Zbigniew Mazur, "Nowy" Patriotyzm Niemiecki.

D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 1
ZBIGNIEW MAZUR Zbigniew Mazur Poznan
NOWY PATRIOTYZM NIEMIECKI Nowy patriotyzm niemiecki tku swego istnienia borykaa sie z naRepublika Federalna Niemiec od pocza cym niechlubny spadek po bezbrzmiaym problemem samookres lenia, stanowia sce Trzeciej Rzeszy, militarnej, politycznej i moralnej. Powracano przykadnej kle uparcie do pytania, co sprowadzio naro d niemiecki na manowce historii, gdzie ze wstydliwym bagaz lez ay z ro da morderczej dyktatury, jak uporac sie em wioda ca do normalnos na tym, przeszos ci i wyjs c na droge ci. Zastanawiano sie i powinni byc kondycja jakim narodem sa Niemcy, jak was ciwie przedstawia sie duchowa narodu niemieckiego, spoeczen stwa zachodnioniemieckiego i wschodnio nieodmiennie niemieckiego. Nie przypadkiem w rozwaz aniach tych przewijao sie skale nieznana w innych krajach europejssowo-klucz toz samos c , rzecz na taka aden kraj z kich. Peter Bender przypomnia w niedawno wydanej ksia ce, z e: Z o swoja toz w Europie nie zamartwia sie samos c tak bardzo, jak Republika felietonowa , ro Federalna. Nie wszystko byo moda wniez powaz ne gowy zaj aden inny gle pytanie, jacy sa Niemcy po Hitlerze i jacy powinni byc mowao cia . Z kraj nie mia tak wiele kopotu z narodem: czym jest was ciwie naro d? czy jest on wiecie nie go obawiac potrzebny, czy tez nalez y sie ? (...) Nigdzie indziej w Starym S w ogo poszukiwano tak gorliwie namiastki narodu: czy ojczyzna le musi byc kraj, moz stac czy tez ojczyzna e sie demokracja? czy patriotyzmu nie powinna rozniecac piony przez Europe ? 1 Tego rodzaju pytan konstytucja? czy naro d musi byc zasta cej, i co waz stawiano znacznie wie niejsze, nieustannie poszukiwano na nie cych dyskusjach publicznych. Nic lepiej nie odpowiedzi w regularnie powracaja jak to, z s wiadczyo o tym, z e Niemcy mieli ewidentne kopoty z toz samos cia e z jednej strony nie do kon ca chcieli sie pogodzic z rzeczywistos cia, a z drugiej nie bardzo mieli pomys na to, jakie znalez c wyjs cie z zaistniaej sytuacji. Rodzio to poczucie niepewnos ci, dezorientacji, tymczasowos ci, kto re rozadowywano skupiac energie na poprawie bytu materialnego. Samos ja wiadomos c spoeczen stwa zachodnioniemieckiego na wiele lat okres li kult sukcesu gospodarczego (aura
P. Bender, Deutschlands Wiederkehr. Eine ungeteilte Nachkriegsgeschichte 1945-1990, Stuttgart 2007, s. 17.
1
Zbigniew Mazur
c woko DM!), kto ry jednak nie by w stanie przesonic , a tym bardziej usuna problemu zawirowan woko toz samos ci narodowej i pan stwowej. z najbardziej W okresie istnienia dwu pan stw niemieckich (1949-1990) jedna z samym faktem podziau Niemiec, draz liwych kwestii byo zmierzenie sie tkowo uznawanym za stan przejs pocza ciowy, z upywem czasu przyjmowanym jako trudno odwracalne zrza dzenie losu, czasami jako kara za z rezygnacja dku europejskiego, w tym za dwukrotne w ciagu XX w. zrujnowanie porza uruchomienie machiny masowego mordu. W Republice Federalnej Niemiec przejs ciowos c urosa do rangi oficjalnej doktryny politycznej. Znalazo to wyraz w preambule Ustawy Zasadniczej (23 maja 1949 r.), w kto rej powiedziano, iz uchwalono, aby z konstytucje yciu pan stwowemu w okresie przejs ciowym nadac dek i z nowy porza e uczyniono to ro wniez w imieniu tych Niemco w, kto rym nie dane byo wspo dziaac . W Ustawie Zasadniczej umocowano zatem koncepcje prowizorium oraz roszczenie do reprezentowania wszystkich Niemco w, ro wniez tych z Niemiec Wschodnich. Na okres przejs ciowy wykoncypowano zdumiewaca fikcje prawnego przetrwania niemieckiej jednos ja ci pan stwowej na terytorium Republika Federalna ustalonym w traktacie wersalskim (1919). Zgodnie z nia dem prawnym identyczna z Rzesza Niemiecka , Niemiec miaa byc pod wzgle dem natomiast Niemiecka Republika Demokratyczna miaa, znowu pod wzgle prawnym, lez ec na obszarze pan stwa niemieckiego w granicach z 1937 r. Implikowao to nieistnienie w sensie prawnym Niemieckiej Republiki Demokratycznej bnego pan jako odre stwa, jak ro wniez roszczenie Republiki Federalnej do reprezengnie cie obywatelstwa na wszysttowania caego narodu niemieckiego oraz rozcia cych na obszarze Rzeszy Niemieckiej (w granicach kich Niemco w zamieszkuja z 1937). W mys l Ustawy Zasadniczej okres przejs ciowy mia ustac dopiero po dopenieniu jednos ci niemieckiej. W preambule stwierdzono, z e naro d niemiecki zachowania swej narodowej i pan jest oz ywiony wola stwowej jednos ci i pozostaje wezwany do dopenienia dziea jednos ci i wolnos ci Niemiec w drodze swobodnego samostanowienia. cej Zapisy konstytucyjne byy rozwijane i uzasadniane nie tylko w imponuja rozmiarami i penej inwencji literaturze prawniczej, ale znajdoway przeoz enie dowej, partyjnej oraz w publicystyce. Moz ro wniez w propagandzie rza na sobie t w gowach, jaki to powodowao, zwaszcza w konfrontacji zame atwo wyobrazic rzeczywistos umacniania sie dwo z polityczna cia ch pan stwowos ci, zachodnioniemieckiej i wschodnioniemieckiej. Pan stwowos c Republiki Federalnej w niez sychanie szybkim tempie krzepa, ale zgodnie z oficjalnym stanowiskiem wcia za przejs i narzucano spoeczen uwaz ano ja ciowa stwu zachodnioniemieckiemu z fikcyjnym bytem prawniczym. Nie sposo gnowac identyfikacje b byo piele , gdy jednoczes i rozwijac samos wiadomos c zachodnioniemiecka nie podtrzymywao teze o prowizorium Republiki Federalnej i rozbudzao nadzieje na odbudowanie sie cego nie tylko dwa realnie istnieja ce niemieckiego pan stwa narodowego, obejmuja pan stwa niemieckie, ale ro wniez ziemie utracone na rzecz Polski. W 1966 r.
Nowy patriotyzm niemiecki
Manfred Httich tak pisa o dylematach, przed jakimi staa Republika Federalna: c Jes li wzia powaz nie charakter przejs ciowy w suz bie przyszej jednos ci pan stwo wej, to wtedy s wiadomos c zorientowana na to konkretne pan stwo nie powinna sie ostateczna i definitywna. Z drugiej jednak strony umocnic az tak, z eby staa sie tego w tej suz Republika Federalna moz e dopilnowac przeje bie powiernictwa tylko pan wtedy, gdy umocni sie stwowo. A to znowu nie jest moz liwe przy s wiadomos ci 2 pan stwowej, kto ra jest permanentnie stawiana pod znakiem zapytania . Problem dzy da z samookres rozziewu mie eniem do zjednoczenia i potrzeba lenia Republiki z Federalnej cia y na wszelkich rozwaz aniach woko niemieckiej i zachodnioniemieckiej toz samos ci. Stanu faktycznego nie chciano zaakceptowac , a co z moz na byo wyprowadzic z koncepcji prowizorium? du na presje mie dzynarodowa Niemcy nie mogli przynajmniej na Ze wzgle skale odwoac do ideologii jawnie nacjonalistycznej. Po dos szersza sie wiadbokiej dysczeniach hitleryzmu i wojny, niemiecki nacjonalizm uleg tak ge kredytacji, z e nawet jes li nie zosta gruntownie wykorzeniony ze s wiadomos ci spoecznej, to jako ideologia narodowa straci wiele na prawomocnos ci. Zakada sie (czy susznie, to inna sprawa), z e w 1945 r. skon czy sie on definitywnie w sensie c swoje walory legitymizuja ce i integruja ce. I rzeczywis historycznym, traca cie z adna powaz na sia polityczna w powojennych Niemczech nie bya w stanie do integralnego nacjonalizmu, co naturalnie nie oznaczao, iz odwoac sie w prak interesem narodowym, z tycznej dziaalnos ci nie kierowano sie e nie przetrway miazmaty zdyskredytowanej ideologii i z e nie funkcjonoway ugrupowania nacd federalny organizacje wype dzonych. jonalistyczne, w tym wspierane przez rza Jednakz e politycy orientacji chadeckiej, socjaldemokratycznej i liberalnej na ogo tnej frazeologii narodowej, w spoeczen unikali zbyt natre stwie zas podupada wiara tkowos i szczego misje narodu niemieckiego. Che tnie w wyja c , przewage lna w ideologie europejska , przyznaja c jej niekiedy prymat nad natomiast chroniono sie niemieckiej jednos idea ci narodowej. Ideologia europejska dostarczaa czegos w rodzaju surogatu mys lenia kategoriami narodowymi, a przy tym umoz liwiaa z specjalna droga rozwojowa , czyli przezwycie enie tego, co nazywano niemiecka odrzucenie wszystkiego, co oddzielio Niemcy od tradycji zachodniej demokracji. W 1978 r. Wolfgang J. Mommsen zauwaz y: Silne akcentowanie idei europejskiej cym stopniu uwolnienie sie od problematycznych uatwio Niemcom w rosna na dopyw zachodniego ideau elemento w wasnej tradycji politycznej i otwarcie sie c tych wielka fascynacja idea europejska bya ustrojowego 3. W latach pie dziesia pia miejsca zjawiskiem powszechnym, ale stosunkowo kro tkotrwaym. Rycho usta bardziej pragmatycznemu podejs ciu do integracji zachodnioeuropejskiej.
M. Htt ich, Nationalbewusstsein und Staatsbewusstsein in der pluralistichen Gesellschaft, Mainz 1966, s. 8. 3 W. J. Mommsen, Nation und Geschichte. ber die Deutschen und die deutsche Frage, Mnchen, Zrich 1990, s. 22.
2
Zbigniew Mazur
ce na drugi plan poje cie narodu bya zjawisUcieczka w ideologie przesuwaja puja cym ro kiem przejs ciowym, dodajmy, z e wyste wnolegle w Republice Federalnej Niemiec i Niemieckiej Republice Demokratycznej. Peter Bender susznie przypos mnia, z e Niemcy jako naro d byli w cze ci zachodniej najbardziej gorliwymi s europejczykami, natomiast w cze ci wschodniej najbardziej gorliwymi socjalisdzie, z tami. Autor ten nie by odosobniony w pogla e: Zachodnioniemiecki ruch sie jako ruch ucieczki; pocza tkowo nie cia gna on Niemco europejski zacza w do ga ich od Niemiec. Jako Europejczyk tylko w poowie byo sie Europy, lecz odcia z za soba za przeszos wcia Niemcem, jako Europejczyk zostawiao sie c i ruszao naprzo d ku os wieconej, chrzes cijan skiej, zachodniej przyszos ci 4. Podobnie dziao z komunistami wschodnioniemieckimi, tyle z sie e w cakiem innym konteks cie ki temu zabiegowi Niemcy mogli sie stosunkowo atwo odcia c ideowym. Dzie i zdystansowac od niechlubnego dziedzictwa hitlerowskiego, a jednoczes nie schrocz obowia zuja ce na Zachodzie lub nic w ideologie powszechnie akceptowane, wre c w cien cie narodu, poniewaz na Wschodzie. Nic nie tracili usuwaja poje i tak byo c przywia zanie do europejskos ono zbrukane, natomiast manifestuja ci lub komuniz statusu partnera w relacjach z sa siadami na Zachodzie lub na mu dobijali sie gnie cia jedynie w paszczyz Wschodzie, statusu moz liwego do osia nie ideologii o jakims wymiarze uniwersalnym. Trzeba przyznac , z e czynili to nad wyraz skutecznie. Niemcy wschodni uchodzili w obozie socjalistycznym za wzorcowych komunisto w, skonnych do pouczania i krytykowania za ideologiczne gnie cia zwaszcza komunisto niedocia w polskich, Niemcy zachodni z czasem uznali za wcielenie cno sie w pouczaniu sie t europejskich i obecnie ro wniez specjalizuja siada w przedmiocie tego, co nalez wschodniego sa y lub nie nalez y do kanonu eby ta manifestacyjna nadgorliwos c nie budzia wartos ci europejskich. Trudno, z pod nia jakies podejrzenia, iz kryje sie drugie mao sympatyczne dno. tku lat szes tych zarysoway sie dwie przeciwstawne tendencje. Na pocza c dziesia w postaci fali otwarcie nacjonalistycznej, sprzyjaja cej Pierwsza z nich ujawnia sie z jednej strony sukcesom wyborczym na szczeblu krajo w, neofaszystowskiej partii cej, w nieco bardziej subtelnym wydaniu, NPD, z drugiej natomiast stymuluja uaktywnieniu frazeologii narodowej w partiach chadeckich, CDU i CSU. Sukcesy NPD miay charakter przejs ciowy i partia ta niebawem zesza na margines z ycia trend zmierzaja cy do politycznego. Znacznie natomiast bardziej trway okaza sie z nazistowska , zro zrzucenia obcia en przeszos cia wnowaz enia negatywnych aspekto w historii bardziej pozytywnym obrazem przeszos ci niemieckiej, przywro cenia Niemcom prawa do dumy narodowej i manifestowania uczuc patriotycznych. W 1965 r. wybitny polityk CDU Eugen Gerstenmeier odnotowa pojawienie sie tcej z wewne w spoeczen stwie zachodnioniemieckim pro z ni duchowej, wynikaja zi spoecznej i osabienia rznej niepewnos ci i dezorientacji oraz rozluz nienia wie
4
P. Bender, op. cit., s. 21.
zku z tym postulowa odbudowanie wyrazistego s wiadomos ci narodowej 5. W zwia poczucia narodowego, aczkolwiek odrzuca zarazem patriotyczny styl z minionej epoki, czyli nacjonalizm w wydaniu hitlerowskim. Kanclerz Ludwig Erhard (CDU) dowym 10 listopada 1965 r. obwies cie okresu powojenw expos rza ci zamknie zerwania z obcia z nego, co odczytano jako pro be eniami przeszos ci i zapowiedz asertywnego realizowania niemieckich intereso w narodowych. Franz Josef Strauss sie domagac (CSU) zacza od zagranicy traktowania Niemco w jako normalnego dzy dwoma rolami, w jakich wyste powaa narodu oraz zasypania przepas ci mie zyku Republika Federalna: gospodarczego olbrzyma i politycznego kara 6. W je cia narodu i zdrowej politycznym, zwaszcza prawicy, kro loway wtedy poje s wiadomos ci narodowej. tych pojawia sie w Republice Federalnej ro W latach szes c dziesia wniez tendencja do trzez wego spojrzenia na realia niemieckie. To prawda, z e partie formuy: jeden naro c chadeckie nadal uparcie trzymay sie d i jedno pan stwo, a wie pan i piele gnoway fikcje prawnomie dzynegoway podwo jna stwowos c niemiecka . Znalazy sie one jednak w defensywie. Partia socjaldemokratyczna narodowa stworzya formue: jeden naro d i dwa pan stwa. Kanclerz Willy Brandt os wiadczy 11 stycznia 1970 r. w Bundestagu: Naro d niemiecki jest na obszarze swoich rzeczywistych granic z 1970 podzielony na dwa pan stwa. Stanowisko to w zasadzy RFN i NRD (21 grudnia 1972), aczkolwiek dzie potwierdzi ukad zawarty mie i nie zmienio ustawy o obywatelstwie. Bonn nie uznao NRD za zagranice biay sie ro dzy obu pan Ro wnolegle poge z nice mie stwami niemieckimi, wykszta w nich odre bna s ogo caa sie wiadomos c pan stwowa, rozszczepiaa sie lnoniemiecka s toz samos c pan stwowa, po cze ci ro wniez narodowa. Na ogo wierzono w sie tradycji narodu kulturowego, ale w odtworzenie narodu pan stwowego juz znacznie tych odezway sie w Republice Federalnej pierwsze mniej. W latach szes c dziesia tpienia w przetrwanie jednego narodu niemieckiego i zacze to sobie gosy zwa sie proces narodzin dwo stawiac pytanie, czy przypadkiem nie rozpocza ch bnych narodo todre w, zachodnioniemieckiego i wschodnioniemieckiego. Na pocza tych w Niemieckiej Republice Demokratycznej pojawia sie ku lat siedemdziesia nie tylko dwa pan teza, z e istnieja stwa o przeciwstawnych ustrojach, ale ro wniez dwa niemieckie narody (dwa pan stwa, dwa ustroje, dwa narody). Po jakims czasie du o socjalistycznym narodzie NRD, ale zaprzestano co prawda forsowania pogla bnos dzy wschodnimi i zachodnimi Niemcami pozokwestia narastania odre ci mie staa, tak samo jak nie wygas problem znalezienia dla nich odpowiednio nos nej formuy identyfikacyjnej. je zyk W publicznych debatach zachodnioniemieckich radykalnie zmieni sie tkowanego w latach polityczny po wpywem buntu modziez owego zapocza
E. Gerstenmai er, Neuer Nationalismus? Von der Wandlung der Deutschen, Stuttgart 1965, s. 51. Por. K. Sontheimer, Die Wiederkehr des Nationalismus in der Bundesrepublik, w: K. Sontheim er, E. Stammler, H. Heigert, Sehnsucht nach der Nation? Drei Pldoyers, Mnchen 1966, s. 7-8.
6 5
Zbigniew Mazur
tych. Pokolenie szes tego o cz skrajnie szes c dziesia c dziesia smego roku narzucio wre o niekto lewicowy sposo b opisu rzeczywistos ci spoecznej, usune re sowa-klucze, cia. Politycy wprowadzio nowe lub przedefiniowao inne, dobrze juz znane poje du maej koalicji SPDFDP che tniej odwoywali sie do spoeczen rza stwa i demokracji niz do pan stwa i narodu. Jrg-Dieter Gauger pisa o narodzie: cie w rezultacie zmian duchowych w latach szes tych, Podupado to poje c dziesia kto rych kulminacja bya rewolucja kulturowa roku 1968, podczas kto rej stygcia, kto , matyzowano wszystkie poje re mogy wywoywac skojarzenia z przeszos cia , za specjalna droge , kto przy czym okres przed 1933 uchodzi za prehistorie ra role wioda prosto od Lutra przez Bismarcka do Hitlera i kto ra odegraa fatalna cia, w niemieckim protestantyzmie pan stwowym, a takz e w idealizmie. Takie poje jak naro d, toz samos c narodowa, s wiadomos c narodowa lub duma narodowa te spod prawa jako historycznie obcia z do zostay wyje one, a kaz de odwoanie sie do faszystowskiego, faszystonich natychmiast rodzio podejrzenie zbliz ania sie idalnego, a co najmniej do reakcyjnego zasobu ideowego. Multikulturalizm akceptowano jako jedyne dozwolone ukady odniesienia; konstruowano i Europe (postnarodowa ) toz c s wyacznie europejska samos c , czynia wiat przestrzenia 7 , a Niemca pozbawionym swojego miejsca obywatelem s kosmopolityczna wiata . pstwie rewolucji Niemal dosownie to samo stwierdzi Matthias Rler: W naste cie patriotyzm byo stygmatyzowane, zro kulturalnej 1968 poje wnane z historyczz nie obcia onym nacjonalizmem i dyskredytowane jako skrajnie prawicowe lub co najmniej reakcyjne. Multikulturalizm i europejska postnarodowa toz samos c miay ce orientacji w zglobalizowanym s scalac niemieckie spoeczen stwo poszukuja wie wiele przesady, ale istotnie do poowy lat cie 8. W ocenach tych zawierao sie tych w publicznych dysputach dominowaa retoryka lewicowa. siedemdziesia Moda generacja wyrastaa w Republice Federalnej oswojona z istnieniem dwo ch pan stw niemieckich. Naturalnym ukadem odniesienia nie bya juz dla niej rzeczywistos c bismarckowskiego pan stwa narodowego, lecz codziennos c dobrze cej demokracji zachodnioniemieckiej. Modziez prosperuja ustosunkowywaa sie tnie do hase narodowych, na ogo europejska , raczej nieche preferowaa ideologie a nierzadko uciekaa w kosmopolityzm, w idealistyczny pacyfizm. W kaz dym razie zania do narodu lub ojczyzny, jak ro nie manifestowaa nadmiernego przywia wniez tnie podchodzia do problemu zjednoczenia. W spoeczen dos c oboje stwie narastaa identyfikacja z pan stwem zachodnioniemieckim, co naturalnie nie przekres lao identyfikacji z ogo lnoniemieckim dziedzictwem kulturowym, zainteresowanie tym tych. W 1978 r. Wolfgang ostatnim nawet wzroso w poowie lat siedemdziesia tpienia polityczna s Mommsen zauwaz y: Bez wa wiadomos c Niemco w w RepubJ.-D. Gauger, Wie wollen wir mit uns selbst umgehen?, w: M. Rler (red.), Einigkeit und Recht und Freiheit. Deutscher Patriotismus in Europa, Freiburg, Basel, Wien 2006, s. 12. 8 M. Rler, Patriotismus, Nation und gesellschaftliche Zusammenhalt, w: M. Rler (red.), op. cit., s. 40.
7
lice Federalnej jest nastawiona na wyksztacenie nowego mys lenia pan stwowo-narodowego, zorientowanego go wnie na wasne pan stwo, ale bez naruszania przycej wszystko nalez nos ci do niemieckiego narodu kulturowego jako obejmuja poway: Niemcy caos ci 9 Kopoty ze zdefiniowaniem ojczyzny jednak nie uste w granicach z 1937 r.? Niemcy w granicach poczdamskich? pan stwo i kraj cych granicach? Uciekano przed poje ciem ojczyzny. W 1981 r. w realnie istnieja dzisiaj Marion Grfin Dnhoff ubolewaa: Sowo ojczyzna nie podoba sie nikomu. Nikomu tez nie przechodzi przez usta. Nie dlatego, z e jego sens w czasach nazistowskich, lecz ro zosta wypaczony i splamiony krwia wniez dkowane s dlatego, z e jest przyporza wiatu, kto ry dla nas juz nie istnieje. Cae s c jej wiernos pokolenia wielbiy i czciy ojczyzne lubuja c , kto jednak zdobyby da cego przede sie na entuzjazm czy zgoa mios c do pan stwa okrojonego, be uz , sztucznym tworem nie maja cym nawet wasnej wszystkim instytucja ytkowa tylko obywatele Republiki Federalnej stolicy? (...) Nie ma juz Niemco w, sa Niemiec i obywatele Niemieckiej Republiki Demokratycznej 10. Trzeba obiektywnie przyznac , z e znalezienie formuy identyfikacyjnej dla realnie istniejacego pan stwa Republiki Federalnej Niemiec nie nalez ao do zadan atwych. Z uomnos ci koncepcji prowizorium zdawano sobie dobrze i poszukiwano jakiegos sprawe wyjs cia z nienormalnej sytuacji. W 1960 r. domagaja c sie rozbudzenia w RFN s Karl Jaspers wywoa konsternacje wiadomos ci z pan pan stwowej nie obcia onej kategoria stwa narodowego, zbudowanej woko idei wolnos ci, kto ra powinna zatriumfowac ro wniez w NRD (prymat wolnos ci, c a nie zjednoczenia). Dziesie lat po z niej juz znacznie spokojniej odebrano postulat Waldemara Bessona uznania Republiki Federalnej za definitivum i wyksztacenia konstrukcji dos zachodnioniemieckiego patriotyzmu. W kon cu dorobiono sie c dobrze przystaja cej dziwnej jak na wspo czesne standardy europejskie, ale w miare mianowicie rzucona przez Dolfa do rzeczywistos ci niemieckiej. Pojawia sie Sternbergera idea patriotyzmu konstytucyjnego 11. Autor ten juz w 1959 r. , z jest republika i wolnos ca Republika napomkna e ojczyzna c , czyli realnie istnieja wiadomie abstrahowa od utraconych prowincji, od dyktatury wschoFederalna. S jest republika, dnioniemieckiej, od terytorium i geografii. Pisa: Ojczyzna tworzymy. Ojczyzna jest konstytucja, kto kto ra ra wypeniamy z yciem. Ojczyzna moz prawdziwie cieszyc to wolnos c , kto ra emy sie tylko wtedy, gdy sami ja wspieramy, gdy jej strzez emy i z niej korzystamy 12. Dwadzies cia lat po z niej (1979), w tytule artykuu prasowego D. Sternberger uz y okres lenia patriotyzm
W.J. Mommsen, op. cit., s. 24. M. Grfin Dnhoff, Kanclerze Republiki Federalnej jakich nie znamy, Warszawa 1999, s. 8-9. 11 O koncepcji Dolfa Sternbergera por. V. Kronenberg, Patriotismus in Deutschland. Perspektiven z Dolfa fr eine weltoffene Nation, Wiesbaden 2005, s. 189-202. Zwie le, ale instruktywnie sylwetke Sternbergera (1907-1989) przedstawi B. Vogel, Dolf Sternberger, Vater des Verfassungspatriotismus, Politische Meinung 2007, nr 452, s. 69-72. 12 D. Sternberger, Verfassungspatriotismus, FrankfurtM. 2000, s. 12.
10 9
10
Zbigniew Mazur
puje: Uczucia narodowe pozostaja konstytucyjny, a w teks cie stwierdzi, co naste zranione, nie z yjemy w caych Niemczech. Ale z yjemy w caej konstytucji, w caym pan stwie konstytucyjnym, i to juz jest swego rodzaju ojczyzna 13. Wynikao z tego, miaa byc z e dla spoeczen stwa zachodnioniemieckiego ojczyzna Republika Federabnego narodu, lecz jako ustro lna Niemiec, ale nie jako siedlisko odre j pan stwowy Zasadnicza . W tym uje ciu patriotyzm konstytucyjny mia gwarantowany Ustawa z wolnos oznaczac przede wszystkim identyfikacje ciowym, demokratycznym dkiem ustrojowym. porza i uszczego dy w tekstach sporza dzoD. Sternberger rozwina owi swoje pogla tych (1982,1987) 14. Wyjas nych w latach osiemdziesia ni wtedy, z e nie byo jego do zamiarem stworzenie surogatu patriotyzmu narodowego, lecz odwoanie sie tradycji europejskiej, w kto rej przez wieki patriotyzm by kojarzony z pan stwem, dkiem pan . Przypomnia, z z porza stwowym i was nie z konstytucja e patriotyzm zaistnia znacznie wczes niej niz nacjonalizm, z e silny by w nim komponent cie ojczyzny miao znaczenie polityczne i nie republikan ski i wolnos ciowy, z e poje czone ani z krajem, ani tez , a tym bardziej z jakimis byo a z narodowos cia mistycznymi i mitycznymi bytami. Dopiero w ciagu XIX w. wyksztaci sie w Niemczech patriotyzm narodowy, kto ry ostatecznie dozna w XX w. wielkiej sk i nieprawos poraz ki na skutek dwo ch wojen, kle ci popenionych przez Niemcy. D. Sternberger podkres la, z e nazizm co prawda wykorzysta uczucia patriotyczne, ale sam w sobie nie mia nic wspo lnego z patriotyzmem. Twierdzi, z e rzeczywis ci, lecz czonkowie antyhitlerowskiego ruchu oporu, tymi patriotami byli nie nazis La Bruysprawcy zamachu na Hitlera. Przypomina w tym konteks cie maksyme ca , iz rea, gosza w despotyzmie nie ma patriotyzmu i stwierdzi, z e niemiecki patriotyzm konstytucyjny musi zawierac w sobie wartos ci zachodniej kultury politycznej. Projekt D. Sternbergera mia charakter wybitnie racjonalistyczny i jego , z pi nim nasyconego emocjami patriotyzmu autor zdawa sobie sprawe e nie zasta narodowego. W 1982 r. przyzna nawet, z e patriotyzm konstytucyjny moz e nie tu byc wystarczyc dla zachowania spoistos ci spoecznej i z e moga potrzebne zykowa lub ro wniez inne elementy, takie jak tradycja historyczna, wysoka kultura je z na przykad amerykan cy o tym, z wie etniczna. Powoywa sie ski, s wiadcza e zaniu do konstytucji towarzyszy ro cych wie z przywia wniez kult symboli stwarzaja . Kluczowe znaczenie miao jego stwierdzenie: Ro emocjonalna wniez my, Niemcy nie musimy doprawdy zapominac o naszej jednos ci narodowej, a tym mniej z o przynalez nos ci tych, kto rzy akurat musza yc w pan stwie bez wolnos ci 15. Znacznie dalej poszed Jrgen Habermas, kto ry nada patriotyzmowi konstytucyjnemu znaczenie uniwersalne, praktycznie oderwane od narodu, kraju zastanawiac poje ciem i ojczyzny. Moz na sie dlaczego w ogo le posugiwa sie
13 14 15
Ibidem, s. 13. Ibidem, s. 17-38. Ibidem, s. 31.
11
mo patriotyzmu, skoro zdecydowa sie wic o wszystkim, tylko nie o tak, czy inaczej 16 na definiowanej ojczyz nie . Podkres la on, z e pan stwo narodowe zwiodo Europe , a Niemcy manowce i z e kaz dy nawro t do jego tradycji groziby katastrofa droge rozwojowa , nie maja ca nic wspo skierowaby znowu na specjalna lnego kultura polityczna . Jego zdaniem po masowym mordzie na ludnos z zachodnia ci innego wyboru, jak tylko przyja c z ydowskiej, Niemcy nie maja s wiadomos c postnarodowa. J. Habermas opowiada sie za Europa ponadnarodowa, bazujaca na postnarodowych toz samos ciach spoeczen stw krajo w czonkowskich. W centrum wie c proces wyksztacania sie toz jego uwagi znalaz sie samos ci europejskiej tworzona w spoeczen (wspo lnej kultury politycznej) poprzez siec komunikacyjna ski powia zaniom mie dzy grupami intereso twie cywilnym, dzie w, organizacjami pozapan stwowymi, inicjatywami obywatelskimi etc. Jego zdaniem toz samos c rozwina c postnarodowa (zorientowana na konstytucyjnos c ) mogaby sie tylko cych poza RFN, a niemiecki patriotyzm konstytucyjny w ramach wykraczaja powinien zapobiec ponownemu wyobcowaniu ze s wiata zachodniego. Liberalna kultura polityczna tworzy jedynie wspo lny mianownik dla konstytucyjnego bia zrozumienie wielos patriotyzmu, kto ry ro wnoczes nie poge ci i integralnos ci cych ze soba w wielokulturowym spoeczen koegzystuja stwie ro z nych form z ycia (...) Demokratyczne obywatelstwo nie musi przy tym byc zakorzenione w narodoc wielos wej toz samos ci jakiegos narodu; szanuja c kulturowych form z ycia, wymaga ono jednak uspoecznienia wszystkich obywateli w ramach wspo lnej kultury politycznej 17. J. Habermas dopuszcza, aby wspo lne zasady prawne w federacji europejskiej interpretowac ws wietle tradycji narodowych, pod warunkiem, z e owe z kolei dobrane pod ka tem zgodnos kultura tradycje zostana ci z zachodnia . konstytucyjna tku wiele Koncepcja patriotyzmu konstytucyjnego wzbudzaa od pocza tpliwos tpiewano, czy podstawowe zasady lizastrzez en i wa ci. Mocno powa wystarczaja co silnie stymulowac beralnego pan stwa konstytucyjnego moga po solidarnos lityczna c i toz samos c spoeczen stwa zachodnioniemieckiego, zwaszcza ono w otoczeniu historycznie uksztatowanych pan z e znajdowao sie stw narodowych. Zarzucano D. Sternbergerowi, z e proponuje cos w rodzaju substytutu prawdziwego patriotyzmu w sytuacji osabienia s wiadomos ci narodowej w Redy J. Habermasa byy jeszcze trudniejsze do przyje cia, publice Federalnej. Pogla patriotyzm konstytucyjny wykadano na rozmaite sposoby. Nie przyja zreszta on w s stopniowo sie rodowiskach konserwatywnych, ale upowszechni sie cych orientacje liberalno-lewicowa , cze w koach intelektualisto w, reprezentuja . J. Habermas by bardzo popularny s ciowo ro wniez liberalno-konserwatywna ws rodowiskach skrajnej lewicy oraz liberalnej lewicy, natomiast znienawidzony
O koncepcji Jrgena Habermasa por. V. Kronenberg, op. cit., s. 202-215. J. Haberm as, Obywatelstwo a toz samos c narodowa. Rozwaz ania nad przyszos cia Europy, Warszawa 1993, s. 17.
17 16
12
Zbigniew Mazur
tych pogla dy na patriotyzm niemiecki polaryzona prawicy. W latach osiemdziesia mie dzy obstawaniem przy tradycyjnej idei bismarckowskiego pan way sie stwa koncepcja podwo narodowego a coraz powaz niej rozwaz ana jnego patriotyzmu, ce pan ukierunkowanego na dwa realnie istnieja stwa niemieckie. Pro bowano ro wzan c sie do pogla du, iz niez rozwia pos rednich, odwouja we wspo czesnym s wiecie puje zjawisko rozwarstwienia toz wyste samos ciowego, wskutek czego moz na sie jednoczes nie dobrze czuc Bawarczykiem, obywatelem Republiki Federalnej, Niemcem i Europejczykiem. W praktyce spoeczen stwo zachodnioniemieckie wprawdzie nadal deklaratywnie popierao zjednoczenie obu pan stw niemieckich, ale jednoczes z codzienna rzeczywistos Republiki Federalnie coraz bardziej utoz samiao sie cia c z zachodnioniemieckim pan cym dobrobyt, opieke nej, a wie stwem gwarantuja socjalna i przestrzeganie praw czowieka. odre bna tradycja Republiki Federalnej, tradycja ewidentnego Powoli rodzia sie sukcesu demokracji niemieckiej, niebywaego rozwoju gospodarczego, godnej spod kontroli uznania stabilnos ci spoecznej i konsekwentnego wyzwalania sie wielkich mocarstw. O tym, z e pan stwo zachodnioniemieckie zasuguje na wasna narracje historyczna, s wiadczyo uruchomienie na poczatku lat osiemdziesiatych, dem edytorskim i obsadzonego s znakomitego pod wzgle wietnymi autorami, monumentalnego wydawnictwa pod zbiorczym tytuem Historia Republiki Federalnej Niemiec, redagowanego przez tak wybitnych historyko w jak Karl Dietrich Bracher, Theodor Eschenburg, Joachim Fest, Eberhard Jckel. To wielkie dzieo, kto rego w 1983 r. a ostatni w 1994 r., miao niewa tpliwie pierwszy tom ukaza sie identyfikacje z pan wzmocnic spoeczna stwem zachodnioniemieckim. W tomie opublikowanym w 1986 r. K.D. Bracher mocno zaakcentowa, z e demokracja szanse wolnos zachodnioniemiecka stworzya Niemcom niepowtarzalna ciowej ksza niz identyfikacji, wie jakiekolwiek inne pan stwo w historii niemieckiej. ki udziaowi w szerszych wspo Podkres li ro wniez , z e to dzie lnotach, atlantyckiej i europejskiej, Republika Federalna moga sprostac trudnym wyzwaniom po upadku puja c w roli postnarodowej demokracji ws dyktatury niemieckiej, wyste ro d pan stw narodowych 18. K.D. Bracher wprowadzi tu chwytliwe, ale mocno niecie postnarodowej demokracji, kto odzwierciedlac dookres lone poje re zdawao sie siado z cych poczucie niemieckiej wyz szos ci wobec zacofanych sa w, wcia pozostaja na wczes niejszym etapie rozwojowym pan stwa narodowego. Z przywary uczyni . Ale koncepcja postnarodowos cnote ci zdradzaa moc oddziaywania, zwaszcza w s rodowisku intelektualisto w. Faktem pozostaje, z e w przeomowym okresie cych orientacje lewicowa , 1989-1990 wielu spos ro d nich, zwaszcza reprezentuja z ogromna rezerwa do zjednoczenia i odbudowania niemieckiego odnioso sie cz przeciwni. Ws pan stwa narodowego. Niekto rzy byli temu wre ro d polityko w wybi
18 K.D. Bracher, Politik und Zeitgeist. Tendenzen der siebziger Jahre, w: K.D. Bracher, W. Jger, W. Link, Republik im Wandel 1969-1974. Die ra Brandt, Stuttgart, Mannheim 1986, s. 406.
13
gos Oskara Lafontainea (SPD), jawnie nieche tnego przya czeniu wschodnich sie lando w do Republiki Federalnej. o sie zmieniac Wszystko to zacze po dopenieniu w 1990 r. jednos ci kszona o kraje wschodnie Republika Federalna stane a znowuz niemieckiej. Powie przed powaz nym zadaniem samookres lenia pan stwowego i narodowego. Zjeddzynoczenie zmuszao do zdefiniowania na nowo roli Niemiec na arenie mie narodowej, zmieniao oglad przeszos ci niemieckiej, skaniao do reaktywacji cia narodu, stymulowao odz poje ycie etnicznie pojmowanego patriotyzmu. Hasa w rodzaju patriotyzmu konstytucyjnego lub postnarodowej demokracji byy jeszcze silnie eksponowane w 1989 r., podczas uroczystych obchodo w rocznicy radykalnie. powstania Republiki Federalnej, ale rok po z niej sytuacja zmienia sie Frank Brunssen susznie zauwaz y, z e: Rewolucja w NRD oraz zjednoczenie podstawowa cezure w najnowszej historii dwo ch pan stw niemieckich wyznaczaja niemieckiej. Od tego momentu potrzebne jest zrewidowanie wszelkich wyobraz en , do ciowszelkich pogla w, wszelkich zapatrywan , jakie przedtem okres lay dziesie lecia zimnej wojny. Jedno z najwaz niejszych przeobraz en podzielonego narodu w republike berlin ska dotyczy samookres lenia Niemco w, czyli sposobu, w jaki postrzegaja i jak chca byc ludzie sami sie postrzegani przez innych 19. To cej m.in. przywro samookres lenie ma zmierzac ku normalizacji oznaczaja cenie , jak kultu wartos ci narodowych i mios ci do ojczyzny. Jrg Lau pisa: W miare berlin ska republika jest narodem normalnym, tak jak inne, potrzebuje ona cywilnej religii tak samo jak inne zachodnie demokracje 20, co stwarza zapotrzebowanie na ta i rytuay, takie jak odtwarzanie hymnu narodowego, uroczyste narodowe s wie tne akty nadania pocho wki z onierzy polegych w misjach zagranicznych, ods wie obywatelstwa niemieckiego etc. etc. , z Niemieccy politycy, publicys ci, politolodzy i historycy zgodnie konstatuja e gu ostatnich dziesie cioleci, a zwaszcza po utworzeniu zjednoczonego pan w cia stwa w Republice Federalnej zmiany w s niemieckiego (1990), nasiliy sie wiadomos ci ce na tym, z spoecznej, polegaja e zyskuje na znaczeniu identyfikacja z narodem sie postawy obejmowane mianem patriotyzmu. Zwraca sie uwage , i upowszechniaja zyku politycznym oz cie patriotyzmu, niegdys z e w je yo samo poje uz ywane raczej gliwie, a nawet troche wstydliwie, obecnie zas pows cia wyraz nie nobilitowane te spod prawa i wprowadzane do powszechnego obiegu komunikacyjnego. Wyje cia pisa Philip W. Hildmann melduja sie z powrotem, kiedy czasy ich poje . Dzisiaj nalez cie patriotyzmu, kto potrzebuja y do nich w oczywisty sposo b poje re przez ywa nieoczekiwany renesans w caym partyjnym krajobrazie Republiki pstwie ruchu 68 byo stygmatyzowane, cze sto upraszczaja co Federalnej. W naste
F. Brunssen, Das neue Selbstverstndnis der Berliner Republik, Aus Politik und Zeitgeschichte 2001, nr 1-2, s. 6. 20 J. Lau, Selbsachtung und Selbstverbesserung. Der Patriotismus der Berliner Republik, Merkur. Deutsche Zeitschrift fr europisches Denken 2007, nr 9-10, s. 811.
19
14
Zbigniew Mazur
zro wnywane z nacjonalizmem i dyskredytowane jako skrajnie prawicowe lub co dzie zaobserwowac najmniej reakcyjne, obecnie zas moz na wsze czynione usiowania, z eby to sowo uznane za wymare znowu konotowac pozytywnie i wypeniac tres 21. Sformuowanie dotycza ce wyje cia sowa patriotyzm spod konkretna cia prawa, to typowo publicystyczna figura, ale nie przekres la ona trafnego spo zapotrzebowanie na jaka s strawna strzez enia, iz w Niemczech pojawio sie w miare ideologie narodowa i z e poszukuje sie ostroz nej formuy, kto ra speni funkcje ca spoeczen integruja stwo niemieckie i jednoczes nie uchroni przed wynaturzeniami tradycyjnego nacjonalizmu, a nade wszystko nie dopus ci do rozbudzenia podejdzynarodowej. rzliwos ci ze strony spoecznos ci mie tpliwos W zasadzie nikt nie z ywi wa ci co do zaistnienia samego zjawiska, natomiast spore rozbiez nos ci wystepuja w ocenie zaobserwowanych zmian i prodach na wymarzony model gnozach na przyszos c , a przede wszystkim w pogla byc z z patriotyzmu, kto ry wydaje sie wcia niedookres lony i wcia otwarty. Pro rozmaite i nie zawsze spo pozycje w tej materii padaja jne, ale znamienna ca o tym, z jest juz sama publiczna debata na ten temat, s wiadcza e problem rzeczywis cie nurtuje spoeczen stwo niemieckie, z e przesta byc dyz urnym mocznie prawicowych i zosta podje ty ro tywem enuncjacji wya wniez przez reprezentanto w pozostaych orientacji politycznych. J. Lau skonstatowa: W Nie od lat i wcia z mczech istnieje nowy patriotyzm. Wyksztaca sie poszukuje ideologia . swojej formy. Jest swego rodzaju ruchem poszukiwania, a nie utrwalona dem partyjno-politycznym. Dlatego tez nie moz na go umiejscowic pod wzgle Konserwatys ci naturalnie chcieliby go wyreklamowac dla siebie, jednakz e lecili sie do rywalizacji o powicowcy, liberaowie, a ostatnio nawet zieloni wtra prawny patriotyzm 22. Wywaszczenie prawicy, zwaszcza tej skrajnie nacjonalistycznej, z monopolu na otwarte artykuowanie intereso w i uczuc narodowych, wprowadzio cakiem nowe akcenty do z ycia politycznego w Republice Federalnej. dem zwrot na lewicy by nieraz zdumiewaja co ge boki. W przypadku Pod tym wzgle niekto rych przedstawicieli generacji zaangaz owanej w ruch modziez owego protna trajektoria biotestu (pokolenie 68) wprawiaa czasami w osupienie pokre ca od maoizmu do ledwie zawoalowanego nacjonalizmu. J. Lau graficzna wioda : Autorzy, kto cili swoja modos zauwaz y z ironia rzy pos wie c rewolucji s wiatowej, publicznie za swoje wczes przepraszaja niejsze zapoznawanie ojczyzny. Po z ne cakiem zym miejscem do z uznanie, z e Niemcy nie sa ycia, przedstawiaja oni w swoich traktatach jako nonkonformizm 23. na to, z Badania opinii publicznej wskazuja e 71% respondento w jest dumnych z bycia Niemcem, 85% uwaz a, z e moz na byc dumnym ze swojego kraju, tak samo, Amerykanie, Francuzi i Anglicy. Zwraca sie czasami uwage na to, z jak dumni sa e
21 22 23
Ph.W. Hildm ann, Einfhrung, Politische Studien 2006, nr 407, s. 19. J. Lau, op. cit., s. 800. Ibidem, s. 800.
15
was ciwie to nigdy nie wygas patriotyzm zwykych ludzi i z e problematyczna cych sie w odczuciach z przybya jedynie postawa elit intelektualnych, rozchodza ca wie kszos spoeczen taczaja cia stwa. Zdaniem Wernera J. Patzelta istnia nieprzecy sie w dumie z niemieckiej rwanie patriotyzm praktyczno-codzienny, ujawniaja pracowitos ci (technika, gospodarka) lub sukceso w sportowych, ale nie posiada on intelektualnego wykon czenia oraz stosownej reprezentacji w elitach. W rezultacie wz yciu publicznym miaa rzekomo dominowac refleksja o bezdroz ach niemieccaja ca do wszystkiego co niemieckie. W. J. Patzelt nie kiego patriotyzmu, znieche dzi ostrych so szcze w pod adresem elit, zwaszcza lewicowych. Zarzuca im histeryczne reakcje, krytykanctwo, stosowanie pomo wien i agresywnos c , wreszcie kalanie wasnego gniazda oraz stygmatyzowanie patrioto w jako zatwardziaych ciowe, polegaja ce chociaz wiecznie wczorajszych, a na dodatek manipulacje poje by na unikaniu okres lenia niemiecki naro d i stosowaniu takich eufemizmo w, jak niemiecka ludnos c lub ludzie w naszym kraju. Ubolewa: Na domiar pros ci sie nie tylko zostawieni na lodzie przez intelektualne, artystyczne ludzie czuja sto nawet prowokowani, jes i polityczne elity, ale cze li chodzi o ich pragnienie gnie ciami oraz moz ufnego identyfikowania sie z swoim krajem i jego osia liwos c tnie bycia z tego wszystkiego dumnym. Niemieccy intelektualis ci mianowicie che szowinizm niemiecki, mentalnos wietrza c grubej kreski i rewizjonizm tam, gdzie dobrze o Niemcach, ich kraju, historii i kulturze 24. mo wi sie popularnos Ogromna c zyskay wystawy i publikacje historyczne, seriale tece pamie c lewizyjne, fabularne i dokumentalne, oz ywiaja o przeszos ci, zwaszcza zanej z cierpieniami niemieckiej ludnos zwia ci cywilnej podczas wojny i kro tko cych obejrzaa imponuja ca wystawe po jej zakon czeniu. Duz a liczba zwiedzaja dowa Niemiecka historia w obrazach i s przegla wiadectwach, zorganizowana w 2006 r. przez berlin skie Niemieckie Muzeum Historyczne. Odnotowuje sie symbolika napowro t frazeologii narodowej, wielkim powodzeniem cieszy sie rodowa. Znalazo to szczego lny wyraz podczas mistrzostw s wiata w pice noz nej, kto rych gospodarzem w 2006 r. byy Niemcy. Zwro cono wo wczas powszechnie na wszechobecnos y we flagach nauwage c symboli narodowych. Ulice tone mno rodowych, pojawio sie stwo gadz eto w w barwach narodowych, s piewano wybryki z akcentami nacjonalistycznymi, w tym hymn narodowy. Zdarzay sie ce ro wniez antypolskimi, ale raczej dominoway nastroje ludystyczne, nie budza zaniepokojenia zagranicy. W kaz dym razie silne eksponowanie symboliki na zjawiskiem zdecydowanie nowym w historii Republiki Federalnej. rodowej stao sie Jrg-Dieter Gauger tak to opisywa: Czarno-czerwono-zoty jest w trendzie, w modzie, jako akcesorium, na przedmiotach uz ytkowych, a podczas mistrzostw s wiata przez ylis my peni wraz en morze flag czarno-czerwono-zotych. Znika do wasnych symboli narodowych. Wzrasta obawa przed przyznawaniem sie
W. J. Patzelt, Warum und welcher Patriotismus unverzichtbar ist, w: M. Rler (red.), Einigkeit...
24
16
Zbigniew Mazur
w pozytywnie odbieranej przeszos potrzeba ponownego odnalezienia sie ci, nawia gnie c we wasnej zywania do historycznych i kulturowych osia i odnalezienia sie bnos kopotu w europejsodre ci. Konstrukcja multikulturalizmu i pozbywania sie knie cia. Nawet to, czego zawsze kiej (postnarodowej) toz samos ci wykazuje pe odmawiano naszym szkoom, kanonu wiedzy o Niemczech, aktualnie dyskutuje w odniesieniu do migranto sie w 25. tendencje do rozbudzenia uczuc bienia Dos c powszechna narodowych, do poge rozmaicie, najcze identyfikacji z narodem i pan stwem niemieckim, tumaczy sie c sie na procesy zachodza ce w wie kszos s ciej powouja ci krajo w europejskich, na odczucie pustki po upadku wielkich ideologii na wschodzie i zachodzie, rozkad poste puja cej laicyzacji, osabienie wie zi spoecznych systemo w wartos ci w miare wraz z indywidualizacja i narastaniem jednostkowego egoizmu, zagubienie w ob mianem globalizacji, odczucie zagroz liczu tego, co okres la sie enia masowymi religijnos migracjami, jak ro wniez ekspansja ci muzuman skiej. Czasami twierdzi , z sie e wszystkie kraje europejskie ogarnia fala nacjonalizmu, dodatkowo wzmac. Zachyniana i pobudzana przez s rodki masowego przekazu, zwaszcza telewizje s niecie sie multikulturalizmem odchodzi szybko w przeszos c , podobnie jak szybko pogla d o rozmyciu sie pan ponadto uwage rewiduje sie stwa narodowego. Zwraca sie ce napie cia wewne trzne, spowodowane da z na rosna eniem do zredukowania s wiadzane ze zintegrowaniem czen pan stwa opiekun czego, jak ro wniez na trudnos ci zwia spoeczen stw dawnych Niemiec wschodnich i zachodnich oraz problem zaabsors bowania blisko 8 mln spoecznos ci napywowej, migranto w wyposaz onych najcze stwarzac ciej w nieprzystawalne zaplecze kulturowe. Wszystko to zdaje sie s narodowa rozwiewaja ca niemieckie niepokoje, zapotrzebowanie na jaka ideologie ca prostego systemu orientacji w zmieniaja cym sie s dostarczaja wiecie i wzmacca niemiecka toz , kto uwaz za zagroz zaro niaja samos c narodowa ra a sie ona wno od trz, jak i od zewna trz. Moz tpliwos wewna na miec spore wa ci, czy rzeczywis cie Niemcom zagraz a wyobcowanie we wasnym kraju, ale nie zmienia to faktu, iz s s spora cze c spoeczen stwa z yje w takim przekonaniu i z e temat ten podnosza rodki masowego przekazu. Nie moz na ro wniez pomijac tego, z e s wiadome rozbudzanie uczuc narodowych zostao wpisane w powszechnie i oficjalnie goszony program przeksztacenia Republiki Federalnej w pan stwo normalne, takie jak inne pan stwa europejskie, zwaszcza Francja i Wielka Brytania. Koncepcja normalnos ci zakadaa z jednej dzynarodowej RFN i energiczne forsowanie strony wzmocnienie pozycji mie intereso w narodowych oraz rozbudzenie niemieckiej toz samos ci narodowej, w tym wyjs cie z cienia hitlerowskiej przeszos ci z drugiej. Jes li chodzi o pierwszy punkt , z owego programu, to na ogo uznaje sie e zosta on zrealizowany, czasami uwaz a nawet, z sie za daleko, sie e w tej materii kanclerz Gerhard Schrder (SPD) posuna c sie o wilhelminizm, czyli tradycje imperialistycznej polityki sprzed ocieraja
25
J.-D. Gauger, op. cit., s. 16.
17
I wojny s wiatowej. Jednoczes nie zwolennicy normalizacji Republiki Federalnej , iz dzynarodowej nie narzekaja wzmocnieniu pozycji pan stwa na arenie mie odpowiednio dynamiczne przemiany w toz towarzysza samos ci narodowej, kto re powinny doprowadzic do tego, z e identyfikacja Niemco w z wasnym narodem sama postac przybierze taka , jak identyfikacja Angliko w lub Francuzo w. Christoph z Bhr (CDU) pisa z zatroskaniem, z e Niemco w od penej normalnos ci wcia dzieli zako cony stosunek do wasnego kraju, czyli po prostu niedostatek uczuc z patriotycznych, spowodowany obcia eniami z przeszos ci: Zawitaa do nas nor wyrzekac malnos c , jednak brakuje patriotyzmu. My Niemcy zdajemy sie cakiem patriotyzmu, poniewaz widzielis my jak straszliwie moz e byc naduz yta mios c ojczyzny 26. W rezultacie, jego zdaniem, niemiecki patriota musi nadal lawirowac dzy dwoma skrajnos mie ciami, a mianowicie nacjonalizmem zdyskredytowanym przez hitleryzm i multikulturalizmem zdyskredytowanym przez najs wiez sze dos wiadczenia europejskie. W akceptowanym dyskursie publicznym skrajny nacjonalizm spotyka sie , tyle z dezaprobate cechuje pewna defensywnos naturalnie z dezaprobata e te c , , z na temat patriotyzmu a zdarza sie e ro wniez nadmierna doza tolerancji. Dyskusje skanalizowania nastrojo moz na do pewnego stopnia traktowac jako pro be w spoecznych, odwro cenia ich od niebezpiecznego nacjonalizmu, ale ro wniez w ja wyjs kims sensie jako propozycje cia mu naprzeciw przy pomocy relatywnie w ten sposo bezpiecznej formuy. Zdaniem Yves Bizeula pragnie sie b przez ciem narodu, ale ro zwycie yc niemieckie kopoty z poje wnoczes nie wyrazic 27 zanie do wasnej ojczyzny w je zyku politycznej poprawnos przywia ci . Jednakz e cie patriotyzmu zdaje sie budzic w konteks cie niemieckiej historii poje ukryte tpliwos wa ci, co najlepiej widac po starannym podkres laniu, iz nie ma on nic gwspo lnego z dawnym agresywnym nacjonalizmem i z e oznacza jedynie piele nowanie pokojowej i demokratycznej lojalnos ci wobec ojczyzny, pan stwa sto opatrywane jest i narodu. Charakterystyczne, z e sowo patriotyzm bardzo cze cym przymiotnikiem, a wie c zazwyczaj pisze sie i mo dodatkowo uspokajaja wi o patriotyzmie nowym lub os wieconym, co naturalnie od razu narzuca pytanie, czy moz e istniec patriotyzm dobry i zy, poprawny i niepoprawny, i czym sie was ciwie jeden ro z ni od drugiego. Kto i kiedy w Niemczech reprezentowa poprawny lub niepoprawny patriotyzm? Czy sam fakt, z e niemiecki patriotyzm przymiotnikiem nowego lub os opatruje sie wieconego ma s wiadczyc o tym, z e jaka s i wyz forme umiowania ojczyzny, w Niemczech propaguje sie lepsza sza ca w innych krajach europejsca nad stara i nieos wcia z go ruja wiecona pokutuja sie tutaj ukryte kompleksy na tle niechlubnego dziedzictwa kich? Czy odzywaja
Ch. Bhr, Patriotismus, Multikulturalismus, Nationalismus: Welchen Weg gehen die Deutschen?, Politische Studien 2006, nr 407, s. 32. 27 Y. Bizeul, Nationalismus, Patriotismus und Loyalitt zur offenen Republik, Aus Politik und Zeitgeschichte 2007, nr 1-2, s. 30.
d Zachodni 2008, nr 1 2 Przegla
26
18
Zbigniew Mazur
gaja cego ge biej niz nacjonalizmu (sie nazizm), czy moz e dochodzi do gosu nieznos na skonnos c do pouczania innych narodo w europejskich? Jedno zdaje sie tpliwos sie na etapie poszukiwania formuy nie ulegac wa ci, z e Niemcy znajduja identyfikacji z pan stwem i narodem, kto rej ostateczny ksztat trudno jeszcze przewidziec . tpliwie dobrze przystosowana do warunko Formua D. Sternbergera bya niewa w dwu pan stwowos ci i stracia wiele ze swej nos nos ci po zjednoczeniu. Rozpad sie zyku politycznym zagos konsens w sprawie patriotyzmu konstytucyjnego, w je ciy na stae naro d i interes narodowy, ojczyzna i mios c do ojczyzny. to dos c go Patriotyzm konstytucyjny zacze c powszechnie krytykowac , opatruja cym mianem fikcji profesorskiej lub tworu eterycznego. Podkrelekcewaz a s lano, z e by to projekt czysto racjonalny, pozbawiony wszelkich imponderabilio w, odwoan emocjonalnych, zdecydowanie za saby jako nos nik identyfikacji z odbudowanym pan stwem narodowym. Ernst-Wolfgang Bckenfrde stwierdzi otwarcie, z e stanowi on jedynie refleks podziau Niemiec: Poniewaz nie moz na byo gna c tku lat osiemdziesia tych stworzy sie do narodu, to D. Sternberger na pocza na wolnos konstytucje byo oczypatriotyzm konstytucyjny. Powoanie sie ciowa znowu wis cie sensowne na okres przejs ciowy, na czas podziau. Dzisiaj mo wi sie dem chodzi teraz o narodowej s wiadomos ci i narodowych uczuciach. Pod tym wzgle przebudowac s z etnicznego narodu na o to, czy uda sie nasza wiadomos c narodowa polityczny naro d, tak jak we Francji. Nie przychodzi to z dnia na dzien . Ale moz na cos w tym kierunku zrobic . Trzeba ustanowic nowe, zgodne z wymogami czasu dzy patriotyzmem konstytucyjnym i s narodowa . Jest to relacje mie wiadomos cia dzisiaj Niemcy 28. Pro c zadanie, przed kto rym stoja bowano takz e przesuna akcenty c, iz w interpretowaniu D. Sternbergera, znacznie mocniej uwypuklaja nie odrzuca on ogo lnoniemieckiego patriotyzmu narodowego i z e poszukiwa jedynie bardziej uniwersalistycznej formuy dla zachodnioniemieckiej toz samos ci. V. Kronenberg podkres la, z e koncepcja D. Sternbergera co prawda delegitymizowaa nacjonalizm volkistowski, ale mimo wszystko nie czynia tego na rzecz postnarodowej toz samos ci politycznej 29. W dyskursie niemieckim chodzi o to, w jaki sposo b nie tyle cakowicie wyeliminowac patriotyzm konstytucyjny, ile wzbogacic go o wymiar narodowy. D. Sternberger ma naturalnie swoich obron co w, zwolenniko w i kontynuatoro w. Dieter Oberndrfer twierdzi, z e odrzucenie kulturowego pojmowania narodu cie indywidualistycznej kultury republikan i przyje skiej moz e ideologicznie legityz mowac da enie do politycznego zjednoczenia Europy oraz zintegrowania obcokrajowco w w politycznej wspo lnocie niemieckiej 30. Wedug niego, nowoczesne
V. Kronenberg, op. cit., s. 347. Ibidem, s. 200 i 202. 30 D. Oberndrfer, Deutschland ein Mythos? Von der nationalen zur postnationalen Republik, w: Y. Bizeul (red.) Politische Mythen und Rituale in Deutschland, Frankreich und Polen, Berlin 2000, s. 162.
29 28
19
w warunkach napie cia mie dzy partykularyzmem narodowonarody ksztatoway sie Europe , neguja s ciowym a uniwersalizmem republiki. Narodowe wartos ci dziela da z wartos ci obce, generuja enie do czystos ci i homogenizacji kultury, wymuszaja lub stymuluja czystki etniczne. W przeciwien asymilacje stwie do tego, polityczna du, tres c republiki to indywidualna wolnos c przekonan , religii i s wiatopogla otwartos c na obcych i inne kultury, zagwarantowanie konstytucyjnego pluralizmu. Kultura republiki z definicji jest zro z nicowana, sprzyja rozwojowi regionalnego pluralizmu (nie homogenizuje); normatywna tres c konstytucji zapewnia z jednej jednos z drugiej. Dla obywateli strony polityczna c republice oraz wielos c kulturowa z ce sa jedynie normy konstytucji oraz przewidziane w niej procedury republiki wia a dro i instytucje. Wedug D. Oberndrfera tylko konstytucja moz e stanowic ja skupiajace spoeczen stwo i stwarzac ramy dla politycznej integracji republiki, i tylko ona gwarantuje utrzymanie politycznej jednos ci i wspo lnoty. Patriotyzm republiki jest zatem patriotyzmem politycznym, ukierunkowanym na republikan ski dek i jego normy. Oberndrfer uwaz porza a, z e moz na wymiennie mo wic o patriotyzmie republikan skim lub patriotyzmie konstytucyjnym, najwaz niejsze, z eby mu przys wiecaa zasada ubi libertas, ibi patria, implikujaca, z e jes li amane sa prawa, to patriotyzm jako taki moz e zostac odrzucony 31. ca Yves Bizeul przypomina, z e nacjonalizm jako ideologia kulturowa, odwouja do zwia zko zi sie w spoecznych na bazie kulturowej, w warunkach osabienia wie gu XIX w. wypar zaro idee religijnej w cia wno kosmopolityzm, jak i pierwotna na republike ). W kon patriotyzmu (zorientowana cu nacjonalizm w wydaniu totalitarnym doprowadzi do masowych mordo w, do zachowan i praktyk wycych, i w tym sensie stanowi przeciwien cego kluczaja stwo patriotyzmu, odwouja do republikanizmu, czyli narodu pojmowanego jako wspo sie lnota obywatelska (model francuski). Obywatel zas nie jest definiowany kulturowo (etnicznie), lecz cza ludzi, natomiast kultury dziela 32. Problem prawnie i politycznie; cywilizacje a do tego, czy naro jako otwarte spoeczen sprowadza sie d pojmuje sie stwo obywateli, ta w sobie wspo kulturowa . Ale nawet jes czy tez jako zamknie lnote li uznac patriotyzm za przeciwien stwo nacjonalizmu, to zostaje pytanie, czy zachowuje on z ca w warunkach pluralistycznej demokracji. Y. Bizeul przypomina, z moc wia a e na to twierdza co, wychodza c z zaoz republikanie odpowiadaja enia, iz wszystko co polityczne byoby zagroz one wraz z kon cem republikan skiego pan stwa narodowego zanego z nim patriotyzmu). Natomiast sam uwaz (i zwia a, z e patriotyzm trudno pogodzic ze wspo czesnym pluralizmem, poniewaz przedmiotem obywatelskiej ca sie lojalnos ci nie powinien byc ani naro d ani ojczyzna, lecz republika cechuja ca silne spoeczen politycznym, kulturowym i etnicznym pluralizmem, posiadaja stwo obywatelskie. W ogo le sowo patriotyzm na okres lenie lojalnos ci wobec problematyczne, poniewaz l dos c republiki wydawao mu sie przywodzio na mys
31 32
Ibidem, s. 179. Y. Bizeul, Nationalismus..., s. 33.
2*
20
Zbigniew Mazur
tpliwe metafory w rodzaju mios wa ci do 33. Y. Bizeul postulowa: Nalez y , krytyczna , ale i s wiernos popierac nie patriotyzm, lecz zdrowa wiadoma c republice, ca cos cej niz stanowia wie tylko pozytywny stosunek do konstytucji 34. Hans-Ulrich Wehler ostro przeciwstawi sobie patriotyzm i zbankrutowany tych pogla d, ideowo nacjonalizm. Podzieli on upowszechniany od lat osiemdziesia gu z e naro d i nacjonalizm to ideologiczne konstrukty, sprokurowane w przecia ostatnich dwo ch wieko w. Zgodnie z tym w Niemczech o w konstrukt mia sie tku XIX w. za sprawa wa skiej grupki intelektualisto zrodzic na pocza w (1000-1200 c masowo po zjednoczeniu Niemiec (1871) i przez oso b), potem rozwina sie yc swoje kle ske wraz apogeum w okresie hitlerowskim, w kon cu zas ponies c cakowita z upadkiem III Rzeszy. Zdaniem H.U. Wehlera, nacjonalizm w Niemczech zbankrutowa, natomiast patriotyzm nie, z tym z e ma on stanowic cakowite przeciwien stwo nacjonalizmu. Wedug niego, podczas gdy nacjonalizm by tworem sztucznym, w naturalny sposo ideologicznym konstruktem, to patriotyzm rodzi sie b, jako zanie do s przywia rodowiska naturalnego, do stron ojczystych i regionu. W przeciwien stwie do wynalazku narodu, kto ry nie jest wyrosym z natury produktem, lecz zgodnie ze synnym powiedzeniem zosta stworzony dopiero przez w rodzinie, w szkole, w caej nacjonalizm, patriotyzm jest czyms , co przyswaja sie z tym juz zyka 35. socjalizacji. Czowiek identyfikuje sie za pos rednictwem je Zdaniem H.U. Wehlera nie ma w tym nic zego, nie ma kultu narodu wybranego toz i praktyk wykluczania innych narodowos ci, zreszta samos c narodowa nie kszej roli, jest zaste powana os odgrywa obecnie wie wieconym patriotyzmem, zwaszcza w Niemczech. Przyznawa on, wzbogacanym o toz samos c europejska europejska osaba, ale twierdzi, z z e fascynacja idea e nie oznacza to zwrotu ku zania do konstytucji, pan toz samos ci narodowej, lecz wzrost przywia stwa prawa, wie c siy dostatecznie integruja ce spoeczen pan stwa socjalnego. Istnieja stwo, nie gania do ideologii nacjonalistycznej 36. Tak wie c, ma z adnej potrzeby sie H.U. Wehler obstawa przy formule patriotyzmu konstytucyjnego, wzbogaconej mios zanie do stron ojczystych, natomiast dos o naturalna c i przywia c wyraz nie od reaktywacji patriotyzmu narodowego, zazwyczaj atwo sie dystansowa sie cego w zgubny nacjonalizm. przeradzaja Inaczej do tego podszed Hans-Peter Schwarz, kto ry twierdzi, z e patriotyzm to wprawdzie cos sabszego niz ekstremalna forma nacjonalizmu, ale zarazem cos silniejszego niz zwyka emocjonalna sympatia do wasnego kraju, albowiem dkowania intereso zakada on gotowos c poniesienia ofiar za naro d i podporza w bni on kilka kategorii patriotyzmu. jednostkowych interesom wspo lnoty. Wyodre sto wyraz cy sie naiwna mios do Pierwsza z nich, to patriotyzm lokalny, cze aja cia
Ibidem, s. 38. Ibidem, s. 38. 35 H.-U. Wehler, Ein aufgeklrter Patriotismus. ber die Identitten der Deutschen und die Gefahr neuer Subkulturen, Politische Studien 2006, nr 407, s. 23. 36 Ibidem, s. 24.
34 33
21
, czasy komun bowiem miejsca zamieszkania, w pewnym sensie anachroniczna y. Druga, to patriotyzm regionalny, z tym z dawno juz mine e regiony nie pokrywaja w tym wypadku z krajami federacji, co oznacza, z sie e ma on charakter folklorystyczny, pozbawiony wymiaru politycznego. Trzecia kategoria, to patgnowany go riotyzm krajo w federacji, piele wnie przez aparat biurokratyczny. Czwarta, to patriotyzm europejski, kto rego istnienie stoi jednak pod duz ym znakiem zapytania. Zdaniem H.P. Schwarza wszystkie te cztery rodzaje patriotyzmu wypa blado w poro cym daja wnaniu z patriotyzmem pan stw narodowych, stanowia sie motoryczna i zasuguja cym na powaz rzeczywista ne traktowanie. Wedug niego rzeczywistos pan stwo narodowe stanowi nadal polityczna c i patriotyzm trzeba odnosic was nie do pan stwa narodowego 37. H.P. Schwarz konstatowa jednak , z osabienie tak rozumianego patriotyzmu niemieckiego. Zwraca uwage e w Niemz czech przetrwa patriotyzm gospodarczy (duma z cudu gospodarczego, pre nego eksportu, wzrostu gospodarczego, silnej pozycji waluty), w znacznie mniejszym gnowaniem zwia zko stopniu patriotyzm kulturowy, osabiony piele w z kultura oraz silna w latach osiemdziesia tych fala multikulturalizmu, natomiast zachodnia w patriotyzm konstytucyjny, w dume patriotyzm pan stwowy przeksztaci sie ta zwa tpieniem w federaz instytucji demokratycznych, mocno jednak nadszarpnie lizm niemiecki, przenoszeniem kompetencji na instytucje Unii Europejskiej, biaja ca sie nieufnos spoeczen poge cia stwa do elit politycznych 38. diagnoze niemieckiej s Dos c pesymistyczna wiadomos ci narodowej H.-P. Schwarz uzupeni apelem o energiczne przeciwdziaanie erozji identyfikacji i ugruntowanie patriotyzmu os z ojczyzna wieconego. Mocno akcentowa, z e dzie z w sferze politycznej nie be adnych szans na oz ywienie patriotyzmu kon prymatu Ustawy Zasadniczej wobec prawa stytucyjnego, jes li nie uzna sie Europejska . Zwraca uwage na panoszenie sie biurokracji stanowionego przez Unie brukselskiej, kto ra nie jest ani wybierana ani kontrolowana w sposo b demokratyczc tym samym pogla d republikano ny, podzielaja w, z e przestrzeganie standardo w cznie w ramach pan demokratycznych w gruncie rzeczy moz liwe jest wya stwa opierac narodowego. Dodawa, z e patriotyzm konstytucyjny musi sie na tradycyjnych wartos ciach, takich jak: rodzina, solidarnos c rodzinna, cnoty obywatelskie, przestrzeganie prawa, pilnos c , dbanie o dobro publiczne, uczciwos c , religijnos c , gnowanie wzoro zywa do piele w kultury zachodniej. Wielkie znaczenie przywia c, z zaczynac zmian w edukacji szkolnej, podkres laja e to was nie w szkole musi sie ksztatowanie patriotyzmu os wieconego. Postulowa wprowadzenie do edukacji dnego prymatu wartos zyka niemieckiego, literatury niemieczasady bezwzgle ci je kiej oraz pozytywnie wykadanej historii Niemiec 39. W podobnym duchu Mathias
H.-P. Schwarz, Auf dem Weg zu einem aufgeklrten Patriotismus?, Politische Studien 2006, nr 407, s. 27. 38 Ibidem, s. 28-30. 39 Ibidem, s. 30-31.
37
22
Zbigniew Mazur
Rler postulowa intensywne oddziaywanie emocjonalne na spoeczen stwo za pos rednictwem symboli, instytucji i tradycji. Flaga narodowa powinna byc wywiedach pan szana w okres lone dni na wszystkich urze stwowych, zwaszcza przed szkoami i wyz szymi uczelniami, dzieci szkolne powinny znac sowa hymnu, dne ma byc koniecznie wykonywanego podczas oficjalnych uroczystos ci. Niezbe do tradycyjnych wartos zyk odwoywanie sie ci, takich jak: rodzina, ojczyzna, je ojczysty, kultura, religia, historia, obrona wolnos ci i demokracji, poczucie wspo lno piele gnowania symboliki ty i solidarnos ci 40. Werner J. Patzelt ro wniez domaga sie cznej cze s narodowej jako nieoda ci praktykowanego patriotyzmu 41. pogla dy nurtu prawicoweH.P. Schwarz, M. Rler i W.J. Patzelt reprezentuja cego obok patriotyzmu konstytucyjnego wzmocnic go, pro buja patriotyzm narodowy, zakorzeniony w tradycyjnych wartos ciach niemieckich. Oczywis cie przed sie od zdyskredytowanego nacjonalizmu, ale warto stawiciele tego nurtu odcinaja tkowo ostro krytykuja oni koncepcje wielokulzauwaz yc , z e nie bez powodu wyja zaro turowos ci. Charakterystyczne, z e patriotyzm przeciwstawiaja wno nacjonaliz jeden i drugi nieomal w tej mowi, jak i multikulturalizmowi, a niekiedy stawiaja dzy nacjonalizmem samej paszczyz nie. Christoph Bhr (CDU) pisa, z e mie i multikulturalizmem istnieje duchowe pokrewien stwo, albowiem patriota kocha swo j kraj, nacjonalista nikogo i nic nie kocha, tylko nienawidzi innych, multikul mios turalista zas kocha wszystko i nic. Patriota nie wstydzi sie ci do swojego kraju, przeciwnie jest z tego dumny. Trzeba uczyc dzieci w szkole patriotyzmu, c je do z dobrze przygotowuja ycia w s wiecie zglobalizowanym; tylko ten kto sie swo czuje we wasnym domu, moz e rozumiec innych, tych, kto rzy kochaja j kraj 42. cej niz Patriotyzm os wiecony to cos znacznie wie patriotyzm konstytucyjny, musi obejmowac znajomos c dziedzictwa niemieckiego, przyswojenie kultury niezanie do niemieckiej ojczyzny duchowej. W tym tez mieckiej i przywia kierunku cej, poje cia ukutego wprawdzie posza dyskusja woko niemieckiej kultury wioda zyka przez Bassama Tibi, ale w zmodyfikowanym znaczeniu wprowadzonego do je politycznego w 2000 r. przez szefa frakcji chadeckiej w Bundestagu Friedricha cej podja na nowo Norbert Lammert, Merza. W 2005 r. problem kultury wioda cy Bundestagu. Poje cie niemieckiej kultury wioda czonek CDU i przewodnicza cio cej budzio wprawdzie pewne zastrzez enia, poniewaz niebezpiecznie tra megalomania , ale mimo to zadomowio sie juz zyku narodowa na stae w je d nie funkcjonuje ono politycznym. Nalez y wszakz e zaznaczyc , z e jak dota w konteks cie europejskim, w sensie prymatu kultury niemieckiej na scenie cznie w konteks trznej, w znaczeniu europejskiej, lecz wya cie polityki wewne zkowego jej narzucenia wzmocnienia pozycji kultury niemieckiej oraz obowia migrantom wyposaz onym w obcy bagaz kulturowy.
M. Rler, Patriotismus, Nation und gesellschaftlicher Zusammenarbeit, w: M. Rler (red.), op. cit., s. 50. 41 W. J. Pat zelt, op. cit., s. 70. 42 Ch. Bhr, op. cit., s. 37.
40
23
uwage , z ske poniosy dwa kraje wre cz wzorcowo W Niemczech zwraca sie e kle ce sie do multikulturalizmu, a mianowicie Francja i Holandia, obydwa odwouja gu ostatnich lat regularnie ogarniane zamieszkami na tle konflikto w cia w etniczs nych. Multikulturalizm jest coraz cze ciej krytykowany jako ro wnoznaczny z relacym wie z i uniemoz cym zintywizmem kulturowym, podwaz aja spoeczna liwiaja ga sie z tego wniosek, z tegrowanie migranto w. Wycia e wobec obcokrajowco w nalez y prowadzic energiczna polityke asymilacji do kultury niemieckiej okres lanej cej. Tego rodzaju aktywna polityka asymilacyjna was nie mianem kultury wioda z coraz szerszym poparciem zaro spotyka sie wno spoeczen stwa, jak ro wniez elit politycznych i intelektualnych. Nawet Hans-Ulrich Wehler uwaz a za rzecz przyswojenie imigrantom kultury wioda cej, poniewaz normalna ma to umoz liwic szybkie zintegrowanie przybyszy z niemieckim otoczeniem oraz zapobiec tworze subkultur, zamykania sie obcokrajowco niu sie w w gettach. Wedug niego migranci byc musza w peni tego s wiadomi, z e Republika Federalna nie zrezygnuje cej 43. Wielu autoro na z narzucania swojej kultury wioda w zwraca uwage tzw. spoecznos niebezpieczen stwo wyksztacania sie ci paralelnych, czyli zaistcych we wasnym kre gu kulturowym i nie nienia duz ych grup migranto w pozostaja cych kultury niemieckiej. Czasami postulat kultury wioda cej bywa przyjmuja dzi, z formuowany w dos c umiarkowany sposo b. I tak Jrg Lau sa e demokratyczna, ca wcale nie musi byc republikan ska kultura wioda sprzeczna z istnieniem spoeczen stwa wielokulturowego, lecz przeciwnie moz e stanowic warunek funkcjonowania takiego spoeczen stwa, zachowania jego otwartego charakteru, ale bez sie ro popadania w relatywizm moralny 44. Odzywaja wniez gosy, z e nie nalez y asymilacyjna , z mylic polityki integracyjnej z polityka e odrzucenie multikulturalizmu nie jest ro wnoznaczne z zakwestionowaniem pluralizmu kulturowego 45. cej do przyswajania je zyka Jes liby sprowadzic promowanie kultury wioda dku konstytucyjnego, to moz niemieckiego oraz znajomos ci porza na uznac te za cakiem rozsa dna . Przypomnijmy, z cia koncepcje e Bassan Tibi uz ywa poje cej w sensie uniwersalnej kultury politycznej, obejmuja cej takie kultury wioda wartos ci, jak wolnos c , ro wnos c , solidarnos c , emancypacja etc. Jednakz e niemiecka tym poje ciem w znaczeniu kultury narodowej, czyli nieprawica posuguje sie cej. W rezultacie, to zreszta bardzo niedookres cie mieckiej kultury wioda lone poje bnych grup kulturowych mies ci w sobie wyraz nie postulat wykorzenienia odre oraz przymusowej homogenizacji spoeczen stwa Republiki Federalnej. Zwraca czasami uwage na volkistowska proweniencje koncepcji kultury wioda cej, sie wersje ideau narodu kulturowego na to z e stanowi ona tylko delikatniejsza zku z tym pozostaje w sprzecznos i z e w zwia ci zaro wno z patriotyzmem
H.-U. Wehler, op. cit., s. 25. J. Lau, op. cit., s. 812. 45 d rozmaitych opinii na temat kultury wioda cej w: N. Lammert (red.), Verfassung. Przegla Patriotismus. Leitkultur. Was unsere Gesellschaft zusammenhlt, Hamburg 2006.
44 43
24
Zbigniew Mazur
konstytucyjnym, jak i podstawowymi wartos ciami kultury zachodniej. Petra Amman, Dietrich Heither i Gerhard Schfer jednoznacznie stwierdzili: W sposo b cej odnosi sie do wyobraz oczywisty wyobraz enie niemieckiej kultury wioda enia szczego lnej kultury narodowej, kto re ma korzenie juz w konteks cie mys li antyos wieceniowej, a w okresie wojen wyzwolen czych oraz romantyzmu byo coraz silniej podbudowywane volkizmem 46. Zdaniem tych autoro w, sformuowane cy w RFN w 2000 r. przez Friedricha Merza (CDU) z adanie, aby mieszkaja do niemieckiej kultury wioda cej, odzwierciedlao obcokrajowcy dostosowali sie cy na wewzrost poczucia pewnos ci siebie Niemco w po zjednoczeniu, skutkuja trz polityka asymilacyjna wobec migranto trz ambicjami hegemowna w, a na zewna zku z owym wzrostem pewnos nialnymi. W zwia ci niemaego znaczenia nabiera byc dobo r tres ci niemieckiej kultury wiodacej, jakie maja narzucane migrantom. tym bardziej istotny, z puje przedefinioProblem ten wydaje sie e w Niemczech naste na tym toz , wanie dziedzictwa historycznego i z e konstruuje sie samos c narodowa w tym naturalnie ro wniez projekt nowego patriotyzmu. c w szczego Nie wnikaja y niemieckiej polityki historycznej trzeba jednak cia okresu powojennego i zrzucenia wskazac na daz enie do ostatecznego zamknie z zanych ze spus hitleryzmu. Byc obcia en zwia cizna Niemcem pisa Volker cioleciach po 1945 r. oznaczao w istocie zmierzenie sie Kronenberg w dziesie przeszos 47 Jego zdaniem, historia przezwycie z z nazistowska cia ania niechlubnej przeszos ci to was ciwie historia renacjonalizacji Republiki Federalnej, z da enia do ponownego zdefiniowania niemieckos ci i stworzenia woko tego konsensu spoecznego. Jrg Lau zauwaz y, z e debata woko niemieckiego patriotyz z ograniczen mu wyzwolia sie narzuconych przez spo r o was ciwe rozumienie i umiejscowienie nazizmu w konteks cie caego niemieckiego dziedzictwa historycz nie na przeszos nego 48. Debata ta, jego zdaniem, coraz bardziej orientuje sie c , lecz cza ce spoeczen na teraz niejszos c i przyszos c , na aktualne problemy dre stwo niemieckie. Dieter Pieper i Klaus Wiegrefe skonstatowali: Historia jest wprawdzie niewielkie, nadal obecna i niebezpieczen stwo zbiorowego zapomnienia wydaje sie widocznymi na co dzien ale zbrodnie nazistowskie, wojna i jej skutki nie sa z spe tanie przeszos , otwiera sie obcia eniami dla kraju. A kiedy rozluz nia sie cia ksza sie pole manewru 49. To rozluz szerzej przyszos c , powie nienie polega go wnie na umiejscowieniu zbrodniczego systemu hitlerowskiego w zmienionej c okres hitlerowski przestaje perspektywie historycznej. Najogo lniej rzecz ujmuja funkcjonowac jako centralny ukad odniesienia przy ocenie caoksztatu niemieckiej c moz tendencje do historii. Nieco trywializuja na powiedziec , z e odrzuca sie
46 P. Amm an, D. Heither, G. Schfer, Die Stolzdeutschen, w: D. Heither, G. Wiegel (red.), Die Stolzdeutschen. Von Mordpatrioten, Herrenreitern und ihre Leitkultur, Kln 2001, s. 46. 47 V. Kronenberg, op. cit., s. 182. 48 J. Lau, op. cit., s. 802. 49 D. Pieper, K. Wiegrefe, Ein Volk entdect sich selbst, Der Spiegel z 22 stycznia 2007, s. 47.
25
tem zrozumienia, w jaki sposo interpretowania przeszos ci pod ka b moga ona od ujmowania doprowadzic do wynaturzen nazistowskich, jak ro wniez odchodzi sie z powojennych dziejo w w kategoriach jedynie lub przede wszystkim przezwycie ania zbrodniczej przeszos ci. z W pewnym sensie zwycie a niewygasy po wojnie nurt konserwatywny, od cy, z dawna gosza e historii niemieckiej nie moz na redukowac do dwunastu lat dyktatury hitlerowskiej i zapominac o poprzedzajacej nazizm wielkiej s wietnos ci ydach, a nawet wie mordu na Z cej, bo zosta on Niemiec. Nie przemilcza sie z demonstracyjnie uhonorowany pote nym zaoz eniem pomnikowym w centrum s Berlina, choc jednoczes nie ludobo jstwo na ludnos ci z ydowskiej coraz cze ciej w kontekst innych zbrodni popenionych w krajach europejskich, w tym wpisuje sie krzywd zadanych niemieckiej ludnos ci cywilnej. Zdaniem Eckharda Fuhra (Die Welt) w przypadku Niemiec szczego lna droga rozwojowa zaro wno w wydaniu natomiast narodowym, jak i postnarodowym nalez y do przeszos ci, wyksztaca sie ca sie otwarta postawa wobec s nowa s wiadomos c narodowa odznaczaja wiata trznego, mios ojczyzny i pozytywnym nastawieniem do dziedzictwa zewne cia narodowego. O tym, z e zanika s wiadomos c was ciwa dla starej Republiki Federal debaty historyczne w latach dziewie c tych, w tym nej s wiadczyc maja dziesia rzucone przez s rodowiska lewicowe haso kon ca epoki powojennej, czyli wyjs cia z cienia zbrodni III Rzeszy i znormalizowania stosunku do wielowiekowej historii niemieckiej 50. E. Fuhr pisa: A zatem nie moz e byc dalej mowy o zafiksowaniu na z ga miliony do okres narodowego socjalizmu, nawet jes li Hitler wcia przycia 51 straszliwego spotkania na ekranie kinowym . Zdaniem tego autora, Niemcy dowiedli (w tym ro wniez generacja modziez owego buntu roku 1968), z e potrafia c obu tych ro spokojnie mo wic o sobie jako o sprawcach i ofiarach, nie traktuja l wykluczaja cych lub konkurencyjnych. Powoli wyania sie obraz jako wzajemnie sie narodu odnowionego, kto rego toz samos c nie ma nic wspo lnego z patologiczczy w sobie uniwersalizm nymi specjalnymi drogami rozwojowymi, natomiast a s historyczna 52. i europejskos c z narodowa wiadomos cia uwage na to, z W literaturze przedmiotu zwraca sie e w okresie istnienia d historii cechowao odgraniczanie sie od hitleryzmu dwu pan stw niemieckich ogla i traktowanie kon ca wojny jako dziejowego przeomu. Frank Brunssen przypomina, z e cezura roku 1945 bya ro z nie interpretowana: jako cakowite zaamanie, tych coraz powszechniej zaamanie cywilizacyjne, a od lat osiemdziesia jako wyzwolenie od narodowego socjalizmu. W kaz dym razie wspomniana cezura, wedug Brunssena, stracia dotychczasowe znaczenie po zjednoczeniu du historii zostaa Niemiec: Wraz z przeomem 198990 ta forma ogla
50
E. Fuhr, Was ist des Deutschen Vaterland?, Aus Politik und Zeitgeschichte 2007, nr 1-2, Ibidem, s. 4. Ibidem, s. 7.
s. 3-4.
51 52
26
Zbigniew Mazur
cia poddana przewartos ciowaniu, kto re doprowadzio do znamiennego przesunie na rzecz perspektywy: historiograficzne zafiksowanie na 1945 rozluz nio sie c cioletnia afirmatywnego postrzegania Republiki Federalnej, kto rej pie dziesie egzystencja jest pojmowana przez licznych eksperto w w sprawach niemieckich jako zku z tym przeom lat 1989-1990 urasta do historia sukcesu 53. W zwia niezmiernie waz nego ukadu odniesienia przy ocenie powojennej historii niemieccej, bo oddziauje na generalna zmiane pogla do kiej, a nawet wie w na niemiecka ponownym odkrywaniem wspo przeszos c , na to, co okres la sie lnej historii ki zjednoczeniu Niemcy przeksztaciy niemieckiej. F. Brunssen podkres la, z e dzie w kraj normalny, taki jak inne kraje europejskie, i mogy w kon sie cu swobodnie c podja problem wasnej toz samos ci, w tym ro wniez na nowo spojrzec na przeszos c . Twierdzi on, z e dla berlin skiej republiki historyczna cezura 1989-1990 posiada ce, sprzyjaja ce osabieniu negatywnej fiksacji na przeszos znaczenie rozstrzygaja c oraz uwypukleniu powojennego sukcesu Republiki Fedenarodowo-socjalistyczna dniac ralnej. Jego zdaniem obecnie trzeba uwzgle dwie daty o znaczeniu przeomodne pojmowanie wybitnego wym: 1945 i 1990. Z jednej strony jest niezbe trz. znaczenia 1945 jako kleski, zaamania cywilizacyjnego i wyzwolenia z zewna Z drugiej strony to pojmowanie nie powinno jednak pomniejszac wymiaro w 1989-1990, poniewaz jako cezura pozytywna oznacza pokojowe wyzwolenie od tkowanie suwerennej historii caych Niemiec 54. dyktatury i zapocza sie juz Rewizji obrazu historii niemieckiej domagaja nie tylko politycy i publicys ci orientacji prawicowej, lecz ro wniez lewicowej. O tych ostatnich Jrg-Dieter Gauger pisa, z e ponowna zmiana paradygmatu historyczno-politycznego w ostatnich latach posiada jasny cel, a mianowicie, z eby takich temato w jak dzenie (Gnter Grass) lub wojenne bombardowania (Jrg ucieczka i wype ku prawicy. Ska dina d autor ten nie kry instrumenFriedrich) nie pozostawiac w re na roli sprawcy nie uwaz talnego podejs cia do historii: Skoncentrowania sie a sie duz ej za przydatne dla zaspokojenia potrzeb toz samos ciowych spoeczen stwa; , z potrzebna jest ro wniez wasna historia ofiar 55. Mathias Rler zwraca uwage e takz e socjaldemokraci doszli do wniosku, z e patriotyzm i polityka historyczna jedna caos zku z tym ro takie tematy jak tworza c i w zwia wniez podejmuja dzenie i bombardowania wojenne. Jego zdaniem, pamie taja c ucieczka, wype ro o zbrodniach popenionych w imieniu narodu niemieckiego, nalez y sie wniez dzenia i alianckich bombardowan pochylic nad ofiarami wype , w tym wznies c dzeniom. Dodawa: w Berlinie europejsko zorientowane Centrum przeciwko Wype Niemcy po 1945 po prostu dalej tak poste powac I oczywis cie nie moga , jak gdyby nie stao. Jednakz na trwae w 1933 nic sie e s wiadomos c winy nie moz e stac sie
F. Brunssen, Das neue Selbsverstndnis der Berliner Republik, Aus Politik und Zeitgeschichte 2001, nr 1-2, s. 6. 54 Ibidem, s. 14. 55 J.-D. Gauger, Zum schwierigen Zusammenhang von Patriotismus und Identitt, w: M. Rler (red.), Einigkeit..., op. cit., s. 17.
53
27
jedynym fundamentem racji stanu caego kraju, zwaszcza po reunifikacji 56. w z W. J. Patzelt takz e przyznawa, z e nazizmu i wojny nie da sie aden sposo b usprawiedliwic , choc by upywem czasu lub zbrodniami komunizmu, ale utrzymywa zarazem, z e nie odbiera to Niemcom prawa do smutku z powodu zuboz enia dzenia ze wschodu, jak ro niemieckiej kultury na skutek wype wniez mordo w popenionych na niemieckiej ludnos ci cywilnej 57. Zdaniem wielu autoro w niemiec obecnie kich dotychczasowe skoncentrowanie uwagi na roli sprawcy staje sie kontrproduktywne, poniewaz na sprawstwie masowego mordu nie sposo b zbudoc: dla dobrego samopoczucia Niemco wac czegos pozytywnego. Inaczej mo wia w, dla ich zdrowej i normalnej s wiadomos ci narodowej potrzebne jest wprowadzenie do obiegu komunikacyjnego wizji narodu niemieckiego jako ofiary. zku z owymi nastrojami martyrologicznymi w Niemczech, korespondent W zwia brytyjskiego Times, Roger Boyes zauwaz y, z e prawdziwym problemem no rozmys canie historii, oficjalnie usankcwych patrioto w staje sie lne przekre cego haso: jestes jonowane przez kanclerza Gerharda Schrdera (SPD) lansuja my z danie prawa do z normalni. Da eniu do normalnos ci bowiem towarzyszy z a alu, ce dota d ulubiony motyw propagandy Bund der Vertriebenen. G. Schrder stanowia wprowadzi z al w odniesieniu do losu niemieckiego w czasie II wojny s wiatowej, czyli zainicjowa lub wzmocni nieustanne wylewanie ez z powodu strat poniesio Trzecia Rzesze . I na tym pro budowac nych przez hitlerowska buje sie nowa : Nowi patrioci obstaja przy tym, z toz samos c niemiecka e odzyskanie niemieckiej s cy historii i cze ciowo niedoli ludnos ci niemieckiej w czasie wojny stanowi znacza 58 cie s wkad w rozwinie wiadomego poczucia toz samos ci narodowej . R. Boyes na przeszkodzie trwaemu optymistycznie zakada, z e dwie okolicznos ci stana nowego patriotyzmu. Na pierwszym wpisaniu ofiar niemieckich w koncepcje cym sie ogromnym miejscu wymieni jawne faszowanie historii, tak jak w ciesza cym sie nad biednymi powodzeniem filmie Upadek Bernda Eichingera, roztkliwiaja niegodziwego Austriaka. Na drugim miejscu umies Niemcami, kto rzy padli ofiara ci niedopuszczalne pomieszanie roli sprawcy i ofiary, kto re nieodparcie nasuwa czysto retoryczne pytanie: jes li Niemcy byli ofiarami, to w takim razie kto by ? Zarzuci Niemcom, z z sie wytkna c sprawca e wcia boja Rosjanom akty bar sobie sprawe z tego, co sami uczynili na terenie barzyn stwa, poniewaz zdaja zku Radzieckiego podczas II wojny s s Zwia wiatowej, natomiast coraz cze ciej teze , z podsuwaja e sprawcami byli Anglicy. A to juz uzna za rzecz cakowicie nie cia: Jes do przyje li to ma byc cena nowo odnalezionej dumy z siebie przez Niemcy, to wolabym, z eby Niemcy powro cili do starej, dobrze znanej samoszarpaniny. W kaz dym razie, pozwalajmy sobie na przedyskutowanie brytyjskich zbrodni trz i na zewna trz imperium. Ale nie, z wojennych wewna eby w ten sposo b Niemcy
56 57 58
M. Rler, Patriotismus im vereinigten Europa, Die politische Meinung 2006, nr 435, s. 11. W.J. Patzelt, op. cit., s. 66-67. R. Boyes, Die Neuen Patrioten, Aus Politik und Zeitgeschichte 2007, nr 1-2, s. 21.
28
Zbigniew Mazur
lepiej z powodu Holocaustu lub zbywali go jako nieistotny dla niemieckiej czuli sie s wiadomos ci narodowej 59. zrozumiaa , iz sie powaz Jest rzecza europejscy partnerzy musza nie zastanowic niemiecki patriotyzm, a gdzie zaczyna niemiecki nad tym, gdzie kon czy sie nacjonalizm, czy dyskusja o ksztacie niemieckiego patriotyzmu odzwierciedla jedynie pewne zawirowania toz samos ciowe, czy tez przypadkiem nie osania lub nie przygotowuje kolejnej fali nacjonalizmu. Drugie dno debaty o patriotyzmie niekto cy orientacje pradostrzegaja rzy autorzy niemieccy, nawet reprezentuja . Werner J. Patzelt pisa, z wicowa e sporom o niemiecki patriotyzm towarzyszy on okazac niewypowiedziana obawa, z e moz e sie czyms niebezpiecznym, dzikim ciem, kto zwierze rego raczej nie nalez aoby budzic . W gruncie rzeczy nadaje temu dzikiemu zwierze ciu faszywa nazwe : w gruncie rzeczy chodzi o nasie najpierw cjonalizm, kto ry obudzony ze snu w tym kraju nieodparcie zamienia sie pnie w rasizm. Pod tym wzgle dem dzieci tak poparzone w szowinizm, a naste jak Niemcy powinny unikac ognia i dlatego was nie, inaczej niz inne narody, ro c bez papostawic sobie powaz nie pytanie, czy nie moz na sie wniez obejs triotyzmu. Podziemny dyskurs kraz y zatem woko pytania, czy lepiej Niemcy pozbyc nie powinni sie swego narodu, aby w kon cu, w pewnym sensie tak, jak przed pierworodnym grzechem zjednoczenia bismarckowskiej Rzeszy, stac z jednej strony znowu Bawarczykami i Sakson sie czykami, Palatyn czykami lub Hanseatami oraz z drugiej na dalszym waz nym szczeblu integracji, was nie da sie w jednocza cej Europejczykami. W ten sposo b Niemcy znowu pozbe Europie swego nieszcze snego narodu i swojej zej narodowos sie ci, jes li tylko droga ku postnarodowej republice 60. Werner J. Patzelt dostatecznie uczciwie po jda dobrze opisa obawy, ale sam projekt postnarodowos ci uzna za fantastyczny, wersje niemieckiej drogi rozwojowej, zupenie odstaja cej za pomys na nowa rozwo od standardo w europejskich, kto re jego zdaniem cakowicie wykluczaja j w kierunku jakiejs postnarodowej republiki. Faktem pozostaje, z e w Republice Federalnej Niemiec po zjednoczeniu generalpia pena legitymizacja pan nie nasta stwa narodowego i z e wszelkiego typu w ge bokiej defensywie. Te dywagacje na temat postnarodowos ci znalazy sie nigdy nie zostay poge bione ani gruntowna refleksja teoretyczna , ostatnie zreszta s ani tez solidnymi badaniami empirycznymi. Byy to najcze ciej slogany, czasami s tylko uzupeniane mocno publicystycznymi spekulacjami. Najcze ciej posiaday trz stumienie one charakter apelatywny i miay dwa podstawowe cele: na wewna trz uspokojenie opinii europejskiej odrucho w nacjonalistycznych, a na zewna tym wyczulonej na niemiecki szowinizm i rasizm. Lez ao to w najlepiej poje interesie starej Republiki Federalnej, ale w zjednoczonym niemieckim pan stwie dysfunkcjonalne. Obecnie zdaje sie dominowac narodowym okazao sie przekona59 60
Ibidem, s. 22. W. J. Pat zelt, op. cit., s. 55.
29
nie, z e odwoania do narodu i patriotyzmu, akceptacja pan stwa narodowego oraz energiczna obrona intereso w narodowych to normalnos c , wyznaczana standardami europejskimi. Matthias Rler pisa: W zjednoczonej Europie nie moz na zrezygnowac z historycznej i kulturowej wspo lnoty losu narodo w. Nikt w Europie tkiem byc nie chce zlikwidowania swojego narodu, z wyja moz e niekto rych lewicowych polityko w i intelektualisto w w Niemczech. Pokazali to w gorzkiej c europejski traktat konlekcji Francuzi i Holendrzy swoim politykom odrzucaja oczywistos dla naszych sa siado stytucyjny. (...) Patriotyzm, mios c ojczyzny sa cia w dzie ki powia zaniu wspo na wschodzie i zachodzie. Pan stwa i narody zyskuja lnotrzna zwartos w przytowymi celami i przekonaniami wewne c , optymizm i wiare wspo zku, kto szos c . Jednostka i jej interesy tworza lne poczucie zwia ry moz e 61 prowadzic do emocjonalnego pos wiecenia, zaangaz owania i gotowos ci do ofiar . prawicowa , ale stanowisko lewicy M. Rler reprezentuje co prawda orientacje ro do niewiele sie z ni od wyraz anych przezen pogla w. Dominuje opinia, z e aprobata identyfikacji pan stwa narodowego i patriotyzmu w niczym nie przeszkadzaja . z europejskos cia Wielu autoro w wyraz a przekonanie, z e patriotyzm niemiecki nie dos c , z e nie kwestionuje idei europejskiej, to dopiero stwarza pomys lne warunki dla c pytanie, czy nowy patriotyzm wcielenia jej w z ycie. Tilman Mayer stawiaja z niemiecki nie pozostaje w sprzecznos ci z da eniem do integracji europejskiej, przyznawa, z e moz na byo oczekiwac od patriotyzmu konstytucyjnego stwo jednak rzenia podstaw dla analogicznego patriotyzmu europejskiego. Tak sie nie stao i realistycznie pomys lana Unia Europejska musi byc budowana na istnieniu demokratycznie legitymizowanych pan stw narodowych, a nie na zasadzie cz zakada proeuropejskos ponadnarodowos ci. Jego zdaniem patriotyzm wre c oparta narodo na zasadzie subsydiaryzmu; nacjonalizm wyklucza wspo prace w euro umoz pejskich, natomiast patriotyzm ja liwia i promuje. Patriotyzm dysponuje wyz i przewaga nad sztucznymi, ideologicznymi konstrukcjami naturalna szos cia europejskimi, poniewaz stwarza solidne i realne fundamenty pod integracje , a jednoczes dnego, stabilizuja cego spoiwa dla europejska nie dostarcza niezbe poszczego lnych narodo w europejskich 62. Zdaniem Mathiasa Rlera moz na bardzo czyc dobrze poa patriotyzm z kultywowaniem idei europejskiej, moz na byc i prawdziwym Sakson dobrym Europejczykiem, niemieckim patriota czykiem: Nie ma tutaj z adnych sprzecznos ci, poniewaz europejska ojczyzna lub w ogo le iluzja . Kosmopolityzm i zjednoczenie europejskie pan stwo s wiatowe pozostaja z go toz i kulturowa , kto akurat trzeba zakadaja ry wasna samos c narodowa ra dysponowac w zglobalizowanym s wiecie 63. Joachim Bitterlich ro wniez twierdzi,
M. Rl er, Patriotismus im vereinigten Europa, Die politische Meinung 2006, nr 435, s. 7. T. Mayer, Patriotismus die neue brgerliche Bewegung, Aus Politik und Zeitgeschichte 2007, nr 1-2, s. 24-30. 63 M. Rl er, Patriotismus im vereinigten Europa..., s. 11.
62 61
30
Zbigniew Mazur
w sprzecznos z e patriotyzm i zjednoczenie europejskie nie stoja ci, albowiem cz dopiero umoz us wiadomienie wasnych intereso w narodowych wre liwia zrozumienie intereso w europejskich partnero w 64. Wynika z tego, z e Niemcy obecnie ideologicznych surogato powro nie potrzebuja w, swobodnie moga cic do starych europejska w kategoriach czystej gry ideao w patriotycznych i traktowac integracje intereso w narodowych. W Republice Federalnej Niemiec funkcjonoway cztery ogo lne projekty zdefiniowania postaw wobec ojczyzny, narodu i pan stwowos ci niemieckiej. Pierwszy zuja cy do tradycji uformowanej po zjednoczeniu Niemiec (1871), z nich, nawia sie odmocno skaz ony nacjonalizmem, jes li nie rasizmem, zachowywa swoja dziaywania w spoeczen stwie, ale na ogo by wypierany z publicznego dyskursu. cy z negatywnej oceny fenomenu narodu, obwieszczaja cy nadejDrugi, wychodza cie sie toz s cie ery postnarodowej i rozpynie samos ci narodowej w europejskiej, raczej na powierzchni z elit sytuowa sie ycia publicznego, go wnie za sprawa nie do pogodzenia i cechoway sie intelektualnych. Obydwa byy cakowicie ze soba daleko posunieta skrajnos cia, jeden niemoz nos cia wyrwania sie z potepien czego przed nim ucieczka , maja ca na celu odzyskanie tego, dziedzictwa, inny skwapliwa co utracono na szczego lnej drodze rozwojowej. Trzeci, zwany patriotyzmem cy do rzeczywistos konstytucyjnym, najlepiej przystaja ci zachodnioniemieckiej, cy poje cia narodu, ale ro cy, spenia nie eksponuja wniez go zasadniczo nie odrzucaja dwie niezmiernie waz ne funkcje: odgranicza od tradycji skrajnie nacjonalistycz kulture polityczna skodyfikowana w Ustawie nych i wprowadza w zachodnia zachodZasadniczej. By to projekt umiarkowanej identyfikacji z rzeczywistos cia , odwouja cy sie nie do emocji, lecz rozumu, i tym sensie zimny, nie nioniemiecka cy sie do mobilizowania mas spoecznych, ale raczej skutecznie legitymizuja nadaja boko cy pan stwowos c Republiki Federalnej Niemiec. Trudno powiedziec , jak ge w spoeczen ywioozakorzeni sie stwie niemieckim, w kaz dym razie nie rodzi z w miare powszechna akceptacja elit politycznych wych protesto w i cieszy sie c spoei intelektualnych. Dobrze suz y dawnej Republice Federalnej, dostarczaja czen stwu zachodnioniemieckiemu poczucia bezpieczen stwa i stabilizacji zaro wno trznego, jak i zewne trznego. Ro dzynarodowym nie wewne wniez w otoczeniu mie budzi abominacji, tak jak nacjonalizm o rodowodzie bismarcowskim, lub niedowierzania i podejrzliwos ci, tak jak s wiez ej daty konwersja na dos c egzotycznie daja ca postnarodowos wygla c . czeniu NRD do RFN (1990) sytuacja zmienia sie , patriotyzm Po przya za mao dynamiczny jak na miare szybkiego biegu konstytucyjny okaza sie dzynarodowym. Koncepwydarzen w samych Niemczech oraz w ich otoczeniu mie z pod naciskiem cja ta zachowaa wcia swoich wyznawco w, ale znalaza sie czwartego projektu, nazywanego nowym lub os wieconym patriotyzmem. Ten
64
V. Kronenberg, op. cit., s. 352.
31
w szeroko zakrojony program normalizacji Niemiec, wewne tostatni wpisuje sie trznej, kto s jest da z rznej i zewne rego cze cia enie do wzmocnienia toz samos ci niemieckiej. Obejmuje ono nawro t do tradycyjnych wartos ci narodowych, od do wielkiego dziedzictwa historycznego, przedefiniowanie sprawwoywanie sie c co w i ofiar, skon czenie ze szczego lnym uwraz liwieniem na hitleryzm, a wie c w sumie rozluz nienie ograniczen , jakie narzucaa pamie o upiornej przeszos ci. zane z tym przywro Z kolei rozluz nienie i zwia cenie dumy narodowej, maja umoz liwic ambitne, odpowiednio do moz liwos ci odbudowanego pan stwa narodo z wyzwaniami w polityce wewne trznej i zewne trznej. Ideowa wego, zmierzenie sie cz przeciwnie, oferta zawarta w nowym patriotyzmie nie jest naturalnie nowa, wre zawiera ona zestaw starych klisz narodowych, tyle z e zagodzonych wymogami c, obawami przed sprowokowaniem poprawnos ci politycznej, a s cis lej rzecz biora dzynarodowego. Charakterystyczne, z gwatownej reakcji s rodowiska mie e nowy patriotyzm w zasadzie nie rezygnuje z frazeologii europejskiej, choc bywa krytyczny wobec instytucji brukselskich i do integracji podchodzi w sposo b pragmatyczny, w kategoriach waz nego pola gry intereso w narodowych. Frazeologia cej dominacji RFN europejska jest nawet bardzo uz yteczna w warunkach rosna w Unii Europejskiej, ale swojej dawnej funkcji ideologicznej juz nie spenia. Jak na razie, zwyz kuje trend narodowy, na obrzez ach jawnie nacjonalistyczny, w centrum agodzony hasami nowego lub os wieconego patriotyzmu.
ABSTRACT The article characterizes the currently ongoing discussion in the Federal Republic of Germany on the shape of the so-called German patriotism. This syncretic and still rather vague conception, which has gained popularity in recent years, is yet another attempt to define German identity after the ultra nationalistic, followed by the European and finally the one summed up in the formula of constitutional patriotism. Its emergence should be connected with the project of transforming Germany into a normal state and nation.
NASZE WYDAWNICTWA
INST YT UT ZACHODNI ul. Mostowa 27 61-854 Pozna tel. 061 852 28 54 fax 061 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan. pl
Maria Wagin ska-Marzec
CIZNA BAYREUTH POWIKANA SPUS

TEATRU WAGNERA SPORY WOKO
Seria Studia Niemcoznawcze nr 83 ISBN 978-83-87688-77-6 Poznan 2007 Badacze w wie kszym stopniu pos wie cali dota d uwage w swoich publikacjach dzieom Ryszarda Wagnera. Temat festiwali wagnerowskich podje ty przez Marie Wagin ska -Marzec w znakomity sposo b wypenia luke istnieja ca w tej dziedzinie w literaturze polskiej. Go wny nacisk autorka pooz ya na wspo czesne funkcjonowanie festiwali wagnerowskich i ich miejsce w pejzaz u kulturalnym Niemiec. W tle pojawiaja sie mechanizmy administracyjno-ekonomiczne festiwali, a takz e problemy inscenizatorskie zwia zane z pro bami poszukiwania nowego wyrazu artystycznego. Prace otwiera rys historyczny, kto ry w skondensowany sposo b prezentuje zala z ki przyszych konflikto w i nieporozumien ro wniez ws ro d potomko w Wagnera, w znacznym stopniu wpywaja cych na ksztat biez a cy festiwali. Opracowanie nie jest jedynie zwyczajnym przedstawieniem fakto w czy opisem historycznym. Odwouja c sie do bogatej i krytycznie potraktowanej literatury stanowi znacza cy przyczynek do badania recepcji muzyki R. Wagnera i interesuja ca pro be wyjas nienia uwikan sztuki i polityki. (Z recenzji Janusza Kempin skiego)
vacat

Zbigniew Mazur, "Nowy" Patriotyzm Niemiecki.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zbigniew Mazur, "Nowy" Patriotyzm Niemiecki.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 1

ZBIGNIEW MAZUR Zbigniew Mazur Poznan

Nowy patriotyzm niemiecki

P. Bender, op. cit., s. 21.

Nowy patriotyzm niemiecki

Nowy patriotyzm niemiecki

Ibidem, s. 13. Ibidem, s. 17-38. Ibidem, s. 31.

Nowy patriotyzm niemiecki

Nowy patriotyzm niemiecki

Nowy patriotyzm niemiecki

J.-D. Gauger, op. cit., s. 16.

Nowy patriotyzm niemiecki

Nowy patriotyzm niemiecki

Ibidem, s. 179. Y. Bizeul, Nationalismus..., s. 33.

Nowy patriotyzm niemiecki

Nowy patriotyzm niemiecki

Nowy patriotyzm niemiecki

Nowy patriotyzm niemiecki

Ibidem, s. 22. W. J. Pat zelt, op. cit., s. 55.

Nowy patriotyzm niemiecki

V. Kronenberg, op. cit., s. 352.

Nowy patriotyzm niemiecki

Maria Wagin ska-Marzec

CIZNA BAYREUTH POWIKANA SPUS

You might also like