Na go rze ro z e, na dole...

pokrzywy

29

c tym kich stosunko w na paszczyz nie instytucjonalnej i prywatnej, wspieraja samym proces integracji europejskiej. Nagrode za szczego PNTZP otrzymao w 2000 r. Polsko-Niemiecka lne zasugi dzy obydwoma dla rozwoju stosunko w polsko-niemieckich i porozumienia pomie przyznano Maksymilian Kolbe-Werk. krajami. Po stronie niemieckiej nagrode W 2007 r. Towarzystwo zostao laureatem konkursu Pro Publico Bono w dziedzinie dzynarodowej wspo pracy mie zyczne czasopisma: kwartalnik Dialog Towarzystwo wydaje dwa dwuje Aktuell oraz od 1993 r. rocznik Dialog: cimiu 1993 Dialog 1 Psychiatria po Os wie Dialog 2 Reforma psychiatrii 1994 Dialog 34 Byc razem byc obok 1996 Dialog 5 Byc modym w Polsce, byc modym w Niemczech 1996 Dialog 6 Od pacjenta do osoby 1998 Dialog 7 Kodeks Norymberski, 50 lat po z niej 1999 Dialog 8 Terapia i rehabilitacja psychoz 1999 Dialog 9 Wolnos c i odpowiedzialnos c 2000 Dialog 10 Przekraczanie granic 2001 Dialog 11 Mit i tabu 2002 (Wspo lnie z Polsko-Izraelskim Towarzystwem) Dialog 12 Godnos c czowieka 2003 Dialog 13 Bliskos c i obcos c 2004 Dialog 14 Los(y) ludzki(e) w krytycznych czasach 2006.
ANDRZEJ CECHNICKI cy PNTZP Przewodnicza

RZE RO Z E, NA DOLE... POKRZYWY NA GO Z NIEJ 10 LAT PO

Annemarie Franke Na go rze ro z e, na dole... pokrzywy

W czerwcu 1997 r. Danuta Zagrodzka (zm. 2007), dziennikarka, wo wczas ce w stosunkach polsko-niemieckorespondentka w Bonn, opisaa nastroje panuja obrazem ogrodu kich. Dla scharakteryzowania tych stosunko w posuz ya sie c daja c patrza na niego z go ry widzimy ro z e, a zagla od spodu pokrzywy.
w ko Stosunki niemiecko-polskie nigdy nie byy tak dobre jak dzis powtarzaja ko politycy jednej razem po go i drugiej strony. Istotnie ministrowie spraw zagranicznych z z onami chodza rach i po dek Kazimierzu Dolnym, kanclerz zaprasza polskiego prezydenta na swo j ulubiony faszerowany z oa poznali, czasem polubili. a cza ich wspo wieprzowy....na szczytach wadzy panowie sie lne cele: polityka europejska, trway poko j na kontynencie 1.
1

Gazeta Wyborcza, wydanie stoeczne, 26 VI 1997, s. 16.

30

Annemarie Franke

c stosunki 10 lat po z niej powyz szy opis brzmi niemal bajkowo. Obserwuja dzy Polska a Niemcami w czerwcu 2007 r. obraz jest niemal odwro mie cony: ro z e na dole, na paszczyz dzyludzkich i mie dzy spoeczen kwitna nie kontakto w mie stdowej obu pan sienie wami, jednakz e ponad nimi na paszczyz nie rza stw jest zatrze sie te nastroje mie dzy Polakami a Niemcami w Krzyz pokrzyw. Jak przedstawiaja owej? Krzyz owej, miejscu spotkan i centrum konferencyjnym, kto re powstao dzy Polakami i Niemcami, dzie ki w 1989 r. w duchu pojednania i porozumienia mie do oddolnej inicjatywie obywateli i odgo rnemu wsparciu obu rza w 2. Podczas uroczystego otwarcia miejsca spotkan w 1998 r. po zakon czeniu odbudowy i prac renowacyjnych, premier Jerzy Buzek wyrazi swoje z yczenia ce tego miejsca w naste puja cy sposo dotycza b:
Unikalna wartos c Krzyz owej polega na tym, z e w otwieranym was nie domu spotkan modziez y zupenie nowa przyszos zko ma wykuwac sie c polsko-niemieckich zwia w. Jestem pewien, z e modzi cy sie w Krzyz da patrzyli na zjednoczona Europe , w kto ludzie spotykaja owej be rej odz ywaja dzie solidarnos podstawowe wartos ci cywilizacji chrzes cijan skiej. Jestem pewien, z e ich celem be c : europejska wobec zagroz en cywilizacyjnych i pokoleniowa wobec wyzwan XXI wieku. Jestem wreszcie narodo c ro dzie wykuwac przekonany, iz Europa przyszos ci pozostanie Europa w. Wie wniez be sie , czy nie stawiam skromnemu centrum zbyt w Krzyz owej solidarnos c polsko-niemiecka. Zastanawiam sie wielkich wymagan . W kon cu mowa jest o kilku budynkach. A jednak nie. Istnieje juz cos takiego jak szansa tchnie cia tego ducha w caos duch Krzyz owej i stoimy przed niepowtarzalna c stosunko w polsko-niemieckich 3.

gle czas dialogu. Osoby odwiedzaja ce Lato 2007 r. w Krzyz owej to cia zdaja sobie sprawe z dziela cych je ro Krzyz owa z nic, i jednoczes nie mocno potrzebe porozumienia. Ukrain odczuwaja scy i biaoruscy uczestnicy seminarium o sytuacji w swoich krajach i jako przykad biora o prawach czowieka dyskutuja gu stosunki polsko-niemieckie, a w szczego lnos ci polityczny rozwo j Polski w cia dzynarodowego kongresu, kto ostatnich 15 lat. Gos cie mie rzy przyjechali az z Indii przestac czy Stano w Zjednoczonych nie mogli sie dziwic , z e po przekroczeniu lasku powszechnie informuje dzy Polska a Niemcami na S granicy pan stwowej mie
Z tekstu misji Fundacji Krzyz owa dla Porozumienia Europejskiego. w Polsce na terenie byej posiados Fundacja Krzyz owa ma siedzibe ci rodziny Helmutha Jamesa g z Krzyz von Moltke. W czasach nazizmu dziaaa tu grupa opozycyjna Kra owej. Jako sprzeciw wobec dyktatury i z naraz eniem wasnego z ycia, czonkowie grupy planowali demokratyczne i pokojowe . Niemcy, zintegrowane z Europa zuje do tradycji tego ruchu oporu, nonkonformizmu i odwagi cywilnej. Fundacja Krzyz owa nawia rodkowej i Wschodniej. do dos Odwoujemy sie wiadczen opozycji przeciwko dyktaturom w Europie S Prekursorzy Fundacji, Niemcy z Zachodnich i Wschodnich Niemiec, Polacy, Amerykanie i Holendrzy, chcieli tu stworzyc miejsce porozumienia europejskiego. polsko-niemiecka msza pojednania Ro wnoczes nie z upadkiem muru berlin skiego odbya sie dy Polski i Niemiec wspary inicjatywe budowy miejsca spotkan w Krzyz owej, a rza . 3 ga pamia tkowa z okazji uroczystego otwarcia Mie dzyW sercu Europy w Krzyz owej. Ksie narodowego Domu Spotkan Krzyz owa 11 czerwca 1998, s. 8.
2

Na go rze ro z e, na dole... pokrzywy

31

o niemieckiej kulturze i historii. Sa w Poland i postrzegaja Krzyz czy sie owa Wrocaw przez pryzmat polskiej kultury i teraz niejszos ci. Dla modych uczestniko w cych udzia w wymianach szkolnych najwaz biora niejsze jest wzajemne poznanie , odkrywanie podobien sie stw i ro z nic. Wiele historycznych i politycznych temato w przybliz anych jest im po raz pierwszy. Duchowni i s wieccy przedstawiciele rodkowej i Wschodniej dzynarodowej wspo mie lnoty Krzyz a z Coventry z Europy S biaja w Krzyz wspo Kos zge owej zagadnienia ekumeniczne, omawiaja prace cioa o rozwarstwianiu sie spoeprawosawnego i ewangelickiego w Rosji, dyskutuja zanej z tym pracy spoecznej. O tematach polczen stwa w Rumunii i zwia podczas sko-niemieckich przytaczanych w nago wkach gazet nie rozmawia sie seminarium, czasem tylko podczas wieczornych spotkan polscy i niemieccy sie mie dzy soba pogla dami na biez ce sprawy polityczne. uczestnicy wymieniaja a sie w Krzyz sie za cze s Ci, kto rzy spotykaja owej, uwaz aja c spoeczen stwa obywatelskiego, kto ra z wasnej inicjatywy i przekonan ksztatuje okres lone obszary przy tym ze swojego wieloletniego z ycia spoecznego i politycznego. Korzystaja dos wiadczenia zdobytego w organizacjach czy stowarzyszeniach, szkoach i unidach, rodzinach i firmach. Ludzie, kto po raz wersytetach, samorza rzy przyjez dz aja uwolnic od pierwszy do Krzyz owej i do Polski to z reguy ludzie, kto rzy staraja sie poznac otwarci stereotypo w, chca rzeczywisty obraz kraju, prawdziwych ludzi, sa c i nawia zuja c do tytuu artykuu z 1997 r. kwitna na dialog. W ten sposo b patrza pokrzywy. w Krzyz owej ro z e, a nie parza cej liczby uczestniko Mamy s wiadomos c tego, z e mimo od kilku lat rosna w gle sa oni tylko minimalnym procentem programo w Fundacji Krzyz owa, cia spoeczen stwa niemieckiego czy polskiego 4. Sformuowana przez J. Buzka teza jakos o tym, z e duch Krzyz owej tchnie w stosunki polsko-niemieckie nowa c , jak do nie spenia. Moz do tej generacji, kto tej pory sie e jego nadzieje odnosiy sie ra cioleciu trzeciego tysia clecia w peni skorzysta z europejsw tym pierwszym dziesie kiej wolnos ci i mobilnos ci, i dopiero za kilka lat zacznie wywierac wpyw na dzy Polska a Niemcami. pan stwowe i spoeczne stosunki mie

Duch Krzyz owej duga droge , kto a sie Krzyz owa jako inicjatywa ma juz za soba ra nie rozpocze w 1989 r., ale juz w latach 60. XX w. Wielu z przyjacio , kto rzy pod koniec lat 80. li inicjatywe zaoz podje enia w Krzyz owej europejskiego miejsca spotkan , pracowali lata w ruchach kos ze soba cielno-spoecznych i opozycyjnych, Polacy z Niemcami
4 o udzia prawie 4000 W 2006 r. w ok. 60 spotkaniach modziez y, szkoleniach i seminariach wzie uczestniko w: ucznio w, nauczycieli i multiplikatoro w ksztacenia modziez y. Ponad 2000 modych oso b o udzia w jednodniowych programach w Krzyz wzie owej (statystyka Fundacji Krzyz owa, 2006).

32

Annemarie Franke

du, kto tku lat zaro wno ze Wschodu, jak i Zachodu. Przedstawiciele rza rzy na pocza inicjatywe , mieli podobne dos . Tadeusz 90. wspierali te wiadczenia za soba Mazowiecki jest tutaj najlepszym przykadem 5. gu znalez zyk, aby rozmawiac Polacy i Niemcy z tego kre li juz wspo lny je i tragicznych dos o ranach poczynionych przez historie wiadczeniach ich rodzin zania takiego dialogu z czaso w okupacji, wojny i wysiedlen . Przestrzen do nawia zapewniy m.in. obozy letnie Akcji Znako w Pokuty oraz seminaria Anny Morawskiej, s rodowisko Bensberger Kreis czy tez Kluby Inteligencji Katolickiej. g po 1989 r. o ludzi z Niemiec, Grupa zaoz ycieli Krzyz owej poszerzya swo j kra sto poprzez zwia zek z historia Kre gu z Krzyz kto rzy cze owej zaczynali interesowac Polska . Podczas pierwszych spotkan sie modziez y, wtedy jeszcze w namiotach gu rozbijanych przy Domu na Wzgo rzu, siedzibie von Moltke i miejscu spotkan Kre z Krzyz owej w 19421943, braa udzia modziez zaro wno ze wschodniej, jak i zachodniej Europy. Konferencje roczne w Krzyz owej, nazwane konferencja od pocza tku poruszay tematyke , kto majowa ra znacznie wychodzia poza stosunki polsko-niemieckie, lub tez stawiaa dos wiadczenia polsko-niemieckie w szerszym, znacznie bardziej uniwersalnym konteks cie totalitarnych i wojennych dos wiadczen 6 Europy XX w. W pierwszych dokumentach zaoz ycielskich Fundacji Krzyz owa za jeden z go wnych celo w i kierunku dziaan uwaz ano pokonanie podziau Europy oraz zanie do przeamanie podziao w w gowach i sercach. Jest to widoczne nawia gu z Krzyz Kre owej, grupy opozycyjnej skupionej woko Helmutha Jamesa von za zjednoczona Europa bez granic i wolna od Moltkego, kto ra opowiadaa sie wszelkich rasistowskich, religijnych czy tez innych uprzedzen . Warunkiem pogu z Krzyz wstania takiej Europy, w przekonaniu czonko w Kre owej, bya dzy narodami Europy. Dialog jest s komunikacja pomie rodkiem do tego, aby z gna c przezwycie yc uprzedzenia i osia polityczny kompromis. gu z Krzyz W koncepcji europejskiej Kre owej czytamy:
cym jest mentalnos 1. Dla kaz dego rodzaju politycznej organizacji czynnikiem decyduja c . Nowy dek stanowic dzie realny fundament pod wspo narodo europejski porza be prace w europejskich jedynie be dzie do jednego wspo wtedy, kiedy odwoywac sie lnego europejskiego etosu, wspo lnoty postaw trznie przezwycie z obyczajowych. Dlatego tez trzeba wewne yc obecnie rozpowszechniony zlaicyzowany dzie moz ki chrzes sposo b pojmowania z ycia, co be liwe jedynie dzie cijan skiej postawie, kto ra odpowiada wo historycznej rzeczywistos ci; Europa zjednoczona pod znakiem krzyz a moz e stac sie wczas jednos cia ki czemu be dzie ja moz caos egzystencji i kultury, dzie na uformowac w jednolita c ,
5 Znako Patrz jego wspomnienia z pierwszych kontakto w z Akcja w Pokuty i Lotharem Kreyssig, z Wie , Sonderausgabe 1994. Polen und Deutsche. Ein Beitrag zur Geschichte des Dialogs, s. 239-254. 6 ycie w cieniu... dos Tematy konferencji, na przykad: 1992 Z wiadczenia mniejszos ci w s rodku Europy; 1995 Koniec wojny: wyobraz enia i ich losy; 1996 Przywro cic zdeptane prawo... na temat dzynarodowym konteks karania zbrodni przeciwko ludnos ci w mie cie; 1999: Rola Rosji w przyszej Europie.

Na go rze ro z e, na dole... pokrzywy

33

cia mys dzie w odniesieniu do ustroju europejskiego wynikaja naste puja ce 2. Z rozwinie li o samorza zasadnicze postulaty: rozwia zania typu hegemonalnego dla jednego lub poszczego a) nie przewiduje sie lnych narodo w, , z dzie miao charakter stowarzyszeniowy z zachowaniem praw do ale zakada sie e jednoczenie be cych. suwerennos ci przy ro wnouprawnionym udziale wszystkich uczestnicza dzie ograniczana, b) autonomia poszczego lnych czonko w, jes li zaistnieje taka koniecznos c , nie be tak aby jej poszczego lne funkcje w ramach caos ci mogy byc speniane two rczo i dobrowolnie. szczego rzeczywiste c) europejskie organy ustrojowe otrzymaja lne uprawnienia, kto re umoz liwia polityka europejska . kierowanie wspo lna konsekwencja przyje cia takiego stanowiska jest utworzenie europejskiej federacji, kto Logiczna ra dla d federacyjny posiadaja cy niezbe dne dobra wspo lnie realizowanych zadan utworzy jednolity, stay rza uprawnienia 7.

ludzi Kre gu z Krzyz Konfrontacja z programem politycznym i moralnos cia owej doprowadzio grupy nowej Krzyz owej (ludzi skupionych woko Krzyz owej po 1989 r.) do dyskusji o sytuacji spoecznej po zakon czeniu zimnej wojny i prawie c cioletnim podziale w Europie. Wspieranie europejskiej s pie dziesie wiadomos ci ce do poznania sie ze soba ludzi ws ro d modych ludzi oraz wysiki zmierzaja cych w ro s tku jednymi mieszkaja z nych cze ciach podzielonej Europy byy od pocza z centralnych zadan Fundacji Krzyz owa dla Porozumienia Europejskiego. ca zarza du FunEwa Unger, wspo zaoz ycielka oraz wieloletnia przewodnicza conym powstaniu Krzyz dacji Krzyz owa napisaa w 1992 r. w teks cie pos wie owej puja cy sposo w naste b:
dnie sformuowanego statutu, Dobra wola wszystkich stron doprowadzia wreszcie do porza a podczas trzeciego spotkania przyjacio Krzyz owej w Berlinie w maju 1990 r., co byo bardzo waz ne, do du federalnego. Kanclerz Kohl po swoim pobycie doprowadzono do rewizji pogla w ze strony rza w Krzyz owej w 1989 r. sugerowa, z e nalez y tam utworzyc miejsce spotkan dla polskiej i niemieckiej modziez y. Tego nie mo gby sobie nikt nawet przy najlepszej woli wyobrazic , aby miejsce spotkan tylko do tak wa skiego kre gu 8. ograniczao sie

W statucie czytamy:
cej do utrwalenia pokojowego Celem Fundacji jest pobudzanie i popieranie dziaalnos ci zmierzaja tolerancja wspo i naznaczonego wzajemna z ycia narodo w, grup spoecznych i jednostek. W ten sposo b gu z Krzyz winno byc kontynuowane duchowe dziedzictwo Kre owej i popierane europejskie porozumienie.

c swo puja cych zasad: Realizuja j cel Fundacja przestrzega przede wszystkim naste
ca szczego uwage , 1) popierania pojednania polsko-niemieckiego, kto remu pos wie lna 2) ksztatowania i umacniania porozumienia ogo lnoeuropejskiego, z od jakiejkolwiek jednostronnej dziaalnos 3) przezwycie ania i powstrzymywania sie ci politycznej, a w szczego lnos ci od popierania polityki poszczego lnych pan stw, organizacji lub orientacji politycznych, z od faworyzowania lub dyskryminowania poszczego 4) przezwycie ania i powstrzymywania sie ldowych. (Ze statutu nych narodowos ci, grup etnicznych, ugrupowan religijnych czy s wiatopogla Fundacji, par. 6,7). Ein Europaplan des Kreisauer Kreises, Herbst 1942, w: Der Kreisauer Kreis. Portrt einer Widerstandsgruppe. Begleitband zu einer Ausstellung der Stiftung Preuischer Kulturbesitz, bearb. von Wilhelm Ernst Winterhagen, Berlin 1985, s. 223-224. 8 z Wie , Sonderausgabe 1994. Polen und Deutsche. Ein Beitrag zur Geschichte des Dialogs, s. 231.
d Zachodni 2007, nr 4 3 Przegla
7

34

Annemarie Franke

ki wizjom two Dzie rco w Fundacji Krzyz owa, kto rzy chcieli stworzyc miejsce sadla szeroko rozumianego europejskiego porozumienia, Krzyz owa nie jest wstrza platforma , na na koniunkturalnymi polsko-niemieckimi konfliktami. Czujemy sie sie ludzie, obywatele, jednostki. Zgodnie ze statutem kto rej porozumiewaja ca szczego uwage polsko-niemieckiemu pojednaniu, a patrza c Fundacja pos wie lna gos na cyfry, widzimy przewage ci z Polski i z Niemiec 9. Wszystkim dziaaniom Fundacji przys wieca mys l, aby wyjs c poza horyzont polsko-niemiecki. Z historii zanie, aby miec Krzyz owej oraz z naturalnej misji Fundacji wynika zobowia na uwadze europejski wymiar spoecznych i politycznych zagadnien . Wymiana dos wiadczen i zmiana perspektywy c zrozumiec XX w. nie moz do polskiej i niemiecChca historie e ograniczyc sie cych kiej perspektywy. Wiele kwestii spornych w polsko-niemieckiej historii maja swoje z ro do w dos wiadczeniach z czaso w II wojny s wiatowej i dyktatury wynika z tragicznych skutko w paktu Ribbentrop-Mootow. W jaki sposo b Niemcy moga dzen wiedzy na temat zrozumiec wraz liwos c Polako w na temat wype , jez eli nie maja polskich dos wiadczen na Woyniu i we Wschodniej Galicji? Jak moz na zrozumiec otyszy na ukazywanie w swoich muzeach ofiar stalinizmu, jez potrzebe eli wya cznie temat z w niemieckiej opinii publicznej porusza sie ydowskich ofiar niemieckiej polityki okupacyjnej i otewskiej kolaboracji? 10 Powszechna jest ignorancja spoeczen stw zachodu odnos nie do ksztatowania rodkowej i Wschods sie wiadomos ci historycznej spoeczen stw w krajach Europy S niej po zakon czeniu zimnej wojny. Problem polega na tym, z e historyczne debaty, gami, sa odizolowane kulturowymi i je zykowymi granicami poza naukowymi kre da odbierane; jedna z przyczyn jak brak poszczego lnych krajo w i poza nimi nie be dzy moz liwos ci bezpos redniej wymiany. Aby zlikwidowac bariery komunikacji mie instytucjami os wiatowymi wschodu i zachodu Fundacja Krzyz owa organizuje Fundacja Badan SED (Stiftung wspo lnie z partnerami: Niemiecka nad Dyktatura Ewangelicka z Berlina (Evangelische Aufarbeitung der SED-Diktatur), Akademia Miejsce na rzecz Upamie tniania Dziaalnos Akademie zu Berlin) i instytucja ci Niemieckiego Ruchu Oporu (Gedenksttte Deutscher Widerstand) coroczne forum rodkowej ce przekazywania wiedzy o dyktaturach XX w. w Europie S dotycza i Wschodniej. idee tych seminario Organizatorzy tak opisuja w: rodkowej i S rodci Fundacja Krzyz Miejsce Pamie owa organizuje seminaria na temat Europy S tno odcisne y kowo-Wschodniej, w tym Niemiec. Na kulturze politycznej w tych pan stwach swe pie
o udzia w kilkudniowym programie ksztacenia modziez W 2006 r. ok. 9000 oso b wzie y lub dorosych, z tego 48% stanowili Polacy, 38% Niemcy, 5% z innych krajo w Europy Zachodniej, 9% rodkowej i Wschodniej (patrz statystyka Fundacji Krzyz z innych krajo w Europy S owa). 10 Patrz reakcje na przemo wienie ministra spraw zagranicznych otwy Sandry Kalniete na targach z ksia ki w Lipsku 24 marca 2004 r.
9

Na go rze ro z e, na dole... pokrzywy

35

rez imy totalitarne. Celem seminario w jest omawianie i poro wnywanie w konteks cie odmiennych cych przeste pstw i bezprawia. Dos dos wiadczen narodowych ro z nych temato w dotycza wiadczenia , z ostatnich lat oraz liczne debaty historyczne pokazuja e dla wszystkich pan stw w okresie przemian . Na tle tej dyskusji systemowych w jednakowym stopniu konieczna jest konfrontacja z przeszos cia ci i dziaalnos ci, przy czym szczego omawiana ma byc kultura pamie c Miejsca Pamie lne znaczenie miec dzie przekazywanie dos be wiadczen historycznych modym generacjom.

pie c Od 2003 r. odbyo sie seminario w, na kaz dym z nich byo koo 30 uczestniko w i uczestniczek z Polski, Niemiec, Rosji, Ukrainy, Litwy, Biaorusi, gier i Rumunii. Kaz otwy, We dy z uczestniko w jest ro wniez referentem, przed dos stawiane sa wiadczenia z muzeo w lub sprawozdania z projekto w historycznych, dyskutowane z innej perspektywy 11. Organizatorzy kto re za kaz dym razem sa kaz s wiadomie zapraszaja dego roku na forum zaro wno uczestniko w z lat poprzednich, jak i nowe instytucje i projekty. cioletniej perspektywy moz charakteru prowadzonych Z pie na zauwaz yc zmiane dyskusji. W pierwszych latach np. ukrain scy i biaoruscy partnerzy bardzo dokadnie chcieli opowiadac o swojej traumatycznej narodowej historii. Nie liczy dla nich czas wysta pien sie , chcieli szczego owo opowiadac o narodowych ofiarach stalinizmu, wojny czy niemieckiej okupacji. Opowies ci byy bardzo emocjonalne potrzeba , aby w mie dzynarodowym gronie poruszac i przesycone naturalna tematy, cznie w konspiracji lub prywatnych kre gach. kto re przez lata omawiane byy wya ci zajmuja cych sie zaro Uczestnicy z niemieckich Miejsc Pamie wno okresem NRD reagowali z duz wraz na przyro 1933-1945, jak i historia a liwos cia wnywanie ydo niemieckiej winy wobec Z w i ludnos ci cywilnej w okupowanych krajach rodkowej i Wschodniej do zbrodni stalinowskich. Ro Europy S wnoczes nie przy o wymiarze znawali, z e dopiero podczas seminarium w Krzyz owej dowiedzieli sie i podoz u Holodomor, Wielkiego Godu w latach 193233 w okresie kolek nieco mniej oparte na emocjach. tywizacji Ukrainy 12. Obecnie seminaria sa udzia w seminarium wykorzystuja je, Uczestnicy, kto rzy juz po raz kolejny biora zac przy tworzeniu nowych wystaw czy projekto aby nawia wspo prace w, wymienic pogla dami z osobami zaangaz ci. sie owanymi w podobnych miejscach pamie
tkowo merytoryczne i uwage zwracao wzajemne podejs Dyskusje byy wyja cie, pene respektu cych sporo i zainteresowania. W obliczu gora w historycznych, przesyconych emocjami, takie zachowanie nie jest oczywiste, a jest rezultatem staej, rzeczowej wymiany w ramach uprzednich seminario w 13.
11 ycie w czasach dyktatury. Problemy edukacji spoecznej Dotychczasowe tematy: 2003 Z modziez y w muzeach i placo wkach historycznych; 2004 Problem dyktatur w nauczaniu historii. dkowanie sie dostosowanie opo Dos wiadczenie z czaso w okupacji; 2005 Podporza r. Dzien c codzienny dyktatury; 2006 Pamie historyczna na Ukrainie; 2007 Reprezentacja systemo w rodkowej. totalitarnych w muzeach Europy S 12 cych ze soba pamie ci w S. Troebst, Holodomor oder Holocaust? Patrz dyskusja konkuruja Frankfurter Allgemeine Zeitung 4 VII 2005, s. 8. 13 ci 19-21 kwietnia 2007 r. przygotowane przez Petra Sprawozdanie z V Seminarium Miejsc Pamie Haustein, opublikowane na stronie www.stiftung-aufarbeitung.de

3*

36

Annemarie Franke

i dbaos Ta seria spotkan jest przykadem, jak poprzez kontynuacje c o kontakty akceptacje i otwartos i rozwo j kultury dyskusji moz na stworzyc wzajemna c na odmienne punkty widzenia oraz zaufanie. Zaufanie jest punktem wyjs cia, aby nad forma otwarcie rozmawiac o ranach przeszos ci i wspo lnie zastanowic sie prezentacji tego tragicznego rozdziau wspo lnej historii w muzeach, na wystawach cych oraz w pracy edukacyjnej. Nawet jez eli takie spotkanie nie pozostawia znacza s lado w w statystyce Fundacji Krzyz owa, to wpywa ono bardzo istotnie na bianie stosunko sieci, kto dzie dugotrwale wspieraa poge w i rozbudowe ra be dporozumienie. Polsko-niemiecki dyskurs odgrywa podczas takiego forum podrze role , chociaz ty. Moz na nie jest pominie na to tumaczyc tym, z e historyczdzy Polska a Niemcami postrzegane sa w mie dzyno-polityczne utarczki mie , z narodowym konteks cie jak ko tnia w rodzinie. Okazuje sie e linia konfliktu w tych nieporozumieniach nie ma narodowego charakteru, ale przebiega wzduz ideologicznych i politycznych granic i podziao w. Kolejnym problemem jest asymetria we wzajemnej znajomos ci historii, kto ra dnej interpretacji i niesusznych zarzuto prowadzi do be w. Jez eli przykadowo przedstawiana jest wystawa Oblicza totalitaryzmu Domu Spotkan z Historia pytanie, jak byaby ona odebrana w Niemczech. z Warszawy, natychmiast rodzi sie wobec totalitaryzmu; Oblicza przedstawiaja istote Wystawa pokazuje jednostke totalitarnego dos wiadczenia XX-wiecznej Europy z wielu perspektyw narodowych. s . Wystawa mo Go wny akcent pooz ony jest na jego apogeum: II wojne wiatowa wi w ubiegym wieku: od narodzin o wielkim procesie historycznym, jaki dokona sie bnych, ale splecionych ze soba europejskich totalitaryzmo dwo ch odre w komunizmu i nazizmu poprzez ich triumf w czasie II wojny s wiatowej, po upadek nazizmu ekspansje komunizmu. Na przykadzie loso i dalsza w pojedynczych oso b przed XX w. Na wystawie go s stawiono historie wnym s rodkiem przekazu sa wiadectwa s historyczne. Poza lapidarnym komentarzem, w kaz dej z jej cze ci widz kontaktuje wya cznie z zapisami ze s sie rodka wydarzen 14. pokazania wystawy w Miejscu na rzecz Upamie tniania Dziaalnos Na potrzebe ci Niemieckiego Ruchu Oporu polsko-niemiecka grupa przerobia wybrane fragmenty, aby byy lepiej zrozumiae dla niemieckich odbiorco w. Podczas kwietniowego ci w 2007 r. Zuzanna Bogumi, wspo seminarium Miejsc Pamie pracownik Domu , opowiadaa, z Spotkan z Historia e w szczego lnos ci niemieccy odbiorcy krytykowacy dobo li rzekomo relatywizuja r formy i tres ci przedstawianych zbrodni narodowe na pocza tku realizacji projektu i z czasem go socjalizmu. Takie uwagi pojawiay sie ro ucichy. Zastanawiano sie wniez , czy celem wystawy jest zro wnanie obu tpliwos systemo w. Dalsze wa ci wzbudzi brak wzmianek o powstaniu w warszawsty, ale faktycznie kim getcie w 1943 r. Ten zarzut nie moz e byc w caos ci przyje
powsta z inicjatywy os cej Dom Spotkan z Historia rodka KARTA i Miasta st. Warszawy. Wie informacji na temat staej wystawy Oblicza totalitaryzmu na www.dsh.waw.pl
14

Na go rze ro z e, na dole... pokrzywy

37

cono temu powstaniu zbyt mao miejsca. Doszo juz wedug Z. Bogumi pos wie cznych sytuacji podczas wizyt niemieckich polityko przeciez do niezre w w Polsce lub tez oficjalnych przemo wien , gdy mylono Powstanie Warszawskie z 1944 r. z powstaniem w getcie warszawskim. Na potrzeby prezentacji wystawy w Niemczech zostanie ona rozszerzona o elementy historii juz dobrze zakorzenione w polskiej s wiadomos ci historycznej, ale cakowicie nowe dla niemieckich odbior. co w, jak np. wojna polsko-sowiecka w 1919-1920 roku i cud nad Wisa Po prezentacji wystawy Oblicza totalitaryzmu na seminarium zaprezentowano ekspozycji w Domu Terroru w Budapeszcie przez Arona Mathe, koncepcje wspo pracownika muzeum 15. Jest to kolejne miejsce, kto re zestawia dwa ustroje totalitarne na jednej wystawie. Wspo lnym mianownikiem dla obu systemo w jest pokazanie na wystawie wspomnien oso b torturowanych, poniz onych i deportowanych podczas dyktatury narodowosocjalistycznej lub komunistycznej. Na pytanie jednego z niemieckich uczestniko w, czy i w jaki sposo b odro z niono na wystawie ideologiczne podstawy niemieckiej okupacji od sowieckiej, Aron Mathe na pokazaniu odpowiedzia, z e nie stosowano z adnego rozro z nienia. Skupiono sie skutko w represji. Eksponowane przedmioty miay na celu wywoanie okres lonych zienne emocji, a drugoplanowe byo zachowanie ich autentycznos ci, np. cele wie ty z ro zien wyposaz ono w sprze z nych innych wie . Podczas oceny koncepcji tego muzeum, polscy i niemieccy uczestnicy zgodnie stwierdzili, z e taki sposo b rekonstrukcji historii poprzez s wiadome opieranie jej na emocjach nie jest najlepzaniem 16. Taka opinie podzielili ro szym rozwia wniez rosyjscy uczestnicy z Muzeum Perm-36. Problemem do przedyskutowania by sposo b przedstawiania i przekazywania historii, a w duz o mniejszym stopniu narodowa interpretacja wydarzen . sporna byo tutaj pytanie w jakim stopniu moz Kwestia na politycznie zinstrumen. Referent z Domu Terroru juz pie zaznaczy, z talizowac historie na wste e muzeum cej wo powstao jako kontrapunkt do dominuja wczas interpretacji historii przez grzech. W takim ukadzie moz postkomunisto w na We na mo wic o faktycznej wojnie historii, kto o interpretacje ra wynika z aktualnej koniunktury politycznej, a w mniejszym stopniu z wyniku badan historycznych nad tematami poruszanymi na wystawie. Poznawanie innej perspektywy nie jest zadaniem atwym, ale was nie do takich dziaan powinna skaniac atmosfera Krzyz owej. Aby zmniejszyc , a wreszcie mie dzy Niemcami a Polakami, mie dzy Europa Wschodnia zlikwidowac asymetrie , niezbe dne sa spotkania i wymiana. Warto zacza c a Zachodnia od maych kroko w. uczniowie liceum im. Roberta Boscha Na przykad co roku w Krzyz owej goszcza historie Polski, kraj i ludzi, dzie ki czemu w Hildesheim. Podczas wymiany poznaja
go W tym miejscu przy ul. Andrassy 60 sta dom, w kto rym w 1944 r. mies cia sie wna kwatera gierskich narodowych socjalisto we w, tzw. Strzaokrzyz owco w. Od 1945 r. do 1956 r. budynek by sowieckich tajnych suz siedziba b i wielokrotnie miejscem tortur i represji. Muzeum zostao otwarte 22 kwietnia 2002 r. 16 Patrz: Sprawozdanie przygotowane przez Petra Haustein.
15

38

Annemarie Franke

do tematyki polskiej prezentowanej w mediach czy przez opinie podchodza z zupenie inna wraz . Podobnych inicjatyw sa setki, a nawet publiczna liwos cia ce, wystarczy spojrzec wspartych przez Polsko-Niemiecka Wspo tysia na liczbe 17 Modziez ciu latach . Jednakz e jest prace y wymian szkolnych w ostatnich dziesie z ich wcia zbyt mao. W jednym z ostatnich wywiado w byy minister spraw zagranicznych Stefan Meller mo wi, z e od 1989 r. brakuje w polsko-niemieckim dialogu elemento w cie w Krzyz psychopolitycznych. Synne obje owej 12 listopada 1989 r. byo czyms zupenie innym.
cie Mazowieckiego miaoby byc c Polske . Czy obje juz wszystkim? Chodzi o to, aby obja caa c Polska jest zranionym krajem i przez jakis czas takim pozostanie (...), a aby kogos obja trzeba byc z nim na ro wnym poziomie 18.

ce. Mazowiecki i Kohl przypiecze towali Takie spostrzez enie jest przekonuja poprzez swo j gest proces, kto ry wo wczas dla wielu ludzi z jednej i drugiej strony nie zacza i nawet do dzisiaj nie zosta zakon Odry jeszcze sie czony. Proboszcz parafii GrodziszczeKrzyz owa, Bolesaw Kauz a (zm. 2005), kto ry w duz ym stopniu by odpowiedzialny za przygotowanie mszy pojednania, w ten sposo b opisywa nastro j swoich parafian w ten listopadowy dzien 1989 r.:
symbolem tego, co nadejdzie. Dla moich To palec Boz y przywio d ich w to miejsce, kto re stao sie s taa parafian byo to nie tylko wielkie przez ycie religijne. Znaczna ich cze c bo nie wszyscy zapamie uroczystos dzie plon czas te c jako znak pokoju. Ziarno zrozumienia zostao zasiane. Jaki z tego be trudno wyznaczyc cakowitej przemiany s cy przez pokaz e. Zreszta date wiadomos ci. To proces ida pokolenia 19.

ca sie Modziez polska i niemiecka, ukrain ska czy francuska z egnaja po tygodniowym pobycie w Krzyz owej jest juz na ro wnym poziomie. tematu pojednania, kto do winy Nie poruszaja re wymaga przyznania sie kontrowersyjne dyskusje o przeszos i przebaczenia, ale prowadza ci i przyszos ci, dach i politycznych wizjach rozwoju Europy. Modziez o wasnych pogla w zdecydowanie mniejszym stopniu oczekuje psychopolitycznych elemento w wzie c na rzecz konkretnych politycznych przedsie w kierunku demokratycznej i zjednoczonej Europy.
tku dziaalnos wzie c Od 1993 r., pocza ci PNWM, do kon ca 2006 r. wsparto 40 907 przedsie o udzia 1 601 871 oso w polsko-niemieckiej wymianie, w kto rych wzie b. Patrz:. Statystyka DPJW www.dpjw.org 18 Neue Zricher Zeitung online, 27 VIII 2007. Meller kontynuuje swoje rozwaz ania: Ale w tej , z wojnie nic nie byo ro wno rozoz one. Wiele zalez y od niemieckich elit, czy one sobie us wiadomia e pokonanie wojny, jak to miao miejsce, przebiegao inaczej niz by mogo. Wiele pytan , nie tylko kwestia opinie publiczna woko wasnos ci, nadal pozostaje otwartych, i dlatego tak atwo moz na skupic polska sto wydaje mi sie , z z innych jednej opinii. Cze e stoimy przed metalowymi barierami, kto re pochodza epok i nie jestes my w stanie ich zniszczyc . Potrzebujemy wizji politycznych. 19 Ku nowej Europie, czyli jak powstaa Fundacja Krzyz owa dla Porozumienia Europejskiego, Towarzystwo Przyjacio Krzyz owej, Wrocaw 1997, s. 27.
17

dzynarodowym Domu Spotkan cimiu Dialog polsko-niemiecki w Mie Modziez y w Os wie

39

D. Zagrodzka kon czy swo j artyku z 1997 r. takim apelem:

W procesie polsko-niemieckiego pojednania nastaje powoli nowa era. W swojej kro tkiej historii z byo ono nastawione gownie na przezwycie enie skutko w wojny, hitleryzmu byo to podawanie sobie k nad grobami. Ten silny impuls powoli wygasa. Istnieje obawa, z ra e wraz z odejs ciem generacji c wojennej ten waz ny proces moz e utkna ws ro d cakiem nowych stereotypo w. Czas pomys lec o tym, jak zbliz yc do siebie nie polityko w, ale zwykych Niemco w i zwykych Polako w 20.

Was nie w Krzyz owej przez ostatnie 10 lat dochodzi do takiego zbliz enia zwykych Polako w i Niemco w.
ANNEMARIE FRANKE du Fundacji Krzyz Czonek zarza owa dla Porozumienia Europejskiego Tumaczenie: Katarzyna Mynczak cej informacji o dziaalnos (Wie ci Fundacji na stronie www.krzyzowa.org.pl).

dzynarodowym Domu Spotkan cimiu Ewa Guziak, Joanna DyduchDialog polsko-niemiecki w Mie Modziez y w Os wie

DIALOG POLSKO-NIEMIECKI W MIE DZYNARODOWYM DOMU MODZIEZ Y W OS WIE SPOTKAN CIMIU

Moz e przez to spotkanie nie zmienimy s wiata, ale na pewno zmienilis my siebie. Maciek, 2007.

dzynarodowych warsztatach fotograficzTak podsumowa swo j udzia w mie cych sie w Mie dzynarodowym Domu Spotkan nych odbywaja Modziez y (MDSM) cimiu 2007 r. jeden z uczestniko w Os wie w. W istocie pojedynczy projekt edukacyjdu na jego wyja tkowos ny, bez wzgle c , poziom merytoryczny i determinacje c uczestniko w nie jest w stanie wpyna , a przez to zmienic s wiata. Niemniej jednak Domu Spotkan kiedy spojrzymy na prace w szerszej perspektywie, dostrzegamy z e ce spotkan historia Domu to setki, tysia . Spotkania te miay kaz dorazowo wiele cy do Domu wymiaro w, paszczyzn, znaczen i form. Modzi ludzie przybywaja cimiu konfrontowani byli z trudna historia : z historia ludzi Spotkan w Os wie zniewolonych w obozie koncentracyjnym i zagady KL Auschwitz-Birkenau. skomplikowanych stosunko W szerszej perspektywie natomiast, z historia w polsko-niemiecko-z ydowskich. W MDSM, co szczego lnie waz ne, czekao ich takz e spotkanie i dialog czasem trudny i bolesny z ro wies nikami z innego kraju.
20

Gazeta Wyborcza, 26 VI 1997, s. 16.