzajce si brutalne akcje skierowane przeciwko S, zatrzymywanie czonkw Zwizku oraz pobicia dziaaczy i napady na nich. W jego ocenie eskalowanie napicia przez resort bezpieczestwa spowodowane byo brakiem odpowiedniej reakcji ze strony Zwizku. Obecnie wiadomo ju, e wydarzenia te zwizane byy z przygotowaniami do wprowadzenia stanu wojennego, a krtki okres wzgldnej wolnoci dobiega koca. Niewtpliwie jednak wanym osigniciem Solidarnoci oraz caej opozycji demokratycznej w latach 19801981 byo przeamanie monopolu cenzury.

Wywrcona Nysa i fiolki z gazem

dr Tomasz Kurpierz, OBEP IPN Katowice Znaki narastajcej konfrontacji, ktrej apogeum nastpio w grudniu 1981 r., widoczne byy ju wyranie od jesieni. We wrzeniu Leonid Breniew na posiedzeniu Biura Politycznego KC KPZR w ostrych sowach wypowiedzia si o I Krajo wym Zjedzie Delegatw NSZZ S. W tym sa mym miesicu w licie przekazanym przez so wieckiego ambasadora Moskwa domagaa si podjcia przez polskie wadze zdecydowanych i radykalnych krokw w celu przecicia zoliwej antysowieckiej propagandy i wrogich wobec ZSRR akcji. Takie enuncjacje, wzmocnione wiel kimi manewrami wojskowymi armii sowieckiej przy polskiej granicy, wzmaga y pozycj i determinacj polskich towarzyszy dcych do zdawienia karnawau Solidarnoci si. Wybr Jaruzelskiego na I sekretarza PZPR, ktry skupi w rkach ca kontrol nad parti, administracj pastwow oraz wojskiem, pokaza, e wadza zmierza w kierunku konfrontacji. Na pierwsze efekty tych zmian nie trzeba byo dugo czeka. Take na Grnym lsku i w Za gbiu, gdzie w drugiej poowie pa dziernika miay miejsce dwa wydarze nia, ktre odebrane zostay przez opini publiczn jako prowokacje wymierzone w dziaaczy Solidarnoci oraz najwaniejsz w regionie grup spoeczn grnikw. osoby, zgromadzi si tum ok. 3 tys. lu dzi dajcych ich uwolnienia. Sytuacja staa si jeszcze bardziej napita po pojawieniu si jednostek ZOMO. W stron komisariatu poleciay kamienie, powybijano szyby. Wzburzeni demonstranci wywrcili milicyjn Nys i prbowali wedrze si do budynku. Atmosfer ostudziy dopiero interwencje czonkw Zarzdu Regionu S, ktrzy zaprowadzili demonstrantw pod siedzib zwizku. Manifestanci rozeszli si przed godzin 22, za do pnej nocy w centrum Katowic pojawiay si patrole milicyjno-wojskowe. Likwidacja punktu kolportau pokazaa, jak niewiele brakowao do wybuchu regularnej bitwy, podczas ktrej moga pola si krew. W kilka dni pniej dramatyczne wydarzenia wstrzsny Zagbiem. 27 padziernika przed Sdem Rejonowym w Sosnowcu miaa si odby, kilkakrotnie przesuwana, rozprawa przeciwko Wojciechowi Figlowi i siedmiu innym dziaaczom Solidarnoci z kopalni Sosnowiec. Oskareni podczas strajku ostrzegawczego 7 sierpnia, po

O wos od rozlewu krwi 20 padziernika 1981 r. w centrum Katowic doszo do pierwszych zaj, ktre nieomal nie zakoczyy si rozle wem krwi. Na tamtejszym rynku dziaa kierowany przez Tadeusza Buranow skiego, czonka Zarzdu Regionu Soli darnoci, samochodowy punkt kolpor towania prasy i wydawnictw bezdebito wych. Sprzeda prowadzono ju od jakiego czasu, jednak akurat tego dnia funkcjonariusze MO zadali jej prze rwania. Kolporterzy odmwili, co zmu sio milicjantw do uycia siy obsuga punktu zostaa zatrzymana, auto od holowane. Kto podj takie decyzje, nie wiadomo, jednak sytuacja szybko za cza si wymyka spod kontroli. W krtkim czasie przed komisariatem MO, gdzie umieszczono zatrzymane

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 3 sierpnia 2007 r.

SOLIDARNO 19801982

i suby informacyjne S. 3 listopada na biurkach najwaniejszych komunistycznych dygnitarzy znalaz si specjalny raport powicony zajciom w kopalni Sosnowiec. Strajk trwa kilkanacie dni i zakoczony zosta dopiero 12 listopada, po wielu negocjacjach, wizycie Lecha Wasy w kopalni i po wyemito waniu w TVP transmisji z przebiego konferencji prasowej z protestujcymi.

Powokacja w Sosnowcu kilku prbach wprowadzenia przez wadze kopalni na teren zakadu amistrajkw, zamknli kierownictwo w sali konferencyjnej i usunli umieszczon na szybie kopalni picioramienn czerwon gwiazd, co spotkao si z natychmiastow reakcj prokuratury. W przeddzie rozprawy w caym Sosnowcu odbyy si w zakadach pracy maswki w obronie Figla, takswki udekorowane byy flagami Solidarnoci. Jednoczenie w miecie pojawiy si wojskowo-milicyjne patrole wyposaone w bro dug. Rozprawa nie odbya si z powodu, jak oficjalnie podano, choroby sdziego, sytuacja bya jednak nadal bardzo napita. dopiero pnym wieczorem pojawiy si specjalistyczne suby chemiczne, ktre otoczyy teren zabezpieczony przez samych grnikw. Zaoga kopalni ogosia strajk okupacyjny, dajc oczyszczenia terenu i przybycia przedstawicieli wadz. W dniu incydentu do kopalni nie przyby jednak aden oficjel. Stan niepewnoci o zdrowie i ycie poszkodowanych utrzymywa si do pnocy, kiedy okazao si, i substancja z fiolki bya niegrona dla ycia. Sprawa nabraa duego rozgosu, o prowokacji pisay zagraniczne agencje

Coraz bardziej konfrontacyjne wadze Oba zdarzenia sprowokowane przez milicjantw zajcia na katowickim rynku oraz prba wywoania paniki w So snowcu byy zgodne z coraz bardziej nastawion na konfrontacj polityk wadz centralnych. Przez dziaaczy S zostay odczytane jako prowokacje eskalujce konflikt i przygotowanie do rozwiza siowych. Szczeglne emocje wzbudzia sprawa zatrucia gazem, o co grnicy podejrzewali SB. Na podstawie znanych obecnie materiaw nie sposb stwierdzi, kto by inspiratorem tego zajcia, z pewnoci byy one wadzom na rk, bowiem oba wydarzenia stay si pretekstem do atakw na Soli darno. Uwaany za zaufanego Moskwy I sekretarz KW PZPR w wojewdztwie ka towickim Andrzej abiski, oceniajc na jednej z partyjnych maswek wyda rzenia na katowickim rynku, stwierdzi m.in., i ekstremalne krgi Solidarnoci bez wytchnienia realizuj sw poli tyk wywoywania nowych napi. Doda, e organizatorzy prowokacji, dziaacze Solidar noci wiadomie spowodowali zajcia, ktre w swej wymowie maj charakter wystpienia przeciwko wadzy i porzdkowi publicznemu, a zajcia w Katowicach, podobnie jak inne wydarzenia w kraju, wskazuj na to, e dziaaczom Solidarnoci zaley na wywoywaniu cigych

Gaz w Ruchu W tej gorcej atmosferze przed poudniem, na plac przed wejciem do kopalni Sosnowiec podjecha samochd (wedug wiadkw czarna Woga lub Fiat 125), z ktrego niezidentyfikowany mczyzna wyrzuci w pobliu gwnej bramy i kiosku Ruchu trzy fiolki. Dwie z nich pozostay nieuszkodzone, jednak z jednej rozbitej zacz si wydobywa niewidoczny, gryzcy gaz. Z ob jawami zatrucia do szpitala trafio ponad 60 osb pracownicy kopalni i mieszkacy pobliskich blokw, w tym kilkoro dzieci. Wrd grnikw roze szy si plotki, i by to gaz bojowy, obawiano si rwnie, i podobne fiolki mogy zosta wrzucone do szybw wdechowych dostarczajcych pracuj cym pod ziemi powietrza. Silne wzburzenie i narastajc psychoz potgowa fakt, i na miejscu oprcz kilku miej scowych milicjantw, nie byo nikogo,

Zdjcie Archiwum Stowarzyszenia Pokolenie w Katowicach

VI

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 3 sierpnia 2007 r.

SOLIDARNO 19801982

napi spoecznych, na podburzaniu anarchistycznych i chuligaskich grup do wystpie, ktre mog przynie niekontrolowany przebieg zdarze. Odnonie do zatrucia gazem, wadze wielokrotnie sugeroway, i inspiratorem zajcia mg by sam Figiel, ktremu miao rzekomo zalee na odwleczeniu procesu. Jeeli doda si do tego inne dziaania komunistw na tym tere-

nie pobicie w maju 1981 r. pracowni kw Zarzdu Regionu, zamieszki w ma ju i czerwcu tego roku na katowickim dworcu, ktre odbyway si przy biernej postawie milicjantw czy te bardzo nagonion spraw zamieszczenia na amach jednej z gazet zwizkowych So lidarnoci z huty Katowice rysunkw satyrycznych z Breniewem jako niedwiedziem wszystko to moe sugero -

wa, i region lsko-dbrowski mg by dla wadz poligonem dowiadczalnym i obszarem testowania rozwiza, do ktrych wadza ostatecznie otworzya drog jesieni 1981 r. Wydarzenia w kopalni Wujek i innych zakadach przemysowych regionu gr nolsko-zagbiowskiego po wprowadzeniu stanu wojennego to potwierdziy.

Kryptonim Podmuch
dr Sebastian Ligarski, OBEP IPN Wrocaw 13 lutego 1982 r. wrocawska Gazeta Robotni cza przedstawiaa apokaliptyczn wizj wybuchu adunku podoonego pod lubisk stacj CPN. W jego wyniku mier ponieliby ajenci stacji i kierowcy samochodw, zawaleniu ulegy by ciany pobliskich budynkw, a w promieniu kilkuset metrw wypadyby z okien szyby. Kon kludowano, e z nieba lecia y by strumienie ognia, a Ludzie, ktrzy nie zginli na miejscu pon[liby] ywcem. By to pierwszy z kilkunastu adunkw wybuchowych podoonych na terenie Legnicko-Gogowskiego Okrgu Miedziowego (LGOM) w 1982 r. Wikszo z nich zostaa podoona przez dziaaczy podziemnej S. Do dzi pokutuje przekonanie, e adunki pod kadano z inspiracji SB. Przygotowywany przez wadze od sierpnia 1980 r. stan wojenny zosta wprowadzony w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. Rozlewajca si po kraju fala strajkw w zakadach pracy dotara take do Zagbia Miedziowego. W tym regionie struktury NSZZ S naleay do jednych z najsilniejszych i najlepiej zorganizowanych. W pierwszych dniach stanu wojennego stany kopalnie Lubin, Polkowice, Rudna i Sieroszowice. Do strajku przyczyy si kolejne kopalnie, zakady przemysowe i przedsibiorstwa, np. Zakad Naprawczy Maszyn KGHM w Polkowicach czy Dolnolska Fabryka Instrumentw Lutniczych, Huta Miedzi Gogw. Rozprzestrzeniajcy si protest wymusi zdecydowan reakcj wadz, brutalnie spacyfikowano zakad zaopatrzenia KGHM Zakmat, przedsibiorstwo Zanam, a szczegl nie kopalni Rudna. Podoenia bomby dokonali w nocy z 12 na 13 lutego 1982 r. Jan Koodziej oraz Ryszard Szwed. Ich celem pocztkowym nie by jednak lubiski CPN, lecz lokalny Komitet Miejski PZPR lub placwka ORMO. Znalezienie bomby doprowadzio do powoania przez kierownika Sztabu KW MO w Legnicy ppk. Jerzego Maja grupy operacyjno-ledczej (GO-) majcej za zadanie wykrycie sprawcw podoenia adunku oraz odnalezienie ewentualnych mocodawcw tego czynu. Na czele grupy stan kpt. Jerzy Mularczyk, kierownik Sekcji I Wydziau Kry minalnego KWMO w Legnicy. Pozosta li czonkowie rekrutowali si z milicji oraz SB. Ju 22 lutego 1982 r. ppk Jerzy Maj poleci przej kierowanie grup por. Mieczysawowi Szuprowskiemu z Wydziau III SB KW MO w Legnicy ze wzgldu na gbsz znajomo realiw lokalnych i wiksze moliwoci dyspozycyjne. Do momentu rozgromienia przez milicj i wojsko manifestacji 31 sierpnia 1982 r. w Lubinie oraz w innych mia stach LGOM, ledztwo GO- nie do prowadzio do wykrycia sprawcw. Wydarzenia z sierpnia 1982 r. miay fundamentalne znaczenie dla rozwoju sytuacji w Zagbiu Miedziowym. mier trzech osb, setki rannych, bezkarno mordercw z MO wzmogy wcieko mieszkacw LGOM. dniach padziernika ujawniono kolejne 3 adunki wybuchowe. Po ujawnieniu bomby w Gogowie Komendant Wojewdzki MO w Legnicy ppk Marek Ochocki powoa now, rozbudowan grup operacyjno-ledcz. W jej skadzie mieli znale si specjalnie dobrani funkcjonariusze MO i SB. Podzielono ich na dwie grupy tzw. lubisk dowodzi dowiadczony kierownik Sekcji I Wydziau Dochodzeniowo-ledczego KWMO w Legnicy kpt. Tadeusz Klinger, a gogowsk por. Zdzisaw Sroka z tego samego wydziau. W obu grupach znaleli si take oficerowie SB KWMO w Legnicy. Brak wynikw w ledztwie wywoa reakcj dyrektora Depar tamentu III MSW oraz samego ministra spraw wewntrznych gen. Czesawa Kiszczaka. Potwierdza to fakt obecnoci w KW MO w Legnicy od poowy padziernika kpt. Kazimierza Zdebskiego, inspektora Wydziau II Departamentu III MSW, ktry nadzorowa ledztwo, a od listopada 1982 r. znalaz si w skadzie kolejnej GO-. Utworzono analityczny sztab koordynacyjny, w ktrego ska dzie znaleli si te funkcjonariusze z Komendy Gwnej MO w Warszawie, Departamentu II i III MSW. Zesp po dzielono na 3 grupy z siedzibami w Ko mendach Rejonowych MO w Lubinie, Gogowie i Polkowicach. Dziaalno GO- polegaa na analizowaniu raportw pochodzcych z r nych rde, typowaniu osb majcych ewentualny zwizek z podkadaniem bomb oraz kontakcie z tajnymi wsppracownikami. W tym celu stworzono m.in. kwestionariusz pyta, w ktry wyposaono funkcjonariuszy milicji i SB, uatwiajcy identyfikacj i przetwarzanie danych. Przeprowadzono badania w Biurze C (Archiwum MSW) dotyczce podejrzanych, wobec niektrych osb stosowano wariograf (w celach psychologicznych[sic!]) oraz poproszono o pomoc inne WUSW o wytypo wanie z wasnej sieci agenturalnej osb, ktre mogyby przenikn do tego specyficznego, hermetycznego rodowiska LGOM. Dopiero 4 stycznia 1983 r., w wyniku informacji uzyskanej od TW Skorpion, bdcego na kontakcie sekcji kryminalnej KR MO w Lubinie, GO- otrzymaa

Bomba z budzikiem Mera-Poltik W dniu znalezienia bomby rozpocz a si dla legnickich struktur aparatu bezpieczestwa operacja Wybuch, potem przemianowana na Podmuch. Wedug specjalistw Wydziau Fizyko-Chemicznego KG MO w Warszawie urzdzenie wybuchowe skadao si z budzika Mera-Poltik z jedn wskazwk, dwch paskich baterii o napi ciu 4,5 V, przewodw, dwch zapalnikw elektrycznych uywanych w gr nictwie miedzi i okoo trzech kilogramw materiau wybuchowego, prawdopodobnie dynamitu skalnego.

Kolejne bomby 17 wrzenia 1982 r. komisariat miejski MO w Lubinie zosta powiadomiony przez stacjonujce w miecie dowdz two oddziaw ZOMO z Opola, e oko o godz. 22:15 nastpia eksplozja w po bliu stowki grniczej przy ul. Skodowskiej-Curie. W okolicy wybuchu zakwaterowane byy w budynku hotelu robotniczego D-29 kompania ZOMO z Opola oraz jedna kompania ROMO z Lubina (razem 160 osb). Kolejny a dunek wybuchowy zosta podoony 2 padziernika pod drzwiami mieszka nia Edwarda Dbrowskiego. Ju 10 dni pniej wybuch nastpny, tym razem pod drzwiami czonka ORMO Jana Skowroskiego. 19 padziernika znale ziono bomb lec na parapecie okna kasyna MO w Gogowie nie wybucha wskutek sabej baterii. W ostatnich

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 3 sierpnia 2007 r.

VII

SOLIDARNO 19801982

Zdjcia operacyjne SB z 13 lutego 1982 r. Na pierwszym planie widoczna jest stacja benzynowa w Lublinie informacje o osobach majcych by jakoby sprawcami podoenia bomby pod mieszkanie Skowroskiego. TW Skorpion sucy w jednostce wojskowej w Gogowie wyszed 5 stycznia 1983 r. na przepustk udzielon dziki MO i w rozmowie z SB ujawni dalsze szczegy, bojc si oskarenia o udzia w zamachach. Wytypowano 3 osoby, spord ktrych jedna przyznaa si do konstruowania urzdze wybuchowych. niali oni swoich obowizkw tak gorliwie, jak ich koledzy. Do spraw przystpowali nieprzygotowani i nie zamierzali aktywnie walczy o udowodnienie winy oskaronym. Kolejny proces odby si w dniach 17 padziernika21 listopada 1983 r. Przed Sdem lskiego Okrgu Wojskowego stano 18 osb. Byli to: Zygmunt Bur chardt, Stanisaw Zabielski, Marek Mi kus, Jan Koodziej, Ryszard Szwed, Zbigniew Korczowski, Mirosaw Modecki, Tadeusz Knap, Zygmunt Szymaski, Zbigniew Jurkowski, Bogusaw Grobelny, Wadysaw Malanyk, Roman Haniszewski, Marian Jurczyk, Lech Duaw ski, Wiesaw Skiba, Andrzej Morawski, Stanisaw Damian. Podczas rozpraw gwni oskareni zmieniali zeznania, podkrelajc stosowane przez funkcjonariuszy MO metody ledcze rodem z kazamatw UB. Obrocy starali si podwaa poszczeglne kwalifikacje prawne w od niesieniu do oskaronych, argumentujc, e sprawcy nie chcieli nikogo zabi. Wskazywali te przyczyny, ktre pchny byych czonkw NSZZ S do tak radykalnych dziaa. Zwracano uwag nie tylko na stan wojenny, lecz take na wydarzenia z 31 sierpnia 1982 r. w Lubinie i w innych miastach Zagbia Miedziowego. 21 listopada 1983 r. zapad wyrok oskareni otrzymali kary 5,5 roku pozbawiania wolnoci. Wobec trzech osb umorzono postpowanie. Ostatni z procesw, jaki si odby, dotyczy podoenia bomby pod kasyno MO w Gogowie. Akt oskarenia przygotowa 30 grudnia 1983 r. wice prokurator rejonowy w Gogowie Jerzy Mudryk. Proces Henryka Fiuta, Waldemara Karcza, Zenona Tankiewicza i Fe liksa Torby odby si w dniach 7 lutego 15 marca 1984 r. przed Sdem Woje wdzkim w Legnicy. 15 marca 1984 r. zapad wyrok sprawcy zostali skazani na kary od 2 do 3 lat pozbawienia wol noci. Ocena dziaa tzw. lubiskich bombiarzy jest zoona. Stan wojenny by szokiem, a brutalna pacyfikacja zakadw pracy wywoywaa ch odwetu. Emocje spowodowane wydarzeniami z sierpnia 1982 r. nakazyway dziaa w chwili, gdy ycie za wolno kraju oddawali koledzy czy krewni. Cho czonkowie tych samorzutnych grup owiadczali, e nikomu nie chcieli zrobi krzywdy ani tym bardziej nikogo zabi, a ich bomby miay nie wybuchn, to jednak dwie eksplodoway, a ewentualne kolejne wybuchy mogy spowodowa mier niewinnych ludzi. Ponadto wybrane terminy dziaa, mi mo e zrozumiae z przyczyn politycznych, daway wadzom doskonay pretekst do walki z podziemn Solidarno ci.

Zatrzymania, procesy i leniwi prokuratorzy 19 stycznia 1983 r. zatrzymano 10 osb, w nastpnych tygodniach aresztowano kolejnych podejrzanych. Pierwszym procesem bya rozprawa sprawcw prby wysadzenia komisariatu MO w Polkowicach. Odbya si ona przed sdem lskiego Okrgu Wojskowego (OW) w dniach 2830 wrzenia 1983 r. Wyrokiem OW oskareni Janusz Ruszkowski, Marek Muszyski, Kazimierz Chociejowski, Eugeniusz Liszewski, Zbigniew Dyblik oraz Ryszard Maysz, Jerzy Horniak, Andrzej amek zostali skazani na kary od 1,5 roku do 2 lat pozbawienia wolnoci. Niektrym skazanym zawieszono wykonanie wyrokw na 2 lata. Ciekawe byo podsumowanie rozprawy dokonane przez funkcjonariu szy SB. Pisali, e ledztwo prowadzili prokuratorzy powoani do suby w czasie stanu wojennego, a potem zdemobilizowani, co powodowao, e nie wype-

Redakcja Rafa Sierchua, Wojciech Muszyski Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa Biuro Edukacji Publicznej IPN, ul. Hrubieszowska 6a, 01-209 Warszawa tel. 022 431 83 83, 022 431 83 86 Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej w Poznaniu, ul. Rolna 45a 61-487 Pozna tel. 061 835 69 00, faks 061 835 69 56 Sprzeda wydawnictw wasnych Gospodarstwo Pomocnicze IPN tel. 022 581 88 20, 022 581 88 72 Wicej informacji o dziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej: www.ipn.gov.pl

VIII

NIEZALENA

GAZETA POLSKA Warszawa, 3 sierpnia 2007 r.