Materiay

STRATEGIA POLITYCZNA CDUCSU PRZED WYBORAMI PREZYDENTA FEDERALNEGO W 1959 ROKU Materiay ca kon Dobiegaja ca w 1959 r. druga kadencja pierwszego prezydenta Republiki koleja rzeczy na porza dku dzienFederalnej Niemiec Theodora Heussa naturalna znalezienia jego naste pcy. Nie byo to nym debaty politycznej postawia kwestie ciu lat jednak zadanie atwe, jako z e prezydent T. Heuss na przestrzeni dziesie dowania zyska powszechne uznanie w oczach opinii publicznej. Go urze wna w tym ki kto wyzasuga jego koncyliacyjnego usposobienia, dzie remu udao mu sie dowania. Znakomita cze s pracowac niepowtarzalny styl urze c zachodnioniemieckich elit politycznych, ale takz e kulturalnych upatrywaa w postawie prezydenta c wen Heussa podstaw do ferowania ocen natury ogo lnej, dostrzegaja punkt du. Mia to byc odniesienia dla przyszych piastuno w najwyz szego w pan stwie urze c, mia on tedy wzorzec prezydentury na kolejne lata. Najkro cej rzecz ujmuja , polegac na wykreowaniu instytucji prezydenta na bezstronnego arbitra, doradce spokoju, swoiste sumienie narodu, kto oaze ry wskutek swego ogromnego autorytetu posiada moralny tytu do przemawiania w interesie caego spoeczen stwa i uosabiac dziwnego, z e w tej sytuacji nia minimum jego homogenicznos ci 1. Nic wie kszos s wie c spoeczen stwa, jak ro wniez niemaa cze c si politycznych nader na stanowia ca konsekwencje konstytucyjnego zakazu sceptycznie zapatrywaa sie sama osobe funkcji prezydenta przez dwie kolejne kadencje 2 penienia przez te zmiane na stanowisku gowy pan konieczna stwa. Dobrym odzwierciedleniem cych wo panuja wczas nastrojo w by z ywo dyskutowany pomys przeprowadzenia cej w kierunku umoz odpowiedniej zmiany przepiso w konstytucyjnych, ida liwienia du prezydenta 3. Propozycja ta nie znalaza T. Heussowi dalszego piastowania urze kszego odzewu ws jednak wie ro d czoowych formacji politycznych, kto re stosun od niej kowo szybko mniej lub bardziej jednoznacznie postanowiy sie j stanowczy sprzeciw wobec pomyso w zdystansowac 4. Przede wszystkim swo
U. Scheuner, Das Amt des Bundesprsidenten als Aufgabe verfassungsrechtlicher Gestaltung, Tbingen 1966, s. 40-41. 2 Ws wietle postanowien Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec kadencja Prezydenta Federalnego wynosi 5 lat, a kolejny wybo r tej samej osoby dopuszczalny jest tylko raz (art. 54 ust. 2). 3 ciu do siedmiu lat, przy czym pierwszym Postulowano m. in. wyduz enie kadencji prezydenta z pie zania mia byc beneficjentem tego rozwia was nie T. Heuss, a takz e wprowadzenie nieograniczonej moz liwos ci reelekcji. Zob. B. Braun, Die Bundesversammlung, Frankfurt a. M. 1993, s. 129-130. 4 c nawet stosowny wniosek pod Pozytywnie zareagowali nan jedynie deputowani DP, wnosza obrady Bundestagu. Pozostae stronnictwa byy jednak temu przeciwne. H. J. Winkler, Der Bundesprsident Reprsentant oder Politiker? Opladen 1967, s. 22.
1

13*

196

Materiay

zmiany konstytucji wyrazi go wny winowajca caego zamieszania, czyli prezy dent T. Heuss. W jego opinii bowiem, przeprowadzenie takiej zmiany z mys la o konkretnej osobie stanowioby tylko s wiadectwo sabos ci niemieckiej demokracji 5. Kategoryczna postawa pierwszego prezydenta, jak ro wniez brak dostatecznej woli politycznej zniweczyy plany zmiany konstytucji i, co za tym idzie, wyduz enia dowania T. Heussa. Tym samym czoowe siy polityczne znalazy sie okresu urze c w obliczu problemu znalezienia odpowiedniej osoby, kto ra mogaby przeja schede cym FDP 6. Jako pierwsi do dyskusji przysta pili chadecy, po byym przewodnicza pogla d, z w szeregach kto rych dos c wyraz nie upowszechnia sie e CDUCSU powinny niezalez nie od funkcji kanclerza obsadzic takz e stanowisko gowy cym postawe polityko pan stwa. Czynnikiem stymuluja w chadeckich by fakt bezprecedensowego sukcesu wyborczego, jaki w wyborach do Bundestagu w 1957 r. c bezwzgle dna liczbe mandato zanotowaa ta formacja, zdobywaja w w izbie. Zrazu d prezydenta nie wywoaa szczego jednak kwestia wyonienia kandydata na urza lnie oz ywionej debaty w gronie polityko w chadecji, kto rzy w owym czasie nie cali jej wiele czasu 7. Punktem zwrotnym caego procesu nominacyjnego pos wie byc okazaa sie niespodziewana deklaracja przywo dco w drugiej go wnej siy politycznej SPD, kto rzy w lutym 1959 r. oficjalnie zakomunikowali zamiar zgoszenia profesora Carlo Schmida jako kandydata socjaldemokracji w zbliz aja wyborach prezydenckich 8. C. Schmid wydawa sie byc cz cych sie wo wczas wre pce T. Heussa. Nie tylko bowiem podobnie, jak idealnym kandydatem na naste i pierwsza gowa pan stwa posiada tytu profesora. Uchodzi on ponadto za osobe o niekwestionowanym autorytecie moralnym oraz politycznym, kto ra zdecydowaki czemu nie wyrastaa ponad partykularne interesy swej opcji politycznej, dzie stosunkowo duz cieszy sie ym poparciem spoecznym 9. Nie bez znaczenia by tu da c fakt, z e C. Schmid nalez a do grona ojco w zaoz ycieli bon skiej Republiki, be zarazem jednym z go wnych architekto w Ustawy Zasadniczej, co rodzio kolejne prezydenta T. Heussa. Na marginesie warto tez analogie z osoba dodac , z e do cia przezen du gowy pan moz liwos ci obje urze stwa nader przychylnie ustosunkowany by sam T. Heuss 10. byc Jednoznaczna deklaracja SPD dlatego okazaa sie tak istotna, z e staa sie trzswego rodzaju impulsem dla obozu chadeckiego dla zintensyfikowania wewna partyjnej debaty nad wyborem was ciwego kandydata na stanowisko prezydenta. Tym bardziej, z e kandydatura C. Schmida moga przynajmniej teoretycznie s liczyc na poparcie ze strony pewnej cze ci dziaaczy CDUCSU 11. Tym sposobem czoowe gremia partyjne chadecji postawione zostay przed nadzwyczaj trudnym
5 Tamz e, s. 23. Zob. tez tres c listu wystosowanego w tej sprawie przez T. Heussa do K. Adenauera, tnikach: K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, publikowanego przez tego ostatniego w swych pamie Bd. III, Stuttgart 1967, s. 483-490. 6 Szerzej na temat zasad oraz trybu wyboru Prezydenta Federalnego por. M. Boz ek, Zagadnienie d Sejmowy 2004, nr 6, s. 77-102. wyboru Prezydenta Republiki Federalnej Niemiec, Przegla 7 B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 131. 8 Zob. H. Rausch, Der Bundesprsident zugleich eine Darstellung des Staatsoberhauptes in Deutschland seit 1919, Mnchen 1984, s. 67; H. J. Winkler, Der Bundesprsident..., s. 23. 9 B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 131. 10 T. Heuss, Tagebuchbriefe 1955-1963, Stuttgart 1970, s. 400. 11 Por. K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 491; T. Heuss, Tagebuchbriefe..., s. 363; H. J. Wi nkler, Der Bundesprsident..., s. 23.

Materiay

197

dem autorytetu zadaniem: znalezienia takiej osoby, kto ra zaro wno pod wzgle osobistego, stopnia popularnos ci spoecznej, jak i dos wiadczenia na forum politycznym mogaby skutecznie konkurowac z kandydatem SPD. Nade wszystko zas wasnego zaplecza politycznego. zdolna byaby uzyskac akceptacje piy do zasadniczego etapu W takich oto okolicznos ciach CDUCSU przysta o urza d gowy pan procedury wyaniania swego kandydata do ubiegania sie stwa. niepowodzeniem, jako z Pierwsza pro ba dos c szybko jednak zakon czya sie e powoanej specjalnie w tym celu siedemnastoosobowej komisji nie udao sie moz znalez c stosownej osoby, kto ra na byoby rekomendowac caej formacji. Wobec y sie rozmowy prowadzone juz z gu, powyz szego rozpocze w nieco we szym kre w kto rych uczestniczyli najbardziej wpywowi wo wczas politycy chadeccy, z Konradem Adenauerem na czele. Jakkolwiek w trakcie tych rozmo w poddawano pod ich uczestniko rozwage w przynajmniej kilka nazwisk jako potencjalnych kandydato w (np. Heinrich Lbke, Heinrich Krone, Carl-Friedrich von Weizscker czy choc by Kai-Uwe von Hassel), niemniej takz e i ta runda negocjacji nie doprowadzia cia ostatecznej decyzji 12. do podje o doniosym znaczeniu by fakt, z Z drugiej jednak strony rzecza e w czasie niebawem miao wspomnianego wyz ej spotkania z ywo dyskutowana bya jak sie cia kandydatury o okazac brzemienna w skutkach koncepcja wysunie wczesnego nominacji L. Erharda wysta pi ministra gospodarki Ludwiga Erharda. Z inicjatywa du, a mianowicie penia cy wo ministra spraw inny czonek rza wczas funkcje trznych Gerhard Schrder, kto juz wewne ry zreszta wczes niej o pomys le swoim tkowo sceptycznie poinformowa samego K. Adenauera 13. Kanclerz, choc pocza cu podzieli jego punkt widzenia nastawiony do koncepcji swego ministra 14, w kon poprzec L. Erharda. W tej sytuacji zarza d stronnictwa i zdecydowa sie kandydature w dniu 24 II 1959 r. na wniosek K. Adenauera postanowi formalnie nominowac ministra gospodarki jako kandydata CDUCSU w wyborach prezydenckich 15. Nominacja ta stanowia nie lada zaskoczenie dla samego zainteresowanego, kto ry du. Przebywa bowiem na urlopie i o caej nie bra udziau w posiedzeniu zarza dopiero z rozmowy telefonicznej z K. Adenauerem 16. sprawie dowiedzia sie Wprawdzie w trakcie rozmowy z kanclerzem wyrazi on gotowos c ubiegania sie swa uzalez o stanowisko prezydenta, ale zaznaczy przy tym wyraz nie, z e zgode nia od jednomys lnego poparcia udzielonego mu przez czonko w frakcji CDUCSU w Bundestagu 17. W tym miejscu koniecznie trzeba podkres lic , z e sprawa znalezienia was ciwego d prezydenta zbiega sie w czasie z wewna trzpartyjna kandydata chadecji na urza dotycza ca rozwia zania problemu naste pstwa na stanowisku kanclerza. debata W onie stronnictwa coraz wyraz niej bowiem dawaa znac o sobie krytyka sposobu cego juz sprawowania wadzy przez licza wo wczas niemal 83 lata K. Adenauera 18.
Szczego owo przebieg tych rozmo w oraz zgaszane w ich trakcie propozycje referuje B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 132-133. 13 K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 492. 14 tku Kai-Uwe von Hassel. Zob. B. Braun, Die Faworytem K. Adenauera by bowiem na pocza Bundesversammlung..., s. 133. 15 H. J. Winkler, Der Bundesprsident..., s. 23. 16 B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 134. 17 H. Rausch, Der Bundesprsident..., s. 65; H. J. Winkler, Der Bundesprsident..., s. 23. Por. tez K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 495. 18 droga , nie ukrywa tego nawet sam kanclerz. Zob. tamz Swoja e, s. 493. Por. takz e B. Braun, Die
12

198

Materiay

c optymalnego rozwia zania w odniesieniu do zbliz cej Innymi sowy, poszukuja aja elekcji gowy pan li jednoczes sie stwa politycy CDUCSU pragne nie zaatwic przypadaja cych dwa lata po c sprawe z niej wyboro w do Bundestagu i rozstrzygna , dkowac sukcesji po se dziwym juz a przynajmniej uporza kwestie K. Adenauerze. c sie w ocene przyje tej taktyki poste powania, wypada jedynie odnotowac Nie wdaja , d na rozwia zanie kluczowego z politycznego punktu widzenia z e to was nie wzgla du zawaz problemu zmiany na stanowisku szefa rza y na przebiegu procesu cia urze du prezydenta. Moz nominacji kandydata do obje na nawet stwierdzic , z e przebiega cay proces wyaniania was ciwego kandydata do walki o prezydenture pod dyktando rozgrywki o moz liwie najkorzystniejsze dla intereso w politycznych cie kwestii naste pstwa po K. Adenauerze na stanowisku formacji rozstrzygnie kanclerza. Zakadano bowiem powszechnie, z e zaplanowane na rok 1961 wybory do sie ponownym sukcesem obozu chadeckiego, skutkiem czego Bundestagu zakon cza du pozostanie w re kach polityka wywodza cego sie z ich szerego ster rza w. W kaz dym razie wybory gowy pan stwa przygotowac miay dobry grunt pod zmiane kierownictwa rza du, przy jednoczesnym zachowaniu dotychprzysza czasowego kursu jego polityki. Modyfikacji ulec miay jedynie metody jej realizacji. dnienie powyz Dopiero uwzgle szej uwagi pozwala w peni zrozumiec rzeczywisce pomysodawcom nominacji L. Erharda. Proponuja c te intencje przys wiecaja ministra gospodarki zaro kandydature wno spiritus rector caej operacji, czyli z droga L. Erharda G. Schrder, jak i K. Adenauer da yli do wyeliminowania ta cia steru rza du. Ani bowiem z grona potencjalnych pretendento w do przeje trznych, ani kanclerz nie ukrywali, z o wczesny minister spraw wewne e nie sa ksza cze s zwolennikami koncepcji lansowanej przez wie c s rodowisk chadeckich, wedle kto rej L. Erhard mia byc najlepszym i niejako naturalnym kandydatem do cia funkcji szefa rza du. Swego sceptycyzmu wobec tej koncepcji nie kry obje zwaszcza K. Adenauer 19. Zgoszenie kandydatury L. Erharda stanowio zatem realizacji z go tego planu politycznego, obliczonego na zamknie cie forme ry powzie przed nim drogi do moz liwos ci konkurowania o stanowisko kanclerza 20. o urza d gowy Oficjalne zakomunikowanie decyzji o moz liwos ci ubiegania sie pan stwa przez L. Erharda, a tym samym ewentualnos ci opuszczenia przezen cych o schede po gabinetu oraz wykluczenia go z grona oso b rywalizuja raczej z nieprzychylna opinia w onie dziaaczy K. Adenauerze spotkao sie CDUCSU. Przede wszystkim jednak przeciwko takiemu obrotowi spraw opowie zdecydowana wie kszos dziaa sie c czonko w frakcji chadeckiej w Bundestagu 21. Dos c powszechnie bowiem L. Erhard postrzegany by ws ro d polityko w swego cia miejsca po K. Adenauerze i to was obozu jako naturalny kandydat do zaje nie zano najwie ksze nadzieje na z nim jako kandydatem na stanowisko kanclerza wia
Bundesversammlung..., s. 133; E. Pikart, Theodor Heuss und Konrad Adenauer die Rolle des Bundesprsidenten in der Kanzlerdemokratie, Stuttgart, Zrich 1976, jak ro wniez M. Sobolewski, Powstanie i ewolucja systemu politycznego RFN 1949-1982, w: Ustro j pan stwowy Republiki Federalnej Niemiec, red. L. Janicki przy wspo udziale M. Sobolewskiego. Poznan 1986, s. 40-41. 19 K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 517-518, 523-524. 20 dem tytu zamieszczony w konteks Znamienny by po tym wzgle cie relacjonowania okolicznos ci cia kandydatury L. Erharda w jednej z poczytnych gazet, a mianowicie Kronprinzen-Mord. Por. wysunie B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 134. 21 W. Kaltefleit er, Die Funktionen des Staatsoberhauptes in der parlamentarischen Demokratie, Kln, Opladen 1970, s. 131.

Materiay

199

sukces w wyborach do Bundestagu w 1961 r. Nie brakowao nawet goso w, z e tylko on jako lokomotywa wyborcza (Wahllokomotive) moz e zapewnic chadekom przy wadzy w charakterze partii kanclerskiej 22. Wszak z utrzymanie sie aden inny cy sie z szerego polityk wywodza w CDUCSU argumentowali oponenci stawania nie dysponuje zbliz przez L. Erharda do walki o prezydenture onym don poparciem spoecznym oraz autorytetem politycznym. W tej sytuacji nie powinien jasne, iz dziwic fakt, z e po kilku zaledwie dniach stao sie postawiony przez L. Erharda warunek powszechnej akceptacji dla jego kandydatury ze strony czonko w frakcji CDUCSU jest niemoz liwy do zrealizowania. Wkro tce zreszta , z okazao sie e pomimo apeli oraz licznych pro b przekonania ich do poparcia L. Erharda jako kandydata w wyborach prezydenckich podejmowanych przez kszos stanowczo propozycji K. Adenauera, wie c czonko w frakcji sprzeciwiaa sie du. Nawiasem mo c, o szefa rza wia wczesny minister gospodarki doskonale wyce w szeregach stronnictwa, a ponadto w o wiele wie kszym czuwa nastroje panuja zko stopniu niz sprawowaniem obowia w gowy pan stwa zainteresowany by kierod zapewne zgode na kandydowanie uzalez dem 23. Sta ni od spenienia waniem rza tkowo kategorycznie sformuowanego warunku. Kiedy wie c dotara do niego wyja wiadomos c o braku jednomys lnego poparcia dla jego kandydatury, nie pozostao mu rezygnacje z ubiegania sie o urza d nic innego, jak tylko formalnie ogosic swa przezen prezydenta, co uczyni 3 marca 1959 r. Wycofanie sie z batalii o prezyden dao go downikowi pomysu wyniesienia go na o d, tj. ture wnemu ore w urza niebawem miao K. Adenauerowi asumpt do dos c gorzkiej i zarazem jak sie tkowo okazac przewrotnej konstatacji: Jak nalez y oceniac czowieka, kto ry pocza mo wi tak, by po z niej powiedziec nie 24. kszos Rezygnacja L. Erharda, jakkolwiek przez wie c dziaaczy chadecji powita i zadowoleniem, postawia kierownictwo partii w nader kopotliwej na z ulga cy nieubaganie czas powodowa, z piono sytuacji. Upywaja e niezwocznie przysta do debaty nad wyonieniem nowego kandydata. Takz e i tym razem zadanie to powierzono przede wszystkim specjalnie powoanemu w tym celu kolegium a sie karuzela nazwisk oso cych stana c wyborczemu. Ponownie rozpocze b moga pierwsze posiedzenie tego gremium w szranki wyborcze 25. Zanim jednak odbyo sie gu najbardziej wpywowych polityko (7 IV 1959), w kre w stronnictwa zgoa to rozwaz o stanieoczekiwanie zacze ac moz liwos c zaproponowania ubiegania sie nowisko gowy pan stwa samemu K. Adenauerowi. Na taki obro t sprawy naoz ya niewa tpliwie nasilaja ca sie stopniowo krytyczna ocena sposobu kierowania sie dem oraz partia przez kanclerza, kto s to obarczac rza rego coraz cze ciej zacze za sztywnos odpowiedzialnos cia c kursu politycznego chadeko w 26. Wskazywano cy istotna przeszkode ro wniez na podeszy juz wiek K. Adenauera, stanowia du. w efektywnym kierowaniu pracami rza okazje do tego, aby zakon Wybory prezydenta uznano tedy za doskonaa czyc K. Adenauera na stanowisku szefa rza du, z korzys dla samego kanclerza, misje cia jak i nade wszystko dla intereso w caej chadecji. Prezydentura miaaby tym
K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 495. Por. tez Bundesrepublik Deutschland, w: Staatsoberhupter in westlichen Demokratien. Strukturen, Funktionen und Probleme des Hchsten Amtes, red. J. Hartmann, U. Kempf, Opladen 1989, s. 41. 23 Tak uwaz a H. J. Winkler, Der Bundesprsident..., s. 24. 24 D. Koerfer, Kampf ums Kanzleramt, Stuttgart 1987, s. 254. 25 Zob. szerzej B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 135. 26 M. Sobolewski, Powstanie..., s. 40.
22

200

Materiay

samym stanowic dlan rodzaj politycznej emerytury, przy zachowaniu mu pewnego d prezydenta wpy adekwatnego do faktycznych moz liwos ci, jakie stwarza urza cie wu na bieg spraw pan stwowych. Zdaniem czoowych polityko w chadeckich, obje zaoby ponadto budza funkcji prezydenta przez dotychczasowego kanclerza rozwia do tej pory wiele kontrowersji kwestie naste pstwa po nim na stanowisku szefa ca du 27. Liczono bowiem, z dota d interpretacja przepiso rza e zgodnie z utrwalona w w tym wzgle dzie praktyka ustrojowa jako konstytucyjnych i uksztatowana dzie mocno ograniczone moz prezydent byy kanclerz miec be liwos ci oddziaywania stanowiska szefa rza du. Niezalez na obsade nie od niewielkich moz liwos ci formal redukcje jego wpywo bie nych, zakadano takz e powaz na w politycznych w obre swobode dziaaczy struktur partyjnych, co z kolei implikowac miao pena du 28. CDUCSU w zakresie wskazania osoby nowego szefa rza c do czynienia z taktyka , kto Mielis my tu wie ra az nazbyt dobrze przypominaa ce u podstaw wczes motywy lez a niejszej decyzji polityko w chadeckich o nominowaniu L. Erharda. Wszak podobnie jak w przypadku ministra gospodarki, takz e duja cego kanclerza za deklarowanymi intencjami skrywaa i w odniesieniu do urze ewidentnie wola odsunie cia ich na boczny tor z sie ycia politycznego, a przynajmniej cia (L. Erhard) wzgle dnie dalszego skutecznego zablokowania im drogi do obje zko penienia (K. Adenauer) obowia w kanclerza. Zno w zatem proces wyaniania rozgrywa sie niejako w tle podstawowej w tym kandydata do walki o prezydenture z tym wia z momencie batalii o przywo dztwo w obozie chadeckim, a co sie e i ewentualne stanowisko kanclerza 29. o stanowisko gowy pan tkowo zaskoczya Propozycja ubiegania sie stwa pocza , z K. Adenauera, kto ry doskonale zdawa sobie sprawe e jego ewentualny wybo r z funkcji szefa rza du 30. Po przeprowadzeniu jednak oznaczac musi rezygnacje licznych rozmo w z gronem swych najbliz szych wspo pracowniko w oraz najbardziej wpywowymi politykami chadeckimi da wyraz nie do zrozumienia, z e goto w cej sie okazji i stana c jest skorzystac z nadarzaja w wyborcze szranki. Grunt pod oficjalne zakomunikowanie czonkom stronnictwa swej decyzji stanowi cony stanowisku prezydenta federalnego w s referat pos wie wietle postanowien duja cy kanclerz wygosi Ustawy Zasadniczej oraz praktyki politycznej, jaki urze podczas przywoywanego juz posiedzenia kolegium wyborczego CDUCSU w dniu 7 IV 1959 r. 31 c, w wysta pieniu swym w sposo Najogo lniej rzecz biora b dalece przejaskkszy potencja rawiony przekonywa, z e w instytucji prezydenta drzemie o wiele wie przyjmuje. Jego argumentacja opieraa sie przy tym w pierwniz powszechnie sie szej kolejnos ci na nader ekstensywnej interpretacji prezydenckich uprawnien , takich jak: prawo przedstawiania Bundestagowi kandydata na stanowisko kanclerza, prawo du ministro do powoywania na wniosek szefa rza w i przede wszystkim kompetencji cze s c przyznanych gowie pan stwa w zakresie polityki zagranicznej 32. Niemaa
H. J. Winkler, Der Bundesprsident..., s. 24. Por. szerzej na temat okolicznos ci zgoszenia kandydatury K. Adenauera E. Pikart, Theodor..., s. 132-134. 29 K. Nickl au, Kanzlerdemokratie. Bonner Regierungspraxis von Konrad Adenauer bis Helmut Kohl, Stuttgart 1988, s. 32. 30 K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 497. 31 Tres c referatu publikuje K. Adenauer w swych wspomnieniach, zob. tamz e, s. 501-508. 32 Tamz e, s. 502-506. Por. takz e E. Pikart, Theodor..., s. 134-139; W. Kalt efleiter, Die ca interpretacja prezydenckich Funktionen..., s. 248-254. Warto w tym miejscu zauwaz yc , z e daleko ida
27 28

Materiay

201

ci on takz swego referatu pos wie e nieformalnym moz liwos ciom oddziaywania na tok spraw pan stwowych, jakimi w zalez nos ci od okolicznos ci dysponowac moz e prezydent. d, jakoby nakres I choc nie wytrzymuje krytyki pogla lona przez K. Adenauera wizja roli gowy pan stwa w ustroju RFN osadzona bya w duchu jakiejs postaci do rza w prezydenckich 33, to trudno nie dostrzec w referacie kanclerza akcento w i duchem zaprojektowanego w trakcie zdecydowanie sprzecznych nie tylko z litera do odnos prac Rady Parlamentarnej systemu rza w, kto rego wyrazem sa ne po na jej podstawie stanowienia Ustawy Zasadniczej, ale takz e z uksztatowana konstytucyjna 34. Po tpliwie dopraktyka js cie wskazanym przezen s ladem niewa prowadzioby do znacznego wzrostu znaczenia instytucji gowy pan stwa, i to w kierunku co godne wyeksponowania kto ry sam K. Adenauer uprzednio jako du stanowczo wyklucza 35. Dodajmy jeszcze, z grupe publicysszef rza e przez spora cze s to w oraz pewna c klasy politycznej ton wypowiedzi kanclerza odebrany zosta jako forma kontestacji lub w najlepszym razie krytyczna ocena sposobu du przez pierwszego prezydenta. Zreszta sam prezydent T. Heuss sprawowania urze skierowana pod odczyta intencje zawarte w referacie K. Adenauera jako krytyke ce sie tu i o adresem stylu jego prezydentury 36. Na pojawiaja wdzie spekulacje tkowo szybko zareagowa kanclerz, zapewniaja c prezydenta, z wyja e w z adnym cioletniej kadenwypadku nie przys wieca mu zamiar dyskredytowania jego dziesie cji, a przeciwnie wybranie go dwukrotnie na stanowisko gowy pan stwa uwaz a s za szcze cie dla demokratycznej pan stwowos ci niemieckiej (einen Glcksfall fr unseren demokratischen Staat) 37. Niemniej i tak cae zamieszanie powstae woko z pewnos ani autorytetowi, ani tez tres ci referatu nie przyczynio sie cia ogo lnemu du. odbiorowi spoecznemu osoby o wczesnego szefa rza z kolei tyczy reakcji wywoanej przez referat ws cych Co sie ro d uczestnicza w posiedzeniu komisji wyborczej dziaaczy chadeckich, to niemal powszechnie zosta on uznany za wyraz gotowos ci kanclerza do kandydowania na stanowisko b formalny kandydatura ta zostaa zaprezydenta 38. Gdy niebawem w sposo proponowana caej komisji, nie napotkaa na najmniejszy choc by opo r ze strony c pena aprobate . Oznaczao to, z kto regokolwiek z jej czonko w, uzyskuja e oficjalnym kandydatem CDUCSU do obje cia urze du gowy K. Adenauer sta sie pan stwa. szerokim echem nie tylko w kraju, ale i za granica , Decyzja kanclerza odbia sie kszos c przy tym rozmaite komentarze 39. Zdecydowana wie c zachodniowywouja duja cego niemieckich elit politycznych w tym ro wniez adwersarze polityczni urze
trznych opieraa sie zapewne na stanowisku cze s uprawnien w dziedzinie stosunko w zewne ci przedstawicieli nauki. W szczego lnos ci wspomniec tu nalez y nazwiska dwo ch niezwykle wpywowych wo wczas autoro w: H. von Mangoldt (Das Bonner Grundgesetz, Berlin, Frankfurt am Main 1953, s. 317) i H. Nawiasy (Die Grundgedanken des Grundgesetzes fr die Bundesrepublik Deutschland, Stuttgart, Kln 1950, s. 107). 33 H. J. Winkler, Der Bundesprsident..., s. 24. 34 Szerzej na temat pozycji ustrojowej Prezydenta RFN w literaturze polskiej por. M. Boz ek, Instytucja Prezydenta Republiki Federalnej Niemiec, Warszawa 2007. 35 H. Rausch, Der Bundesprsident..., s. 68. 36 K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 517. 37 Tamz e. 38 B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 136. 39 H. J. Winkler, Der Bundesprsident..., s. 24.

202

Materiay

du przyje a ja jednak z nieskrywanym zadowoleniem, a czasem wre cz szefa rza cych konsek40. Z drugiej strony nie brakowao goso w sceptycznie oceniaja z ulga ewentualnego obje cia funkcji prezydenta przez K. Adenauera. Wskazywano wencje s najcze ciej na mocno ograniczone moz liwos ci instytucji gowy pan stwa w zakresie ksztatowania polityki pan stwowej lub oddziaywania na najistotniejsze jej kierunki, co pozostawao w jaskrawej sprzecznos ci z temperamentem politycznym dotych e o ile jest on wytrawnym czasowego kanclerza 41. Argumentowano zazwyczaj, z graczem politycznym stworzonym do politycznej rywalizacji, o tyle nie jest typem w roli mediatora mie dzy zwas kogos , kto dobrze czuje sie nionymi stronami c, dla niemaej cze s politycznego konfliktu 42. Inaczej mo wia ci obserwatoro w z ycia byc politycznego oraz jego aktywnych uczestniko w K. Adenauer nie wydawa sie odpowiednim kandydatem do penienia funkcji gowy pan stwa, jako z e paszcz postanowien miara nie mo prezydencki skrojony moca Ustawy Zasadniczej z adna g pasowac na czowieka o jego charakterze i temperamencie politycznym. Sam K. Adenauer natomiast liczy, z e jako prezydent zdoa zachowac istotny dzie w stanie utrzymac wpyw na sprawy pan stwowe, a zwaszcza be dotychczasowy nie nalez y tumaczyc tezy zawarte kurs swej polityki zagranicznej 43. Tym was ce wage prezydenckich uprawnien w jego referacie, akcentuja w tej dziedzinie. boka nadzieje , z Poza tym kanclerz z ywi ge e takz e w stosunku do spraw trznych zmiana na stanowisku szefa rza du nie pocia gnie za soba powewne d przezen waz niejszych modyfikacji realizowanej dota linii politycznej. Do tego jednak warunkiem koniecznym byo dla K. Adenauera powierzenie funkcji szefa du osobie w peni mu oddanej, kto rza ra nie tylko zagwarantuje kontynuacje ulegos i lojalnos wobec niego stworzy jego polityki, ale ro wniez swa cia cia mu moz liwos c dalszego wpywania na najwaz niejsze kierunki polityki pan stwa. byc duja cemu Idealnym kandydatem z tego punktu widzenia zdawa sie urze kanclerzowi o wczesny minister finanso w Franz Etzel 44. K. Adenauer wierzy du nie be dzie przejawia bowiem, z e jego dotychczasowy minister jako szef rza cych ambicji politycznych. W zwia zku z tym mo daleko ida gby on w dalszym gu grac cia pierwsze skrzypce na scenie politycznej, tyle z e juz nie za sprawa instrumento w natury formalnej, lecz raczej w postaci nieformalnej presji wy podporza dkowanego mu bez reszty szefa rza du 45. wieranej na osobe c jedynie swoista przykrywke dla rzeczywistych Prezydentura stanowiaby wie du nie prowadziaintencji kanclerza, gdyz formalna zmiana na stanowisku szefa rza by do faktycznej zmiany go wnego os rodka decyzyjnego, kto rym pozostac mia dalej K. Adenauer. Gwoli s cisos ci odnotujmy, z e jakkolwiek formalnie K. Adenau przed uzalez er wzbrania sie nieniem rezygnacji z funkcji kanclerza na rzecz cia urze du gowy pan ewentualnego obje stwa od zagwarantowania sobie dotychD. Koerfer, Kampf..., s. 282. B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 137. 42 F. R. Allemann, Zwischen Stabilitt und Krise. Etappen der deutschen Politik 19551963, Mnchen 1963, s. 48; T. Ellwein J. J. Hesse, Das Regierungssystem der Bundesrepublik Deutschland, Teil II, Berlin 1990, s. 337. 43 K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 499, 522-525; W. Kaltefl eiter, Die Funktionen..., s. 250. 44 K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 499, 509. 45 bokie przekonanie, z Zdaniem jednego z autoro w, K. Adenauer z ywi ge e F. Etzel jako kanclerz dzie jedynie wykonawca (nur Verwalter) jego polityki. Por. H. Rausch, Der Bundesprsident..., s. 68. be
40 41

Materiay

203

czasowego wpywu na bieg spraw pan stwowych, to w toku rozmo w prowadzonych skim gronie z najbardziej wpywowymi wo w wa wczas politykami CDUCSU warunek taki w istocie sformuowa. Kluczem zas do zachowania rzeczonego du wspominanewpywu miao byc jego zdaniem powierzenie stanowiska szefa rza mu F. Etzelowi 46. kszos Tymczasem wie c polityko w chadeckich nie potraktowaa pomysu gu K. Adenauera ze szczego lnym entuzjazmem. Dla nich bowiem w dalszym cia cym w gre kandydatem do obje cia funkcji szefa rza du jedynym realnie wchodza nie ukrywa swych ambicji w tym wzgle dzie 47. by L. Erhard, kto ry zreszta duja cego kanclerza, Koncepcja ta bya z kolei nie do zaakceptowania dla urze cene nie chcia, aby jego naste pca zosta dotychczasowy kto ry za wszelka minister gospodarki. Stanowisko swe oficjalnie uzasadnia K. Adenauer rzekomym brakiem odpowiednich kwalifikacji politycznych L. Erharda do piastowania tak cego stanowiska, jak funkcja kanclerza. odpowiedzialnego i jednoczes nie absorbuja W szczego lnos ci wskazywa on na brak dos wiadczenia swego ministra w kwestiach wo mie polityki zagranicznej, co z uwagi na skomplikowana wczas sytuacje stanowio wedle opinii kanclerza podstawowa przeszkode na drodze dzynarodowa zko du 48. Pogla dy kanclerza nie przekonay do powierzenia mu obowia w szefa rza kszos jednak czonko w CDUCSU, kto rzy w zdecydowanej wie ci stanowczo dodatkowo komplikowa fakt, z obstawali przy swoim pomys le. Sprawe e takz e ty sam L. Erhard pomimo nacisko w ze strony K. Adenauera pozostawa nieugie powac i nie zamierza uste z rywalizacji o fotel kanclerza 49. Sytuacja zdawaa wie c byc cego sie z caa ostros sie patowa, jako z e z adna ze stron rysuja cia pstw. Dla K. Adenauera stao sie jednak jasne, sporu nie bya skonna do uste trz stronnictwa ulegy powaz z e jego wpywy wewna nej redukcji i praktycznie kszos nie jest juz w stanie przeforsowac swego punktu widzenia, jako z e wie c polityko w chadeckich jest mu wyraz nie przeciwna 50. Opro cz tego kanclerz obawia dalszego zaostrzania, i tak juz tej, sytuacji w szeregach sie wo wczas napie cego powaz CDUCSU, groz a nym kryzysem caej formacji politycznej, kto ry by ro tno na sprawnym funkcjonowaniu jego zdaniem odcisna wniez swe pie go wnych instytucji pan stwowych 51. W obliczu takiego stanu rzeczy K. Adenauer na kandydowanie ku powszechnemu zaskoczeniu postanowi wycofac zgode c swa decyzje publicznie na i pozostac na stanowisku kanclerza, oznajmiaja tku czerwca 1959 r. 52 Tym samym ucie te zostay przynajmniej na jakis pocza
K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 498-499, 509. B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 138. 48 K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 523-524, 529. Por. takz e W. Kalt efleiter, Die Funktionen..., s. 250. 49 K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 525-526. 50 ilustracje tych so Tamz e, s. 527. Najlepsza w stanowi okolicznos c , z e nawet wystosowane tkiem maja pod adresem dziaaczy CDUCSU stanowcze ultimatum, w kto przezen z pocza rym wyraz nie pca na stanowisku szefa rza du nie be dzie F. Etzel, to zrezygnuje da do zrozumienia, iz jez eli jego naste o prezydenture , nie przynioso zamierzonego rezultatu. Mao tego, w odpowiedzi z ubiegania sie poparty przez czonko w frakcji parlamentarnej CDUCSU L. Erhard wykaza ro wnie ogromna i os miejsca K. Adenauera jako szefa rza du, pod determinacje wiadczy, z e w wypadku gdyby nie zaja du, na czele kto dzie ktos z adnym pozorem nie pozostanie duz ej czonkiem rza rego stac be inny niz dotychczasowy kanclerz. Zob. B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 139. 51 K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 529. 52 B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 140.
46 47

204

Materiay

pcy na czas wszelkie spekulacje na temat osoby jego ewentualnego naste stanowisku kanclerza. d na wyja tkowo skomplikowana Jako oficjalny powo d rezygnacji poda on wzgla sytuacje mie dzynarodowa , wymagaja ca od niego pozostania na stanowii niepewna pan c sie sku kanclerza i dalsze kierowanie polityka stwa. Podkres li takz e, z e godza d prezydenta by ge boko przekonany, iz zachowac kandydowac na urza uda sie dotychczasowy kurs prowadzonej przezen polityki w odniesieniu do najbardziej newralgicznych obszaro w z ycia w pan stwie, a ponadto utrzymac realizowany do tej pory pod jego przywo dztwem kierunek dziaan chadecji jako podstawowej siy duja cego kanclerza, nie istniay jednak politycznej w pan stwie. Zdaniem urze ce pozytywnie rokowac gjakiekolwiek racjonalne przesanki moga o szansach osia cia powyz du i w konsekwencji nie szych celo w w sytuacji, gdyby szefem rza stronnictwa zosta L. Erhard 53. przywo dca krytyki pod jego adresem w szeregach Decyzja kanclerza uruchomia fale dzili mu nie tylko jego dziaaczy CDUCSU. Co ciekawe, so w krytyki nie szcze cy za przekazaniem funkcji szefa rza du w re ce L. Erharda. Takz oponenci, optuja e ce sie na perspektywe zasta pienia K. Adenauera na i osoby sceptycznie zapatruja du przez dotychczasowego ministra gospodarki jednoznacznie stanowisku szefa rza kanclerza. Przede wszystkim zarzucano mu wykorzynegatywnie oceniay postawe cych rozgrywek politycznych. stywanie wyboro w prezydenckich do potrzeb biez a zdyskredytowania w oczach opinii publicznej Przede wszystkim chodzio tu o pro be du, czemu suz L. Erharda jako osoby zdolnej skutecznie kierowac pracami rza yc miao otwarte kwestionowanie jego politycznych kwalifikacji. W drugiej kolejnos ci w duz wskazywano na kro tkowzrocznos c kanclerza i nieliczenie sie szej perspek53 cego frakcji Zob. tres c listu wysanego w tej sprawie przez K. Adenauera do przewodnicza CDUCSU w Bundestagu Heinricha Krone publikowanego przez kanclerza w swych wspomnieniach. Por. K. Adenauer, Erinnerungen 1955-1959, Bd. III..., s. 542-543. Ws ro d badaczy zagadnienia niemaa zwolenniko d, jakoby decyzja K. Adenauera motywowana bya przede wszystkim rzesze w zyska pogla du co do oceny faktycznych moz us wiadomieniem sobie be liwos ci dziaania, jakie w s wietle postanowien Ustawy Zasadniczej stwarza instytucja prezydenta. Zob. np. T. Eschenburg, Zur politischen Praxis in der Bundesrepublik, Bd. I, Mnchen 1964, s. 103; F. Gl um, Staatsoberhaupt und Regierungschef, Zeitschrift fr Politik 1959, H. 4, s. 293; A. Hamann, Prsidialdemokratie? Das jednak, z d ten Recht in Amt 1959, s. 161; M. Sobol ewski, Powstanie..., s. 40-41. Wydaje sie e pogla cy Rady nie do kon ca jest trafny. Trudno bowiem przypuszczac , aby K. Adenauer byy przewodnicza du mo Parlamentarnej oraz wieloletni szef rza g nie znac rzeczywistego znaczenia poszczego lnych pan do prezydenckich kompetencji i roli odgrywanej przez gowe stwa w systemie rza w, kto rego przeciez wiadczy zreszta o tym dobrze juz tres c jego referatu wygoszonego w przededniu by jednym z ojco w. S w nim pro wyeksponowania ogoszenia swej decyzji o kandydowaniu. Wprawdzie kanclerz podja be pewnych uprawnien prezydenta w drodze nieco bardziej ekstensywnej interpretacji odnos nych przepiso w c kilku wyja tko co poza utrwalone juz konstytucyjnych, ale i tak nie licza w nie wykraczaa ona znacza pnie w praktyce ich realne znaczenie. Sta d nalez wo wczas dobrze w doktrynie i potwierdzone naste y do sugestii W. Kaltefleitera (Die Funktionen..., s. s. 249), kto raczej przychylic sie ry utrzymuje, z e cym o wycofaniu przez K. Adenauera zgody na kandydowanie w gruncie rzeczy czynnikiem decyduja du, co gwaranbya niemoz nos c przeforsowania przezen swojego kandydata na stanowisko szefa rza towaoby mu utrzymanie na dotychczasowym poziomie wpywu na podstawowe kierunki polityki pan stwa. K. Adenauer wiedzia bowiem doskonale, z e jako prezydent nie zdoa skutecznie zapobiec ciu funkcji szefa rza du przez L. Erharda, gdyz obje konstytucyjne moz liwos ci gowy pan stwa w od w zasadzie charakter czysto formalny. niesieniu do procedury powoywania kanclerza maja

Materiay

205

powania, kto dzono tywie z konsekwencjami swojego poste re jak wo wczas sa zagraz ao spoistos ci obozu chadeckiego i mogo w rezultacie doprowadzic do powaz nego kryzysu w onie formacji 54. Niezalez nie od krytyki o podoz u czysto zanej z wpywem postawy K. Adenauera na oblicze oraz wepolitycznym, wia trzna konsolidacje CDUCSU, jej ostrze zwro ro wne cio sie wniez w strone , dotycza ca naste pstw dziaan par excellence ustrojowa kanclerza dla dalszego , z funkcjonowania samej instytucji prezydenta. Zwracano tu uwage e cae zamieszanie powstae woko kandydatury K. Adenauera i okolicznos ci jej po co powadze i prestiz du gowy z niejszego wycofania zaszkodzio znacza owi urze gnie cia go w sam s cej walki politycznej pan stwa, wskutek wcia rodek biez a i uczynienia zen swoistej karty przetargowej w podstawowej w danym momencie du 55. batalii o stanowisko szefa rza c natomiast dugofalowe skutki komplikacji towarzysza cych procesowi Oceniaja wyaniania kandydata na stanowisko prezydenta w 1959 r. w onie CDUCSU, moca podkres tkowym obawom ich wpyw nie trzeba z caa lic , z e wbrew pocza nazbyt wielki. Mimo bowiem wysoce niezre cznej zagrywki politycznej okaza sie cej instytucje prezydenta w sposo wikaja b jawny w nurt codziennej polityki, rzeczywiste oddziaywanie tych wydarzen w paszczyz nie ustrojowej okazao sie byc mocno ograniczone. Z drugiej jednak strony pewnym istotnym skutkiem caej tak w gronie szeroko poje tych elit politycznych, tej sytuacji byo ugruntowanie sie cejak i spoecznej s wiadomos ci powszechnego niemal przekonania odpowiadaja go w gruncie rzeczy konstytucyjnym realiom przekonanie o czysto formalnych moz liwos ciach decyzyjnych prezydenta i jego wyraz nie drugoplanowej roli w sys znamienna jest ponadto fakt wyraz temie organo w pan stwowych. Rzecza nej reorientacji stanowiska doktryny prawa konstytucyjnego, do jakiej doszo niemal nazajutrz po przeprowadzeniu wyboro w prezydenta w 1959 r. O ile w okresie cym interesuja ce nas wypadki moz poprzedzaja na byo z rzadka spotkac w nauce pro by wyraz nie ekstensywnej egzegezy poszczego lnych prezydenckich uprawnien , a cakowita bez maa zgodnos o tyle po 1959 r. miejsce tych pro b zaje c tej restrykcji interpretacyjnej w tej mierze. I choc w podkres laniu daleko posunie nie sposo b odpowiedzialnie zawyrokowac , z e ujednolicenie stanowiska doktryny stano powyz wi pochodna szego splotu wydarzen w onie CDUCSU w przededniu byc wyboro w z 1959 r., to hipoteza ta wydaje sie wysoce prawdopodobna, a przynajmniej niepodobna jej wykluczyc 56. kszym stopniu niz W o wiele wie na statusie ustrojowym instytucji prezydenta ce pro d zacia z wypadki towarzysza bom wyonienia kandydata na o w urza yy na cych wewna trz chadecji, jakkolwiek i tu w z stosunkach panuja adnym wypadku nie moz na mo wic o jakims powaz niejszym kryzysie, lecz jedynie o przejs ciowych kszym natomiast przegranym caej tej sytuacji okaza sie byc trudnos ciach. Najwie cie sam K. Adenauer, dla kto rego oznaczaa ona nie tylko powaz ne nadszarpnie tek kon politycznego autorytetu, ale praktycznie pocza ca jego politycznej kariery 57. EK MICHA BOZ Katowice
54 55 56 57

B. Braun, Die Bundesversammlung..., s. 140. H. Rausch, Der Bundesprsident..., s. 68. W. Kaltefleiter, Die Funktionen..., s. 253. 13 wrzes nia 1959 r. prezydentem RFN wybrany zosta Heinrich Lbke.

206

Materiay ABSTRACT

The closure of the second term in office of the first president of the Federal Republic of Germany, Theodor Heuss, in 1959 naturally brought the issue of finding his successor to the agenda of political debate. The first ones to speak up were the politicians of the CDUCSU, who were generally convinced that besides the function of chancellor also the post of president should go to the person recommended by them. Their main argument was an unprecedented success of the Christian Democrats in the 1957 election to the Bundestag, when they won an absolute majority of seats in the house. Initially, the presidential issue did not stir up emotions, but gaining momentum over time it eventually became a crucial political problem. It was used by the leading CDUCSU politicians to play out their struggle for power inside this formation between Konrad Adenauer and Ludwig Erhard. The resulting conflict posed a serious threat to the unity of the entire political formation. Although the conflict within the CDUCSU was finally settled, the events impaired the political authority of K. Adenauer, practically marking the beginning of the end of his political career.

CIOY NIEMIECKIE WOBEC INTEGRACJI POLSKI KOS Z UNIA EUROPEJSKA

Europejska rozpocza sie wraz z rozpocze ciem Proces integracji Polski z Unia transformacji ustrojowej. We wrzes niu 1989 r. podpisana zostaa w Warszawie dzy Polska a Wspo Europejska Umowa o handlu i wspo mie lnota pracy gospodar ya w siedzibie Komisji Europejskiej w Brukseli czej 1. 25 maja 1990 r. Polska zoz cia negocjowania umowy o stowarzyszeniu ze oficjalny wniosek w sprawie rozpocze Wspo lnotami. 16 grudnia 1991 r. w Brukseli podpisany zosta Ukad Europejski cy stowarzyszenie mie dzy Polska a Wspo ustanawiaja lnotami Europejskimi i ich pan stwami czonkowskimi, kto ry wszed w z ycie 1 lutego 1994 r. Niemiecki Kos cio rzymskokatolicki, jak i Ewangelicki Kos cio Niemiec czyy sie do (Evangelische Kirche in Deutschland EKD), dos c wczes nie przya c os dyskusji na temat wschodniego rozszerzenia Unii wydaja wiadczenia popieraja ca Osterweiterung oraz odwouja ce sie ce dziaania niemieckich polityko w dotycza do odgrywania przez Niemcy roli adwokata Polski w tym procesie 2. We wrzes niu
1 zanie stosunko dzy Polska a o Europejska Oficjalne nawia w dyplomatycznych mie wczesna Gospodarcza miao miejsce juz Wspo lnota w 1988 r. W lipcu 1989 r. na szczycie w Paryz u pan stwa grom na realizacje procesu grupy G-7 zdecydoway o przyznaniu pomocy finansowej Polsce i We ich gospodarek. W grudniu 1989 r. Rada Ministro transformacji i restrukturyzacje w EWG stworzya prawna do funkcjonowania programu PHARE, w ramach kto podstawe rego, od 1990 r., Wspo lnota tkowo zorientowana bya na wsparcie udzielaa Polsce bezzwrotnej pomocy finansowej. Pomoc ta pocza przemian ustrojowych, z czasem skoncentrowana zostaa na bezpos rednim wsparciu procesu integracji Europejska . Polski z Unia 2 kro Pierwsze sygnay zaangaz owania Niemiec w rozszerzenie Unii na wscho d pojawiy sie tko po wydarzeniach, kto re doprowadziy do zjednoczenia pan stwa i zmiany stosunko w politycznych w Europie rodkowo-Wschodniej. Kanclerz Helmut Kohl w wystapieniu z 28 listopada 1989 r., w tzw. Planie S z stopniowego przezwycie enia podziau Niemiec i Europy, w punkcie sio dmym stwierdzi, z e aba nie Wspo moz e pozostac granica lnot Europejskich wschodniego rozszerzenia Wspo lnot (Zob. Bulletin. Presse und Informationsamt der Bundesregierung nr 134, 1989, s. 1148). W tym czasie Bonn bardziej te byo jednak urzeczywistnianiem zjednoczenia Niemiec, naste pnie zas zakotpochonie starano sie

Materiay

207

ksze Niemcy ponosza wie ksza 1990 r. Ewangelicki Kos cio Niemiec oznajmi: Wie adwokatem wie kszej jednos odpowiedzialnos c . Europa chce bys my stali sie ci. wiatowe problemy wymagaja Niemiec, kto sprawiedliwos S re suz a ci i pokojowi 3. wywodzic Wedug przedstawicieli niemieckich Kos cioo w to: Z Niemiec musza rodkowa silne impulsy europejskiej wspo S sie pracy, kto re jednoczes nie Europe , pozostaja ca przez dugie stulecia w cieniu, silniej przesuna w nasze i Wschodnia dniaja ce interesy sa siado pole widzenia. Uwzgle w zjednoczenie niemieckie nie przeszkoda dla wie kszej Europy, przeciwnie, wspomoz stanie sie e i przyspieszy ten rozwo j 4. tku lat dziewie c tych Kos Na pocza dziesia cioy niemieckie bardzo duz o wypo na temat zmian politycznych i spoecznych w zjednoczonych Niemwiaday sie czech, kto re miay swoje odbicie w relacjach Kos cioy pan stwo oraz Kos cioy spoeczen stwo 5. Kos cioy podkres lay swo j niemay wpyw na jednoczenie
wiczyc w strukturach europejskich mieszkan co w byej NRD, co wcale nie byo atwym zadaniem, gnie ciu tych celo na wschodnie rozszerzenie. dlatego tez dopiero po osia w ponownie skierowano uwage tkowo w samych Niemczech istniay spore ro Pocza z nice zdan w kwestii niemieckiego udziau w rozszerzeniu Unii na wscho d. Pomimo tej niejednomys lnos ci Bonn wspierao aspiracje Polski, tku lat dziewie c tych, i wyraz za dalszym rozszerzaniem praktycznie od pocza dziesia nie opowiedziao sie c sie dokon do UE, ro wniez NATO, domagaja czenia polityki integracji, kto ra do tej pory ograniczaa sie bianiem integracji europejskiej mo c zdefiniowanej politycznie Europy Zachodniej, i za poge wia o koniecznos ci kreowania wspo lnego europejskiego adu pokojowego gesamteuropische Friedensordnung (zob. U. Leimbacher, Westeuropische Integration und gesamteuropische Kooperation. Aus Politik und Zeitgeschichte, Bd. 45, 1991, s. 3-12; Kohl popiera, Gazeta Wyborcza rodkowa i Poudniowo-Wschodnia w polityce 28 X 1993); B. Koszel, Mitteleuropa rediviva? Europa S zjednoczonych Niemiec, Poznan 1999, s. 133-134; M. M. Kosman, Zjednoczone Niemcy w procesie integracji europejskiej (1990-2002), Torun 2004, s. 121-122. 3 Zob., Erklrung des Vorsitzenden des Rates der EKD zum 3. Oktober 1990 vom 27. September 1990, Dokument 0039026, w: EKD Informations- und Dokumentationsstelle, http:www.doku-ekd.de. 4 przyczynic do wsparcia Wedug przedstawicieli Kos cioo w niemieckich Kos cioy moga sie ksza nadzieja. Zob., zmiany stosunko w w s rodkowej i wschodniej Europie, poniewaz z yje w nich najwie Fr eine gemeinsame Zukunft. Brief der Bischfe Christoph Demke, Georg Sterzinsky, Karl Lehmann, Martin Kruse vom 26. Juni 1990, Dokument 0040509, [w:] EKD Informations- und Dokumentationsstelle, http:www.doku-ekd.de. 5 tek lat dziewie c tych by niezwykle trudny nie tylko dla niemieckiego Kos Pocza dziesia cioa z probrzymskokatolickiego, ale takz e dla Ewangelickiego Kos cioa Niemiec. Kos cioy borykay sie zanymi ze zjednoczeniem udzia Kos lemami zwia cioo w niemieckich w wydarzeniach 19891990 nie pi przyrost oso zapewni im wzrostu liczby i aktywnos ci wiernych, traciy one swych wyznawco w, nasta b cym stopniu wpyw na wybory religijne niezorganizowanych. Kos cioy straciy ro wniez w znacza polityczne wiernych. Choc nadal pozostaa pewna inspiracja, jednakz e nie bya ona tak silna jak cych go przepiso cych wczes niej Kos cio katolicki nie zdoa m.in. przeforsowac zadawalaja w dotycza aborcji w prawie karnym reformowanym w latach 1992 i 1995, nie by w stanie zapobiec wykres leniu t Dnia Pokuty i Modlitwy. Pewna trudnos z kalendarza s wia c sprawiay ro wniez zmiany administracyjne, kto re Kos cioy musiay wprowadzic . Zob. N. Jackowska, Kos cioy w procesie pojednania polsko-niemieckiego, w: Polacy i Niemcy na drodze do partnerskiego sasiedztwa. Pro ba bilansu dziesie ciolecia 1989-1998, D. Bingen, K. Malinowski (red.), s. 314-315; K. Ziemer, Kos cio , w: Polacy i Niemcy. Historia kultura polityka, A. Lewaty, H. Orowski (red.), Poznan 2003, s. 476-477; M. Zller, Was kann die christliche Sozialethik zur politischen Willensbildung beitragen? Kritische Anfragen an das gemeinsame Wort, 2. Kirche in den 90er Jahren, w: Kann Kirche Politik mglich

208

Materiay

Europy i Unii Europejskiej, zabrako jednakz e konkretnych wypowiedzi na temat aspiracji Polski do czonkostwa w UE, ro wniez wypowiedzi, kto re omawiayby zane ze staraniami Polski poszczego lne kroki i wydarzenia tego okresu zwia cie do UE jak np. podpisanie Ukadu Europejskiego. Jedynie szczyt o przyje w Kopenhadze z 1993 r. oraz wypracowane na nim kryteria zostay wspomniane przez niemiecki Kos cio rzymskokatolicki. Kos cio ten nie wyda samodzielnego ze strony os wiadczenia, ale uczestniczy w pracach nad tekstem, kto ry pojawi sie Kos cioo w katolickich zrzeszonych w ramach Komisji Episkopato w Wspo lnoty Europejskiej COMECE 6. W latach 1994-1997 niemiecki Kos cio rzymskokatolicki oraz Ewangelicki za wsta pieniem krajo Kos cio Niemiec wyraz nie opowiedziay sie w s rodkowoc promowanie jednos i wschodnioeuropejskich do UE uwaz aja ci Europy oraz pojednania narodo w europejskich, w szczego lnos ci Polako w i Niemco w, za jedno z najwaz niejszych zadan . Kos cioy podkres lay jednakz e, z e Unia musi sie cie nowych czonko przygotowac na przyje w przez dostosowanie prawa i struktur do kszonej liczby pan d ten zgodny by z postawa rza du federalnego. zwie stw, pogla W 1994 r. Rada EKD w dokumencie pt. Wyjas nienie Rady Ewangelickiego Kos cioa Niemiec odnos nie europejskiego jednoczenia dosza do wniosku, z e: c na caa Europe Ewangelicki Kos Patrza cio Niemiec nie widzi z adnej innej dnej alternatywy dla poste puja cej naprzo rozsa d integracji i stopniowego rozszerzenia Unii Europejskiej w ramach celo w przedstawionych w Traktacie z Maastricht. Przerwanie procesu integracji i powro t do polityki czysto nacjonalpstwa w Europie Zachodniej, nie tylko dla no-pan stwowej miaoby zgubne naste do Unii Europejskiej i kto pan stw, kto re w obecnej chwili przynalez a re profituja rodkowo-Wschodniej 7. z tego powodu, ale takz e dla pozostaych pan stw Europy S proces EKD wyraz nie podkres li, z e wspiera wszelkie wysiki, kto re kontynuuja integracji Unii Europejskiej i promuje zjednoczenie Europy, a wszystkim z Europy wsta pienia do Unii EuroWschodniej, kto rzy sceptycznie traktowali perspektywe pejskiej, Rada EKD przypominaa, z e Wspo lnoty zostay stworzone przede wszyst wniez rok kim dla zabezpieczenia wolnos ci po dwo ch wojnach s wiatowych 8. Ro
machen?, 01-02.10.1998, Kommission fr gesellschaftliche und soziale Fragen, http:www.dbk.de. 6 tkowo skupiaa episkopaty z 15 krajo COMECE powstaa w 1980 r. i pocza w czonkowskich Unii pnie do konferencji przya czyy sie episkopaty 10 krajo Europejskiej. Naste w, kto re ubiegay sie pienie do Unii w roku 2004. W wydanym przez COMECE os o przysta wiadczeniu stwierdzono: Mamy da kontynuoway proces zakrojonych na szeroka skale nadzieje, z e w interesie wspo lnego dobra kraje be Europejska w Kopenhadze w czerwcu 1993 kryteria reform, aby spenic ustanowione przez Rade gospodarcze i polityczne, zwaszcza, gdy chodzi o zapewnienie demokracji, przestrzeganie prawa, praw mniejszos czowieka oraz poszanowanie i ochrone ci [8. Wnioski z posiedzenia Prezydium Rady Europejskiej w Kopenhadze z 23 czerwca 1993 roku]. Nadzieja, zaufanie, solidarnos c . Deklaracja Komisji Episkopato w Wspo lnoty Europejskiej w sprawie przystapienia nowych pan stw czonkowskich do Unii Europejskiej, ogoszona w zwiazku z posiedzeniem Rady Europejskiej w Kopenhadze, Bruksela, 06.12.2002, http:www.comece.orguploadpdfcom elarg2021206pl.pdf, s. 3. 7 Zob., Erklrung des Rates der Evangelischen Kirche in Deutschland zur europischen Einigung vom 3. Mrz 1994, w: EKD Informations- und Dokumentationsstelle, http:www.doku-ekd.de. 8 proces Rada w dokumencie stwierdzia, z e: Wspiera wszelkie wysiki, kto re kontynuuja do rzeczywistej Unii integracji Unii Europejskiej, by poprzez obraz wspo lnego rynku przybliz yc sie znalez Unii Politycznej, kto Politycznej; pro buja c forme ra nie jest centralistyczna, lecz zgodnie z zasada z religijna , kulturalna , narodowa oraz regionalna ro Unii; subsydiarnos ci liczy sie z norodnos cia udzia obywateli w procesie decyzyjnym Unii i rozszerzaja uprawnienia Parlamentu podwyz szaja

Materiay

209

pienie po z niej Synod Ewangelickiego Kos cioa Niemiec jednoznacznie popar wsta krajo w s rodkowo- i wschodnioeuropejskich do UE. W listopadzie 1995 r. podczas 8. zebrania w teks cie Os wiadczenie odnos nie tematu Europa wymaga chrzes cijan. na temat Do wspo lnoty w sprawiedliwos ci i pokoju. Synod wypowiedzia sie niebezpieczen stwa rozpadu Europy na zintegrowany Zacho d i zdezintegrowany dna jest pomoc Europy Zachodniej przy Wscho d i uzna, z e do pojednania niezbe przed pan pokonywaniu politycznych i gospodarczych zadan , kto re stoja stwami cymi, da z dzy ludz kandyduja enie do sprawiedliwego kompromisu mie mi na Wschodzie i Zachodzie i przy tym unikanie nowych zalez nos ci. Synod spuentowa, z e cene moz Unii Europejskiej, rozszerzenie za wszelka e spowodowac destabilizacje co nie suz yoby ani zachodniej ani wschodniej Europie, ani takz e jednos ci w oraz Rada Ewangelickontynentu 9. W 1997 r. Niemiecka Konferencja Biskupo kiego Kos cioa Niemiec wyday wspo lne Sowo Dla przyszos ci w solidarnos ci i sprawiedliwos ci. Sowo Rady Ewangelickiego Kos cioa Niemiec i Konferencji Biskupo w Niemieckich o gospodarczym i socjalnym pooz eniu Niemiec, w kto rym bienie i rozszerzenie zjednoczenia europejskiego skomentoway w punkcie 5.4 Poge Rady Europejskiej podje ta na szczycie w Luksemburgu o rozpocze ciu decyzje . Przedstawiciele negocjacji czonkowskich z szes cioma krajami, w tym z Polska Kos cioo w niemieckich podkres lali: (233) W najbliz szych latach polityka europejcymi zmianami. Pan ska stanie przed decyduja stwa czonkowskie Unii Europejskiej ilos zadecydoway o rozszerzeniu Unii o pewna c pan stw s rodkowo- i wschodniocznie polityczna europejskich, jak ro wniez o Cypr. Rozszerzenie to nie jest wya . Oferuje ono ro koniecznos cia wniez znaczne szanse dla Europy 10. Ostatnie zdanie powto rzone zostao przez biskupo w katolickich. W os wiadczeniu COMECE pt. Budowanie duchowego pomostu dla zjednoczenia narodo w biskupi oznajmili ponadto: Rozszerzenie jest nie tylko ogromnym zadaniem dla wszystkich polityczzkiem wszystkich ludzi dobrej nie odpowiedzialnych, ale raczej moralnym obowia zostac gu naste pnych woli w Europie. Dlatego tez musza stworzone w przecia cy instytucjonalne i materialne warunki dla rozszerzenia Unii. Od ich miesie pomys lnego wyniku nalez y ro wniez zbudowanie duchowego mostu zjednoczenia czyli kwestie zabezpieczenia pokoju dzy narodami 11. Biskupi katoliccy poa mie
cych w pan Europejskiego, by integracja moga byc wspo lnie ponoszona przez z yja stwach Unii ludzi; w UE warunki ramowe, kto du na role Unii w Europie i na s stwarzaja re ze wzgle wiecie wspieraja zbawienia oraz sa socjalnie sprawiedliwe. Zob. ibidem. wolnos c , zgodne z zasada 9 Zob. Kundgebung zum Schwerpunktthema Europa fordert die Christen. Fr eine Gemeinschaft in Gerechtigkeit und Frieden vom 10. November 1995, Dokument 0002713, w: EKD Informations- und Dokumentationsstelle, http:www.doku-ekd.de. W podobnym tonie na temat rozszerzenia wschod niemiecki i polski Kos niego wypowiaday sie cio rzymskokatolicki. We wspo lnym dokumencie biskupi w gospodarcza i polityczna jednos os wiadczyli: 14. Obecnie Europa coraz bardziej zrasta sie c , w kto rej takz ce jej swo j udzia maja e narody s rodkowej i wschodniej Europy. Polska zajmuje zno w przysuguja droge miejsce ws ro d narodo w Europy. Kos cio w obu naszych krajach z penym przekonaniem popiera te ku odbudowie europejskiej jednos ci. Wspo lne sowo polskich i niemieckich biskupo w z okazji trzydziestej rocznicy wymiany listo w (1965-1995), Biskupi polscy, Warszawa, 21.11.1995, http: www.kuria.gliwice.plczytelniadokumentyindex.php?numer:2&art:0049. 10 Zob. Fr eine Zukunft in Solidaritt und Gerechtigkeit. Wort des Rates der Evangelischen Kirche in Deutschland und der Deutschen Bischofskonferenz zur wirtschaftlichen und sozialen Lage in Deutschland (1997), 5. Ziele und Wege, 5.4 Die europische Einigung vertiefen und erweitern, http:www.ekd.deEKD-Textesozialwortsozialinhalt.html#inhalt. 11 Zob. Eine geistige Brcke der Einigung zwischen den Vlkern bauen, Erklrung der Bischfe der
d Zachodni 2008, nr 1 14 Przegla

210

Materiay

c, z za niebezpieczne w Europie ze wschodnim rozszerzeniem stwierdzaja e uwaz aja , z sie trwale zabezpieczyc zudzenie wiare e stabilnos c i poko j dadza w cytadeli zachodnioeuropejskiej, bez integrowania innych krajo w Europy w Unii 12. Biskupi zaniem oraz moralnym uznali ponadto, z e rozszerzenie jest politycznym zobowia o przysta pienie i odka d zostay podje te znaczne nakazem, o ile kraje prosza wysiki, aby sprostac wysokim wymaganiom Unii. Podobnie jak Synod EKD da mogy w 1995 r., w sprawie rozszerzania Unii os wiadczyli, z e zanim be c konkretne negocjacje na temat Osterweiterung, nie tylko kandydaci rozpocza sie wykazac znacznymi poste pami, lecz takz musza sie e Unia musi przygotowac na ten krok. Dlatego wedug biskupo dzyrza dowej sie w na Konferencji Mie bienie postanowien tak waz ne jest poge Traktatu z Maastricht przez reforme tkowo naszkicowane zostay tylko dla niewielu instytucji europejskich, kto re pocza pan stw czonkowskich 13. przez niemieckie Kos ogo Zgodnie z obrana cioy strategia lnego, ale pozytyw na temat Osterweiterung Kos nego, wypowiadania sie cioy niemieckie nie wypo na temat szczytu w Essen w grudniu 1994 r. i przyje cia strategii wiedziay sie gi o dostosowaniach pan cych do przedakcesyjnej ani Biaej Ksie stw kandyduja trznego. Kos regulacji Jednolitego Rynku Wewne cio rzymskokatolicki ani Ewangelicki Kos cio Niemiec nie sformuoway bezpos redniego os wiadczenia na temat szczytu w Madrycie, kto ry zaleci Komisji Europejskiej przygotowanie opinii na dzenie analizy na temat finansowych temat wniosko w o czonkostwo oraz sporza UE. Ro aspekto w rozszerzenia i jego wpywu na polityke wniez decyzja z 12-13 ta w Luksemburgu o rozpocze ciu negocjacji czonkowskich grudnia 1997 r. podje , nie zostaa omo z szes cioma krajami, w tym z Polska wiona w osobnym dokumenzanych cie. Mimo iz Kos cioy nie omawiay szczego owo kolejnych kroko w zwia pieniem Polski i pozostaych pan z wsta stw do UE, byy bardzo pozytywnie c, z nastawione do wschodniego rozszerzenia, promoway je uwaz aja e rozszerzenie zaro przysuz y sie wno obecnym, jak i przyszym pan stwom czonkowskim. cie negocjacji akcesyjnych w Brukseli nasta pio 31 marca Oficjalne rozpocze dzy styczniem 1998 r. a paz 1998 r. Mie dziernikiem 2000 r. niemiecki Kos cio rzymskokatolicki oraz Ewangelicki Kos cio Niemiec nie wyday z adnego os wiadconego wya cznie wschodniemu rozszerzeniu Unii Europejskiej. czenia pos wie Niemiecki Kos cio rzymskokatolicki nie wyda ro wniez z adnego os wiadczenia na temat postanowien zawartych w Traktacie Nicejskim. W omawianym okresie Kos cioy szczego lnie zainteresowane byy konstruowaniem Karty Praw PodstawoCOMECE zur Erweiterung der Europischen Union, Brssel, 09.05.1997, http:www.comece.org uploadpdfcomelarg970509de.pdf, s. 1. 12 trznego i zewne trznego pokoju jest Biskupi stwierdzili takz e, z e: Zabezpieczenie wewne rozwijaja cej, jak Unia priorytetowym zaoz eniem kaz dej wadzy pan stwowej takz e tej nowo sie Europejska. Zob. ibidem, s. 1-2. 13 dy pan przystac Wedug biskupo w: Rza stw czonkowskich musza na nowe s rednioterminowe wiarogodna perspektywe dla nowo wchodza cych pan ramy finansowe, kto re zawieraja stw. Zaro wno potrzeba reformy instytucji, jak koniecznos c utworzenia bardziej materialnych podstaw dla rozszerzenia wystarczaja co znane. Obie wymagaja jednak trudnych decyzji w czasie, w kto sa rym gospodarcza kszos i socjalna sytuacja wie ci pan stw czonkowskich jest za. Wprawdzie, nowoczesna demokracja z yje cia od czasu do czasu na siebie odpowiedzialnos z odwagi polityko w wzie ci za niepopularne decyzje, ale cego konsensusu, bez niego takie decyzje nie utrzymuja sie dugo. wymaga to akurat wszechobejmuja zuje szczego Takie spojrzenie obowia lnie w przypadku europejskiego zjednoczenia, poniewaz tu waz y sie podstawowe przeksztacenie politycznej architektury Europy. Zob. ibidem, s. 2.

Materiay

211

wych dla Unii Europejskiej. W listopadzie 1998 r. 9. Synod EKD kro tko podsumowa o wczesne pertraktacje: 3. Unia Europejska stoi przed negocjacjami akcesyjnymi z 10 pan stwami s rodkowej i wschodniej Europy 14. Natomiast Kos cio rzymskokatolicki zaangaz owany by przy tworzeniu dokumentu pt. Prawda, c pamie i solidarnos c klucz do pokoju i pojednania. Sowo COMECE o pokoju czyli idee zjednoczonej Europy opublikowanego w 1999 r., w kto rym biskupi poa z intereso z pokojem na kontynencie oraz zaapelowali o rezygnacje w wasnych przez pan stwa czonkowskie, szczego lnie w obliczu rozwoju instytucji Unii cia nowych pan Europejskiej oraz w obliczu przyje stw czonkowskich 15. Do kwestii rozszerzenia Unii powro cono z okazji powstania Traktatu z Nicei. Jeszcze przed ciem szczytu w Nicei 30 listopada 2000 r. delegacja Rady Ewangelickiego rozpocze cego, prezesa Manfreda Kos cioa Niemiec pod kierownictwem jej przewodnicza w Brukseli z przewodnicza cym Komisji Europejskiej Romano Kocka, spotkaa sie tku spotkania M. Kock podzie kowa przewodnicza cemu Komisji Prodim. Na pocza cia delegacji kro Mie dzyrza dowa UE za gotowos c przyje tko przed Konferencja powodzenia Konferencji, szczego w Nicei i wyrazi nadzieje lnie w kwestii dnych reform, kto cie dalszych pan opracowania niezbe re warunkoway przyje stw czonkowskich. M. Kock zaakcentowa, z e EKD wyraz nie z yczy sobie powodzenia procesu jednoczenia Europy, poniewaz do istoty przesania, kto re Kos cio powinien przebaczenie i poko nies c nalez a j, wolnos c i sprawiedliwos c 16. Prawie rok po szczycie w Nicei Kos cio EKD podsumowa szczyt w Postanowieniu 9 Synodu Ewangelickiego Kos cioa Niemiec z 6 sesji odnos nie udziau Ewangelickiego Kos cioa Niemiec w dyskusji o przyszos ci Unii Europejskiej z 9 listopada 2001. dyskusje na temat W postanowieniu os wiadczono: Synod dostrzega aktualna
Zob. 9. Synode der Evangelischen Kirche in Deutschland, 3. Tagung, 1.-6. November 1998 in Mnster, Beschluss zu Diakonie in Europa vom 5. November 1998, Dokument 0003214, w: EKD Informations- und Dokumentationsstelle, http:www.doku-ekd.de. 15 d pan Jak os wiadczyli biskupi: Dota stwa czonkowskie Unii Europejskiej w istotnych kwestiach w interesie rozszerzenia instytucji europejskich. gosoway za swoimi opcjami, nawet jes li zbieray sie tak w obszarze polityki bezpieczen w zasadniczej kwestii Nadal dzieje sie stwa, nie zmniejszyo sie polityki ekonomicznej i socjalnej. (...) 23. W dalszym rozwoju instytucji, jak ro wniez w procesie otwarcia pnych pan Unii Europejskiej dla naste stw europejskich, chodzi o porozumienia i regulacje dalekie od , moga byc wasnych intereso w, kto re ze strony wszystkich, kto rych owe regulacje dotykaja nazwane sprawiedliwymi, nawet solidarnymi. Wymaga to od strony silnych aktoro w ekonomicznych i politycz, nych gotowos ci do rezygnacji z korzys ci wasnych, gdzie tylko moz na skutecznie zwalczac biede destabilizacje krajo zuboz enie oraz polityczna w wschodnich i gdzie, jak w Wiedniu w roku 1998 byc powiedzia papiez Jan Pawe II, stopniowo moga zmniejszane nieludzkie ro z nice jakos ci z ycia trz Europy. Zob., COMECE, Wahrheit, Erinnerung und Solidaritt Schlssel zu Frieden und wewna Vershnung. Wort der COMECE zum Frieden, 11.03.1999, http:www.dbk.deaktuellmeldungen2685index.html. 16 role EKD jako najwie kszego ewangelickiego Kos M. Kock podkres li ro wniez waz na cioa w Europie w intensyfikacji wspo pracy Kos cioo w i koordynacji dialogu z innymi wspo lnotami z do religijnymi. Wedug niego Tu lez y klucz do przezwycie enia przesa w, podziao w i rozdziao w. R. Prodi natomiast: Rozszerzenie Unii Europejskiej moz e wywoac niepoko j na granicy z Europa (...). W tym konteks Wschodnia cie doceniona zostac moz e pojednawcza praca Kos cioa i wyraz ona sie pomocne takz nadzieja, z e specyficzne kompetencje Kos cioa okaz a e w procesie rozszerzania. Zob., Prses Kock: Menschliches Europa wichtiges Ziel der evangelischen Kirche. Delegation des Rates der EKD traf EU-Kommissionsprsident Prodi in Brssel, 30.11.2000, http:www.ekd.deeuropa 1197.html.
14*
14

212

Materiay

przyszos ci Unii Europejskiej. Os wiadcza gotowos c brania udziau w tym procesie do jako aktywny partner. Gowy pan stw i szefowie rza w na grudniowym szczycie debate na temat w Nicei w roku 2000 zainicjowali szeroko przygotowana przyszos ci Unii Europejskiej (...). Wyznaczone rozszerzenie UE (do 27 pan stw) dzie musiao byc wymaga instytucjonalnego nowego ustrukturyzowania, kto re be i niepoko wspo ponoszone przez obywateli i obywatelki. Poniewaz chodzi o troske j dzie dalej opowiada sie za Europa , ludzi, Ewangelicki Kos cio Niemiec be nie tylko instytucje europejskie, ale takz w kto rej powstana e prawdziwa wspo lnota europejska 17. Od kon ca 2001 r. do 2003 r. Kos cioy niemieckie wyday kilka dokumento w, w kto rych poruszay temat wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej oraz zane, jak przystosowanie Polski do standardo omawiay kwestie z nim zwia w c unijnych w zakresie rolnictwa. Niemiecki Kos cio rzymskokatolicki, dostrzegaja opinie na ten znaczenie szczytu w Laeken oraz jego postanowien , wyrazi swoja temat w dokumencie, kto ry powsta w ramach COMECE. W os wiadczeniu pt. Zaufanie obywateli w tworzenie przyszos ci Europy. Os wiadczenie COMECE odnos nie Rady Europejskiej w Laeken COMECE stwierdzia, z e: 7. Przyszos c Unii Europejskiej powinna byc dzielona przez wszystkie narody Europy. Waz nym solidarnos w chwili obecnej jest, z e okazujemy nasza c z pan stwami, kto re prowadza pienia do UE, i z negocjacje na temat przysta e zaprosimy je do uczestnictwa cioy niemieckie wyday dokument w pracach Konwentu 18. W czerwcu 2002 r. Kos cego Rady EKD, prezesa Manfreda Kocka, pt.: Wspo lne stanowisko przewodnicza cego Niemieckiej Konferencji Biskupo oraz przewodnicza w, kardynaa Karla Lehce Konwentu o przyszos manna, dotycza ci Europy, w kto rym na temat wschod, biora c pod uwage ich niego rozszerzenia os wiadczono: Kos cioy mocno wspieraja misje publiczna , jednoczenie Europy i wnosza przy tym podstawowa wasna . Wypowiadaja sie m.in. na temat (...) przyje cia nowych czonko orientacje w. istotna funkcje integracyjna wobec przyszych pan Kos cioy penia stw czonkows miesie cy po c w Akademii w Grazu kich 19. Pare z niej, Manfred Kock wygaszaja cej sie Europie, przypomnia, z referat pt.: Zadanie Kos cioo w w jednocza e EKD
nadac Kos cio szczego lnie pragna znaczenie: religijnej i etycznej paszczyz nie ludzkiego zkowi przebaczania i pokojowi; kulturze wspo z ycia; Kos cioom i wspo lnotom religijnym; obowia i solidarnos ci; zasadzie dugotrwaos ci; obronie mniejszos ci oraz zwalczaniu biedy. Zob., Beschluss der 9. Synode der Evangelischen Kirche in Deutschland auf ihrer 6. Tagung zur Beteiligung der Evangelischen Kirche in Deutschland an der Diskussion ber die Zukunft der Europischen Union vom 9. November 2001, http:www.doku-ekd.de. 18 dzy narodami Europy i rozszerzeniem Unii Kos Zainteresowane pojednaniem mie cioy katolickie i chca zrzeszone w COMECE stwierdziy: 10. Kos cioy i wspo lnoty religijne ze swej strony moga i bronia podstawowych aspekto wnies c szczego lny wkad w ten proces. Reprezentuja w duchowych sie nie tylko w suz dzy innymi w takie i religijnych podstaw Europy. Angaz uja bie spoeczen stwu mie waz role we wspieraniu tolerancji, dziedziny, jak: ksztacenie, kultura i praca socjalna ale takz e graja na dzy narodami Europy. Ma to szczego zaangaz owania, obywatelstwa, dialogu i pojednania mie lne du na stoja ce rozszerzenie UE, zjednoczenie wschodu i zachodu Europy. Zob. znaczenie ze wzgle Vertrauen der Brger in die Zukunft Europas schaffen. Erklrung der COMECE zum Europischen Rat von Laeken, 05.12.2001, http:www.comece.orguploadpdfcomlaeken011205de.pdf, s. 4. 19 Zob. Gemeinsame Stellungnahme des Vorsitzenden des Rates der EKD, Prses Manfred Kock, und des Vorsitzenden der Deutschen Bischofskonferenz, Kardinal Karl Lehmann, zum Konvent zur Zukunft Europas vom 7. Juni 2002, w: EKD Informations- und Dokumentationsstelle, http:www.doku-ekd.de.
17

Materiay

213

za rozszerzeniem Unii Euod momentu zjednoczenia Niemiec opowiada sie czyc siado ropejskiej, by (...) Wa do procesu wschodnich sa w i tym samym wnies c dziedzictwo kulturowe i historyczne dos wiadczenia ze strasznego okresu narodowego socjalizmu i realnego socjalizmu do europejskiego procesu zjepieniu do UE dalszych wschodnich sa siado dnoczenia. Zapada decyzja o przysta w. cy proces. Jest on wyrazem wspo Jest to, po pierwsze, ekonomicznie znacza lnej dzie dawaa sie przyszemu, spokojnemu kulturowej odpowiedzialnos ci, kto ra be wielowiekowa historie wojen. Moz wspo z yciu w Europie, kto ra ma za soba na , z dzie sie dalej rozwija 20. Ewangelicki Kos miec nadzieje e proces ten be cio cego o finale rokowan Niemiec nie wyda z adnego os wiadczenia traktuja akcesyjnych lub o postanowieniach szczytu w Kopenhadze. Natomiast niemiecki na ten temat we wspo Kos cio katolicki wypowiedzia sie lnej deklaracji biskupo w europejskich zatytuowanej Nadzieja, zaufanie, solidarnos c . Deklaracja Komisji pienia nowych pan Episkopato w Wspo lnoty Europejskiej w sprawie przysta stw zku z posiedzeniem Rady czonkowskich do Unii Europejskiej, ogoszona w zwia Europy w Kopenhadze. W deklaracji os wiadczono: 1. My, Biskupi COMECE, pienie dziesie ciu nowych pan uwaz amy, z e przysta stw czonkowskich do Unii Europejskiej, o czym ma postanowic Rada Europejska podczas spotkania na z szczycie w dniach 12 i 13 grudnia 2002 r. w Kopenhadze, stanowi dalekosie na boka zmiane w dziejach naszego kontynentu. Ta wspo i ge lnota ro z nych kultur dzie stanowia zasadniczy krok na drodze do wspo be lnego dobra europejskiego. Dlatego dla nas nie jest to rozszerzenie, lecz europeizacja Unii Europejskiej 21. pienia dzieWedug biskupo w katolickich owa europeizacja w wyniku przysta ciu nowych pan do sie stw czonkowskich 4. (...) Jest z ro dem nadziei, okazja odnowy Unii Europejskiej i jej pierwotnej misji wspierania wolnos ci, sprawie. Plan integracji dliwos ci, pokoju i dobrobytu w granicach Unii i poza nia z nadziei na pojednanie, z nadziei, z europejskiej zrodzi sie eby Europa juz cej nie cierpiaa z powodu zniszczen i konfliktami, nigdy wie wywoanych wojna zkiem jest umacnianie tego pojednania przez ostateczne dzisiaj takz e jej obowia pooz enie kresu nienaturalnemu podziaowi [Z przemo wienia papiez a Jana Pawa II w Parlamencie Woskim 14 listopada 2002 r.] na wscho d i zacho d Europy 22.
M. Kock zauwaz y takz e, z e: Zadanie pojednania narodo w i kultur w Europie wymaga wiele si, do istoty chrzes d, ale pojednanie, wolnos c i sprawiedliwos c nalez a cijan skiego posannictwa. Mamy sta zek wniesienia wkadu w dziedzine etyki, kultury, ksztacenia, polityki w naszym rozumieniu, obowia i gospodarki. Przy tym, protestantyzm moz e wnies c szczego lny wkad w europejski proces jednoczenia swym biblijnym s wiadectwem ponowne odkrytej ewangelickiej wolnos ci. W cytowanym teks cie Kock twarza przys stwierdzi ro wniez : Wizja Europy z ludzka wieca pracy ludzkiej oraz kos cielnej od lat. s Przez czterdzies ci lat granica przez Niemcy bya realnym symbolem oddzielenia s wiata na dwie cze ci. Ta granica nie powstrzymaa wielu w naszym Kos ciele od tego, by kierowac kroki ku drodze spotkania i pojednania. I znalez li, za kaz dym razem, z drugiej strony granicy partnero w, kto rzy zrozumieli ich zamiary. Europa nie bya prawie w ogo le poruszana jako temat w Kos ciele. Dopiero po upadku muru owo wyraz wyzwanie stao sie ne. Zob. M. Kock, Der Auftrag der Kirchen im sich vereinigenden Europa, 10.10.2002, Evangelischen Akademie in Graz, http:www.ekd.devortraege32701.html.. 21 Nadzieja, zaufanie, solidarnos c ..., s. 1. 22 pienie dziesie ciu nowych pan Wedug biskupo w W ten sposo b przysta stw czonkowskich nadziei, szczego pomoz e w spenieniu sie lnie bliskiej Kos cioom: aby Europa oddychaa obydwoma takz pucami. Projekt ten powinien stac sie e z ro dem nadziei dla innych pan stw i narodo w europejskich. Europejska , wnosza c do niej nowa jakos toz 5. Europeizacja wzbogaci Unie c i nowa samos c kulturowa . Otworzy to nieuchronnie, ale susznie debate na temat celo i historyczna w i granic projektu integracyjnego, ibidem, s. 2.
20

214

Materiay

przede Niemiecki Kos cio rzymskokatolicki w latach 2001-2003 wypowiada sie wszystkim przez teksty wspo tworzone z EKD oraz w ramach gremio w, jak COMECE. Kos cio rzymskokatolicki podkres la, z e moz e i chce wnies c szczego lny dzy narodami wkad w proces rozszerzania Unii Europejskiej oraz pojednania mie Europy, takz e pojednania polsko-niemieckiego, zgodnie ze sowami, z e zjednoczenie Europy dotyka i stawia wymagania wszystkim, a przyszos c Unii Europejskiej jest tematem, kto ry dotyczy kaz dego aktora w spoeczen stwie europejd biskupi zrzeszeni w COMECE os da skim, takz e Kos cioo w. Sta wiadczyli, z e be dzie to towarzyszyc procesowi reformy Unii Europejskiej do 2004 r. i jes li be da wystosowywac ce m.in. rozmoz liwe be teksty na konkretne tematy dotycza przystosowania nowych pan stw do wymogo w unijnej polityki szerzenia 23. Kwestie rolnej niemiecki Kos cio rzymskokatolicki rozpatrywa wspo lnie z biskupami europejskimi w ramach COMECE. W dokumencie Nadzieja, zaufanie, solidarnos c . pienia Deklaracja Komisji Episkopato w Wspo lnoty Europejskiej w sprawie przysta zku z posienowych pan stw czonkowskich do Unii Europejskiej, ogoszona w zwia na to, dzeniem Rady Europy w Kopenhadze Kos cioy niemieckie zwracay uwage dotychczasowa z e o wczesne pan stwa czonkowskie musiay zreformowac swa , zwaszcza w dziedzinie rolnictwa, oraz podzielic s polityke sie rodkami, jakie otrzymyway od Unii Europejskiej, tak by wszystkie pan stwa, zaro wno czonkowskie oraz kandydackie, miay moz liwos c ich wykorzystania. Taka solidarnos c dzie szczego wedug COMECE be lnie konieczna po roku 2006, gdy po ciu postanowien zreorganizowane wspo wygas nie Agendy 2000 zostana lnotowe , z ramy finansowe 24. Jednoczes nie zdaway sobie sprawe e postanowienia bruksels sie wydawac kie z paz dziernika 2002 r. moga dla wielu przedstawicieli gospodarki pienia do UE nie niesprawiedliwe oraz z e prawdopodobne jest, z e korzys ci z przysta da widoczne dla nowych krajo od razu be w czonkowskich. W teks cie biskupi katoliccy zauwaz yli takz e, z e w Brukseli s cis le rozdysponowano s rodki na polityke , kto wystarczyc kszona przez przyje cie nowych pan rolna re musza na zwie stw liczbe zakado w gospodarczych, do 2007 r. Moz e to wedug biskupo w wydawac sie z dla wielu przedstawicieli gospodarki niesprawiedliwym i cie kim s rodkiem. Z pocego sie stanu finanso wodu niz u demograficznego i drastycznie pogarszaja w ciolecia wszystkie grupy spoeczne zostana publicznych od poowy tego dziesie cego sie znacznego zmuszone do wyrzeczen . Takz e z perspektywy uwidaczniaja pogorszenia stanu budz etu, uwaz amy, z e postanowienia Rady Europejskiej ze dobra podstawa do rozpocze cia negocjacji na temat reformy szczytu w Brukseli sa zan Wspo lnej Polityki Rolnej Agendy 2000 pod hasem finansowych zobowia cych rolnictwa en dotycza wobec rolniko w 25. Do dyskusji na temat unijnych zaoz cych sie w 2003 r. wa czyy sie Niemiecka Konferencja i sytuacji pan stw rozwijaja Biskupo w oraz Ewangelicki Kos cio Niemiec tekstem Nowa orientacja wobec o pooz dugotrwaego rolnictwa. Wkad w dyskusje eniu rolnictwa. Problemom
Zob. Vertrauen der Brger in die Zukunft Europas schaffen... wartos dzie ki solidarnos Wedug COMECE UE musi byc wspo lnota ci, kto ra rozwija sie ci swoich czonko w. Solidarnos c jest wyrazem Chrystusowego przykazania mios ci bliz niego. Aby pienie dziesie ciu nowych pan przysta stw czonkowskich byo sukcesem, potrzebna jest solidarnos c ty. wszystkich. Proces rozwoju gospodarczego i reform politycznych nie zosta jeszcze zamknie Nadzieja, zaufanie, solidarnos c ..., s. 3. 25 Zob. COMECE, Auf dem Weg zu einer nachhaltigen Landwirtschaft fr Europa. Anmerkungen der Kommission der Bischofskonferenzen der Europischen Gemeinschaft (COMECE), Brssel, 29.11.2002, http:www.comece.orguploadpdfcom agri2021129de.pdf.
23 24

Materiay

215

cony zosta akapit 2.5 Problemy rolnictwa w ramach wschodniego tym pos wie rozszerzenia UE, w kto rym Kos cioy odnos nie do sytuacji rolnictwa i rolniko w pia w pan stwach kandydackich stwierdziy, z e: We wszystkich tych krajach nasta silna zmiana sektora gospodarczego. W czasie ekonomicznego regresu po otworzeniu rynku s rodkowych i wschodnioeuropejskich krajo w takz e rolnicza produ rodki, kto z kcja popada w dramatyczny kryzys (...). S rych uz yto do przezwycie enia sto nie polepszyy warunko kryzysu, cze w z ycia na wsiach. Udzia rolnictwa z w produkcie krajowym brutto w krajach s rodkowej i wschodniej Europy wcia spada. Wielu chopo w szczego lnie tych z mniejszych gospodarstw nie atwo do nowych wymagan prywatyzaprzystosowao sie , kto re przyniosa ze soba sto rosna szybciej niz cja. Koszty produkcji cze dochody, kto re moz na uzyskac to subwencje pan z produkto w rolnych. Poniewaz w wielu pan stwach cofnie stwowe, ca konkurencja zagraniczna cze sto z produktami niewielu nabywco w i wzrastaja spoza UE, kto rych produkcja jest silnie subwencjonowana oznacza dla wielu da musieli oddac nowo zdobyta niezalez rolniko w, z e zno w be swoja nos c lub nie maja c innego wyjs du na te warunki zachodnie zaduz yc sie cia. (...) Ze wzgle sie w pan plany rozwoju rozprzestrzeniaja stwach s rodkowej i wschodniej Europy dkos , kto z wielkimi problemami bynajmniej nie z pre cia ra zaplanowana bya cia praw UE 26. w ramach wypeniania acquis communautaire cakowitego przeje wraz rolniko W dokumencie uwidacznia sie liwos c Kos cioo w na sytuacje w cych posiadaja cych mae gospodarstwa, kto z pan stw kandyduja rzy mieli problemy do nowych wymagan prywatyzacja. z przystosowaniem sie , kto re przyniosa ze soba zostac Poniewaz nie moz na powstrzymac rozwoju, a jedynie moga zagodzone jego skutki, Kos cioy niemieckie postuloway, by doprowadzic do realistycznej debaty w pan stwach UE oraz s rodkowej i wschodniej Europy na temat tego, jakie gnie cia sa oczekiwane od rolnictwa jako cze s osia ci gospodarki i jakie bezpos rednie gnie cia powinno ono przynies na wsi 27. Mimo iz Kos cioy osia c ludziom, kto rzy z yja zaniepokojone byy stanem niemieckiej gospodarki i budz etu nie wypowiedziay sie negatywnie na temat dopat dla rolniko w z pan stw kandydackich, kto rych kosztami z miay byc obcia one ro wniez Niemcy. Mimo licznych samodzielnych, lub wspo lnych wypowiedzi niemieckiego Kos cioa rzymskokatolickiego oraz Ewangelickiego Kos cioa Niemiec jednoznacznie cych wschodnie rozszerzenie Unii, zgodnie z przeprowadzanymi badaniapopieraja mi, spoeczen stwo niemieckie byo dos c sceptyczne wobec rozszerzenia Unii Europejskiej. W pierwszej poowie 1998 r., mimo wielu pozytywnych wypowiedzi, kszos wie c spoeczen stwa niemieckiego (62%) martwia kwestia gospodarczych pstw rozszerzenia. 48% Niemco naste w twierdzio, z e rozszerzenie spowoduje
26 zastanowic cie Przedstawiciele Kos cioo w niemieckich stwierdzili ponadto: Nalez y sie , czy poje konkurencyjnos ci w wiejskich regionach pan stw s rodkowej i wschodniej Europy nie moz na by cznie w ramach silnego poparcia budowy lokalnych i regionalnych struktur. sensownie zdefiniowac wya d, regiony te zostay dotknie te nie tylko przedstawionym pogorszeniem warunko Jak dota w produkcji. jeszcze ze wzgle du na ze warunki lokalne, jak: kiepska infrastruktura, mao efektywne Z reguy cierpia ca oferta ksztacenia. powszechne s rodki komunikacji, za opieka zdrowotna, jak ro wniez niewystarczaja Zob. Neuorientierung fr eine nachhaltige Landwirtschaft. Ein Diskussionsbeitrag zur Lage der Landwirtschaft, Gemeinsame Texte 18, 2003, Wort des Vorsitzenden der Deutschen Bischofskonferenz (Karl Kardinal Lehmann) und des Vorsitzenden des Rates der Evangelischen Kirche in Deutschland (Prses Manfred Kock), BonnHannover, Mrz 2003, 2.5 Probleme der Landwirtschaft im Rahmen der Ost-Erweiterung der EU, http:www.ekd.deEKD-Texte2064neuorientierunglandwirtschaft1.html. 27 Zob. Neuorientierung fr eine nachhaltige Landwirtschaft... op. cit.

216

Materiay

wyz sze bezrobocie w ich pan stwie. Jednoczes nie 86% Niemco w uwaz ao, z e te i ustanowione do tej pory w budowaniu Europy, przybliz kryteria przyje ania rozwoju danego pan stwa do innych oraz stawianie interesu Unii przed interesem waz za pan stwa sa ne 28. Pod koniec 1998 r. tylko 34% Niemco w opowiadao sie ciem dodatkowych 12 pan przyje stw do Unii 29. W czerwcu 1999 r. Niemcy utraty miejsc pracy 68%, wie kszej ilos najbardziej obawiali sie ci narkotyko w kszej przeste pczos w kraju oraz wie ci 64% oraz zniesienia przywilejo w socjalnych za 64% 30. W paz dzierniku 2000 r. jedynie 34% Niemco w opowiadao sie z niej w grudniu 2001 r. za rozszerzeniem Unii o 13 nowych pan stw 31. Rok po ponad 14% wie cej Niemco rozszerzeniem opowiadao sie w (47%). Jednakz e w paz dzierniku 2002 r. byo to 43% Niemco w (w Niemczech Wschodnich 48%, przeciwko rozw Niemczech Zachodnich 42%). 36% Niemco w opowiadao sie osoby, kto szerzeniu, a 22% nie miao zdania. Za rozszerzeniem opowiaday sie re przez duz cych ksztaciy sie szy czas oraz modsze. Z trzynastu pan stw kandyduja spoeczen stwo niemieckie tylko trzem pan stwom przyznao ponad 40% goso w za ciem do Unii We grom, Czechom i Malcie. Polska otrzymaa 40% za i 45% przyje ciem przeciw. W Niemczech Wschodnich podzia goso w wypad inaczej za przyje kszos Polski gosowaa wie c pytanych. 61% badanych oczekiwao pozytywnych skutko w rozszerzenia i waz nej roli Europy na s wiecie. Takz e ponad poowa ki rozszerzeniu zagwarantowane zostana poko badanych twierdzia, z e dzie j i bezcie dalszych pan dzie dla Europy pieczen stwo w Europie oraz z e przyje stw be negatywnych skutko kulturowym wzbogaceniem. Z drugiej strony, obawiano sie w wysokiego bezrobocia (we Wschodnich rozszerzenia. 53% Niemco w obawiao sie 59%). Okoo 40% Niemco Niemczech wzrostu obawiao sie w uwaz ao, z e ich dzie odgrywao mniej waz role . 20% Niemco pan stwo po rozszerzeniu be na w uwaz ao, z e rozszerzenie nie oznacza dla nich dodatkowych koszto w, a 57%, z e ich kraj po rozszerzeniu otrzyma mniej s rodko w z UE, natomiast 27% (31% Niemco w pieWschodnich), z e Unia powinna wspierac kraje kandydackie jeszcze przed wsta poowa pytanych uwaz aa, z e rozszerzenie jest podstawowym niem 32. Mniej niz zadaniem Unii w paz dzierniku 2002 r. 46%. Ocena moz liwych zagroz en i pozytywo w nie ulega zmianie od paz dziernika 2002 r. 61% twierdzio, z e po pieniu nowych pan wsta stw do UE kraj otrzyma mniej s rodko w finansowych. pieniu nowych pan dzie odgrywa Natomiast 35% stwierdzio, z e po wsta stw kraj be ca role 33. Mimo mao przychylnej opinii spoeczen mniej znacza stwa niemieckiego d federalny na rozszerzenie Unii w latach 1998-2002 w granicach 50% rza

Eurobarometer, Bericht Nr.49, September 1998, http:ec.europa.eupublic opinionarchivesebeb49eb49de.pdf. 29 Eurobarometer, Bericht Nr. 50, Mrz 1999, http:ec.europa.eupublic opinionarchiveseb eb50eb50de.pdf. 30 Eurobarometer, Bericht Nr. 51, Juli 1999, http:ec.europa.eupublic opinionarchiveseb eb51eb51de.pdf. 31 Eurobarometer, Bericht Nr. 53, Oktober 2000, http:ec.europa.eupublic opinionarchivesebeb53eb53de.pdf. 32 Eurobarometer 57 Lnderbericht. Auf dem Weg zur Erweiterung. Image, Aufgaben und Zukunft der Europischen Union, 3. Erweiterung der Europischen Union, 16.10.2002, http:www.eu-kommission.depdfeurobarometerLaenderbericht-D-572002.pdf. 33 Eurobarometer 59 Publik opinion in the European Union, Spring 2003, http:europa.eu.intcommpublicopinionarchivesebeb59eb59.1germany.pdf.
28

Materiay

217

role adwokata Polski na forum unijnym i czyni starania, by kraj jak przyja czonkiem UE. najszybciej sta sie W latach 2003-2004 niemieckie Kos cioy katolicki i ewangelicki stosunkowo na temat rzadko, w poro wnaniu z latami wczes niejszymi, wypowiaday sie integracji europejskiej. Kos cio katolicki rzadziej tez formuowa opinie niezalez nie w jego ramach. Kos od COMECE, przewaz nie wypowiada sie cioy interesoway sie Europejska oraz kwestia przysta pienia przede wszystkim pracami nad Konstytucja Turcji do Unii Europejskiej 34. Praktycznie niezauwaz one przez Kos cioy pozostao ce wsta pienia do Unii, przeprowadzane w pan referendum dotycza stwach kancych 13 czerwca 2003 r. Jes na temat dyduja li jednak Kos cioy wypowiaday sie z wschodniego rozszerzenia, wcia jednoznacznie je popieray. W ogoszonym 9 maja dzie os wiadczeniu biskupi zrzeszeni w COMECE os wiadczyli, z e: Rok 2004 be historycznym momentem dla caej Europy i Unii Europejskiej (...). Przygotowania cego kroku w strone jednos do decyduja ci politycznej caej Europy w onie Unii juz ce Europejskiej sa bardzo zaawansowane. W ostatnich latach pan stwa, wyraz aja przysta pienia do Unii Europejskiej, dokonay ogromnego wysiku w celu wole dku demokratycznego, wprowadzenia zasad gospodarki rynkowej, stabilizacji porza kto ra juz dziaa, i przyswojenia dorobku prawa wspo lnotowego, na kto rym opiera Unia Europejska. (...) Takz sie e Kos cio , obecny ws ro d europejskich narodo w, stara wnies powodzeniem. Przysta pienie sie c swo j wkad, aby ten etap zakon czy sie rodkowej i Poudniowej do Unii Europejskiej napenia nasze serca krajo w Europy S . Oczekujemy na ten moment peni ufnos rados cia ci. Jednoczes nie jednak mys limy na ten nowy etap historii europejskiej, jako na o tych, kto rzy z niepokojem patrza rzeczywistos nieznana c 35. W podobnym tonie Komisja Episkopato w Wspo lnoty w teks Europejskiej wypowiedziaa sie cie z czerwca 2003 r. Otwo rzmy nasze serca. Odpowiedzialnos c katoliko w a projekt Unii Europejskiej. W dokumencie stwierdzono: W roku 2004 Unia Europejska ma wyznaczone spotkanie sama ze . Musi ona bowiem sprostac soba dwo m zasadniczym wyzwaniom (...). Z jednej strukture instytucjonalna . (...) Z drugiej strony strony, musi ona nadac sobie nowa podje ta na szczycie w Kopenhadze w grudniu 2002 roku, zas , zgodnie z decyzja do niej pros o akcesje , przyjmie ona dziesie c w odpowiedzi na skierowana be nowych pan stw czonkowskich. 17 kwietnia 2003 roku w Atenach podpisane sie od wszystkich zostay Traktaty Akcesyjne. Te dwie istotne zmiany domagaja odpowiedzialkatoliko w i wszystkich obywateli otwarcia serc oraz wykazania sie , wyobraz i wielkodusznos , aby Unia Europejska suz nos cia nia cia ya dobru wspo l nemu caej ludzkos ci 36. Na temat rozszerzenia Unii Europejskiej wypowiada sie ro wniez przedstawiciel Ewangelickiego Kos cioa Niemiec Hermann Barth. 25 listopada 2003 r. Barth powiedzia: Historia Unii Europejskiej jest historia
34 Zob. Zehnte Synode der Evangelischen Kirche in Deutschland, 3. Tagung, 7.-11. November 2004 in Magdeburg Beschluss zur mglichen Erffnung von Beitrittsverhandlungen mit der Trkei vom 11. November 2004, w: EKD Informations- und Dokumentationsstelle, Dokument 0042278, http:www.doku-ekd.de. H. Barth, Die EKD im Kontext der europischen Einigung. Vortrag vor der Synode der Ev. Kirche von Kurhessen-Waldeck in Hofgeismar, 25.11.2003, http:www.ekd. devortraege2003031125barthsynodeekkw.htmltop. 35 COMECE, W drodze do Santiago de Compostela! Biskupi COMECE i Arcybiskup z Santiago de Compostela, biskup Julin Barrio Barrio organizuja pielgrzymke w 2004 roku, Bruksela, 09.05.2003, http:www.comece.orguploadpdfcomsantiago030509pl.pdf. 36 COMECE, Otwo rzmy nasze serca. Odpowiedzialnos c katoliko w a projekt Unii Europejskiej, Bruksela, 10.06.2003, http:www.comece.orguploadpdfcom coeurs030610pl.pdf.

218

Materiay

dzyczasie powstaa wspo rozszerzenia. Z pierwotnej wspo lnoty szes ciu w mie lnota tnastu pan pnym roku be dzie juz ciu czonko pie stw. W naste dwudziestu pie w. co wspieray pomys wie kszej Europy, caej Europy. Kos cioy europejskie nieustaja (...) Wszelkie argumenty polityczno-wolnos ciowy, ekonomiczny oraz kulturalny sie by nie powstaa ekskluzywna za politycznym projektem Europy domagaja organizacja, lecz zostaa rozwaz ona i zrealizowana jednos c caego kontynentu 37. W 2003 r., Niemcy nadal nie byli zbyt przychylni Osterweiterung, choc i tak cych rozszerzenie zwie kszya sie w stosunku do roku 2002. Na ilos c oso b popieraja 2003 r. 15 badanych opowiadaa sie za przyje ciem wszystkich pan wiosne stw cej od paz kandydackich (7% wie dziernika 2002 r.). Mniej niz poowa pytanych uwaz aa, z e rozszerzenie jest podstawowym zadaniem Unii w paz dzierniku czenie nowych pan 2002 r. 46%, w kwietniu 2003 r. 42%. Przya stw dla 28% dziaalnos Unii. Ocena moz byo priorytetowa cia liwych zagroz en i pozytywo w nie pieniu nowych ulega zmianie od paz dziernika 2002 r. 61% stwierdzio, z e po wsta pan stw do UE kraj otrzyma mniej s rodko w finansowych. Natomiast 35% uznao, z e pieniu nowych pan dzie odgrywa mniej znacza ca role 38. W lutym po wsta stw kraj be pieniu dziesie ciu nowych pan przeciwko wsta stw byo 56% Niemco w, ws ro d cej oso pytanych Niemco w Wschodnich wie b nie wyrobio sobie jeszcze zdania o poszerzeniu w stosunku do Zachodnich. Najsilniejsze poparcie ws ro d Niemco w poszerzenie uzyskao u oso b modych 37%, podczas gdy u oso b w wieku lat 55 tylko 23%. W maju takz e bardziej pro bya grupa oso b zorientowana lewicowo c dzie 36%, niz prawicowo 25%. 38% Niemco w wierzyo, z e UE za pie lat be role niz dzio, z dzie odgrywaa waz niejsza w chwili obecnej. 40% sa e rola UE be dokadnie taka sama, zas 13% z e mniejsza. Dalsze rozszerzenia popierao jedynie 24% Niemco w 39. Natomiast z przeprowadzonego w okresie 16-21 kwietnia 2004 r. na zlecenie niemieckiej stacji telewizyjnej RTL przez Instytut Forsa sondaz u ce sie rozszerzenie; wynikao, z e 59% ankietowanych pozytywnie ocenio zbliz aja kszy i wynio w grupie wiekowej 18-29 lat wskaz nik poparcia by najwie s 69%. , z dzie Prawie poowa ankietowanych wyraz aa jednak obawe e rozszerzenie UE be miec dla Niemiec takz e skutki negatywne. Wymieniano przede wszystkim groz be ucieczki miejsc pracy do nowych krajo w czonkowskich 40.
37 proces rozszerzenia Unii Europejskiej, tym Wedug Hermanna Bartha Im skuteczniej rozwija sie cza ce staja sie pewne pytania: Jak daleko moz gac bardziej dre e i powinno sie rozszerzenie? Szczego lnie: z cia Turcji? Czy istnieje taki punkt, od kto Czy Unia Europejska powinna da yc do przyje rego dzie prowadzio do osabienia i zagroz da oddziayway na rozszerzanie be enia Unii Europejskiej? Jak be bienie Unii Europejskiej? (...) Zgodnie z historykiem Heinrichem Augustem siebie rozszerzenie i poge dzie Europy bez przekonanych Europejczyko Winklerem Nie be w, bez europejskiego poczucia my dzie przekonanych Europejczyko dzie europejskiego nie be w, bez s wiadomos ci wspo lnej historii nie be bienia przed rozszerzeniem, przed rozszerzeniem o Turcje . poczucia my: UE musi dokonac poge Zob. H. Barth, Die EKD im Kontext der europischen Einigung. Vortrag vor der Synode der Ev. Kirche von Kurhessen-Waldeck in Hofgeismar, 25.11.2003, http:www.ekd.devortraege2003031125 barthsynodeekkw.htmltop. 38 Eurobarometer 59 Publik opinion in the European Union, Spring 2003, http:europa.eu.intcommpublicopinionarchivesebeb59eb59.1germany.pdf. 39 Europabarometer 61.0 Publik opinion in the European Union, Spring 2004, http:europa.eu.intcommpublicopinionarchivesebeb61nat germany.pdf. 40 Sonadz Wie kszos c Niemco w popiera rozszerzenie UE, http:euro.pap.com.plcgi-binraporci ty.pl?rap:54&dep:55226&lista:2. Prawie rok po rozszerzeniu Unii Europejskiej Niemcy zetknie

Materiay

219

1 maja 2004 r. dla niemieckiego Kos cioa rzymskokatolickiego, jak i dla wien ca ich wieloletnie starania Ewangelickiego Kos cioa Niemiec by data cza cie Polski do grona pan o przyje stw czonkowskich Unii Europejskiej. Kos cioy na temat rozszerzenia Unii optymistycznie, choc wypowiaday sie zauwaz ay takz e zane. W przeddzien problemy z nim zwia tego wydarzenia Kos cioy patrzyy silniejszego oparcia Unii na wartos w przyszos c i zgodnie gosiy potrzebe ciach wspo solidarnos ci i sprawiedliwos ci, pokoju i dobrobytu oraz postuloway s cisa i wzajemna pomoc. W wydanym 30 kwietnia os prace wiadczeniu Rozszerzenie UE cy niemieckiego Kos jest epokowym wydarzeniem przewodnicza cioa katolickiego dzie pocza tkiem procesu rozszerzonego kard. Karl Lehmann stwierdzi, z e 1 maja be bionego wspo i poge lnego wzrostu. Przede wszystkim ta historyczna data wedug pan Lehmanna jest powodem do rados ci i ufnos ci: razem krocza stwa, kto re sto krwawo byy ze soba zwas tnas w naszej historii cze nione. Prawie pie cie lat po upadku muru berlin skiego i z elaznej kurtyny wzrasta Europa Zachodnia i Wschodnia jako wspo lna gospodarcza, polityczna i kulturalna przestrzen . Ta europeizacja do odnowienia Unii Europejskiej jest powodem do nadziei. Jest sposobnos cia tkowej misji Wspo pocza lnoty Europejskiej, mianowicie do wsparcia: wolnos ci, trz i poza granicami Unii. (...) Uzasadsprawiedliwos ci, pokoju i dobrobytu wewna c niona ogromna nadzieja musi usuna na dalszy plan zos c , trwoz liwos c oraz czystego interesu. Niewa tpliwie pojawia sie nowe problemy. Wspo przewage lne ciu pan wiadczeniu Rady wzrastanie dwudziestu pie stw wymaga czasu 41. W Os Ewangelickiego Kos cioa w Niemczech odnos nie rozszerzenia na Wscho d Unii stwierdzenie, z Europejskiej z 29 kwietnia 2004 r. znalazo sie e: 1 maj 2004 jest data , takz waz na e dla Kos cioo w w Europie, ro wniez dla Ewangelickiego Kos cioa pieniem dziesie ciu nowych pan Niemiec! Z wsta stw czonkowskich do Unii Euro sie wspo jedna polityczna , gospodarcza oraz pejskiej Wscho d i Zacho d stana lna przestrzenia . 1 maja jest naste pnym krokiem do przezwycie z duchowo-kulturowa enia podziau i wyobcowania, kto re powstay w ubiegym stuleciu przez wojny i ich pstwa. Pan jako o ci wrogowie oraz naste stwa, kto re zwalczay sie wczes ni zacie kurtyne a cza sie pan stwa, kto re poprzez stulecia podzielone byy przez z elazna c coraz mocniej we wspo lnej Europie. (...) Rozszerzenie o dziesie pan stw wschodczy ludy Europy jest silniejsze niej i s rodkowej Europy jest znakiem nadziei: to, co a niz to, co dzieli. Przeciwien stwa, kto re powstay przez wojny ubiegego stulecia, nie ostatniego sowa. Po tym, jak podzia Europy, kto pi przez dyktatury maja ry nasta wojne zosta przezwycie z poge bianie tego, co wspo i zimna ony liczy sie lne. z Poczucie wspo przynalez nos ci ludzi wcia wzrasta nawet, jes li ro z norodnos c kulturowych wpywo w oraz ro z norodne dos wiadczenia historyczne nadal posiadaja wage . Nalez , by ludzie w obecnych i przyszych pan duz a y starac sie stwach UE
zanymi z przyje ciem nowych pan trznymi kryzysami byli z problemami zwia stw czonkowskich i wewne tnie nastawieni do przyjmowania dalszych czonko dos c nieche w. 40% Niemco w byo zdania, z e UE nie cej pan powinna przyjmowac wie stw, 11% chciao, aby Unia otwarta bya dla wszystkich, natomiast 44% tylko dla wybranych pan stw. Zob. Eurobarometer 63.4 Die ffentliche Meinung in der Europischen Union, Frhjahr 2005, http:europa.eu.intgermanypdfEB63 4%20Final.pdf. 41 przed drzwiami Kard. K. Lehmann powiedzia ro wniez : Jednoczes nie kolejne pan stwa stoja c wsta pienia. Dla nich musza zostac czenia z rozszerzaja ca sie pragna stworzone nowe dojs cia i s cise poa , i nie chodzi tu tylko o Turcje . Zob. kard. K. Lehmann, EU-Erweiterung ist ein epochales Europa Ereignis. Der Vorsitzende der Deutschen Bischofskonferenz, Kardinal Karl Lehmann, zur Erweiterung der Europischen Union am 1. Mai 2004, BonnMainz, 30.04.2004, http:dbk.depressepm2004 pm2004043001.html.

220

Materiay

wychodzili sobie naprzeciw z otwartym sercem. W ten sposo b z gospodarczej ce i pojednane spoeczen i politycznej jednos ci moz e powstac pojednuja stwo cia Wschodu i Zachodu waz w Europie. (...) Dla wspo lnego ros nie ne jest, z e gdy sie i wyjda sobie naprzeciw, znika strach. (...) Przy czym, Rada EKD ludzie spotkaja nie zaprzecza, z e obok duz ej nadziei w obecnych i przyszych pan stwach czonkowskich UE istnieje takz e strach. Na Wschodzie i na Zachodzie powstaje wiele pytan , ca sie sytuacja wpynie na sytuacje socjalna i gospodarcza . czy i jak zmieniaja da im robic Jednych przeraz a, z e pracownicy z Europy Wschodniej be konkurencje sie , z zniszczone na rynku pracy. Inny obawiaja e dobre struktury socjalne zostana przez niepohamowany nacisk wspo zawodnictwa. Rada EKD jest przekonana, z e cie nowych pan przekroczenie granic poprzez przyje stw do Unii Europejskiej korzys przyniesie ze soba ci gospodarcze, kulturowe oraz ludzkie. Ale opowiada sie za braniem na powaz nie gospodarczych trosk ludzi. Jednoczes nie Rada EKD ma , z jedynie gospodarczej strony nadzieje e ludzie w zjednoczonej Europie nie widza wspo zjednoczenia, lecz ro wniez spostrzegaja lne kulturowe podstawy Europy, sie ca religie i polityczna odpowiedzialnos cej sie w Europie ksztatuja c w szerza demokracji 42. * tku by Proces wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej od samego pocza przedmiotem szczego lnego zainteresowania Kos cioo w niemieckich. Kos cioy dos c czyy sie do dyskusji i jednoznacznie oraz wielokrotnie popieray wczes nie przya cych do UE widza c w integracji aspiracje Polski i pozostaych pan stw kandyduja korzys ci zaro wno dla Europy Zachodniej, jak i Wschodniej. Kos cioy podkres lay, sobie powodzenia procesu jednoczenia Europy, poniewaz z e wyraz nie z ycza do przebaczenie i poko istoty przesania, kto re powinny nies c nalez a j, wolnos c i sprawiedliwos c . Kos cioy mo wiy ro wniez o europeizacji Unii w wyniku pienia dziesie ciu nowych pan przysta stw czonkowskich, wniesieniu cennych dozanych z historia pan s wiadczen zwia stw Europy Wschodniej. c role Kos za Podkres laja cioo w w integracji i pojednaniu Kos cioy uwaz ay sie cych wpyw na postawe zaro du federalnego, aktoro w politycznych, maja wno rza spoeczen stwa niemieckiego oraz pan stwa czonkowskie Unii. Nawet jes li w sondaz ach poparcie Osterweiterung przez spoeczen stwo niemieckie oscylowao Niemco w okolicy 50%, nie nalez y nie doceniac wpywu Kos cioo w na postawe w. ko Kos cioy bowiem nie milczay na temat le w i obaw spoeczen stwa oraz staray sie cy sie zarzut przeciwko rozszerzeniu. obiektywnie wypowiadac na kaz dy pojawiaja c sie dotrzec Staraja do jak najszerszej liczby odbiorco w, niemieckie Kos cioy role informacyjna . Nawet jes c peniy ro wniez waz na li przyja , z e mao prawdopodobne jest, z e niemiecki Kos cio rzymskokatolicki, jak i Ewangelicki Kos cio
42 gnuja stosunki ponad Rada EKD os wiadczya takz e: Kos cioy juz od bardzo dugiego czasu piele cy sie chrzes granicami, takz e ponad bolesnymi granicami o wczesnej z elaznej kurtyny. Spotykaja cijanie co przyczynili sie do pojednania w Europie dzie ki wspo wszystkich wyznan decyduja lnym inicjatywom i projektom. W taki sposo b moz e byc wspo lnie budowana przyszos c . Zob. Erklrung des Rates der Evangelischen Kirche in Deutschland zur Osterweiterung der Europischen Union vom 29. April 2004, op. cit., www. Trennendes berwunden Europa wchst zusammen. Rat der EKD begrt Osterweiterung der EU und bittet, am 13. Juni zur Wahl zu gehen, Der Erklrung des Rates der Evangelischen Kirche in Deutschland, Hannover, 29.04.2004, http:www.ekd.depressepm822004 rateuropaerklaerung.html.

Materiay

221

rza du federalnego dotycza ca Niemiec wpyway w sposo b istotny na postawe wspieray wydaja c os Osterweiterung, nie moz na zaprzeczyc , z e ja wiadczenia ce dziaania poszczego popieraja lnych polityko w oraz odgrywanie przez zjednoczone Niemcy roli adwokata Polski w tym procesie. , Kos Zgodnie z wartos ciami, jakie postuluja cioy niemieckie kady duz y nacisk na solidarnos c pan stw Europy Zachodniej z pan stwami wschodnimi i pomoc zanych w przystosowaniu do struktur oraz wymogo w unijnych chociaz by zwia ciem prawa unijnego oraz dopasowania prawa krajowego z rolnictwem i przeje o osoby najbardziej dotknie te zachodza cymi w zwia zku wyraz ay ro wniez troske cych. z rozszerzeniem zmianami, w tym o rolniko w pan stw kandyduja wiadome trudnos zanych z Osterweiterung Kos ci zwia cioy podkres lay poS dostosowania instytucji i prawa unijnego do zwie kszonej liczby czonko trzebe w, c, z przygotowac cie nowych uznaja e ro wniez Unia Europejska musi sie na przyje rozszerzac biac czonko w. Unia miaa, wedug nich, nie tylko sie , ale ro wniez poge , c co miao pozytywnie wpyna zaro wno na obecne pan stwa czonkowskie, jak ro wniez przysze. ogo na temat Kos cioy niemieckie obray strategie lnego wypowiadania sie rozszerzenia UE bez formuowania os wiadczen na temat poszczego lnych kroko w kszos c sie ro integracji, w wie ci wypowiadaja wniez na temat wszystkich pan stw cych bez osobnych wypowiedzi i wyja tkowego traktowania Polski. kandyduja jednakz bokim poparciem Kos Wypowiedzi te charakteryzoway sie e ge cioo w ce. wobec procesu rozszerzenia UE o pan stwa kandyduja du federalnego oraz 1 maja 2004 r. uwien czone zostay dugoletnie starania rza sie odgrywac aktywnych Kos cioo w niemieckich. Kos cioy nadal staraja role sie na temat instytucji oraz prawa unijnego. aktoro w politycznych i wypowiadaja takz zane z przyje ciem do UE Bugarii, Rumunii oraz Podejmuja e kwestie zwia ro dzy UE a nowymi Turcji. Niemieckie Kos cioy analizuja wniez relacje mie czonkami, nie wycofay swojego wsparcia dla nich, jako z e wraz z rozszerzeniem nowe kwestie wymagaja ce uwagi i rozpatrzenia. pojawiy sie
AGNIESZKA BIELAWSKA Subice

ABSTRACT The article discusses the stance of the German Churches towards Polands integration with the European Union in the years 1990-2004 and Germanys role as Polands advocate in this process. The author begins by outlining the attitude of the Roman Catholic Church and the Evangelical Church of Germany to the debate on extension of the EU to the East. She underscores that that the Churches supported Polands accession to the structures of the European Union, as well as that of other candidate states from the moment of their official application to the European Commission in Brussels to begin negotiations on an agreement of affiliation with the Communities. This is followed by a broad presentation of the attitude and numerous documents of the German Churches regarding the key stages of Polands accession to the EU and the Churches reaction to the enlargement which took place in May 2004.

222

Materiay

WIATOWEJ GIEDY NIEMIEC W GOSPODARCE S

bardzo waz z W 1994 r. na polskim rynku wydawniczym pojawia sie na ksia ka Kapitalizm kontra kapitalizm. Ta gos na juz wo wczas praca, kto ra trzy lata nad Sekwana , wysza spod pio wczes niej ukazaa sie ra Michela Alberta, byego Komisarza Generalnego i zarazem Doz ywotniego Czonka Sekretariatu Francuskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. Bya to praca de facto prekursorska, tko bowiem do pocza w lat 90. poprzedniego stulecia takie pozycje nalez ay do tko wyja w 1. Kapitalizm kontra kapitalizm to syntetyczne studium, w kto rym autor przeciw) konstrukcje kapitalizmu japon stawi (umowna sko-niemieckiego (nadren skiec go lub alpejskiego) modelowi anglosaskiemu (neoamerykan skiemu), pisza odmienne w kwestiach miejsca o dwo ch ro z nych systemach wartos ci, kto re sa biorstwie, miejsca rynku w spoeczen dku czowieka w przedsie stwie i roli porza dzynarodowej ekonomii. (...) Jeden z nich, neoamerykan prawnego w mie ski opiera na sukcesie indywidualnym i kro sie tkoterminowym zysku finansowym. Drugi nadren ski, wyznaczony przez Niemcy, zawiera wiele podobien stw do kapitalizmu japon skiego: ceni sobie sukces zbiorowy, consensus i zyski w duz szym terminie 2. Genezy owego zro z nicowania upatrywac nalez y w poczatkach ksztatowania sie cych zupenie dwa dwo ch europejskich systemo w ubezpieczeniowych, posiadaja odmienne z ro da alpejskie i morskie. li organizowac W XVI w. mieszkan cy wysoko pooz onych dolin Alp zacze y pierwsze towarzystwa wzajemnej pomocy. Z tej was nie alpejskiej tradycji wzie tek wspo swo j pocza lnotowe instytucje ubezpieczen i pomocy spoecznej: cechy, korporacje, syndykaty poszczego lnych zawodo w, ruchy samopomocowe. W optyce wzgle dnie alpejskiej ryzyko ponoszone jest wspo lnie, co oznacza, z e koszty sa pienia szkody. Autor Kapitalizmu przeciw niezalez ne od prawdopodobien stwa wysta du kapitalizmowi jako tez ubezpieczeniowy praktyk, a zarazem i doradca rza , V Republiki, podkres la, z e mamy w tym przypadku do czynienia z solidarnos cia w obre bie wspo do dzis a nawet redystrybucja lnoty. Tradycja ta utrzymuje sie na obszarze geograficznym, na kto rym powstaa, tj. w: Szwajcarii, Niemczech oraz w Austrii i w po nocnych Woszech, a dalej, w krajach o poro wnywalnej wraz liwos ci w tej dziedzinie, na przykad w Japonii. Nieprzypadkowo reasekuracja, czyli dziaalnos c oparta na zasadzie optymalnego bezpieczen stwa i jego trwaos ci, obraa sobie za stolice dwa miasta Alp: swoje siedziby giganci globalnej Monachium i Zrich, To was nie tam maja reasekuracji: Mnchener Rck oraz Swiss Re. Z drugiej strony Alp, u ich podno z a dyrekcja Assicurazioni Generali, najwie kszego woskiego w Tries cie mies ci sie wie c stolicami koncernu ubezpieczeniowego. Monachium, Zrich i Triest sa w dosownym sensie jako alpejski. modelu, kto rego historia i geografia okreslaja geneze na morzu. Jest to efekt bodmerii Drugi rodzaj ubezpieczen znajduje swa gnie tej pod zastaw statku, cze s (od niem. Bodmerei, czyli poz yczki zacia ci jego wyposaz enia lub przewoz onego adunku). Pierwotnie operacje takie obejmoway go wnie weneckie lub genuen skie statki handlowe, by z czasem trafic na wielce dla
T. Kowalik, Zro znicowanie i konwergencja ustrojowa w Unii Europejskiej. Czy gospodarki europejskie powinny sie amerykanizowac ?, w: W. Bien kowski, M.J. Rado (red.) Amerykan ski model rozwoju gospodarczego, Warszawa, s. 312. 2 M. Albert, Kapitalizm kontra kapitalizm, Krako w 1994, s. 26.
1

Materiay

223

a sie tam z wielka dynamika nich podatny grunt brytyjski. Bodmeria rozwine zku z ubezpieczeniami dla (zwaszcza w londyn skiej kawiarnii Lloyda), w zwia morska herbaty. przewoz onej droga Jest to filozofia zgoa odmienna od alpejskiej, gdyz priorytetem nie jest dzanie ryzykiem. Nie dba sie tez , na pierwszym zarza o solidarnos c i redystrybucje powania ryzyka. miejscu jest maksymalne oszacowanie prawdopodobien stwa wyste zi spoecznych, niz W rezultacie znacznie bliz ej do instytucjonalnej negacji wie jej alpejsko-nadren skiej afirmacji 3. conych problematyce typologii wspo W po z niejszych pracach pos wie czesnych kontynuacje podziau nakres gospodarek rynkowych, spotkac moz na wyraz na lonego przez M. Alberta. Skaniac to moz e do tezy, z e ukad przez niego kanwe do dalszych przemys zaproponowany stanowi swoista len . Najbliz sza temu jest chyba koncepcja dualistyczna autorstwa P.A. Halla i D. Sockicea. Na podstawie c trzy podstawowe kryteria poro obserwacji okresu 1961-1998, stosuja wnawcze: wzrostu PKB, docho bezrobocia dokonali oni podziau stope d per capita oraz stope na dwie podstawowe grupy gospodarek narodowych. Gospodarki liberalne: USA, Wielka Brytania, Kanada, Nowa Zelandia i Irlandia oraz gospodarki koordynowane: Niemcy, Szwajcaria, Austria, Belgia, Holandia, Szwecja, Norwegia, Dania i Finlanc moz na w polskim pis miennictwie dia oraz Japonia 4. Nieco szersze spectrum znalez ekonomicznym, np. u W. Wilczyn skiego. Obok neoliberalnych gospodarek rynkozanych go wych, wia wnie z USA, socjaldemokratycznie korygowanych (Szwecja, gospodarke rynkowa (identyfikowana Francji itd.), wyszczego lnia takz e spoeczna dem wzorca z niemiecka soziale Marktwirtschaft) oraz gospodarke pod wzgle azjatyckich tygryso rynkowa w (krajo w Azji Poudniowowschodniej) 5. zuje klasyfikacja skadaja ca Z kolei w pracach K. Aigingera i A. Gugera obowia z pie ciu podstawowych rodzajo cych: model skandynawsie w gospodarek, obejmuja ski (Dania, Finlandia, Norwegia i Szwecja plus Holandia), model kontynentalny (Niemcy, Austria, Wochy, Francja i Belgia), model s ro dziemnomorski (Grecja, , czyli Hiszpania, Portugalia) i dwie mutacje modelu anglosaskiego. Europejska Brytanie i Irlandie , i zamorska : Stany Zjednoczone, Kanada, Australia Wielka i Nowa Zelandia 6. tnie odwouja sie ekonomis W Polsce autorem, do kto rego ostatnio che ci cy sie ta problematyka jest B. Amablea, autor pracy The Diversity of zajmuja Modern Capitalizm. Jest ono szczego lnie waz ne w konteks cie bardzo potrzebnej c sie do pie ciu Polsce rzetelnej dyskusji o ro z nych modelach kapitalizmu 7. Odwouja kluczowych zmiennych: konkurencji na rynku produkto w, relacji sia robocza pace i instytucji rynku pracy, sektora pos rednictwa finansowego i nadzoru was cicielskiego, ochrony socjalnej i pan stwa opiekun czego wraz z sektorem edukacji, B. Amable okres li dla Starego Kontynentu cztery typy kapitalizmu ce swoje desygnaty na terenie Unii Europejskiej 8. Sa nim: rynkowy (Wielka maja Brytania), socjaldemokratyczny (Dania, Finlandia, i Szwecja), s ro dziemnomorski
Ibidem, s. 99-101. P.A. Hall, D. Sockice, Variantes of capitalism. The Institutional Foundations of Comparative Advantage, Oxford 2001, s. 20. 5 W. Wilczyn ski, Rynek i pieniadz u progu XXI wieku, Poznan 2000, s. 24-25. 6 K. Aiginer, A. Guner, The European Socio-economic Model. Differences to the USA and Changes Over Time, Wien, October 2005, s. 14. 7 A. Wojtyna, Model szwedzki ma jednak szanse, Rzeczpospolita 26 VI 2006. 8 B. Amable, The Diversity of Modern Capitalism, Oxford, s. 102.
3 4

224

Materiay

(Hiszpania, Grecja, Portugalia, Wochy) i zro z nicowany system kontynentalny (Niemcy, Austria, Francja, Belgia, Holandia oraz Irlandia) 9. , Badania z zakresu analizy poro wnawczej systemo w gospodarczych podkres laja z e wpyw pos rednictwa finansowego jako determinanty modelowej jest praktycznie trudny do przecenienia. Specyficzne cechy systemo w finansowych, jako dysdzy niefinansowymi pozytoro w przepywu strumieni zasobo w finansowych mie gaja tak szerokiego zakresu rozwia zan cych podmiotami gospodarczymi, sie istnieja s w sferze organizacji i funkcjonowania spoeczen stw, z e coraz cze ciej mo wi sie powania ro o ich oddziaywaniu was nie w konteks cie wyste z nych odmian gospodarki rynkowej. tez W pewnym momencie rozwoju gospodarki kapitalistycznej wyksztaciy sie dwa podstawowe rodzaje systemo w finansowych. System zorientowany bankowo, kto rego faktycznym synonimem jest model nadren ski (alpejski) oraz system, silnie konkurencyjne w stosunku do sektora w kto rym rynki finansowe sa waz role w redystrybucji s bankowego i penia na rodko w finansowych w gospodar gospodarki modelu anglosasce. Empirycznymi odpowiednikami tego drugiego sa kiego (angloamerykan skiego). puje koncentraW systemie zorientowanym bankowo, tzw. bankokracjach naste kach stosunkowo wa skiej grupy instytucji bancja wadzy gospodarczej w re kowo-ubezpieczeniowych. Rola rynko w kapitaowych jest tutaj znacznie mniejsza. W przypadku systemo w zorientowanych na rynki papiero w wartos ciowych, banki gu sa podstawowym i najwie kszym pos w dalszym cia rednikiem finansowym, lecz rola giedy jest bardzo znaczna. zania modelowe uwypuklaja to, co L. Balcerowicz Nakres lone powyz ej rozwia cych, nazywa efektem tzw. praw spo jnos ci systemo w gospodarczych. Powoduja c obrazowo, z zania systemowe sie nawzajem przycia gaja , mo wia e jedne rozwia c te spostrzez 10. Przenosza enia na giedowy rynek papiero w a inne odpychaja wartos ciowych dostrzegamy, z e instytucje tak kapitalizmu nadren skiego (alpejskiego), jak i anglosaskiego wyprofilowano adekwatnie do ich otoczenia systemowego. Do lat 90. minionego wieku wyszczego lnic moz na byo dwa podstawowe, charakterystyczne systemy organizacji i funkcjonowania gied papiero w wartos cych form ciowych. Zasadnicza linia podziau przebiegaa w obszarach dotycza prawnych, zakresu ingerencji go wnych os rodko w decyzyjnych, form nabywania cych sposobu ustalania czonkostwa i uczestnictwa giedy oraz w kwestiach dotycza s cen i obrotu papierami wartos ciowymi. Giedy kontynentalnej cze ci Europy, ce na obszarach najwie kszych gospodarek narodowych, jak a zwaszcza te dziaaja Niemcy i Francja byy instytucjami prawno-publicznymi, tj. powoanymi na mocy c m.in. za gros zagadnien okres lonego organu administracji. Pan stwo odpowiadaja organizacyjnych (struktury, regulacje) desygnowao do ich wadz swoich komisarzy dniko urze w. W Niemczech faktycznym partnerem pan stwa, w sprawowaniu kontroli i wprowadzaniu regulacji nad rynkiem, byy tamtejsze banki. Przywileje m.in. w tym, z i uprawnienia sektora bankowego wyraz ay sie e tylko one mogy byc s czonkami giedy. Liczba czonko w giedy jest najcze ciej nieograniczona. Czonkostwa giedy nie nalez aoby w tym przypadku utoz samiac z prawem do dokonywasto mogy byc nia na niej transakcji. Te cze bowiem realizowane za pos rednictwem z desygnowanych i zaprzysie onych przez pan stwo maklero w. Fakt ten interpretowa9 10

T. Kowalik, op. cit., 312. L. Balcerowicz, Systemy gospodarcze. Elementy analizy poro wnawczej, Warszawa, 1989, s. 8.

Materiay

225

sto w ten sposo nie niezalez no cze b, z e takim rynkiem stymuluja ni specjalis ci z firm dnicy 11. brokerskich i dealerskich, lecz urze jako instytucje prywatW krajach anglosaskich giedy ukonstytuoway sie no-prawne, powstae z oddolnej inicjatywy ludzi i zinstytucjonalizowanych podmioto w gospodarczych, zainteresowanych dokonywaniem operacji gospodarczych na rynku giedowym. Ich dziaalnos c oparta zostaa na ogo lnych normach prawa handlowego i cywilnego. Aspekt komercyjnos ci giedy jako spo ki akcyjnej polega wo wczas na tym, iz wypracowywane zyski nie tyle byy konsumowane przez akcjonariuszy, lecz suz yy finansowaniu szeroko rozumianego rozwoju takiej instytucji. Tym samym dyskontowanie dochodo w z tytuu posiadanych praw zania giedy i podziau jej wasnos ci przewidziane byo go wnie w konteks cie rozwia tku, proporcjonalnie do ilos , maja ci posiadanych udziao w, tj. praw wasnos ci. Inna , cecha giedy spo nie mniej istotna ki jest przeniesienie akcento w z wasnos ci na dysponuje. Na najwie kszej na s czonkostwo, kto rym sie wiecie Nowojorskiej to, z Giedzie Papiero w Wartos ciowych (New York Stock Exchange NYSE) przyje e na 1366 miejsc. Miejsce na liczba czonko w jest ograniczona, od 1953 r. ustalono ja przedmiotem handlu samego w sobie, ponadto giedzie (tzw. krzeso) stao sie podlegac mogo takz e leasingowi na okres 3 lat. Podstawowym przywilejem czonko w giedy bya moz liwos c bezpos redniego uczestnictwa w obrocie giezania przyje to np. w: Kanadzie, dowym. Poza Stanami Zjednoczonymi takie rozwia Singapurze, Hongkongu, Australii i Nowo Zelandii, co nadao im cech modelowej anglosaskiej was ciwos ci. Dwa wymienione tutaj azjatyckie pan stwo miasta postrzegac nalez y jako obszary byych kolonii brytyjskich 12. W latach 90. poprzedniego wieku, a w szczego lnos ci w drugiej ich poowie, z ycie giedowe na s wiecie poddane zostao nowym wyzwaniom. Przeobraz enia te byy na ogo pochodnymi zmian w gospodarce s wiatowej, jednak niemaa ich czes c to ro wniez rezultat czynniko w zdecydowanie endogenicznych. Zjawiska takie du na dostrzec moz na byo w Niemczech, dla kto rych miniona dekada ze wzgle dodatkowe problemy zjednoczeniowe, bya zupenie bezprecedensowa. Niemiecki z jednej giedy system publicznego rynku papiero w wartos ciowych skada sie cej mie dzynarodowe znaczenie oraz gied lokalnych. Do ubiegej centralnej, maja dekady opro cz Frankfurtu nad Menem swoje giedy papiero w wartos ciowych miay takz e: Berlin, Hamburg, Brema, Dsseldorf, Hanower, Stuttgart i Monachium. zdecydowanie wioda ca w skali kraju gieda i rynkami regionalnymi Model z jedna to nie tylko osobliwos c niemieckiego rynku kapitaowego. W Europie system taki tez uksztatowa sie m.in. we Francji, Hiszpanii, Woszech czy Szwajcarii. Warto zanie tutaj zaznaczyc , z e nie jest to tez koncepcja kontynentalna, ale rozwia tej postaci, chociaz uniwersalne, obecne w szczego lnie rozwinie by w Ameryce eksponuje fakt, z Po nocnej. Przy okazji moz na stwierdzic , z e w ogo le mao sie e giedy papiero w wartos ciowych w Stanach Zjednoczonych to nie tylko Big Board, czyli New York Stock Exchange i elektroniczny obro t papierami w ramach NASDAQ (ang. National Association of Securities Dealers Automated Quotation System). To takz e ta mniejsza z nowojorskich gied, tzn. AMEX (American Stock Exchange) oraz lokalne rynki Bostonu (Boston Stock Exchange), Filadelfii (Philadelphia Stock Exchange), Chicago (National Stock Exchange), czy San Francisco (Pacific Stock strukture podmiotowa obrotu papierami wartos Exchange). Bardzo zbliz ona ciowymi moz na spotkac w Kanadzie. Dominuje tam wprawdzie grupa kapitaowa,
11 12

E. Piet rzyk, Urzad czy rynek, Rzeczpospolita, nr 2302664, 1990. E. Piet rzyk, Giedy w Polsce, Firma nr 6, 1990.

d Zachodni 2008, nr 1 15 Przegla

226

Materiay

w tradycje skupiona woko giedy z Toronto (TSX Toronto Group), lecz bogata tego kraju zapisyway ro historie wniez : Bourse de Montreal, Vancouver Stock Exchange i Alberta Stock Exchange. We wszystkich wymienionych krajach lokalne rynki papiero w wartos ciowych, kszym stopniu, poddane zostay konsolidacji. Tego typu w mniejszym lub wie wie c za soba tez dos wiadczenia maja i Niemcy. tkowym okresie zagospodarowywania byej NRD dos W pocza c gos no byo o pomys le uruchomienia giedy w Lipsku. Plany te uzasadniano go wnie potrzeba utworzenia wyspecjalizowanego rynku, kto ry efektywnie wspomagaby procesy dostosowawcze, zwaszcza prywatyzacyjne na obszarze wschodnich krajo w federa te porzucono, przede wszystkim ze wzgle du na cji. Dos c szybko jednak koncepcje inne warianty prywatyzacyjne. W Niemczech, w przeciwien stwie do Polski i innych kapitau europejskich krajo w postsocjalistycznych, nie byo problemo w z podaz a cego szybko zaangaz w kapitaochonne procesy przeksztacen moga owac sie wasnos ciowych. Po z niejszy rozwo j technologiczny, kto ry zdecydowanie wkroczy nowe rozwia zania dotycza ce organizacji obrotu, na giedowe parkiety i podsuna ta o zaniechaniu powoywania giedy w Lipsku spowodowa, z e decyzja podje zapewne suszna. W tym miejscu nalez okazaa sie y jednak choc by tylko napoc k mkna , z e uruchomienie giedy w Lipsku miaoby na pewno doniosy wydz wie gaja ce symboliczny. Stolica Saksonii posiada przeciez tradycje w tym zakresie, sie tek miaa Alte Handelsbrse. Jako pewne roku 1670, w kto rym swo j pocza zados c uczynienie dla Lipska moz na odczytywac po z niejsze usytuowanie tam siedziby Europejskiej Giedy Energii (EEX, European Energy Exchange). Z drugiej jednak strony, znacznie ciekawsze dos wiadczenia na terenie byego pan stwa on wschodnioniemieckiego posiada Magdeburg. Jako os rodek giedowy narodzi sie duz o po z niej, i to na raty, bo najpierw w 1824 r., a potem 1843 r., ale przez kilka z przynajmniej dekad dziaa bardzo pre nie. By to dos c powszechny w tamtym z okresie rynek towarowo-pienie ny, na kto rym przedmiotem obrotu obok papiero w wartos ciowych byy takz e kontrakty towarowe. Branz owa marka Magdeburger szczego Brse zapisaa sie lnie mocno jako jeden z najwaz niejszych o wczes nie, nie tylko w Niemczech, rynko w (terminowych) dla cukru. c sie do czaso Odwouja w zupenie juz nam wspo czesnych, nalez y wskazac na w 1988 r. Deutsche Terminbrse (DTB) specjalistyczna giede dla utworzona obrotu finansowymi instrumentami pochodnymi. By to jedyny zorganizowany rynek papiero w wartos ciowych, jaki utworzono w Niemczech po zakon czeniu II wojny s wiatowej. W 1998 r. instytucja ta, po wczes niejszym dokapitalizowaniu Gieda ze strony Deutsche Brse AG utworzya wraz z SOFFIX, tj. Szwajcarska Opcji (Swiss Options and Financial Futures Exchange) EUREX. W ten sposo b ksza na s globalna powstaa najwie wiecie gieda instrumento w pochodnych. Swa EUREX zawdzie cza m.in. obrotowi najbardziej popularnymi na s pozycje wiecie dowe (tzw. derywatami, tj. kontraktami futures na 10-letnie niemieckie obligacje rza bunds). W pierwszej poowie lat 90. ubiegego wieku, gieda we Frankfurcie nad w Deutsche Brse Menem, czyli Frankfurter Wertpapierbrse przeksztacia sie jednym z dwo AG, a gieda EUREX staa sie ch podstawowych filaro w nowo powstaej instytucji. Najbardziej doniosym w wydarzenia okresem ubiegej dekady by dla Deutsche Brse 1997 r. Wdroz ono wo wczas nowy system handlu papierami wartos ciowymi Xetra, kto ry szybko nabra przeomowego znaczenie. Ugruntowa on bowiem Frankfurtu nad pozostaymi giedami regionalnymi w Niemczech. dominacje Przys pieszy jednoczes nie wypieranie tradycyjnych metod handlu, prowadzonych

Materiay

227

za pos rednictwem maklero w na parkiecie giedy, przez zintegrowane systemy elektronicznego obrotu. Na przeomie lat 80. i 90. ubiegego wieku udzia rynku we Frankfurcie w obrotach giedowych Niemiec wynosi ok. 54%. W 1999 r. byo to juz ok. 80%, z czego 47,4% realizowano za pos rednictwem systemu Xetra, a 32,4% we Frankfurcie w formie tradycyjnego jeszcze handlu parkietowego. odbywao sie W 2006 r. Xetra akumulowaa ok. 1,6 biliona euro obroto w, co stanowio 83% wartos ci transakcji giedowych realizowanych na terenie Niemiec. Poprzez handel c w ten sposo parkietowy Frankfurtu przysparza sobie 7,2% obroto w, generuja b 138 mld euro. Drugim bardzo istotnym wydarzeniem dla giedy frankfurckiej w 1997 r. byo uruchomienie Neuer Markt, tj. specjalnego segmentu giedowego dla spo ek z innowacyjnych sektoro w gospodarki. Funkcjonowa on przez 6 lat, jednak o jego dzia najbardziej internetowa bessa z 2001 r. Pocza tek tej dekady losie przesa bankructw przedsie biorstw notowanych na Neuer Markt, co ostateczprzynio s fale dzio o likwidacji tego rynku. nie przesa ce znaczenie Frankfurtu oraz elektronicznej platformy obrotu papierami Rosna wartos ciowymi Xetra nie mogo pozostac bez wpywu na giedy regionalne. tych ze strony tych instytucji Najbardziej widocznym przejawem inicjatyw podje byy zmiany w strukturze podmiotowej. W 1999 r. doszo do integracji Hanzeatyckiej Giedy Papiero w Wartos ciowych w Hamburgu (Hanseatische Wertpapier Gieda Papiero brse) z Dolnosakson ska w Wartos ciowych w Hanowerze, w wyniku kilka lat po tego powstaa Brsen AG. Na podobny ruch zdecydoway sie z niej ce ze soba giedy w Berlinie i Bremie. W tym przypadku alians wspo pracuja o nazwie Brse Berlin Bremen nie trwa dugo. W 2007 r. gieda z Bremy wybraa przyszos c sie w fundacje Stifung Bremer dla siebie inna c , przeksztacaja skurczya, lecz Wertpapierbrse. W ten sposo b liczba gied regionalnych nieco sie uksztatowany przez lata model organizacji rynku papiero w wartos ciowych zosta zachowany. W przeciwien stwie np. do Francji, gdzie tuz po 1990 r. regionalne giedy praktycznie zaprzestay swojej dziaalnos ci 13. forma sprostania wymogom nowych czaso Kolejna w jest pro ba specjalizacji. Gieda w Berlinie odzwierciedla stae i chyba nie do kon ca jeszcze zaspokojone dzynarodowe. Berliner Wertpapierbrse to przede wszystkim dziaaja aspiracje mie cy lokalnie, ale zorientowany globalnie, waz ny, nie tylko w Niemczech, parkiet np. dla notowan waloro w z Azji (Chiny, Japonia) oraz Australii i Nowej Zelandii. dzynarodowej orientacji, Berlin podobnie jak giedy Opro cz zdecydowanie mie w Hamburgu-Hanowerze oraz Dsseldorfie, nastawiony jest na obro t walorami ro z nych form zbiorowego inwestowania (certyfikaty inwestycyjne, jednostki uczestnictwa, ro z ne produkty strukturyzowane itp.). Z kolei drugi hanowerski czon Brsen AG wnio s do tego tandemu zorganizowany giedowy obro t towarowy artykuami pochodzenia rolniczego. c globalne tendencje w zakresie z Obserwuja ywnos ci i produkto w rolnych moz na stwierdzic , z e powoanie w 1996 r. Warenterminbrse Hannover AG okazao sie wzie ciem wyja tkowo trafnym i wielce obiecuja cym. przedsie

cej we Francji i maja cej duz dzynarodowe znaczenie giedy Do lat 90. opro cz dominuja e mie w Paryz u, funkcjonowao w tym kraju jeszcze 6 lokalnych gied, w: Bordeaux, Lille, Lyonie, Marsylii, Nancy i Nantes. Warto przypomniec , z e powoana w 1991 r. GPW w Warszawie bya wzorowana was nie na giedzie regionalnej z Lyonu.
15*

13

228

Materiay
TABELA 1

Najwaz niejsze wydarzenia z udziaem Deutsche Brse i gied lokalnych Lata 1993 Deutsche Brse AG w miejsce dotychczasowej Frankfurter Wertpapierbrse Brse (FWB) powstaje Deutsche Brse AG zaczyna dziaalnos c Neuer Markt, wprowadzenie nowego systemu obrotu, tj. elektronicznej platformy transakcyjnej Xetra tek handlu na Eurex pocza Giedy regionalne

1997

1998

1999 2001 2002 cia London pierwsza nieudana pro ba przeje Stock Exchange

czenia powstaje Brsen AG w wyniku poa gied w Hamburgu i Hanowerze

sie giedy w Berlinie i Bremie angaz uja kapitaowo w Nasdaq Deutschland 2003 zaprzestanie dziaalnos ci przez Neuer fuzja gied w Berlinie i Bremie, powstaje Brse Berlin Bremen; Markt; akcje Deutsche Brse AG zostaja zaprzestanie dziaalnos ci przez Nasdaq wprowadzone na giede Deutschland gieda w Zurychu (SWX) odrzuca poa czenia z Deutsche Brse oferte czenia sie druga nieudana pro ba poa z London Stock Exchange Deutsche Brse Euronext odrzuca oferte czenia w sprawie poa cie kontroli kapitaowej nad przeje International Securities Exchange Holding (ISE) oferta wspo pracy dla moskiewskiej giedy MICEX, w sprawie utworzenia we Frankfurcie nad Menem specjalnego rynku dla spo ek z Rosji zanie aliansu giedowego Brse rozwia Berlin Bremen, Brema przeksztaca sie , powstaje Stifung Bremer w fundacje Wertpapierbrse

2004

2005 2006 2007

2008

ro Z d o: Opracowanie wasne na podstawie: Gazety Giedy Parkiet, Rzeczpospolitej, WirtschaftsWoche, Handelsblatt.

Materiay
WYKRES 1

229

Struktura obroto w giedowych Niemiec (w 2006 r.)

gie dy regionalne 9,8 % Frankfurt (handel na parkiecie) 7,2 %

Xetra 83,0%

ro d o: WirtschaftsWoche nr 82007, s. 122. Z

gle bardzo znacza cej pozycji W przypadku giedy w Stuttgarcie obok cia (ok. 40% niemieckiego rynku) w kunsztownym, ale coraz bardziej niszowym, tak w Europie, jak i na s wiecie handlu parkietowym, obecnym znakiem firmowym jest zapewne handel instrumentami pochodnymi. Obro t tego rodzaju walorami w ramach wydzielonego organizacyjnie rynku EUWAX. Czyni to odbywa sie z giedowej grupy kapitaowej skupionej woko Baden Wrttembergische kszego w Niemczech konkurenta dla frankfurcko-szwajcarWertpapierbrse najwie ce perspektywy rozwoju ma Monachium. Stolica skiego EUREXu 14. Interesuja Bawarii to z jednej strony giedowy Heimat dla wielkich korporacji typu Allianz, BMW, Siemens czy Mnchener Rck, a z drugiej strony dziaania ukierunkowane na tzw. Mittelstand, czyli maych i s biorstw. Zwaszcza tych obsuge rednich przedsie cych sie w pocza tkowych stadiach rozwoju, funkcjonuja cych w silnie znajduja wzrostowych branz ach, finansowanych przez zinstytucjonalizowane formy spekulacyjnego kapitau typu, tzw. venture capital, start up itp. 15 Nakres lony w ten sposo b obszar aktywnos ci regionalnych gied uzupenic w zwia zku nalez y chociaz by tylko hasowo o szanse jakich instytucje te upatruja
H. Reim er, Im Schatten der Gromacht, WirtschaftsWoche nr 8, 2007. Ch. Bortenlnger, Brse Mnchen fest in weiblicher Hand (rozmowa), Business & Law nr 67655, 2006.
14 15

230

Materiay

unijna dyrektywa MiFID, liberalizuja ca moz z nowa liwos ci organizacji kolejnych rynko w (platform) obrotu ro z nymi instrumentami finansowymi. cego w skali s Dla Deutsche Brse AG, operatora giedowego dziaaja wiatowej, obecna dekada naznaczona jest ro wniez pasmem nieudanych dziaan integracyjnych kszymi europejskimi odpowiednikami. Szczego z jego najwie lnie silnie artykuowaczenia sie z gieda londyn . ne byy obie pro by poa ska Za dodatkowy probierz skali tego niepowodzenia przyjmowano skutecznos c wykazali na tym polu konkurenci, powouja c sie na pomys operacje jaka lna czenia nowojorskiej NYSE z Euronext czy zakadana konsolidacje kapitaowa poa giedy nowojorskiej Nasdaq z OMX AB. W pierwszym przypadku chodzi o fuzje z zintegrowanym sojuszem gied Amsterdamu, Brukseli, Lizbony i Paryz a oraz londyn skiego rynku terminowego LIFFE (London International Financial Futures zania pomie dzy and Options Exchange). W drugim wymiarze o podobne powia drugim co do wielkos ci w USA rynkiem Nasdaq a OMX Group, czyli giedowa kapitaowa Skandynawii i Krajo grupa w Batyckich (plus od kwietnia 2007 r. gieda z Armenii). czenia sie NYSE z Euronext warto przypomniec W konteks cie a , z e ro wniez i dla alternatywa bya Deutsche Brse. tej transatlantyckiej inicjatywy giedowej realna zaniem jednoznacznie optowaa w 2006 r. Na przykad za takim was nie rozwia dzy giedami, dla kto byyby Francja 16. Prawdopodobnie fuzja pomie rych kanwa ygospodarki zaliczane do tego samego koszyka kontynentalnego, z go ry unikne cych z cze sto nawet nieuchwytby wielu trudnos ci i niebezpieczen stw, wynikaja cych ro nych, ale tez i decyduja z nic kulturowych. do cego Z tych juz tylko wzgle w nie moz na z go ry postrzegac nowo powstaja obawy organizmu NYSE Euronext jako ostatecznego sukcesu. Podobne zreszta konkurencyjnej inicjatywy NasdaqOMX Group. moz na sformuowac w strone zuja ce sie ukady musza budzic tpliwos Oba te zawia okres lone wa ci, ws ro d kwestia jest ich modelowa niekompatybilnos ca kto rych kluczowa c . Zachodza dzy z jednej strony adem gospodarczym Francji i Portugalii, najjaskrawiej pomie i w nieco mniejszym stopniu Belgii i Holandii, a Stanami Zjednoczonymi, da cym instytucjonalna z drugiej, z ich rynkiem papiero w wartos ciowych, be amerykan afirmacja skiego modelu gospodarczego. Dotychczasowe dos wiadczenia zane z wczes konsolidacja gied papiero , zwia niejsza w wartos ciowych wskazuja cej szans na instytucjonalna sprawnos puje z e najwie c jest wo wczas, gdy wyste ca zwaszcza z podobnej kultury korporacyjnej, bliskos c systemowa, wynikaja zbliz onych systemo w bankowych itp. Dlatego tez tego typu procesy tak sprawnie c giedy ze Skandynawii dotychczas realizowano w ramach OMX AB, asymiluja s (Sztokholm, Helsinki, Kopenhaga, Reykjavk oraz cze ciowo Oslo) i z krajo w batyckich (Tallin, Ryga, Wilno). Pozytywnych dos wiadczen w tym zakresie cy sie w Basseterre: Eastern dostarcza takz e region Karaibo w (tj. mieszcza Caribbean Securities Exchange) oraz zachodnia Afryka (Bourse Rgionale des w Abidz Valeurs Mobilires z siedziba anie) 17. czen c Obserwacja globalnego pola gry w przedmiocie poa i przeje , pozwala dprzypuszczac , z e do kon ca tej dekady dziaalnos c Deutsche Brse podporza dzie umocnieniu aktualnie realizowanej, nieco z koniecznos kowana be ci, autowzie c nomicznej koncepcji rozwoju. Analiza tych przedsie absolutnie nie upowaz 16 Chirac wolaby fuzje z Deutsche Boerse, Gazeta Giedy Parkiet 7 VI 2006, informacja serwisowa ze z ro de agencji Reuters, Bloomberg, TGS. 17 W.S. Kowalski, Globalna konsolidacja parkieto w, Nasz Rynek Kapitaowy nr 1, 2007.

Materiay
TABELA 2

231

Ranking operatoro w giedowych wedug wartos ci przeprowadzonych transakcji w roku 2006 Nazwa operatora giedowego 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. NYSE Euronex* Nasdaq OMX* London Stock Exchange** Tokyo Stock Exchange Deutsche Brse BME Espana Borsa Italiana** Swiss Exchange Korea Stock Exchange TSX Toronto Wartos c transakcji w mld USD 25 13 7 5 2 1 1 1 1 1 640 240 570 820 740 930 590 400 340 280

ro Z d o: J. Wachsberger, Konsolidacja gied europejskich, Gazeta Finansowa 29VI-5 VII 2007;

zan * Do powia doszo w 2007 r., lecz w celu ukazania potencjau, instytucje te zestawiono razem. dzy LSE a Borsa Italiana. ** Prawdopodobny sojusz pomie

nia, aby postrzegac je w kategoriach pejoratywnych. Niemiecki rynek kapitaowy cych okolicznos posiada przynajmniej kilka bezpos rednich atuto w i sprzyjaja ci, da podnosic kto re w najbliz szych latach nie tyle be jego atrakcyjnos c , w konteks cie ksza obszary jego potencjalnego sojuszu giedowego, ale przede wszystkim powie dzynarodowej przewagi konkurencyjnej. mie ce lata 1999-2007 (marzec), autorstwa Ch. KasereNiedawne badania, obejmuja ra z monachijskiego Technische Universitt i D. Schierecka z European Business , z School z Oestrich-Winkel (w Hesji) dowodza e frankfurcki rynek papiero w wartos ciowych jest najbardziej efektywnym rynkiem giedowym na s wiecie. c pod wieloma wzgle dami m.in.: New York Stock Exchange, Pokonuje on wie tny spread (tj. Nasdaq oraz London Stock Exchange. Oferuje najmniejszy przecie kupnem a sprzedaz ro z nica miedzy cena y waloro w), kto ry we Frankfurcie wynosi 0,62%, podczas gdy na Euronext jest to 0,71%, na Nasdaq 0,74%, a w Londynie 2,0%. Oferuje najniz sze koszty inwestycyjne dla spo ek z trzech segmento w: o duz ej, s redniej i maej kapitalizacji. Wprowadzenie akcji na Deutsche Brse s ksztatuje sie rednio na poziomie 8,3% wartos ci aktywo w dopuszczonych do obrotu, w poro wnaniu z 9,6 jakie trzeba wydac na Nasdaq oraz 12,6% w Londynie. najwie ksza ws inwesWreszcie legitymuje sie ro d swych konkurento w aktywnos cia cy liczbe dni, kiedy nie handlowano toro w. Oznacza to, z e wspo czynnik mierza z adnymi akcjami spo ek wynosi dla Deutsche Brse 1,4%, w poro wnaniu np. cym sie do wyniko z 9,1% na LSE. W komentarzu odnosza w tych badan , gieda londyn ska dos c enigmatycznie os wiadczya, z e jej sukces i pozycja w s wiecie od wielu ro finanso w zalez a z nych czynniko w. W przypadku zas NYSE Euronext do nie ustosunkowano 18. efekto w prac obu niemieckich uczonych w ogo le sie cym obrotom handlowym Niemiec z Chinami (s Systematycznie rosna rednio ok. 20% rocznie w latach 2001-2006) towarzyszy symetryczne zacies nianie
L. Jeffs, Deutsche Boerse to najlepszy parkiet na Starym Kontynencie, The Wall Street Journal za Dziennik 23 XI 2007.
18

232

Materiay

wspo pracy na forum rynku kapitaowego obu krajo w. Byo o niej szczego lnie gos no choc by kilka lat temu w konteks cie zaproponowanego na giedzie w Szanghaju (Shanghai Stock Exchange) systemu Xetra. Oferowane przez Deutsche Brse transakcyjno-rozliczeniowe know-how, przewidziane jest takz e dla Tianjin Property platformy Right Exchange. Rynek w Tianjin dotychczas sprawowa funkcje biorstw. Obecnie stac ma akcyjnej dla prywatyzowanych chin skich przedsie sie strefa eksperymentalna dla cakowitej liberalizacji finansowej w Chinach. specjalna W tym miejscu warto przypomniec , z e was nie w Tianjin w 2004 r. uruchomiono da cej forma joint pilotaz owy projekt chin sko-niemieckiej instytucji kredytowej, be zanego pomie dzy kasa budowlano-oszcze dnos Schwbisch Hall venture zawia ciowa a China Construction Bank 19. cych sie krajach Azji Deutsche Brse swej aktywnos ci w dynamicznie rozwijaja 2007 r. niemiecka instytucja uczestWschodniej nie ogranicza do Chin. Wiosna s kszej w Indiach giedy papiero niczya w cze ciowej prywatyzacji najwie w wartos c pakiet 5% obje a niespena 10% caej oferty, w ramach kto ciowych. Nabywaja rej pniono inwestorom 51% udziao udoste w w Bombay Stock Exchange Limited. W ten Deutsche Brse ex aequo sposo b wraz z Stock Exchange of Singapore staa sie trznym inwestorem dla tego rynku. Koszt nabycia tego najwaz niejszym zewne pakietu szacowac moz na na podstawie analogicznej inwestycji giedy z Singapuru, inwestycja ta miaa zamkna c kwota 42,7 mln USD. dla kto ra sie ce zjawisko, kto W ubiegym roku zaobserwowano szczego lnie interesuja re pewnej trwaej tendencji, polegaja cej moz na uznac za symptom zarysowywania sie zkach Pekinu z Niemcami, i w ogo na coraz szerszych i s cis lejszych zwia le Europa . Za ilustracje moz z kontynentalna e posuz yc przykad dwo ch spektakularnych debiuto w przeprowadzonych na giedzie we Frankfurcie, w drugiej poowie 2007 r. Chin ska firma Fujian Fengguan Environmental Protection, kto ra funkcjonuje juz w Niemczech jako Zhou De Waste Technology, pozyskaa z frankfurcbiorstwo zajmuje sie budowa kiego rynku akcji 130 mln dolaro w USA. Przedsie c swa siedzibe z Azji do Hamburga pragnie maych spalarni s mieci. Przenosza skorzystac z tutejszych dos wiadczen w dziedzinie technologii ekologicznych. o zbliz Emisje onej wartos ci przeprowadzia firma Asian Bamboo. Ten z kolei zarza dzaniem plantacjami bambuso podmiot zajmuje sie w i po z niejszym ich zastosowaniem w budownictwie i przemys le papierniczym. Pod koniec 2007 r. ksze aspiracje giedowe, zgosia tez nieco wie m.in. spo ka Vtion Wireless w chin Technology. O ski producent bezprzewodowej karty do komputero w, poinformowa, z e pragnie pozyskac na rozwo j 150 mln USD. dem liczby przeprowadzanych ofert Niemieckiemu rynkowi akcji pod wzgle publicznych chin skich papiero w wartos ciowych trudno konkurowac nie tylko 96% tego typu operacji, ale tez z Hongkongiem, gdzie dokonuje sie z Nowym cych a cznie ok. 3% takich Jorkiem, Singapurem czy Londynem, zagospodarowuja tpliwos transakcji. Nie ulega jednak wa ci, z e wybo r Niemiec jako miejsca do dkowany jest nie tylko aspektom przeprowadzenia giedowego debiutu podporza finansowym, lecz w niemniejszym stopniu realnej sferze prowadzonego biznesu. z i be da poda z Spo ki z Chin poda aja ac do krajo w Unii Europejskiej w poszukiwaniu nowych dos wiadczen , ale przede wszystkim kluczowego dla ich przyszos ci kontynentalnego, a zwaszcza niemieckiego, znaku jakos ci 20.
I. Romiszewska, Internacjonalizacja banko w niemieckich, Poznan , 2004, s. 252. J. Johnson, Chin skie firmy ida na europejskie parkiet, The Wall Street Journal za Dziennik 2425 XI 2007.
19 20

Materiay

233

chin Pojawianiu sie skich akcji na niemieckich rynkach papiero w wartos ciowych sprzyja wydatne wsparcie ze strony tamtejszych instytucji finansowych. Dotyczy to kszych, jak Deutsche Bank, nie tylko aktywnos ci ze strony tych najwie Commerzbank czy Dresdner Bank, ale tez stosunkowo maych banko w prywatnych, wyspecjalizowanych w usugach inwestycyjnych. Liderem jest tutaj szacowny (za. 1789 r.) kolon ski Sal. Oppenheim Jr. & Cie. W celu pozyskiwania azjatyckich kliento w otworzy latem 2007 r. biuro w Hongkongu. Ponadto posiada 4,1% pakiet akcji chin skiego Hua Xia Bank 21. tradycje . Jej Obecnos c niemieckich banko w w Chinach posiada dugoletnia tko pocza w moz na upatrywac w 1964 r., kiedy to Commerzbank jako pierwszy bank rodka 22. obecnos z Niemiec zaznaczy swa c w Pan stwie S c dzieje Azji Wschodniej w okresie dwo ch minionych stuleci moz na Sledza tko tego regionu s stwierdzic , iz pocza w rzeczywistego otwarcia sie wiata na niemieckie wzorce organizacyjne i gospodarcze moz na was ciwie upatrywac w drugiej poowie XIX stulecia. Kiedy po upadku feudalnego szogunatu w latach pia restauracja dynastii Meiji, Japon dla 1867-1868 nasta czycy z charakterystyczna i systematycznos przysta pili do modernizacji swego pan siebie gorliwos cia cia stwa. c w celach adaptacji ro zania podro Studiuja z norakie zagraniczne rozwia z owali m.in. c fabryki, huty, stocznie, obserwuja c budowe linii kolejopo Europie, odwiedzaja wych i kanao w. Po wojnie prusko-francuskiej z 1870 r., miejscem szczego lnej dla do c nich inspiracji byy o wczesne Niemcy. Z tych tez wzgle w moz na przyja , z e sie w Azji Wschodniej okres budowania was nie w tamtych latach rozpocza rente dyskontowana wizerunku made in Germany, kto ry dzis stanowi historyczna na rynku chin skim 23. na chin praktycznie (w Niemieckie banki oferuja skim rynku finansowym caa usug z zakresu bankowos zakresie dopuszczonym przez Pekin) palete ci komercyjnej i inwestycyjnej. Taka ofensywna postawa, w szczego lnos ci w zakresie usug zanych z rynkiem kapitaowym to niewa tpliwie efekt poczynionych przed zwia kilkunastu laty akwizycji. Na przeomie lat 80. i 90. poprzedniego wieku Deutsche c brytyjski Morgan Grenfell da innym alpejskim bankom sygna Bank nabywaja do polowania na Wyspach Brytyjskich. Obszar owo w stanowiy instytucje oraz utalentowani specjalis ci anglosaskiej bankowos ci inwestycyjnej. Podobny ruch c Kleinwort Benson. Z kolei wykona w tamtym okresie Dresdner Bank kupuja jedna z legend londyn szwajcarski Swiss Bank Corp. przeja skiej bankowos ci kupieckiej, czyli S.G. Warburg. da cych bezpos Gros zarysowanych powyz ej inicjatyw be rednio udziaem cych tworzy okres Deutsche Brse ilub zjawisk jej towarzysza lony potencja, kto rego wartos c ros nie przynajmniej proporcjonalnie do roli i znaczenia jakie sa dzie tez udziaem Chin i Indii w globalnym z yciu gospodarczym. Sytuacja taka be tpliwie coraz bardziej implikowac niewa , tak konkurencyjnych operatoro w gie taka zmiennos dowych, jak i potencjalnych partnero w. Zreszta c ro l i stanowisk jest cz oczekiwana. Prawdopodobnym jest ro przez Deutsche Brse chyba wre wniez , z e ce czy moz powrotem do rozmo czenajbliz sze miesia e kwartay zaowocuja w poa niowych, kto re w 2004 r. Deutsche Brse zaproponowaa swej szwajcarskiej odpowiedniczce, czyli Swiss Exchange (SWX). Jako ostatni zwiastun tego typu
M. Bergermann, ber die Grenze, WirtschaftsWoche nr 45, 2007. I. Romiszewska, op. cit., s. 251. 23 D. Landes, Kultura przesadza prawie o wszystkim, w: L. F. Harrison, S. Huntington, (red.) Kultura ma znaczenie, Poznan , 2003, s. 51.
21 22

234

Materiay
WYKRES 2

Struktura dziennych, globalnych obroto w walutowych (kwiecien 2007 r.)

reszta 19,2% CHF 3,4%

USD 43,2%

GBP 7,5%

JPY 8,2% euro 18,5%

ro Z d o: Bank for International Settlements, Triennial Central Bank Survey of Foreign Exchange and Derivates Market Activity in April 2007, September 2007, s. 7.

porozumien moz na odczytywac kolejny niemiecko-helwecki sojusz kapitaowy zany z rynkiem finansowych instrumento ciu zwia w pochodnych. Po upywie dziesie gnie to po International Securities lat od wspo lnego powoania Eurex, w 2007 r. sie platforme elektronicznego handlu derywataExchange Holding (ISE), amerykan ska mi. Wartos c obroto w tej instytucji wyniosa w 2006 r. ok. 178 mln dolaro w USA, a wypracowany wynik finansowy to ok. 55 mln USD. Natomiast szacunkowy koszt du 2,8 mld USD, z czego 85% przypada na Deutsche nabycia ISE to nakad rze Brse, a 15% na SWX. wzie ciem, ale nie tylko, wia zac Z tym ostatnim przedsie nalez y ostatnie zmiany (od 1 listopada 2007 r.) jakie wprowadzia sygnalizowana powyz ej unijna dyrektywa MiFID, kto ra uatwia tworzenie ro z nych systemo w (rynko w) dla obrotu ty was papierami wartos ciowymi. Przeje nie przez Deutsche Brse (wraz z SWX) nowojorski ISE jest efektem fragmentacji, kto rej dos wiadczy przed kilku laty rynek amerykan ski. W Ameryce dziaa ponad 30 ro z nych rynko w, platform do obrotu takich instytucji jest teoretycznie teraz kapitaem. W Europie rozprzestrzenienie sie tpliwe. Podkres , z moz liwe, lecz w praktyce znacznie bardziej wa la sie e europejskie znacznie bardziej wydajne z technologicznego rynki papiero w wartos ciowych sa punktu widzenia od gied amerykan skich, zanim tamten rynek uleg fragmentacji 24.
24

L. Jeffs, MiFID zwie kszy konkurencyjnos c gied, The Wall Street Journal za Dziennik 27 XII

2007.

Materiay

235

dzynarodowi inwestorzy Wobec coraz silniejszych zagroz en dla dolara USA mie przetasowywac nie tylko na bardziej skonni sa swoje portfele i przestawiac sie szczego lnie houbione obecnie euro, ale tez na funty, a nawet waluty najwaz niejcych, jak brazylijski real czy poudniowo afrykan szych krajo w wschodza ski rand. Sytuacji tej musi towarzyszyc zdecydowany wzrost zainteresowania koniunktura kszej gospodarki strefy euro, wypracowuja cej 29% jej i rynkiem finansowym najwie tac produktu krajowego brutto (w 2005 r.). Z drugiej strony nalez y pamie , z e cy sie scenariusz walutowego duopolu nie oznacza jeszcze, z zarysowuja e wkro tce da przykuwac uwage , z jaka teraz s notowania frankfurckiej giedy be podobna ledzi nastroje na Wall Street. Wspo tez gu sie lna waluta europejska nie stanie sie w cia ciu w peni ro dna alternatywa dla dolara. roku, dwo ch czy nawet chyba pie wnorze byy go dzynarodowego Funduszu Zwraca na to uwage wny ekonomista Mie c, z Walutowego, K. Rogoff (Uniwersytet Harvarda), przypominaja e: s wiatowy ciohandel i system finansowy cechuje ogromna inercja. Trzeba byo wielu dziesie superwaluty 25. leci i dwo ch wojen s wiatowych, z eby brytyjski funt straci pozycje Problem dalszego kierunku rozwoju krajowej giedy papiero w wartos ciowych, dniaja cy mie dzynarodowy sojusz dotyczy takz uwzgle e warszawskiej GPW. Po wzie ciach, spektrum europejskich alianso ostatnich transatlantyckich przedsie w cych ryzyko marginalizacji jest coraz bardziej znikome. Moz ograniczaja e warto c i pomys wie lec o sojuszu takz e i w konteks cie Niemiec. Najbliz sze geograficznie kszym stopniu realnie udokumentowane powia zania gospodarcze, musza i w najwie skaniac do zastanowienia nad sensem i moz liwos ciami instytucjonalnej integracji rynko w kapitaowych obu krajo w.
WOJCIECH SZYMON KOWALSKI Poznan

ABSTRACT German stock exchange markets, namely Deutsche Brse and regional bourses are institutional manifestations of the so-called Alpine or Rhineland model of capitalism. Although established as state institutions, they not only readily adapted to the transformations in world economy, but are also becoming more and more instrumental in implementing them. This is especially true of the Deutsche Brse, formerly the Frankfurt Stock Exchange, which in 2003 issued its own IPO (Initial Public Offering). At the end of the 1990s this institution, along with the Swiss Options and Financial Futures Exchange created the EUREX exchange. This resulted in the emergence of the biggest market of exchange-traded derivatives in the world. Following two unsuccessful attempts (in 2001 and 2005) at uniting with the London Stock Exchange, the Deutsche Brse decided to stick to organic development and cooperation with other smaller stock exchange markets. The currently ongoing cooperation with the capital markets of China and India seems to be especially promising.

K. Rogoff, Stopniowo kurcza sie przywileje s wiatowej superwaluty, Projekt Syndicate 2007 za Gazeta Prawna 2123 XII 2007.
25

NASZE WYDAWNICTWA
INST YT UT ZACHODNI ul. Mostowa 27 61-854 Pozna tel. 061 852 28 54 fax 061 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan. pl

USTAWA ZASADNICZA REPUBLIKI FEDERALNEJ NIEMIEC (GRUNDGESETZ FR DIE BUNDESREPUBLIK DEUTSCHLAND) Wydanie tekstowe w wersji niemieckiej i polskiej
Redakcja, wprowadzenie i weryfikacja Lech Janicki Redakcja wydania III Ryszarda Formuszewicz Seria Prace Instytutu Zachodniego nr 80 ISBN 978-83-97688-78-3 Poznan 2007, 356 ss., cena 30 z
Publikacja ta jest uaktualnionym wydaniem penego tekstu konstytucji, czyli Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec (Grundgesetz fr die Bundesrepublik Deutschland), z uwzgle dnieniem jej dotychczasowego rozwoju, tj. tekstu pierwotnego i wszystkich kolejnych zmian do tego tekstu wprowadzonych. Przedstawiamy w ro wnolegym poro wnawczym ukadzie tekst niemiecki w brzmieniu, w jakim zosta on ogoszony w Federalnym Dzienniku Ustaw (Bundesgesetzblatt) oraz jego tumaczenie na je zyk polski. Ukad taki pozwoli czytelnikowi polskiemu korzystac z polskiego brzmienia konstytucji RFN w bezpos redniej konfrontacji z oryginaem niemieckim. Obydwa teksty: niemiecki i polski zostay zarazem (przy pomocy ro z nego rodzaju czcionek) uoz one w taki sposo b, z e obrazuja c pierwotny tekst konstytucji i teksty jej poszczego lnych zmian, po z niej do niego wprowadzonych, uwypuklaja optycznie takz e jego obowia zuja ce brzmienie. Zasadniczym impulsem do publikacji aktualnego tumaczenia Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec bya uchwalona w 2006 r. reforma systemu federalnego (Fderalismusreform), w ramach kto rej znowelizowano tekst konstytucji w 25 artykuach. Modernizacja ustroju federalnego, stanowia ca jeden z prioryteto w rza dza cej koalicji CDUCSU-SPD, obje a w pierwszej kolejnos ci kompetencje prawodawcze Federacji i krajo w. Kolejny krok stanowic ma uporza dkowanie relacji finansowych mie dzy Federacja i krajami. vacatNovum w stosunku do wydan wczes niejszych jest zamieszczenie indeksu hase w je zyku niemieckim.