Szabo Magda STAROWIECKA HISTORIA

Ta ksika napisana zostaa dlatego, e par lat wczeniej kupiam w pewnym sklepie ze starociami niebieski dzbanuszek, wrd kwiatw lotosu straszyy na nim pira dwa abdzie. Nie potrzebowaam adnego dzbanka, a ju najmniej takiego z abdziami. Natychmiast poaowaam zakupu, ju w pakowalni. W domu nie postawiam go z inn porcelan, bawiam si myl, e go podaruj, mamy bowiem przyjaciela, ktry zbiera secesyjne drobiazgi. W kocu jednak nie daam go nikomu, tylko postawiam w kuchni. Nawet dziesitki lat pobytu w stolicy nie wyleczyy mnie z prowincjonalnej zapobiegliwoci, na ewentualne zakcenia w dopywie prdu czekaj u nas zawsze napeniona lampa naftowa i wiece, za przed brakiem wody, co rzeczywicie niekiedy si zdarza, staram si zabezpieczy, trzymajc j w rnych naczyniach, z przeznaczeniem do rnych celw. Mam zawsze peny czerwony dzbanek do podlewania oleandrw* plastykowe wiadro z wod do gotowania i mycia, porcelanowy dzbanuszek napeniam z myl, e bd z niego braa wod na kaw i herbat. Czasami nawet uywaam go. Rzadko. Rzadko s kopoty z wod. Niezbyt przejmowaam si tym dzbankiem, ale kiedy pewnego razu spostrzegam, e kto go ruszy z pki, gdzie zawsze stoi, i nie widz go, wpadam w nieuzasadniony gniew i odstawiam go na miejsce. W tych latach przyapywaam si czsto na tym, e robi co takiego, co jest do mnie niepodobne. Wysyaam yczenia imieninowe i noworoczne takim krewnym, ktrym jeszcze jako dziecko wytumaczyam, e midzy innymi dlatego tak gorco pragn by osobzarabiajc na ycie i niezalen, aby wreszcie

skoczy z tym nonsensownym skadaniem ycze, ktrego wymagali moi rodzice, wskrzesiam pogrzebane przed wiekami przyjanie i dla mnie samej byo to rwnie zaskakujce jak dla tych ludzi, do ktrych nagle zaczam si umiecha, jak gdyby nic si nie wydarzyo w cigu ostatnich trzydziestu czy czterdziestu lat. Liczba moich krewnych zastraszajco wzrosa, decydowaam si na wieczory autorskie na dalekiej prowincji, bo nagle zaczam by ciekawa miejsc, gdzie urodzili si moi rodzice, chodziam na pogrzeby, na msze aobne, na chrzciny, rozszerzy si krg ludzi, z ktrymi utrzymywaam stosunki, przyjmowaam odrzucane zawsze dotd zaproszenia, byam wiadkiem na lubie mojej modej kuzynki w kociele w. Macieja, na rodzinnym przyjciu, gdzie zebray si nas nieprzebrane tumy, jak pogodna ryba pywaam w oceanie goci, ktrych znaam od chwili moich wasnych czy te ich narodzin i spord ktrych nikt - taktownie - nie spyta, gdzie te si podziewaam w okresie midzy dziecistwem a dniem dzisiejszym, e nie byo mnie wida, i jaki jest powd, e tak nagle wrciam. Najbardziej zaskakujce byo to zainteresowanie, z ktrym -- dla niego samego te nieoczekiwanie - zwrciam si ku starszemu ode ni nie o niemal dziesi at bratu. Gdy spotykalimy si, gdy bylimy razem, przedstawialimy dla osb postronnych widok wrcz szokujcy, bo zamiewalimy si i wygupiali, przy akompaniamencie nie istniejcej gitary wypiewywalimy nigdy nie syszane melodie i jak rodzestwo, ktre odnalazo si po dugiej rozce, wypowiadalimy jak szyfr da nas tylko zrozumiae tajemnicze sowa, ktre dla innych nie miay sensu. Pewnego razu, kiedy wpad do nas i mia mniej czasu ni zazwyczaj, wyszed ze mn do kuchni, kiedy szykowaam herbat, eby i przez ten czas rozmawia. Zawsze mieszyo go to mikroskopijne pomieszczenie, ktrego kady centymetr by obudowany, dziwi si, jak mona w nim gotowa. Byam do niego odwrcona tyem i tylko wyczuam, e porusza si, co zdejmuje: najbliej byo pudeko z herbat, pomylaam wic, e to ono go zaciekawio. Ale kiedy spojrzaam, zobaczyam w jego rce dzbanuszek z abdziami, obraca go ostronie, eby nie rozla wody. Gdzie sklejenie?" - zapyta mj brat. Spojrzaam ze zdumieniem. Jeli wymyli now zabaw, nie znaam

regu. Nie do wiary! - rzek. - W Peszcie go kleili? adnego znaku po stuczeniu." To? zapytaam. - Przecie to jest nowe. Oczywicie zakadajc, e w komisie s nowe rzeczy. Dlaczego mylisz, e by stuczony? Niedawno go kupiam, nie ma jeszcze roku." Id do diaba - burkn nieomal ze zoci. - Przecie sam go stukem." I poszed do pokoju niosc dzbanek, a ja za nim z herbat, i podczas gdy j nalewaam, wci jeszcze miaam wraenie: bawi si. Dopiero kiedy ju usiedlimy przy stole i mj brat opowiedzia pozostaym, gdzie w naszym mieszkaniu przy ulicy witej Anny sta ten dzbanuszek, ktry on w dziecistwie stuk, ale potem kto go widocznie po mistrzowsku sklei, zrozumiaam, e nie ma mowy o adnej zabawie, po prostu mwimy o rnych dzbanuszkach, ktre w okresie, gdy je produkowano, musiay mie tysice rodzestwa. W mieszkaniu przy ulicy witej Anny mielimy dzbanek z abdziami, mj brat go stuk, wyrzucono skorupy, zapomnielimy, zapomniaam. W kadym razie ja na pewno. Ale ten kto, kto ostatnio wysya yczenia noworoczne, chodzi na luby, na konfirmacje, msze aobne, szuka rodziny, skada wizyty, zaprasza goci, ten kto cakiem mi obcy, nie zapomnia. Ten kto pamita dzbanek, ktry jest oszustwem, miraem, kamstwem, czym zupenie innym ni w dzbanek, ktry stuk si niegdy i sta w jego domu, jest jednak identyczny, a wic trzeba go kupi, trzeba go przynie do mieszkania, bo przecie musi by tam, gdzie ten kto yje, w jego pobliu. To by ten dzie, kiedy przyznaam si, e przegraam bitw. Wszyscy przegralimy, Elek Szab, Lenke Jablonczay i ja, nasza trjka, ktra niegdy, jak grupa spiskowcw, zawara przymierze. Bya tu z nami bardzo szczliwa - powiedzia pewnego wieczoru mj ojciec, kiedy rzeczowo dyskutowali, jak to bdzie w przyszoci, gdy ju ich zabraknie, jak gdyby ustalali menu na nastpny dzie - nawet za bardzo. Trzeba bdzie zburzy, rozebra scen. Kiedy nas ju nie stanie, nie wolno ci zatrzyma ani meblij ani niczego innego. Musisz porozdziela, porozdawa rzeczy." Wszystko, syszysz? -wtrcia si matka. - Moje ksiki te. Wikszo moich ksiek z okresu paniestwa to i tak bzdury. Zrozumiaa? Nie chc, eby si ogldaa za siebie. Patrz naprzd! Nie chc, eby stoliczek do szycia, jaka stara szafa... Chc, eby si miaa. eby uwolnia si od nas,

eby nie cierpiaa. Obiecujesz?" Obiecaam. Wraz z nimi znikn dom, mieszkanie, meble, przedmioty - niemal wszystkie przedmioty, tak jak chcieli. Kiedy nie zostao ju prawie nic, co mogoby mi przypomina tamto ycie, do ktrego nie byo powrotu, zaczam odszukiwa krewnych, eby w ich twarzach rozpoznawa ksztat warg, uk czoa, wykrj oczu ktrego z moich rodzicw, szukaam ludzi, ktrzy ich znali, pamitali ich gosy, arty, piosenki, odziedziczyam po nich przyjaci, sto-; sunki, spotkania z tymi, ktrzy widywali ich w okrelone dni tygodnia, i chodziam na te spotkania zamiast nich. W sklepie te pewn rk signam po przedmiot, ktrego wspomnienie ju dawno zatar we mnie czas, ten czas, ktry mia wadz tylko nad moj wiadomoci, ale nie nad instynktami. Po niebieskiej, porcelanowej wodzie przypynli zmarli, powrcili do domu na grzbietach abdzi, z pewnym skrpowaniem, ale zadowoleni, bo naprawd uczynili wszystko, eby mi pomc, ale nie udao si. I znw bylimy razem wszyscy troje, matka, ojciec i ja, a ja, eby mc dalej y, napisaam najpierw Star studni, teraz za Starowieck histori. Starowiecka historia jest dzieckiem chrzestnym Endre Illesa. Od chwili ukazania si Starej studni namawia mnie, abym napisaa ksik o mojej matce. Pocigao mnie i odpychao to zadanie. Broniam si. Powiedziaam, e wprawdzie znam histori ycia mojej matki, nieraz mi j opowiadaa, ale to bardzo starowiecka historia. Doskonay tytu" - oznajmi Endre Ills i przysa mi umow. Schowaam j, eby nawet na ni nie patrze: zanim nadesza, zdyam ju odkry w przyszej pracy pierwsz przeszkod, odstraszay mnie trudnoci, nawet taka pozornie niewana sprawa, e dwie fotografie moich dziadkw, ktre zawsze stay w sypialni ciotki i ktre chciaam jeszcze raz obejrze, po prostu znikny, jakby pochona je ziemia. Mj starszy brat, ktry pamita nasz matk cakiem mod, zwyczajnie odradza mi pisanie, nie chcia, aby nasza rodzina staa si tematem powieci, na dodatek dostalimy stypendium amerykaskie, trzeba byo wkrtce zbiera si w drog. Chyba tego nie napisz - mwiam sobie i podczas niemal piciu miesicy,

ktre spdzilimy w Ameryce, zbieraam materiay w bibliotece uniwersyteckiej w stanie Iowa do staroytnego tematu, ktry nci mnie ju od czasw studenckich. Gdy - bardzo zreszt rzadko - przychodzia mi na myl Starowiecka historia, postanawiaam, e napisanie tej ksiki uzaleni od matki, ju ona da mi znak. Jest do tego zdolna. Daa znak. Daa mi znak zupenie w swoim stylu, pewnego styczniowego dnia, koo pnocy. Rano wystartowaam z La Guardia w Nowym Jorku, eby wrci do Iowy, wymwi, posprzta, odda mieszkanie i przeprowadzi si z rzeczami na Broadway. Wybraam si w drog bez bagau, z cienk ksik, ale dotaram tylko do Milwaukee, gdzie utknlimy w zamieci nienej. Iowa nie przyjmuje - powiedzia dyspozytor - cae lotnisko pod lodem." Kiedy bdzie przyjmowa?" Nie wiadomo. Moliwe, e jutro. Moe dopiero za tydzie. To vfina pogody, a w rodkowych stanach zima jest bezlitosna." Nie miaam nawet szczoteczki do zbw, przecie wracaam do domu, do naszego staego amerykaskiego domu, w ktrym wszystko na mnie czekao, przybory toaletowe, w kuchni ywno zamroona w stopniu zaprogramowanym odpowiednio do przewidzianego terminu spoycia. W hallu lotniska sprawdziam, ktry hotel moe wysa po mnie samochd, jeli zechc si w nim zatrzyma; sypa nieg. Zaczam telefonowa, wreszcie w Red Tape Inn" powiedzieli mi, e ju wysyaj wz. Podczas ldowania w Milwaukee wywrci si na mnie jaki pijak, chwyci si mojego futra, ktre pko w szwie na ramieniu, nie miaam bagau, ma zostawiam w szpitalu w Nowym Jorku, z blad ze zdenerwowania, wzburzon twarz nie budziam chyba w ludziach zaufania. Pokj by zimny, przez szpar pod drzwiami wychodzcymi na podwrze sypa si do rodka nieg, telewizora nie mona byo wczy, wszystkie gaki mia ukrcone. Nie wiedziaam nawet, gdzie waciwie jestem, w jakim stanie, w jakiej czci Ameryki. Wtedy ju od tygodni yam w straszliwym napiciu i kiedy pomylaam, co na mnie czeka w najlepszym wypadku po powrocie do Nowego Jorku, dostaam dreszczy. Szczkaam zbami, ale nie z powodu zimna, mimo i rzeczywicie marzam, byy t sygnay nerww, tylko e nie mogam ich zrozumie.

Poszam na herbat, potem wrciam do zanieonego pod progiem pokoju i zadzwoniam do Iowy, wcale nie byli zdziwieni, e nie przyleciaam, nawet nie czekali, wiedzieli, co si dzieje na lotnisku. Jak zawsze, od chwili gdy m dosta zawau, napisaam karteczk, ktr pooyam przy ku, eby wiedzieli, kim jestem, wzgldnie kim byam, i kogo trzeba zawiadomi w Iowie, gdybym przypadkiem umara. Ju po poudniu szalaa wichura, a co dopiero w nocy, tej najduszej nocy mojego ycia. Ksik, ktr wziam na drog, dawno skoczyam, telewizora nie umiaam wczy, dygotaam na ku nie rozbierajc si nawet. Zawsze gdy miaam jakie powane kopoty, nie tylko za jej ycia, lecz take po mierci, zaczynaam myle o mojej matce. Tak samo teraz. Nie znaam czowieka tak odwanego i silnego jak ona. Czuam, e gdyby tu bya, od razu potrafiabym zasn, nie wiaby wiatr, przestaby sypa nieg, nie byoby tej niedorzecznej, guchej i lepej nocy w Milwaukee, ktrego nawet nie wida z okna, a przez szczelin wychodzcych na czarne podwrze drzwi mog tylko oceni bezlitosn si zimy. I nagle zjawia si u mnie matka. Przysza tak jak zawsze i powiedziaa ze miechem: Karolina Gerhardinger"*. Musiaa mi to powtrzy kilka razy, bo nie rozumiaam. Karolina Gerhardinger -- powiedziaa moja matka. - Zaoycielka Zgromadzenia Sistr Szkolnych Notre-Dame zorganizowaa w cigu dziesiciu lat dziesi klasztorw. Dziaay nie tylko w Debreczynie, nie. Rwnie w Stanach Zjednoczonych, w Kanadzie i nawet w Puerto Rico. Suchasz? W czasie swej misjonarskiej dziaalnoci utworzya pi prowincji zakonnych z picioma klasztorami macierzystymi, s to Milwaukee, Baltimore, Saint Louis, Mankato i Watertown. Ale zastpczyni gwnej przeoryszy zawsze ma siedzib w Milwaukee. W Milwaukee. W Milwaukee." W recepcji dali mi papier, duo papieru, paliam papierosy i pisaam do rana. I co kwadrans dzwoniam na lotnisko; gdzie koo pitej powiedzieli, e Iowa ju przyjmuje, ale musz

wymieni bilet, bo std mogabym wylecie dopiero po poudniu, a gdybym cofna si do Chicago, bd miaa wczeniejszy lot. Kiedy wystartowalimy z Milwaukee, majaczya w dole wielka woda. Karolina Gerhardinger - pomylaam i w prni nad jeziorem Michigan ujrzaam spacerujce w piknym porzdku zakonnice z debreczyskieggo kocioa, na samym pocztku sza Stillmungus, porodku Charitas, a na kocu kroczya sama bogosawiona Karolina Gerhardinger, trzymajc za rk moj matk, i obie na zmian wykrzykiway sowo: Milwaukee!" Tej nocy w Milwaukee prbowaam podsumowa, co wiem o yciu mojej matki. Zaczam od miejsca i czasu jej narodzin, a skoczyam na tym styczniowym dniu, kiedy zostawia mnie w wiecie, ktry bez niej sta si cakiem nierzeczywisty, mwic: Miaam tyle tajemnic." Zrazu pisaam porzdnie, jak w ankiecie, zwaajc, na czasowy i logiczny porzdek danych, pniej pisaam byle jak, w miar jak przypominay mi si poszczeglne momenty jej ycia, ktre trwao niemal osiemdziesit trzy lata. Duo o niej wiedziaam, sam mnie zdziwio, jak duo. Pniej, kiedy ju zabraam si do pracy i zaczam czyta dokumenty, listy, rozmawia z naocznymi wiadkami jej modoci, zaskoczyo mnie co wrcz przeciwnego: jak mao waciwie o niej wiem. Kiedy ju w domu wycignam amerykaskie notatki i prbowaam na ich podstawie zrobi konspekt ksiki, ktr miaam napisa, okazao si, e z tym, co mam, do niczego nie dojd. Nie tylko bowiem pojawiy si luki, ktrych wypenienie w pocztkowym okresie wydawao si zupenie beznadziejne (przecie tej, o ktrej ta ksika thiaa opowiada, nie byo ju przy mnie, i nie moga powiedzie mi tego, czego sama za ycia nie mwia, ja za - cho wtedy jeszcze mogam - nie pytaam^ ale zrozumiaam te, studiujc z konieczn przy pracy trzewoci firmowy papier listowy Red Tape Inn" w innej scenerii ni rozszalaa, nierealna noc w Milwaukee, e Lenke Jablonczay nie ya osiemdziesit dwa lata i par miesicy, lecz zmara modo, rwno pidziesit lat i dwanacie tygodni wczeniej ni w rzeczywistoci, pitego padziernika 1917 roku, tego dnia, w ktrym urodzia si jej crka. ya niecae trzydzieci tTzy

lata, rzucajc si na prty klatki, ranic rce i czoo, niemal trzydzieci trzy lata towarzyszya jej niemiaa nadzieja, e moe jednak odnajdzie gdzie swoj wasn drog. Pitego padziernika 1917 roku Lenke Jablonczay zakoczya swoje samodzielne ycie, przyja do wiadomoci, e nie moe si sta jej udziaem cudowna mio, ktr znaa z powieci i ktra marzya si jej, poja rwnie, e nie moe zosta ani pianistk, ani pisark, ani w ogle nikim. Potem ju nie czekaa na zmian: przykua si do nowo narodzonego dziecka. W dniu kiedy daa mi ycie, Lenke Jablonczay przestaa y i, cho oddychaa jeszcze przez ponad pidziesit lat, od tej pory ju tylko jej crka miaa sw histori, Lenke Jablonczay -- nie. Miaam tyle tajemnic'1 - powiedziaa na poegnanie. Kiedy zaczam pracowa nad Starowieck histori, zaskoczyo mnie, jak bardzo miaa racj. Byam sierot po yjcych rodzicach" -- syszaam od niej czsto. Ale dlaczego? Przecie jej ojciec i matka yli! Co si stao z jej matk, o ktrej nawet nie wypadao u nas wspomina? A z ojcem, ktry, jak twierdzia, nie mia twarzy, tylko grzechy? Co takiego zrobi Kalm&n Jablonczay? Jzsef Palffy starszy zawstydzi mnie, kiedy podczas jednego z moich pobytw w Debreczynie zapyta, jak oceniam wiersze i proz ojca mojej matki, a ja nie wiedziaam, co odpowiedzie, bo nie czytaam ani jednej linijki. A przecie wtedy byo mi to ju potrzebne, chciaam wiedzie, co to by za czowiek, dlaczego rozpado si maestwo moich dziadkw, i w ogle jaka jest - bez zalepionego osdu mojego dziecicego oburzenia i dziecicej gupoty prawda o postaciach przewijajcych si przez ycie mojej matki. Zbieraam materiay jrfk detektyw. Byway miesice, kiedy rozproszona niemal po caym kraju rodzina oraz liczne parafie katolickie i kalwiskie szperay w starych dokumentach, prowadziy rozmowy z yjcymi jeszcze wiadkami, aby rzuci wiato na pewne punkty zwrotne ycia dawno zmarych ludzi, ktre zdeterminoway niegdy los mojej matki. Wyruszyam na poszukiwanie fotografii bez iskierki nadziei, wiedzc, e wszystkie porzdne rodziny wyrzuciy ju dawno ze swych albumw zdjcia ludzi, ktrych wygldu byam ciekawa, a i moi kuzyni nie zostawili mi wtpliwoci, e te, ktre widziaam w ich

dawnym mieszkaniu, zginy podczas przeprowadzki. A przecie chciaam spojrze w oczy mojej babce, syrenie z Sirrt", ktra, jak przypuszczaam, bya powodem, e pod stopami Lenke Jablonczay przez cae ycie chwiaa si ziemia, a take tego, e kiedy zostawaymy same w domu i ja - bardzo rzadko, bo adne z nas, czonkw rodziny, nigdy nie by zbyt uczuciowe przytulaam si do matki, ona przyciskaa twarz do mojego policzka i mwia co, czego nikt by si nie spodziewa: nie creczko", lecz mamo". Potem miaam ju wszystko, co byo mi potrzebne. Wielebny Meszaros wrd zapisw w ksigach metrykalnych w Fu- zesgyarmat natrafi na co, co dawao odpowied na najwaniejsze pytanie Starowieckiej historii, znalaza si te kuzynka przechowujca fotografi osoby, ktra w swoim czasie przysporzya tylu bezsennych nocy w pewnym domu przy ulicy Kismes- ter w Debreczynie. Odnalaz si take tom opowiada mojego dziadka, dwa zeszyty wierszy, a nawet jego dziennik wraz z ksigami gospodarskimi mojej prababki Jablonczayowej, Z ktrych tak dokadnie mogam zrekonstruowa ich ycie i obyczaje, e tylko dla porzdku porwnywaam wpisy z notatkami w dzienniku. Byam w miejscu urodzenia syreny z Srret" i mojej matki, w Fiizesgyarmat, trzymaam w rce dzbanuszek, z ktrego ochrzczono je obie, czytaam synne dzieo dziadka Emmy Gacsry, wielkiego Gacsaryego, Kronik fiizesgyarmack, i dziennik teciowej Lenke Jablonczay, ale najbardziej pomoga mi crka przyjaciki mojej matki, Belli, dostaam od niej kompletn korespondencj jej matki i mogam w niej przeczyta opis uroczystoci lubnej moich rodzicw oraz dowiedzie si, kto sta za nimi przy stole Paskim. Znalazam kuzynk, ktra doskonale pamitaa rozkad domu przy ulicy Kismester, pamitaa wiele epizodw z panieskich lat mojej matki, znaa Jzsefa, a w tym, na co nie znajdowaam wytumaczenia i nie miaam dokumentw, pomogy mi dziennik i tomiki wierszy mojego dziadka. Z crk Belli zestawiymy lektury Lenke Jablonczay, niemal wszystko, co byo mi potrzebne, wyszukaam u handlarza ksiek na targu, a ksik, ktra wywara tak wielki wpyw na ycie mojej matki, Drog do Zotej Krainy, przepisano dla mnie z rocznika 1894 Kis lap". Rozmawiaam te w domu opieki spoecznej -gdzie jodnalaz-

am - z najmodsz, jedyn yjc jeszcze siostr mojej matki. Kiedy mino zdziwienie, e widzi mnie po upywie czterdziestu lat, uzupenia brakujce czci historii, a mj brat, ktry tak si wzdraga przed myl, e nasza matka zostanie bohaterk powieci, pod koniec znajdowa nawet przyjemno we wspomnieniach. Kiedy miaam ju zebrany cay materia, Agancsos* ze Starej studni odnalaza na moj prob i uporzdkowaa porosy zielskiem i zapadnity grb syreny z Sarret", przy ktrym jako studentka drugiego roku staam na jej pogrzebie, rozdraniona i obojtna, mylc, e tylko jej, tylko takiemu potworowi, mogo przyj na myl, eby absorbowa nas swoim pogrzebem, podczas gdy u Petrovaych odbywa si wanie prywatka. Przy najbliszej bytnoci w Debreczynie sama odwiedziam ten grb. Zakopotana staam dug chwil przed nagrobkiem mojej babki, potem ustawiam na nim lampki: czterdzieci pomykw owietlao tego sierpniowego popoudnia dugi sen Emmy Gacsary. Pielcy tu obok robotnik z Zarzdu Cmentarza patrzy na mnie jak na wariatk. Mojej matce nie zapaliam lampek. Nie mona owietli blasku.

Skene Scena, na ktrej postacie Starowieckiej historii odegray swe role, jest niemaa: dwa komitaty dawnego obwodu zacisa- skiego -- Bekes i Hajdu. Obszar Bekes wynoszcy trzy tysice szeset siedemdziesit jeden kilometrw kwadratowych to nie koczca si rwnina, ktrej powierzchnia jest niemal rwna z poziomem morza. Od pnocy i wschodu przecina go sieci system wodny Kere- szu; Keresz Biay, Czarny i wpadajcy do Beretty Keresz Potrjny, czyli Szybki, bardzo pilnie wymagaj regulacji. Problemy zwizane z Kereszem Biaym i Czarnym prbowano rozwiza w latach dwudziestych ubiegego stulecia za pomoc kanau o dugoci niemal trzydziestu kilometrw, przystpiono te do osuszania bagnistych k nad Kereszem Szybkim, a take nad Beretty -nie bardzo si to wtenczas udao. Srret*, jak sama nazwa wskazuje, to okolica bagnista. Ten osobliwy twr geologiczny, ktrego cz przylegajca do Fiizesgyarmat nazywa si Nagysrret**, odegra znaczn rol w yciu wielu postaci Starowieckiej historii. Dla kadej z nich nazwa ta oznacza co innego: dla Lenke Jablonczay - miejsce budzce wstrt, cho tam przysza na wiat; dla jej matki, Emmy Gacsary - raj utracony; dla jej. prababki po kdzieli - mier moraln; dla ojca - wspaniay triumf, ktry da mu niezaleno; dla dziadka Jablonczayego - upokorzenie i bezradno; dla jej pradziadka - bezchmurn modo; dla babki po mieczu - ostatni nadziej pochonit przez grzeszne bagno; dla jej

ciotek, Parek - szataskie trzsawiska, na ktrych urodzi si ten bdny ognik, ich szwagierka; dla jej ojca chrzestnego, handlujcego dziwolgami morskimi kupca Leidenfrosta -- scen wielkiej przygody jego ycia; dla jej drugiego ma, Elka Szab - czarodziejski, baniowy wiat, przez ktry do swego przyszego domu, kalwiskiej plebanii w Krstarcsa, jechaa niegdy jego szesnastoletnia matka, od p dnia bdc ju matk. Osady czwartorzdowe, w ktrych natrafiono na koci ssakw kopalnych, pokrywa piasek, glina i prchnica. Zimy s tu nader mrone, lata upalne, to jedna z najsuchszych okolic kraju. Zarwno w bagnistym, podmokym Srret, jak i na twardszych terenach brak skay i kamienia, zatem w okresie kiedy rodz si bohaterowie tej historii, nie ma jeszcze regularnych, przejezdnych o kadej porze roku drg i poruszanie si czy to powozem, czy pieszo lub nawet konno jest trudne nie tylko tam, gdzie grunt jest grzski, lecz waciwie wszdzie. Rzeki s spawne tylko teoretycznie, przez Keresz Potrjny moe wprawdzie pyn parowiec, ale przez Biay i Czarny tylko barki cignite przez konie, wzgldnie tratwy, za nurt Beretty jest tak powolny, e ledwo da si przeze pyn odzi. Teren lessowy i obszary nawiedzane przez powodzie, obfito wody i wielkie poacie lasw to idealne miejsc? do zamieszkania, a bagna, nawet jeli kryj si nad nimi wilki, to najlepsza obrona. Ju w epoce kamiennej yli tu ludzie, a jak wiadcz wykopaliska, przez brody na rzekach przeprawiali si kolejno Trakowie, Scytowie, Celtowie, Sarmaci, Jazyngowie, Wandalowie, Goci, Hunowie, Gepidzi, Awarowie i Sowianie. Jedno i plemion madziarskich natychmiast osiedla si na tym terenie, a w trzynastym wieku powstaje ju skupisko zagrd i aparat administracji komitatu. Wadz kocieln w krlewskim komitacie Beks, na terenie midzy Beretty, Keresz, Vcker, Korgy, strumieniem Magcsi i moczarami, sprawuje biskup waradyski, ktrego dwaj archidiakoni rezyduj do najazdu tatarskiego w Bkes i Szeghalom. Centrum komitatu jest grd w Bekes, wok ktrego znajduje si sto czterdzieci zagrd zamieszkanych przez chopw paszczynianych, pa- robkw i sub zamkow. W Starowieckiej historii mwi si duo o Fuzesgyarmat: to osada sug zamkowych z okresu

Arpadw. Na scenie w 1241 roku pojawiaj si jedcy Batu- -chana, a spustoszenia, ktrych dokonuj, s godne zapamitania: jeszcze w pidziesit lat po odejciu Mongow wiadcz o ich pobycie zrwnane z ziemi zabudowania. Min wieki, zanim komitat znw si zaludni, a rol grodu w Bekes, ktry wci jeszcze silnie odczuwa skutki najazdu tatarskiego, przejmie wzniesionyprzezbana macswskiego, Janosa Marthyego, grd w Gyula. Po wymarciu rodu Marthych bogaty komitat z prn administracj, ktrej podlegaj dwa miasteczka i siedemdziesit jeden gmin, zmienia kolejno wacicieli; na pocztku XVI w. Wadysaw II Jagielloczyk oddaje grd gyulaski Jerzemu Brandenburskiemu, ktry po Mohaczu przyczy si do Ferdynanda*, od niego za przejmuje grd Imre Czibak, biskup waradyski, poplecznik rodu Zapolyich. Min trzydzieci trzy lata, zanim znw stanie si wasnoci Ferdynanda; krl w miejsce utraconego wanie Temesvaru** przeksztaca Gyul w twierdz nadgraniczn i Gyula zostaje fortec a do czasu zdobycia jej przez Turkw, kiedy to nadchodzi kres rzdw wgierskich. W latach 1566-1694 historia komitatu przypomina wizje Kafki, a jej agodniejszymi fazami s najazdy tatarskie, ponce wsie, wleczeni na arkanach mieszkacy, grabieni doszcztnie wieniacy. Prawdziwym dramatem jest zarzdzenie, po ktrym mona si spodziewa, e jeli zostanie dokadnie wykonane. Turcy opuszcz grd Gyula. W 1687 roku Liga wita nakazuje mianowicie, aby komitat przesta istnie; niech opuci go caa ludno, niech Bekes wymrze, aby wygodzi stacjonujcy w Gyula garnizon i stacjonujce w komitacie tureckie jednostki administracyjne. Do 1695 roku komitat po prostu nie istnieje, gdy jaka rota turecka zda do twierdzy gyulaskiej, konie biegn przez bezludne wsie i osiedla * tylko wilki wyj w zarolach, ani ladu zasieww, byda ni ludzi. W ostatnim roku XVII w., po upadku twierdzy gyulaskiej, cesarz Leopold reorganizuje komitat Bekes i na wyzwolonych wreszcie terenach powstaje trzydzieci jeden gmin, ale komitat nadal nie

moe si rozwija, bo ludno popiera Franciszka Rakoczego i znw musi ucieka przed stojcymi po stronie cesarza Serbami. Po roku 1711 na nowo trzeba zaludnia komitat, bo zamieszkanych jest zaledwie dziewi osad, a peny stan ludnoci komitatu wynosi niecae dwa tysice szeset osb. Z wyjtkiem kilku folwarkw wacicielem wszystkiego jest fiskus, skarb krlewski, a majtek w Gyula, dawn posiado bana macswskiego, Marthyego, dostaje szef aprowizacji armii, baron Harruckem. (Barona, kiedy nie by jeszcze baronem, jego ojciec, mistrz tokarski z Schenkefeld, przeznaczy do stanu duchownego, na szczcie wuj-proboszcz pozna si na jego prawdziwych talentach i poleci go na rachmistrza do rachuby dworskiej, gdzie mody czowiek zrobi karier. Podczas wojny tureckiej zajmowa si aprowizacj armii, cztery lata nadzorom wa prace przy fortyfikacjach twierdzy w Aradzie, podczas hiszpaskiej wojny sukcesyjnej zosta szefem zaopatrzenia armii poudniowej walczcej we Woszech, potem za radc kamery. Po powrocie do kraju, popierany przez Jeno Szavojaie- go, reorganizuje aprowizacj i zamiast zatrudnia przedsibiorstwa prywatne, bierze je pod zarzd dworski. Wtedy cesarz Karol VI podnosi go do rangi rycerza cesarstwa rzymskiego i w ten to sposb dziesi lat pniej otrzymuje Harruckem ze skarbu krlewskiego dobra w komitatach Bekes, Csongrd i Zarand: Gyul, Szeghalom i Fiizesgyarmat. Par lAt pniej zostaje obywatelem wgierskim, baronem i nadupanem komitatu Bekes.) W 1732 roku z crk Harruckerna eni si radfca cesarski Jzsef Agost Wenckheim i przez to maestwo z Harrucker- nwn trafia do Starowieckiej historii nazwisko, ktre podobnie jak Sarret wpywa w jaki sposb na ycie wszystkich jej bohaterw, a w rozmowach antagonistw i protagonistw, ktrzy niekiedy nawet nie znali si wzajemnie, stale powracajcym motywem bdzie nazwisko Wenckheim. W uszach Lenke Jablonczay brzmi ono rwnie wstrtnie jak wszystko, co moe przypomina jej matk, cho Emmie Gacsary a do dnia jej mierci, ilekro je usyszy, przywodzi na myl odsunit firank, zza ktrej patrzy, jak toczy si ulic Nagy wspaniaa, zaprzona w pikne konie kareta baronowej Wenckheim; przy karecie

jedzie wierzchem dziedzic, a ilu panw im towarzyszy, ilu piknych panw, ktrzy przybyli tu z dalekich stron! Prababka po kdzieli Lenke Jablonczay, kalwinka Rakhcl Banyay, patrzy na to nazwisko niechtnym okiem, bo gdyby nie Weckheimo- wie, nie krcioby si po Fiizesgyarmat i Szeghalom tylu przekltych inynierw i surowa prawica boa nie wymierzyaby w jej uczciwy dom tak straszliwego ciosu, natomiast pradziadek Lenke Jablonczay odparby kady z tych zarzutw, bo gdyby nie Wenckheimowie, pikny empirowy koci nie dostaby lnicej tarczy, pod ktrej ochron synny kaznodzieja spokojnie gosi sowo boe. Uszom babki po mieczu Lenke Jablonczay to nazwisko przywodzi na myl najwiksz porak jej ycia, jej ojcu za namitn i spenion mio, gos skowronka, upojne lato w dobrach Wenckheimw; dla jej dziadka i pradziadka po mieczu oznacza sodycz ziemi i uczucie, e jest si take czowiekiem, nie tylko utrzymankiem Marii Rickl. Rejestruje take w pamici to nazwisko drugi m Lenke Jablonczay, ktry ju w ich wsplnym mieszkaniu zatrzymuje si czsto przed portretem modego mczyzny w wysokim konierzyku vafermrdef\ tulcego do piersi ksik: z obrazu spoglda na niego geometra Janos Szab, mierniczy Wenckheimw, ktry co wieczr po caodziennej pracy w Szeghalom czy Fiizesgyarmat przewraca karty Eneidy. Po drugiej stronie sceny znajduje si komitat Hajdu. W jego niegdysiejszym herbie ponie soce, dymi bro, opancerzone rami podnosi miecz, smok wgryza si we wasny ogon. Granicami Hajdu s komitaty Szabolcs, Bihar, Jasznagykun- szolnok, Heves i Borsod; teren jest tu paski, sto dziesi, sto dwadziecia metrw nad poziomem morza, a w zachodniej czci nad Cis pooony jest nawet jeszcze niej - zaledwie dziewidziesit metrw. Gleba to less aluwialny, tusta prchnica ria przemian z soonczakami i s tu take bagna. Natomiast rzek jest mao, Cisa ledwie muska granice komitatu, a jedyna wiksza rzeka to Hortobagy, ktra omijajc Debreczyn czy si przy Nadudvar z Kereszem i skrcajc w Kselyszeg wrd puszt Debreczyna, Elep i Alomzug przyjmuje w swj nurt strumie Kosely. (Nazw Kselyszeg rwnie czsto syszy Lenke Jablonczay w domu przy ulicy Kismester, jej pradziadek wynis swj ateizm z tego majtku.) Kosely by tylko dugi, ale

pyn leniwie i zanika na Sarret, podobnie jak wszystkie wody na tym terenie. Okolice Sarret i Hajdusag, owe puszty, znikome zbiorniki wodne, moczary dajce schronienie ponad trzystu gatunkom ptakw - dawna kraina szuwarw - okrelay szanse yciowe bohaterw Starowieckiej historii, dyktoway grone role postaciom, ktre czsto same ich nie rozumiay, a bg wadajcy losem tych ludzi nosi w tragedii cakiem prozaiczne imi: Towarzystwo Regulacji Wd. Przez miliony lat falowao tu niegdy morze, a pniej na dawnym dnie morskim jego mieszkacy zmieniali si rwnie czsto jak w Bekes, dotary tu opiewane przez Horacego dackie wojska Cotyso, byli Awarowie i Sarmaci o jaszczurczych oczach. W okolicach Debreczyna w II w. naszej ery stacjonowa garnizon rzymski, sarkofag maej creczki ich wodza odnaleziono na tym samym cmentarzu, na ktrym Lenke Jablonczay jako wiadek ekshumacji bez lku i obrzydzenia spojrzy na szkielet swojego tecia, nawet w grobie ubranego w duchowny strj i nakrycie gowy. W czasach zanim przyszli tu Wgrzy, buszowali na tych pusztach Menmartowie, po przybyciu Arpada w bogatych jeszcze w wod rzekach poio swe stada plemi wodza Onda. Po zorganizowaniu pastwa prowincja przechodzia kolejno na wasno kadego nastpcy tronu, i yli tu jego sudzy przeznaczeni do czynnoci nie protokolarnych, lecz. praktycznych: kuli bro i tresowali sfory krlewskie. Prowincja dugo zwizana bya z najlepiej zorganizowan, najznaczniejsz osad okolicy, Debreczynem, ale po bitwie pod Almosd na rozkaz Bocskaiego* staa si terenem przeznaczonym pod osiedlenie dla aniow" ksicia - hajdukw, i a do roku 1876 stanowia odrbny obwd hajducki z rezydencj w Bszr- meny. By bowiem ju najwyszy czas, aby dobrym sower*. przywilejami czy wreszcie grob nakoni aniow" do osi- dlenia si gdzie na stae, gdy mimo e w okresie wanych przeomw rzeczywicie korzystnie wpywali oni na ukad si, to jednak spord swych niebieskich patronw spokrewnieni byli co najwyej z wojowniczym Michaem.

kiedy to znacznie oywi si handel rogacizn, w wyniku wyjtkowego i niebezpiecznego trybu ycia stali si naprawd odrbn warstw spoeczn. Przepdzanie stad przez granic i strzeenie ich wymagao nadzwyczajnej siy, zrcznoci ! odwagi; poganiacze musieli stawia czoa zarwno oddziaom krlewskim, ktre bezprawnie rekwiroway bydo, jak i polujcym na up rozbjnikom czy wilkom. Kiedy handel bydem osab, a potem na pewien czas w ogle usta z powodu sytuacji wojennej, dawniejsi bohaterowie bezdroy stracili prac i chleb i wielu z nich stao si tak gronymi wczgami, e w 1514 roku parlament zmuszony by zakaza im noszenia broni, gdy za kto przyapa ich na amaniu tego zakazu, mg z nimi zrobi, co mu si ywnie podobao. Tymczasem znaczenie hajdukw malejc jednoczenie roso. Mianowicie w rozdartym na trzy czci kraju zapewnieniem spokoju na poszczeglnych terenach lub, w miar potrzeby, napaciami na inne tereny zajmowali si cudzoziemscy najemnicy - ot hajducy byli co najmniej tak samo dobrymi onierzami i zabijakami jak najlepiej wyszkoleni najemnicy i mieli te nad nimi t niezaprzeczaln przewag, e znali kad przepraw i kad ciek i z szatask pewnoci poruszali si po nieprzebytych dla cudzoziemcw moczarach. Po Mohaczu, kiedy znw wzroso zapotrzebowanie na bezlitosn si i odwag hajdukw, cz ich chtnie przystaa do wojska i, jak niegdy stad, teraz strzega to Zapolyi, to znw Ferdynanda. Kiedy na scen wkroczy Bocskai, mieszkacy okolic Deb- reczyna, ktre wziy potem od hajdukw nazw*, bali si ich tak samo jak Turkw, Tatarw czy Niemcw - wanie w oddziaach osawionego Belgiojoso anioowie" pustoszyli miasta wgierskie. Bocskai okaza si geniuszem dogadujc si za plecami woskiego hrabiego z dowdcami oddziaw hajduckich, bo zanim garnizon z Nagyvaradu** zdoa si poapa, hajducy uderzyli na armi Belgiojoso z tak si, e hrabia z zasanego trupami pola bitwy pod Almosd rzuci si do panicznej ucieczki przez gry Tokaj. Rok pniej ksi Bocskai podarowa swoim piechurom lece w komitacie Szabolcs miejscowoci, puszty i folwarki, nadajc im rwnie prawa

i przywileje szlacheckie. Hajducy konni otrzymali darowizn w rok pniej, byo to Szoboszl nalece wtedy rwnie do komitatu Szabolcs wraz ze wszystkimi znajdujcymi si na tym terenie majtkami. Za nastpcy Bocskaiego, ksicia Gabriela Batorego*, okazao si wkrtce, e ani piesi, ani konni hajducy osiedleni w Szabolcs nie nadaj si na ssiadw garnizonu z K&ll, ksi kaza wic anioom" przenie si do Bszorniny i w ten sposb z siedzib hajdukw, ktrych sprowadzono tu z Kallo, oraz tych, ktrych od razu umieszczono w Szoboszl, powsta tak zwany obwd hajducki, municypium o randze rwnej komitatowi, ktre przez swoich posw brao udzia w parlamencie i wystawiao wojsko w razie pospolitego ruszenia. Tryb ycia, zachowanie i sownictwo tych ludzi pozostawiao oczywicie wiele do yczenia, na starej szlachcie ci na wp dzicy anioowie"-szlachcice musieli zapewne robi takie wraenie, jakie odnisby ksi Esterhazy, gdyby w Izbie Magnatw kto przedstawi mu si w ten oto sposb: Jestem ksi Kovcs**." Podatkw anioowie" nie pacili, sdy i wadz wykonawcz sprawowali poprzez wybieranych urzdnikw, na ktrych czele sta kapitan hajdukw. Obwd hajducki istnia jeszcze na par lat przed przyjciem na wiat Lenke Jablonczay. W 1876 roku przyczono do niego cz komitatw Bihar i Szabolcs oraz miasto Debreczyn, i powikszony w ten sposb teren zosta nazwany komitatem Hajdu, a jego stolicw miejsce Bszormeny - stao si pooone centralnie dawne miasto- -pastwo purytanw, kupcw i uczonych, Debreczyn, rozsiady midzy podmokym, bagnistym Srret, piaszczystolesistym Nyirseg i jedn z najbardziej zboodajnych okolic kraju. BPSifs Porodku sceny znajduje si to wanie miasto. Lenke Jablonczay znaa jego histori jak wasny yciorys. Miasto przygnbiajce w nastroju" - pisa o Debreczynie angielski botanik Townson, ktry odwiedzi Wgry w 1793 roku, i zastanawia si w swoim dzienniku: Jakim okoliczno-

cipm zawdzicza swoje powstanie, nie wiem. Niepojte, co mogo skoni trzydzieci tysicy ludzi, aby wybrali na miejsce zamieszkania okolic, gdzie nie ma ani rda, ani rzeki, ani budulca." Dla Townsona byoby nader podane, aby nie istniay zawiaty ani zgodne z teologi, ani z wyobraeniami osb prywatnych, bo uczony zajmowa poczesne miejsce na licie osb, ktre Lenke Jablonczay miaa zamiar odszuka po mierci. Szykowaa si na to spotkanie, aby mu powiedzie, e nie powinien by si zastanawia, co strzelio tym ludziom do gowy, aby wanie tu wybra sobie siedzib, tylko raczej mgby pomyle, w jaki sposb przetrwaa ta drzemica w piercieniu wd powierzchniowych, puszt, lasw i sadw kalwiska Walkiria, ktr od ostatecznej zagady chronio wycznie to, e zawsze znajdowali si ludzie, ktrzy kochali j ponad ycie. Czego on chce od tego miasta? e nie jest do pikne? Dziwne, przecie w kadym wierwieczu znajdowaa si jaka dobrotliwa" rka lub jaki naturalny ywio, ktre rwnay je z ziemi. e nie ma w nim dzie sztuki? Niech tylko angielski uczony dobrze poszuka w zagranicznych muzeach, moe znajd si tam wraz z innymi skarbami wywiezionymi z tego kraju. e to waciwie wie? Na dachu Kolegium, bratniego instytutu uniwersytetw w Oxfordzie, Utrechcie, Lejdzie i Zurychu gniedzi si sowa Ateny, a noc na ulicy Nyomtat, jeli dobrze wyty such, mona jeszcze usysze odgos krokw wielkich typogra- fw, ktrzy oddali Debreczynowi w obron przeladowan w miastach krlewskich wgiersk mow. Nie spodobao si to miasto mister Townsonowi? Ale co on o nim w ogle wiedzia? Czy szuka ladu dawnego domu bana Rofaina nie opodal ulicy Var, czyta o mistrzu Dzsy, czy zainteresowa si, jakie to arcydziea rkodzielnictwa wiozy na wszystkie strony wiata za panowania dynastii Anjou znakomite i nadzwyczaj silne cechy? Czy przeledzi kolejno panw Debreczyna? Skde znowu, przecie on nawet nie wie, co to jest ten fiskus, ktremu przypado w udziale miasto po wyganiciu rodu Dzsw, i co sysza o krlu Zygmuncie*, jeszcze dobrze, jeli obi mu si o uszy sobr konstancjeski i nazwisko Husa, ale co mister

Townson wie o mniej dramatycznych epizodach z ycia Zygmunta, nie o tych trzydziestu szlachcicach* zdajcych do iBudy, lecz o ustawicznych kopotach finansowych, bo korona [i gronostaje kosztuj, a gdy krl jest w potrzebie, moe zastawi nie tylko jakie pikne miasto, ale rwnie tak przygnbiajc w nastroju jednostk geograficzn jak Debreczyn. Przygnbiajce w nastroju... A czy ma jakie powody do radoci? Czy ma si cieszy, e niczym elazna rkawica albo zoty puchar przechodzi to na wasno serbskich despotw, to znw dalej, e go oddaj, bior, kopi jak pik, i czy to naprawd szczcie, e jego nowi panowie, rd Hunyadich, to dobrzy gospodarze? Krl Maciej** pozwalaaby opasao si kamiennym murem, ale nie przychodzi mu na myl, e pod caym bezkresnym pusztaskim niebem nie ma ani jednej skay, z ktrej mona by wyrba kamie, do obrony pozostaje wic miastu wska fosa i wiara, sia rozumu i solidarnoci. Z czego ma si cieszy? Moe z klski pod Mohaczem? Albo z tego, co je spotyka za rzdw nowego pana, Balinta Trka? Jeszcze dobrze, e mister Townson, kiedy sporzdza swoje zapiski, nie widzia prawdziwie purytaskiego Debreczyna, tylko ten ograbiony, podejrzliwy i pospny w okresie spisku Martinovicia***, co by bowiem powiedzia, gdyby pozna to dromwellowsko surowe miasto w czasach jego wietnoci, w czerni, z pospnymi pieniami, pod cikim cieniem Meliusa****. Przygnbiajce w nastroju? Debreczyn, ktry naley do szolnockiegosandaka wilajetu egerskiego, po to, aby zapewni sobie byt po Mohaczu, musi suy trzem panom. Zarwno krl wgierski, jak i ksi siedmiogrodzki, a take Turek cigaj z miasta kontrybucj, a ono stojc w puszcie, wrd wd powierzchniowych zmuszone jest paci podatek, ktrego zawsze zbiera si za mao, przyjmowa resztki bezdomnej ludnoci ze zniszczonych osad, wysya

towary od Istambuu po Norymberg, eby tylko zdoby pienidze, ktrych wci daj od niego monowadcy, wykada swoje towary na jarmarkach Wenecji, Londynu i Augsburga i chroni sen mieszkacw nie majc ani murw, ani twierdzy, rozglda si na trzy strony, niekiedy grzeba za jednym zamachem trzy tysice ofiar dumy, niekiedy broni si przed tak chmar szaraczy, e trzeba j rozpdza wystrzaami z armat, walczy z wol krlewsk, z najemnikami cesarskimi, pozna hrabiego Belgiojoso, podupa w okresie wojen religijnych, goci generaa Strassoldo, przed ktrego przyjciem mieszkacw Debreczyna chronio dwa i p tysica domw, a po jego odejciu zaledwie czterdzieci dziewi. Przygnbiajce w nastroju? Mister Townson na pewno nie sysza o Caraffie. Peni twrczej inicjatywy najemnicy Strassolda przykuwali debreczyczykom rce i nogi do gw, innym biedakom ukadali na ciaach niewielkie stosy, wieszali ich za palce, piowali elaznymi piami, zdzierali cigna z ng, zrywali paznokcie. Biegnie przez pola niebiaskie Lenke Jablonczay, a botanik Townson ucieka, i Lenke wykrzykuje za nim, e tu ju w 1565 roku istniao Towarzystwo Kupieckie, ktrego umowy miay moc obowizujc a po brzegi Oceanu Atlantyckiego, ale historia tak igraa tym miastem, e tylko cudem jeszcze yje, i woa te, e uciekajcy krl szwedzki nie by tak wymagajcy jak mister Townson, bo zatrzyma si w domu tutejszego sdziego i, mimo e nie by chyba w dobrym humorze po przegranej bitwie pod Potaw, ca noc czyta, bo nie mg si nasyci icie ksic bibliotek swego gospodarza, i e sam cesarz Jzef I* te czu si tu nie najgorzej, a kiedy kto w tym przygnbiajcym miecie chcia odpdzi od niego toczce si staruszki, zawoa: Zostawcie, to mj lud!", i czyta te potajemnie Kalwina we wspaniaej bibliotece Kolegium. Tutejsi profesorowie mogliby zyska wiatow saw, gdyby zgodzili si zosta na zagranicznych uniwersytetach, ktre ofiarowyway im katedry, ale woleli wrci, bo tu jest inna woda i inny wiatr i tylko tu jest dom. Biegnie mister Townson, a za nim I.cnke Jablonczay i wci woa, eby posucha do koca, przecie nie

byo go ju na wiecie, kiedy w tym miecie powiedziano Habsburgom, eby sobie poszli z Bogiem*, i to tu jest ten plac, na ktrym kamienie strzeg krokw Kossutha**, i to tu by ten dom, nalecy Wanie do jej rodziny, gdzie wielki ksi Konstanty, ktry przyby na czele armii carskiej, sucha muzyki Karolya Boki i nie mia nawet pojcia, e ten Cygan w poszarpanym odzieniu opakuje na gwnym placu miasta polegych w bitwie debreczyskiej synw: Kiedy si jeszcze rozwidni, nie zawsze bdzie tu noc...", i nie rozumia take, dlaczego tam na ulicy pacz, cho ta muzyka ma tak pikn melodi. Przygnbiajce w nastroju miasto! - oburza si I^enke Jablonczay - przecie tu urodzi si Cokonai***, a pusztan- skie niebo opiera si na pkach r i narcyzach. Biegnie mister Townson, nie ma odwagi si zatrzyma, a przecie Lenke opowiada ju o Wielkim Lesie i o tym, e ulic Pia jedzi kolejka, prekursorka przyszego tramwaju, e w Wielkim Lesie jest pawilon Dobosa, jest strzelnica, kantyna, basen, restauracja i jest ju tyle szk, mnstwo, coraz wicej. Miasto, ktre ma w herbie feniksa, otrzsno si. Biogal****! - wykrzykuje Lenke Jablonczay. - Drukarnia Alfldzka, Instytut Atomowy, a przed Wielkim Dworcem drapacze chmur! Czy pan wie, mister Townson, co to s drapacze - co pan w ogle wie? Nic! Biegnie, wci biegnie, zmczy si ju i jest przestraszony, ale Lenke Jablonczay wci goni, pdzi w lad za nim i piewa to samo, co piewaa noszc pod sercem drugie dziecko: Ciemnowosa dziewczynko, cyt, cyt, cyt...", bo jest ju zadowolona, odpacia panu Townsonowi za przygnbiajce w nastroju miasto. Postacie Starowieckiej historii wzdu i wszerz przemierzay sceny ycia innych postaci, ie majc nawet pojcia, e w przyszoci poczy je pokrewiestwo. Gdy gromadziam materiay potrzebne do napisania historii mojej matki, z magiczn konsekwencj ukazyway mi si

Debreczyn 1 okolicie, a take majtek Wenckheimw w Bekes. Lenke Jabjonczay urodzia si w Fiizesgyarmat, ale rwnie tam y, umar i jest pochowany wraz z on dziadek jej drugiego ma, Elka Szab, urodzonego take w komitacie Bekes, w Krstarcsa, Janos Szab senior, inynier i, aby to powizanie byo jeszcze wyraniejsze, pracodawc Janosa Szab by - ten sam i mniej wicej w tym samym czasie - majtek Wenckheimw, ktry zatrudnia w charakterze administratora pradziadka Lenke Jablonczay. Mniej wicej dwadziecia lat po tym jak te Lenke Jablonczay, Janos Szab junior, skoczywszy studia na zagranicznym uniwersytecie wprowadzi si na plebani w Krstarcsa, pracowa w Sarret dziadek Lenke Jablonczay, inynier Kalmn Senior, ktry wanie tam, w okolice Fiizesgyarmat i Szeghalom przywiz syna, praktykanta mierniczego, Kalmana Juniora, ojca Lenke Jablonczay, przyszego ma Emmy, wnuczki kaznodziei Istvana Gacsaryego. W tym samym komitacie mieszka i pracowa take dziadek po kdzieli drugiego ma Lenke, inynier Elek Dabasi Halasz, i mieszkali tam rwnie sawni kuzyni tecia Lenke Jablonczay: autor Zotej Trbki - Gyula Sarosy, twrca pieni ludowych - Lajos Szakal i malarz Albert Szakal, ktry dziki Wenckheimom mg studiowa w monachijskiej Akademii Sztuk Piknych. Kiedy poeta Sarosy przenis si ju gdzie indziej, zawsze pisywa do krewnych w Sarret, aby przysyali mu czaple pira do kapelusza. (Czsto jeszcze wtedy spotykana szlachetna czapla chtnie rozwija skrzyda, take w poezji Kalmana Juniora, ojca Lenke Jablonczay.) Wysyaj mu te pira nie tylko krewni z Bekes, ale take jego ojczym, notariusz z Fiizesgyarmat, Pal Szanth, zaprzyjaniony z rodzin Gacsarych. Agyai-Szab, Varady- -Szab, Jablonczayowie i Gacsaryowie paraj si mniej wicej podobnymi zawodami, maj takie same zainteresowania i podobne wyksztacenie, jeli w ktrym z dwch komitatw dochodzi do przypadkowego spotkania, wymieniaj ukony, kiwaj sobie gowami z l piknego teatru debreczyskiego, ktry zbudowano w stylu mauretasko-bizantyjskim; po jednej stronie wynajmuj loe czonkowie rodziny Szab, po drugiej dziadkowie Lenke Jablonczay i caa rodzina Marii Rickl. Ani purytascy Gacsaryowie, ani naleca do ewangelicko-refor- mowanego Kocioa helweckiego rodzina Szab, ani gorliwi

rzymscy katolicy Jablonczayowie i Ricklowie nie podejrzewaj nawet, e nadejdzie taki dzie, kiedy ich krew, rne wiatopogldy, przynaleno polityczna, maksymy gospodarcze i przekonania religijne zostan nieoczekiwanie stopione w jedn bry w ogniu mioci oznaczajcej dla nich wszystkich katastrof, i e na ich nieszczcie zostanie zawarte maestwo, w ktrego pocztkowym okresie nieugaszona dza sprowadzi na wiat jasnowos, smuk jak kwiat, dugonog, zielonook Lenke Jablonczay, ktra miast odziedziczy po matce temperament, zareaguje na perspektyw poycia maeskiego, na pocaunek blisk omdlenia odraz i bdzie ucieka, ilekro jaki mczyzna urzeczony jej wyksztaceniem, humorem, rozumem i urod zechce si do niej zbliy. Kiedy Lenke Jablonczay przystpia do nieatwego zadania usiujc zorientowa mnie w rodzinie mojego ojca, musiaa mi oczywicie take wyjani, kim s jej krewni. Zrazu nie wydawao si to trudne. Z domu jest Jablonczay, pochodzi ze starej, znanej rodziny i nie wychowywali jej rodzice, tylko dziadkowie, a dokadniej mwic babka, ktr wspominaa z niesabnc mioci, mimo e dawno j ju utracia. Mieszkaa za to w Debreczynie, i to niedaleko nas, crka tej babki, Gizi, na ktrej temat duo mwio si w Starej studni, i ta wanie Gizella Jablonczay, najbrzydsza z trzech sistr mojego dziadka, bya pierwsz z Jablonczaych, ktr dobrze sobie zapamitaam, i staa na samym czele listy sporzdzonej przeze mnie po starannym namyle jeszcze w dziecistwie, zawierajcej nazwiska osb, z ktrymi nie chciaam si spotyka, gdy dorosn. Jedyne, co jeszcze wtedy musiaam przyzna tej osobie, to to, e cho niesympatyczna, bya jednak realna, mona si z ni byo spotka, kiedy si zapragno. Gizella Jablonczay bya najpierw z mem, potem bez niego, miaa mieszkanie, przyjaciki, dziwaczne stworzenia z omszaymi twarzami, co wicej, miaa nawet przyjaci, z ktrymi grywaa w taroka i kaabriaka, nie naleaa do tej drugiej czci rodu Jablonczaych, ktrzy rozpywali si we mgle od razu, gdy tylko zaczynaam o nich mwi. Jak si bowiem okazao, Lenke Jablonczay miaa czworo rodzestwa, dwie siostry i dwch braci; siostry, moja ukochana ciotka Pelikan i ciotka Irn, yy w osigalnej odlegoci, ale

bracia, moi wujowie, a take ich matka przebywali w jakim tajemniczym wiecie, niby bohaterowie bajek, i to, czego zdoaam si wywiedzie na ich temat, prawie nic minie mwio. O jednym z wujw wiedziaam tylko, e ilekro zaczyna si uczy, natychmiast dostawa torsji, o drugim za, e pewnego razu w Palag zruci go ko. To byy skpe informacje, budziy podejrzenia swoim ubstwem. Twoi wujowie? - rzeka Lenke Jablonczay tak obojtnie i bez adnego nacisku, e od razu zrozumiaam: skoro jej gos brzmi tak nijako, trzeba bdzie dobrze uwaa, bo na pewno nastpi co wanego. - Mieszkaj w Peszcie. Nie przyjedaj tu." Na pytanie czym si zajmuj, jakie maj zawody, obrcia spraw w art i powiedziaa, e mieszkaj z babci. Na wspomnienie babci natychmiast zaszufladkowaam nigdy nie widzianych wujw, bo o babci miaam wasne zdanie, bya osob nierealn i niepodan. C to musi by za kobieta, jeli pozwolia, aby wszystkie jej crki wychowywaa teciowa, zapewne kocha tylko chopcw, nieche wic sobie trzyma swoich synalkw, skoro jest tak niesprawiedliwa. Pogardzaam te Emm Gacsary z innego powodu: niezalenie od wszelkich problemw, w jakie w latach dwudziestych obfitowao ycie urzdnikw pastwowych, kadego miesica wysyao si do tej zagadkowej staruszki pienidze. Wysyao si, ale z jakim komentarzem! Syszaam niezliczon ilo razy, kiedy posyano mnie na poczt, ebym tylko nie zapomniaa o przekazie, wszystko lepsze, ni eby pienidze spniy si do babci, bo gotowa sama po nie przyjecha. Mimo wszystko, chtnie bym zobaczy t pani - mawia niekiedy ojciec i chichota niegodziwie, ale potem powania, bo nie poznawaymy si na jego dowcipie. - Czy kto mam ostatnio widzia?" Nikt - odpowiadaa niechtnie moja matka. - I nie zobaczy." Babcia na szczcie nie pokazywaa si u nas, tylko raz w yciu daa o sobie zna, przysaa mi poczt ksik pod tytuem Czarodziejka z gr.; oprawny w czerwone ptno tomik by w doskonaym stanie, widocznie przechowywano go w wielkim poszanowaniu. Zadedykowaa mi ten podarunek piknym, miaym pismem: Magdusi - Babcia." Moja matka, ktra do tego stopnia kochaa wszystko, co drukowane, e niechtnie wyzbywaa si nawet gazet, chwycia ksik i bez sowa wrzucia j do pieca. Niemal p wieku pniej szperajc w ksikach na targu przy

ulicy Nagykrsi odnalazam i kupiam Czarodziejk z gr, a po przeczytaniu odstawiam j midzy ulubione ksiki z bezradnym smutkiem, jaki odczuwa si, gdy za pno dorcz nam jaki list, ju po mierci nadawcy, gdyby za przyniesiono go w por, moe jeszcze udaoby si uratowa ycie piszcego.. Na szczcie poza babci i dwoma mitycznymi wujami miaam w brd innych krewnych. Jablonczayowie waciwie nazywali si Pethes, ale ju od niepamitnych czasw uywali jako nazwiska swego przydomka szlacheckiego. Mieszkali w Siedmiogrodzie, a take w komitacie Peszt, w Jaszsag, w okolicach Komarom, w Gyngys, w Peszcie, istniaa te linia kecskeniecka; ich drzewo genealogiczne byo wyjtkowo rozoyste, a korzeniami sigao czasw dynastii Arpadw. Terez Csebi Pogany, ktra bya w czternastym pokoleniu potomkini Anny, crki Beli IV*, wysza za Janosa Jablonczayego Pethesa, i w pitnastej generacji po najedzie tatarskim Jablonczayowie z dum powoywali si na to, e w ich yach kry ptorej kropli krwi Arpadw. Byli rozmaici w penym tego sowa znaczeniu, i nawet nie mogli by do siebie podobni ani pod wzgldem wyznania, ani te przekona politycznych, bo pewien kapitan rozwizanego w 1876 roku i przeksztaconego w komitat obwodu hajduckiego, Janos Jablonczay, o ktrym matka czsto nam opowiadaa, mia z pewnoci cakiem inn mentalno ni yjcy w tej samej okolicy, w Nyirseg, Janos Jabo czay, ktry na rok przed wizyt pana Townsona by asesorem sdowym, potem za stolnikiem krlewskim, a pewien Jablonczay, ktry pod koniec XVII w. zostaje skazany na galery za kalwinizm, musi mie niewiele wsplnego z innym Jabloncza- ym, Lajosem, ktry w cztery lata po wydaniu Ucieczki Zalana** podarowa du sum plebanii rzymsko-katolickiej w Szobosz^ l. Byli wrd Jablonczaych wysi urzdnicy, oficerowie armii cesarskiej, a take szeregw Kossutha. Lenke Jablonczay odziedziczya mio do Petfiego po swoim dziadku, oficerze honwedw, ktry wyruszy na pole bitwy w Mezobereny, podobnie jak jego ukochany poeta. Zamordowany w 1849 roku

Jzsef Jablonczay z Siedmiogrodu i jego syn zakoczyli ycic tak samo jak Pal Vasvri*, obydwch zabili Rumuni i pozostay po nich w Bibliotece Telckiego w Marosvasarhcly** tylko herb i piecz. Dzieciom Lenke Jablonczay, dopki byy jeszcze mae, z caej rodziny imponowa poza galernikiem tylko kapitan hajdukw, zachwycay si jego herbem i podoba im si te przywilej kapitana. W herbie na zielonym polu widnia mocno sfatygowany, chyba ju martwy baran, wygldajcy, jakby powieszono go na sznurku, za przywilej polega na tym, e w obwodzie hajduckim, bdcym samodzielnym municypium i posiadajcym prawo miecza, on wanie - kapitan - decydowa o wykonaniu wyrokw mierci. Wiele lat pniej, kiedy nie chroni nas ju dom rodzinny i spotkalimy si z bratem, stwierdzilimy ze miechem, e kade z nas pamita to wszystko, co opowiadano nam w dziecistwie. Mj brat by przez pewien czas oficerem. Teraz miecz naley do mnie" - oznajmi, ja za, ktrej w karierze pisarskiej wci w jakiej formie jawi si baran, poinformowaam go, e mnie, jak wida, dosta si baran, wic niech kacie pilnuje swego. Kiedy mj brat umiera, siedziaam na skraju jego ka. Prbowa rozmawia, ale ledwo mona go ju byo zrozumie. Bezlitosna choroba, ktra najpierw pozbawia go nogi, potem olepia i sparaliowaa, dosiga tego dnia orodkw mowy. Syn Lenke Jablonczay mwi z trudem, i wszystko, o czym chcia nas poinformowa, sprawiao wraenie nieczytelnych sygnaw podwiadomoci, bo przecie przytomny konajcy nie bdzie chyba mwi o kapitanie i mieczu. Crka Lenke Jablonczay kiwaa jednak gow i odsuwajc kodr w miejscu amputowanej nogi widziaa dawny pokj swojego brata, gdzie siedzc na kozetce dzielili si spucizn po kapitanie, i wiedziaa, e to nie kapitaskim mieczem, lecz chirurgiczn pi tak cakiem niepotrzebnie obcito mu nog. Naszli matka znacznie wicej opowiadaa nam o galerniku, radcy krlewskim, Beli IV czy kapitanie ni o swoim ojcu, o ktrym, gdy j wypytywalimy, mwia z przymusem, ale za to dziwnie, bo raz twierdzia, e by ziemianinem, to znw, e nikim, albo urzdnikiem w peszteskiej fabryce Ganza, lub ito byo najzabawniejsze, najbardziej absurdalne kierownikiem kpieliska. (Kalman Jablonczay nie mieszka ze swoj crk, nasza matka widywaa go rzadko i prawie nie znaa.) Za to czsto mwia o swoim dziadku, Klmnie Seniorze, a take O pradziadku Imrem, ktrzy mieszkali w Debreczynie przy ulicy Kismester, w domu wniesionym w posagu Seniorowi przez jego on, Mari Rickl. Posta Seniora, oficera honwedw z okresu walk wolnociowych, i posta Imrego zachoway si w pamici maej Lenke w ten sposb, e obydwaj zawsze tylko siedz, trzeba ich obsugiwa i, jak mawiaa babka, s bezuytecznymi samcami, potrafi robi tylko trzy rzeczy: wojn, dugi i dzieci. W domu przy ulicy Kismester odwiedzaa obydwch, przecie przez dugi czas tylko z nimi moga dzieli swoje osierocenie: wszyscy troje byli osobami zbytecznymi, ciarem dla rodziny, kar bo wymierzon Marii Rickl. Przykuty do fotela tabetyk, a nie - jak mwiono mojej matce reumatyk Senior i sparaliowany w nastpstwie wylewu, ktrego dosta po ataku wciekoci, paskudnie klncy ateista Imre jawili si w opowiadaniach mojej matki niczym dwa nieruchome anioy. Kalman Senior zabawia wnuczk historiami z mitologii i poezj Petfiego i z nieskoczon cierpliwoci i agodnoci stara si j wyleczy z kompleksw; z labiryntu wiecznego strachu, w ktrym tak dugo bdzia Lenke Jablonczay, prowadzia do pokoju Seniora bezpieczna, widna cieka, gdzie nie szy za ni grone afekty maomiasteczkowych Medei. Jej pradziadek Imre, sprony Antychryst w szamerowanym surducie wgierskim, zna zadziwiajco wulgarne sowa, Lenke Jablonczay dziwia si, e nie pada raony gromem, kiedy takim potokiem przeklestw i wyzwisk obrzuca swoj synow, Ricklwn, ktra skazaa go na

wygnanie do pokoju w tylnym skrzydle, jak gdyby to on by winien, e cudowny Kselyszeg, wielki majtek ziemski zdobyty wytrwa prac caego ycia, z ktrego cieplarni wyczarowywa na witeczny Boenarodzeniowy st wiee poziomki i melony, jego syn Kalman, ktry w czterdziestu powozach wysa do paacu nad

brzegiem Kosely orszak lubny na swoje wesele z Mari Rickl, przegra w karty do ostatniego yznego skrawka ziemi, a w kocu wszystko poszo na licytacj, a on, niegdy bogaty ziemianin, zosta na askawym chlebie u kupcwny. Na domiar zego musi y w miecie, gdzie nie wida ani pszenicy, ani skowronkw, ani dzikiego ptactwa, i gdzie nie widuje w ogle nikogo poza lekarzami i sub, najwyej t malutk dziewczynk, a niekiedy take t drug, t urodzon star pand, dugono- s, najmodsz crk marnotrawnego syna Klmna, Gizell. Rzeczywicie obaj paralitycy mieli poza Lenke jeszcze jednego staego gocia: Gizell. Wkradaa si do nich, gdy jej zawzita matka odwiedzaa akurat rodzin lub jechaa na cmentarz; najmodszz trzech sistr, zwanych ironicznie Parkami, gorco kochaa Seniora, ktry stale czyta i deklamowa wiersze, od ktrego zawsze moga co usysze o walkach wyzwoleczych i Petfim, i z t sam litoci, z jak pniej leczya kade chore stworzenie, czy to czowieka, czy zwierz, i przynosia do domu kadego bezpaskiego, wypdzonego psa lub kota, spogldaa take na dziadka, na jego siwe kdziory, nie wiotczejce-nawet w dziesitym dziesitku lat potne uda i suchaa jego zadziwiajcych przeklestw, bo jeli cokolwiek w yciu mogo zaimponowa trzeciej Parce, to tylko odwaga. Imre Jablonczay, pradziadek Lenke i dziadek Gizelli, miao i wcale nie nabonie wzywa mier, sama ParkaGizella czekaa na ni podobnie ponad p wieku pniej, spogldajc ironicznie na ksidza zmruonymi oczami, a potem odwrcia si plecami do ostatniego namaszczenia wlepiajc wzrok w cian. Dom przy ulicy Kismester by czym wicej ni zwykym miejscem zamieszkania, by straszliwym domem Bernardy Alba, gniazdem dzikich namitnoci, straszliw scen. Crka Lenke Jablonczay szczerze si zdziwia, kiedy po przeprowadzce do Pesztu poja, e miejsce, w ktrym ona i jej rodzice spdzili dziecistwo, uwaa si w stolicy za miecin spokojn i naiwn, i e istniej ludzie, ktrzy wierz w duchu, e prowincjusze to atwowierni mieszkacy idyllicznych okolic. Ona zachowaa we wspomnieniach tajemnic rodzinnego miasta, zagadki i namitnoci kryjce si za opuszczonymi aluzjami, ywioow si prowincji. O babce, ktra j wychowaa, onie Seniora, i jej rodzinie

wywodzcej si od Jzsefa Antala Rickla, urodzonego w 1748 roku w Soos, syna Janosa Rickla, administratora dbr Leopolda i Anny Borbali Wagner, a od 1812 roku obywatela Debreczyna, i w ogle o Ricklach opowiadaa Lenke Jablonczay duo i chtnie, nie tak jak o peszteskich braciach i tajemniczej matce, o ktrej skonna bya zdradzi tylko tyle, e pochodzia ze znanej, zamonej i cieszcej si wielkim powaaniem rodziny, ale potem stracia majtek i nie udao si jej te maestwo, i jeli nawet nie miaa prawnego rozwodu ze swoim mem Kalmanem Juniorem, to a do mierci pozostawaa z nim w separacji. To byo wszystko, co dzieci Lenke Jablonczay zdoay ustali na temat swojej babki, o ktrej nawet ciotka Pelikan mwia niechtnie i tylko raz wyrwao si jej; Mama i ojciec to byy lepsze typki!", natomiast do szybko zdoalimy si poapa w dziejach rodziny Ricklw i ycie Marii Rickl, ktra wychowaa nasz matk, wydawao si nam cakiem przejrzyste. Jzsef Anta, urodzony jeszcze w Soos, kupiec, syn Janosa, administratora dbr Leopolda, musia widocznie przez pewien okres swego ycia mieszka w Peszcie, bo Anselmus Rickl pierwszy, dziadek Marii Rickl, ony Seniora, na osiem lal przed spiskiem Martinovicia (w spisku oczywicie bra take udzia jeden z Jablonczaych i oczywicie straci wszystko, co posiada, a na dobitk porzuci te sw kalwisk wiar: Kuf- stein* cieszy si bowiem z saw, Rada Namiestnicza jeszcze gorsz, i a przykro pomyle, jak podczas tej caej sprawy musia si ba nasz krewny, ktry sprawowa urzd radcy krlewskiego!) przebywa w Peszcie, gdzie poluhi Rosin Ivanics, ktr przywiz potem do Debreczyna i otworzy wielki sklep kolonialny w najpikniejszym budynku miasta, obok maego kocioa. Do tego sklepu czsto przychodziy Parki, a take maa Lenke, ktrej wzrok przykuwaa nieodparcie zwisajca od sufitu na linie olbrzymia, wypchana, czarna ryba. Sklep cieszcy si duym powodzeniem znano swojego czasu w Debreczynie jako sklep Pod Tureckim Cesarzem"; Anselmus i Rosina nie tylko kupowali i sprzedawali towary, ale przyjmowali te rozmaite zlecenia. Ich wozy jedziy po caym

kraju z towarem i przyjmoway przesyki, zwaszcza szczeglnie cenne. Kazinczy* w swojej korespondencji niejednokrotnie wspomina o panu Ricklu, za ktrego porednictwem spodziewa si otrzyma cenne ksiki. Syn Anselmusa Rickla, Anselmus drugi, ktry urodzi si ju w Debreczynie, szanowany i powaany"" czonek powstaego w szesnastym wieku Towarzystwa Kupieckiego, by takim bogaczem, e ju nie w przenoni, lecz dosownie mierzy swe srebro na korce i poj za on pann z Debreczyna, Mari Jzef Brunner, crk awnika miejskiego. lub Anselmusa drugiego z Brunnerwn odby si w 1841 roku, osiem lat pniej ich siedmioletnia creczka Mari - babka Lenke Jablonczay -- przeywa po bitwie debreczyskiej okupacj rosyjsk i od niej, naocznego wiadka, Lenke dowiaduje si o tym, e w domu Ricklw, ktry by najpikniejszym domem w miecie, zarezerwowano kwater najpierw dla ksicia Paskie- wicza, potem za dla hrabiego Riidigera. Maria Rickl opowiadaa wnuczce, e hrabia Rudiger stawia na parapecie okna swoje czako, aby byo widoczne z ulicy i aby nikt nie omieli si niepokoi domu, w ktrym mieszka wysoki oficer rosyjski. Siedmioletni Mari Rickl nieodparcie pocigao to niecodzienne nakrycie gowy i Rudiger przyapawszy j kiedy, jak je gaskaa, pozwoli jej bawi si nim, ilekro tylko zechce. W 1912 roku zrobiono Marii Rickl zdjcie, siedzi w wiklinowym fotelu ? patrzy w obiektyw; jest w aobie, ma sigajcy niemal kolan aobny naszyjnik i nie umiecha si, ale te nie jest ponura, spoglda trzewo spod zadziwiajco wielkiego kapelusza, jak gdyby jeszcze raz chciaa uwanie przyjrze si temu wiatu, na ktrym od tak dawna ju przebywa. Lenke Jablonczay powiedziaa, e oddaaby wiele la ze swojego ycia, gdyby jakim tudem moga zobaczy sw siedmioletni babk w domu Ricklw, jak wbiega midzy siedzcych przy obiedzie oficerw rosyjskich, przed ktrymi wcale nie odczuwa strachu, w sigajcych kostek majtkach z falbankami i czaku Riidigera na gowie.

Anselmus drugi mia picioro dzieci, oprcz Marii jeszcze trzy crki, a syna, Anselmusa trzeciego, zabrao zapalenie puc. Zostay cztery dziewczynki, cztery zadziwiajco bogate istoty, i cay Debreczyn wiedzia, e dostan jednakowy posag: po sto tysicy forintw w gotwce -to bya taka suma, e wprost nie mona sobie wyobrazi, ile by to byo na dzisiejsze pienidze po jednym domu w miecie i po jednej posiadoci wiejskiej. Majtek Anselmusa drugiego podczas walk wolnociowych nie tylko nie zmala, ale wzrs, Anselmus pracowa niezmiennie sam, ona pilnowaa subiektw, a kiedy ich wnuki, Klmn Junior i Parki, odwiedzay sklep Pod Tureckim Cesarzem", aden z subiektw nie mia ich niczym poczstowa, dopki najmodsza Parka, najsprytniejsza z nich wszystkich, nie zaczynaa taczy porodku sklepu, eby odcign uwag dziadkw, i skrzypienie desek pod tupicymi trzewiczkami nie pochono odgosu otwierania szuflady. Maria Jozefa Brunner znaa warto pienidza i wiedziaa, jak mona go utrzyma. Wraz z mem starannie ksigowali rezultaty caodziennego utargu, byli wacicielami jednej z maszyn parowych w miecie, wynajmowali myn, ale nie skpili te na cele kulturalne, zwaszcza ha teatr. Codzienne wizyty w teatrze byy ich sta przyjemnoci. Pniej, kiedy nikt si ju tego waciwie qie spodziewa, urodzi si syn, spadkobierca, ale tego nie ochrzcili ju Anselmusem. Przygotowania do obchodw tysiclecia pastwa wprawiy w eufori kraj na dugo przed nadejciem wielkiego dnia - chopca nazwano Gez*. Dugo wydawao si, e bilans walk wolnociowych zamknli zyskiem: kupili za psie pienidze nieruchomoci, ktrych waciciele zuboeli lub poszli na tuaczk. Podczas gdy niemal w kadym domu kto mia powd do paczu, debreczy- skich Buddenbrookw nie dosiga adna strata, rano i wieczorem na klczniku krytym fioletowym aksamitem prosili Krlow Niebios, aby rozpostara swj paszcz take nad sklepem Pod Tureckim Cesarzem". Potem, pewnego dnia, szczcie, ktre odwrcio si od caego kraju i jego mieszkacw, uleciao te z domu przy ulicy Pia, a powodem by kto taki,

kogo nigdy by o to nie posdzali, najmdrzejsza z ich crek, najbardziej podobna do ojca, Maria. Czego nie sprawi ani upadek rewolucji, ni terror po kapitulacji pod Yilagos*, dokonaa szesnastoletnia panienka: Maria sprowadzia na dom Ricklw niepokj, strach, klsk. Dziewczyna poznaa Klmana Jablonczayego i zakochaa si w nim z gwatownoci wrcz nieprzyzwoit. To bya wiksza katastrofa, ni gdy crka krlowej Anglii zarczya si z modym oficerem nie najwyszej rangi. Anselmus drugi i Maria Brunner znali Jablonczaych, kto ich zreszt nie zna w okolicy! Nie liczyo si, e ojciec przyszego zicia, Imre, jest bogaczem, a sam narzeczony spadkobierc powszechnie podziwianego, wzorowo prowadzonego majtku w Kselyszeg i szczyci si te dyplomem, bo ojciec wysa go na studia do Budapesztu, gdzie skoczy inynieri wodno-ldow. Anselmus drugi i Maria Brunner patrzyli z przeraeniem, jak przed ich oknami pod niebieskookim, ciemnowosym, smukym, piknym mczyzn taczy ko. Kupcom na zicia przystoi kupiec, a nie ziemianin, ktrego rodzina wywodzi si od Arpadw i ma wicej pychy ni niejeden ksi. Czego on chce, dziewczyny czy pienidzy? Ale przecie sam jest bogaty, a po mierci ojca dostanie mu si cudmajtek w Kselyszeg. Czego Kalmin Jablonczay moe chcie od Mari? Mari jest tylko mdra, tak mdra, e to ju nawet nie przystoi dziewczynie, ale cho ma zaledwie szesnacie lat, nie jest adna, taczy bez gracji, wosy ma rzadkie, a u fotografa tak ciska r, ktr jej woono do rki, jak gdyby trzymaa gwk czerwonej cebuli. Co ich do siebie cignie, jakie czary? Bg nie pobogosawi tego zwizku, nie moe pobogosawi, ten Imre Jablonczay mia te drugiego syna, lumpa i karciarza, Bel, po ktrym ju dawno lad zagin, jego ona bya jak tam baronwn, ale co to musieli by za ludzie, skoro jedno z dzieci zostao kalek, bo go nie pilnowano, ojciec znik, a dziewczynka spada po prostu ze stou, jak gdzie indziej spadaj talerze. Anselmus grozi, Maria Brunner argumentuje, a Mari stoi przed nimi prosta jak trzcina i pozwala si im wygada. Mari

odziedziczya si po nich obojgu i jest zakochana, nikt nie przeszkodzi jej w tym, na co si szykuje, ona chce by Jablon- czayow, on Kalmana, pod ktrym taczy ko, i bawi j zgnbienie ojca, ktry rankiem w dzie lubu Schodzi do jej pokoju mwic, e kae natychmiast zaprzga i wyjad, mia straszny sen, widzia j w ebraczych achmanach, niech wic zrezygnuje z modego Jablonczayego, c z tego, e podczas rewolucji by najpikniejszym oficerem honwedw; kady, kto go zna, mwi o nim: grand seigneur. Czy mona czu si bezpiecznie przy boku grand seigneura? Mari tylko macha rk, przypina wianek i stwierdza trzewo, e czuje w sobie tyle ywotnoci, aby, gdy jej m, ktry na razie jest jeszcze bogaty, znajdzie si w opaach, wzi cugle w rce. Co do filiera da swego posagu, domu i majtku w Pallag, potem wsiada do przysanej po ni z Kselyszeg, zaprzonej w biae konie karety, za ktr ulic Pia poda do kocioa przy ulicy witej Anny orszak lubny skadajcy si z trzydziestu dziewiciu powozw, olniewajc oczy gawiedzi koliami, piropuszami i klamrami, w ktrych lni kamienie z tysica i jednej nocy. Anselmus drugi mia oczywicie racj. Kselyszeg niedugo zosta w rkach Jablonczaych, poszed pod motek; trudne lala. klski ywioowe i ta gotowo Kalmana Seniora, z ktr przyjmowa kade zaproszenie na partyjk kart, stawa u boku wszystkich przyjaci, ktrzy znaleli si w tarapatach, i stara si zaspokaja yczenia nie tylko wasne, lecz take ludzi, ktrzy go otaczali, nie mogy przynie w rezultacie nic poza licytacj. Jedyny czowiek, ktry potrafiby powstrzyma ten wz pdzcy nieuchronnie ku przepaci, nie mg ju nic pomc, tylko w dalszym cigu wygraa wielkimi piciami i tak ju przeklinanemu Bogu: Imre Jablonczay, dawny administrator Wenckheimw, waciciel Kselyszeg, ktry stworzy raj na puszcie, bezradny i sparaliowany oczekiwa pewnej katastrofy. Kiedy bowiem jego najpikniejsz winnic wybi grad, wybieg midzy bruzdy i wygraajc niebu tak dugo przeklina wadze niebieskie, ktre zniszczyy mu plony, a ze wzburzenia powali go atak apopleksji i nigdy wicej nie stan na nogi. Udzielanie Kalmanowi rad z fotela byo tak samo daremne, jak gdyby prbowa wsta i wyj. Klman z wyszoci odrzuca wszelkie jego propozycje i z rwnie sztywn uprzejmoci kwitowa

uwagi Anselmusa, e powinien rzdzi si inaczej. Sto tysicy posagu Marii Rickl topniao z kadym dniem, i zanim Mari, wtedy ju matka czworga dzieci, prawie stale zajta rodzeniem, karmieniem oraz pielgnacj tecia, zdoaa si poapa, poszo niemal w caoci na dugi Kalmana. W odpowiedzi na wyrzuty ony Senior zdejmuje ze ciany sztucer i mwi, e z labiryntu dugw honorowych zawsze jest jakie wyjcie, on nie ma zamiaru y i myle jak kramarz. Mari jedzie do domu Ricklw, gdzie nie spotyka si ani ze zoliwym zadowoleniem, ani ze wspczuciem; Anselmus auje tego, co si stao, ale jego sklep, ktry stanowi zabezpieczenie dla rodziny na przyszo, nie pjdzie na paskie fanaberie Kalmna Jablonczayego, Mari ma jeszcze troch pienidzy, oni te postaraj si uatwi jej to czy owo, ale ani im si ni pomaga ziciowi. Niech zlicytuj majtek i niech Jablonczay przestanie wreszcie zachowywa si jak udzielny ksi. Oczywicie, jeli Mari chciaaby wrci do domu, przyjm j choby z wszystkimi dziemi, ale nie chc tu ani Seniora, ani tego Bluniercy. O tym za, eby ona, praktykujca katoliczka, w ktrej rodzinnym domu zawsze robi si otarz na procesj Boego Ciaa, moga si rozwie, nie moe by nawet mowy, ale nie zamkn przed ni drzwi, gdyby wrcia bez ma. Mari jednak nie wraca. Nie dlatego e wci jeszcze kocha ma i darzy go zaufaniem, crka Anselmusa po prostu nic lubi traci, Maria Rickl nigdy nie pozbya si nawet zepsutego guzika, a co dopiero ma. Sama z adwokatem wzia udzia w licytacji Kselyszeg, tecia usuna do odlegego pokoju, eby nie sysza motka, Senior wyjecha gdzie na jedynym koniu, jaki im pozosta, a kiedy wrci, ziemia, po ktrej stpa ko, bya ju cudz wasnoci. Mari podbijaa cen, szantaowaa nabywc, Senior patrzy z nienawici, jak si wykca, argumentuje i jak jest gwatowna. Ze szcztkami, jakie udao si im uratowa po zatoniciu okrtu, przyjechali na ulic Kismester, do debreczyskiego domu, wniesionego w posagu przez Mari, i przywieli te ze sob paralityka; trudno byo sucha jego przeklestw i szlochu, kiedy wykrcajc bawoli kark oglda si z powozu za utraconym Kselyszeg. W dniu przyjazdu Maria Rickl zacza si emancypowa i drogo j to kosztowao. Oznajmia, e poczynajc od dzi

przejmuje na siebie rol gowy rodziny i nic bez jej zgody nie moe si tu dzia. Pienidze, ktre s w tym domu, nale do niej, Senior jest ebrakiem i to od niej bdzie od tej pory dostawa na swoje wydatki. Majtek w Pallag ma jeszcze czyst hipotek, chyba bezbony ojciec nauczy go W Kselyszeg, co to jest praca na roli, niech wic zarzdza sprawami Pallag, ponadto ma przecie dyplom, a w caej okolicy same wody powierzchniowe i moczary, nieche si wic wczy do prac przy melioracji. Seniora mona byo waciwie bez trudu nakoni do pracy w Pallag, nie ulkby si te melioracji, ale obwd elektryczny czcy maonkw zostaje przerwany raz na zawsze. Cho mogo si to wydawa dziwne, pikny Senior kocha Mari Rickl i sam, wtedy jeszcze bogaty, nie oeni si z ni dla pienidzy, tylko po prostu wydawaa mu si inna ni wszystkie znajome panny, bardziej twarda, szorstka, nie taka pastelowa: interesujca. Senior w tych dniach jest tylko pozornie zrwnowaony, w rzeczywistoci bardzo mu wstyd, chtnie obiecaby nawet, e odtd bdzie si pilnowa, stara si unika wszystkiego, co mogoby znw naruszy stabilno ich egzystencji, gdyby tylko usysza cho jedno dobre sowo, e co si stao, ju si nie odstanie i dosta cho jeden znak, e Mari mu wybacza, bo przecie kiedy tak bardzo si kochali. Ale kiedy Mari mwi tylko, e przeja wadz w tym domu i sama zajmie si te wychowaniem dzieci, a Senior pojmuje, e ma ju tylko czeka na rozkazy, e trzy creczki i synek maj sucha jedynie Mari, i gdy ona wyrzuca mu, e poza ruin finansow sprowadzi jej jeszcze na kark ojca, ktry nie nadaje si do wspycia z ludmi, i Bg mia waciwie suszno odbierajc mu wadz w nogach, co w nim pka. Senior nie sucha rad i prb ojca, ale uwielbia go i wiedzia, co dla tego starca, ktry cae ycie spdzi na wolnoci, musi oznacza parali, fotel i askawy chleb. Do tej pory al mu byo Mari, teraz jego wspczucie zwraca si wycznie ku ojcu, ktrego gniew z czasem sabnie, i ktry bezradnie tskni, aby ujrze syna. Kiedy ju take i Senior zasiada na zawsze w fotelu, nawet to zostaje mu odebrane, ju nigdy wicej si nie zobacz. Mari nie pozwala na przesuwanie foteli tam i z powrotem. Wiele lat pniej ich czniczk staje si maa Lenke. Jablonczayowie na swj powcigliwy sposb zapewniaj si wzajemnie, e cokolwiek byo, pozostan soli

darni i waciwie nie maj nic wsplnego % Ricklwn. Tego dnia, kiedy Maria Rickl ograniczya kompetencje Seniora mwic z nim, jak gdyby by ekonomem, Senior w milczeniu wyszed z pokoju. Nie poprosi nawet o wybaczenie, nie powiedzia' ani sowa" jg opowiadaa wiele lat pniej Maria Rickl swej wnuzce Lenke. Jak gdybym wtedy po raz pierwszy ujrza twoj matk - usyszaa w pmroku pokoju chorego Seniora trzecia Parka. - Gowiem si, czy te pienidze byy naprawd a tak wane. Powinna bya wyj za kupca." Mari wystartowaa do nowego ycia niemal od punktu zerowego, aby pokaza wszystkim samcom, tak samo temu imieniem Anselmus, jak i dwm wasnym trutniom, e da sobie bez nich rad i wychowa dzieci na ludzi. Nie byo ju zakochanych maonkw, zosta saby mczyzna, ktry wkrtce zacz chorowa, i zostaa te mocna kobieta, ktra bya tak silna, e odpychaa tym ludzi i nauczya swoje trzy crki, aby nie ufay mczyznom, bo aden z nich nie jest towarzyszem i podpor, lecz nicponiem, marnotrawc, wrcz zbjem. Nie wierzy jej tylko najmodsza z crek, Gizella. Ona jedna rozpoznaje Janusowe oblicze Seniora, ktry jednoczenie udaje rozbawionego francuskiego markiza i Oniegina, Seniora, ktry czyta, deklamuje i opowiada o tajemnicach gwiedzistego nieba, ktry wszystko wie, wszystko zria, widzia Petfiego, bra udzia w walkach, piewa, gra na fortepianie, potrafi zorientowa si w kadym terenie i z ktrego oczu promieniuje ku niej tyle mioci: dugie lata nikt z tak dobroci i zrozumieniem nie spojrzy w brzydk twarz Gizelli. Kiedy w poowie lat osiemdziesitych dyskretna choroba nie pozwala mu ju pracowa w majtku ani przy melioracji i musi przeprowadzi si do skrzyda dla chorych, Mari nie ma dla niego nawet odrobiny litoci. Ale Gizella nigdy nie zapomina, e to od ojca syszaa po raz pierwszy o Byronie i Lermontowie, o Mgawicy Andromedy, o wiatach Parya, o sprawie Arkadii*, o wojnie trojaskiej i, cho przez cae ycie odczuwaa skutki beznadziejnej biedy, w ktr wpdzi ich wszystkich niedorzeczny styl ycia ojca.

staa przy nim do mierci z niesabnc wirnoci. Kiedy Senior, niczym Kafkowski karaluch, zostaje wygnany do tylnego skrzyda w ssiedztwo ojca, Klmn Jablonczay Junior ju od dawna wodzi matk za nos i wymierza jej taki cios, po ktrym Maria Rickl nie moe si ju podnie. Mari ufaa tylko jednemu samcowi, wasnej krwi, i mijrfa nadziej, e Junior przez rozsdne, bogate maestwo dwignie rodzin do dawnego poziomu, a wtedy ona znw jak rwna z rwnymi zasidzie przy stole Anselmusw w domu Ricklw. Ale Junior, miast ratowa rodzin, utopi resztki rozumu w obrzydliwych moczarach Sarret. Wwczas odwrcia si take od niego i zabronia, aby mu ktokolwiek pomaga lub choby wdawa si z nim w rozmowy. Znw jedna Gizella ma czelno by nieposuszn, Gizella zawsze skonna jest nadstawia karku za tych, ktrych kocha, a Seniora i Juniora kocha z jednakow moc. Odziedziczya po matce nieadn twarz, jej przekor i si, ale ma ciemnoniebieskie oczy ojca i brata, oczy, ktrymi ledzili gwiaz- dy, gdy zapada zmrok, a take ich nieodpart potrzeb, aby tylko tak, dla wasnej przyjemnoci, mamrota pod nosem strofy wierszy i stara si w wyobrani docign wiatr na dzikim pusztaskim rumaku. Aczkolwiek Maria Rickl pisaa starannie i ze znon ortografi, to nie prowadzia jednak dziennika, jak jej syn Kalman. Nie zostao te po niej wiele zdj, bardziej wiarygod- ny jej portret ni fotografie, uwieczniajce modziutk narzeczon z r w rce, wdow w aobnym stroju, z maym koczkiem na czubku gowy i nosem jak trba, czy staruszk, ktra spod modnego kapelusza chodno spoglda w obiektyw, stanowi jej ksigi gospodarskie, ktre Lenke Jablonczay przechowaa przez dwie wojny wiatowe. Crka Anselmusa drugiego zapisywaa wydatki z dokadnoci ce do krajcara, nie zapominaa nawet, za ile ofrankowano jaki list lub ile daa czowiekowi z mapk czy stawiajcej karty Cygance i ile kosztowao j obejrzenie wypchanego rekina. Kupcwna czsto dawaa na cele dobroczynne, czciej,"ni mona by si tego po niej spodziewa, niemal na kadej stronie ksig mona znale wiadectwo tych datkw. Dawaa pienidze ebrakom, stowarzyszeniu kobiet, studentom kalwiskim, pacia na loteri honwedw, na Muzeum, na sztandar stray ogniowej, na dziew

czta harfiarki, na biednych aktorw, na akcje stowarzyszenia kobiet, na benefisy aktorskie, na dziewczynki z domu sierot, na pogorzelcw, na rannych z Boni, a take wspieraa ebrzce zakonnice i inwalidw wojennych. Wpisy zdradzaj rwnie, co w domu przy ulicy Kismester grywali na fortepianie firmy Bechstein Kalman Junior i trzy Parki, a pniej przysza spadkobierczyni nut, Lenke Jablonczay, dopki nie posano jej do szkoy muzycznej. Maria Rickl zapisywaa ceny nut, std wiemy, e w salonie Jablonczaych grywano: lAszl Hunyadiego, Las, las, gsty las, Morceaux de Salon, Wgierskie pieni ludowe, Traviat, Maego ksicia, Dzwony z Corneville, Cam- panell, Marsz turecki, Fausta, Pie Molinaryego, wiegot ptakw. Kupowano wicej nut ni obrazw czy dzie literackich, wrd zapiskw uwidocznione s jedynie dwa kupione (na raty) pejzae, i cho w kadym roku wystpuje prenumerata Mode- welt", a kade dziecko dostaje poza podrcznikami elementarz niemiecki, Deutsches Lehrbuch, gramatyk francusk, rne ksiki ilustrowane i Ksik Flri (t kupuj wielokrotnie, pierwsz dla Juniora), katechizm, ksieczk do naboestwa i piewnik -- poza dziecinn ksik o Kinizsim* znajdujemy tylko wzmiank o .zakupie kalendarza i ksiki kucharskiej. Z pienidzy wydanych na literatur pikn rozlicza si kupcw- na w swoich ksigach tylko raz: 13 lipca 1879 roku paci oszaamiajc sum za ozdobne wydanie dzie Petfiego: siedemnacie forintw i dwadziecia krajcarw. (Cena kbka czerwonej baweny do cerowania wynosi dwa krajcary, caego salami - dziewidziesit, srebrnego piercionka - jeden forint, a nowa krynolina Marii Rickl kosztowaa zaledwie cztery forinty czterdzieci krajcarw.) Na dzieci wydawaa Maria Rickl duo: poczynajc od ptna do bandaowania ppuszkw, czepeczkw, nocniczkw i grzebykw, niemowlta otrzymyway kawaki korala do gryzienia, ktre miay uatwi zbkowanie, pcienne liniaczki, czapeczki, zasypk, zgrzebne ptno; pacono za przekucie im uszu, kupowano pioszki, lalki, zajczki, czekoladki przeciwko robakom, Maria Rickl opacaa mamk, kupowaa poczoszki, rczne koronki, holenderskie ptno, pik, grzechotki, lepsze

poczoszki, batyst, ptno na koszulki, miodowniki, koszyczki, niezliczone okcie tkanin ubraniowych, cajg, aksamit, skrzane buciki, sukienne i somkowe kapelusze. Kalman dostaje kompletny strj honweda, buty z cholewami, liczne kamizelki, marynarki, spodnie, dziewczynki otrzymuj parasolki, sukienki,-potem maszyn do szycia, za Kalm&n strj salonowy, a gdy koczy siedemnacie lat - rkawiczki balowe, bilety na wieczorki na przystani i na wszystkie bale. Na wychowanie dzieci Maria Rickl nie auje niczego, kupuje rysiki, tabliczki, kajeciki egzaminacyjne, zeszyty, teczki, poza przyborami szkolnymi ma jeszcze wiele innych wydatkw, paci nie tylko czesne za czworo dzieci, ale rwnie za lekcje prywatne, za nauk rytmiki, lekcje francuskiego, paci nauczycielce muzyki, wychowawcy syna i wychowawczyni crek, a ponadto kadego roku daje nauczycielom prezenty, jednym w zocie, innym w naturze. Kupcwna cakiem wyranie nie ma zamiaru zmienia trybu ycia, do jakiego przywyka w domu rodzinnym i w Kselyszeg, wrcz przeciwnie. Z jej zapiskw wynika, e wszdzie jedzia dorok - do matki, do siostry Ry, na cmentarz, na wieczorki do Kasyna, na bale, na koncerty, do zotnika, do cyrku, do teatru, na wystawy, do galerii obrazw, do Pallag z dziemi, na spacer do lasu, i pamitaa te o wszystkich uroczystociach rodzinnych Ansclmusw, do ktrych nie ywia urazy, e niegdy pomogli jej tylko dobr rad. Maria Rickl dosza do wniosku, e stanowisko rodzicw byo uzasadnione, nieuzasadniona bya pycha i powieciowy sposb bycia Jablonczaych, i bya w wystarczajcej mierze Ricklwn, aby znajdowa rado w tym, e widz, jak sobie radzi. Zanosi matce na imieniny ozdobn sakiewk, aksamitny stroik na gow, obrus, mantylk, na urodziny chustk z angory, przykrywk na kasztany*, ojcu na Gwiazdk haftowane pantofle, pniej wieniec na grb, starszej siostrze Rzie haftowane podwizki, drugiej siostrze portfelik na klucze, Gizic batystowe chusteczki. Sama te ubiera si adnie, kupuje kosmetyki, woalki, koronkowy kapelusz, kapturek, gorset, czepki, konierzyki, pira i pery do wosw, rkawiczki balowe, odwitne pantofle, aksamitny kaftanik,

perfumy, wachlarz i jedwabn parasolk. Regularnie w kade wito Zmarych jedzi dorok na cmentarz katolicki - zapala trzydzieci lampek - rozdziela midzy zmarych czonkw rodziny wiece i z rwn regularnoci zamawia co tydzie fryzjerk do domu, co kwarta stroiciela fortepianw i sumiennie zapisuje w rubryce wydatkw, e w cigu trzech lat dwukrotnie kupia wkadk, a raz nawet ca tres z trzech splotw na uzupenienie swych rzadkich wosw. Prowadzi oywione ycie towarzyskie, zgadza si zosta matk chrzestn przy bierzmowaniu i kupuje dziewczynie zoty krzyyk, jest te obecna na lubie swej kuzynki, Natalii Drahoty, ktr obdarowuje haftowan szkatuk. Kiedy dziewczta zaczynaj dorasta, chodzi z nimi na Kranzchen, na wieczorki, kupuje im biae gorsety, szpilki i kwiaty do wosw, bilety wizytowe, koronkowe chusteczki, bordiur na parasolki, dwm starszym kae zrobi fotografie, ktre rozsya rodzinie. Bywaj wszdzie tam, gdzie tylko istnieje nadzieja, e zostan zauwaone, chodz na bale do stowarzyszenia kobiet, do Towarzystwa Kupieckiego i na bale maskowe; dopki s mae, zabiera je co rok na bale dla dzieci. Juniorowi kupuje zawsze na Wielkanoc wod ran na migus, po jakim pojedynku - ld na ran i pdzel do rozprowadzania lekarstwa. Pokazuj si na kadym pikniku, balu w stowarzyszeniu kobiet, wieczorku prawnikw i lekarzy, zabawie u kupcw i urzdnikw, na wszystkich loteriach i co wieczr w teatrze. Dwie starsze Parki ciesz si duym powodzeniem, ale Gizella jest niestety nieadna, modzi ludzie chc z ni tylko rozmawia, nie taczy, nikt nie dostrzega jej piknych, wymownych oczu, za to wszyscy sysz kujce, zjadliwe, niekiedy wrcz niegodziwe uwagi; dziewczta dr przed jzyczkiem Gizclli, chopcom za nie przychodzi nawet na myl, e Gizella te jest kobiet, a przecie gdy rzucajc uszczypliwe uwagi ciska kurczowo swj bukiecik i dowodzi, jak to gupio tak si krci po dusznej sali, omal nie pknie jej serce, tak bardzo chciaaby usysze dobre sowo, zobaczy oczy byskajce na jej widok - dugo nic stanie si to jej udziaem. Maria Rickl wydawaa te sporo na lekarza i lekarstwa dla czworga dzieci, ma i tecia. Ona sama poza poogiem, kiedy to obdarowuje akuszerk i kpielow, nie wydaje na swoje choroby. Czytelnika jej ksig gospodarskich najbardziej zadziwia, e

tak dokadnie i plastycznie przedstawia histori swojego ycia crka Anselmusa drugiego, o ktrej wszyscy, ktrzy j znali, mwili, e nie interesuje si literatur. Dopki istnia dawny zwizek midzy ni i tak ukochanym, tak starannie wychowywanym synem, wpisy mwi zawsze o Kalmanku i bije z nich wprost szczcie, e Kalmanek znw mg co dosta wysokie buty, pirnik, ywy, pik, wiosenne, letnie, jesienne lub zimowe ubranie, farby, brystol do rysowania, nowy kapelusz, zeszyt. Pniej Kalmanek staje si Kalmanem, jego imi znika z ksig i latami nie ma na jego temat nic poza kilkoma notatkami, e w domu przy ulicy Kismester kupiono znaczek pocztowy -- rzadko wysyao si listy do kogo innego. O zerwaniu stosunkw mona si dowiedzie z ksigi z roku 1881, cho nie ma tam ani sowa o tym, co zaszo. Klman wraca wtedy z Grazu bez grosza przy duszy, ma dwadziecia jeden lat i matka w upokorzonej, zawiedzionej mioci niemal policzkuje go sum, ktr mu daje: Mojemu synowi Klmanowi 10-go: 25 krajcarw, 16-go: 20 krajcarw." Czowiek z mapk dosta w swoim czasie czterdzieci. Mimowolna stylistka wypowiada te sw opini o mu. Dopki trwa mio, m dostaje duo - fajk, jedwabny krawat, etaerk, ardinier do pokoju, kiedy natomiast wizy maeskie rozluniaj si, podarunki nabieraj wyranie praktycznego charakteru. M zaczyna nagle dostawa flanelowe skarpetki, potem onuce i jeszcze tylko dziewczta staraj si ratowa sytuacj, jedna z Parek haftuje co ojcu na stolik, a Gizella dostaje siedemdziesit cztery krajcary na upominek gwiazdkowy dla ojca". Po onucach przychodzi ptno na koszule i kalesony, to samo zreszt dostaje Blunierca, ktrego Maria Rickl nienawidzi tak bardzo, e niezdolna jest nazywa go teciem i zawsze pisze o nim: starszy pan. Starszy pan rwnie dostaje ptno na koszule i kalesony. Podarunki dla ma od czasu zupenego ochodzenia stosunkw skadaj si ju niezmiennie z tuzina bd p tuzina chustek do nosa wzbudzajc w czytelniku ksig uzasadnione podejrzenie, e Kalman Senior cierpia na chroniczny katar lub nieustannie paka, niszczc dwanacie chustek rocznie. Zapiski Marii Rickl to grona lektura. Crka Anselmusa drugiego kupuje bilet na wieczorek Wesoych Starszych Panw, podczas gdy w domu czekaj na ni

dwaj rzadko weseli starsi panowie, przykuci do swoich foteli, i kady z nich dostaje ju tylko ptno lub chustki, a kiedy K&lman Junior, ojciec Lenke Jablonczay w 1881 roku wkracza midzy wesoych staruszkw Marii Rickl, jej podarunek gwiazdkowy dla niego jest taki sam jak dla innych samcw wyrzuconych z serca kupcwny: p tuzina chustek do nosa.

Nasza matka nienawidzia swoich rodzicw. Sowo nienawi" nigdy nie zostao wypowiedziane, sami odgadlimy, co kryje si pod jej niejasnymi wyznaniami. Ledwo ich znaam..." (Jak to moliwe, jej ojciec umar, gdy mj brat by ju na wiecie, babk widziaam na wasne oczy, otworzyam jej drzwi, nie majc pojcia, kim moe by ta strasznie wygldajca kobieta, ktra staa za progiem i na mj widok z umiechem, ktry rozjani nagle jej obrzk twarz, powiedziaa: Jeste na pewno crk Lenke, Magusi.") Ojciec nas nie kocha..." Dugo gowilimy si nad tym dziwnym stwierdzeniem, nie rozumielimy, co te waciwie mogo si wydarzy w domu Ja- blonczaych. Bo oczywicie zdarza si, e matka nie troszczy si o crki i w kocu staje si dla nich niemal obca, bywa te, e ojciec nie kocha swoich dzieci, ale to jednak byo niezwyke, tym bardziej e crki Juniora nie byy w tym wzgldzie jednomylne. Co do Piroski - ciotki Pelikan - kiedy umara i przejrzano jej szuflady, okazao si, e do mierci przechowywaa wszystkie utwory Klmna Jablonczayego, co zatem musiao j wiza z tym tajemniczym czowiekiem, e nie wyrzucia tego, co jej starsza siostra Lenke cisnaby nie czytajc do pieca. Rwnie modsza ciotka, Irn, gdy spotykaa si z moj matk, zadawaa stereotypowe pytanie: Wysaa pienidze biednej mamie, Lenke?", i w jej gosie nie byo rzeczowego zainteresowania, tylko wspczucie. Kiedy po mierci ciotki Piroski spucizna po Klmnie Jablonczaym dostaa si w moje rce i przeczytaam, co pisa, znalazam dla niego usprawiedliwienie. Tylko dla penoci obrazu wypytywaam krewnych i odwiedziam miejsca, gdzie yli Gacsryowie i Jablonczayowie, bo waciwie

po zakoczeniu lektury wiedziaam ju, e moja matka mylia si, to nie jej rodzice byli obojtni i odpychajcy, leczona brzydzia si nimi, tylko e nawet w duchu nie omieliaby si tego sformuowa, przecie jeszcze i dzi dziwimy si, gdy kto nienawidzi ojca i matki, a c dopiero w czasach dziecistwa Lenke Jablonczay, kied^ nie wolffo byo mwi o wielu takich rzeczach, ktre ju teraz nie stanowi tabu. Zrobio mi si smutno, kiedy pomylaam, e to wszystko - w kocu co to takiego byo, o czym wszyscy w czasach mojego dziecistwa milczeli? - zrozumiaam dopiero teraz, a nie wtedy gdy ya jeszcze moja matka. Gdyby Lenke Jablonczay przeczytaa spucizn po swoim ojcu, odnalazaby ten dowd, ktrego nigdy nie szukaa, ale ktry mgby nada inny kieruiysk jej yciu, i gdyby go dostaa w rce we waciwym czasie, inaczej mylaaby te o matce, ktr czynia odpowiedzialn za swoje poraki, przede wszystkim za to, e nie moga zosta on cudownego Jzsefa, i ktrej nigdy nie daa szansy obrony. My, wnuki, mielimy najdziwniejsze informacje o naszym dziadku. Pierwsz nasz informatork bya matka, ktra, jeli tylko moga tego unikn, nigdy o nim nie mwia. Za czasw mojego dziecistwa, kiedy szymy razem na cmentarz, zaobserwowaam, e zawsze cauje krzy Marii Rickl i gadzi te granitow pyt, na ktrej wyryte s nazwiska Kalmna Seniora i Imrego Bluniercy, ale nigdy nie dotyka zoconych liter: Kalman Jablonczay Junior. Jeli kiedykolwiek rozmowa schodzia na jej ojca, matka zawsze staraa si zmieni temat, a gdy jej si to nie udawao, mwia tak rihiei e zauwaaam to ju jako mae dziecko. Ze sw matki wynikao, e jej ojciec oeni si modo i nierozwanie, by karciarzem, grywa na wycigach, traci pienidze, zreszt rzadko si z nim spotykaa. Wie na jego temat tyle, e koczy studia techniczne za granic, by inynierem, tak samo jak Klmn Senior, przez pewien czas pracowa w Peszcie w fabryce Ganza i by bardzo biedny, ale czasami gospodarowa te na wsi i by kierownikiem kpieliska. Jeli doda do tego jeszcze to, co syszaam od ciotki Piroski, e mj dziadek by lepszym typkiem, atwo zrozumie, e wytworzyam sobie niezbyt pocigajcy portret Klmna Juniora. Pniej, w miar jak dorastaam, zaczy zastanawia mnie rne sprzecznoci w je-

go yciorysie. Skoro skoczy studia za granic i pracowa u Ganza, to dlaczego nie w charakterze inyniera, tylko urzdnika, a skoro ju zosta urzdnikiem, to jakim cudem mg gospodarowa na wsi, a jeli ju, to dlaczego w metryce mojej matki w rubryce zawd ojca" napisane jest posesjonat", i czego jako posesjonat szuka w kpielisku? Matka przed zbliajc si mierci, sama ju po osiemdziesitce, zachmurzya si kiedy bez adnego powodu i popijajc kaw zauwaya, e ostatnio czsto przychodzi jej na myl Junior, moe powinna bya zachowywa si wobec niego serdeczniej, bez uprzedze, w kocu by przecie jej ojcem. Diaba tam by - odparam rozdraniona - przecie sama opowiadaa, e wystarczyo jedno sowo, aby ci na awsze odda, kiedy twoja babka powiedziaa, e chce ci wzi na wychowanie. Pikny mi ojciec, nieodpowiedzialny, pody." A jednak - zamylia si matka teraz ju sama nie wiem. Moe si myliam." Mylia si? -- spojrzaam na ni - odkd tylko pamitam, nie miaa dla niego jednego dobrego sowa, co ci teraz napado? Wasna matka wyrzeka si go, to by straszny typ." Wybiam jej z gowy te niespodziewane wyrzuty sumienia, matka umilka i nigdy wicej nie rozmawiaymy ju o moim dziadku. Portret podego Kalmana Jablonczayego by tak doskonay, e powinnam bya wczeniej nabra podejrze: nie ma w yciu tak idealnych form. Pewnego razu, kiedy byam mod dziewczyn, zrobiam jak bezczeln uwag na temat Jablon- czaych, i Gizella, trzecia Parka, ktra wanie u nas bya, skoczya na mnie jak ry. Co ty o nas wiesz? -- krzykna i gos miaa zmieniony z gniewu. -- Co ty o nas wiesz, ty cholerna Szab?" To bya wielka scena, obydwie mamy bowiem urozmaicony sownik, w kocu jednak modsza siostra mojego dziadka opucia pole bitwy, gdzie w ariergardzie chichota obudnie Elek Szab, a matka, niczym parlamentarzystka, biegaa od jednej strony do drugiej. Z bramy, niczym ostatni wystrza armatni, rozlegjo si jeszcze: ,,Jeli wbrew temu wszystkiemu, co d w yciu dogryzie, zostaniesz taka mia; taka dowcipna i taka zdolna, moesz si do mnie zgosi!" -- i sylwetka Gizelli czerniaa ju na ulicy Hunyadiego. Moja matka bya chmurna, ja triumfujca. Nie miaa racji" -- powiedziaa matka. Od ciebie wiem, jaka to bya solidna firma" -odparowaam. Nic

nie wiesz - rzeka z nieszczliw min. - Nie jestem ju nawet pewna, czy aby ja sama wiem. Obym ci bya nigdy o nas nie opowiadaa. Moe si myliam. Gizi jako siostra mojego ojca znaa go lepiej ni ja, duej. Ja byam tylko zranionym i sabym psychicznie dzieckiem. Gizi moga go lepiej oceni, a ona go uwielbiaa." Uwielbiaa - teraz ju ja atakowaam - jakby mona byo uwielbia twojego ojca, sama opowiadaa, e syszc, jak rzzi w agonii, marzya, eby si to ju wreszcie skoczyo, bo wydaje takie straszne dwiki, a dla ciebie nie stanowi to adnej rnicy, czy yje, czy te umar, bo dla ciebie zawsze by zmarym!" Tylko spojrzaa na mnie, niemal bagalnie, ebym nie przypominaa jej tego, co mwia, a ja jtrzyam dalej: Od ciebie wiem, e nie mona go byo kocha, a jeli Gizi go jednak kochaa, mwi o tym tylko po to, eby nas denerwowa." Ale naprawd - szepna matka - wszystkie siostry go uwielbiay, pamitam, a Gizi najbardziej. Wielbia go. Gizi bya Melind." Jak znw Melind?" zainteresowaam si. Melind. Kady w tym domu mia jaki pseudonim, po swoim dziadku odziedziczya t pasj, eby wszystkim nadawa nowe imiona. Gizi bya Melind. Twj dziadek te mia niezliczon ilo pseudonimw, ale ja ich nie znam. Wiem tylko, e Gizi bya Melind." Melind? - patrzyam na ni z niedowierzaniem. -- Dlaczego akurat Melind?" Mieli swoj piosenk - szepna ze smutkiem moja matka i jej aosny gos tak bardzo nie licowa z tym, co mwia, e do dzi dwiczy mi w uszach. - Gizi taczya na stole wrd szklanek, a twj dziadek klaska w donie i piewa: Och, Melindo, dlaczego jeste tak kurw, och, dlaczego, skoro si moesz obej bez tego?" Co takiego?" - wykrzykn mj ojciec z zachwytem. Tak piewa" -- wyjkaa matka. Elek Szab wali si po kolanie, dusi si wprost ze miechu, ten, kto cho raz widzia trzeci Park ubran wiecznie na czarno, w dziwacznym kapeluszu ozdobionym wyleniaym ptasim ebkiem, dwigajc tajemnicze przedmioty w nicianych szydekowanych torbach, naprawd mg sobie kojarzy z Gizell Jablonczay wiele poj, tylko tego jednego nie: kurwa. A co ona na to? - zamiewa si mj ojciec. - Zrobia mu awantur? No mwe!" Tego te nie powinnam bya opowiada -- odpara ze smutkiem moja matka. - Ze wszystkiego robicie sobie kpiny. Gizi odpowiadaapiosen-

k: DIatego jestem tak kurw, och, dlatego, e wida nie mog si obej bez tego. I nie ma w tym nic do miechu." Ojcu zrobio si niemal sabo z radoci, za to ja spowaniaam, bo nie wychodzia mi amigwka: co naruszao porzdek. Twarz trzeciej Parki zmienia si w jednej chwili, i od razu podejrzliwie pomylaam o jej yciu erotycznym. Co mogo o sobie wiedzie to rodzestwo, skoro piewao takie piosenki, widocznie trzecia Parka te bya lepszym typkiem, jak moi dziadkowie. Nieche ci Bg ma w opiece - rzeka matka - to straszne, jak ty nic nie rozumiesz. Oni si tak bawili. Ty te lubisz si bawi i masz to po swoim dziadku. Gdyby Gizi naprawd bya dziwk, twj dziadek by j zabi." Lepszy typek. Karciarz. Koniarz. Inynier. Urzdnik. Rolnik. Kierownik pywalni. Wesoek. Posesjonat. Str moralnoci. Nie kocha swoich dzieci, ale, jak wida, kocha siostry. To jednak nie przeszkadzao mu by tym, kim by, nie dba o wasn rodzin, a moj matk podarowa jak niepotrzebne szczeni. Nie mia serca. Klmn Jablonczay? - zapytaa najmodsza z moich ciotek, wanie ta, ktra nosia inne nazwisko. - Mwisz o moim ojcu takie bzdury? Nie byo lepszego, bardziej kochanego i czuego czowieka." Oczy jej wypeniy si zami i popyny sowa o ojcu, ktry by taki, jak czowiek w dziecistwie wyobraa sobie Boga, mia tak absolutn wadz, by tak nadzwyczaj dobry, tak chtnie obdarowujcy, taki mdry, kochany, niezapomniany. O, gdyby ojciec nie umar tak modo, gdyby mg y! Moja nielegalna ciotka pakaa, a kiedy podniosa zapakan twarz, zakuo mnie w sercu, tak bardzo przypominaa mi matk. Lenke Jablonczay starannym wysikiem caego ycia zatara prowadzce do szanowanego, mieszczaskiego domu lady dwojga lepszych typkw", nieatwo mi byo naszkicowa postacie, ktrych nigdy nie widziaam. Jaki by w kocu ten Junior, majcy crk, ktra nim gardzia, a take drug, ktra go ubstwiaa, majcy siostr, ktra kochaa go nad ycie, i matk, ktra si go wyrzeka? Bya w jego yciu kobieta, ktra powicia mu wszystko - matka mojej nielegalnej ciotki - i inna, ktra od niego ucieka - moja babka, Emma Gacsry. Nie miaam nawet jego portretu, po matce zostao wiele albumw penych fotografii rodzinnych, ale nie zachowaa ani

jednego zdjcia swoich rodzicw. Wiedziaam o istnieniu pewnego portretu, ktry mgby mi w pewnym sensie pomc, pamitaam, e ciotka Piroska trzymaa fotografi swoich rodzicw w swojej sypialni. To zdjcie znikno po mierci ciotki, poniewa jednak jej syn i crka bardzo chcieli mi pomc w napisaniu Starowieckiej historii, przysali mi wszystkie stare zdjcia, ktre udao im si wyszuka, i w ten sposb odnalaza si Maria Brunner, ona Anselmusa drugiego, w szamerowanej krynolinie, i Imre Blunierca, ubrany jak Mihly Cokonai Vitez, z brod jak stary Kossuth. Fotografi mojego modego dziadka odkryli Nagybkayowie, to oni zawieli mnie do owdowiaej kuzynki mojej matki i podczas rodzinnego podwieczorku, kiedy, ju przeszo godzin przegldaam najrniejsze albumy, ujrzaam nagle dwie zwrcone ku sobie twarze, modego mczyzny w kapeluszu z podwinitym rondem i bardzo eleganckim garniturze w pepit i modziutkiej kobiety, ktra miaa na gowie kapelusz przystrojony z boku woskowymi czereniami. Kuzynka mojej matki pod kadym zdjciem napisaa, kogo przedstawiaj, ale domyliabym si i bez tego. Z twarzy Kalmana Jablonczayego patrzy na mnie mj brat, twarz Emmy Gacsry bya moj mod twarz. Kiedy piszc ju t ksik zabraam ze sob do Srret zdjcie Emmy, aby w ten przynajmniej sposb, zaklta na papierze, moga jeszcze raz wrci do miejsca, gdzie kiedy bya szczliwa, w pobliu kocioa jej synnego dziadka-kaznodziei, na ulicy Nagy, pewien bibliotekarz spyta mnie przed wieczorem autorskim: Czy to pani matka?" Zrobi zabawn min, kiedy odpowiedziaam mu, e babka. Oprcz zdj rodzinnych przysay mi dzieci ciotki Piroski rwnie to, co dziki ich matce zostao ze spucizny po dziadku: tomiki poezji Klmna Jablonczayego, tom opowiada, dziennik. Jadc do Srret szuka ladw mojej babki, Emmy Gacsry, miaam ju pewne wyobraenie o Klmnie Jablonczaym Juniorze. Kiedy czowiek przeczyta tom opowiada, sto siedemdziesit dziewi wierszy i dziennik, to jeli nawet ni jest krtka i rani skr doni, ju j trzyma i zblia si do Minotaura w Labiryncie. Jeden spord trzech tomikw, ktre dostaam, to wydany w Debreczynie, drukowany w drukami Csokonaiego zbir

opowiada, wiat puszty, ilustrowany przez Mih&lya Ttha Knyvesa, dwa pozostae to bruliony. Pierwszy pochodzi z czasw kawalerskich, jest w sztywnej okadce, elegancki, niebieski ze srebrn winiet, na ktrej widnieje nazwisko Klmna Jablonczayego, drugi jest ju z uboszego okresu ycia, to zwyczajny, gruby szkolny brulion w kratkowanej okadce, z wasnorcznie wycit i naklejon nalepk w ksztacie chmurki, na ktrej starannie wypisa obwiedzione niebieskim atramentem, wycieniowane niebieskim owkiem litery: Poesie. Na kocu pierwszego zeszytu jest dziennik. Tygodniami wczytywaam si w jego wiersze i listy miosne mojej babki, ktre rwnie znalazam w tym brulionie. Kiedy uwolnisz mnie z tego nudnego wizienia? -- wypakiwaa si na czerpanym papierze. - Wci o tobie myl. Dzi przed poudniem biaa myszka wycigna mi los." Nie wstydziam si zrobi rejestru imion panien i matek, ktre mj dziadek uwieczni kaligraficznym pismem w latach 1876-1906, od szesnastego roku ycia do ostatniego zapisu. (Pisa przewanie czerwonym atramentem, przyozdabiajc drobnym wzorem kwiatowym niedyskretne informacje.) Matki oznacza te tajnym szyfrem -- znaam (ju jako babki i prababki) niemal wszystkie osoby z szacownych rodw debreczyskich wystpujce w tym rejestrze -- studiujc wic 'dziennik mojego dziadka gowiam si, jak mona by rozszyfrowa kryptogramy i co oznaczaj tajemnicze znaki. Jest wrd nich ksztat krzya, jest znak podobny do bety, pochya, przekrelona litera v", jest p" i c" z kropk porodku. Tylko do dwch znakw napisa wyjanienie: u" z kropk porodku oznacza: od dawna mnie nie interesuje, a z dwiema kropkami: Auch nicht. Zrazu zastanawiaam si take, dlaczego tak czsto zmienia si w brulionach charakter pisma, potem i to stao si proste, pod paroma wierszami niemal nieczytelnym maczkiem wyjani tajemnic: Przepisywa mj przyjaciel Gza Sten- czinger; przepisywaa moja siostra Ilona, moja siostra Gizella, moja siostra Margit, mj przyjaciel Lajos Gref." Dziadek w czasach kawalerskich kocha si w nastpujcych paniach: Mariska Kovcs, Ra Bruckner, Ilona Balogh, Veronka Szab, Mari Fazekas, Milly Kontay, Irma Fucks, Ilka Gutt- mann, Piroska Csanady, Mariska Klmnchey, Terka Gll,

Natalia Drahota (przy jej imieniu dopisa pniej: nie trzeba), Laura Guttmann, Janka Zagyva, Margit Csandy, Ilonka Csa- nak, Mariska Nnssy, Ilka Mak, Paula Zucker, Ella Varga, Ilonka Csandy, Zsf ika Lowenberg, Erzsi Orosz, Ra Nnssy, Zsuzsika Pirnszky, Irn Filots (ta daje mu piercionek, przyjmuje dar z najwikszym spokojem, aby pniej ofiarowa go swojej siostrze Margit), Erzsi Nnssy, Nina Beszler, Linka Fehr, Erzsike Nagy, Gizella Rvsz, Terz Hubay, Mariska Nagy, Anna Mrkus, Szerena Kllay, Erzsike Riedl, Agnes Ferenczy, Anna Budhzy, Gizella Szepessy, Melnka Grsz, Ilona Pallay, Piroska Sesztina, Erzsike Beke, Piroska Balogh, Ilka Vojnovics, Irma Gltl, Irma Segenweiss, Mariska Kubinyi, Jozefa Brunner, Gizella Mezey, Gabriella Lux, Paula Otte, Roza i Ida Brunner, Erzsike Svg, Ilona Sesztina. W rejestrze brak przygodnych znajomoci z Pallag, Nagyhegyes, Wiednia i Grazu, cho zapewne rwnie musiao by ich niemao. Majc dwadziecia dwa lata zawar fatalny zwizek maeski, a Emma Gacsry wystpowaa na licie jako jego pidziesita sidma wielka mio. To tragedia ich obojga, e tomik wierszy w sztywnej okadce trafi dopiero w moje rce, a nie w rce mojej babki. Nie byoby tego tak szalonego lata w Srrt, dzy modego ciaa, bo ostudziaby je wiadomo, e mody poeta po prostu przekrela dedykacj wiersza dla jednej panny i, nie wprowadzajc adnych zmian, powica go drugiej, trzeciej, czwartej. Mieszkajce z nim przy ulicy Kismester kobiety znay Klmna Jablonczayego, to, e nie ma czowieka, ktry mniej nadaje si do maestwa, wiedziaa nie tylko crka Anselmusa drugiego, ale take smarkate siostry Klmna Juniora, ktre dziedziczyy po nim miosne dary ofiarowywane mu przez pikne, mode damy i z dum przepisyway podniecajce poezje starszego brata. Z utworw mojego dziadka wynika, e i on sam nie mia zudze wobec wasnej osoby. To jest najbardziej zaskakujce w jego wierszach i dzienniku: sam zdawa sobie spraw, e jest niezdoltjy do wiernoci, e nie potrafi oprze si adnej pokusie, a z pozostaych fragmentw powieci okazuje si, e jeszcze na rok przed lubem co dzie podoba mu si inna panna i co dzie z inn chciaby si eni. Dopki Kselyszeg jest jeszcze w rkach Jablonczaych, dopki Imre Blunierca nie jest na askawym chlebie, a take Senior ma

autory tet w domu Anselmusw i w oczach Mari, jest kto, kto hamuje Juniora: dwaj starsi Jablonczayowie. Kiedy natomiast rzdy w domu przejmuje Maria Rickl, nawet nie przychodzi jej na myl, e wraz z ojcowskim autorytetem zniweczya te wiar syna w si Seniora, w warto jego wskazwek, wag rad i zakazw. Syn K&m&na Seniora z mioci i wspczuciem patrzy na ojca, ktry z gowy rodziny zosta zdegradowany do rangi ubogiego ksicia maonka, dlaczego jednak miaby obawia si czowieka, o ktrym cigle syszy w domu, e zupenie nie nadaje si do kierowania wsplnot rodzinn? Junior boi si tylko matki, ktra po rozczarowaniu, jakie spotkao j w maestwie. tak radykalnie zrzucia z siebie wraz z mioci ca czuo, jak po cikiej chorobie czowiek zmienia ubranie i bielizn. Niestety Marii Rickl brak wyczucia psychologicznego - Lenke Jablonczay zapaci za to kiedy wysok cen - i nie pojmuje, e jej syn nie znajdzie sobie ideau w poprawnym towarzystwie Anselmusw. Junior kocha bohaterw i skoro nie moe ju wielbi Imrego Bluniercy i Seniora o podcitych skrzydach, musi szuka ideau poza domem. Z tomu opowiada wynika, e jego ideaami s okrutni mczyni, surowi synowie natury, pusztascy rozbjnicy. Z puszt jest zreszt zwizany niezwykle silnie, opakuje j przez cae swoje pniejsze ycie, jej bezkresne niebo, rolinno, krzaki gogu, derenie, rozsnut w krzakach mg, ora, ktry unosi si nad okolic, nawet mieszkajc w Peszcie syszy jeszcze krzyk zajca, krakanie kruka, nigdy nic pogodzi si z miejskim kurzem, letni spiekot ani z ludmi, mieszkacw puszty uwaa za prawdziwszych i szlachetniejszych, i jedyne harmonijne okresy jego ycia upywaj zawsze w mniejszych skupiskach ludzkich, na puszcie, w majtku pod Debreczynem. Szesnastoletni chopak, jak wynika z jednej z jego nowel, mg jeszcze na wasne oczy widzie rozbjnikw, pozna ich szlachetne pobudki i pospn godno: teren dziaania Marciego Zlda, bagno, w ktrym zbjnicy puszty ponieli tak straszliw mier na oczach swych przeladowcw, przypomina Kselyszeg. Podczas gdy Senior lec na trawniku w Pallag opowiada swoim dzieciom historie z mitologii greckiej, Junior wodzi oczami za dziewczynami z puszty i wyobraa sobie przy tym. e jest szlachetnym rozbjnikiem, galopuje na swym dereszu przez ukochane okolice

Hajdusg, Nyirsg i Srret w towarzystwie innych zbjnikw i ciska on karczmarza. Ten piszcy wiersze chopak jest mionikiem alfdldzkiej ziemi, al mu wilkw z powodu myliwych i myliwych z powodu wilkw, dostrzega te ich wsplnego wroga: straszliw pusztask zim. I mody poeta jest te stale zakochany, t skonno ma niemal od urodzenia, jak inni rodz si z bia cer czy jasnymi wosami. Pierwsze jego poezje pochodz z okresu, gdy mia szesnacie lat, z grubego zeszytu wyziera smarkacz, ktry o kadej kobiecie myli, e to ju ta waciwa, i kamie bez zajknienia obiecujc wieczn mio piciu pannom jednoczenie. Mej mioci wierz, dziewczyno, nie sd, e jest pocha, tw osbk przecudown serce wiernie kocha" - pisze obok wielkiego monogramu i zaraz dopisuje przeznaczon na wasny uytek zjadliw uwag: Spodoba mi si ona, jak wzejdzie gotowana soczewica, cha, cha, cha!" Na tej samej stronie zapewnia Margit Csandy, e przyjedzie do nich, bo: Ty pszczo, co nie usiedzi na jednym kwiecie, dlisz miodnymi wargami i dalej lecisz." Pod spodem znw dysonansowy dopisek: Jak w maju bdzie karnawa!" Przeklina jednoczenie R, Ell, Marisk i Margit, bo wydaje mu si, e nie odday mu si, e nie odday mu bez reszty swych serc; jemu codziennie wolno zmienia swoje wybranki, ale nie moe znie, gdy ktrej z nich spodoba si kto inny i gdy odwrci si od niego. Kobieca niewierno to jedna z powracajcych w zeszycie trosk, i jest tam rwnie wiersz, ktrego tre: uwiedzenie niedowiadczonej to adna rado - sprawia wraenie, jak gdyby na horyzoncie majaczya ju jego przysza ona. Jego fantazja erotyczna jest zawsze czujna, wiersze i zapiski nie ukazuj obrazu nieszczliwego modzieca w bladej powiacie ksiyca, mieje si, dobrze je i pije ten prowincjonalny Don Juan, zawraca dziewcztom w gowach i waciwie znakomicie si bawi, tylko czasami w wierszach i dzienniku zamyla si nad tym, e moe jednak nie wszystko jest w porzdku. Ale przecie nie moe skoczy z tym, czego zakosztowa, ma wielu przyjaci i wiele jest te w wczesnym Debreczynie moliwoci zabawy, jedzi si na pikniki, na wieczorkach' i lekcjach taca zawiera si nowe znajomoci, zawsze mona kogo spotka na imieninach, kuglarze oferujc swe podniecajce produkcje wabi na rynek, odbywaj si wieczorki kocielne i korporacyj-

I s jour f\xe'y, jarmarki, panorama, koncerty, jest teatr, rodzinne i kocielne wita urzdza si przyjcia, stowarzyszenia dobroczynne miewaj rne pomysy i, jeli ju nie co innego, to organizuj przynajmniej loterie, pynie debreczy- skie wino, a dziewczta s wprost cudowne. Jest taki moment w jego yciu, kiedy idzie obejrze panoram przy ulicy Pia, obecnie Armii Czerwonej, i wasajc si rozmyla o swej kolejnej wybrance, Rzie N&n&ssy. Tymczasem z okna naprzeciwko wychyla si panna Veronka Szab-V&rady, przysza ciotka Elka Szab, drugiego ma Lenke Jablonczay. Przyszy ojciec Lenke Jablonczay i przysza szwagierka jej przyszego tecia wymieniaj umiechy nad bud kuglarzy i adne z nich me wie, co im przyniesie przyszo. Senior oeni si w 1858 roku majc dwadziecia osiem \ai, nie by wic zbyt mody w porwnaniu ze sw narzeczon, szesnastoletni Mari. Troska Anselmusa byaby uzasadniona, nawet gdyby Jablonczayowie nie mieli takiej skonnoci do koni \ kart: przeszo Seniora, o ktrej nader wymownie wiadczy tabes, ktry w przyszych atach przykuje go do fotela, nie moga stanowi w Debreczynie tajemnicy i Anselmus zapewne nie raz sysza w mskim towarzystwie, jakim to uwodzicielem by Senior. Ale nikt z tych, ktrzy widzieli kiedy na mojej szyi miniatur przedstawiajc Seniora, nie skwitowa jej milczeniem, przybliali j do oczu i wzdychali: C to by za mczyzna'." Tak jak mojego pradziadka Seniora wyobraaam sobie zawsze Jkaiowskiego Rudolfa Szentirmayego*. Wanie bohaterowie okresu reform** musieli mie tak szlachetn urod jak ten inynier wojskowy z czasw walk wolnociowych, na ktrego odgos krokw - jak opowiadaa Gizella - konie w kseYyszegskiej stajni podryway by i zaczynay parska. C znaczyy wobec takiej urody wszystkie skarby sklepu Pod Tureckim Cesarzem", argumenty Anselmusw, nauki klasztoru w Szatmar, gdzie uczya si Maria Rickl, obietnice wywiezienia jej z Debreczyna-gdzie daleko, na dug wycieczk do Woch, groby, e ani si obejrzy, jak pjdzie z torbami. Maria

Rickl z t mioci znalaza si w wirze namitnoci gwatowniejszym od kadej burzy i wspomnienia tego dzikiego porywu, przeksztaconego przez maestwo w zwizek fizyczny, strzego najstarsze z jej czworga dzieci, jej duma, wiato jej oczu, jej przeklestwo i nieszczcie, urodzony w 1860 roku Junior. Po K&lmanie Juniorze zostay trzy fotografie. Na jednej stoi w hutach z ostrogami i stroju wgierskim, umiecha si} dumnie opierajc jedn do na biodrze. Na drugim zdjciu, lubnym, jest niemal tak ujmujcy jak jego ojciec, ma na sobie garnitur w pepit, jasne baki przystrzyone s zgodnie z wymogami mody, szeroki krawat przytrzymuje szpilka, a na gowie ma okrgy, niewielki kapelusz z podwinitym rondem i zatknitym pirkiem. Ma na tym zdjciu dwadziecia dwa lata, promieniuje z niego sia, uroda i powaga, kto widzi trzeci fotografi, na ktrej ma zaledwie czterdzieci lat, nie moe wprost uwierzy, e oglda tego samego mczyzn. Jeli dwudziestodwuletni Klmn przypomina swego piknego ojca, to ten starzejcy si jest podobny do matki, ma grubo ciosane rysy Marii Rickl. I nie to jest smutne w tym zdjciu, e uwiecznio koniec modoci, lecz e ukazuje rwnie koniec odwagi: w obiektyw patrzy przedwczenie postarzay, zaamany mczyzna o nabrzmiaej twarzy i zgaszonym spojrzeniu. Ta twarz ju wie, e nie ma ucieczki ani pomocy, e ycie zblia si ku kocowi i nic ju si w nim nie uda. Z twarzy modego Juniora mona niemal wyczyta, e ten chopak jest poet. Czterdziestoletnia twarz naley do czowieka, ktry ju nawet nie ma siy czyta, straszliwe ycie, straszliwa matka i straszliwy los jego ony pochony wszystkie jego siy i nie zdarzy si ju taki cud, ktry mgby wyprostowa jego zgarbione plecy. Klmn Junior wyrasta w cieple podwjnej mioci, ktrej cz winna bya przypa jego zmaremu kilkumiesicznemu braciszkowi, jest w tym domu jedynym chopcem. Clio crka Anselmusa drugiego ma wasne zdanie na temat wszystkich mczyzn, jest jednak na tyle zalepion matk, e tego samca, ktry powsta z jej krwi i koci, uwaa za co lepszego ni trzy Parki razem wzite. Wiele si po nim spodziewa, zwaszcza po licytacji Kselyszeg czeka na bogat synow, z ktrej pomoc

bdzie mona znw podnie t szal wagi, ktra tak nisko opada z winy Seniora. W dziecistwie poza szko poleruj Juniora nauczyciele taca i sportu, jzykw i muzyki, eby nadawa si nawet dla ksiniczki, gdy doronie. Nikt zrazu nie przejmuje si tym, e w szkole realnej nie osiga oszoamiajcych wynikw. Czy mog liczy si oceny, skoro chopak jest dusz kadego towarzystwa i nie ma znaczniejszego wieczorku w Debreczynie bez jego wierszy i arcikw? Ma wdzik, ktry podbija nie tylko serca kobiet, ale i mczyzn, a ile w nim fantazji! Maria Rickl na pocztku z zachwytem obserwuje sukcesy syna, mody Jablonczay jest wszdzie mile widzianym gociem. Oczywicie przy ulicy Kismester te cigle zbiera si towarzystwo, trzeba kolejno powydawa za m trzy Parki, a w tym celu przyjmowanie ludzi jest nieuniknione. 1 prowadzi te crki wszdzie tam, gdzie mog spotka modych ludzi. Kontaktw towarzyskich, wanie ze wzgldu na Parki, nie mona ograniczy nawet wtedy, gdy Maria Rickl uprzytamnia sobie, e Junior nie jest po prostu uroczym chopcem, dusz towarzystwa, modym poet, ktremu ju w wieku szesnastu lat Bolond Istk" zamieci jeden z wierszy, lecz dziwkarzem, ktremu stale grozi oblanie egzaminw, wyrostkiem, ktry nie dba o nauk, tworzy tajne stowarzyszenia, spdza noce z kompanami Bg wie gdzie, kae si nazywa to hrabi Hektorem, to znw Mukim Darvasym. I do sab pociech za haniebne wyniki w szkole jest fakt, e nie ma panny, ktra nie czuaby si zaszczycona wyborem na muz Juniora. Na szczcie adna z nich nie wie, e mody poeta ofiarowuje jednoczenie ten sam wiersz trzem lub nawet czterem pannom i zaledwie tyle zadaje sobie trudu, e dopasowuje go do osoby przerabiajc kolor oczu i wosw, jak krawiec konfekcyjny garnitur. Jeli nawet Maria Rickl jest zym psychologiem, to jednak szybko orientuje si, e Juniorowi nie wystarczaj westchnienia, e chopak nie czeka tylko na to, aby panny wysuchiway jego pieni, raczej czeka na nie w ku, i gdyby jeszcze tylko tyle, ale on kusi je obietnicami maestwa. Plotki dochodz do sklepu Anselmusw, Maria dowiaduje si od matki, e Junior kadej, ktra mu si podoba, wysya liciki z owiadczynami. A strach pomyle, e pewnego razu ktra moe wzi na serio gupot tego szczeniaka, ale

rwnie dziwne byoby, gdyby ktra nie wzia jej na serio, nie potraktowaa propozycji Jablonczayego, wnuka Anselmusw, jako wyrnienia. Oczywicie o maestwie nie wolno mu na razie myle, musi z tym zaczeka, a zmdrzeje. Z wielkim trudem przeciga go przez matur, kae mu na ochotnika odsuy rok w wojsku (paci za niego may majtek, panowie ochotnicy odpowiednio do swej pozycji bawi si przez cay rok) i eby go czym zaj, daje mu po powrocie do Debreczyna prac w sklepie Anselmusw, raz za lad, raz w kantorze, a 'potem wysya go do Bszrmny na protokolanta przy jakiej komisji z dziennym wynagrodzeniem cztery forinty pidziesit krajcarw. W Bszrmny rodzi si tyle wierszy miosnych, e trzeba natychmiast sprowadzi poet do domu, zanim znw obieca jakiej dziewczynie maestwo. Umieszcza go ponownie w sklepie, niech bdzie na oku, choby si nawet broni rkami i nogami. Teraz przydaoby si, aby pokierowa nim ojciec, poradzi dziadek, ale Blunierca tylko pali fajk i wali si po sparaliowanym kolanie, tak go bawi zdenerwowanie kup- cwny, a ksi maonek wzrusza ramionami, umiecha si i gdy tylko moe, spdza noce w Pallag. On nie jest panem domu, nie ma gosu, dlaczego wic ma by za co odpowiedzialny, on te nie by pustelnikiem, tak yj modzi. Maria Rickl wpada w panik, chopak rzadko przychodzi do domu, chopak pije, chopak ucieka z kantoru, a jeli nie ucieka, to staje za lad i za darmo pakuje panienkom po p kilograma cukierkw - kupiecki wnuk! Crka Anselmusa nie zwyka prosi o rad, ale teraz idzie do matki, przed ktr i tak nic si nie ukryje, Anselmusowa wie nawet, e znajome panienki Kalmana dostaj w torebkach darmowych cukierkw wiersze. Maria Brunner od dawna obserwuje ju modego Jablonczayego i uwaa, e najwyszy czas, aby ukrci jego samowol, ma ju do tych listw adresowanych na hrabiego Hektora, to znw na Mukiego Darvasyego alias Kalmna Jablonczayego, ktry nigdy nie czeka na zamknicie sklepu, tylko ucieka, latem wczy si pod domami znajomych panien, zim za przywizuje im do yew bukieciki najdroszych, cieplarnianych kwiatw. Zgodnie z rad matki Maria Rickl po jednej z takich przehulanych nocy bierze si ostro do syna i sprawia mu takie lanie, e Gizella wiele dni robi hrabiemu Hektorowi okady, a potem zapowiada, e

koniec z jablonczayowskim stylem ycia, niech si szykuje, bo we wrzeniu wyjeda do Wiednia i zaraz zaczyna studia na politechnice w Grazu. Gdy skoczy, zadecyduj, co bdzie robi, bo to ju pewne, e nie nadaje si na kupca, ale w komitacie potrzeba inynierw, znajd mu jakie odpowiednie zajcie, gdzie bdzie mg wykorzysta to wszystko, co wbij mu do gowy na uczelni, a jak przyjdzie pora, ona sama wyszuka mu on, bardzo bogat, bardzo zacn pann, ktr przyjm z radoci zarwno bogaci czonkowie znanej i szanowanej w caym kraju rodziny Rickw, jak i dumni ze swej historycznej przeszoci Jabonczayowie. Do orgii i hulanek, syn ma rozwiza tajne stowarzyszenia, koniec flirtw, kamliwych wierszy, ma sobie zapamita, e miarka si przebraa. Maria Rickl jest mdr kobiet, sporo te wie o Juniorze, a jednak za mao, nie ma na przykad pojcia o tym, e w Pallag, Nagyhegyes, Halp i wszdzie tam gdzie znajduj si majtki Rickw, nie ma takiego stogu, w cieniu ktrego nie leaby Junior z tymi, ktre zechciay zaspokoi jego niepohamowan dz, nie wyczuwa w stae zmieniajcym ideay i potrzebujcym te zwizkw fizycznych Juniorze, e ma nad nim wadz co takiego, czemu nawet jej silna rka nie moe zaradzi. Maria Rickl wyobraa sobie, e zna chopca, ale tylko klncy i rechoczcy Imre wie, jaki on jest naprawd. Paralityk poznaje go, przecie to nowe wcielenie jego syna Bli, ktry gdzie si ulotni, niech si kupcwna piekli, nie tylko on musi by nieszczliwy. Siostry pakuj bratu manatki, debreczyskie piknoci roni Izy, ale nie ma ratunku. Junior musi wyjecha, Wiede dotychczas wszystkich ujarzmia, a Graz to klasyczne miejsce do zgubienia mlecznych zbw. Jako eskort daj mu Armina, ktry ma zosta kupcem, a jest synem adwokata Gyuli Leidenfrosta, prawnuka, osiadego w Debreczynie byego oficera cesarskiego, Ferenca Xaveriusa Leidenfrosta, niech skoczy Akademi Handlow, podczas gdy Junior bdzie studiowa na politechnice. Pierwszego wrzenia 1880 roku Junior wyjeda z. Wgier, od razu przepuszcza w Wiedniu wszystkie pienidze, a to, co matka przysya mu co miesic na mieszkanie i utrzymanie, wystarcza zaledwie na par dni. potem yje z kredytu/ktry zapewnia mu w stolicy walca dobre imi i autorytet, jakim cieszy

si Anselmus Rickl. Junior zawsze by najlepszy w wypracowa- niach, listy, ktre wysya do domu, mwi o znakomitych postpach w nauce, nie ma kto sprawdzi, czy pisze prawd, rodzina cieszy si z optymistycznych wieci, nikt nic odwiedza Juniora. Za to pierwszego padziernika 1881 roku Maria Rickl widzi w domu syna, ktry zostawiwszy za sob urose do niebotycznych rozmiarw dugi i oblany egzamin, ktry mia by dla niego ostatni prb, wraca jak zbity pies. Junior po raz pierwszy w yciu widzi t twarz, ktr jego ojciec pozna w dniu licytacji Kselyszeg, na marnotrawnego syna patrzy Gorgona, bo Maria Rickl wreszcie pojmuje, e Kalmn Junior nie tylko nie odziedziczy nic z trzewoci Anselmusw, ale nigdy nie stanie si pomoc, podpor dla rodziny, na zawsze pozostanie ciarem, na zawsze problemem, i e ma teraz na karku dwie crki na wydaniu (z Margit na szczcie oeni si ju mody bogaty Szikszay, niegdysiejszy Henryk Herczeg"), tego dwudziestojednoletniego erotomana, ktry ma za sob jeden skoczony, jeden nie skoczony i jeden ledwie zaczty semestr, ma, ktry jest nim tylko z nazwy i ktry czciej przebywa w Pallagpuszta lub w terenie przy pracach regulacyjnych ni w domu, oraz klncego, sparaliowanego tecia i e majc trzydzieci dziewi lat jest sama ze swymi kopotami. Moe sobie Junior pisa cae tomy wierszy, jej i tak nie wzruszy. Niech si wynosi, niech stanie w panoptikum wrd innych domowych potworw, jest tam ju Blunierca, jest marnotrawny ojciec, on te od tej pory bdzie tam mia swoje miejsce. Znw napisa nowy wiersz? Wrd szumicych trzcin, w cieniu zielonych wierzb spoczywa rzeka Beretty, niby urocza kobieta w ou ze nienych pian" Zatem, skoro to oe jest ze nienych pian, jak to okrela,' niech rusza pracowa z ojcem, niech reguuje'tc piany, zamiast wypisywa poezje. Junior pojedzie z radoci, nudzi go dom przy ulicy Kismester, ma do bezustannych batalii, pojedzie z ojcem, zobaczy pusztaskie niebo, ognie Srret, znw rozciga si bdzie przed nim rwnina po grzystej okolicy Styrii. Maria Rickl nawet nie przeczuwa, co robi, kiedy wyprawia go w drog. Jest troch spokojniejsza: chopakiem zajmie si teraz Senior, nie bdzie ani Klubu wist", ani Sowiej Kompanii, moe nauczy si czego przy ojcu i bdzie z niego, skoro ju nie moe zosta inynierem, cho praktykant

Wjjtek z kroniki lstvana Gacsaryego Opis Fuzesgyarmat: ...Lasuw okolicy brak, ale communitas ma gaje wierzbowe na wysepkach Macskas i Dag. Nie opodal miasta, na skraju \k\ bucsaskiej kaza dziedzic sadzi las dbowy, z jakim rezultatem, pokae czas. "Wody biece: rzeka Beretty ogranicza okolic biegnc od wschodu ku pnocy, a potem skrcajc na zachd; na poudnie odchodz od niej liczne martwe odnogi, s tam twme rozlewiska i strumienie, a to: Macska, Csonka, Jzsi -- ten ostatni skrca na poudnic i przy kocu ulicy Nagy wybudowano na nim kamienny most -\>raz Nagy przecinajcy miasto. Jest ju uregulowany i widoczny jedynie jako canalis. Pawiska i potoki: D&g, Macskas, Ketts, J&ny, Kertek alatt val, Hal&d, Osverty, Monostor, Kecskes, Antal i Tviskes. Take wody rzeki Hortobagy tu, na bucsaskiej puszcie, wpadaj do Beretty; na wschd od Keresza Szybkiego i Beretty odchodz odnogi Csik, Abajd i Peterke, ale w tych jest woda tylko podczas duych powodzi, normalnie ich koryta s kami. Na tych wodach nie ma adnych mynw, zostay zlikwidowane przez komitat, to znaczy przez regulacj wd." Na ,,regulacj wd" obydwaj Jablonczayowie przybyli waciwie w dobrych humorach. Imi Imrego Bluniercy wci jeszcze miao tyle uroku w dobrach, ktrymi niegdy zarzdza, mierniczy, ndzny pocztek, ale dopiero pocztek, potem maestwo, ona, ktr wybior mu Anselmusowie, i jako wemie si go w ryzy. Powz wyjeda z olbrzymiej bramy przy ulicy Kismester. Nie bij dzwony, nie odzywa si rg, nic si nie dzieje. Maria Rick\ nie powiewa chusteczk, ma ju od dawna nie kocha, na syna jest tak wcieka, e miaaby ochot bi go po twarzy, a nie macha chustk. Kiedy rygluje bram, nie ma pojcia, e jeden z bohaterw Starowieckiej historii wyruszy wanie ku swemu przeznaczeniu.

e mg poleci do pracy przy regulacji zaczynajcego dopiero niedomaga syna-inyniera i wnuka. Senior opuciwszy dom przy ulicy Kismester czuje si tak samo wyzwolony jak jego syn-praktykant, dla nich obu lepiej teraz by z dala od Debre- czyna. To zrest ostatnia prba w yciu Seniora, eby si gdzie uplasowa, bo w dziewi lat pniej ju nie yje, a kiedy po zakoczeniu pracy w Sarrt wraca do domu, jego koniec jest nieunikniony. W przyszoci wspomnienie o regulacji przywodzi bdzie na myl Marii Rickl podwjn porak: Senior, cho wedug niej by wakoniem, rozrzutnikiem, czowiekiem o mikkim sercu i marzycielem, to jednak kochaa go kiedy i, cho okaza si wasnoci niegodn zaufania, nalea do niej, tylko do niej. Kupcwn niechtnie rozstawaa si z tym, za ktrego zapacia niegdy tak wysok cen i ktrego posiadaa przez par lat w bezchmurnym szczciu. Maria Rickl wierzya do mierci, e gdyby nie ta przeklta regulacja, Senior nigdy nie znalazby si obok Imrego w skrzydle paralitykw, widocznie tam musia zapa na zdrowiu i dlatego nie mg ju duej stawia oporu paskudnej chorobie, a gdyby nie wypdzia wraz z nim tego nieroba, kamcy i fantasty Juniora, take Klman modszy nie zawarby tak niedorzecznego maestwa. Administracja majtku daa inynierom kwater w Szeg- halom, Junior i Senior, mieszkaj tu razem i gdyby hrabia Hektor mg cho raz usiedzie w miejscu, cae jego ycie potoczyoby si inaczej. Ale Junior, w par dni po tym jak rozpocz prac u boku ojca, ju chciaby si wyrwa z Szegha- lom i oto jedzie na spacer do lecego par kilometrw dalej Fiizesgyarmat. To, co tam nastpuje, jest tak samo prawidowe jak przeplatanie si dni i nocy; chopak - ktry jest wci w kim zakochany i zawsze myli: to ju ta ostatnia" - i dziewczyna - ktra, odkd dojrzaa, nie robi nic, tylko czeka na krlewicza z bajki, przybysza z dalekich stron, wiatowca, ktry dostarczy jej innych przey ni purytascy kawalerowie z jej towarzystwa - musieli si spotka wiosn 1882 roku. Ich gwiazdy byy od siebie tak samo oddalone jak gwiazdy Romea i Julii. Byoby wbrew naturze, gdyby si w sobie nie zakochali.

Kaznodzieja Istvan Gacsary urodzi si w 1791 roku na onie witego zboru w Fiizesgyarmat i doszedszy szczliwie do syntaksy, w 1804 roku wbrew woli matki i opiekuna" zosta uczniem Kolegium Debreczyskiego, gdzie zsaias Budai pozna si na jego talentach. Przeszed tu zwyk drog najlepszych uczniw, by instruktorem, preceptorem poetw, by nauczycielem drugiej klasy, kontraskryb i seniorem, a nauki uniwersyteckie koczy na tej samej uczelni w Getyndze, dokd urodzony mniej wicej w tym samym czasie geometra Janos Szab wyle swego syna teologa, przyszego tecia Lenke Jablonczay, prawnuczki Istvana Gacsaryego. Studiuje wsMar- burgu i Heidelbergu, pniej, w 1818 roku, obejmuje placwk" duszpastersk, eni si, bierze za on crk kaznodziei z Bere ttyujfalu i wychowuje picioro urodzonych mu przez ni dzieci, cztery crki i jedynego syna Karolya, ktry zostanie w przyszoci mem Emilii Sir, ojcem Emmy Gacsry, opiekunem sierot w Fiizesgyarmat, czowiekiem, ktry przychodzi i odchodzi", jak zwyka o nim mawia starsza crka. Istvana Gacsarygo ju podczas nauki w Kolegium pociga myl o twrczoci literackiej, ale dopiero jako niemody ju pastor zabiera si do wielkiej i wanej pracy, spisuje wasnorcznie z wiaro- godnych rde, ze skrztnym staraniem i zapaem patriotycznym, fiizesgyarmack kronik witego zboru wyznania hel- weckiego od najdawniejszych czasw a po dzie dzisiejszy" i z niewinn dum nazywa si kaznodziej-patriot, bo jest rwnie arliwym Wgrem jak gorliwym pasterzem trzody Kalwina. Jego kronika to nie tylko chluba Srrt, ale stanowi te

wany dokument epoki i me bez wzruszenia czyta si jego pos\ame dla przyszych pokole: Scripta ferunt annos, scriptis Agamemnona nostP, ta oto \dea powodowaa mn, abym jako patriota dla dobra synw mej ojczyzny,., a take jako szczeglny mionik nauk i staroytnoci zacz jako Dawid rozmyla o dawnych dniach i przy pomocy tych oto skromnych w kompozycji i objtoci zapiskw wydoby z mroku zapomnienia wielce zacnych i zasuonych mw, ktrych co pewien czas zsya nam Bg, a ktrzy, w wikszoci obrciwszy si w proch, nie opakani i nieznani drzemi w ciemnej nocy mierci, i w ten sposb przekaza pami o nich potomnym. Nie szczdzc trudu, wrd pilnych spraw i zaj urzdowych staraem si dociekliwym wzrokiem odnale to wszystko, co kiedykolwiek zostao ujte w pimie i zachowao si na temat naszego zboru i miasta, a po najmniejszy, zakurzony i zbutwiay strzp papieru. 1 tak powoli powstawa ten wietny zbir, ktry przekazuj wam, synowie mej ukochanej ojczyzny, z serdeczn prob,, abycie go strzegli i prowadzili dalej z wdzicznoci i szacunkiem dla waszych zgasych ojcw, ktrzy bdc u steru dla was to wanie pracowali z poytkiem, abycie take i wy wstpujc w ich lady ten zbr i to miasto, ktre oni od skromnych pocztkw z laski boej wynieli tak wysoko, starali si rozwija i powiksza, i przydawa im jeszcze wietnie jszego blasku. Czego, synowie mojej ukochanej ojczyzny , pragnie arliwym sercem wierny wam do koca swego ycia, dla was yjcy i umierajcy, przekazujcy nawet waszym najodleglejszym w czasie potomkom swe duszpasterskie bogosawiestwo syn waszej ojczyzny Kaznodzieja Istvn Gacsry" Drugi m Lenke Jablonczay, Elk Szab, pisa nie tylko wiersze i opowiadania, ale par lat przed mierci wyszo spod jego pira ki\ka takich duszych i krtszych utworw, ktre mog]kyby stanowi podstaw jego yciorysu. Napisa swoj Star studni, wszystko to, co wiedzia o rodzinie i scenie swego Pttma opiewaj dzieje, dziki nim poznajesz Agamemnona (ac.).

dziecistwa: Krstarcsa, a take o sobie jako dziecku, i naszkicowa te kilka ciekawych postaci swych krewnych. Te utwory powstaway bez adnych ambicji literackich, Elek Szab pragn w yciu wielu rzeczy, pierwszych wyda ksiek, nasion egzotycznych kwiatw, widoku Rzymu i Genewy, tylko nie sukcesu, nie lubi adnych form publicznych wypowiedzi i tak samo chodziy mu ciarki po plecach, gdy le lub dobTze pisano o ksikach jego dziecka. Te wspomnienia powstay tylko po to, aby jego crka moga si zorientowa w przeszoci ojca i pozna postacie, ktre si przez jego ycie przewijay/Jest wrd tych wspomnie pewien opis, ktry daje wiarogodny obraz jednego z miejsc akcji Starowieckiej historii, przedstawia w nim Elek Szab podr polubn swoich rodzicw, ktrzy dwa lata przed urodzeniem si jego przyszej teciowej, Emmy Gacsry przejedali przez t okolic, gdzie Maria Rickl wypdzia Kalmana Juniora do pracy przy regulacji wd. Wyjtek ze wspomnie Elka Szab: Podr polubna pastorowej z Krstarcsa. Jest maj roku 1863, wielkie oywienie w Krstarcsa. Ludzie przystaj na rogach ulic i szeroko gestykulujc co sobie opowiadaj. Mody, niedawno wybrany pastor z Krstarcsa przywozi dzi z Debreczyna on. Przewanie rozprawia si o tym, e moda pastorowa musi odznacza si niezwykymi zaletami ciaa i duszy, skoro przywo j tu a z odlegego o sto dziesi kilometrw miasta. Dowiedziano si od superinten- denta, e powz z mod par zjawi si na przystani okoo dziesitej przed poudniem, gdzie przeprawi si promem z przeciwlegego brzegu. Modzi maonkowie (w przyszoci mj ojciec i moja matka) wyruszyli z Debreczyna poprzedniego dnia powozem mojego dziadka po kdzieli, ktry zawiz ich do Fiizesgyarmat. Tam zatrzymali si u dziadka po mieczu - byl w majtku inynierem - a nastpnego ranka wyruszyli resorowanym powozem dziadka do Krstarcsa, dokd odprowadzi ich rwnie dziadek. Nie opodal Fiizesgyarmat zaczyna si, a raczej koczy

Sarret, okolica jest bagnista na skutek wyleww Kereszw i Beretty. Na pocztku naszej historii zaczto j osusza, a wtedy tu i wdzie ujrzay wiato dzienne due zoa torfu. Te bagna byy ulubionym miejscem wszelkiego ptactwa wodnego. Siadyway tu, a nawet budoway gniazda, tak rzadkie ju dzi biae czaple. Pamitam, e w dziecistwie wspinajc si na pailce wycigalimy szyje, eby zobaczy stojce na szafie szklane naczynie, w ktrym tkwi pk czapich pir. Pamitam take pewien Ust, w ktrym kuzyn mojego ojca, poeta Gyula Srossy, prosi o przysanie czaplego pira - zapewne do kapelusza. Osuszone s&rreckie bagna zapalay si niekiedy, moe od aru ognisk pasterskich, i tliy si latami rozsnuwajc dymy bez pomieni, jako e w niektrych miejscach zoa torfu miay osiem, a nawet dziesi metrw gruboci. Droga dla wozw czsto prowadzia wzdu takich dymicych od lat torfowisk. Siedzcy na kole musieli bardzo uwaa, eby ktry z koni nie wdepn w ar. Dowiadczeni, starzy wonice ju po kolorze ziemi poznawali, gdzie trzeba pilnowa koni, mona sobie wyobrazi, z jak trwog i niepokojem rozgldaa si moda matka, ktra dotd nie znaa podobnych niebezpieczestw, gdy na pytanie, dlaczego tak tu pachnie dymem, usyszaa od mo jego o jca, ze przecie droga wiedzie wzdu poncych od lat bagien..." Dziewczynka, ktra przyjdzie na wiat w dwa lata po tym, jak powz weselny przyszych teciw jej crki przejeda mimo poncych bagien, jest dzieckiem tego Srret, dokoa jej koyski osychaj, tl si i dymi moczary, rozciga si nad Fuzesgyarmat bezkresne niebo, wida rwnin puszty i poyskliwe zwierciado wody, ktre w tamtych czasach odbija jeszcze wygite luki szyj gniedcych si w sitowiu abdzi, czapli, urawi i pelikanw, i mona te spotka kryjce si w szuwarach witki. Wspomnienia jej dziecistwa wi si z tym osobliwym, czciowo jeszcze istniejcym wiatem wodnym, oglda wydry, tisy, egzotycznie pikne ptaki, sucha wycia drapienikw, ktre w mrone zimy podchodz nawet na rynek w Fuzesgyarmat i rzucaj si na stojce przed kocioem konie. 3ej dziadek, kaznodzieja-patriota Istvan Gacsary, kronikarz Sarret, jest duszpasterzem znanym i szanowanym nie tylko

w maym wiatku kalwiskim, lecz na terenie caego kraju, ojciec, ktrego z powodu wyczerpaniasi witalnych i apopleksji" traci dziewczynka majc zaledwie siedem lat, to rwnie synny znawca praw i opiekun sierot, a jego mier, ktra nastpia, kiedy dzwoniono na poudnie, jak potwierdza wpis w ksigach metrykalnych, pogrya w prawdziwym smutku i aobie cae Fiizesgyarmat. Jej matka nazywa si Emilia Sir i trzy lata pniej poda za mem do grobu - zabiera j grulica - zostawiajc pod opiek swych rodzicw dwie creczki. Dziesicioletnia Emma Gacsry i dwa lata modsza od niej Erzsbet, sieroty bez ojca i matki, zostaj dziedziczkami znanego w caym kraju ngg\viska, ktre zobowizuje. Rodziny Gacsrych, Sirw i Banyaych, od ktrych pochodz, zamiast herbowych zwierzt mogyby sobie ry na tarczach Biblie, gsie pira lub dyplomy uniwersyteckie; ich dziadek po mieczu pisze kronik, za dziadek po kdzieli to te chluba Sarret, cieszcy si wielkim autorytetem organizator szkolnictwa dla kobiet, Daniel Sir. Poczwszy od siedemnastego wieku ich krewni wystpuj w ksigach metrykalnych, jest wrd nich su- perintendent, starosta, pastor, nauczyciel, prawnik, profesor. Tak jak w pamici Juniora zachowa si ywy obraz jego rodzicw, tak we wspomnieniach dziewczynki zacieray si portrety ojca i matki. Ojciec rzadko pokazywa si w domu, by dziaaczem spoecznym, bez reszty pochaniaa go ochrona prawna komitackich sierot, Karoly Gacsary, wychowanek Kolegium Debreczyskiego i zagranicznych uniwersytetw, jedzi nie tylko po okolicy, lecz po caym kraju, zwaszcza po komitacie Pest-Buda, gdzie konferowa z innymi prawnikami i z pasj wykonywa swe obowizki. W pamici Emmy Gacsary pozosta jako czowiek, ktry stale jest w drodze. Kiedy siedmioletni dziewczynk zaprowadzono do ojcowskiej trumny, przygldaa mu si ciekawie. Nie przenikno do jej wiadomoci pojcie mierci, cho rozbrzmieway wok niej pospne kalwiskie pieni, zrozumiaa tylko, e ten, ktry dotychczas stale tylko przyjeda i wyjeda, zatrzyma si nareszcie. Mala Emma nie wiedziaa jeszcze tego, co tak dobrze wiedziaa ju dorosa Emma Gacsry gromadzca na gruzach swego ycia wspomnienia i opowiadajca je swej najmodszej crce, Iren: niepokj

Karolya Gacsaryego to byo ciganie cienia, ktre tak czsto zdarza si u dzieci sawnych ludzi; nieatwo by bowiem synem wielkiego htvana Gacsaryego, O matce, cho znaa j trzy lata duej ni ojca, nie zostay jej prawie adne wspomnienia. Emilia Sir przechorowaa cay okres maestwa i jej mdry, zawsze na czarno ubrany ojciec postawi midzy ni i dziewczynkami swoj on, Rkhel Banyay. Daniel Sir, aposto owiaty publicznej z Sarret, by nie tylko wybitnym pedagogiem i organizatorem szk, interesowa si take naukami przyrodniczymi i ju wtedy domyla si zakanego charakteru grulicy. Dziewczynki rzadko wic widyway matk, w pamici Emmy utrwalia si pocielona kozetka i wpleca na niej matka, ktr mogy wita tylko od drzwi. Ta wiotka istota, o ktrej Emma tak czsto opowiadaa swoim crkom Iren i Pirosce, z niewiadomych przyczyn nigdy nie nosia odpowiednich do ka lunych rzeczy, tylko cikie brzowe ub czarne suknie i mysie czepki na gowie. Ruszaa si mao, czsto kaszlaa, potem pewnego dnia znikna z domu na zawsze i, cakiem tak samo jak nieboszczyk Kroly Gacsary, nie zostawia po sobie due j pustki. Natomiast mier dziadka Sir, ktry opuci je ptora roku przed Emili, pobudzia Emm Gacs&ry do spazmatycznego paczu: Daniel Sir sam uczy obydwie wnuczki, jego szczup, mdr twarz widyway przy wieczornych modlitwach i wczesnych przebudzeniach, Erzsebet Gacs&ry, pniejsza matka chrzestna Lenke Jablonczay, czsto opowiadaa Pirosce, z jak nadziej i oczekiwaniem uczy je dziadek i czego si spodziewa, zwaszcza po starszej wnuczce, Emmie. Twoja matka bya mdra - mwia Erzsebet Gacsry - twoja matka bya nadzwyczaj mdra i wci tylko czytaa." Daniel Sir woy cay swj talent pedagogiczny w poszerzanie horyzontw mylowych obu osieroconych wnuczek i ksztatowanie ich charakterw i kiedy ptora roku przed crk opuci trzy bezradne istoty, miertelnie chor Emili i dwie dziewczynki, ich los wzia w swoje rce jego ona, crka rejenta zTurkeve, Rakhel B&nyay. lej rce byy tak samo twarde i pewne jak rce Marii Rickl i rwnie mocna i gorca bya jej wiara, cho czcia Boga wedug innego obrzdku. Rakhel Bnyay szanowaa metody pedagogiczne ma, a jeszcze bardziej nazwisko tecia swojej crki,

chluby Srrt, Istvana Gacsryego. Gacsrywny musiay si we wszystkim wyrnia wanie przez to nazwisko, aby pokaza, e to, co zostao im dane przez Boga, zuytkowuj ku jego chwale i chwale swojego Kocioa, a trzeba przyzna, e Bg da rodzinie duo, nie tylko w talentach, ale take w majtku, bowiem Gacsryowie, Sirwie i Bnyayowie naleeli do tych wyjtkowych rodzin kalwiskich, dziki ktrych mdrej gospodarce czekay na obie sieroty dobrze zagospodarowane, dochodowe majtki oraz powany kapita, dziewczynki byy wic bardzo bogate, nawet wedug miary Anselmusa drugiego. Na babk wraz z wychowaniem wnuczek spada wielka odpowie- dzialno, miaa nie tylko uformowa ich dusze, ale take ustrzec, a moe nawet pomnoy ich majtek. Rakhel Bnyay nie cofna si przed adnym z tych zada, miaa swoje wyobraenie na temat, jaka powinna by panna z porzdnego kalwiskiego domu i jak ma si przygotowa do ycia. Na Wgrzech nierzadko spotykao si kobiety w typie Rakhel Bnyay, ktre w powieciach Jkaia zaszczyca si mianem wielmonej pani; te matrony byy odwaniejsze i silniejsze ni niejeden mczyzna. Istvn Gacsry pisa w swojej Kronice, e podczas epidemii cholery w 1831 roku magistrat-w przewidywaniu, i epidemia ogarnie te miasto, werbowa do pracy nie mczyzn za pieni? dze, lecz odwane i ochotniczo zgaszajce si kobiety, ktre zbieray chorych, umieszczay ich w odosobnieniu i nawet uleczyy wielu z nich ze miertelnej choroby. Zreszt w Sarret kobiety byy nie tylko miae, nic naleay te do rzadkoci takie, ktre swoj wiedz daleko przewyszay przecitnie wyksztaconych mczyzn: kronika Gacsaryego w pocztkach lat trzydziestych wspomina o dawno ju istniejcych subsydiach, ktre tutejszy dwr przeznaczy na pobory dla nauczycieli zajmujcych si odpowiednim wyksztaceniem dziewczt. Na temat tego dworu, ktry wedug zapiskw by askawy i przychylny wobec zreformowanego Kocioa ewangelickiego i jego sug, Rkhel Bnyay miaa wasne zdanie. Gocie barona Wenckheima przejedali powozami przez ulic Nagy, najpikniejsz ulic Fiizesgyarmat, gdzie znajdoway si domy rodziny Sir i Gacsrych - w kociele synnego dziadka wygasza ju wtedy kazania wielebny Benjmin Csaki - i ledwo mona byo odpdzi od okien obie dziewczynki, ktre biegy tam natych-

miast, gdy tylko rozlega si turkot k. Cakiem za zbyteczne jest gapienie si na powozy lub ludzi, ktrzy w nich siedz, sfera, do ktrej nale gocie barona, nie jest sfer Sirw ani Gacsatych. Babka do pewn doni wytyczya granice, w ktrych miay si porusza Emma i Erzsebet, jak dorosn; gdy przyjdzie pora, bdzie si wpuszcza do domu naukowcw, pastorw, inynierw, ktrzy pracuj w komitacie, i innych poytecznych udzi. Modsza Erzsebet cofa si posusznie, gdy Rakhel Bnyay zwraca jej uwag, ale Emma, jeli nawet pozornie ustpuje, od razu skrada si z powrotem do okna i wyglda przez odsunite firanki. Wtedy Rakhel Banyay z mioci i bez gniewu - jak dla dobra dzieci radzi Pismo wite - bije ma, ktra ucieka z paczem, ale przy najbliszej okazji, gdy tylko ukazuje si powz baronowej, znw sterczy przy oknie, przyglda si oficerom jadcym konno po obu stronach powozu, kapeluszowi baronowej, jej woalce i kolorowi sukni. Trzeba caej czujnoci Rakhel Banyay, aby utrzyma z dala od domu te poche romansida, w ktrych autorzy zamiast o mioci ojczyzny i pokoju ycia rodzinnego pisz o niemoralnych przygodach miosnych i nie wstyd im nawet stawia swych bohaterw w tak niedwuznacznych sytuacjach, w ktrych modzieniec i panna cauj si w usta, cho nie s nawet po sowie. Jeli dziewczta chc czyta, maj do ksiek w osieroconym pokoju dziadka, jest tam Petfi, Arany*, jestTompa**, klasycy wgierscy, od ktrych czytelnik moe si nauczy tylko dobrego. Daniel Sir zwrci uwag ony na to, co zauway uczc obie wnuczki: Erzsebet zadowala si tym, co usyszy, nie obchodz jej adne dalsze szczegy, Emma natomiast jest ciekawa, a interesuje j zwaszcza wszystko to, co nie naley do lekcji -- jak sukni lubn miaa Gizella ona witego Stefana***, i dlaczego ksi lmre**** nie mia dziecka. Midzy inne ksiki zaplta si pozostay jeszcze po ich matce romans opisujcy zbytkowne

ycie arystokratycznych kochankw i rozpustn noc, spdzon w oszklonym, okrgym pawilonie w ogrodzie pachncym kwiatami pomaraczy; Rakhel Bnyay kocha ksiki, niechtnie te niszczy cokolwiek, co przypomina jej przedwczenie zmar crk, to plugastwo musi jednak spali, bo gdziekolwiek by nie schowaa, Emma zawsze wytropi ksik i czyta. Arystokraci, ksita, czar woskich nocy - tylko tego brakuje Emmie Gacsry, aby do reszty nabia sobie gow niepodanymi i niebezpiecznymi mylami. Dziewczyna i tak ma niesychane pomysy, pewnego razu -- pod nieobecno babki - zmienia urzdzenie domu; Rkhel Bnyay po powrocie dowiaduje si, e zawoaa jednego z parobkw i kazaa mu poprzestawia wszystkie meble. Babk, gdyby wiara nie zabraniaa jej podobnych uczu, z pewnoci ogarniaaby duma za kadym razem, kiedy wchodzia do swego domu, ktrego ogrd kwiatowy by przedmiotem podziwu caego miasta; dawni koledzy uniwersyteccy Istvna Gacsryego 4 mieszkajcy w rnych krajach Europy zaprzyjanieni z nim pastorzy systematycznie zaopatrywali Gacsrych w fachowe ksiki i czasopisma oraz nasiona kwiatw. Zachwycao si ogrodem Rkhel Banyay cae Sarret, tak jak wszyscy podziwiali jej spiarni, esencje kwiatowe, kompotierki, starannie prowadzone ksigi gospodarskie; podwrze z olbrzymim spichlerzem, pomieszczeniem na kukurydz, stajni i obor byo obrazem rwnie nieposzlakowanej czystoci jak sam dom-, w ktrego salonie kady go mg od razu wyu, e znalaz si w domu kogo wnego. Przecjje na pkach bibliotecznych',.obok reprezentantw jeszcze nawet nie stuletniej, a ju niemiertelnej literatury narodowej, mona byo zobaczy klasykw niemieckich, francuskich, angielskich i autorw staroytnych, a ze cian spoglday na nowo przybyych portrety powanych mw w narodowych szamerowanych strojach lub we frakach. Emma poprzestawiaa meble, za portrety Kazinczyego* i Berzsenyiego** pozatykaa pawie i czaple pira i plota co o biaej sukience z falbankami, ktr powinna wkada przy gociach, zamiast tej brzowej z lustryny.

i nie miaa te na sobie fartuszka, ktry obowizana bya nosi od rana do wieczora. To wpyw tego romansida - pomylaa Rakhel Banyay. Bez mioci ta ziemia jest Syberi, a nasze ycie apati, jak to mdrze, e kochamy - szepna wierna dama do towarzystwa w uszko modej ksiny. - Gdyby ksina zechciaa przespacerowa si po parku, mogaby tam spotka pana kapitana. Prosz, nieche mi bdzie wolno okry twoje ramiona, ksino, tym koronkowym szalem..." Jako lekarstwo polecane przez Bibli Rakhel Banyay zastosowaa rzg, dziewczynka ucieka z krzykiem, nazwaa babk tyrank, na co Rkhel Banyay po prostu zamkna j na klucz i cay dzie nie dawaa jej je. Babka bya rozumn kobiet i, jeli nawet jej wasne ycie erotyczne w latach modoci okazao si prymitywne i od dawien dawna byo skoczone, czujno, z jak strzega losu sierot, kazaa przeczuwa niebezpieczestwo. Erzsebet nie trzeba nawet hamowa, pochaniaj j drobne obowizki domowe, jest agodna, pogodna i posuszna, za to Emma jest nieobliczalna, wybuchowa i wprost ponie jak Sarret, w ktrym przysza na wiat. Rakhel Banyay znaa, ju kogo, kto tak poyka romanse i kto nawet przykuty do ka nie chcia zrezygnowa z czytania; Emilia znosia swj los, saba na ciele, ale buntujca si w duchu, i nie wstydzia si roni grzesznych i gorzkich ez, kiedy lekarz, cakiem susznie, zabroni jej, jako suchotnicy, poycia maeskiego. Erzsbet to crka mdrego, trzewego Karolya, Emma -- swojej matki, tylko e Emma tryska zdrowiem i nie przeladuje jej choroba, jak t nieszczsn Emili, na ktr wanie choby dlatego nie mona byo si gniewa, przecie wiadomo, e im bardziej sabn siy, tym dziwniejsze myli podszeptuje choremu wiadomo przemijania. Rakhel Banyay, na ktrej poza pomnaaniem majtku sierot spoczywaa odziedziczona po mu i crce odpowiedzialno nie tylko za ich wychowanie, lecz take za uoenie caego ich przyszego ycia, cakiem tak samo przyjmowaa zaproszenia, skadaa wizyty i uczestniczya w imprezach towarzyskich, ktre uwaaa za odpowiednie, jak dbajca o przyszo trzech crek na wydaniu Maria Rickl. Jednake jej starsza wnuczka nie znalaza sobie ma ani wrd modziecw zapraszanych na wieczorki, ktrzy czujc na sobie wadczy wzrok przyzwoitek

prostowali si sztywno na krzesach, ani wrd goci zapraszanych na spokojne domowe uroczystoci. Junior, ktry ju po tygodniu mia tak do Szeghalom i prac przy regulacji, e w licznych wierszach mwi o rozpaczliwej samotnoci i wyzwalajcej mierci, ktra nawet dobrze, jeli przedwczenie go zabierze, poprosi ojca, aby pozwoli mu przynajmniej zwiedzi okolic, niemoliwe, aby w caym komitacie panowaa tak przytaczajca nuda jak wrd inynierw. Tu, gdziekolwiek okiem sign, roztaczaj si dobra Wenckheimw, zna komitat z opowiada dziadka, nieche mu wic ojciec pozwoli jecha. Senior nie dba o to, e przez par godzin zostanie sam, Kalmn modszy wypoycza wic konia i rusza na pierwsz wypraw do Fuzesgyarmat. Jest niedziela i wiosna niezwykle wczesna, niemal brutalna, podobna raczej do lata, kiedy Junior na koniu wjeda na ulic Nagy, rozlega si bicie dzwonw. Klmn dostrzega koci i wydaje mu si ogromny, wikszy nawet od Wielkiego Kocioa w Debreczynie, chyba mona by w nim zmieci cae Wgry Wschodnie, kto widzia taki olbrzymi, taki przepikny empirowy koci? Na rynku jest studnia i elazny sup z piercieniami, Kalmn przywizuje konia, rozglda si. Wierni zdaj wanie na naboestwo, dugimi czarnymi szeregami znikaj w drzwiach kocioa, w rkach kobiet zamykane na klamerk piewniki, kwiaty w psaterzach i chusteczki. Wszyscy przygldaj si Kalmnowi, sdzc po jego cholewach i stroju ,do konnej jazdy, jest pewnie ktrym z goci barona. Hrabia Hektor rzuca ogniste spojrzenia miym buziom i jest zadowolony, gdy nie unikaj jego oczu. Na losach caych pokole zaway fakt, e Rakhel Banyay nie zaniedbywaa kocioa nawet wtedy, gdy uzasadniaa to choroba kogo z rodziny, bd jej wasna. Tego dnia mianowicie powinna bya zosta w domu, gdy poprzedniego wieczoru tak fatalnie chwycia w kuchni wielki n, e zrania si silnie i stracia duo krwi, w kocu koci to takie miejsce, dokd dwie dziewczynki mogyby i bez niej, i tak bdzie tam caa rodzina, wic na pewno znajdzie si kto, kto mgby im towarzyszy. Tylko e ciao, nawet chore, nie moe by waniejsze od duszy, chuda posta Rakhel Bnyay ukazuje si wic wrd spieszcych do kocioa. Psaterz ciska w lewej, zdrowej

rce. Po jej prawej stronie idzie Erzsebet, po lewej Emma. Wszystkie trzy spostrzegaj stojcego na rynku modzieca z koniem i wszystkie trzy na jego widok natychmiast odwracaj oczy, dziewczynki dobrze wiedz, czego wymaga od nich blisko kocioa ich dziadka. Ale serce hrabiego Hektora uderza mocniej pod doskonale skrojon kamizelk i mody czowiek ma wraenie, e to wszystko, co dotychczas odczuwa wobec panien, stanowio zaledwie preludium do prawdziwego dramatu jego ycia. Preludium? Gdzie tam! Byo gam bbnion na lichym fortepianie. Jego los wypeni ta dziewczyna, ktra wanie zblia si do kocioa w towarzystwie ponurej matrony - Rakhel Banyay liczy tej wiosny szedziesit cztery lata, Emma Gacsary szesnacie - ubrana jest w skromn, stalowoszar sukni, oczu jej nie widzi, bo utkwia wzrok w ziemi, tylko profil, nieprzenikniona jest ta dziecinna twarz, gadka jak u picych. pica krlewna - myli hrabia Hektor i galopuje ju na rumaku fantazji, ktry nie da si uwiza do adnego elaznego piercienia. pica krlewna z Sarret, ktra odkd yje, czeka, aby kto j przebudzi. Tylko jak to zrobi? Rkhel Banyay w czarnym czepku, sucha jak szczapa, naprawd nie sprawiaa wraenia osoby, ktra mogaby usun z drogi picej krlewny i hrabiego Hektora t niebagateln przeszkod, polegajc na tym, e si nie znali. Hektor decyduje si wic od razu. wybiera jedyn moliw drog, ktra moe go zaprowadzi do dziewczyny: wchodzi z wiernymi do kocioa. Jak dugo yje, nie byt jeszcze w kociele kalwiskim, rozglda si ciekawie, nie ma tu ani otarza, ani figur, ani obrazw, niczego, co w jego wiadomoci wizao si dotd z pojciem wityni, a poza tym, gdy oni w domu id na msz, caa rodzina siedzi obok siebie w jednej awie, tu za wierni rozdzielili si na dwie czci, a i te s jeszcze rozbite wedug wieku, cae szczcie, e nie pcha si do przodu, kawalerowie, jak wida, stoj grzecznie z tyu. Matron i dwie panny widzi dobrze z miejsca, gdzie przystan, porodku kocioa jest jaki st, wok niego obita aksamitem bariera; naprzeciw tego stou stoj wszystkie trzy, gowy spuszczone, donie splecione do modlitwy na psaterzach, modl si. Hektor jest urodzonym komediantem, on te splata donie i zastanawia si, w jaki sposb z nabonego modzieca ma si sta mile widzianym wielbicielem. Szepta zapewne nie wy pa-

da, ale przeciez musi jako zacz. Jaki mody czowiek w jego wieku stoi tu obok, przewraca kartki psaterza i zgromadzeni zaczynaj podnios pie. Hektor jeszcze si nie zdecydowa, czy ma otwiera usta, w kocu to nic trudnego udawa piewanie takiej pospnej, powolnej pieni, gdyby si bardzo skoncentrowa i zobaczy tekst, mgby j naprawd wykona bez przygotowania, przecie uczy si muzyki. Ssiad zerka na niego i kiedy spostrzega, e Junior nie ma psaterza, podsuwa mu swj. Hektor dzikuje szeptem i amie sobie gow, jak ma zapyta o to, czego chce si dowiedzie. lepe narzdzie losu, mody mczyzna, rozwizuje za niego ten problem i ledwie poruszajc wargami, jak gdyby pokazywa komu obcemu jakie dzieo sztuki, piramid w Gizie lub mauzoleum Kossutha, szepce do niego robic podbrdkiem ruch w stron tego stou czy te otarza, przed ktrym stoi stara kobieta z dwiema dziewczynami: Panie Gacsry". Muki Darvasystoi przez cae naboestwo, piewa gorliwie, zanosi mody, a poniewa jest tu przy drzwiach, tnoe opuci wityni jako pierwszy, wierni jeszcze nawet nie ruszaj si z miejsc, niektrzy odmawiaj w duchu ostatni modlitw, kiedy Junior galopuje ju z powrotem do Szeghalom, aby si dowiedzie, kim te moe by ta urocza istota, ktr pokazuj ludziom w ten sposb, jak pokazuje si lokalne osobliwoci. Ojciec wie take i to, Senior urodzi si w Mezberny i w ogle -- czego ten Senior nie wie? Muki Darvasy jest szczliwy, nie dociera do niego wprawdzie, co to jest ta synna Kronika, ale wymyli ju, w jaki sposb pozna dziewczyn. Spord crek Emmy Gacsary najczciej widywaa si z matk Piroska Jablonczay i Emma Gacsry opowiedziaa jej kiedy, jak poznaa Juniora. Muki pogalopowa do Fuzesgyarmat, przywiza konia do jody rosncej przed domem przy ulicy Nagy 520 i, jak gdyby go zaproszono, wszed do ogrodu, gdzie spotka si oko w oko z Rkhel Banyay. Przedstawi si jej, powiedzia, e jest inynierem i pracuje wraz z ojcem przy melioracji Srrt, i e waciwie niepokoi wielmon pani z powodu Kroniki wielebnego pastora Gacsryego. Mianowicie od dawna ju planuje napisanie do Debreceni Hirap" serii artykuw o wybitnych postaciach z Wgier Wschodnich, tysickro przeprasza za swoje natrctwo, ale nie moe sobie

wyobrazi tego rodzaju przedsiwzicia bez artykuu o Istvanie Gacs&rym. Rakhel Banyay, ktra znaa na pami znaczn cz Biblii, bya wicie przekonana, e prno to brzydka cecha ludzkiego charakteru. Nawet w czasach gdy bya liczn dziewczyn, z rzadka spogldaa w lustro i nie interesowaa si wiecidekami, nigdy wic nie spostrzega, e sama nie jest pozbawiona tej uomnoci. Emilia Sir nudzia si z Karolyem Gacs&rym, ktry by od niej starszy o dwadziecia lat, i waciwie wymagaa od niego tylko jednej rzeczy, na ktr mczyzna o nie cakiem zdrowych skonnociach seksualnych rzadko miewa ochot, tecia natomiast, wielkiego Gacsaryego, ktry byt zreszt jej ojcem chrzestnym, zwyczajnie si baa. Za to w oczach Rakhel Banyay genialny kronikarz o minie udzielnego ksicia i posturze atlety by w porwnaniu z maym i wtym D&nielem Sir ideaem wiecznej modoci, powiedziaa wic swojej crce Emilii, e skoro spotkao j takie wyrnienie i dostaa si do rodziny Gacs&rych, naprawd nie powinna chcie od ycia niczego wicej. Jake Karoy moe by nudny, skoro i on jest wielkim uczonym? Dwadziecia at rnicy wieku? No to co? O ile starszy, o tyle mdrzejszy. A zreszt nie w tym rzecz, niech nie zapomina, kogo dostaa za tecia. Chuda rka otworzya wic drzwi ganku przed Mukim Darvasym. Emm zastali w salonie, gdzie nie miaa nic do roboty i gdzie nikt jej nie woa; staa przed portretem dziadka. Syszaam przez okno, o czym rozmawiali -- opowiadaa Emma Pirosce - i wiedziaam, e nie zawoaj ani mnie, ani Erzsbet, wic sama stanam pod portretem, bo zawsze pokazywali go kademu, kto interesowa si dziadkiem Gacsarym. Ty te zrobiaby to samo na moim miejscu, bo by tak pikny, tak wiatowy, tak podniecajcy, jak bohater jakiej powieci. Nie rozumiaam tylko, dlaczego ten wspaniay chopak interesuje si dawno zmarym kaznodziej. Ae kiedy wszed i spojrza na mnie, natychmiast domyliam si, e nie przyszed tu dla Kroniki. Staam wic pod portretem zaczerwieniona po uszy, a z zakopotania i ze szczcia nie mogam si nawet poruszy. Babka przedstawia mi go, ja si ukoniam, i on si ukoni." Emma Gacsry znaa wielu modych ludzi, ktrzy przesiani przez sito Rkhel Bnyay mogli bywa w ich domu, ale tamci.

jeli si ju odezwali, mwili o podrach zagranicznych, omszaych gmachach uniwersyteckich, bibliotekach i synnych profesorach, o Getyndze i Utrechcie, o wielkiej auli w Lejdzie, o piknoci krajobrazu, ktry zachwyca przybysza z dalekich stron patrzcego w d z zamkw w Heidelbergu czy Marburgu. Ale c obchodzi Emm Gacsary pachncy pergaminem wiat kalwiskiej modziey, skoro ona nia o balach, koronkach i namitnych przygodach miosnych? Modzieniec, ktry przestpi prg ich domu, by przystojniejszy od modego barona i wreszcie mwi o czym, co j obchodzio. Inynier" Jablonczay zna Wiede i towarzystwo wiedeskie, a cho wiemy z jego dziennika, e od razu przehula cae pienidze i niemal przymiera godem, mona sobie wyobrazi, co opowiada prowincjonalnej panience o wymylonych balach i salonach, zaprzyjanionych ksitach i wraeniach z dworskich bali. To za, co mwi o Grazu, wzbudzio take zainteresowanie Rkhel Bnyay. Stara kobieta lubia pracowitych wgierskich studentw, ktrzy osigali w nauce wyniki lepsze ni Austriacy. (Ojciec nie by waciwie kamc - powiedziaa niepewnym tonem ciotka Piroska - tylko widzisz, to by poeta i to fantazja unosia go w chmury.") Ponadto Junior potrafi robi jeszcze co, czego nie umia aden z bywajcych u Gacsrych modych ludzi: pisa wiersze. Emma Gacsry miaa pamitnik, tak jak wszystkie panny z jej sfery w tamtym czasie, do ktrego znajomi modziecy wpisywali pene uszanowania strofy, zachcajce do patriotyzmu i bogobojnoci, a uznawane ju za miae, jeli jaki egoista, zamiast wspomina niebo czy nard, robi niewyrane aluzje, e pragnby, aby jego imi i pami pozostay w sercach domownikw, gdziekolwiek burzliwy ocean ycia rzuci d losu panienki. Ale przestrogi Nowego Testamentu, wielkiego stylisty Pawa, a nawet utwory klasykw poezji patriotycznej natychmiast straciy urok, kiedy Klmn Jablonczay poprosi Emm o jej pamitnik. Junior grzecznie narysowa kilka kwiatkw i napisa par linijek, ktre kady mg przeczyta bez zgorszenia, dziewczyna jednak znalaza ponadto ukryte wrd kart pamitnika wiersz, przeznaczone dla niej i ta poezja zachwycia j i zakopotaa zarazem, bo nikt jeszcze nigdy nie pisa miosnych wierszy do Emmy Gacsry. Skd moga wiedzie szesnastoletnia panienka, e te poezje przecho-

dziy w Debreczynie z rk do rk, e co najmniej trzydzieci panien znalazo je w torebkach cukierkw, w zaproszeniach na bal i zarkawkach, a take kiedy czyta: tw osbk przecudown serce wiernie kocha", lub e jej wargi to istny rubin", nie wie, e nad tymi arliwymi wierszami gorczkoway si ju w Debreczynie Ilonka Baiogh, Ra Bruckner, Ra Nnssy w sukni z niezapominajkami, Mariska Kovcs, Irma Fuchs, Mili Kontay i jeszcze wiele innych, nawet wygldajca przez okno Veronka Szab, w ktrej zreszt, w sposb urgajcy jego wiekowi, kocha si namitn, zmysow mioci siedmioletni synek pastora z Korostarcsa, Elek, przyszy m Lenke Jablonczay. Na podstawie Ksigi dobrego tonu Ry Kalocsy, dziea, ktre okrelio sposb wychowania wielu pokole, nietrudno zrekonstruowa gr, ktra odbya si w domu przy ulicy Nagy 520. Emma Gacsry, ktr babka uczya, jak naley sta, siedzie i chodzi, a take tego, o czym wolno rozmawia, gdy w salonie s mczyni, zapewne zachowuje si tym bardziej nienagannie (pierwszy warunek to prosta postawa, ale naley te pamita, aby nie bya sztywna. Moda panienka powinna na siebie uwaa,, rwnie gdy siedzi, zakadanie nogi na nog to brzydki zwyczaj, ktrego surowo zabrania dobry ton. W obecnoci starszych dam mode panny powinny unika przechylania si w ty na oparcia krzese..."), im wicej ma do stracenia. Dziewczyna wie, e panna, ktra jest gospodyni domu, nigdy sama nie prowadzi rozmowy", lecz przy pomocy zrcznych zwrotw czyni j ogln" i stara si ukaza w jak najlepszym wietle wybitne cechy rnych goci". Wie, e jej obowizkiem jest odprowadzi kobiet, mczyzn za tylko w przypadku, jeli jest niedonym starcem, i e dopki nie wyjdzie za m, nie wolno jej usi na kanapie, nawet gdyby poprzedniego dnia spada w spiarni z drabiny i bolaa j kada kosteczka. Musi wybra twarde krzeso o niewygodnym oparciu, siedzenie na kanapie przysuguje tylko znacznie starszym pannom lub matkom. Matka, wychowawcy, Ansemusowie polerowali Juniora wedug tych samych prawide, a szkoa Marii Rickl nie stawiaa mniejszych wymaga ni szkoa Rkhel Bnyay, mody Jablonczay nigdy wic nie zapomina wchodzc do domu w Fuzesgyarmat, e: Susznie ciga na siebie zarzut braku kultury

modzieniec, ktry w obecnoci dam huta si na krzele lub podczas rozmowy trzyma rce w kieszeniach spodni. Nie wypada ka okci na stole, podpiera gowy rk, a koysanie nog jest przykre take dla innych, podobnie jak kady haas, ciche nucenie czy bbnienie palcami, naley te wystrzega si pochylania ku sobie gw, szeptw i mieszkw." Dwa stworzone do burzliwych uczu i namitnej mioci mode ciaa siedz w niewygodnych pozycjach nie opodal siebie w nieposzlakowanie czystym salonie, gdzie patrz na nich Rakhel Bnyay, dawno zmarli przodkowie i stylizowane .portrety klasykw literatury wgierskiej. Hrabia Hektor jest wielkim aktorem, przey ju do dziwnych historii, nie sprawia mu wic najmniejszej trudnoci rola nabonego i pracowitego inyniera z Debreczyna, ktr kreuje dla tej cudownej dziewczyny, i znw myli, e jeszcze nigdy nie spotka podobnej i e ta ju na pewno bdzie stale wiecc gwiazd na ciemnym niebie jego ycia. Emma Gacsry za spotkaa wanie po raz pierwszy w yciu modzieca, na jakiego zawsze czekaa, i boi si, e moe go utraci, jeszcze zanim go zdobdzie, uwaa wic na kady gest. Rkhel Bnyay niczego nie podejrzewa, Emma chyba wie, e sporo wody upynie w Dunaju, zanim wybierze jej ma, a ten mody Jablonczay, jeli nawet jego matce co tam zostao z majtku, to ze wzgldu na ojca nie nadawaby si nawet do towarzystwa, gdyby Bg nie obdarzy go jakim dziecinnym, ujmujcym wdzikiem. Nie jest niebezpieczny, niech sobie u nich bywa, przepa, ktra ich dzieli, jest tak gboka, e Emmie na pewno nie przejdzie przez myl, eby ten chopiec mg by kim innym ni - dopki praca trzyma go w Srret - przypadkowym gociem, ktremu nigdy nie do sucha i zapisywa tego, co Rkhel Bnyay opowiada o epizodach z ycia wielkiego Gacs- ryego i co po powrocie do Debreczyna on opisze w artykule. Jablonczayowie to bigoteiyjni katolicy, wic z gry wiadomo, e modzi nie mog mie ze sob nic wsplnego, cho ten chopak - co trzeba mu przyzna - jest obiektywny i wyznajc inn wiar interesuje si postaci wielkiego kaznodziei. Jego szczcie, e nie przychodzi tu z powodu dziewczyny, bo wwczas choby nawet by jeszcze milszy, ona i tak daaby mu do zrozumienia, e jego obecno jest tu niepodana; prno trzymaby tak grzecznie kbek weny, podczas gdy ona opowiada mu o teciu

swojej crki, daremnie udzielaby jej niekiedy nawet niegupich rad na temat ziemi, zasieww i spraw gospodarczych, na ktrych, jak wida, zna si co nieco. Rakhel Banyay ma bowiem wielki talent do pozbywania si z domu modych ludzi, ktrzy wedug niej nie powinni spotyka si z Emm. Muki Darvasy jest jednak dowiadczonym myliwym, uczy impulsywn i nierozwan Emm czujnoci i ostronoci. Babka ju pi, kiedy odbywa si dalszy cig rozmowy, prowadzonej w jej obecnoci niemal wycznie na temat osoby i pracy Istvana Gacsaryego; urzeczone psy wymachujc ogonami z radosnym skowytem wpuszczaj co noc'Juniora skradajcego si na podwrze lub pod okno Emmy Gacsary - kady Jablonczay jest urodzonym pogromc zwierzt, przez cae ycie towarzyszyy Imremu, Seniorowi, Parkom, Juniorowi i wszystkim jego dzieciom oraz wnukom oswojone jednym dobrym sowem obce psy i prce w gr ogony koty. Junior otrzyma w yciu wiele pocaunkw, ale takich jak te jeszcze nigdy i take ten ogie, ktry bucha od Emmy Gacsary, w niczym nie przypomina pochliwego oddania maych wieniaczek, spotykanych w majtkach Ricklw lub w Pallag. Natura nie stworzya tej dziewczyny do westchnie i marze, Kalman Jablonczay, ktrego boli jeszcze poraka poniesiona w Wiedniu i oscho matki, czuje, e wreszcie zosta oceniony tak, jak na to zasuguje. Ta dziewczyna to prawdziwa pera, trzeba j utrzyma, ale przede wszystkim trzeba j zdoby. Wszystkie jego dotychczasowe porywy byy tylko naiwnym wstpem, dopiero teraz wie, co to mio i dza. Panny z Debreczyna miay cae wity adoratorw, byy przyzwyczajone do piknych swek, w yciu Emmy Gacsary po raz pierwszy zrywa si burza namitnoci, ktra wydaje si jej czym bardzo wiatowym. Kalman, jak wiemy z jego dziennika, bez wahania owiadcza si kadej pannie, co byo jedn z gwnych przyczyn gniewu jego matki, na szczcie w Debreczynie znay go zarwno crki, jak i matki, nikt nie bra powanie jego wynurze. Jest pan wielkim dzieckiem" -- rzeka nietaktowna Ra Nanassy, kiedy zabrzmiao wyznanie poczone z owiadczynami. Pobaliwy umiech Ry boli do dzi i niewtpliwie jak balsam na ran dziaa fakt, e Emma Gacsary nie uwaa go za wielkie dziecko i, kiedy mwi jej, e j kocha i nie moe bez niej y, pragnie, by zostaa jego on, jest

wicie przekonana, e nawet nie mogoby sta si inaczej, sam Bg przeznaczy jej tego cudownie piknego modzieca o pasjonujcej przeszoci, on j std zabierze, a poniewa hrabia Hektor taktownie nie wspomina, e jego sytuacja materialna jest nie tylko niepewna* ale po prostu adna -- ani posady, ani wasnego majtku, ani pienidzy - dziewczyna wyobraa sobie, e nie zatrzymaj si a do wielkiego Debreczyna, skd pojad do Pesztu, stamtd do eleganckich przyjaci Klmna w Wiedniu, moe nawet do Parya, a gdy wrc z podry polubnej, z pewnoci dostanie si do towarzystwa Wenckheimw - Kalman j tam wprowadzi. Podanie, ktre w niej wzbudza, opanowuje bez reszty dojrzae do mioci ciao i cho nie wypada tego Czyni bez bogosawiestwa kocielnego, bez lubu, Emma Gacsary uwaa, e tylko bierze i daje zadatek na nalene im obojgu szczcie, przecie i tak bd maestwem, na co zda si opr, skoro mody mczyzna baga j tak rozpaczliwie i grozi, e jeli mu nie ulegnie, skoczy ze sob. Te groby s tak samo niepowane jak inne frazesy, ktre maj zawrci jej w gowie, w Debreczynie adna nie zwrciaby na nie uwagi, ale Emma widzi tylko, e Junior ma sztucer, z ktrym wczy si po zarolach - co bdzie, jeli skieruje go prosto w swoje serce? Rzecz jasna, to usprawiedliwienie jest tylko czcz wymwk, prawda wyglda zupenie inaczej; ju nie tylko Kalm&n ma do pocaunkw, po ktrych nic nie nastpuje, dziewczyna chyba jeszcze gorcej pragnie, aby da to, o co j tak prosz. Szczcie Juniora jest co najmniej tak samo wielkie jak jego zaskoczenie, kiedy tej nocy gdy Erzsebet dostaje wysokiej gorczki i Rakhel Banyay zabiera j do siebie, do osieroconego ka Dniel Sir (pielgnacja, ochrona zdrowia sierot to jedyna rzecz, w ktrej stara kobieta przesadza bardziej ni naley, nie moe zapomnie smutnej spucizny" Emilii, jej morderczej choroby i przedwczesnej mierci), Emma otwiera okno swego pokoju i Junior moe wej midzy nigdy dotd nie widziane, pokryte barwnym, kwiecistym perkalem i ozdobione biaym mulinem meble, w poblie stoliczka do szycia i wskiego panieskiego ka. Spenienie mioci przesycone jest lkiem i oszoamiajc rozkosz, dziewczyna, ktr trzyma w ramionach, nawet w swym niedowiadczeniu i niewinnoci jest doskona kochank. Junior wie dobrze, e nie mgby poj jej

za zon, nawet gdyby urodzi si pod szczliwsz gwiazd, nawet gdyby by bardziej samodzielny, Maria Rickl niejednokrotnie powtarzaa, e sama wybierze mu towarzyszk ycia, gdy ju przeboleje zawd, jaki jej sprawi wracajc z Grazu bez dyplomu. Me jako przygoda ta mio jest najpikniejszym podarunkiem w jego dotychczasowym yciu. Wskie ko pachnie suszonymi zioami Rakhel B&nyay, lawend w tiulowych saszetkach, i szkoda, e to stworzone do mioci dziecko o mikkich wargach nie moe by niczym wicej, tylko epizodem w jego yciu, naprawd chtnie by si z ni oeni. Ale o tym nie moe by nawet mowy, to wrcz niemoliwe, wic to, co si stao, niech pokryje wieczny mrok. Kalman z gry ukada poegnalny wiersz, ktry zostawi dziewczynie, i z gry martwi si swoim przyszym cierpieniem, ktre ogarnie go, gdy bdzie musia rozsta si z Emm. Tak jak i w innych sprawach, Emma Gacsry nie przypominaa dotychczasowych miostek Juniora rwnie pod tym wzgldem, e niebya ani dziewczco niemiaa, ani powcigliwa. Nie znaa ani ycia Juniora, ani jego rodziny, zwaszcza matki, i z niemal niestosownym popiechem ponaglaa go, aby powiedzia R&khel Banyay o swoich zamiarach i uregulowa wreszcie ich zwizek. Emma choby dzisiaj wyruszyaby w podniecajcy wiat, gdzie Junior, jak sam opowiada, ma wstp do wszystkich eleganckich domw, nie rozumie wic, na co on czeka, dlaczego nie ogasza wszem i wobec o ich zarczynach. Ich romans zacz si 28 kwietnia 1882 roku -- tego dnia zapisa Junior w swoim dzienniku: Moja maa ona, Emma Gacsry." Biegn wypenione mioci tygodnie, Kalmii modli si na przemian, by nadszed ju sierpie, kiedy zakocz prace w rejonie Fuzesgyarmat, to znw, aby czas stan w miejscu, bo dziewczyna, ktr po wyzdrowieniu Erzsbet co noc bierze w ramiona w ogrodowej altanie, yje w bajce, nikt nigdy z takim naboestwem nie sucha kamstw i marze Klmna Jablonczayego. Zostanie tajemnic ich dwojga, czym zwodzi Emm przed nadejciem tragicznej chwili, czym motywowa, e wci jeszcze zwleka z owiadczynami i nie deklaruje si przed Rkhel Bnyay. W ostatnim jednak tygodniu lipca otrzymuj brutaln przestrog: Emma zdaje sobie spraw, e jest w ciy. Dziwne, bo wcale nie jest tak przeraona, jak powinna, wrcz przeciw-

nie. Jak opowiadaa najmodszej ze swych crek, Irn, doznaa waciwie ulgi, bo wiedziaa, e teraz ju nie mona duej zwleka z zarczynami. Tym, kto wpada w panik, jest Muki Darvasy. O rad nie moe prosi nikogo, poza Seniorem, to, co si stao, jest msk spraw, ojciec te chyba nie by w swoim czasie taki wity, naradz si wsplnie, co mona by zrobi. Najlepiej byoby uciec, i to natychmiast, ale jak moe tu Zostawi to pene wdziku, uroku i mioci stworzenie w habie", jak powiedziayby zgodnie Maria Rickl i Rakhel Bnyay? Maria Rickl! Rkhel Bnyay! Boi si tak samo jednej jak i drugiej. Junior znw co kamie, uspokaja niezbyt zaniepokojon dziewczyn, ktra w radosnym podnieceniu czeka na jego deklaracj i byskawiczny lub, potem w Szeghalom opowiada Seniorowi, co mu si przytrafio. Ojciec oeni si majc prawie trzydziestk, chyba musia si kiedy znale w podobnej sytuacji. Co w takim przypadku powinien zrobi mczyzna? W cigu dwudziestu dwch lat swojego ycia Junior rzadko zwaa na co innego poza sw dz i fantazj. Teraz dreszczem przejmuje go reakcja ojca: cho caymi tygodniami wysuchiwa epizodw z ycia wielkiego kaznodziei, to jednak dopiero teraz, z rozpaczy Seniora poj, kim s w kocu Gacsryowie i kogo uwid w nieszczsnej chwili. Senior i Junior patrz na siebie przeraeni, w mylach obydwu pojawia si nie podejrzewajca niczego w Debreczynie matka i ta druga, rwnie naiwna, w Fiizesgyarmat. Dziadek Emmy to chluba Srrt, jej ojciec take i jeli nawet dziewczyna zachowaa si nierozsdnie, nie mona jej oddawa w rce podejrzanych akuszerek z Pesztu (hrabia Hektor myla i o tym) ani te zostawia we wstydzie. Trzeba si owiadczy o jej rk i trzeba si z ni oeni. Senior o mao nie dodaje: A potem Boe bd miociw nam wszystkim." Ojciec i syn uzgadniaj midzy sob, e na razie ani sowa o okolicznociach, ktre czyni to maestwo nieuniknionym, bo gdyby si cokolwiek wydao, Rkhel Bnyay znienawidzi Juniora, a Maria Rickl Emm. Jablonczayowie naradzaj si przy winie, jak bdzie mdrzej; postawi Mari Rickl przed faktem dokonanym czy te poprosi j o zgod, ktrej na pewno nie udzieli, i wwczas postpi wbrew jej woli. Decyduj si na to drugie, Klmn wraca konno do

Fuzesgyarmat i mwi Emmie, e ma ju bogosawiestwo ojcowskie, wic teraz naprawd potrzeba ju tylko odrobiny cierpliwoci z jej strony, bo wanie jedzie do Debreczyna uzyska zgod matki. Pojedzie i zaraz wrci, a od razu po powrocie z ulicy Kismester przywiezie z Szeghalom ojca, aby w jego imieniu porozmawia z Rakhel Bnyay. Kiedy Hektor jedzie do domu, ma wraenie, e to, czego pragnie, wcale nie jest takie niemoliwe. Mdry Senior pouczy go, aby nie przestawa argumentowa, e smutny fakt rnicy wyznania - na wie o czym zapewne spadn na jego gow najstraszniejsze gromy owiewa zotym dymem bogactwo panny Gacsry, Kalman bdzie mg gospodarowa w jej majtku i przestanie przysparza matce kopotw, przecie sama chciaa go oeni z tak zamon dziewczyn. Maria Rickl wysuchaa wszystkiego, a potem owiczya syna kijem. Istot jej wypowiedzi zachowaa w pamici trzecia Parka -- Gizella, wierny pa starszego brata: Maria Rickl owiadczya, e dwudziestodwuletni nicpo, ktry co sekunda kocha si w innej pannie, nie moe si oeni nawet wtedy, gdy znajdzie sobie dziewczyn z dobrej i bogatej rodziny, bo cignie tragedi i na ni, i na siebie. Jeli ktokolwiek na wiecie, to na pewno ona, matka, wie, komu daa ycie. Klmn jest zmienny w uczuciach, nie zna samego siebie, szkoda byoby unieszczliwia nieznajom, niewinn dziewczyn. Kalman jako ziemianin? Kalman zarzdzajcy majtkiem? Ju on by nim zarzdzi do ostatniego filiera, bo jake mogaby go pohamowa lub suy mu rad szesnastolatka, obydwoje szastaliby tylko pienidzmi. Nie puci go ju z domu, koniec melioracji, oeni si z t, ktr ona sama mu wybierze, inaczej do reszty zejdzie na psy. Zreszt nie ma o czym mwi, Gacsryowie to bojowi kalwini, a ona ma do kalwinw. Jeli nawet panna Gacsry jest pikna jak gwiazda na niebie -- nie zliczy, o ilu ju takich piknociach syszaa od Juniora - to musi by strasznie gupia, jeli cho przez minut braa powanie takiego pdziwiatra jak jej syn. Niech si wynosi do swojego pokoju, a ju ona sobie porozmawia z Seniorem, nie po to powierzya mu syna, aby pozwala mu na tak niedorzeczne przygody. Trzecia Parka oddaje uwielbianemu bratu swoje oszczdnoci, aby jeszcze tej samej nocy mg uciec z powrotem do

Srrt. Junior jedzie do ojca i od tej chwili wydarzenia nastpuj po sobie w byskawicznym tempie, bo na wie o ucieczce Juniora Maria Rickl kae zaprzga, aby osobicie porozmawia z dwoma samcami w Szeghalom. Senior, ktrego najchtniej take by obia, nie ma ju adnego argumentu, wyznaje wic prawd: dziewczyna jest w ciy i, cho to przykre, Junior musi si eni. Scena, ktra nastpuje midzy mem i on, zostanie w pamici Seniora jako jedna z najstraszliwszych, a zwycistwo, ktre odnosi, jest pyrrusowym zwycistwem. Maria Rickl ustpuje wreszcie, ale skonna jest rozmawia tylko z babk, nie chce nawet widzie tej kalwiskiej dziwki, nie odwiedza te Rkhel Bnyay w jej domu, prosi j do siebie do Szeghalom, podczas gdy Junior ukrywa si w Fuzesgyarmat. Tymczasem w Fuzesgyarmat Emma popakuje, jest przewraliwiona, tskni za hrabi Hektorem i starej kobiecie nietrudno poj, dlaczego tak si zachowuje. Rkhel Bnyay chmurzy si: czyby zawrcia sobie gow kronikarzem swego dziadka? Emma, ktrej Junior powiedzia, aby uwaaa si za jego narzeczon, nie widzi wicej powodw, aby robi tajemnic, i wyznaje z paczem, e si zarczyli, e kocha Klmana Jablonczayego. Rkhel Bnyay zrazu nie wpada nawet w gniew, bo to, co syszy, jest tak absurdalne, e tylko macha rk i owiadcza, e Emma wyjdzie za tego, kogo przeznaczy jej Bg, a jest niemoliwoci, aby jako towarzysza przeznaczyjej wanie Jablonczayego. Ju ona wie lepiej - woa Emma. S nierozczni na mier i ycie. Teraz babka oburza si i oznajmia, e jeli jeszcze kiedy zobaczy modego Jablonczayego, wyprosi go z domu za to, e zawrci Emmie w gowie, na co dziewczyna, ktr jej stan czyni pobudliw, krzyczy, e i tak zostanie jego on, babka nie zdoa jej w tym przeszkodzi, a zreszt moe si dowiedzie, e mody Jablonczay gwide na zjecza kronik starego Gacsryego, od pocztku bywa w ich domu tylko dla niej i babka, chce czy nie, musi j wyda za Juniora, bo nie ma wyjcia. Te sowa, ktre skierowaa do skamieniaej, zdruzgotanej Rkhel Bnyay, przypiecztuj los dziewiciorga maych Jabonczaych i sprowadz nieszczcie na ma i on.

Nielegalny lub mia miejsce 28 kwietnia 1882 roku, legalny 2 wrzenia, zgodnie z zasadami bon tonu, po trzech zapowiedziach. Nie ma ju yjcego wiadka spotkania obu pa, ale scen mona zrekonstruowa. W tej jednej chwili zawalia si wiara dwch kobiet, legy w gruzach ich pragnienia, cele i osignicia, Rkhel Bnyay musiaa patrze na matk Klmna Jablonczayego z tak sam nienawici jak Maria Rickl na t kobiet, ktra wychowaa Emm Gacsry. Ta gupia, egzaltowana podfruwajka ukrada jej syna, awrazznim ca dalsz nadziej, Junior bdzie teraz w swoim ywiole, bdzie mg wyrzuca pienidze garciami, marnotrawi, pki ich starczy. Uczy, zapewne, nie bdzie si ju nigdy, pracowa take nie, gdyby przynajmniej ta Gacsry bya garbata, trzymaaby klucze od skrzyni z pienidzmi, aby, gdy braknie forintw, nie zosta na lodzie; ale jest adna, tak adna, e to osobna zniewaga, trzy Parki bd przy niej wyglda jak trzy mole. Senior, ktry w Srret zaczyna chorowa, jest w oczach Marii Rickl rwnie wstrtny jak syn, ktrego utracia; martwy Senior, martwy Junior i oby martw bya rwnie ta dziewczyna, ktra sprowadzia na nich to cae nieszczcie, ktra uwierzya zaklciom zakamanego smarkacza, rozpustna wnuczka kalwiskiego kaznodziei. Nie chce ich widzie nigdy wicej, nie przyjedzie na lub, Emma nie zostaje przedstawiona w domu przy ulicy Kismester, a gdy wreszcie dochodzi do poznania, tylko trzecia Parka skonna jest z ni rozmawia. lubowi Emmy Gacsry we wspaniaym kociele jej dziadka, gdzie kazanie wygasza wielebny Benjmin Csnki, towarzyszy niekompletny orszak weselny, bo nie ma tam Jablonczayw, tylko Senior, ktremu ju wszystko jedno i ktry na t godzin, aby zrobi przyjemno piknej synowej i ukochanemu, postrzelonemu synowi, ubiera si w czarny, uroczysty strj wgierski. Jest pikny wrzeniowy dzie, promieniejca podwjn si witaln narzeczona umie-. cha si, jest bogata, niezalena, a matczynym przeklestwem Marii Rickl i lodowat postaw Rkhel Bnyay, ktra ju nigdy przy niej nie stanie, jak gdyby umara, przejmuje si tyle co chmurk, ktra przepywa nad kocioem. Poyskuj empirowe ozdoby, aksamit barierki otaczajcej St Paski ma kolor owocu granatu, hrabia Hektor, ktry przynosi dyspens debre- czyskiej plebanii na zawarcie lubu wedug obrzdku kalwi-

skiego - nowy cios w serce Marii Rickl - stoi nieco zakopotany, gdy pastor czyta im sowa apostoa Pawa o mioci. Spord jego dawnych przyjaci i kompanw do szklanki tylko jednego przywioda na lub w Fuzesgyarmat ciekawo: stoi tu mody kupiec Leidenfrost i jego wzrok zatrzymuje si na rozpalonej z podniecenia twarzy czternastoletniej dziewczynki, Grzsbet Gacsry. Jeden ze wiadkw, aptekarz Gyula Korniss, stoi za Emm, drugi ziemianin z Szeghalom, przyjaciel Seniora, Jzsef Borsody - za Klmnem. Junior automatycznie notujc w pamici sowa kaznodziei, e mio wiele wybacza i trwa wiecznie myli o tym, e matka go przekla, e nie moe ju nigdy wej do swego domu, najwyej gdy Gizella noc otworzy mu okno. Ale po kiego licha miaby jecha do domu, przynajmniej na razie? Emma jest bogata, jej olbrzymi majtek to tusty czarnoziem pierwszej klasy, ma te mnstwo gotwki - rankiem w dzie lubu babka bez komentarzy oddaa mu za pokwitowaniem zadziwiajco wielki spadek Emmy Gacsry i dodaa te, e maj do dyspozycji dom. Tylko bowiem ze wzgldu na chorob jej crki Emilii przeniosa si przed laty do Gacsrych, aby suy pomoc ziciowi i wychowa dziewczynki. Ich wasny dom stoi pusty ju niemal od czternastu lat, dzi, gdy tylko skoczy si uczta weselna, ona znw w nim zamieszka. Cay majtek swej ony otrzyma dzi rano i Rkhel Bnyay, z suchymi oczami i bez uwag poprawiajc welon i wianek Emmy, zakoczya sw wypowied sowami, e gdyby nawet miaa ujrze ktre z nich ebrzce na ulicy, nie dostan ani filiera wicej. Nic ju si im nie naley. Na crk Krolya Gacsryego czekaa po powrocie z podry polubnej bogata wyprawa; przyjaciele z Fuzesgyarmat i dalsi krewni mieli nadziej, ze zgodnie z przyjtym obyczajem bd j mogli obejrze, ale Rkhel Banyay nikogo nie zachcaa do ogldzin, tylko Erzsbet, nieprzytomna z przejcia, szperaa w wieo przysanych rzeczach starszej siostry; Erzsebet, ktra opakaa wyjazd Emmy, miaa wraenie, e wraz z ni znikny z domu rado i pogoda. Dziewczynka wiedziaa wszystko o okolicznociach pospiesznego lubu, a pierwsz informatork bya sama Emma, z ktr, chyba wanie przez to ich sieroctwo, byy bardziej zyte, ni to zazwyczaj bywa wrd sistr. Erzse-

bet denerwowaa si, przeywaa wraz z Emm kad faz tego ata, a poniewa Emma bya raczej wniebowzita ni przeraona, wyniosa z tego okresu przewiadczenie, e tylko w ten sposb mona si odda jakiej namitnoci, w takiej gorczce, jako ofiara takiej nawanicy uczu, i jeli do tej pory nie zwracaa uwagi na modych ludzi, to teraz sama z tego wanie punktu widzenia zacza ocenia przez wychodzce na ulic okna przechodniw, rozwaajc, ktry z nich mgby obudzi w niej takie zainteresowanie jak Kalman w Emmie; pod wpywem opowiada i do naturalistycznych wynurze Emmy zacza Erzsebet interesowa si sprawami, ktre dotychczas nie istniay w jej mylach. Nawiasem mwic, okolicznoci towarzyszce maestwu siostry poznaa z ust babki, Rakhel Bnyay nie zawahaa si poinformowa czternastoletniej wnuczki o tym, co si wydarzyo. Stara kobieta powiedziaa jej: Emma nie jest ju przyzwoit pann, tylko dla pozoru musz z ni utrzymywa stosunki, aby na ni, Erzsebet, nie pad nawet cie podejrzenia. Jeli nie bd si pilnowa, faszywy krok Emmy moe zmarnowa take szanse niewinnej Erzsebet. Niech sobie jednak zapamita, e gdyby nie ona, Erzsebet, ktr babka chciaaby w swoim czasie uczciwie wyda za m zgodnie ze swymi planami, to zerwaaby z Emm wszystkie kontakty; ani Gacsaryowie, ani Sirwie, ani Banyayowie nie utrzymywali nigdy stosunkw z wyuzdanymi niewolnicami ciaa. Dlatego tylko modsza siostra moga oglda wypraw Emmy, a mieszkacy Fiizesgyarmat doszli do wniosku, e ten nietakt jest waciwie kontynuacj wszystkich dziwactw, ktre miay miejsce w zwizku z maestwem Emmy Gacsary. Mieszkacw Fiizesgyarmat rwnie wychowano wedug ksiki Ry Kalocsy, tak samo wic jak Rkhel Banyay wiedzieli, e nie naley zbyt pochopnie wychodzi za m, przyspieszenie terminu lubu daje powody do domysw, za Emma Gacsary ledwo w kwietniu zdya pozna modego debreczyczyka i, zanim miasto zdoao si poapa, co w trawie piszczy, ju wyczytano zapowiedzi, a zarczyn po prostu nie byo lub, jeli byy, to w tak szczupym gronie rodzinnym, e nie zaproszono nawet ssiadw. Ra Kalocsa napisaa, jak naley si zachowa, jeli rodziny narzeczonych nie znay si dotd btej: w takim przypadku pierwsz wizyt

powinna zoy rodzina narzeczonego, a przecie nik w Fuzesgyarmat a do dnia lubu nie widzia starszego Jablonczayego, za przysza teciowa nie pokazaa si nawet w kociele, co wicej, poczmistrz nie wiedzia te nic o obowizujcym w takim przypadku licie, ktrego mona by si spodziewa po Klmnowej Jablonczay i w ktrym, jak nakazuje obyczaj, powinna bya powita Emm jako przysz crk. Nikt nie wiedzia, kiedy i w jaki sposb owiadczono si o dziewczyn, niekompletny orszak weselny otworzy ostatecznie tam nawet nie tyle zoliwym, co sposzonym domysom: Gacsrych lubiono w miecie, nie byo przyjemnie patrze na zatroskan twarz milczcej, prostej jak trzcina starszej pani i przykry by te widok rozpalonej Emmy, w radoci i ogniu tej dziewczyny kryo si co niedobrego i niestosownego. Wyprawa Emmy Gacsary przybya z debreczyskiego sklepu Lajosa Vrady-Szab. Dla modej matki, ktra wrcia z Wiednia i Parya, przysano nastpujce rzeczy: trzy tuziny koszul, dwa tuziny damskich majtek, ozdobionych suto haftami i wstawkami, ' dwadziecia suto zdobionych spdnic, wrd nich take z trenem, dwa tuziny kaftanikw nocnych, dwa peniuary, sze tuzinw chusteczek do nosa, dwa tuziny podwjnych kompletw bielizny pocielowej, sze duych i trzy mae poduszki, trzydzieci sze przecierade, dwie kapy gobelinowe, jedna serweta na st, osiemnacie czepkw nocnych, sze obrusw i trzydzieci sze serwetek na co dzie, sze obrusw z serwetkami na rozmaite okazje, siedemdziesit dwa rczniki, sto osiem cierek kuchennych, cztery due i cztery mniejsze dywany, firanki koronkowe na osiem okien, trzy kodry atasowe z monogramem, trzy atasowe pierzyny,

trzy piernaty, cztery poduszki dla suby, dwie kodry dla suby, jeden tuzin bielizny pocielowej dla suby, dwa tuziny rcznikw dla suby. Ze szczegami wyprawy spotykamy si w osobliwym miejscu: w twardo oprawionym tomiku wierszy Klmdna Jablonczayego. Ta sama rka, ktra kazaa cign wrb biaej myszce, ktra pisaa: Nic nowego, cae popoudnie czytaam, a bohaterem powieci jeste ty. Znw zaczynam si ba wieczoru, ale uspokaja mnie wiadomo, e dotrzymasz obietnicy", liczy pniej brudn bielizn i nie znajdujc pod rk odpowiedniego papieru, bo ksiki gospodarskiej, jak Maria Rickl, nie ma, nigdy nie miaa i mie nie bdzie - Emma Gacsry nie nadaje si na gospodyni -- bierze zbiorek wierszy ma, ktry wydaje si odpowiedni, eby w nim co zanotowa. Gdzie si ju wtedy podziaa ta mio, to uczucie, ktre przezwyciyo cay wstyd, obyczaj, wychowanie i poczyo j z tym debreczyskim modziecem, ktry umia nawet pisa poezje! Emma ju dawno przeczytaa tre zeszytu, ktry nigdy nie powinien by dosta si w jej rce, ale Kalman Jablonczay nie mia do siy, aby zniszczy, ani do rozsdku, aby przynajmniej schowa swoje utwory, i Emma wie ju to, czego wiosn 1882 roku nawet nie podejrzewaa. Wie, kim jest Muki Darvasy i jak erotyczna wyobrania, szukajca wci nowego ideau, gnaa go od jednej panny do drugiej. Tak wic na jednej ze stron brulionu w sztywnej okadce, midzy wierszem do Margit Csanak a wierszem do liki Guttmann, wpisuje wyrok mierci na ich maestwo: Pranie, 28 padziernika: trzy przecierada, osiem obrusw, osiem serwetek, siedem poszewek na poduszki, trzy podpinki na kodry, sze rcznikw, dwadziecia jeden damskich koszul, dwadziecia dwie mskie koszule, jedenacie par majtek,

szesnacie spdnic, szesnacie chustek do nosa, czternacie par poczoch, osiem par onuc, trzy cierki do kurzu, trzy cierki kuchenne, siedem par kalesonw. Ani Maria Rickl, ani Rkhel Bnyay nie spodzieway si niczego dobrego po tym maestwie, a przecie wiadomi swej winy bogowie umiechali si tego dnia, kiedy zostao zawarte. Panna jest pikna i bogata, modzieniec zakochany, lubi te ziemi i, jeli w ogle zna si odrobin na czymkolwiek, to wanie na gospodarce, przecie tyle czasu spdzi w majtku Jablonczaych. Gdyby spord nich dwojga przynajmniej jedno miao zdrowy rozsdek, mogliby si uratowa przed tym, co ich czeka. Ale Senior, ktry mgby im poradzi, ktry lubi synow i jest bezstronny, teraz ju gwatownie podupada na siach, za Maria Rickl nie rozmawia z synem i nie chce nawet pozna synowej. Maria Rickl nie rzuca sw na wiatr i, skoro owiadczya, e nie dopuci do znajomoci swoich uczciwych crek z t kalwisk rozpustnic, to oznacza, e nie ma powrotu do domu przy ulicy Kismester. Juniora zrazu nie martwi to wygnanie, Pary i Wiede przynosz tyle nowych wrae, a wzorowa gospodarka Rkhel Banyay tak niewyczerpane, wydawaoby si, zasoby gotwki, e 16 listopada 1882 roku zapisuje w dzienniku: Rozmawiam z oneczk w ciepym pokoju. Jestem szczliwy i niezaleny." Porodku szaroniebieskiej kartki kaligrafuje swoje nazwisko, pod nim kwiat z dwoma listkami, a poniej: Moja kochana Emma." Na tej samej stronie dziennika przybywaj 11 listopada 1906 roku nowe sowa: .Jake ndzne stao si ycie po 24 latach. ona mi si skurwia i wegetuj sam." Przyszo w dniu 16 listopada 1882 roku okryta jest jeszcze mrokiem, Junior pawi si w szczciu i z atwoci znosi rozk z Parkami, z Imre Blunierc oraz ze wieci, ktrych wykltemu idolowi dostarcza wierna Gizella- -Melinda: Senior nie moe ju chodzi bez laski, a gdy idzie, jako dziwnie wyrzuca nogi. Cz majtku Emmy, ktr tak sa-

mo jak cz majtku Erzsebet oddano w dzieraw za poow plonw, mogaby zapewni taki dochd, e przy minimalnym staraniu mona by go nie tyko utrzyma, ale i powikszy: K&lman jednak, jak gdyby w jego yach nie pyna ani jedna kropa kupieckiej krwi Anselmusw, daje dzierawcy woln rk, czego Rakhel Banyay nigdy nie robia, i wraca do Fuzesgyarmat jedynie po to, by wypocz po hulankach. W Peszcie ycie jest bardziej podniecajce i, dopki pozwala na to stan Emmy, oboje bior udzia we wszystkich rozrywkach, chodz do opery, do teatru, do kasyna, bywaj na wycigach konnych, grywaj w karty, Emma potrzsa ciemnymi lokami i jest tak zalotna i rozemiana w swych kosztownych koronkach niczym Violetta Verdiego. Kiedy za zabawy zaczynaj j ju mczy, wracaj do Fuzesgyarmat, Rakhel Banyay asystuje przy narodzinach wnuka, Erno Jablonczayego, wczeniaka", ktry przychodzi na wiat po niecaych omiu miesicach. Babka bierze te udzia w chrzcinach, wniebowzita Erzsebet niaczy malutkiego siostrzeca, na chrzciny nie przyjeda nikt z zaproszonych debreczyczykw, tyko Leidenfrost, ktry by take obecny na lubie i ktremu na tej osobliwej uroczystoci rzucia si w oczy niezwyka uroda Erzsebet Gacsary. Leidenfrost zostaje jeszcze par dni po weselu, ale Rakhel Banyay pilnuje, aby nawet na chwil nie zostawi go sam na sam z modsz wnuczk, od ktrej mody czowiek wprost nie moe oderwa oczu. Leidenfrost jest katolikiem, poza tym krewnym Ricklw, nie uda si im jeszcze raz wyprowadzi jej w pole, nikt wicej pod adnym pozorem nie wkradnie si do jej domu. Stosunki midzy domami Gacsarych, Jablonczaych i Sirw, ktrych nie zrywa si wanie ze wzgldu na Erzsbet, cechuje z obydwu stron powcigliwa uprzejmo, Emma jest obraona, e Rk- hel Bnyay patrzy na ni jak na powietrze, a take dlatego e nie zostawia jej nawet na chwil sanie j z modsz siostr - jak gdyby bya trdowata1 . Kalm&n pisze drwice epigramy o babce ony i odczytuje je Emmie. Gdy Ernke zbkuje, babka czsto pomaga uspakaja marudzce dziecko, Emma cigle po ni posya lub biegnie z malestwem sama, oczywicie zbkowanie maego to tylko pretekst. Emma, nie wiadomo skd, jest urodzon matk, ma

wrodzony instynkt opiekuczy, ale w inny sposb nie moe spotka si z Erzsbet, a ma do niej bardzo piln spraw, ktr naleaoby omwi: miody Leidenfrost zapon mioci i w licie do Klm&na pyta, czy nie mgby i on wzi pisklcia z tego samego gniazda". Erzsebet caa w gorczce miota si po kuchni, wszystko leci jej z rk, K&lmn w imieniu kuzyna i przyjaciela rozmawia ze starsz pani, podczas gdy drca szwagierka w wypiekach czai si w ssiednim pokoju, scena koczy si tak awantur, e modzi natychmiast pakuj si i wraz z dzieckiem wyjedaj z Fiizesgyarmat. Erzsebet w milczeniu przyjmuje to do wiadomoci, babka zakleja i otwiera jej listy, starannie rewidujc nadchodzce od Emmy przesyki. Cho Emma znw jest w ciy, to jednak modzi, zamieszkawszy z dzieckiem i piastunk Pod Krlow Angielsk" w Peszcie, bawi si cay sezon, w lecie wypoczywaj nad morzem, a tymczasem Muki Darvasy i Leidenfrost w oywionej korespondencji planuj wyzwolenie Erzsebet z babczynej niewoli. Sposb znajduje popierajca z caego serca maeskie plany Leidenfrosta Emma: w dziecistwie miay swj tajny alfabet, wymyliy go wsplnie w celu obrony przed czujnoci Rakhel Banyay, kreli wic litery tego alfabetu na karcie z zabawnym widoczkiem, babka i tak nie czytuje zbyt uwanie widokwek, no bo c takiego mona napisa na odkrytej karcie? Bohomazy donosz wzruszonej Erzsebet: Paczka. Od Emmy czsto przychodz paczki, Erzsebet czeka teraz z bijcym sercem, czuje, e cokolwiek znajdzie w paczce, odbije si to na caym jej yciu. Emma przysya modszej siostrze peniuar, a pod podszewk zaszyty jest list hrabiego Hektora: niech bdzie gotowa. Emma, aby urodzi drugie dziecko, ktrego spodziewaj si w poowie listopada, przyjedzie wkrtce do domu, a wtedy on, hrabia Hektor, pomoe nieprzytomnemu wprost z mioci Leiden- frostowi w osigniciu celu. Jablonczayowie przyjedaj w pierwszym tygodniu padziernika z maym Ern i piastunk do domu Gacsarych w Fiizesgyarmat, Leidenfrost jest ju wtedy w Szeghalom. Zakochani maj mono zamieni ze sob par sw dziki temu, e do ukrywajcego si w domu Gacsarych Leidenfrosta, Muki Darvasy przemyca szwagierk, ktr przyprowadza babka, aby w jej obecnoci spotkaa si ze starsz siostr. Po raz ostatni Junior prbuje wspomnie o ewentual-

maestwie Erzsebet, Rkhel Banyay owiadcza, e jej U u Jablonczay ch po ostatniej bezczelnej I gdyby nie to, e powinna uwaa na Emm, ktra czeka rozwizania, o Leidenfrocie za nic chce nawet sysze. Jeli Junior nie ma ochoty, aby powtrzya si tamta nieprzyjemna scena, niech zmieni temat. Hrabia Hektor i Leidenfrost decyduj si wic; to, co umylili, Hektor uwaa za doskonay art: Armin Leidenfrost jeszcze tej samej nocy porwie dziewczyn powozem Juniora. W Fuzesgyarmat nic mog si pobra, cakiem wykluczone, aby udao si im nakoni nastpc wielkiego \stv&na Gacsaryego do jakiegokolwiek naruszenia przepisw, ale w Debreczynie na pewno da si wszystko od razu zaatwi. Koci witej Anny jest rodzinnym kocioem Leidenfrost w, Jablonczaych i Rickw, tam choby pojutrze mog zosta mem i on, a wtedy starsza pani moe robi, co zechce. Musz si spieszy, tym bardziej e wkrtce zjawi si ju nowe dziecko, a oni maj by rodzicami chrzestnymi. Muki oczywicie, jak zawsze, tak i tym razem jest w bdzie twierdzc, e uciekinierzy mog si natychmiast pobra, wielebny ksidz da od szesnastoletniej zaledwie narzeczonej zgody rodzicw bd opiekunw. Erzsbet dygoczc cay czas ze strachu czeka u Simonffych, krewnych babki Leidenfrosta, na wieci z Fuzesgyarmat. Rkhel Bnyay nie kae im zbyt dugo czeka. Zgod na zawarcie zwizku maeskiego przywozi hrabia Hektor, to on jest jednym ze wiadkw na lubie modej pary. Waciwie Hektor jest rozczarowany,' Rkhel Bnyay rankiem po ucieczce, kiedy znalaza list poegnalny Erzsbet. nie przysza do nich, o nic nie prosia ani nie pytaa. Gdy na prob Leidenfrosta Muki zebra ca odwag i omieli si do niej pj, zasta starsz pani przy codziennych zajciach, take jego powitanie przyjta jak zwykle, nie zrobia adnej uwagi na temat wnuczki czy Leidenfrosta, tylko powiedziaa, z ktrym adwokatem maj nawiza kontakt w sprawie przejcia majtku Erzsbet. Ceremonia odbywa si w kociele przy ulicy witej Anny i asystuje przy niej ju wicej czonkw rodziny -- drugim wiadkiem narzeczonego jest Geza Rickl -- i jeli nawet mieszkacy domu przy ulicy Kismester demonstracyjnie ignoruj lub. to jednak kto spord nich kryje si w mroku kocioa:

 Melinda-Gizella. Pierwsze publiczne wystpienie modej pary to chrzciny drugiego dziecka Juniora i Emmy Gacsry, urodzonej 17 listopada 1884 roku Lenkc Jablonczay: s jej rodzicami chrzestnymi. Mieszkaj w domu Gacsrych, stamtd wrd dzikiej wichury nios starannie otulon jasnowos dziewczynk do kocioa jej dziadka. Erzsbet po przyjedzie prbuje zobaczy si z babk, ale Rakhel Bnyay nic wpuszcza jej do domu. To, o co dbaa przed i po lubie Emmy, nie obchodzi jej ju, stoi niewzruszona w progu caa w czerni i na zawsze wypdza modsz wnuczk ze swego domu, ktry zhabia ucieczk. I zarazem kae te przekaza Emmie, e i jej nie chce ju widzie. Nie chce nawet zobaczy noworodka; podczas gdy nad jasn gwk Lcnkc Marii Jablonczay rozbrzmiewaj sowa ceremonii chrztu, do namitnej nienawici babki z ulicy Kis- mester docza si namitna nienawi prababki z ulicy Nagy w Fuzesgyarmat. Zaledwie Emma staje na nogi, hrabia Hektor natychmiast daje sygna do wyjazdu: z powrotem, jak najprdzej z powrotem do cudownego, olniewajcego Pesztu! Nie jad sami, lecz tym razem w towarzystwie nowoecw, dla Leidenfrostw bdzie to podr polubna pod wielkodusznym patronatem Jablonczaych. LeidenfrOstowie, oniemieleni w pierwszej chwili ogromn sum pienidzy, jak dostali do rk - zwaszcza wci jeszcze zgnbiona zachowaniem babki Erzsbet - w zaskakujcym tempie przywykaj do nowego ycia, oni te lokuj si Pod Krlow Angielsk" obok Jablonczaych, a moda pani Emma z wyszoci i pewnoci siebie prowadzi modsz siostr po salonach fryzjerskich i salonach md. Erzsbet po raz pierwszy w yciu wcza si w prawdziwie wielkowiatowe" ycie, Leidenfrost. ktry dopiero zacz para si kupiectwem, zostawia sklep pod opiek matki i rwnie po raz pierwszy bierze udzia w pasjonujcych, zapierajcych dech bataliach karcianych, po raz pierwszy gra na wycigach i poznaje zot modzie pesztesk. Wszyscy s szczliwi, wszyscy doskonale si bawi, dobrze im si yje, nawet piastunce, bez ktrej Emma nigdy nie wyjeda, ale na ktr nigdy te nie zrzuca najwaniejszych czynnoci. Sama karmi dzieci, nawet gdy oczy klej si jej do snu, a gdy ktre z nich niedomaga, ucieka z teatru, od

zielonego stolika i pdzi do domu. Trzeci ci znosi wyjtkowo le, cho wietnie si czua oczekujc Erndke i Lenke. Maa Emma, ktra wita wiat w padzierniku 1886 roku w Fiizesgyarmat - Emma znw jedzie rodzi do domu - wydaje pierwszy krzyk pod nieobecno ojca, co wicej, nie ma przy Emmie nawet Leidenfrostw, Erzsbet tymczasem sama zostaa matk, a Leidenfrost, cho dawniej szydzi z tego powodu z hrabiego Hektora, nie wstydzi si jednak stan za lad sklepu w Debre- czynie. Nawiasem mwic, Emma sama prosia ma, aby troska o ni nie powstrzymywaa go od nagego wyjazdu, dwa razy pord poszed gadko, dlaczego teraz miaoby by inaczej, > niech sobie jedzie do Pesztu, skoro a tak wana jest dla niego ta rewanowa partia kart. Emma zgodziaby si na wszystko, byle tylko nie widzie w oczach Juniora tego smutku, ktry goci w nich coraz czciej: K&lmnowi brak elaznej rki Marii Rickl, jej dawnej mioci, brak mu Seniora, a nawet Bluniercy i Debreczyna, za Debreczynem bardzo tskni, bo tam nawet wiatr jest inny i inaczej te wiec gwiazdy. Emma ma wraenie, e Klm&n powici si dla niej, wic zasuguje na wszystko, niech nie mwi, e staa mu si w yciu ciarem. Junior wyjeda, oczywicie nie do Pesztu, lecz do Debreczyna, ma do uregulowania dug honorowy i musi choby spod ziemi wytrzasn pienidze dla jednego z czonkw entego ju w jego yciu tajnego stowarzyszenia. Na temat tego czowieka nie pozostay adne dane i nie wiadomo, jaki nosi pseudonim przy bakaracie czy szmendeferze, gdzie przegrywa i wygrywa astronomiczne sumy. Gyula Szikszay, jego szwagier, na ktrego poyczk Junior tak bardzo liczy, mwi ze wstydem, e nie moe mu pomc, Maria Rickl, bronic interesw swej crki Margit, co tydzie sprawdza konto w banku, suma, ktrej potrzeba Mukie- mu, jest tak olbrzymia, e znikd nie uda mu si jej zdoby. O tym, czego si naley spodziewa w najbliszej przyszoci, mwi Junior wierszem nad koysk malej Emmy przywlkszy si do domu jak zbity pies: Balem si, e mzg mi pknie, a wci w gniewie klem: -- Kpie, ty z tych osw, ktre a nie na nogach, lecz na bie.

Doki, grb pod sob kopi, a tu jeden, patrzcie kpa, pod licytacyjny motek mimo woli sam si pcha. W cigu czterech lat Klmn roztrwoni! ca ich gotwk, a poyczki brane na hipotek oddanego w dzieraw majtku urosy do takiej sumy, e nie mona ju unikn licytacji, jeli Junior chce spaci dugi zacignite na pokrycie szaleczych hulanek. Klmn paci po raz drugi w yciu, po raz pierwszy zapaci symbolicznie: wasnym nazwiskiem, za czysto imienia Emmy Gacsry, ale to, co dal wtedy, byo jego wasnoci. Natomiast to, czym teraz ma ratowa sw sytuacj, nie naley do niego, lecz do Emmy, ktra w pierwszej chwili patrzy na ma znad koyski drugiej crki i sucha wierszy nic opiewajcych tym razem jej koralowych warg i alabastrowej skry, nie pojmujc waciwie, co si stao. W momencie kiedy to do niej dociera, inna Emma spoglda w twarz Klmna Jablonczayego, to ju nic dawna szalona dziewczyna. Emma ma troje dzieci, ktrym lekkomylno Klmna Jablonczayego usuna grunt spod ng - t ziemi, ktra tak szczodrze zaopatrywaa we wszelkie dobra wielk rodzin Gacsrych. W tym samym czasie grom uderza take w dOm Leidenfrostw, telegram wzywa ich bezzwocznie do Fuzesgyarmat, Erzsebet bierze ze sob malekiego Gyul sdzc, e to babka na ou mierci chce jej wybaczy. Ale przyjmuje ich tylko zapakany Muki Darvasy: poza dugiem honorowym ma jeszcze niezliczon ilo weksli do wykupienia, a na wszystkich porczycielem jest szwagier. Czy wic Leidenfrost nie mgby za niego zapaci? Mgby, ale jeli to zrobi, oni te strac cay posag Erzsbet i trzsienie ziemi pochonie nie tylko Jablonczaych, ale take ich. Erzsebet chwytajc synka na rce biegnie z paczem przez ca ulic Nagy do babki po rad, pomoc, Rkhel Banyay komunikuje jej przez okno, e, jak to ju w swoim czasie powiedziaa, dostali wszystko, co si naley, i nie ma zamiaru dokada do tego choby krajcara. Niech to wszystko, na co pracoway cae pokolenia, idzie pod motek, moe po licytacji panowie Jablonczay i Leidenfrost pjd po rozum do gowy, spowaniej i naucz si utrzymywa rodzin z pracy wasnych rk. W domu Emma zupenie traci gow, kiedy pojmuje, e Rkhel Bnyay

nie pomoe; dom Gacsarych rozbrzmiewa paczem obu sistr i wzajemnymi wyrzutami szwagrw. Majtek sistr rzeczywicie idzie na licytacj, Jablonczayom nie zostaje nic, Leidenfros- tom zaledwie to, z czym wystartowali: sklep w Debreczynie, z ktrego nagle odpyn cay kapita. Dobre stosunki pomidzy szwagrami ulegaj na pewien czas ochodzeniu, Leidenfrost dugo nie moe przebaczy Juniorowi, e wcign go za sob w to szalestwo, potem jednak agodnieje. Leidenfrost jest dobrym chopcem, jeli nawet narzeka, nie potrafi dugo chowa urazy i, tak samo jak po urodzeniu Lenke, znw zgadza si zosta ojcem chrzestnym. Teraz ju naprawd jedynym oparciem prawnuka dawnego oficera austriackiego jest lada kupiecka, skoczyo si przelotne krlowanie, gdy w karnawaowym orszaku Juniora rozkoszowali si urokami ycia - na szczcie jego maestwo przetrzymuje ten cios. Leidenfrost tumaczy Erzsebet, e nie warto paka za czym, czego ju nie mona odzyska, niech wic przystosuje si do skromniejszych warunkw, niech liczy kady grosz, a miao pjd naprzd, od samego pocztku uczc dzieci pracy. Ich mdrzy, chtnie uczcy si synowie znaj ju majtek swojej matki tylko z opowiada, Leidenfrost macha rk, gdy rozmowa schodzi na temat dawnego bogactwa ony, i od witu do nocy pracuje w coraz lepiej prosperujcym sklepie. Jest zreszt jedynym czowiekiem, ktry za kadym razem prbuje pomc Emmie, ilekro ta zwraca si do niego, ktry akceptuje jej istnienie, przyjmuje j w swym domu i nawet lubi Emm Gacsry. Junior zawsze w towarzystwie mwi o swym szwagrze Arminie z lekk pogard, e to zacny czowiek, tylko niestety brak mu fantazji. Po licytacji, ktra zabiera nawet stary dom Gacsrych - Rkhel Bnyay nie bierze w niej udziau, pozwala, aby dosta si w obce rce -- w cigu tych czterech tygodni, kiedy wolno im jeszcze mieszka w cudzym ju domu, K&lmn Jablonczay wyjeda do Pesztu, reguluje diig} i nikomu nie zdradza, jak cen zapaci za swj honor. Dawni kompani zapraszaj go na karty, ale odrzuca propozycje, wymawiajcsi nowo narodzon creczk i sab jeszcze on, i gdy zgnbiony amie sobie w hotelu gow, co pocz, przychodzi mu na myl, e jeli nawet wiat si zawali, to jednak ma kogo, kto choby nawet sto razy go przekl i kaza mu zej sobie z oczu, przecie mu

pomoe, bo wci go kocha. Pisze do Debreczyna, zawiadamia o narodzinach maej Emmy, wasnym nieszczciu, tragedii spowodowanej jego lekkomylnoci, blaga o wybaczenie i rozpaczliwie prosi, aby matka uratowaa jego, Emm i malestwa, z ktrych najmodsze przez ten straszliwy cios jest jeszcze poganinem, nie maj bowiem nikogo, kto zgodziby si podawa je do chrztu. Musi czeka na odpowied, bo pizy ulicy Kismester wolno rodz si decyzje: przywozi j osobicie Melinda, przeznaczona na matk chrzestn, doskonaa zarwno jako poredniczka, jak i szpieg, a towarzysz jej pokojwka Agnes i sublokator Marii Rickl, pan Pap. Emma uszczliwiona rzuca si jej na szyj, Melinda-Gizella oglda sobie dokadnie szwagierk i stwierdza w duchu, e nigdy jeszcze podobne stworzenie nie przekroczyo progu domu przy ulicy Kismester, jak rwnie, e osobiste poznanie tylko wzmaga w niej t niech wobec uwodzicielki brata, ktra si do niej umiecha i potrzsa nieprawdopodobnym gszczem wosw. Melinda i pan Pap ratuj ma Emm od pogastwa, potem Melinda wyraa ch porozmawiania z bratem, ktry oguch i olep dla ony, odkd ujrza siostr wysiadajc z powozu zaprzonego w konie z Pallag. Emma patrzy zazdronie, jak brat i siostra trzymajc si pod rce znikaj w jednym z dalszych pokoi, wie, e Melinda moga przywie tylko dobr nowin, jakie wyjcie, ratunek, ma jednak ze przeczucia. Potem uspokaja si, bo twarz ma, kiedy ten do niej wraca, jest samym blaskiem, a po obiedzie, gdy Melinda odpoczywa, oznajmia jej szczliw wie: matka po tylu latach skonna jest go przyj, pogodzi si z nim, nie umr z godu, Maria Rickl wszystko urzdzi, on teraz pojedzie z Melind do domu, aby omwi szczegy. Z twarzy Emmy znikaj chmury, wiruje w kko z trzyletnim Ernke i dwuletni Lenke i piewa, nastpnego dnia powiewa chusteczk za powozem, Klmn wymachuje kapeluszem i zlc przeczucia wracaj dopiero wtedy, gdy czternastoletnia, lecz jakby pozbawiona wieku Melinda nie kiwa jej nawet rk na poegnanie, tylko spoglda za siebie z jakim kwanym umieszkiem na twarzy. To byo takie komiczne, patrze na twoj matk opowiadaa pniej Gizella-Melinda Lenke Jablonczay. - Cieszya si. Tylko e ja najlepiej wiedziaam, czy ma powd do radoci. Czy ma na co czeka. Dobrze znaam moj matk."

Wspomnienie wizyty Kalm&na w Debreczynie zachowaa w pamici trzecia Parka tak jak wszystko, co dotyczyo uwielbianego brata. K&lman z paczem wpad do bramy domu przy ulicy Kismester i, w chwili kiedy stan przed matk, zapewne sam wicie wierzy, e popeni gupstwo, trzeba mu byo sucha tej, ktra jest od niego mdrzejsza, ktra zna go lepiej nawet ni on sam i od razu wiedziaa, jak gupio robi, enic si w tak modym wieku. Jest nawet troch zy na on, jak gdyby to ona przepucia majtek Gacsarych, a nie on, i jak gdyby to Emma odebraa mu cnot, a nie on j uwid. Maria Rickl nieskoczenie czsto wyobraaa sobie to spotkanie, chwil, w ktrej stanie przed ni moe obdarty, wygodniay syn marnotrawny, gdy jednak dochodzi do spotkania, czuje wzruszenie. Marnotrawca jest wprawdzie ubrany zgodnie z najnowsz mod, a w jego krawacie byszczy szpilka z drogim kamieniem, a\e Marnotrawca pacze i, jak niegdy dla jednej dziewczyny zapiera si drugiej,.tak teraz zapiera si ony, eby tylko dosta pomoc, nie do zniesienia jest to brzemi, ktre mu ciy, w domu pacze trjka maych dzieci, a zapakana ona wymawia mu t absurdaln sytuacj, w ktrej si znalaza -- Emma Gacsary nigdy nie zaznaa niedostatku--wic nieruchome od lat matczyne ramiona jednak si otwieraj. Ten chopak to lekko- duh, gracz, nie mona mu zaufa, speniy si jej wszystkie najgorsze przeczucia, ale to jednak jej Klmnek, jej przeklestwo i szczcie; postpi le i ju widzi, dokd prowadzi droga oddalajca go od niej, to ta dziewczyna przywioda go do upadku, Emma Gacsary, ktrej zreszt nigdy nie widziaa, przy mdrej, rozsdnej onie mgby si sta czowiekiem. Klmn uskara si, e nikt nie chce mu pomc, nawet okrutna babka jego ony, i jeli mama nie stanie przy nim, ma jeszcze sztucer. zastrzeli Ernke. Lenke. Emmusk, Emm i wreszcie skoczy z samym sob. Maria Rickl nie wierzy w ani jedno sowo, ale wie, e znw trzyma w garci koniec liny, ktra przyprowadzi do stajni zbkanego konia; jeli mu teraz pomoe, Klmn ju zawsze bdzie jej wasnoci, cae szczcie, e bra lub wedug obrzdku kalwiskiego, to nawet nie maestwo, tylko konkubinat, jeli rozwiedzie si z Emm, bdzie mg oeni si ponownie, a jeli chodzi o dzieci, trzeba si bdzie zastanowi. Nowej zdrady ju jednak nie przebaczy, niech sobie to Klmn

dobrze zapamita. Tym razem mu jeszcze pomoe, jedna z Parek ju wyfruna, druga te wyfrunie, trzecia tak czy owak zostanie jej na karku, tej ju wszystko jedno, na szczcie nie rozniosy si po Debreczynie plotki na temat maestwa Kalmana, Anselmusowie te nie chwalili si nikomu moralnoci Emmy Gacsry, mog wic tu przyjecha bez wstydu, a dotychczasow powcigliwo bdzie si tumaczy rnic wyzna, ktra oczywicie nie bya dla niej powodem do radoci. Maria Rickl nie wspomina o swym dalszym celu, o rozwizaniu tego gupiego, niedorzecznego zwizku, Klmn czuje tylko, e zosta uratowany. Na krtk chwil wschodzi soce nad salonem, ktry czy si z t sam jadalni, gdzie w szparach midzy klepkami parkietu tak czsto bdzie szuka zgubionej czerwonej kulki maa Lenke Jablonczay. To dzie triumfu Marii Rickl, Junior z ulg prosi o co do jedzenia, z radoci podrzuca w gr trzeci Park, zbiega do kuchni w suterenie, okrca kuchark, zwan przez nich ciotk Klari, cignie za wosy pokojwk Agnes, biegnie do pokoju Seniora, aby ucaowa mu rce, potem do klncego, poza paraliem ng zdrowego jak rydz Imrego, ktry wita go wesoymi przeklestwami i frywolnie komentuje swe zadowolenie, e wreszcie pozna pikn on wnuka. Chwila, ktra moga przesdzi o losie Lenke Jablonczay, znw zatrzymaa si w czasie i trwaa odrobin duej, ni pozwalaaby na to jej realna tre: w tej chwili wszystko jeszcze mogo si odmieni. Ale postacie tragedii nie zmieniaj swych rl. Maria Rickl nie chce dawa, tylko odbiera, a nie widzi ewentualnej sojuszniczki w ponionej, nieszczliwej synowej, ktra w obronie interesw swoich dzieci potrafi by twarda i surowa nawet wobec ma. Tu na spodziewanego wroga czeka wrg, Maria Rickl kae wysprzta duy pokj wychodzcy na podwrze, a potem zapowiada Klari i Agnes, e suba jest tylko dla nich, dla Jablonczaych, ona modego pana Kalmana nie moe od nich da nawet szklanki wody. Jeli czego potrzebuje, niech si sama zatroszczy, pan Kalman i jego ona dostan tu tylko wikt, ktry moda pani sama bdzie.przynosi z kuchni. Wracajcy do Fiizesgyarmat Junior nie wie, co ich czeka w Debreczynie, oczywicie, gdyby nawet wiedzia, nie ostrzegby Emmy. Nie moe powstrzyma ez, niech si Emma cieszy, e wszystko tak znakomicie zaatwi, bd sobie mieszka w wiel-

kim debreczyskim domu, blisko Leidenfrostw, jake mg pomyle, e Jablonczayowie s tacy sami jak jej straszliwa babka, e im nie pomog. Ale rado Emmy, gdy po paru dniach pakuje rzeczy swoje i dzieci i to wszystko, co im zostao po zatoniciu okrtu, nie jest ju wolna od podejrze: wnuczka Daniela Sir i Rkhel Bnyay, z ktrej rozumu by tak dumny dziadekpedagog, przebudzia si wreszcie, pomaga jej take instynkt matki trojga maych dzieci. Skoro nie chcia jej widzie nikt poza teciem, gdy bya jeszcze bogat narzeczon, jake teraz bdzie wygldao to wsplne mieszkanie? Jake miaoby wyglda, uspokaja j hrabia Hektor, przecie dom jest ogromny, cudowny, otoczony wielkim ogrodem, dostan osobne mieszkanie. Kiedy powz, ktry przywozi ich do Debreczyna, zatrzymuje si przed naprawd piknym domem przy ulicy Kismester i otwiera si elazna brama, Emma przez chwil ma wraenie, e moe niepotrzebne byy te jej wszystkie podejrzenia i ze przeczucia. W porwnaniu z Fuzesgyarmat Debreczyn jest wielkim, podniecajcym miastem, moe rzeczywicie wszystko si uoy, ojciec Klmna by dla niej zawsze miy, teciowej nie zrobia nic zego, dlaczego wic nie miaaby jej pokocha, a wtedy bdzie moga wyglda kadego popoudnia przez jedno z tych okien, Erzsi te bdzie j czsto odwiedza, znw bd razem jak . za panieskich czasw. Klmn prowadzi z jednej strony maego Ernke, z drugiej Lenke, matka niesie Emmusk, jedna z sistr wychodzi im na spotkanie i bez umiechu wita szwagjerk, notujc w pamici kupion jeszcze w piknych wiedeskich czasach sukni i zocist woalk chronic twarz od kurzu. Gizella Jablonczay rni si od innych czternastoletnich dziewczt tym, e nie ma iluzji, wie, e jest brzydka i na pewno nikt jej nie zechce, chlasta wic ostrzem jzyka zarwno po kobietach jak i mczyznach, niech ma przynajmniej jak rekompensat, niech si jej boj.I Gdyby kto jej powiedzia, e kiedy skoczy si ju ta jej bezfradzjejna modo, pierwszy m obecnie dwuletniej, drepczcej obok ojca i rozemianej Lenke rozwiedzie si z jej urocz bratanic, aby poj za on j, czterdziestoczterolctni, dwanacie lat starsz od Lenke i brzydk star pann, upuciaby na ziemi swoj crk chrzestn, Emmusk, ktr podaa jej bratowa. K&lm&n przygotowa si na wielk, teatraln scen, ale nic

takiego nic nastpuje. Maria Rickl nawet nic dotyka synowej, co wicej, w jej obecnoci nie cauje te syna, przyglda si trjce dzieci, ale nie kwituje adn uwag ani ich urody, ani tego jak s zadbane, tylko oznajmia, e przygotowaa im mieszkanie. Niech Emma urzdzi si w nim tak, jak uwaa za stosowne, i zadba o dzieci. Klmn poczynajc od jutra zastpi rzdc w Pallag, najwyszy czas, aby kto zaj si majtkiem zamiast chorego Seniora. Koniec audiencji, Junior z rodzin zajmuje nowe mieszkanie w skrzydle od podwrza. W domu Gacsrych do ablucji mieszkacw suya osobna umywalnia, Emma Gacs.ry w pierwszej chwili nie pojmuje, gdzie si znalaza, kiedy po absurdalnym powitaniu wchodzi do dawnej rezydencji sublokatora. Widzi w niej dwa ka i kozetki dla dzieci, st, komod, dwa krzesa, elazny stojak z podwjnym kkiem, w ktre wcinito miednic, a na pododze z desek stoi wyszczerbiony, porcelanowy dzbanek z wod. Emma Gacsry bya postrzelon dziewczyn, lekkomyln, nieodpowiedzialn marzycielk, ale bya te mdra. Natychmiast domyla si wszystkiego, co nie dociera do Klmna: askawy chleb, ktry odtd bdzie zmuszona je z winy Klma- na, chc zmikczy jej zami. Surowo Rkhel Banyay, ktra nie umiaa powstrzyma wnuczki przed nierozwanym romansem, odradza si teraz w osobie Emmy: zy obsychaj. Maria Rickl jest wiadkiem osobliwego procesu: synowa stawia opr. Dom przy ulicy Kismester do wiosny 1888 roku przez niemal dwa lata jest scen teatralnej groteski. Kiedy Emma pojmuje, e nie ma do dyspozycji suby i e zawsze, gdy prbuje wej do ktrego z pokoi w gwnym skrzydle, rozmowa znajdujcych si tam osb ustaje, e jej szwagierka Margit, ktra ju sama jest matk, nie uwaa za stosowne jej odwiedzi, Ilona nie odzywa si do niej, jakby nie mieszkay w jednym domu, teciowa ignoruje j od samego pocztku, i najwyej Senior, gdy zajrzy do niego, wypytuje o dzieci lub Blunierca spod krzaczastych brwi spoglda z sympati i porozumiewawczo na mod, adn kobiet, a take z przekory i mioci do starszego brata rozmawia z ni Melinda; kiedy orientuje si, e Muki w Debreczynie nie tylko nie jest panem domu, ale nawet mem, jedynie synem swojej matki, e gdy koczy prac w Pallag, wcale mu si nie chce wraca do domu - Emma

rozpoczyna strajk. Nie sprzta pokoju, nie zmywa talerzy po jedzeniu i troszczy si jedynie o jedzenie dla trojga dzieci, ich ubranie i zdrowie. Kalesony i koszule Klmna pierze suba, a naprawia Melinda, bo Emma Gacsary wyrzuca brudy i czyta przywiezione z Pesztu romanse, a wok niej narasta taki brud \ baagan, e tylko dzieci s tym zachwycone, wszyscy pozostali za oburzeni. Co niedziela, kiedy wszyscy mieszkacy domu przy ulicy Kismester wybieraj si na msz do kocioa witej Anny, Emma zamyka w domu Lenke i Emmusk, a sama z Emke idzie na naboestwo do kocioa kalwiskiego. Kiedy przechodzi ulicami wystrojona we wci jeszcze pikne suknie, wszyscy odwracaj si za ni. Emma spod zocistej woalki umiecha si ciekawie do pa i panw, w ktrych towarzystwo nie wprowadzono jej, bo cigle jako choruje". Aby jej osamotnienie stao si kompletne, Maria Rickl obraa Leidenfrostw, mieszkacy domu przy ulicy Kismester nie rewizytuj Armina i Erzsebet, tak wic nawet modsza siostra nie przekracza bramy o dachu ze szklanych oczek, tylko Emma chodzi do nich czasami wylewa swoj gorycz. Erzsebet przy kadej okazji daje jej troch pienidzy, ich sklep, jeli nawet powoli, to jednak nabiera rozmachu, yj wprawdzie do skromnie, lecz bez specjalnych trosk, a przecie oprcz Gyulacski jest ju take na wiecie modszy Leidenfrost: lstvanek. t ymczasem Muki Darvasy z radoci rozpoznaje w przechadzajcych si modych damach swoje dawne mioci, zatrzymuje si wic, aby porozmawia, a one niemiao wypytuj, czy to prawda, co mwi, e niestety nie mona si spotka z urocz on Mukiego, bo wedug ciotki Marii i Gizelli cigle choruje? Ma do sabe zdrowie" -- kamie Muki i gryzie si w jzyk, bo ulic id Emma z Emke, a spod zocistej woalki byskaj ku Klmnowi i modej matce Rzie Nanassy ogromne, czarne oczy. Tryska zdrowiem i jest tak pikna, e blednie przy niej jasnowosy wdzik Ry Nnssy. Melinda czeka na Klmna w bramie i natychmiast informuje go, jak brzmi oskarenie na dzie dzisiejszy: w ich pokoju s karaluchy, mama gniewa si, e Emma nie chce sprzta. 1 kazaa jej powiedzie, eby utrzymywaa mieszkanie w porzdku, na co Emma oznajmia, e jeli zwrc jej posag, ktry Kalman przegra w karty, starczy im na sub i na wasny dom. Kalman stara si jak najmniej przeby-

wa w pokoju, w ktrym mieszkaj w pitk i w ktrym zawsze ktre z dzieci pacze lub siedzi na nocniku. Emma jest podejrzanie agodna, nie narzeka ju jak na pocztku. Maria Rickl nie moe poapa si w sytuacji, sdzia, e dojdzie do rozwodu lub e Emma Gacsary ucieknie. Niepojty jest wprost ten opr, moda kobieta schodzi do kuchni w suterenie, gotuje dla dzieci, potem grzeje elazka, krci wosy w an- glezy i wychodzi na spacer. Gdy spotykaj si w ogrodzie, kania si teciowej, ale zdarza si, e nie widuje jej caymi tygodniami. M i ona w ssiadujcych ze sob kach s ju sobie obcy, ogie Klmna przygas wskutek staego napicia; jeli ma wanie ochot na karesy, spotyka do panien i matek, kiedy jest przez cay dzie bez nadzoru w Pallag, Emma prawie nie rozmawia z mem, ale tym wicej rozmyla nad ich losem, gdy ley na nie zasanym ku z ksik w rce. Ciotka Klri i pokojwka Agnes dostaj polecenie, aby odtd sprzta te pokj Juniora, inaczej robactwo rozlezie si po caym domu, klnc przyjmuj do wiadomoci powikszenie zakresu swych obowizkw, nowe zajcia, w par lat pniej Lenke Jablonczay dostanie niejednego klapsa za to, e jej matka krcc loki wrd brudnych poduszek patrzya kpicymi, okrgymi oczami, jak suce sprztaj zapuszczony pokj. A przecie kup- cwna jest ju bliska osignicia celu, Emma Gacsry naprawd myli, eby std uciec, i snuje plany, nic jej tu nie trzyma, szwagierek nie cierpi, Marii Rickl nienawidzi, ciko chory Senior i Imre to adna pomoc, to nie jest towarzystwo dla niej, co za si tyczy Juniora, lepiej nie mwi, co o nim sdzi. Teraz przypomina sobie Dniela Sir i wszystko, czego si od niego nauczya; obie panny Gacsry dostay bowiem takie wyksztacenie, jakie zwykli otrzymywa chopcy, Emma piknie pisze, ma dobry styl i zna te podstawowe zasady rachunkowoci. Prosi Leidenfrosta, eby znalaz jej jak prac, nie u siebie, wie, e sklep nie utrzymaby pracownika, ale gdzie w innym miecie, moe nadaaby si na urzdniczk i zarobia na utrzymanie swoje i trojga dzieci, chyba najlepiej w Peszcie, gdzie nie dosignby jej ani kalwiski, nie znajcy przebaczenia wzrok Rkhel Bnyay, ani katolicki, nie znajcy przebaczenia wzrok Marii Rickl. Erzsebet wpada w przeraenie, ten pomys jest jednak zbyt rewolucyjny, ale Leidenfrost obiecuje, e bdzie

szuka. Oczywicie to nie ona, Emma, lecz Muki Darvasy powinien i do pracy, co to za pomys, eby kobieta braa na siebie ciar utrzymania trojga dzieci? O tym wszystkim hrabia Hektor nie ma, rzecz jasna, pojcia, zabra si wanie do nowego tomu wierszy, te strofy to skargi zaniedbanego ma i westchnienia zawsze gotowego do mioci serca; suchaj ich mae wzruszone wieniaczki o czarnych oczach i rowych policzkach. Emma i tak nie wpuszcza go do swego ka, gdy czasami odradza si w nim zainteresowanie dla ony. Emma stawia warunek: dopiero jak std wyjad w wiat, dokdkolwiek, byle dalej od Marii Rickl. Tylko e Juniorowi ani si ni wy jeda, gdyby mia odwag, powiedziaby jej, eby wyjechaa sama, byoby najlepiej, gdyby przeprosia star purytank i sprowadzia si z powrotem do Rakhel Banyay. Potem pojawia si ostatnia szansa ucieczki: Kalman Jablonczay i Emma Gacsry mogliby jeszcze znale w sobie oparcie -- jest to chwila mierci ich dzieci. Kiedy suce przynosz Marii Rickl wiadomo o tym, e dzieci zachoroway na krup, kupcwna wpada w przeraenie. Pozornie nie interesowaa si wnukami, nie zajmowaa si nimi, ale poniewa kade z dzieci odziedziczyo rysy Juniora, podgldaa je przez firank, kiedy bawiy si na dole w ogrodzie. Cho nigdy tam nie chodzi, zbiega teraz do pokoju syna, Emma potargana, nie ubrana siedzi na skraju jednego z ek, na kolanach przekrzywiona gwka Emke chwytajcego spazmatycznie powietrze otwartymi ustami, na rkach prawie ju nie oddychajca Emmuska. Emma nie spostrzega nawet, kto przy niej staje, nie widzi nic poza swymi dziemi. Maria Rickl chwyta na rce zdrow jeszcze Lenke i sama niesie j do Anselmusw, moe cho ta jedna jeszcze si uratuje. Bo dla tamtych dwojga nie ma ratunku. Junior i Emma nad dwiema trumienkami, w pragnieniu nowego ycia, w straszliwym wstrzsie wywoanym mierci, w aobie, z poczuciem winy, ze sztucznie tumion i buchajc nowym pomieniem mioci, padaj sobie w ramiona, obejmuj si kurczowo, co sobie tumacz zachystujc si, paczc, zaamani, a jednak w jaki sposb szczliwi. Teraz yje ju tylko Lenke Uagedia jakby jednoczy rodzin, na pogrzebie Emke i Em- muski stoj w czerni wszyscy w komplecie, Maria Rickl pacze. Par dni go pogrzebie Leidenfrost donosi Emmie, e istnieje

pewna skromna szansa znalezienia pracy dla Klmna, i wrcza jej list polecajcy do peszteskiego znajomego swego wsplnika: jeli zgosi si z tym listem, moe dosta prac w biurze jednego z wielkich zakadw przemysowych, w fabryce Ganza. ' Melinda-Parka nie bya obecna przy tej rozmowie, ktr maonkowie odbyli po spotkaniu z Leidenfrostem, ale mona si domyli, jakie sowa pady z ust opakujcej dzieci Emmy: jeli Klmn chce, aby jeszcze kiedykolwiek w yciu bya mu on, musz std wyjecha, Junior musi zdecydowa si na t posad. Trzeba natychmiast zabra Lenke od Anselmusw, nieche wreszcie Klmn stanie si mczyzn. Klmn jak szaleniec tuli on, w mierci dwojga malestw widzi kar bo za to, e nie stan przy swojej rodzinie, pizy Emmie. Nie ma odwagi poegna si z matk, jake mgby si na to odway, odbiera Lenke od Anselmusw kamic, e Maria Rickl chce j z powrotem mie w domu, ucieczk oczywicie znw uatwia MelindaGizella, ktra tym razem daje uwielbianemu bratu pienidze przeznaczone na zapacenie pewnego sporego rachunku, wicie przekonana, e nazajutrz, gdy wszystko si wyda, Maria Rickl spierze j na kwane jabko. Juniorowie o wicie opuszczaj dom, taki wit by rwnie tamtego dnia, gdy Jablonczayowie wyruszali do Srrt. Lenke jeszcze pi, ojciec niesie j na rkach. Melinda nie macha chusteczk, w jej mdrych niebieskich oczach jest zarazem ironia i smutek, ciko jej bdzie bez Klmna, ale w tym, co spotka mam po przebudzeniu, jest co wielkiego - opaci si, jeli j nawet za to zbije. Przebudzenie Marii Rickl jest rzeczywicie niezwyke, kupiecka crka pojmuje wreszcie, e zostaa pokonana. Przechytrzya j ta dwudziestojednoletnia kalwiska ladacznica, ktr ju po raz drugi ukrada jej syna. O peszteskim yciu Klmna Jablonczayego i Emmy Gacsry dowiadujemy si z kilku rde: z powstaych w tym okresie wierszy Juniora, od trzeciej Parki, od Iren, najmodszej crki Juniora i Emmy, i wreszcie od samej Lenke Jablonczay, ktrej pami odrzucia wprawdzie z biegiem lat niemal wszystko, co dotyczyo pierwszych czterech lat spdzonych z rodzicami, ale zachowaa obraz mieszkania i ktnie rodzicw.

Junior, ktry rozpocz nowe ycic z pienidzmi zdefrau- dowanymi przez Melind, wynaj po przyjedzie do stolicy pierwszy pokj, jaki oferowaa kartka na jakim oknie w pobli- u dworca kolejowego, umieci w nim on i creczk, sam za z listem polecajcym Leidenfrosta wyruszy - oczywicie fiakrem - do fabryki Ganza, gdzie naprawd otrzyma prac. Jego wynagrodzenie i perspektywy, jakie mia przed sob tak bardzo kolidoway z tym, na co mia nadziej-Junior wyobraa sobie, e Abraham Ganz wemie przynajmniej pod uwag jego prby z naukami technicznymi i uzna, e jeli nawet mu si nie powiodo, to jednak bohatersko stawa do licznych egzaminw, bdzie go wic traktowa inaczej ni reszt biuralistw - e od razu po przystpieniu do pracy przybra niewaciwy ton zarwno wobec zwierzchnikw, jak i kolegw. Hrabia Hektor, jeli nawet niedugo, by jednak przez pewien czas krlem ycia i nigdy nie zapomina, e jego szlachectwo mona udokumentowa od trzynastego wieku, w fabryce Ganza nikogo jednak nie interesowao, e ten pisarz, ktry wraz z picioma innymi gryzipirkami gryzmoi przez niemal dziesi godzin dziennie w le owietlonym pomieszczeniu, jest krewnym bana macsw- skiego. Kiedy zgosi si do pracy, pobrano od niego wzr pisma, wyprbowano inteligencj w ceremonialnej rozmowie i nikogo nie obchodzi jego przydomek, doskonaa prezencja ani chwalebna przeszo rodziny, bo Uczy si tylko list polecajcy Leidenfrosta, fakt, e kupiec z Debreczyna rczy za nowego pisarza. Emma z pocztku syszy tylko zagodzon wersj ycia fabrycznego, bo cho jej m znienawidzi biuro od pierwszej chwili, postanowi zachowywa si jak bohater, szlachetnie cierpie dla ony i dziecka i nie skary si na nic. Gniewem i oburzeniem wybucha Kalman dopiero wtedy, gdy ju w ich staym mieszkaniu na dalekim przedmieciu Emma nie zaprzestaje ironicznych uwag na temat tego, jak mieszkaj, twierdzi, e dostaje za mao na ycie, i z niczego nie jest zadowolona. Lenke poza pierwszym szokiem w yciu (w piwnicy ich domu miecia si piekarnia i dziewczynka, ktr darzyli sympati zarwno uczniowie, jak i czeladnicy, czsto wykradaa si na d, aby wyprasza od nich rogaliki, pewnego razu wesza do warsztatu o niezwykle wczesnej porze i zobaczya, e biaa zazwyczaj ciana pocita jest czarnymi pasami i e te pasy wolno w-

druj przed jej oczami, a ciana, ktra zawsze wydawaa si nieruchoma, teraz niemal unosi si w gr, tak cign ni szeregi karaluchw) zachowaa w pamici wspomnienie straszliwych ktni rodzicw. Bo ojciec oczywicie wybucha, pienidze Me- lindy dawno si skoczyy, Emma nie ma pojcia o oszczdzaniu, cho Leidenfrostowa te nie pucia jej z pustymi rkami. Z wiersza zatytuowanego W urzdzie mona si domyli, co wykrzykiwa Klmn Jablonczay do narzekajcej Emmy; po dziesi godzin dziennie lczy w biurze, przed nim zgarbiony eks-kupiec, ktry pamita jeszcze lepsze czasy, obok niego ysy, chorowity skryba, ktry dotychczas y ze spadku, a teraz prbuje wegetowa z pensji, bo przepuci wszystko, co mia, za nim rozczochrany pijak, ktry w pierwszych dniach okrad Juniora w nieprzezwycionym pragnieniu alkoholu, a w najciemniejszym kcie garbi si starzec, ktry od dwudziestu lat niezmiennie gryzmoli litery i daremnie czeka na awans. Junior opisuje jeszcze wtego, wyniosego mczyzn, ten pracu, ten lizus jest ulubiecem kierownika i z gry patrzy na pozostaych biuralistw; z wiksz antypati pisze Junior tylko o samym szefie, ktry rwnie nie zauway, jaki to zaszczyt spotka fabryk, kiedy w szeregi jej pracownikw wstpi Klmn Jablonczay. Ju po paru dniach poaowa Junior wyjazdp z Debreczy- na i spodziewa si po Emmie, e doda mu siy i otuchy, ale ona nie ma dla niego ani jednego dobrego sowa, wci da, aby jej zwrci przehulany majtek Gacsrych, Junior ma ju do ustawicznych ez, po co go drczy, co si stao, ju si nie odstanie. Powinna doceni, e przyjecha z ni do Pesztu i zdecydowa si na ten absurdalny tryb ycia, ostatecznie lepiej czy gorzej, ale jako tam sobie radzi z mam, to przecie Emma nie wytrzymywaa domu przy ulicy Kismester, cho mieli tam zote ycie w porwnaniu z obecnym - ciotka Klri gotowaa przysmaki, on galopowa przez puszt na Jancsim, a rozkazy, ktre wydawa w Pallag, byy traktowane jak Pismo wite. Boi si wprost wraca do domu, bo gdy tylko otwiera drzwi, Emma chlusta na jadem swej goryczy: co to za mieszkanie w tym peszteskim domu, same karaluchy, nie ma nawet ogrodu, eby dziecko mogo si bawi, nie ma dla maej odpowiedniego towarzystwa, co z tej Lenke wyronie, nieche Junior skontak-

luje si z tutejsz rodzin, moe wreszcie znajd si wrd takich ludzi, z ktrymi dobrze by si czua, niech Junior da pienidze, maej potrzebne s buciki, sukienki, bo ze starych ju powyrastaa, niech Junior znajdzie inne mieszkanie, tu z korytarza bucha smrd ustpw, a kobiety s nieuprzejme, ona tu nie chce mieszka. Junior nie marzy o niczym innym, ni eby znale si w towarzystwie peszteskich Ricklw i Leidenfros- tw; Emma nie wie, e jedna z jego pierwszych wypraw prowadzia do peszteskiej rodziny; krewni poczstowali go kaw, zapytali o zdrowie, ale ani sowem nie zachcili, eby przy najbliszej okazji odwiedzi ich z on: Maria Rickl ju dawno przekazaa im wasn wersj maestwa swego syna Kmana i sw nieprzezwycion niech wypywajc z faktu, e Kalman bra lub w kociele kalwiskim. Kupcwna jest w wielkiej rodzinie instytucj, nikt nie chce z ni zadziera; skoro Maria Rickl twierdzi, e synowa jest antypatyczna, nie chc jej nawet pozna. W biurze Ganza Junior walczy za biurkiem z ustawicznym brakiem powietrza, przywouje, w pamici wo puszty, jej bezkresn rwnin i czuje si tak nieszczliwy jak jeszcze nigdy w yciu. Pomysy Emmy, eby zada podwyki, podj si dodatkowej pracy, poprosi o jakie lepsze stanowisko, z ktrym wizaoby si wysze uposaenie, denerwuj go jeszcze bardziej, gdy o podwyce i awansie nie ma co marzy, i to z dwch powodw: od pocztku problem tkwi w zachowaniu si Juniora, cho jak si okazao z listu do Melindy, by wicie przekonany, e zrobi wszystko, aby go lubiono. Zarwno jednak wobec zwierzchnikw, jak i kolegw zachowuje si niewaciwie, ze zwierzchnikami prbuje si pokuma, co napotyka na chodn odpraw, kolegw natomiast lekceway, za co nie mog go znie. Wkrtce osiga dno rozpaczy, w domu w takich stanach ducha zwyk szuka sztucera, i pewnego razu w dniu wypaty ucieka Emmie, ktra wraz z Lenke czeka na niego przed fabryk, wypatrujc go przez kraty z tak sam podejrzliwoci i zniecierpliwieniem jak ony pijakw. Junior jedzie do rdmiecia i wmawia sobie, e musi tak postpi dla dobra bmm\ i Lenke, dziecko jest le odywione, mieszkanie naprawd aosne, musi sprbowa zdoby troch pienidzy. Gdy wykonuje dokadnie wytyczone i nudzce go

miertelnie czynnoci biurowe, dochodzi do wniosku, e fabryka Ganza i obecne mieszkanie znajduj si tak daleko od miejsc jego dawnych zabaw, e nie mona sobie wprost wyobrazi, aby ktokolwiek wiedzia, jak prac utrzymuje siebie i pikn on. rdmiecie, feeria wiate i ruch uliczny wywieraj na nim takie wraenie, e uwiecznia to przeycie w wierszu; spotyka paru dawnych przyjaci, spacerujcych nad brzegiem rzeki, jak i on przechadza si w zamierzchych, szczliwych czasach. Muki Darvasy zapaci w swoim czasie ogromny dug honorowy, wykupi swoje weksle i wszyscy sdzili, e wrci potem do swego majtku, jeli za znw si tu zjawi, zapewne dobrze nabi sobie w domu kabz. Otwarte ramiona, przyjacielskie uciski i otwarta sala gry witaj Mukiego, ktry jest wprost odurzony wiatem dawnych zapachw, kolorw i smakw, i tak jak przed ptora rokiem nie opuszcza go pech, tak teraz siedzc przy zielonym stoliku z niewielk sum w kieszeni bezustannie wygrywa. Kiedy po pnocy wraca do domu, niesie kwiaty, szampana, cukierki i kosz smakoykw dla Emmy, ktra ubrana opiera si okciami na parapecie, wyglda na ulic, czeka na ma i nie ma ju nawet siy paka. Mwi jej, e te wszystkie pienidze pochodz z kart, byoby niemdrze. Junior oznajmia przeto, e umiechno si do nich szczcie, dosta wreszcie to upragnione wysze stanowisko, na ktrym bdzie lepiej zarabia, niech wic Emma pojedzie nastpnego dnia do rdmiecia i kupi wszystko, co trzeba dla nich i maej, a wkrtce zmieni te mieszkanie. Czas do nastpnego dnia wypaty upywa szybciej ni zazwyczaj, Junior w biurze jest jeszcze bardziej pewny siebie ni dotychczas, chtnie pokazuje si te w dawnym towarzystwie, wierzy w swoje szczcie, ktre, rzecz jasna, nie moe towarzyszy mu stale. W drugiej prbie nie tylko przegrywa ca wypat, ale zmuszony jest zapoyczy si na du sum, a poyczki udziela mu jeden z kompanw od szklanki nazwiskiem Pl Tatar, w przekonaniu, e tak samo jak za pierwszym razem Junior ma pokrycie. Daje pienidze na trzy dni, Junior oczywicie nie ma z czego zwrci i teraz ukrywa si ju przed znajomymi ze rdmiecia. Jeden z tak czstych w yciu fatalnych zbiegw okolicznoci naprowadza na jego trop wierzyciela, o ktrym Emma nic nie wie. Wydajc ostatnie krajcary pozostae jeszcze z pierwszej wygranej spaceruje

z dzieckiem w promieniach jesiennego soca i sama zaczepia dawnego przyjaciela; cieszy si ze spotkania, pokazuje creczk, Tatar pyta, dlaczego przechadza si sama, bez ma, na co Emma z dum odpowiada, e Junior pracuje w fabryce Ganza, a\e niestety pno wraca do domu. Tatr sam ma kopoty finansowe, nie wstydzi si i do dunika i nastpnego dnia cae biuro jest wiadkiem osobliwej sceny: ten butny Jablonczay, ktry zawsze zgrywa si na hrabiego czy ksicia, blednie, a potem jak dziecko wybucha paczem, kiedy wierzyciel ukazuje si w drzwiach. Wieczorem take Emma dowiaduje si o wszystkim, reaguje z zaskakujc biernoci, nie szlocha, nie przeklina, nie uskara si na nic, tylko patrzy na Juniora, ktry pod jej wzrokiem wpada w prawdziwy sza i wrzeszczy, eby przyja do wiadomoci, e to ona, Emma, jest wszystkiemu winna, tak jest, wanie ona, dla ktrej nic nie jest do dobre, a skoro potrafi patrze na niego w ten sposb, na pewno go ju nie kocha, jake daleko jej do Melindy, ktra jest uosobieniem bezinteresownoci. Emma nie odpowiada, wysuchuje rwnie w milczeniu, e to ju koniec, i e jeli jej m nie ma paln sobie w eb, musi napisa do Debreczyna: sprbuje jeszcze raz poprosi Szikszayego o pienidze, tym razem suma nie jest a tak zawrotna, Chyba w dawny Henryk Herczeg nie opuci go, nie moe po raz drugi opuci go w nieszczciu. Emma Gacsry pieci Lenke, czesze, potem wczeniej kadzie j spa i zabiera si do pisania, a na pytanie Juniora, do kogo pisze, odpowiada: do Erzsebet. O tym, z jakim podnieceniem m i ona wyczekuj listonosza, wiadczy wiersz Juniora; odpowied na oba listy, wysane mniej wicej w tym samym czasie, przychodzi rwnie jednego dnia, z listu, ktry zwrcono z Fuzesgyarmat z adnotacj: Adresat nie odebra przesyki", naley wnioskowa, e Emma nie prosia o pomoc Leidenfrostw; Iren, najmodsza crka Emmy, nie pamita ju, co opowiadaa jej matka, czy chciaa si na zawsze wprosi z dzieckiem do domu babki, czy te tylko miaa nadziej na szybk pomoc i wybaczenie. W kadym razie Rkhel Bnyay nigdy nie dowiedziaa si, czego yczya sobie od niej starsza wnuczka, a do mierci nie zamienia ani z ni, ani z Erzsbet jednego sowa, definitywnie wypdzia je ze swego domu i serca po ich faszywym kroku. Nadchodzi te odpowied z Debreczyna, jednak zamiast

i Vi Henryka Herczega pisze Melinda. Szikszayowie s w Karlsbadzie, gdzie Gyula leczy odek, nie przeka mu listu, bo nie wolno go niczym denerwowa, nawiasem mwic, pod nieobecno Gyuli poczt otwiera mama, sama te zaatwia ca korespondencj, a jej kazaa napisa do Klmna, e: Wie man sich einbrockt, so muss man auslffein*, ona nie ma pienidzy, a gdyby je nawet miaa, nie pomoe nosi wody do Dunaju." Melinda prosi, aby Klmn nie wpada w rozpacz, a zwaszcza niech nie zrobi jakiego gupstwa, ju ona sprbuje co wymyli, niech wic ten Tatar jeszcze troch poczeka. Hrabia Hektor jest w tych dniach rozdraniony, kci si z kolegami w biurze, Tatar znw przychoda po pienidze i Junior prosi go o zwok: chwilowo, dopki matka mu nie pomoe, nie da rady zapaci, chyba eby zacign nowa poyczk i jeszcze raz sprbowa szczcia. O nowej poyczce nie ma mowy, Tatr sam nie ma pienidzy, spotkanie przeobraa si w przykr, gon scen, ktrej wiadkami s ju nie tylko koledzy, ale rwnie sam szef. To ostatecznie podpiowuje sabiutk ga pod burzliwym yciem rodzicw maej Lenke Jablonczay, fabryka Ganza nie yczy sobie zatrudnia w biurze kogo takiego, kto widocznie jest notorycznym karciarzem. Junior znajduje si na bruku, dom przy Kismester nie odpowiada na listy bagajce o wsparcie, tak samo milczy dom przy ulicy Nagy w Fuzesgyarmat. Bg katolicki i kalwiski jednakowo zatykaj uszy, gdy Lenke Jablonczay woa je. Nie ma jedzenia, nie ma kredytu, Junior i jego rodzina goduj, ktnie teraz ju niemal nie ustaj, Lenke Jablonczay zachowaa w pamici, e czsto stukali do nich ssiedzi, kac im by cicho, i e sklepikarz, ktry zawsze umiecha si do jej piknej matki, przesta si jej nawet kania. Junior nigdy nie by tak bliski tego, eby naprawd skoczy ze sob, Emm i dzieckiem, jak w tych miesicach, tylko e sztucer zosta w domu, w Debreczynie, ktry std, z Pesztu, wydawa si rajem. Mieszkanie jest straszne, z trudem znosili wilgotne ciany nawet przy gorcym piecu, ale skd teraz wzi opal, gdzie znale jeszcze co, co mona by spieniy.

po szpilce Juniora /osta tylko lad w postrzpionym krawacie, a ostatnia biuteria Emmy i resztki odziey id na komorne, na ywno, na chorob Lenke, ktra zapada na pierwsz w yciu gryp, ktr od tej pory bdzie przechodzia co roku a do mierci. Hrabia Hektor szuka pracy, chciaby i do sklepu, choby na subiekta, zna si na tym, wychowanie Anselmusw nic poszo na marne, ale o tym nie ma co nawet marzy, nic ma ani pienidzy na kaucj, ani osobistego kredytu. Ma zaledwie dwadziecia osiem lat i gdy patrzy na Emm, wpada w rozpacz: Emma znw jest w ciy, co czeka to nowe, nieszczsne dziecko? W obawie przed Tatrem nie moe si nawet pokaza w okolicy rdmiecia, a zreszt i tak by nie poszed w wytartym ubraniu, z pitnem ndzy na twarzy, a Emma z ogromnym brzuchem nic poszaby, nawet gdyby miaa jeszcze swoje futro. Wreszcie ich sytuacj rozwizuje Tatr, ktry dowiaduje si adresu Marii Rickl i pisze na ulic Kismester, c jeli nie ureguluje synowskiego dugu, zamieci we wszystkich gazetach wzmiank, e Klm&n Jablonczay modszy nic uregulowa dugu honorowego. Maria Rickl waciwie wcale nie jest zaskoczona, kiedy w drugiej poowie 1888 roku listonosz przychodzi na ulic Kismester czciej ni kiedykolwiek, odkd tam zamieszkali. K&lm&n prosi, przypodchlebia si, baga na wszystkie witoci, a wszystkie listy pisane s w imieniu maej Lenke, ona sama je nawet podpisuje prowadzonymi ojcowsk doni paluszkami. Lenke donosi, e jest godna, Lenke donosi, e marznie, ^nke licznie prosi o pieniki, ho nie ma sukienki, kaszle, potrzebny jej lekarz, lepsze jedzenie, Lenke baga, eby dobra babcia pomogja, inaczej wszyscy zgin. Kupcwna dugo medytuje przed powziciem decyzji, ale Lenke nic wzruszaj jej, zna styl K&lm&na, ale naley rozway szans, ktra si przed ni otwiera, aby ju ostatecznie i na zawsze chwyci cugle w rce. Skoro Lenke lak j szturmuje, to znaczy, e Junior wpad w powane tarapaty i tak bardzo pragnby ju uregulowa swoj sytuacj, e bez wtpienia zda si na jej ask i nieask wraz ze swym zym duchem, Emm Gacsry. Z powodu bucikw i lekarstw mae j Lenke nic byoby tyle szumu, tu chodzi o jak waniejsz spraw, znajc nieodpowiedzialno Juniora, moe nawet ho-

norow. Kiedy do Debreczyna przychodzi list polecony od Pla Ta tira, Maria Rickl natychmiast prosi swego modszego brata Gez o poyczk, bo ona sama nic ma tyle gotwki, eby przystpi do dziaania, i wysya adwokata AnselmuMiw do Pesztu, eby zapaci temu Tairowi, ktry nic jest dentelmenem, i porozmawia w jej imieniu z Juniorem. Adwokat umawia si z Juniorem w neutralnym miejscu, w kawiarni, eby mu przekaza wiadomoci od Marii Rickl. Pierwsza z jej dwch propozycji, wbrew wszystkim domowym scenom i ktniom, wydaje si Juniorowi tak niedorzeczna, e w goryczy zapomina nawet o swym tupecie: Emma, gdy daj od niego, aby si jej wyrzek, natychmiast staje si znw cenna. Nie rozwiedzie si z Emm Gacsry, matka nic ma racji winic Emm za ich paskudne pooenie, on, tylko on jest odpowiedzialny za to, co ich spotkao, a w pewnym sensie take Maria Rickl, ktra nigdy nie dawaa mu do rki do pienidzy, bojc si, eby ich nic przepuci, nic dziwnego, e zakrcio mu si w gowic, kiedy dosta do dyspozycji ogromny majtek Gacsrych. Ponowny oenek z osob, ktr wybierze mu matka, to waciwie niemoralny pomys ze strony tak gorliwej katoliczki: on ma ju on i nie chce na ten temat dyskutowa. Druga propozycja Marii Rickl wydaje si natomiast cakiem do przyjcia: kupcwna dla ocalenia honoru nazwisk Jablonczaych i Ricklw skonna jest powierzy Juniorowi majtek w Pallag. Senior jest ju zbyt chory, nie nadaje si ju do jakiejkolwiek pracy, a gdy majtek jest stale bez waciciela, ludzie kradn, co tylko mog. Nicch Junior z rodzin przeniesie si do Pallag i gospodaruje w ten sposb, eby sobie zapewni utrzymanie, a matce sum, jak dostawaa od dzierawcy. Juniora podczas caego pobytu w Peszcie drczya nostalgia, wielkie miasto bawio go, dopki mg nocami rozkoszowa si zabaw, w dzie za. nawet w dobrych czasach, czul, e w tumie, wrd wielkich domw, brak mu powietrza, e tskni za wiejskimi dr/c wami. kwiatami, brykajcymi na swobodzie zwierztami, za wyciem pusztaskich Wilkw, widokiem biegncych zajcy, wyaniajc si z nory rud lisi mordk. Junior, ktry w wielkim miecie nigdy nie moe utrafi we waciwy ton, na puszcie, na prowincji czuje si jak w domu. Kiedy w 19 U roku majc pidziesit jeden lat koczy bezsen-

sowne, smutne ycie, mieszkacy Pallag bez prb czy nakazw stawiaj si na jego pogrzebie jak jeden m: patriarchalny feudalizm Juniora, hojna rka, wsplne umiowanie ziemi, praca na roli, do ktrej sam bra si czsto z wielk ochot i zmiennym powodzeniem, i ten jablonczayowski urok, ktry cechowa te Seniora i nie pozwala mu robi tragedii z jakich niedocigni - z powodu ktrych Maria Rickl caymi dniami prowadziaby ledztwo przyniosy mu popularno. Ludzie lubili Seniora i Juniora, a na kupcwn nie mogli wprost patrze. Muki wpad w zachwyt na myl, e moe wrci do Pallag, e Lenke i nowe dziecko bd rosy w cieniu tej starej lipy, ktrej gazie chroniy take jego dziecistwo. W wydanym w 1904 roku tomie opowiada pada wiele sw o Pallagpuszta, wiecznie opakiwanym, upragnionym dawnym Edenie, ktrego bezkresne niebo sklepiao si nad jego pogodnym, bezpiecznym dziecistwem: ... Widz ojca wychodzcego z jadalni. agodnym gosem woa nas. Jak kurczta na zew kwoki rzucilimy si na wezwanie najlepszego z ojcw. Podbieglimy do tego agodnego, dobrodusznego czowieka, z wielkim przywizaniem czepialimy si jego rk i kolan, biegalimy wok niego, z gbok mioci zagldajc w jego dobrotliwe oczy. Potem, po zachodzie soca, bardzo zmczeni wrcilimy do domu, moim modszym siostrom oczy kleiy si do snu. Jake pikne sny mielimy po caodziennym zmczeniu! Poranny promie soca, ktry wliznwszy si midzy listwami aluzji odnajdowa nasze gjowy, jake poyskliwe wiece splata na szczliwych dziecicych twarzach. Od tamtej pory mino dwadziecia lat. Lipa, do ktrej wysunitego konaru bya przywizana moja pierwsza hutawka i ktrej zielone gazie z tak mioci pochylay si nad starym domem, stoi na dawnym miejscu zgrubiaa, rozkraczona, postarzaa. Wycite na jej pniu monogramy rozpyny si w grubej korze i stay si nieczytelne, zacierajc nawet pozostae wspomnienia. Stoj pod ni ze cinitym sercem, sam pokaleczony przez los, przez nieudane ycie i szukam w oknie rozszczebiota- nych siostrzyczek, nie ma ich tam, wyfruny w daleki wiat. Rozgldam si za gniazdem sowika, nie ma go. Nawet w miejscu krzewubzu ronie akacja. Nasuchuj zawstydzajcych sw

mojej matki, ale nie sysz, szukam najlepszego z ojcw, ale nie zjawia si. Spoczywa w zimnej ziemi, gdzie moe ludzie s szczliwsi. Tul si do pnia mojej dawnej, starej przyjaciki, obejmuj go i gorzko pacz..." Maria Rickl oczywicie nie byaby sob, gdyby nie postawia jakiego warunku: adwokat informuje Kalmana, e matka nie byaby pewna losu majtku, gdyby Kalm&n rzdzi nim bez doradcy, ma wic zamiar podporzdkowa syna wujowi Gezie, niech z nim omawia i daje mu do zatwierdzenia plany dotyczce gospodarki, a take co tydzie skada mu sprawozdania. Geza Rickl ma systematycznie kontrolowa Juniora, jemu te ma K&lmn spaca poyczk udzielon na uregulowanie dugu honorowego. Junior czuje si upokorzony, poow radoci diabli wzili, teraz, gdy wkrtce ponownie bdzie ojcem dwojga dzieci, znw znajdzie si pod kuratel i to ju nie agodna do Seniora bdzie kierowa jego poczynaniami, lecz wuja Gezy, ktrego nie cierpi. Adwokat jednak jeszcze nie skoczy: Maria Rickl kazaa powiedzie synowi, e jego maestwo jest nieporozumieniem, o czym jest przewiadczona, jeli na razie nie ma zamiaru wystpowa o rozwd, prdzej czy pniej sam bdzie go chcia, dlatego te musi przyj do wiadomoci, e ona nie ma zamiaru spotyka si z synow, co oznacza, e w dalszym cigu nie wolno mu wprowadza Emmy do towarzystwa debreczy- skiego, a gdyby to zrobi, moe si od razu zabiera z Pallag. Nie chce te widzie Emmy Gacsary przy ulicy Kismester, zreszt niech si Kalman nie udzi, on te ma przychodzi tylko wtedy, gdy po niego pol lub zostanie wezwany. Junior kopniciem odrzuca spod siebie krzeso i wybiega wzburzony, adwokat wraca do Debreczyna z pokwitowaniem Tatara i oznajmia, e niestety nie powioda si jego misja. Kupcwna nie jest tym zdenerwowana. Junior wybieg z kawiarni nie biorc nawet tej niewielkiej sumki, ktr wysaa, eby mu troch uly, Maria Rickl spokojnie rozpiera si okciami na haftowanej poduszce w oknie, patrzy na przechodniw i czeka. Lenke wkrtce odzywa si ponownie, jest to pierwszy list skomponowany nie w domu, w obecnoci Emmy, lecz pewnie w urzdzie pocztowym. Kalmn w osobie malej Lenke prosi tym razem babci, aby sprbowaa zwalczy w sobie gniew

i przytulia ich do serca, niech od nich nie da, aby jej nie odwiedzali, aby yli w Pallag na wygnaniu, przecie oni nie s li, mama te jest dobra i oni wszyscy bardzo babci kochaj. Kiedy nie nadchodzi odpowied, maa Lenke znw pisze, tym razem nie wspomina ju Pallag, tylko donosi, e jest chora i cierpica, mieszkanie jest nie opalane, nie maj prawie nic do jedzenia, niech wic babcia pomoe, bo i ona pjdzie za swoim rodzestwem. Dzie, w ktrym przychodzi ten list, na zawsze pozostanie w pamici mieszkacw domu przy ulicy Kismester, bo Maria Rickl wpada w szal. Kryj si przed ni ciotka Kldri, Melinda, Ilona, ucieka pielgniarka paralitykw Annus i pokojwka Agnes, nawet suba wie, czego dotycz niemieckie wrzaski dochodzce z pokoju Seniora, za Melinda, ktra, tak jak matka, wada jednakowo dobrze obydwoma jzykami, dokadnie wszystko rozumie. Kupcwna znw wykrzykuje, e spotkao j przeklestwo, kiedy po raz pierwszy usyszaa nazwisko Jablonczay i ciska mowi na kolana list maej Lenke: to najzwyklejszy szanta, haniebna, nikczemna grabie! Ona widziaa, jak umierali Ernke i Emmuska," obydwoje dusili si na jej oczach, czy jest taki instrument, za pomoc ktrego mona by obliczy stopie prawdy, bo przecie jest rwnie prawdopodobne, e le odywiona, chorowita, kulca si w nie opalanym pokoju Lenke naprawd zachorowaa i umrze, jak i to, e Junior bezczelnie kamie. Prawda i kamstwo zajmuj w jego naturze tyle samo miejsca, ale co bdzie, jeli Lenke rzeczywicie umrze i ona, Maria Rickl, do koca swoich dni bdzie dwigaa na sobie brzemi jej mierci? Czy ju wszystkie miesice i lata maj jej upyn w ten sposb, e zawsze i zewszd bd w imieniu maej Lenke wyciga ku niej miseczk ebracz twierdzc, e yjce w oddali, nigdy nie widywane dziecko cierpi, potrzebne mu jakie nadzwyczajne lekarstwa lub z takich czy innych powodw nie moe by chowane w Pallag, bo klimat mu szkodzi, przecie genialny duet Junior-Gacsfcry zawsze moe j szantaowa. Tak nie mona y\ Melinda, ktra podsuchiwaa na korytarzu, twierdzia, e Senior nie odezwa si ani sowem, a kiedy matka wypada z jego pokoju i ona moga tam wej, by blady i udrczony, a pa\ce sigajce po ksik dray. Pniej Maria Rickl ucicha, uspokoia si, wpada niemal w dobry humor, bo przyszo jej na

myl co takiego, czym moga nie tylko uciszy drczce j sumienie, lecz take pomc maej, a co ponadto dawao szans rozwodu. Napisaa list, ktry kazaa Melindzie natychmiast wysa. Poinformowaa syna o swej decyzji: wemie od nich ma Lenke, w domu zawsze znajdzie si co do ubrania ze starych rzeczy Melindy lub po dzieciach Margit, a tam gdzie jada tylu dorosych, tyle psw i kotw, wyywienie jednego dziecka to aden problem. Klmn pozbdzie si kopotu i powinien si cieszy, bo wreszcie z czyst kart moe zacz \vszystko od nowa, jeli za Emma Gacsry zechce kiedykolwiek odzyska creczk, w zamian za Lenke ma si wyrzec Kmna i wyrazi zgod na rozwd. Ciotka Piroska widziaa jeszcze wrd papierw Juniora ten list, ktry zdecydowa o losie Lenke Jablonczay. Maria Rickl napisaa synowi, e z przykroci dowiedziaa si o jego nowych kopotach, rozumie, e w tak cikich warunkach nie mona zapewni dziecku pielgnacji, a zwaszcza rekonwalescencji, podtrzymuje wic ze swej strony propozycj dotyczc Pallag, a ponadto uzupenia j: jest skonna wzi do siebie Lenke. O tym, na jak dugo, nie byo w licie mowy, jak jednak wiadczy drugi tomik wierszy Juniora, ten w mikkiej okadce, Klmn Jablonczay by tylko naiwny, ale nie gupi, doskonale zrozumia intencj matki i dopki tylko mg, prbowa broni si przed niebezpieczestwem. Ten list, ktry przyszed do ich mieszkania i ktrego nie dao si ukry przed kwkajc, czekajc rozwizania Emm, postawi go w trudnej sytuacji. Emma, ktra nie wiedziaa, co oznacza zaproszenie do Pallag w tej formie, w jakiej zostao postawione, i ktra, odkd Klmn poinformowa j, e nie ma zamiaru przyj przekazanej mu przez adwokata propozycji matki, nie miaa dla ma dobrego sowa, wprost oszalaa z radoci, e propozycja jest wci aktualna, i po raz pierwszy w yciu pomylaa nieco cieplej o teciowej, ktra, jak wida, nabraa rozumu i poja, e nie mona spokojnie rodzi bez pienidzy, bez niczego, z bezustannie o co pytajcym, potrzebujcym ruchu, stale godnym czteroletnim dzieckiem na karku. Jeli teciowa zaopiekuje si na pewien czas Lenke i nie bdzie ich zmusza do wsplnego mieszkania, moe troch zagodnieje. Klmn opowiada Melindzie, e dostawa obdu, kiedy patrzy, jak Emma radonie

Dobra mamucia pisze mi oto, e moj crk wemie z ochot, lecz gdy j oddam, rzecz to nienowa, mama przeciwko mnie j wychowa. Wic dziki, mamo, pena dobroci, choby mi za ni dawaa krocie i diamentami usaa drog, ja si swej crki wyrzec nie mog. A. zreszt czuj, e serce moje cige jtrzyyby niepokoje, wic basta, nigdy tego nie zrobi, ja swoj crk chc mie przy sobie. Mode ycie Juniora - nie skoczy jeszcze dwudziestu dziewiciu at - weszo w najbardziej morderczy etap. Przed Emm nie ma ucieczki, bezustannie narzeka, robi mu wyrzuty i tyko Junior wie, do czego waciwie go namawia. Powiedzie jej ca prawd oznaczaoby straci ostatni nadziej, przemilcza wic przyczyny swego sprzeciwu - Junior czuje, e postanowiono ich rozdzieli i nie chce odda dziecka. Pozostao wieczn tragedi ycia mojej matki, e nigdy nie zainteresowaa si twrczoci literack swego ojca i nawet umierajc bya przewiadczona, e Kalman Jablonczay mia do wasnego dziecka, wic po prostu odtrci je od siebie. Kiedy odnalaza si spucizna literacka Juniora, najbardziej wstrzsajca bya w jego liryce waka, ktr syn Marii Rickl toczy z matk i ktra zakoczya si jego ostateczn porak. Nie mg nakarmi swojego dziecka, nie mg te nic zapewni Emmie, dlatego L tumaczya Lenke, e wyl j do babci, gdzie bdzie \ piesek, i kotek, i to wszystko, bez czego tutaj musz si obywa, bo babcia kocha Lenke; jak przegldaa rzeczy maej, zastanawiajc si, co te powinna jej zapakowa, jak sama przyniosa mu papier i piro, eby napisa do matki. Pokcili si strasznie. Junior nie napisa do Debreczyna, tylko wybieg z domu, a zamiast listu powsta 29 stycznia 1889 roku wiersz:

odda Lenke i przyj wszystkie warunki. W wierszach pisanych w tym okresie nie ma westchnie miosnych, Junior po raz pierwszy w yciu myli naprawd o samobjstwie, o ktrym wspomina te dawniej w pozerskich, ualajcych si nad wasnym losem pieniach. Ale teraz Junior rzeczywicie chciaby umrze: w domu nie ma nawet skrzynki drzewa na opa, yki smalcu, ycie ze stale godn, stale kaszlc Lenke oraz z dzieckiem, ktre wkrtce ma si narodzi, z na wp obkan z ndzy Emm wydaje mu si tak absurdalne, e wysya list: chtnie pojad do Pallag, tak jak sobie tego matka yczy, Lenke moe wyjecha choby zaraz, oni sami nieco pniej. Wedug Melindy w adnym z tych decydujcych listw nie pado ani sowo o nie narodzonym jeszcze nowym wnuku Jablonczaych i pniej nie dziwia si temu adna z sistr Juniora: dla Marii Rickl byo ju do jednego dziecka, zapewne nie wpadaby w entuzjazm na wiadomo, e poycie maeskie Emmy i Juniora kwitnie i owocuje. Emma sama najchtniej wyruszyaby od razu w drog, ale Junior jej odradza, to nierozsdne w jej stanie, i prosi o jak szybk pomoc i pienidze na drog. Maria Rickl nie wysya pienidzy poczt, nie ma zaufania do syna, sta go na to, eby je przegra w karty albo da Emmie Gacsry na stroje, ci ludzie s nieobliczalni, trzeba po nich pojecha, niech wic jedzie jej zi, niegdysiejszy Henryk Herczeg, byy czonek witej pamici Sowiej Kompanii, dzi ojciec rodziny, Gyula Szikszay. Niech ich tu przywiezie, co to za pomys, eby wysya tylko sam Lenke, maj przyjecha wszyscy razem! Niech sobie Szikszay wemie Melind do pomocy i wycignie Juniorw z tej przedmiejskiej nory. Henryk Herczeg-Gyula Szikszay ma wyrzuty sumienia, kiedy bdzi w ponurej okolicy, potyka si na ciemnej, brzydkiej klatce schodowej zdajc na pierwsze pitro do mieszkania Juniorw, al mu dawnego przyjaciela, hrabiego Hektora, sam czuje si winny, e Junior tak nisko upad, straszny jest ten mitologiczny gniew, ktrym teciowa przeladuje pikn pann Gacsry, przynajmniej jemu nie wolno byo opuszcza Kalmana i godzi si z argumentami kupcwny, e jeli bdzie pomaga Juniorowi, jego szwagier przez cae ycie zostanie pasoytem tuczcym si cudz krwi, nigdy nie nauczy si

pracowa, nigdy nic spowanieje. Kiedy wchodz do mieszkania Jablonczaych, s lak zaskoczeni, e sowa wizn im w gardach, wygld Emmy nie zostawia adnych wtpliwoci: w najbliszych tygodniach zostanie ponownie matk. Gyula zacz gry srebrn gak laski wspominaa Melinda - a ja wyobraziam sobie, co powie mama, kiedy si wyda, e na prno zabieramy Lenke, bo lada dzie zjawi si nastpne dziecko, ktrym znw bdzie nas mona szantaowa. To bya wielka chwila, kolosalna. Lenke caowaa wszystkich po kolei, dygaa, miaa dziurawe poczoszki i suchaa z zachwytem, e wkrtce pojedziemy pocigiem, ubrali j w jaki czerwony paszczyk i biay futrzany kapturek, a twarz miaa tak bia jak to futerko. Ju wiedzielimy, nie trzeba byo nawet pyta, dlaczego Klm- nowie nie chc z nami jecha, Gyula da twojemu dziadkowi pienidze, a potem zabralimy si. Rzeczy twojej matki byy zapakowane w jak haftowan torb, Emma wypychaa nas obiema rkami, ona jeszcze nie wiedziaa, e nie dostanie wicej Lenke. Kalm&n paka, a Gyula niespodziewanie zacz kl, mwi paskudne rzeczy i nikt mu nawet nie zwrci uwagi, tylko Emma wpatrywaa si w niego wielkimi oczami, nie rozumiaa, co mu si stao. Lenke z wielkim triumfem zbiega po schodach, gdzie spotkalimy jak okropnie wygldajc ssiadk, i maa pochwalia si jej, e jedzie do babci, przelka si dopiero wtedy, gdy wsadzilimy j do powozu, a Kalman i Emma stali na ulicy, wtedy wycigaa do nich rczki, ale odjechalimy. W pocigu robia taki cyrk, e musiaam j zbi, dugo pocigaa nosem, a wreszcie zasna. Lekko j zbiam, nie denerwuj si. Zobaczyaby, jak niewinny Gyula, ktry nie mia z tym wszystkim nic wsplnego, tylko przywiz nowiny od twoich dziadkw, dosta po buzi, kiedy wyjka, e Juniorowie nie przyjad, bo wedug niego Emma za par tygodni urodzi. Lenke staa porodku pokoju, wtedy ju nie pakaa, tylko patrzya, a na jej twarzy, pod nosem, na opuchnitych wargach wida byo lady ez. Potem mama uspokoia si i usiada, jak gdyby' nogi odmwiy jej posuszestwa. Nie mog walczy z tosem - powiedziaa. Nie do mnie, nie do Gyuli, lecz do siebie samej."

Dwadziecia pi lat pniej to samo zdanie padnie raz jeszcze. Wypowie je Lenke Jablonczay do swej przyjaciki, Belli Bartk, w domu przy ulicy Nyomtat, kiedy odnowi si grulica Bli Majthnyiego, a ona zrozumie, e teraz nie moe si rozwie, musi z nim zosta, e nie ucieknie a do chwili jego mierci. Nie mog walczy z losem."

Moment, kiedy w marcu 1889 roku zdejmuj czteroletni Lenke z powozu przed domem przy ulicy Kismester i stawiaj zrozpaczone, wyczerpane paczem, nie stawiajce ju nawet oporu dziecko przed wielkim podjazdem dla powozw osonitym dachem ze szklanych oczek, na zawsze utrwali si w pamici mojej matki, niekiedy opowiadaa nam o tym, a nas zadziwiaa ostro obrazu. Melinda-Gizella wcale nie pamitaa tego momentu tak dokadnie, a przecie bya ju dorastajc, szesnastoletni panienk, widocznie musiaa zwraca uwag na inne, pozornie bardziej istotne sprawy. Przyjazd mojej matki do domu Marii Rickl dla kadego z jego mieszkacw na pewno oznacza co innego: dla mojej prababki by czym w rodzaju triumfu, bo teraz nie moga ju mie najmniejszych wtpliwoci, co czuj w tej chwili lekkomylna kobieta i ten sabeusz. Ulego Klmna wskazywaa wyranie na to, e skoro zgodzi si odda creczk, prdzej czy pniej wyrzeknie si te, w zamian za materialne zabezpieczenie, Emmy Gacsry i krta rzeka jego ycia da si jeszcze wyprostowa poprzez odpowiednie maestwo. Melinda na pewno bya zmczona, to ona musiaa ca drog trzyma w karbach nowego czonka rodziny, ktry kopa, wreeszcza i zapakiwa si na mier, kiedy wyszo na jaw, e wcale nie jedzie na spacer z t dwjk obcych, lecz wywo go daleko w nigdy nie widzian okolic, Bg wie dokd, postukujcym, strasznym pocigiem, a ojca i matki ani ladu. Nawet nie kamali -- opowiadaa moja matka - nikt mi nie obiecywa, e ju jutro, pojutrze, czy choby za dwa tygodnie wrc do rodzicw. Nagle bez sowa pociechy czy wyjanienia znalazam si w Debreczynie na progu jakiego domu, o ktrym przecie ju dawno zdyam zapomnie, i wprowadzili mnie do

rodka niczym bezpaskiego psa. Woaam mam, cigle tylko mam. Wtedy twoja prababka powiedziaa, e i mama, i ojciec oddali mnie jej, a ty, Gizi, te dorzucia, e nie byam im potrzebna, wic mnie podarowali." A co, moe bya im potrzebna? - zapytaa MelindaGizea. - Przecie ci oddali. Na pocztku omal wszyscy nie dostalimy z tob bzika, najchtniej wyrzuciabym ci przez okno." Zabrali mi moje sukienki" - rzeka matka. Naprawd? - zapytaa Melinda-Gizella. - o tym zapomniaam." Ja nie - spojrzaa na ni Lenke Jablonczay. - Zabrali mi wszystko, co miaam, siedziaam goa, i ciotka Klri owina mnie czym, a potem zamiast dawnej, dostaam inn sukienk." Aha - przypomniaa sobie w kocu Melinda. - Oczywicie. Twoja zwariowana matka sama szya ci sukienki, w takim samym fasonie jak swoje, wygldaa jak czteroletnia kokotka, miaa pantofelki z kokardami, a na pupie malutk tiurniur. Trzeba ci byo przyzwoicie ubra, wic ciotka Klri co ci tam przyniosa, na pewno z moich starych rzeczy." To byy ohydne szmaty" -- oznajmia moja matka. Tylko nie ohydne! -- warkna Melinda. -- Mogy by stare, ale nie ohydne. Zreszt jeli o mnie chodzi, pamitam tylko, e bez przerwy ryczaa, czy ci kto bi, czy nie, twoja matka chrzestna chciaa ci codziennie odwiedza, ale nie wpuszczaymy jej, nie chciaymy, aby szpiegowaa." Tego dnia, kiedy Lenke Jablonczay przybywa do Debre- czyna. w domu przy ulicy Kismester brak tylko jednej lokatorki, ony Henryka Herczega-Szikszayego, Margit, ktra ma ju troje wasnych dzieci. Poza ni s wszyscy w komplecie: oprcz Marii Rickl i dwch Parek, Ilony i Melidy, mieszka tam Senior, on te ju jest sparaliowany i nie wychodzi z pokoju, a take Imre, ktry zblia si ju do dziewidziesitki i, cho po wylewie do mzgu nie moe chodzi, nic mu poza tym waciwie nie dolega. Z tyu od podwrza jest dwch lokatorw, a w suterenie mieszkaj dwie pokojwki-- Annus i Agnes, oraz kucharka - ciotka Ciotka Klri i Agnes byy siostrami, obydwie dostay si do domu Ricklw z ktrego majtku Anselmusw. Zaczy sub u Jablonczaych w 1867 roku, kiedy to po licytacji

Kselyszeg Maria utraciwszy swj posag wrcia do Debreczyna i matka oddaa jej dwie najlepsze suce z wasnej, doskonale wytresowanej suby: niech przynajmniej dowiadczone rce pomog jej w rozszalaym nagle oceanie kopotw. Dziewczta Szfics przyszy do domu Ricklw jeszcze jako mae piastunki i Jozefa Brunner wychowaa je w takiej samej moralnoci jak swoje dzieci, uczc je tego, co to jest godna postawa, opanowanie, czysto, cnoty gospodarskie, oszczdno i uczciwo. Agnes bya osiem lat starsza od swojej pani, Klri rwne dziesi i, cho obydwie byy rozmarzone w obecnoci Seniora, jak wszystkie kobiety, i rwnie w swoim czasie znalazy si obydwie pod urokiem Klmnka, to jednak patrzyy na mczyzn tej rodziny jak na motyle, powstrzymyway si, aby ich nie zabi, gdy za bardzo trzepocz skrzydekami. Po ciotce Klri zostaa fotografia, po Agnes nie, wiem tylko o niej od mojej matki, e bya wyblak dziewczyn, miaa wyblake wosy i oczy, a nieposzlakowanie czysta, mocno wy- krochmalona suknia pokojwki wydzielaa zawsze wo rumianku. Ciotka Klri na fotografii siedzi na tle jakiego zacierajcego si krajobrazu, wydaje si, e jest za ni jezioro i rosn topole lub cyprysy; opiera si okciami o blat wiklinowego stou, ma czarn sukni do ziemi, na gowie czarn jedwabn chustk, na ramionach co w rodzaju mantylki z frdzlami, a fady spdnicy wskazuj na to, e uszyto j rwnie z jedwabiu. Twarz, ktra patrzy ku nam spod chustki, powinna raczej nalee do mczyzny, jest to bowiem taka twarz, ktra nawet w modoci musiaa robi wraenie skleconej naprdce i grubo ciosanej, ale jej czoo jest niezwykle wysokim czoem mczyz- ny-naukowca. Gdy kad przy tym zdjciu zdjcia Marii Rickl lub choby mojej piknej matki, zawsze ogarnia mnie zakopotanie, bo widz pewne podobiestwo w ksztacie czaszek, sklepieniu czoa, linii warg - czy to moliwe, e ciotka Klri te naleaa do rodziny, e Anselmus U bardziej ni naleao zachwyci si ktr z uroczych wiejskich dziewczyn? Ciotka Klari nosi na tym zdjciu prawdopodobnie jedn z sukien swojej pani, co. wicej, ten strj od razu przywodzi na myl przyszy pogrzeb: to taki czarny jedwab, ktry chce mie kada rozsdna kobieta, aby potem nie byo jej wstyd, kiedy stanie przed Najwitsz Panienk. Ustalon przez siebie war-

to sukni Maria Rickl na pewno odliczya z wynagrodzenia ciotki Klri: gdy przegldam ksigi gospodarskie mojej prababki, widz, e swoj star sukni ze zgrzebnej weny ocenia na dwa forinty obciajc nimi rachunek pokojwki Agnes Szucs, rwnie na dwa forinty okrela cen pary uywanych trzewikw. Suce, jak mona stwierdzi z ksig Marii Rickl, chodziy latem w kretonie, zim w perkalu lub wenie zgrzebnej i fartuchu, poczochy nosiy niebieskie, pantofle skrzane, strj subowy miay z lustryny. Po licytacji Kselyszeg Maria Rickl przywozi z majtku Jablonczaych pokojwk o nazwisku Anna Kis, trzy dziewczyny nie maj ani chwili wytchnienia. Ciotka Klri gotuje, Agnes usuguje i sprzta, Anna Kis dba o paralitykw i lokatorw, i tak ledwo mog nady z robot, a tu tymczasem pojawia si w domu czteroletni, krzyczcy za matk brzdc, ktry siedzi nagusieki na stole, otulony w lniany rcznik, i od razu trzeba gna przez t smarkul na strych i odnale dziecinne sukienki ktrej z panienek, eby mona j byo ubra jak przystoi chrzecijaskiemu dziecku. Kiedy si do niej zabray, moja matka wierzgaa, krzyczaa, wia si, a ciotka Klri myjc j i ubierajc mylaa zapewne o Emmie Gacsary, ktra w pokoju od podwrza czytywaa niegdy romanse, wypluwaa na podog pestki ze liwek, bo nawet si jej nie chciao przynie sobie talerzyka i wolaa je owoce z torebki, fryzowaa wosy i sprzeciwiaa si, kiedy jej polecano, aby wypeniaa swoje obowizki, zamiast si prniaczy. No wic ta smarkula nie bdzie takim rozpustnym darmozjadem, wystarczajcym ciarem jest Senior, ktry tronuje w swoim fotelu, i stary Imre, ktry nic chce umrze, a przecie trzeba jeszcze wyda za m Ilon, pozby si Cl i ze 11 i - ciotka Klri jest wietnym pedagogiem. Na dziecistwo mojej matki oddziauj dwie siy: bardziej zrnicowana, subtelniejsza Melindy i jednoznaczna, zdrowsza przy caej swej brutalnoci - ciotki Klri. O tych pierwszych latach wiem niewiele, moja matka me lubia mwi o procesie, w wyniku ktrego staa si przydatnym i poytecznym czonkiem rodziny zamieszkaej przy ulicy Kis- mester, a jaki musia by ten okres, informowaa nas w formie negatywnej, nie pozytywnej, nie przypuszczajc zreszt, e o czym informuje. Przytulaa mnie nawet wtedy, gdy nic nie uzasadniao tej czuoci, do dzi pamitam z dziecistwa jej

gos, ktry woa w niebieskawym pmroku naszej sypialni: Nie oddam ci nikomu! Nikomu! Syszysz?" Dziwiam si, bo dlaczego miaaby mnie oddawa i komu, najwyej ojciec by mnie zechcia, ale przecie i tak w poowie naleaam do niego, uzgodnili to jeszcze przed moim przyjciem na wiat i zawsze byam dumna, e nic tylko mnie sobie zamwili, ale te podzielili si mn, zanim si jeszcze urodziam. Mnie oddali"-mwia dalej i tulia mnie tak mocno, jakby kto chcia mnie jej odebra. Poniewa nikt nigdy jej nie powiedzia, w jaki waciwie sposb i dlaczego odesza od swoich rodzicw - o tym, jak kobiet bya Emma Gacsry dowiadywaa si tylko od mieszkacw ulicy Kismester, nigdy te nie wolno jej byo spotyka si z matk bez wiadkw, ojciec za zc wstydu unika rozmw (a gdyby nawet mg mwi, co by jej powiedzia? Zanim moja matka dorosa na tyle, e byaby zdolna poj tragedi tych dwojga, Emma Gacsry i Junior upadli tak nisko, e historia adnego z nich nie nadawaa si dla uszu modej dziewczyny) - byli dla niej bardziej martwi, ni gdyby naprawd umarli. Smutek dziecistwa kry si w tym prostym zdaniu: Mnie oddali", ktre tumaczyo rwnie, dlaczego za czasw mojego dziecistwa zostawiaa mnie sam tylko wtedy, gdy o to prosiam, bo chciaam pisa wiersz" lub powie" albo razem z moj przyjacik, Agancsos, ukadaymy dramat sceniczny. Zwyczaj, aby nie spuszcza mnie z oka, zachowaa Lenke Jablonczay a do mierci, ile to razy zdarzao si, ju w naszym peszteskim mieszkaniu - gdy do pnej nocy byli u nas gocie, ktrzy jej nie interesowali lub z ktrymi nie chciaa si spotka i jeszcze przed ich przyjciem zamykaa si w swoim pokoju--e nagle za moimi plecami odrobin uchylay si drzwi. Wiedziaam, e stoi tam w szlafroku i nocnej koszuli, jak zwyka to czyni za czasw mojego dziecistwa, kiedy z jakiego powodu pakaam; stoi i patrzy, czy nie dzieje mi si jaka krzywda, robia to nawet wtedy, gdy wiedziaa, e jest przy mnie m, kiedy moga by pewna, e nic nie moe mi si przydarzy. Za czasw mojego dziecistwa te byway osoby, ktre podejmoway si pilnowania dzieci, gdy ich rodzice wychodzili z domu, ciotka Piroska zawsze chtnie zaopiekowaaby si mn, przecie tak bardzo mnie kochaa - ale matka nie ruszaa si ode

mnie na krok. Nie tylko przez nasz z sytuacj materialn rozlunia stosunki towarzyskie, wywalczya dla nas tyle, e z pewnoci, gdyby jej na tym bardzo zaleao, rozwizaaby te problem goci, ale to ona sama przecia dawne wizy, nie przyjmujc takich zaprosze, ktre oznaczay, e musz zostawa w domu sama ze suc. Kiedy dorosam i zaczam chodzi wasnymi drogami, dopki mieszkaymy jeszcze razem w naszym dawnym mieszkaniu, zawsze na mnie czekaa, chobym nawet miaa wrci pn noc, siedziaa przy adnym mahoniowym stoliku, w zarzuconej na ramiona chustce i ukadaa pasjanse zerkajc to na zegar, to na drzwi. Nigdy nie chciaa zostawia mnie samej, bo maa Lenke Jablonczay dobrze poznaa samotno. Miaa cztery lata, kiedy zacza si uczy przeraajcych godzin nocy. r> ~ Miejsce do spania wyznaczono jej w pokoju dziewczt, na opuszczonym ku Margit, Ilona tak samo jak Melinda wzdragaa si przed narzuconym im nagle dzieckiem - na jego widok zamiast uwielbianego brata przychodzia im na myl znienawidzona szwagierka, byy szczliwe, gdy mogy si pozby dziewczynki, wic zrzucay opiek na ciotk Klri. Po kolacji maa bya niemal zawsze sama, kada si do osieroconego ka Margit, ktre stao najbliej drzwi i wisiaa nad nim haftowana tama dzwonka, majcego budzi pice w pokoju przy kuchni suce. Maria Rickl miaa jeszcze dwie crki na wydaniu, z powodu Ilony i Gizelli musiaa bywa w teatrze, na balach i rodzinnych spotkaniach, w takie wieczory posyano ma wczeniej spa. Ju kiedy szykoway si do wyjcia, Lenke leaa w ku i przygldaa si strojcym si ciotkom, upikszajcej si Ilonie i Meiindzie, ktra wpinaa wkadki we wosy i powikszaa paskie piersi podkadkami z tiulu. Potem zostawaa sama z rnymi szmerami, gaziami, ktre ocieray si o szyby, z nieoczekiwanymi skrzypniciami, toczcymi si po pododze orzechami, niekiedy z ogniem, ktry zrazu rozgrzewa do czerwonoci drzwiczki pieca, ale potem wygasa, i wtedy przychodzia ciemno. Nigdy nie wspominaa, co widziaa w godzinach samotnoci, jakie to byy obrazy, ale e te igraszki wyobrani byy przeraajce, dowiedziaam si z tych kilkunastu bajek, ktre zostay mi w spadku po jej mierci. Wynikao to te z historii dzwonka, ktr mi czasem opowiadaa, z umie

chem wspominajc sw dziecinn posta, jak zrozpaczona staje na ku i szarpie, targa zwisajc na cianie haftowan tam, na ktrej wida delikatne re i dwie splecione donie: niech kto przyjdzie tu do niej na gr! Na wezwanie biega osobicie ciotka Klari, na pocztku sdzia, e maa odzwyczai si od dzwonienia, jeli dostanie porzdne lanie, kiedy jednak dziewczynka - cho z gry pakaa na myl o czekajcym j biciu -- niezmiennie szarpaa tam, donoszc o swoim strachu, przestaa j karci, rozwizaa problem zwijajc i umocowujc tam od dzwonka tak wysoko, e moja matka nie moga jej ju dosign nawet z ka. Panienki Ilona i Gizella i tak sobie poradz, jeli bd czego chciay, a maa Lenke niech si wreszcie przyzwyczai do ciemnoci. Potem ju tylko si baam - opowiadaa rzeczowo. -Waciwie wszystkiego, ale nic nie byo tak straszne jak Kulawy." Kulawy by potworem z prywatnej mitologii Melindy-Gi- zelli; spord dzieci Marii Rickl Klmn i Melinda odziedziczyli najwicej z jablonczayowskich talentw literackich i wielk si wyobrani; stae oczekiwanie Melindy na katastrof, konicc wiata, kryzys polityczny czy rodzinny byo bocznym pdem tej samej fantazji co Kulawy, ktrego wymylia, aby straszy nim ma creczk Emmy Gacsry. Kiedy dziewczynka nie wytrzymywaa ju samotnego dygotania w ciemnym pokoju, z mocno bijcym sercem wylizgiwaa si na korytarz w poszukiwaniu kogo, z kim mogaby podzieli swj strach. Wiedziaa, e na ciotk Klari nie ma co liczy, do kuchni i tak nie omieliaby si zej, dostaaby tam najwyej lanie, skradaa si wic w stron, skd dochodziy gosy, do tylnego korytarza, gdzie mieszkali weseli starsi panowie. Obydwaj cierpieli na bezsenno i zwalczali osamotnienie zgodnie ze swymi temperamentami: Senior, dopki Maria Rickl i dziewczta byy w teatrze lub na jakim przyjciu, czyta, Blunierca piewa. Wiedzia, e teraz nikt nie przywoa go do porzdku, wykrzykiwa wic na cae gardo ordynarne piosenki. Moja matka ledwo moga dosign wysokiej klamki, ale jako dostawaa si do dziadka, w wietle lampy patrzyli na siebie dziecko i sparaliowany Senior. Obydwaj Jablonczayowie cieszyli si odwiedzinami maej, yli w tak haniebnym odosobnieniu, e te wizyty byy wydarzeniami oczekiwanymi i upragnionymi. Senior wycina jej z papieru rozmai-

te, czarodziejsko zawie .wzory i opowiada o bohaterach, rozbjnikach, koniach, gwiazdach i greckich bogach, jak niegdy wasnym dzieciom, a lmre kaza jej taczy. W naszym mieszkaniu przy ulicy Hunyadiego, tej samej, ktr zmit z powierzchni ziemi amerykaski nalot dywanowy, gdzie matka pomalowaa ciany mojego pokoju w zote i czerwone ptaki, wisiaa czerwona, haftowana kiesze, co w rodzaju futerau na szczotki, tylko znacznie bardziej ozdobna i szersza. Po mierci Marii Rickl, przy podziale majtku, mojej matce pozwolono wybra sobie jaki drobiazg, bo -- jak twierdziy Parki -- kupcwna dajc jej tak bogat wypraw lubn i tak zrobia wicej, ni przewidyway to jakiekolwiek prawa czy ustawy. Moja matka wybraa czerwon kiesze, w ktrej Blunierca trzyma cukierki, sekretne nocne smakoyki. Nie dostawaa ich za darmo, musiaa na nie zapracowa, czteroletnia Lenke Jablonczay ruszaa wic w samotny taniec na wytartym dywanie w pokoju pradziadka - do pokoi wesoych staruszkw wyrzucao si przy ulicy Kismester wszystko, czego nie mona ju byo pokaza gociom - podkasywaa dug koszulk i wirowaa, kaniaa si, dygaa, a przy kadym udanym ruchu lmre rzuca jej cukierki, ktrych nigdy nie umiaa zapa. akocie spaday na ziemi, szukaa ich na czworakach jak zwierztko. Pewnego razu babka i ciotka wrciy wczeniej i otworzyy drzwi Imrego wanie podczas jej wystpu, tej samej nocy narodzi si Kulawy, ktry mieszka za drzwiczkami pieca na korytarzu, obok wejcia na strych; by straszny, grony, czarny i dniem, i noc obserwowa Lenke Jablonczay. W dzie jego potga nieco malaa, ale noc by wszechmocny: jeli Lenke omieli si wyj z pokoju, od razu porwie j ze sob do pieka. Odtd moja matka nie miaa ju odwiedza starszych panw; w skrzydle frontowym nie chciano jej oglda, Maria Rickl nie bya ciekawa dziecka Emmy Gacsry. Dziewczynka wasaa si wic po ogrodzie, gdy znalaza jak kulk, bawia si ni, chtnie te zaofiarowaaby swoje towarzystwo lokatorom, ale i od nich j wyproszono. Jedna z kotek okocia si, zatrzymano wszystkie jej mae, Melindzie bowiem zawsze towarzyszyy zastpy zwierzt. Moja matka wpucia kociaki do beczki z deszczwk, niech si wykpi, niech bd czyste, i zdziwia si, kiedy poszy na dno. Patrzcie, maa morderczyni i powie-

dziaa o czteroletnim dziecku suca Agnes. - Patrzcie, nieodrodna creczka swojej matki." Uoya pod nogami przeraonej dziewczynki potopione kotki, potem zawoaa przez prowadzce do sutereny drzwi: Klri, chod no tu, zobacz, co zrobia Lenke Gacsry!" Jablonczay-rozpakaa si moja matka.-Ja si nazywam Jablonczay!" Gacsry!"-rzeka Agnes i wrzucia kocita do fartuszka mojej matki, eby je zaniosa do domu i pokazaa ciotce. Lenke zerwaa z siebie fartuszek i ucieka. Wieczorem znalaza przed kiem osobliwie wyduone, gadkie trupki: ciotka Klri tego wieczoru wyjtkowo zostawia w pokoju zapalon lamp, niech maa si napatrzy, co zrobia, zanim panie wrc z teatru. Dom przy ulicy Kismester by duy. Nie tylko w oczach dziecka. W ogromnej ukowato sklepionej bramie, przeznaczonej dla powozw i furmanek, ktra dzielia budynek na dwie czci, czekay na pieszego przybysza niewielkie drzwi. Z lewej strony wchodzio si po paru schodkach do dugiego, wskiego przedpokoju, gdzie ca cian zajmowa wieszak z lustrem, poczony ze stojakiem na laski i parasole, i gdzie, jak u modyst- ki, sterczay na osobnym stoliku podstawki na mskie i damskie nakrycia gowy. Ksika Ry Kalocsy, wedug ktrej cywilizowano rwnie moj matk, nie znaa w tym wzgldzie artw, go w dobrym towarzystwie nie odkada kapelusza, nawet w bawialni trzyma go za brzeg ronda gdzie w okolicy kolan, jak na obrazie Tihamera Margitayego Dobra partia, i mg si z nim rozsta tylko na wyrane polecenie gospodarzy, a wtedy kad go na dywanie lub pod krzeso. Z przedpokoju ci. ktrych tam wpuszczano, wchodzili do salonu, stamtd do jadalni, a z jadalni do pokoju Marii Rickl; wszystkie okna tych trzech pokoi wychodziy na ulic Kismester, dokadnie w tym miejscu, gdzie dzi przy ulicy Bethlena stoi w Debreczynie wielki budynek przychodni lekarskiej. Dawny budowniczy tego domu podzieli front w dziwaczny sposb: podoga tych pomieszcze zmieniaa nagle poziom, zaamywaa si i po trzech drewnianych stopniach schodzio si dobre pl metra niej, co stwarzao nieograniczone moliwoci dla fantazji lokatorw urzdzajcych wntrze, ale utrudniao rozstawianie mebli i poruszanie si po frontowych pokojach. Inne drzwi prowadziy z przedpokoju do szerokiego, oszklonego korytarza, skd wchodzio si do

pokoi od podwrza, w zielonych skrzyniach z uchwytami czekay tu na zagad - ktra prdzej czy pniej musiaa przyj - nigdy nie owocujce przeklte drzewka figowe i cytrynowe obu Parek. Obok sypialni Marii Rickl mieszkay dziewczta, w ich ssiedztwie, w dawnym krlestwie Klmna - Senior, a w dawnym pokoju gocinnym Blunierca. Na cianach pokoi od strony korytarza czernio si krlestwo Kulawego, czyli zamykane elaznymi drzwiczkami jamy piecw, gwidce i grajce w nocnym wietrze gardziele. Z prawej strony bramy byo wejcie do dwch niewielkich pokoi, ktrych okna wychodziy na podwrze, a pierwszy mia dodatkowo lepe okno od frontu. W obydwu mieszkali lokatorzy, ale by te jeszcze jeden, dalszy pokj, w ktrym trzymano magiel, deski do prasowania, stolik dla krawcowej, ktra co pewien czas przychodzia do domu szy, i wszystkie przedmioty, z ktrymi kupcwna nie moga si rozsta, ale nie chciaa ich widzie przy sobie; Lenke Jablonczay dugo nie zdawaa sobie sprawy, e kiedy tam mieszkaa, e tam wanie razem z Ernke i Emmusk baraszkowali obok swej piknej matki na nigdy nie zasanym ku, e wok koyski Emmuski walay si stosy mieci i romansw w czerwonych okadkach. Strome schody prowadziy z bramy do kuchni w suterenie i pokoi dla suby, za na samym kocu podwrza znajdowaa si stajnia przewanie pusta i zamknita na kdk, bo przecie konie byy w Pallag. Sypialni Marii Rickl od pokoju dziewczt dzielia azienka bez okna, z ktrej wychodziy drzwi na dwie strony, ale miay z niej prawo korzysta tylko kobiety; Senior i Blunierca i w ablucjach pomagaa im Annus - mieli porcelanow miednic. Maria Rickl miaa te w pokoju misk klozetow z desk obcignit gobelinem, z ktrej dziewczta mogy korzysta jedynie w chorobie. Ubikacja, ukryta wstydliwie za krzakami bzu, opleciona bya dzikim winem; latem utrudniay zaspokojenie naturalnych potrzeb brzczce w niej muchy, zim przenikajcy przez deski mrz. Weseli staruszkowie za dzwonili, eby Annus przyniosa im basen. Drewniane schody na kocu domu prowadziy na strych i przecite byy niewielkim podestem, przypominajcym ambon myliwsk; by on bardzo potrzebny, bo trudno byoby bez odpoczynku dwiga po wskich schodkach cikie worki, natomiast na podecie, ktry znajdowa si na wysokoci pierw

szego pitra i mia powierzchni jednego metra kwadratowego, mona byo wygodnie odpocz, a nawet rozejrze si dokoa, jeli chciao si zobaczy wiee i domy Debreczyna. Z punktu widzenia suby nie mona byo sobie chyba wyobrazi mniej wygodnego domu, nie tylko dlatego e trzeba byo sprzta te wszystkie pomieszczenia i obsugiwa ich mieszkacw, ale take z tego powodu, e suce wci biegay po stromych schodach noszc od witu do nocy brudne naczynia, pene talerze, opa, nocniki Marii Rickl i wesoych staruszkw. Senior, od razu kiedy si tu tylko wprowadzili, oznajmi, e jest do miejsca po prawej stronie, obok pokoju lokatorw, mona wic przenie suce z sutereny lub przynajmniej urzdzi tu kuchni, ale Maria Rickl nawet mu nie odpowiedziaa. Spiarnia znajdowaa si rwnie w suterenie, jej okna oczywicie wychodziy na podwrze, przez metalowe siatki ochronne nawet latem nie mogy si tam dosta adne zwierzta. Midzy skrzydami budynku by ogrd kwiatowy, a pod krzakami bzu i jaminu krcio si raz mniej, raz wicej zwierzt. Koty byy zawsze potrzebne z powodu myszy, psy dla ochrony" domu, ale, rzecz jasna, wcale nic dlatego je trzymano, kady z Jablonczaych czu si nieszczliwy muszc obchodzi si bez towarzystwa czworonogw. Byway czasem w domu przy ulicy Kismester take znalezione na ulicy, zaywajce rozkoszy tymczasowego schronienia Zwierzta, ktre pniej wywozio si do Pallag. Do wszystkich posikw zasiadano w jadalni i trzeba byo powanie si rozchorowa, aby dosta jedzenie do pokoju, a godziny niada, obiadw i kolacji byy tak niezmienne, e kady, kto chcia utrzymywa stosunki z mieszkacami domu przy ulicy Kismester, musia przystosowywa do nich godziny lubw, pogrzebw i innych wydarze towarzyskich i rodzinnych. Kupcwna zawsze zjawiaa si ostatnia i dzwonia na pokojwk, e moe podawa, reszta za rodziny siedziaa wyprostowana na niewygodnych krzesach. Posiki byy przewanie tak gorce, e ludziom trzaskay zby, i byo to zasug ciotki Klari, ktrej tyle razy odsyano nieeo ostyge, niesione w siarczysty mrz przez niemal p podwrza dania - subie nie wolno byo wchodzi do przedpokoju z bramy, docieraa do jadalni tylko przez oszklony korytarz - e pniej wysyaa

wszystkie posiki tak wrzce, aby ju nikt nie mia do niej pretensji; przynoszona zupa nadawaa si do parzenia drobiu przed skubaniem. Zawsze z podziwem patrzylimy wraz z ojcem na moj matk i Melind: my nie moglimy nawet utrzyma filianek, a one natychmiast wypijay swoj kaw, jak gdyby w modoci karmiono je ogniem. Cz umeblowania widziaam na wasne oczy, w pniejszym mieszkaniu Melindy sta winiowy komplet salonowy, skrzane meble Seniora i dostojny, rzebiony niemiecki komplet stoowy. Barokowy imbryk do herbaty Marii Rickl po mierci Melindy dosta si mojej matce, pniej mnie, tak samo jak cztery czerwone, prostoktne filianki do czekolady na maych nkach i pikne wazony kupcwny (na jednym myliwy w rokokowym stroju, ktry wraz z psem podglda na drugim wazonie urocz dam chodzc nogi w strumieniu). Te dwa uzupeniajce si wzajemnie, osobliwe wazony natchny Lenke Jablonczay do powanych rozmyla, mojej matce wydawao si, e rozwizaa ich tajemnic, i prbowaa poczy zakochanych. Kiedy ju moga dosign do serwantki, poprzestawiaa muzealnej wartoci porcelan i przyapana na gorcym uczynku daremnie pakaa, e ona tylko chciaa, aby ten pan i ta pani mogli si wreszcie spotka, dostaa porzdne lanie za to, e narazia na niebezpieczestwo tak cenne przedmioty. Spord mebli -- o ile oczywicie mona go nazwa w ten sposb - stoi w moim obecnym domu tylko jeden: obity aksamitem podnek, na ktrym kwitn nigdy nie powiejce re, jedna rowa, jedna purpurowa i jedna ta. Maria Rickl haftowaa je w okresie narzeczestwa, ale gdy na nie patrz, nie myl ani o prababce, ani o Seniorze, tylko o dziecku, ktre siadywao na nim przy posikach w domu przy ulicy Kismester. To wspomnienie sprzed niemal p wieku. Byymy akurat z matk w mieszkaniu Melindy, przewrciam podnek i ukuc- nwszy midzy nogami drewnianego szkieletu prbowaam wiosowa rkami po szalejcym w mojej wyobrani oceanie. Melinda gniewnie zwrcia mi uwag, ebym nie niszczya jej mebli, i zaraz dodaa, e moja matka odnosia si do niego z wikszym szacunkiem, ani drgna siedzc na nim przy obiedzie czy kolacji. Matka umiechna si, rozmawiay z Me- lind o przeszoci, ja za nie suchaam, bo bardziej tntereso-

waa mnie teraniejszo, a bardziej od teraniejszoci przyszo. Ze ten podnek by krzesem mojej matki, a stoek przykryty serwetk zastpowa jej st, nie wydawao mi si nawet zabawne, zapamitaam to sobie, ale waciwie nie byam ciekawa. Sama bdc jeszcze dzieckiem nie chciaam sobie wyobraa mojej matki jako maej dziewczynki. Matka bya matk, osob doros, moim bezpieczestwem, podpor w wiecie, nawet nie prbowaam sobie wyobrazi jej dawnej twarzy ani ez. A przecie na tym podnku pyny niegdy strugi ez. Matka tamtej kuzynki, u ktrej znalazam' zdjcie Emmy Gacsry, bywaa czstym gociem przy ulicy Kismester i zapamitaa obraz skulonej na podnku Lenke Jablonczay, ktr na pocztku prbowano sadza przy stole, ale wszystko leciao jej z rk, wszystko przewracaa w ogniu kierujcych si ku niej spojrze i krzyczc ze strachu opieraa si rczkami o wylane jedzenie. Maria Rickl polecia Melindzie karmi ma, Melinda jednak nie miaa cierpliwoci. Przez to, e przy kadym ksie upuszczonym na obrus szczypaa moj matk lub cigna j za wosy, osigna tylko tyle, e zanim jeszcze siaday do stou, dziecko zaczynao paka woajc, e nie chce je. Ilona bya zakochana, gow miaa nabit mylami o przyszym maestwie, Melinda znudzona i zgryliwa, Maria Rickl zmczona: krzyczay na ni wszystkie trzy i niemal jednoczenie znalazy wyjcie. Dopki maa nie nauczy si porzdnie je, niech j karmi na dole w kuchni, niech si z ni mczy ta, ktra akurat ma chwil czasu. Dziecko schudo tak bardzo, e kiedy lekarz domowy, doktor tJjfalussy, przyszed do chorej na angin Melindy i zobaczy snujc si po domu, chudziutk jak nitka, blad dziewczynk, zajrza jej pod powieki i przepisa elazo. Otoczenie Marii Rickl znalazo si tego dnia w nie lada opaach, zarwno crki jak i suce. Co za haba, doktor Ojfalussy wyranie podejrzewa, e nie odywiaj maej, jak naley, ten, kto z nimi nie mieszka, i tak nie uwierzy, e w dziecku odzywa si ju za krew matki i e nie chce je, eby tylko wszystkich denerwowa. Ciotka Klri oznajmia, e ona nie daje sobie rady z tym dzieckiem, przecie ju nawet si otwieraa mu usta przy karmieniu, ale maa raczej si udusi, ni przeknie. Lenke

Jablonczay wrcia wic do rodzinnego stou, sama kupcwna zapowiedziaa jej, eby jada jak ludzie, w przeciwnym bowiem razie zabierze j Kulawy, moja matka z paczem prosia o wybaczenie, obiecywaa, e bdzie jada, ale jak tylko zobaczya sztuce i szklanki, zacza wymiotowa; znw wezwano lekarza, ktremu wreszcie trzeba byo powiedzie to, o czym mwio si niechtnie. Ojfalussy zaproponowa, eby na jaki czas da jej spokj, nie zmusza do niczego, Melinda, ktrej opiece znw powierzono dziecko, przyja polecenie dosownie i w ogle nie nakrywaa dla mojej matki, sdzc, e jak si przegodzi, to skocz si fanaberie. Ten okres ycia mojej matki zakoczya zabawna historia z jajkami, ktrej konsekwencje przetrway do dzi. Mam dwie kuzynki, z ktrymi si nie spotykam, i wszystkie trzy pjdziemy do grobu jako spadkobierczynie pragniewu, bo nigdy nie wolno nam byo pozna si i kocha, a przyczyn wszystkiego stay si cztery artystycznie malowane jajka mojej ciotecznej babki Ilony. Wszyscy Jablonczayowie mieli zdolnoci artystyczne, Margit adnie piewaa, Ilona jako maa dziewczynka, a potem dorosa panna, znakomicie rysowaa i malowaa portrety, kwiaty, zwierzta, pejzae z natury i wyobrani. Malowaa na porcelanie, na drzewie, na papierze, nawet ja widziaam jeden z jej dziewczcych obrazkw przechowywany przez Melind. Pewnego razu ugotowaa na twardo cztery jajka i zaczarowaa je w figurki przypominajce postacie z angielskiego wiersza dla dzieci Humpty-Dumpty. Namalowaa im wielkie gowy i tyrolskie stroje, dwa jajka przedstawiay chopcw w skrzanych spodenkach i kapeluszach ozdobionych miotek ze szczeciny dzika, dwa za - tyrolskie dziewczyny z warkoczami. Ilona postawia jajka na konsolce w przedpokoju, bo sprawiao jej przyjemno, gdy je podziwiano. Kto przy ogldaniu stuk jedno z jajek, skorupka pka i odskoczya w jednym miejscu, Iona jednak nie chciaa go wyrzuci i zostawia je na miejscu odwracajc tylko uszkodzon czci do ciany. Moja matka, ktra wszystko widziaa swymi wielkimi zielonymi, smutnymi oczami, zdziwia si. Z caego narzekania, z odupanej skorupki poja, e tyrolski chopczyk nadaje si do jedzenia, jest zwykym jajkiem, takim samym, jakie dostawaa w niewiadomo

gdzie i kiedy istniejcym domu, z ktrego przywieli j do tego strasznego miejsca. Bya godna i nikt nie patrzy jej na rce. Stuka, obraa i niemal pokna wszystkie arcydziea Ilony. Ciotka nigdy jej tego nie wybaczya, cho nic tkna jej nawet palcem; po, prostu patrzya na ni odtd jak na powietrze; przyjmowaa j wprawdzie u siebie jako dorastajc panienk - moja matka wanie u niej, w Zilah, poznaa now literatur wgiersk szykujc si do wkroczenia na triumfaln drog - ale kiedy kupcwna nie moga ju zmusi ich do utrzymywania stosunkw, spotkania ustay raz na zawsze. Ja na przykad nigdy nie spotkaam si z Ilon, matka nie pokazaa mi jej nawet na ulicy, a dzieci Ilony znam tylko z fotografii, zabawne, e bardziej nieprzebyte ni baniowe gry rozdzieliy nas cztery tyrolskie jajka malowane przez modsz siostr mojego dziadka. Skandal z jajkami by tak gony, e wie o tym, co zrobia dziewczynka, dotara za porednictwem Annus take do Seniora. Ojciec wezwa do siebie Gizejl. Kiedy najmodsza crka wesza do jego pokoju, Senior, ktry by uosobieniem spokoju i pogodnej rezygnacji, przemwi do niej z niespodziewan ostroci. Skoro takie dwie dorose panienki jak Ilona i Gizella nie potrafi sobie da rady z tak mdrym i dobrym dzieckiem jak Lenke, nie zasuguj na to, aby kiedykolwiek mie wasne dzieci, Od tej pory maj nakrywa maej Lenke w jego pokoju, on ma do czasu, aby si ni zaj, a take nauczy j adnego jedzenia. Dziwi si, e sprawy mogy zaj tak daleko, zarwno Melinda, jak i Ilona zbieraj, pielgnuj i opakuj wszystkie chore i bezpaskie zwierzta, czemu wic drcz to niewinne dziecko, czyby dlatego, e nienawidz jej matki? A czy Lenke nie jest take z krwi Klmna? Melinda posusznie przyniosa haftowany w re podnek, potem stoek i serwetk i powiedziaa mojej matce, e odtd ma chodzi na posiki do Seniora. Lenke popatrzya na ni tak, jak gdyby nie rozumiaa, co si do niej mwi. Lenke Jablonczay zachowaa w pamici te wszystkie godziny, ktre spdzia w towarzystwie dziadka, zasuchana w zadziwiajce bajki Seniora o mwicych kometach i o rumakach, ktrych matk jest wiatr z Hortobgy, a ktre ywi si ogniem, eby szybciej biega. Senior nie mg wstawa z fotela.

tylko dyktowa mojej matce, w jaki sposb powinna je i siedzie przy stole, a jego agodne sowa sprawiay, e dziecko dokadao wszelkich stara, eby mu tylko zrobi przyjemno. Od tej pory znaczn cz dnia spdzaa Lenke w pokoju Seniora albo w ogrodzie, w pokojach od frontu w dalszym cigu nikt za ni nie tskni. lmre Blunierca niekiedy dawa zna, e czeka na ni pena cukierkw kiesze na cianie, niech wic przyjdzie zataczy. Moja matka sza chtnie, Peszt i obraz rodzicw coraz bardziej zacieray si w jej pamici, uciekaa przed Parkami i babk, taczya i piewaa starcowi albo przycigaa podnek do fotela Seniora, kada gwk na sparaliowanych kolanach i suchaa, jak Senior wygrzebuje z zakamarkw pamici co, co w swoim czasie byo take ciekawe dla maej Melindy i maego Klmna poezj. Lekarstwa, wedug wskazwek lekarza, podawaa Seniorowi Melinda, pewien dodatkowy lek, ktry pizemyca do jego pokoju nawrcony na dobr drog Henryk Herczeg, kaza sobie Senior podawa mojej matce, a Lenke z dum nalewaa wie wod i wysypywaa na srebrn yk piguki doktora Richarda, cudowny lek na dyskretne choroby. Moja matka przez cae ycie brzydzia si sprawami pci, wzdrygnam si, kiedy przy zbieraniu materiaw do Starowieckiej historii sprawdziam, jakie to lekarstwo kazasobie podawa pradziadek mojej matce, i okazao si, e byy to skadajce si z gencjany i kamfory piguki przeciwko chorobom wenerycznym, ktre nie mogy mu ani pomc, ani zaszkodzi. Senior przej take od Melindy funkcj czesania Lenke; zrczn i wci jeszcze siln rk utrzymywa w porzdku loki swojej wnuczki, a kiedy ma we wrzeniu, w wieku niepenych szeciu lat, zapisano do szkoy, sam take sprawdza jej lekcje. .Senior w cigu ostatniego ptora roku swojego ycia pawi si w gorcej i wdzicznej mioci maej Lenke, a we wrogim pancerzu Melindy, kiedy spogldaa na Lenke Jablonczay, otworzya si cieniutka jak wos szparka. To byo wprawdzie dziecko Emmy Gacsry, ale take wierna suka Seniora, i Klmn Jablonczay starszy cakiem widocznie bardzo kocha wnuczk. Ilona zachowaa homerycki gniew z powodu tyrolskich jajek, najstarsza za Parka, Margit, nie yczya sobie widywa u siebie dziecka kalwiskiej rozpustnicy i nigdy nie pozwalaa jej bawi si

z wasnymi synami i crk, a gdy musiaa si z ni spotyka w domu Marii Rickl, nie zwracaa na ni najmniejszej uwagi. Ale Melinda rzucaa ju czasami brataniczce jakie dobre sowo lub poprawiaa jej przekrzywion kokard. Moja matka bya jej wtedy tak wdziczna, e caowaa j w rk, a Melinda spogldaa na ni zakopotana i schodzia jej z drogi. Potem umar Senior. Walka Seniora ze mierci nie bya' ani lekka, ani krtka, w jego pielgnacji uczestniczy cay dom, nawet Margjt, tylko ma odpdzano do suby, ktra opowiadaa sobie z paczem, co chory szepcze i jak dugo moe to jeszcze potrwa, jak dugo wytrzyma. Naprawd, poza doktorem Ojfalussym, zajmoway si Seniorem tylko dwie osoby, Melinda i Maria, matka i crka chyba nigdy nie byy sobie tak bliskie jak tego tygodnia, ktrego dni wiody starszego Klmna Jablonczayego coraz bliej grobu. Senior do ostatniej chwili by przytomny, Melinda pielgnowaa go w dzie, Maria Rickl w nocy. M i ona po tylu latach przerwy w poyciu maeskim znw spdzali noce w jednym pokoju i po tak dugim guchym milczeniu znw rozmawiali. Suba ocenia tylko sam fakt, nie znaa treci rozmw, i w wielkim tygodniu Seniora ciotka Klri przyniosa tylko jedn konkretn nowin, e Maria posaa j po Klmna, bo Senior chce si poegna z synem. Lenke snua si wrd sucych, wci pod czyimi nogami, w rozgardiaszu nikomu nie przyszo nawet na myl, jak moe przyjmowa to, co syszy, i jak reaguje jej wiadomo na mrok zbliajcej si mierci, na zburzony ad domowy i na to zaskoczenie, e nagle ojciec znw znalaz si w osigalnej odlegoci. Kiedy zostaa przywieziona na ulic Kismester, powiedziano jej po pewnym czasie, aby nie wzywaa matki, bo Emma Gacsry umara, tak jak Ernke i Emmuska, nie moe jej wic ju nigdy zobaczy, ojciec za wyjecha w tak dalek podr, e nieprdko wrci do domu, odtd oni j bd wychowywa, niech sobie dobrze zapamita, e jej rodzice oddali j na wychowanie jeszcze za ycia Emmy Gacsry. Lenke uwierzya w to, co jej powiedziano, dlaczego miaaby nie uwierzy, tak samo jak znikno rodzestwo, moga take znikn mama, a rwnie pojcie podry nie byo jej obce, przecie j sam przywieziono z Pesztu pocigiem. Posyszana w kuchni wiado-

mo, e Senior posa po syna, obudzia w niej myli, ktrych nie umiaaby ubra w sowa. Nic pakaa, nic krzyczaa, siedziaa milczca z tym gotowym do skoku, rozdygotanym spokojem, ktry waciwy jest owcom motyli: jeli poruszy si zbyt wczenie, zdobycz moe umkn. Byo lato, ciotka Klri zaoya czysty fartuch, zmienia obuwie i wyruszya w drog. Moja matka, cho nie wolno jej byo wystawa w bramie, wykrada si za ni, aby zobaczy, gdzie znika, i pomylaa, e z tam tej strony naley spodziewa si ojca, ktrego przyprowadzi ciotka Klri. Poniewa wyobraaa sobie, e jest on straszliwie daleko, przygotowaa si na wiele dni oczekiwania, kiedy jednak Annus skoczya zajcia u Bluniercy, a Agnes zmywanie, ciotka Klri bya ju z powrotem w kuchni. Moja matka miaa wraenie, e to jeden z niegodziwych dowcipw Melindy, ktra, odkd mieszkaj razem, tyle razy j nabieraa, a potem parskaa niewesoym miechem. To na pewno Melinda namwia ciotk Klri, to nieprawda, e ojciec wrci. Teraz zacza ju paka, ale wszystkim wydawao si to naturalne, na domu lea przecie cie mierci. Ciotka Klri znalaza jak szmatk i sznurek, wetkna maej w rk jaki wieche i powiedziaa, eby zrobia sobie z tego lalk, wyj z domu ani i na gr jej nie wolno. Dom by cichy, tylko niekiedy otwieray si drzwi w bramie i w wielkim nautilusie stojcym w przedpokoju mnoyy si bilety wizytowe, w ktrych zapytywano o stan zdrowia Seniora. Na to, co rozegrao si midzy ojcem, matk i synem przy miertelnym ou Seniora, nie byo wiadkw, ale e zmiana, ktr to przynioso, nie bya znaczna, widziaa zarwno rodzina, jak i suba. Skoro Maria Rickl wezwaa tylko Juniora, to znaczy, e w dalszym cigu nie chce zna Emmy Gacsry i upiera si przy tym, aby do chwili rozwodu take i syn - nie biorc pod uwag pewnych wyjtkowych okazji -- nie pokazywa si w domu, o tym za, aby odda Lenke, nie moe by nawet mowy. Rka, ktra niegdy z tak zadziwiajc si trzymaa roztaczonego konia pod oknami Anselmusw i z tak grcj ujmowaa w tacu palce Marii Rickl, rozdawaa karty, przesypywaa ziarna pszenicy, a podczas rewolucji wymachiwaa szabl, rka, ktra nie bya ju nawet w stanie si podnie, zdoaa tylko na par godzin otworzy przed synem marnotrawnym drzwi rodzicielskiego domu. Maa Lenke w kocu spotkaa

si z ojcem, kiedy po kolacji ciotka Klri prowadzia dziewczynk do pokoju, aby pooy j spa; Senior ju wtedy nie yt. Junior wyszed wanie z pokoju aoby, a twarz mia obrzmia od paczu. Kiedy wzrok jego pad na creczk i zobaczy, jak jest wysmuka i blada, zaka i chwyci j w ramiona, a moja matka obsypujc go pocaunkami woaa: ,Jedmy std do domu!" Klmn Jablonczay, teraz ju wyczny posiadacz tego imienia, bkn co, postawi creczk na ziemi i wybieg. Miejscem wygnania Juniora byo w dalszym cigu Pallag, tylko w pogrzebie mg wzi udzia jako penoprawny czonek rodziny, poda rami matce, nosi aob i mg te zabra do majtku otrzymane w spadku instrumenty miernicze Seniora, teodolit i lunet, przez ktr nigdy wyranie nie widzia nieba, bo ilekro podnosi j do oczu, mga przesaniaa mu wzrok: przypomnia sobie wiecznie opakiwanego ojca, kiedy ten wpatrywa si w niebo i tumaczy mu tajemnice milionw rozsianych na nim gwiazd. Po tym spotkaniu nie byo ju sensu kama dziecku, w ktrego pamici ukazanie si i zniknicie ojca byo jak sen. Nie zabra jej ze sob, nie zosta z ni, znw pojawi si na pogrzebie, a potem znw odszed, gdzie on wic jest, e go nigdy nie ma? W Pallag poinformowaa j Melinda. - Ale samotny mczyzna nie moe wychowywa maej dziewczynki, dlatego my ci wychowujemy zamiast niego. On si na tym nie zna, zreszt przeszkadzaaby mu tylko w pracy." W pracy! - chichotay suce. - adna mi praca, przewala si z Emm po ku albo z dziewuchami pod krzakiem dereniu, albo patrzy, jak onka karmi pawie. Oni bardziej dbajo te pawie Emmy ni o bydo czy zasiewy. A dziw. e umiecili jego imi w nekrologu." Kiedy ciotka Klri spostrzega moj matk, ktra cicho stpajc w czarnych sukiennych pantofelkach podesza do podna schodw, natychmiast zmienia temat i zacza opowiada o pewnym stolarzu imieniem Lszl, ktry skoczy do studni przy ulicy Szchenyiego, bo nie mia co woy do ust i nie mg znale pracy. Chwila, w ktrej sukienne pantofelki Lenke Jablonczay znieruchomiay na pierwszym kuchennym schodku, a wraliwy such pochwyci miech sucych, znw utrwalia si w czasie. Moja matka miaa przeszo osiemdziesit lat, gdy opowiadaa mi o tamtym dniu, kiedy to powinna bya

poczu, e wszystko ju teraz si uoy, jej cae biedne ycie; e jest szczliwa, bo nie tylko ojciec nie przebywa gdzie bardzo daleko, ale i matka nie umara, yj obydwoje, i to cakiem blisko niej. Lenke Jablonczay pomylaa jednak: Nie umara? To straszne!" Tylko mier moga bowiem usprawiedliwi w oczach dziecka karmic pawie Emm Gacsry, ktra w tej chwili bya dla crki niczym jaki kat osobicie odpowiedzialny za wszystko, co si dziao z ni, ma Lenke - za Kulawego, za bicie, za podwinit tam dzwonka. Skoro karmi pawie i przewala si po ku, zrozumiae, e nie ma czasu i nie potrzebuje w domu maego dziecka. Ani ona, ani Klmn Jablonczay. Pierwsze publiczne wystpienie Lenke Jablonczay miao miejsce na pogrzebie Seniora, ktrego mier, jeli nawet nie bya ciosem niespodziewanym, to tak silnym, e zadra od niego cay dom przy ulicy Kismester. lmre przez cay dzie kl i paka przeklinajc podego Boga, ktry nawet tego mu nie oszczdzi i zabra przed nim syna, a on, dziewidziesicioletni paralityk, wci jeszcze musi y i je chleb kupcwny, ktra z pewnoci auje im nawet grobu i pienidzy na krzy. Od pierwszych godzin aoby Maria Rickl zamkna si u siebie, Melinda opowiadaa mi pniej, kiedy tak duo rozmawiaymy ze sob podczas bombardowa i nie przespanych nocy, e wysza ze swojego pokoju, dopiero kiedy zaczy si wizyty kondolencyjne. Spod czerwonych powiek patrzyy na wzruszonych goci suche, zimne oczy. Na pogrzebie jej twarz zakryway trzy warstwy welonu i jeli nawet pakaa, nikt tego nie widzia. Moj matk prowadzia w kondukcie ciotka Klri, Melinda nie bya w stanie troszczy si o kogokolwiek poza sob. Jablonczayowie mieli groby w Aradzie i w Mezbereny, a take w Debreczynie, leeli tu zbiegli do Siedmiogrodu i tam zmarli Bela z on, Lszl, zmary na grulic syn baronowej Baluzsnskiej, i jej dwie crki zakonnice, kuzyni Seniora, tu spoczywali take Ernke i Emmuska wraz z malutkim Jzsefem, o ktrego istnieniu Lenke nawet nie wiedziaa. Jednak prawdziwy wielki rodzinny grb wykopano dopiero teraz; by olbrzymi, otoczony granitow ram i obsadzony bluszczem, a na jego marmurowym obelisku ju w czasach mojego dziecistwa widnia dugi szereg imion; Senior by jego pierwszym lokatorem. To by monumentalny pogrzeb, w licznej asycie ksiy. Nikt nie widzia twarzy

Marii Rickl, donie obcignite rkawiczkami nie sigay po chusteczk, Melinda pizerazia si dopiero w domu, kiedy zdja matce kapelusz i zobaczya, jak wyglda ta wyarta, spustoszona potokiem ez nieszczliwa twarz. Klmn Jablonczay towarzyszy rodzinie tylko do bramy, potem wrci do Pallag. Emmy Gacsry nie byo na pogrzebie. Jesieni poprzedzajc mier Seniora, kiedy to crka Emmy Gacsry zostaa objta obowizkiem nauczania, cho dopiero w trzecim miesicu roku szkolnego, 17 listopada, miaa ukoczy sze lat, Maria Rickl postanowia, e jednak j zapisze. Szko dla wnuczki wybraa po starannym namyle: maa bya po matce kalwink, ale nikt tego nie traktowa powanie, Maria Rickl, jeszcze w tym okresie kiedy postanowia, e wemie dziewczynk do siebie, powiedziaa crkom, e gdy nadejdzie czas przewidziany ustaw, Lenke musi zmieni wiar, a wic naley wychowywa j w ten sposb, jak gdyby ju bya katoliczk. Podczas naboestw nigdy nie byo z ni kopotw, dziewczynka spdzia wiele szczliwych chwil w barokowym kociele witej Anny, zachwyca j blask wiec, piewy i obrazy, a kiedy Jablonczayowie wchodzili do kocioa, Melinda podsuwaa jej palec zamoczony w wiconej wodzie i z jej zimnej, kocistej rki przejmowao dziecko na wasne paluszki oczyszczajce krople. Szybko nauczya si zachowania w kociele, klkaa wraz z innymi, nie modlia si jednak, bo znaa tylko t modlitw, ktrej nauczya si jeszcze od swojej matki, dziecic modlitw przed snem. Melinda opowiadaa pniej mojej matce, ile byo dyskusji na temat, co dziecko Emmy Gacsry powinno mwi Bogu przed pjciem spa, bo na pocztku maa Lenke co wieczr szlochaa, aby dobry pan Bg, gdy ona ju zanie, troszczy si o ni i jej rodzicw, a take rodzestwo. Bzdura, orzeka kupcwna, jeli chodzi o rodzicw, mona by poleci Bogu najwyej tego jej nieszczsnego ojca, a rodzestwa przecie ju nie ma. Odbya si narada rodzinna, ktra miaa zadecydowa, jak ma si dziewczynka modli, byy na niej obecne wszystkie trzy Parki, a nawet Jozefa Brunner. Ilona aowaa, e nie ma z nimi Klmna, ktry od razu mgby napisa jaki adny wiersz dla swojej creczki, Margit proponowaa, eby nauczy j Zdrowa Mario, czego

nikt nie zaaprobowa, i odrzucono te nauk Ojcze Nasz, Lenke nie wie nawet, kto to jest Matka Boska, dobrze cho, e o Jezusie i Bogu ma pewne pojcie. Bdzie si modli po niemiecku - postanowia Maria Rickl. - Schlafrig bin ich, gch zurRuh..." Ale przecie ona nie umie po niemiecku!"--rzeka Gizella. Nauczy si. Schlafrig bin ich, geh zur Ruh, schliesse me me Augen zu, Vater lass die Augen dein iiber meinem Bette sein.* To jest dokadnie to, co powinno mwi dziecko przed zaniciem, a prdzej czy pniej i tak musi nauczy si niemieckiego." Melinda i Ilona nauczyy wic moj matk modlitwy, ktra w uszach czteroletniego' dziecka nie miaa adnego sensu, ale ktr posusznie klepao co wieczr, potem nacigao kodr na gow i czekao na godziny strachu, na szmery i Kulawego. Nie miao nawet pojcia, co mwi Bogu na dobranoc. Pierwotny zamys kupcwny, e natychmiast, od pierwszej klasy pole ma do szkoy katolickiej, spali na panewce tylko dlatego, e cho dla zrobienia przyjemnoci Marii Rickl, ktra tak duo dawaa na cele kocielne, zgodzono by si przyj dziewczynk, ale trzeba byoby za ni paci podwjne czesne, w oczach Klmnowej Jablonczay za to mae, wte ciako i skryta duszyczka nie byy warte nie tylko czterdziestu forintw, ale nawet czterech krajcarw. Zapisaa j wic do mieszczcego si przy ulicy Cegled - dzi Kossutha - cieszcego si zasuon saw ze wzgldu na swoje rezultaty edukacyjne instytutu Gedeona Dcziego i pucia lkliwy stateczek ycia swej wnuczki na nieznane wody. W omioklasowym instytucie dla panienek wyznania kalwiskiego uczyo dwch nauczycieli zwyczajnych, trzy nauczycielki, jeden nauczyciel prowadzcy seminarium nauczycielskie, trzech wykadowcw religii, jeden nauczyciel muzyki i jeden taca. Umys szecioletniej Lenke Jablonczay rozwijano przy pomocy wicze prawidowego wysawiania si i logicznego mylenia, uczono j jzyka wgierskiego, rachunkw, geografii, przyrody, niemieckiego, prac rcznych i wychowania fizycznego. W drugiej klasie uczya si ju rysunku i zapisywania nut, w trzeciej poznaa histori

Wgier, jako pitoklasistka fizyk i histori powszechn, w sidmej matematyk, chemi i nauk o czowieku, a w smej uczya si te psychologii, przyswoia sobie szydekowanie, robtki na drutach, krj prostej bietizny, szycie i haft. Spord swoich nauczycieli wspominaa czsto jednego: Gedeona D- cziego. Wyczuwaa ogromn wiedz synnego pedagoga i co w rodzaju agodnej pogardy, z jak patrzy na atwo peszce si przy odpowiedzi wychowanki, mniej wartociowe w jego oczach od chopcw. Nawet ja zapamitaam powiedzonko, z ktrym odsya na miejsce Lenke Jablonczay: Jest ciemno, nie widz, zapal wiato, nauczycielu, na miejsce, Jablonczay!" Przez pierwszy, najtrudniejszy z tych omiu, rok prowadzia j agodna do Seniora, zreszt Lenke i tak w cigu tych wszystkich lat z wyjtkiem religii i matematyki miewaa same celujce oceny. Sabszy stopie z religii, co byo zjawiskiem niezwykym, mia oczywicie swoje wytumaczenie. Maria Rickl nie kupia wnuczce nawet podrcznika, zabronia jej chodzi na naboestwa kalwiskie i nie robia z tego tajemnicy, e ledwie maa osignie odpowiedni wiek, przejdzie na wiar Jabloncza- ych. Ciao pedagogiczne od samego pocztku byo zorientowane w tych planach, wiedziano zatem, e nie ma tu winy dziecka i e ta dziewczynka nie zostanie barankiem Kocioa kalwiskiego - cho wpisano jej to wyznanie w metryce. Gedeon Dczi, ktry przy jakiej niewaciwej odpowiedzi potrafi swoj surowoci zmrozi atmosfer w klasie, by jednak do ludzki, aby przymkn oczy na pewne sprawy, gdy nie chcia zaszkodzi dziecku. Drug okolicznoci agodzc bya niezwyka muzykalno Lenke Jablonczay: jeli nawet dziewczynka nie miaa adnych wiadomoci z zakresu religii, to z absolutn pewnoci wygrywaa na fortepianie psalmy i hymny, improwizujc lew rk akompaniament do starych melodii. W kadej klasie instytutu znajdowa si fortepian, Maria Rickl zapocztkowaa wic wyksztacenie muzyczne swojej wnuczki rwnolegle z zapisaniem jej do szkoy. Psowa, nauczycielka muzyki, ju po pierwszych dwch tygodniach zjawia si u Jablonczaych i powiedziaa, e maa ma wielki talent i naleaoby bardzo starannie pokierowa jej wyksztaceniem. Wszystkie dzieci Jablonczaych uczyy si gra na fortepianie i to wanie u Psowej, ale po raz pierwszy zdarzyo si, aby nauczycielka zdobya si na

jak uwag nie zwizan z jej wynagrodzeniem, Maria Rickl jednak machna rk i pucia uwag mimo uszu. W szkole natomiast od wszystkich konsekwencji sabych odpowiedzi z religii chroniy Lenke Jablonczay surowe psalmy, ktre z tak pewnoci pyny spod dziecinnych palcw: moja matka akompaniowaa klasie przy piewie, kiedy za pod koniec roku wystawiano oceny, otrzymywaa je za swj talent muzyczny, a nie za wiadomoci z religii. Ostatni rok ycia upyn Seniorowi w towarzystwie tabliczki, rysiku i zwisajcej na sznurku suchej apy zajczej. Czyta z Lenke, tumaczy jej, dyktowa, poprawia litery, przesuchiwa, wiczy z ni odpowiedzi, a tymczasem w ssiednim pokoju Blunierca wypiewywa na cae gardo. Byam ju matk, kiedy matka odwaya mi si powtrzy sowa piosenki, ktr zapamitaa na cae ycie, nawet w tym wieku czerwienic si ze wstydu: Moja synowa Mari to nie ladacznica, hej, hej, wielka szkoda, hej, hej, gdyby bya ladacznic, miaaby te dobre serce, hej, hej!" Gdy wydziera si zbyt gono, Senior bra lask zakoczon srebrn psi gow i wali w cian, po czym na par minut nastpowaa cisza. Lenke pisaa, Blunierca zaczyna now piosenk, a mia ich bogaty repertuar na temat wszystkich domownikw: Mj syn Bela to lubienik i kto tego poauje..." O czym nia, powiedz mi, dziecko mego serca..." -- dyktowa Senior. Lubia chodzi do szkoy, prawda?" -- zapytaam moj matk i zdumiaam si, kiedy odpowiedziaa, e nie. Nie wolno jej byo przyjani si z adn koleank, kupcwna oznajmia, e jak przyjdzie odpowiednia pora, ona sama wybierze jej towarzystwo, z ktrym bdzie moga utrzymywa stosunki; jeli ktra dziewczynka odwiedzia j bez zaproszenia, wypraszano j lub wrcz nie wpuszczano do domu. Oburzyam si, od najmodszych lat byam otoczona licznym gronem przyjaci i uwaaam za naturalne, e matka odizolowana w ten sposb od rwieniczek nie moga lubi szkoy. Och, ty tego nie rozumiesz - powiedziaa matka. - Wcale nie o to chodzi. Doskonale bawiam si sama, miaam zwierzta, kulki, wchodziam na zewntrzne schody prowadzce na strych i patizyam, czy nie wcigaj czerwonej chorgwi na wie, a jeli tak, to gdzie si pali, taczyam dla pradziadka, a dziadek Senior naprawd

mnie kocha, pniej pozwolono mi chodzi do kpieliska Margit, godzinami grywaam na fortepianie, a poza tym wymylaam i opowiadaam sobie bajki. Waciwie wcale nie byo mi przykro, e nikt nie moe do mnie przyj i e mnie te nie wolno nikogo odwiedza. Trudno byo mi znie, e moje koleanki miay rodzicw, a ja nie, cho nie byam sierot. Zazdrociam innym. Gdy widziaam, e po ktr z koleanek przychodzi matka, e j cauje, albo ojciec prowadzi j za rk, zastanawiaam si, jak mam wad, e moi rodzice mnie nie chcieli, e nie obchodzi ich nawet, jaka jestem, e w ogle si mn nie interesuj. Nikomu nie przyszo na myl, e cho jestem maa, powinno si ze mn porozmawia, co mi opowiedzie, uspokoi mnie; dziadek, ktry - jak sdz - uczyniby to chtnie, milcza, bo ba si babci. W kocu tak czsto prowadzono mnie do kocioa i tyle razy syszaam, e Maria jest Matk Bo, e zaczam zazdroci rwnie Chrystusowi, bo nawet On mia matk. Lubiam si uczy, ale w aden sposb nie pasowaam do szkoy. Nie miaam ani religii, ani prawdziwej rodziny." Po mierci Seniora przemeblowano pokj, w ktrym mieszka, Melinda chciaa oprni jego szuflady, ale Maria Rickl nie pozwolia, nigdy nie wiadomo, jakie pamitki po piknym mczynie, ktry tak le skoczy, mog si kry na dnie komody. Osobicie przejrzaa jego rzeczy za zamknitymi drzwiami i, jeli nawet co znalaza, nie pado na ten temat ani jedno sowo, to, co chciaa zatrzyma, zabraa do swojego pokoju, ale byy te rzeczy, ktre spalia. Kada z crek dostaa pukiel ojcowskich wosw, Melinda nosia swj w medalionie, Margit uplota z niego piercionek, maej Lenke adnego pukla nie dano, ale i tak nie miaa biuterii ani w ogle niczego, gdzie mogaby go schowa. Ponadto maa Lenke znw na jaki czas staa si uciliw wsplokatork, rozdranio j spotkanie z ojcem, opakiwaa Seniora, za ktrym tsknia. Niech stary zajmie si wychowaniem Lenke, przecie i tak nie ma nic do roboty" rzeka Maria Rickl. Melinda zwrcia jej uwag na wulgarny jzyk dziadka, ale kupcwna tylko machna rk, Lenke dotychczas te go suchaa, a jednak nie nauczya si niczego zego. Przeniosy wic stoek i podnek do Bluniercy, ale poniosy klsk. Imre lubi moj matk, ale tylko wtedy, gdy

* Klmn Tisza (1830-1902) - polityk wgierski, w latach 1875-1890 minister spraw wewntrznych, potem premier; w metodach rzdzenia pozowa na Bismarcka. sam chcia j widzie, o tym za, aby przepytywa j z lekcji, w ogle nie mogo by mowy. Gdy przypomina sobie o niej, kaza jej taczy, a potem wyrzuca j z pokoju. Maria Rickl ponawiaa jeszcze prby w nadziei, e szorstko tecia spowodowana jest tylko przytaczajc ich wszystkich aob, i powiedziaa maej, aby odtd sama zanosia pradziadkowi gazet, aby bya dla niego mia i prbowaa wkra si w jego aski. Moja matka posusznie zanosia polityczno-spoeczno-ekonomicznij gazet pod tytuem Debreczyn" i tak, jak jej przykazano, prbowaa czyta starcowi o Klmnie Tiszie*, ale lmre wrzeszcza, eby Klmn Tisza zdech, czytaa wic, e budapeszteskie przedsibiorstwo telefoniczne, o ktrym nie miaa pojcia, co to takiego, ma ju tysic pidziesiciu dwch abonentw, o Trajnie Doda, rumuskim podegaczu z Karnsebes, o mierci gwnego rabina Francji, o tym, e przy ulicy Batthy- ny obrabowano mieszkanie wdowy po Menyhercie Reviczkym, o zodziejce Eszter Tmri i o tym, e nasi onierze wracaj z wicze w Tapisuly i e Peterowi Burgerowi zgin ty pies w mosinej obroy, wabicy si Saj. Senior nie sucha jej, ostatnio postanowi znw gra na flecie, jak za czasw kawalerskich, ale i to mu si znudzio, strzaska wic flet w potnej doni i odtd znw piewa o synowej Mari, ktra gdyby bya ladacznic, miaaby dobre serce, przeklina Boga, jezuitw i Koci. Po pewnym czasie zaprzestano dalszych eksperymentw, maa nauczya si u Seniora adnie je i mona jej byo znw nakrywa przy duym stole, powiedziano jej te, eby nie zwracaa uwagi na Blunierc, bo zdarza si, e gdy czowiek jest ju bardzo stary, sam nie wie, co mwi. lmre Blunierca przey Seniora o rok, kilka razy dziennie woa do siebie dziewczynk, ale zawsze- znosi j tylko przez par minut, czsto natomiast rozlegao si jego kanie, bo i tak nieznone ju ycie stracio dla niego po mierci syna cay sens, stao si absurdalne: gdzie jego Klmn, ktry wraz z Pctfim wyruszy z Mezberny na pole walki, jego inynier, jego oficer, jego ziemianin, jego wiat, blask jego oczu, ten mdry, ten

pikny, ten wyksztacony syn! Senior by wierzcy, powanie traktowa istot religii, prosi o wiatyk i otrzyma go z rk opata Marucha, Imre umar bez ostatniego namaszczenia, a tu przed mierci wznosi okrzyki na cze Kossutha i woa: Niech yje rewolucja, mier klechom!" Gdyby nie by teciem Marii Rickl, Koci nie zgodziby si na katolicki pogrzeb. Likwidacji pokoju Imrego znw dokonaa Maria Rickl, nie dopucia crek nawet w poblie rzeczy pozostaych po bezboniku. Cenny francuski zegar 0 piknym tonie podarowaa Ilonce, ktra po upywie okresu aoby miaa wyj za m, innych godnych uwagi przedmiotw nie znalaza, tylko wielki pakiet listw i mnstwo ksiek, ktrych nawet nie przejrzaa, lecz wrzucia do kosza na bielizn i kazaa sucym wynie na strych, a gdy nadejdzie zima, spali. Margit dostaa portret modo zmarej, jasnowosej ony Bluniercy, Magdolny Speth, i aby da rwnie co Melindzie, wpia jej w poduszeczk do igie szpilk do krawata Imrego, przedstawiajc gow Maura w biaym turbanie, o czarnej emaliowanej twarzy i wosach z korala, za wykwintn miniatur Seniora zatrzymaa dla siebie i powiesia j przy swoim klczniku. Z dugich biaych wosw Imrego nikt nie obcina lokw, jego rwnie, tak jak Seniora, pochowano w wgierskim szamerowanym stroju. Na tym drugim wielkim spotkaniu rodzinnym po raz pierwszy pozwolono mojej matce i w jednym rzdzie z dziemi Szikszaych i trzyma je za rce; kiedy otworzono wykopany przed niecaym rokiem grb, wszyscy zapakali, ale te zy byy oczywicie przeznaczone dla Seniora, nie dla rewolucjonisty o niewyparzonym jzyku. Na tym pogrzebie znw tylko syn prowadzi Mari Rickl, a kondukt aobny stanowi zaledwie drobn cz tamtego, ktry w ubiegym roku odprowadza Seniora. W tym dniu zdarzya si jednak pewna sensacja, tyle e pniej, nie w kociele ani nie na cmentarzu. Junior pogania konie, eby jak najszybciej wrci do Pallagpuszta; to byy najkrytyczniejsze chwile w yciu Juniora, kiedy dwie paszczyzny jego ycia zbliay si do siebie tak bardzo, e zmuszony by do refleksji, jaka to nieprzebyta odlego dzieli debreczysk Pallagpuszt od debreczyskiej ulicy Kismester. Lenke, ktr pocaowa, przyja pieszczot ze smutkiem, co miaa pocz z takim ojcem, ktrego widziaa ostatnio na pogrzebie Seniora, cieszy

si nim czy martwi byo jednakowo zbyteczne, przecie wiedziaa, e znw zniknie i nie pokae si do nastpnego wydarzenia rodzinnego, powiedzmy, do lubu Ilony. Ojciec odjecha, na ulic Kismester wrcio normalne ycie i nikt nie chcia wierzy wasnym uszom, kiedy po upywie zaledwie trzech kwadransw przed bram zatrzyma si powz i kto zacz szarpa dzwonek. Maria Rickl oburzya si, caa rodzina wie, e nie ma tu mowy o aobie, najwyej o odpoczynku, ale wanie dlatego nie naley im teraz przeszkadza. Kiedy wreszcie zapanowa spokj, ona te usiada przy filiance czekolady, a obcy nie maj czego szuka w domu, z ktrego wanie wyniesiono jej tecia. Moja matka nie podniosa si nawet z podogi, puszczaa kulki po schodkach jadalni, podskakujc leciay w d, jak gdyby cieszyy si wasnym upadkiem. Melinda wyjrzaa przez okno i to ona zakomunikowaa nowin. Melinda zostanie dla mnie zawsze postaci mitologiczn, kuzynk Medei i Jokasty, znaam j czterdzieci dwa lata, a ilekro zjawiaa si w cigu tych czterdziestu dwch lat, zawsze przynosia jak z nowin, mj ojciec przysiga nawet, e jest niemiertelna jak bogowie - nie moglimy uwierzy, kiedy umara. Take tego popoudnia Melinda odsuna firank i krzykna gono: Kalmnek!" W domu zawrzao, nic nie usprawiedliwiao powrotu Klmna, a jeli jednak znw przyjecha do miasta, oznacza to, e co musiao wydarzy si w Pallag. I naprawd si wydarzyo. Moja matka opowiadaa, e Junior wpad do domu jak szaleniec, rzuci si na podog, a potem pooy gow na matczynych kolanach, za Maria Rickl spogldaa na jak zaskoczona lwica. Z jego sw wypowiadanych amicym si gosem wynikao, e podczas gdy on by na cmentarzu, dokd, jak to obieca mamie, nie zabra ze sob Emmy, jego ona po prostu ucieka i zabraa te synka, Sndor- ka, nie zostawiajc nawet listu poegnalnego ani w ogle choby jednego sowa. Nikt nie troszczy si o Lenke Jablonczay, wie, ktr przynis Junior, bya nie tylko podniecajca, ale budzia te nadziej. Ta kobieta odesza? Zabraa, wykrada dziecko? Przecie to podstawa prawna, eby wszcz spraw rozwodow! Niech tylko Klmn bdzie silny, wytrway, moe teraz uwolni si od tej czarownicy z Srrt, ktra ich wszystkich wykorzysta-

a. K&lm&nek zosta nakarmiony i napojony, Maria Rickl pozwolia mu take sprowadzi si na par dni do domu, moe zamieszka na razie w pokoju Seniora, a potem si zobaczy. Nigdy nie byo szczliwszej rodziny w aobie ni mieszkacy domu przy ulicy Kismester, syn marnotrawny pozwala si uala nad sob i pieci i zjad kolacj za trzech. Lenke Jablonczay jada przykadnie, cho niewiele, i nikt spord siedzcych przy stole nie zorientowa si, e maa w tym i tak ju niespokojnym dniu dowiedziaa si, i matka, ktra, jak jej opowiadano, nigdy za ni nie tsknia, nigdy nie bya jej nawet ciekawa, ucieka z Pallag zabierajc ze sob dziecko, ktre widocznie kochaa, swojego synka, bo ten Sndorek, o ktrym tyle si tu mwi, jest na pewno jej braciszkiem, chopczykiem, ktrego zatrzymali i kochaj, nie tak jak j. Ten wieczr by niemal taki sam jak tamten, kiedy owiadczono si o Ilon, a dziwne, e nie otworzono jednej z omszaych butelek Blunier- cy, stanowicych resztki piwnicznych zapasw z Kselyszeg. Wci nie mona byo zdj aobnych sukien. mier Seniora spowia bowiem wdow na okrgy rok w cik aob, Parki na p roku w cik, na trzy miesice w zwyczajn i na dalsze trzy w paob, dzieci za, Lenke i maych Szikszaych, obowizywaa paoba przez sze miesicy. Dla Marii Rickl nie stanowio to specjalnego wydatku, po prostu wydostaa stare stroje aobne: kupcwna czsto bywaa w podobnych sytuacjach, miaa na lato suknie z czarnej krepy, na zim z bareu, czarne konierze, rkawiczki, chustki z czarn obwdk, aobn parasolk, welon, kapelusz, wachlarz, moga te zmieni biuteri na ozdoby z detw. Margit i Ilona nawet niele prezentoway si w czerni, Melinda za, cokolwiek by na siebie woya, nie moga ani polepszy, ani pogorszy swego wygldu. Trjka maych Szikszaych wygldaa w aobnych ubrankach do zabawnie, i tylko Lenke naprawd przedstawiaa widok godny politowania, dlatego te w pniejszych latach nigdy nie ubieraa si na czarno, tak bardzo byo jej w tym oie do twarzy. Wszyscy kochali Seniora i aoba po nim bya naturalna, na fortepianie nie grywano piosenek, tylko wiczya na nim maa Lenke, lo w teatrze

odstpiono dalszej rodzinie (Maria Rickl zadaa zwrotu pienidzy!), nic chodziy na koncerty ani na tace, nie przyjmoway zaprosze i same te nie prosiy goci. Dodatkowe p roku aoby, na ktre skazaa rodzin mier Bluniercy, byo cik prb. Ilona podczas upragnionego okresu narzeczestwa ani razu nie bya na tacach, a ze wzgldu na mier starego Jablonczayego musieli te odoy lub i naprawd trzeba ju byo tylko odnowy ycia maeskiego Juniora i Emmy Gacsry, ktra ucieka, ale znw na ich nieszczcie wrcia, aby atmosfera domu przy ulicy Kismester staa si nie do zniesienia. .Okres aoby dziki swemu usposobieniu zniosa najlepiej Maria Rickl, znalaza sobie zajcie, kazaa przysa ksigi gospodarcze z Pallag, prowadzia zapiski, ksigowaa i co pewien czas wybieraa si do kogo z Anselmusw zabierajc ze sob za kadym razem Ilon i przyszego zicia, eby przynajmniej modzi odetchnli troch inn atmosfer i eby mio w nich nie zgorzkniaa. Byoby straszne, gdyby narzeczony Ilony nie wytrzyma tej cigej aoby, zupenie wystarczy, e Melinda skoczya dwadziecia lat i nie ma adnej nadziei, eby wyda J za m. Melindy nie zabieraa ze sob, zreszt najmodsza Parka i tak miaa co robi, otrzymaa polecenie zrobienia z Lenke wytwornej_panienki. Stosunek mojej matki i starszej o dwanacie lat Melindy by jednym z tych trudnych do okrelenia zwizkw midzyludzkich, ktrych niemal nie da si zrozumie. Bo Melinda nienawidzia mojej matki i kochaa j zarazem, a dziwnym trafem moja matka wpltywaa si zawsze w przdz tej pajczyny uczu, w ktrej miotaa si Melinda. Moja matka bya w jednej osobie crk znienawidzonej szwagierki i uwielbianego brata, a dla najwaniejszego mczyzny w yciu Melindy, Seniora, oznaczaa w ostatnich miesicach jego ycia wicej ni ktokolwiek inny. Melinda nieraz sprzeciwiaa si Marii Rickl z trudem znoszc jej elazn surowo, mordercz wyszo i chd, a w par lat pniej widziaa t sam Mari Rickl rozpywajc si nad urod Lenke, jej czarodziejskim humorem, jej gracj, widziaa, jak matka chepi si jej zaletami; Maria Rickl, ktra nigdy nie zachwycaa si nikim poza Seniorem i synem, bya wprost zakochana we wasnej wnuczce. Melinda z czasem pokochaa kogo, ale ten kto polubi Lenke, wpraw-

dzie pniej, kiedy moja matka miaa ju inne plany, dostaa wreszcie tego mczyzn, ale zawsze miaa wraenie, e podniosa yk, ktr odoya crka Emmy Gacsry, a poniewa bya bardzo godna, zjada wic resztki zupy po Lenke Jablonczay. Mojego brata Bel kochaa niedorzecznie i w dwjnasb, bya przecie zarazem jego macoch i cioteczn babk, ale i to uczucie nie byo jednoznaczne, i to znw przez moj matk, dziki ktrej miaa wprawdzie dziecko, chocia nie sama je urodzia. Moja matka czsto opowiadaa, e kiedy bya maa i.Melinda czesaa j, drapaa jej gow do krwi i w zniecierpliwieniu wydzieraa cae pki wosw, e stale j wyszydzaa, robia wymwki za co, co byo win Emmy Gacsry, amaa jej wol, szeptaa na ucho, eby nie miaa zudze, bo trudno bdzie znale mczyzn, ktry zechce poj za on crk Emmy Gacsry, wymiewaa jej nadzieje, mwia, e jest nieadna, w dziecistwie straszya j Kulawym, w wieku dorosym rozwiewaa jej marzenia; po spotkaniu z Kubelikiem* twierdzia, e moja matka bdzie tak sam pianistk jak ona infantk hiszpask, pozbawia j nawet fortepianu, ktry wzia w zastaw, kiedy moja matka w trudnej sytuacji poprosia j o poyczk, a kiedy okazao si, e nie moe w terminie zwrci dugu, Melinda sprzedaa bechsteina, cho wcale nie potrzebowaa pienidzy, tylko tak dla zasady, po to, aby da Lenke Jablonczay nauczk. Moja matka przez cae ycie opakiwaa muzyk, ktr jej odebrano, ju nigdy wicej nie miaa fortepianu. A jednak do mierci nie potrafiy si ze sob rozsta. Kiedy Melinda po wojnie wrcia z Tyrolu, gdzie w wieku siedemdziesiciu lat zapdzi j gupi, godny osobnej powieci przypadek, i nie moga odnale ani siebie samej, ani dawnego domu w Debreczynie, z tak naturalnoci owiadczya mojej matce, e chciaaby si do niej sprowadzi, a w przypadku odmowy otworzy gaz, jak gdyby prosia o szklank wody. Lenke Jablonczay uradowana zaprosia j do mojego opustoszaego ju pokoju, nie byo mowy o adnym protecie. Sprowadzia si do nas i omal nie zlicytowano nam wszystkiego, co mielimy, z powodu jej nie uregulowanych dugw: bya bowiem zameldowana jako czonek rodziny. Nie rozstawaa si,

take z moj matk w okresie bombardowa, zapraszaa j do siebie na gr w charakterze opiekunki, spdzaa u nas wita Boego Narodzenia psujc nam witeczne godziny kujcymi, niegodziwymi uwagami. Melinda i moja matka przyjaniy si a do mierci Melindy, obydwie ogarnia osobliwy niepokj, gdy jaki dzie min bez spotkania. Czasami spotykay si w miecie w poowie drogi, niemal w tej samej minucie, za podszeptem tej samej tsknoty, wyruszay z domu, aby si zobaczy. Moja matka prowadzia mnie za rk, Melinda zawsze samotna, ju owdowiaa, wdrowaa z nieodczn szydekowan torb w rce. Ledwo si spotkay, uspokajay si, paliy papierosy, miay si, wpatryway w siebie wzajemnie. Z piknej twarzy mojej matki spoglda na Melind Senior, z grubych rysw Melindy patrzya na moj matk Maria Rickl. Ale w ich yciu ani w okresach kryzysw, ani szczcia adna scena, na ktrej rozgryway si ich losy, nie bya tak realna jak w dom przy ulicy Kismester, gdzie za opuszczonymi aluzjami kryy si ciemne namitnoci. Melinda potraktowaa polecenie powanie i przystpia do doskonalenia zacztego przez Seniora dziea. Wkrtce moja matka umiaa odpowiedzie na kade jej pytanie, wiedziaa, e dlatego kadzie si sukno pod obrus, aby sztuce nie dzwoniy, kiedy si je pooy na stole, nauczya si, e nie wolno gry chleba, tylko naley go ama, e do ryb uywa si specjalnego noa, arbuza i ledzia jada si dwoma widelcami, natomiast szparagi, raki, limaki i drobne ptactwo mona bra w rk. Melinda przeegzaminowaa j w domu bogatej Margit, gdzie nie tylko odczuwao si pogod i spokj dostatku, ale te doskonale si jadao, i gdzie najstarsz Park, ktra wychowanie dzieci i kierowanie domem powierzya bez reszty szczupej, smutnej panience, zawsze mona byo namwi, aby kazaa zrobi w kuchni co nadzwyczajnego na obiad czy kolacj, przecie podczas aoby i tak nie ma czowiek wikszych przyjemnoci ni objadanie si smakoykami. Maa Lenke znalaza si znakomicie podczas nakrywania, wiedziaa, do czego podaje si wino czerwone, do czego biae, kiedy szampana i co si pije przy deserze. Melinda orzeka sucho, e Lenke pracowaa jak naley, cho, chciaaby j poinformowa, e tylko dla zasady wbia jej w gow, jak nakrywa si taki odwitny st

i jak si to wszystko jada, bo Lenke na pewno spdzi cae ycic w takiej ndzy, e nie bdzie jej sta nawet na zup z zasmak. Te sowa wyjtkowo obrciy si dla mojej matki na dobre, bo szczerze oburzyy si nimi dwie osoby, szczupa panienka fl ktra stokro bardziej lubia milczc, jasnowos dziewczynk, bojc si niemal poruszy, eby nie narobi sobie jakich kopotw, ni synw i crk chlebodawcw - i m Margit, ktry traktowa Lenke Jablonczay jak czowieka, a ponadto nie cierpia Melindy. Gyula Szikszay by bogaczem, najlepszym nabytkiem kupcwny, i pozostawa w osobliwy sposb zwizany z trzema ywioami: ziemi, ogniem i wod. Mia wielki majtek ziemski, pod koniec ycia przyj godno komendanta stray poarnej i by te posiadaczem synnego kpieliska debreczy- skiego, zwanego od imienia jego ony kpieliskiem Margit". Nie tylko wic wychowawczyni, ale i on, patrzc na ubran w czarn sukienk dziewczynk, zauway, e stara si ona nie dotyka zabawek, jakby w obawie, eby czego nie zepsu, i tylko przyglda si zabawie innych, szczliwszych dzieci; nie chce nawet wsi do zaprzonego w konika pony powoziku maego Gyuli, tylko pieci nozdrza i grzyw zwierzcia. Szikszay zastanawia si, co moe mie ta dziewczynka, ktra stoi w jego domu przy zastawionym srebrem i krysztaami stole i ktr Melinda chce wyprawi w ycie z t optymistyczn przepowiedni, e nie czeka jej nic innego jak ebracza miska. Gyula Szikszay, jeli nawet spowania i z umiechem wspomina modziecze hulanki i Henryka Herczega, to jednak nie zapomnia ani swojej modoci, ani wierszy Juniora, obuzerskiego wdziku, z jakim szwagier kolejno odbija mu dziewczta, ani Emmy Gacsry, ktra pada w Sarret ofiara Juniora i wydaa na wiat t biedaczk. Margit, Zoltan i Gyula, dzieci Szikszaych, wychowyway si w dziecinnym pokoju, sprowadzono im pierwsze w Debreczynie zabawki automatyczne z wiedeskiej firmy, w domu Szikszaych pdzia nakrcana kolejka, jedzia na rowerze mapka, rozmawiay lalki, taczy niedwiadek, rycza lew, kiwa gow mandaryn, a gdy dzieci nie chciay bawi si ywym konikiem, agodnie bujay si pod nimi konie na biegunach. Henryk Herczeg czu wyran pokus, aby zapakowa zabawki swoich dzieci i posa je powozem na ulic Kismester, ale rozmyli si w por: Maria Rickl na pewno sprzedaaby je

co do sztuki i obrcia uzyskan sum na co poytecznego, na przykad kazaaby naprawi schody wiodce na strych lub wywierci now studni. Szikszay wic patrzc na Lenke Jablonczay, ktra bya w tym samym wieku co jego creczka Margit, wymyli co innego. Nic nie powiedzia, ale pewnego razu, kiedy doktor Ujfalussy przyszed, aby zbada jego dzieci, poprosi go do swojego pokoju. Doktor Ujfalussy przy najbliszej bytnoci u Jablonczaych stwierdzi, e stan zdrowia maej Lenke nie jest bynajmniej zadowalajcy, wyglda na dziecko nerwowe i naleaoby j wysa w gry lub nad morze. Maria Rickl tylko machna rk, nie sta jej na to. Gdyby dziecko miao rodzicw, na pewno wywieliby j nad morze, ona moe zapewni maej najwyej kpielisko Margit", w kocu to te nie byle co, w zimie jest tam lizgawka, w lecie dwa olbrzymie baseny, jest cukiernia, piwiarnia, bufet, sala gimnastyczna, to osobny wiat w miecie, nie gorszy od jakiego zwykego uzdrowiska w Tatrach czy nad morzem. Doktor Ojfalussy da si przez pewien czas prosi, wreszcie uleg, a ju nastpnego dnia u Szikszaych zjawia si Melinda z poleceniem od mamy: odtd maa Lenke z nakazu lekarza bdzie chodzia na basen od razu po szkole i w ogle zawsze, kiedy tylko bdzie moga. Ona nie ma czasu jej niaczy, niech wic Margit wysya po ni konie, a ju maa jako si tam bdzie bawi z innymi dziemi, ta chuda guwernantka Szikszaych te niech zapracuje na swoje pienidze. Gyula Szikszay odpar, e nie podoba mu si ten pomys, nie podoba mu si nic, co pochodzi od mamy, w kocu bdzie tylko niezadowolona, bo on tu nie moe maej zapewni nic szczeglnego, chyba Melinda zna moliwoci kpieliska. Trzecia Parka nie kontynuowaa rozmowy, akurat bowiem w yciu Melindy mia w tym czasie miejsce zakoczony nieszczliwie romans z jednym z lokatorw, ktremu po pierwszej, niemiaej aluzji Maria Rickl przesaa przez ciotk Klri list z wypowiedzeniem mieszkania. Melinda nie tsknia wic za gwarnym domem Szikszaych, opakiwaa swoje zawiedzione nadzieje i cieszya si mogc by sama. Nastpnego dnia zajecha po moj matk powz Szikszaych z wychowawczyni, w kpielisku powita j wuj, ktry yczy jej, by czua si jak u siebie w domu, trener nauczy j pywa, bufetowy wie, e ma j obsugiwa za darmo, niech wic je, ile zmieci, a gdyby

zechciaa si pobawi, niech przyjdzie do mieszkania, do dzieci. Moja matka wpatrywaa si w gadk, zieon wod, spogldaa w gb basenu w ten sposb, jak czowiek patrzy w twarz drugiego czowieka czy te w twarz przeznaczenia. Dostaa kostium kpielowy, przywizali j do linki, trzymali na kiju, dopki nie nauczya si pywa, ale nie trwao to dugo, trener orzek, e i do pywania ma nadzwyczajny talent. Od tej pory, gdy tylko moga, pywaa wyduonym tempem przez wielki basen; zadziwiajco dugo potrafia pozostawa pod wod, czasami dla zabawy spadaa na dno jak kamie i ci, ktrzy widzieli to po raz pierwszy, wydawali okrzyki zgrozy, sdzc, e to ju koniec. Ona tymczasem krya si w zielonkawym mroku u podna schodkw prowadzcych na brzeg, zaciskaa palcami nos, cieszya si myl, e tamci w wyobrani widz j ju martw, i nie przeczuwaa nawet, e w siedemdziesit pi lat pniej, pewnego styczniowego dnia lekarze otworz jej wci jeszcze pikn i dug szyj, aby moga zaczerpn yk oywczego powietrza, a ona ze zmczeniem odwrci twarz, wypuci z rk lisk drabink ycia i wolno pogry si w cik, zielonkaw wod mierci. Dwa lata poszukiwa kosztowao mnie, zanim udao mi si wyjani, co waciwie zaszo midzy Kalmanem Jabloncza- ym a Emm Gacsry, dopki byli jeszcze razem, i co byo przyczyn tego, e Emma po mierci Bluniercy najpierw na krtko, potem za na zawsze znikna z miasta. Caa armia duszpasterzy, krewnych, znajomych lub ich dzieci pomagaa mi w tym, abym w kocu moga si dowiedzie, co to byo takiego to co, czego moja matka nigdy nie bya ciekawa. Bo przecie Lenke Jablonczay - ktra liczya sobie pidziesit dwa lata tego dnia, kiedy Emma Gacsry z pitnem mierci na twarzy, w osobliwych, mskich buciorach na nogach, podobna w swym przekrzywionym kapeluszu z bkitnymi rami do postarzaej Elizy Higginsa, zadzwonia do drzwi naszego mieszkania przy ulicy Hunyadiego-szybko wcignwszy j do rodka, aby mieszkajcy w ssiedztwie pukownikos- two nie spostrzegli, jakie to do niej przyszo straszydo, miaa jeszcze szans pozna jej wersj maestwa z Kalmanem

Jablonczaym: moja babka umara dopiero trzy dni pniej w debreczyskim szpitalu. Tylko e moja matka nie bya tym zainteresowana, nie chciaa si niczego dowiedzie, nawet wtedy kiedy moga ju swobodnie rozmawia take z Juniorem; we wasnym mieszkaniu trzymaa na kolanach maego Bl, co mogo by wskazwk dla Klmna Jablonczayego, e nie musi si ju obawia, aby jakie nieopatrzne sowa nie zraniy jego nie do dojrzaej crki. Ale moja matka nie bya te ciekawa wersji Jablonczaych. W miar jak mijay lata od pamitnego dnia pogrzebu i moja matka dorastaa, mylaa z coraz wiksz gorycz o Juniorze, ktry pojawia si i znika, nigdy nie zarabia do, aby si o ni troszczy jak inni ojcowie, i nigdy nawet nie wspomnia, e chciaby j wzi do siebie. Od matki za odstraszyli j na ulicy Kismester do tego stopnia, e dopki Emma Gacsry bya jeszcze sob, Lenke nie miaaby nawet odwagi z ni rozmawia, a w okresie swej wielkiej tragedii miosnej dosza do wniosku, e sprawcami jej nieszczcia byli rodzice, ich mtne, nieczyste sprawy, i wtedy ich wspomnienie stao si ju nie tylko przeraajce, lecz wrcz nienawistne. Kiedy Junior ju nie y, a Emma Gacsry przeniosa si do Pesztu, kadego miesica wysyaa jej pienidze, nie zaczajc nawet kilku sw, i wiedziaa o yciu i drogach swojej matki jedynie tyle co o yciu cakierri obcych ludzi. Jeli ktokolwiek zaczyna mwi na jej temat, przerywaa: nie yczy sobie, aby j informowano. Nie kontaktowaa si te z Leidenfrostami. Tylko jeden raz odwiedzia z wasnej woli swojego ojca chrzestnego: lk, jaki wywoay w niej niezrozumiae dla debreczyskich lekarzy ataki gorczki u mojego brata Beli, zmusi j, by poprosi Leidenfrostw o schronienie na par dni, podczas ktrych przebadaj maego w stolicy, na hotel w 1915 roku nie byo jej sta, tak samo jak na bilet kolejowy i inne wydatki, na ktre zreszt musiaa poyczy pienidze od swojej przyjaciki Belli Bartok. Armin by do mdry, aby nie zmusza swej crki chrzestnej do spotkania z Emm Gacsry i to nie miaoby sensu, przepa midzy nimi dwiema bya ju wtedy nie do przebycia. Kiedy przy zbieraniu materiaw do tej ksiki natrafiam na nigdy nie widzianych kuzynw i ze miechem odnajdowalimy w naszych twarzach wsplne rysy, okazao si,

e Leidenfrostowie znaj imiona wszystkich moich wujw i ciotek, ale nie maj pojcia o mojej matce, nigdy nie syszeli, eby ciocia Emma" miaa take crk o imieniu Lenke: Lenke Jablonczay nie chciaa zna nikogo, kto mgby jej przypomina matk. Byo dla mnie najwikszym zaskoczeniem, kiedy okazao si z dokumentw, e moja matka nie wiedziaa nawet, ile waciwie miaa rodzestwa, e z nieszczliwego zwizku Kal- mna Jablonczayego z Emm Gacsry przyszo ich na wiat nie szecioro, lecz dziewicioro. Kiedy Emma Gacsary 28 kwietnia 1889 roku wsiada do pocigu, aby - jak sdzi - zacz jako pani na Pallag nowe ycie w Debreczynie, trzyma w objciach Jzsefa urodzonego w peszteskiej ndzy 16 marca i jest szczliwa, e wraz z Pesztem zostawia take za sob absurdalny tryb ycia. Tskni ju za Lenke, ktra ze swoim tacem, wiecznym umiechem, oryginalnymi wierszykami i bajkami wasnego pomysu staje si z dnia na dzie coraz milsza, i ma te ochot pokaza najmodszego Jablonczayego teciowej, liczcej sobie wtedy czterdzieci siedem lat, o ktrej myli, e wreszcie zagodniaa wobec nich i pomoe im uzyska niezaleno. Kiedy jednak w Pallag nie czeka na ni Lenke, kiedy Junior na danie, aby natychmiast ruszali po dziecko, bka co zakopotany, jeszcze tylko par dni pozwala si okamywa, musi si w kocu dowiedzie, e Pallag nie naley do nich, lecz do mamy, e Junior jest tu tylko rzdc, i to na dodatek pod kontrol, e musz si rozlicza z kadego filiera, e mama nie chce widzie maego Jzsiki, a oni sami s wyklci z miasta i nie dostan Lenke, a gdyby prbowali j odebra, musz si std natychmiast wynosi i wtedy naprawd nie bdzie innego wyjcia ni samobjstwo, bo przecie Junior nie zdoa ich utrzyma. Emma Gacsary zdaje sobie spraw, e zostaa ostatecznie zdradzona, co wicej, skradziono jej crk, i uprzytomnienie sobie tego jest wyrokiem mierci na ich maestwo. Emma, gdyby nie parotygodniowe dziecko, ode- szaby natychmiast, sama nie wie, dokd i za co, ale oczywicie o tym nie moe by mowy, Jzsika jest sabowity, nie wolno jej zatem ryzykowa. Chopczyk jest chorowity, ale i taktowny, rozumie, e nie ma dla niego ani miejsca, ani przyszoci w burzliwym yciu rodzicw, i ju 16 maja odbywa si jego

pogrzeb, a za trumienk oprcz rodzicw id tylko Leidenfros- towie. Po ceremonii Emma natychmiast wybiera si po Lenke, towarzyszy jej Erzsbet, Leidenfrostowa jest wiadkiem, e nic wpuszczaj Emmy do domu przy ulicy Kismester, Maria Rickl, ktra siedzc przy oknie dostrzega je ju z daleka, kae zaryglowa bram, Melinda za tumaczy zgorszonym przechodniom, e ich biedna kuzynka jest nerwowo chora, dlatego grozi prawem i krzyczy, e skradziono jej crk. Poczwszy od tego dnia zblienia maonkw staj si sporadyczne, lecz na ich nieszczcie zawsze owocne. Par tygodni po mierci maego Jzsiki Emma Gacsry po raz pierwszy opuszcza Juniora, Leidenfrostowa, ktra daa jej pienidze na drog, jest jedyn osob, ktra wie, dokd pojechaa: prbowa szczcia w Peszcie. Wnuczka Dniela Sir jest mdra i wyksztacona, znacznie mdrzejsza i bardziej wyksztacona ni jej m, ale we wszystkich firmach, do ktrych si zwraca, patrz na ni z osupieniem, nie ma jeszcze dwudziestu czterech lat i wyglda tak, e mona jej tylko robi pewne propozycje, a nie zatrudni. Dopiero koo pidziesitki, kiedy uroda jej ju przemija, udaje si Emmie Gacsry przy pomocy Leidenfrosta dosta posad urzdniczki w spdzielni Han- gya", wtedy liczy si ju tylko jej pikne pismo, bezbdna ortografia i zdolnoci stylistyczne, twarz i ciao nosz lady burzliwego ycia. Na razie jednak nie potrzebuj jej w adnym charakterze, ani jako damy do towarzystwa, ani jako guwernantki, nie ma lisni polecajcego i w fabrykach -- prbuje take u Ganza - podszczypuj j tylko i wymiewaj. Jedzie do Fuzesgyarmat, ale Rckhel Bnyay nie przyjmuje jej i, jeli Emma nie chce znale si na ulicy, nie ma innego wyjcia ni powrt do Debreczyna. Ponowne spotkanie, usprawiedliwienia, wstyd, buchajce pomieniem dze i podejrzenie budzce si ju w obu sercach podsycaj t namitno, z ktrej rodzi si may Sndor. Ledwo Emma staje na nogi, znw prbuje odzyska Lenke i przedstawi nowego nastpc tronu, kupcwna jednak nie jest ciekawa Sndorka, a o wydaniu Lenke nie chce nawet sysze: Emma pochowaa ju troje dzieci, kto wie, czy nie pjdzie za nimi rwnie noworodek, nieche przynajmniej jedno z Jablonczaych zostanie przy yciu, to, ktre ona wychowuje.

Kiedy Senior umiera, Juniorowie, ktrym waciwie niele yje si w Pallag - przecie maj tam wszystko, czego im trzeba, a Gza Rickl okazuje si na tyle przyzwoity, e nawet zostaje im troch pienidzy - s nie tylko szczerze zmartwieni (Emma nie zapomina, e Senior by jedynym czowiekiem, ktry zaakceptowa j bez dyskusji), ale maj te nadziej: moe jego mier otworzy przed nimi bramy rodzinnego domu Klmna. Wiar Juniora podtrzymuje jeszcze nekrolog, w ktrym obok jego imienia widniej imiona Emmy i maego Sndorka, ale doznaje zawodu: brama otwiera si tylko na ostatnie chwile Seniora i tylko przed nim, Maria Rickl nie omieszkuje mu powiedzie, e yczy sobie, aby Emma zachorowaa w dzie pogrzebu, nie zniesie jej obecnoci na cmentarzu. Tc sowa znw zaostrzaj sytuacj midzy mem i on, Emma w dzie pogrzebu podsumowuje sw opini o mu i teciowej, potem ubiera si w jasn sukni i wypiewuje kuplety, twierdzc, e ona nie ma aoby, bo nie naley do rodziny, a kiedy Junior jedzie na cmentarz, Emma zjawia si w miecie, zasiada w cukierni, zamawia croque-en-bouche i paaszuje z apetytem, potem kae te zapakowa akocie dla synka. Jeszcze nawet nie zapada wieczr, kiedy ju cae towarzystwo Anselmusw mwi o skandalu, ktry wywoaa. Emma ma z opini, cho na razie nigdzie jeszcze nie chodzi, tylko do Leidenfrostw, do kocioa i najwyej po sprawunki - Muki Darvasy nie zabiera jej nawet do teatru, aby nie spotkaa si z rodzin - a jednak ju plotkuj o niej w Debreczynie. Kupcwna za porednictwem Melindy rozpuszcza wieci, e Emma Gacsry jest porywcza, samolubna, chora na ciele i duszy, nie pasuje do rodziny i za adne skarby nie oddaaby jej z takim trudem uratowanej Lenke, przecie na domiar zego ta kobieta jest jeszcze kokietk. (To sowo w ustach Melindy znaczyo: dobrze prezentuj si na niej suknie, ludzie na ni patrz, dba o fryzur.) A poza tym jest te innego wyznania, to powany problem, prawdopodobnie prdzej czy pniej ten zwizek zakoczy si rozwodem, Kalman nie zastanowi si przed lubem. Daremnie Leidenfrostowie rozpowszechniaj w obronie Emmy wasn wersj, Emma Gacsry jest zbyt interesujca, aby moga wzbudza lito, nawet ci, ktrym wydaje si sympatyczna, nie mog uwierzy, e to nie z jej winy kupcwna nie

> moe jej polubi. Skoro nie nadaje si, aby wychowywa ma i Lenke, nie jest wida dobr matk albo moe zdradza ma, gdy Junior, zawsze tak wesoy za kawalerskich czasw, chodzi teraz po miecie z nosem na kwint. A przecie Emma Gacsry, kiedy plotka od dawna ju tarzaa jej imi w bocie, cho o- szczercy nie mieli przeciw niej adnych dowodw poza jej dumn min, podziwian na ulicy urod i kolorowymi woalkami oraz przekor, z jak podja rkawic, jeszcze dugo bya wierna Kalmanowi Jablonczayemu. Bya zalena i przy tym bezczelna, te dwa pojcia jako nie pasoway do siebie, w czasach dziecistwa mojej matki osoby zalene byy pokorne, a ponadto tym, ktrzy z ni chcieli rozmawia, opowiadaa najbardziej nieprawdopodobne historie, podkrelaa, e za wszystko, co si stao, odpowiedzialni s Junior i mieszkacy domu przy ulicy Kismester, ona za jest ofiar niedorzecznej sytuacji, o jakich czytuje si tylko w ksikach: pokutuje za cudze winy. Emma niemal codziennie spaceruje po ulicy Pia, gdy spotyka ktr ze szwagierek, tylko byska ku niej oczami, nie kania si. Czsto wypatruje Lenke z rogu ulicy Kismester albo przed szko, nie ma odwagi do niej podej, boi si o spokj creczki. (Och, gdyby si nie baa!) Moja matka nigdy nie uwierzya, e Emma jej szukaa, kochaa j, chciaa odebra, ani w to, co ojciec chrzestny Leidenfrost, ktrego poznaje wreszcie w 1915 roku po mierci Erzsbet Gacsry, daremnie prbowa jej wytumaczy: ich byt by w rkach kupcwny, Emma adnym gwatownym postpkiem nie moga ryzykowa utraty Pallag. Junior ma uczucie, e pka mu gowa, zbytkuje z ochoczymi wiejskimi dziewcztami, do ktrych pisze wiersze, na korso w Debreczynie wypatruje dawnych sympatii i opiewa yjce w dostatku, mode, zamone damy; Emma znajduje zostawione na wsi wiersze i poprawia w nich ortografi. Po mierci Blu- niercy nie wkada ju tak wyzywajcej sukni, nie drani Juniora, przeciwnie - sama wie mowi aobny krawat, macha mu nawet rk na' poegnanie, ale kiedy Junior wraca do domu z krtkiego pogrzebu, po Emmie i Sandorku nie ma nawet ladu. Junior pdzi do matki na ulic Kismester, wypakuje si, jest przekonany, e ona znw ucieka do Pesztu, i cho kupcwna nigdy nie chciaa widzie Sndorka, na wie, e

zosta porwany, wpada w oburzenie i da jedynego wnuka, ktry nosi rodowe nazwisko. Suba ugania si cay dzie po miecie, Maria Rickl wzywa Anselmusw, odbywa si narada rodzinna, a Junior przez par dni nie wraca do Pallag. Muki waciwie nie czuje si nieszczliwy, o Emmie na wygnaniu mona powiedzie wszystko, tylko nie to, e jest czu maonk, dobrze by znw w rodzinnym domu, ma wraenie, e ycie zakpio z niego, chciaby zawrze pokj, zwaszcza z matk. To by jeden z ostatnich numerw Emmy - powiedziaa Melinda do mojej matki z tak nienawici, e spojrzaam na ni ze zdziwieniem tej nocy, ktr wszyscy spdzilimy bezsennie w winnicy, bo nad naszymi gowami cigny na Debreczyn amerykaskie bombowce - zreszt nawet nie ucieka naprawd, a mymy jej szukali, bo mama chciaa, eby Klmn wszcz proces rozwodowy. Potem okazao si, e jest w miecie, posza do Leidenfrostw, Armin wyjecha do Fiume i Erzsebet nie spodziewaa si go wczeniej ni za kilka tygodni. Emma z Sndorkiem ukryli si w ich domu przy ulicy Peterfia, a ona pewnie bya zadowolona, e nie wiemy, co si z nimi stao. Margit zobaczya j kiedy z powozu, Emma przy otwartym oknie graa na fortepianie i piewaa. A jaka bya bezczelna! Powiedziaa Leidenfrostowej, eby nikogo od nas do niej nie wpuszcza, odprawiy z kwitkiem Annusk, Agnes i Klri, a Emma wykrzykiwaa przez okno, eby babcia osobicie przysza prosi j o wybaczenie. Cae nieszczcie, e przed narzeczonym Ilony chcielimy ukry to, co byo jeszcze do ukrycia, i mama powiedziaa, e musimy wszystko znie. Klmnowi wystarczyo dowiedzie si, e Emma nie chce o nim sysze, a od razu zacz przechadza si pod jej oknami, rzuca jej bukiety i wiersze, bo wtedy ju znw za ni szala, a Emma miaa si do niego. Skoczyo si w ten sposb, e zwabi j do domu. W rok pniej w maju urodzia si Piroska." Nikt przy ulicy Kismester nie by jej ciekaw, tak jak i reszty dzieci. Dwa lata po Pirosce Jablonczay, pniejszym wielkim pedagogu, onie nauczycieladyrektora Jzsefa Juhsza, ktra do dzi yje w pamici caej dzielnicy Debreczyna, znw przychodzi na wiat dziewczynka; wyksztacona przez Dniela Sir, Emma Gacsry wybraa jej pojednawcze, oznaczajce

pokj greckie imi: Irene. Emma w bezradnej samotnoci prbowaa stworzy w Pallag co w rodzaju raju dziecicego; pniej niejeden starzec czy matrona, niegdysiejsi wycieczkowicze czy majwkowicze, opowiadali mi: Widziaem twoj babk za jej modych lat w Pallag, taczya z dziemi, byo j dobrze wida nawet przez parkan. Wok nich biegay psy, jakby i one taczyy." To bya ta chorowita" Jablonczayowa, stronica od ludzi dzikuska, nerwowo chora i za matka. Junior zdradza j systematycznie - drugi tomik wierszy Mukiego, niczym wykres temperatury, wykazuje wahania jego ycia erotycznego i mona te znale w nim wyznanie: Emma nie daje mu szczcia, maestwo z Emm przynioso mu same kopoty. Maa Lenke od czwartego do jedenastego roku ycia nie znaa swojej matki. Kiedy spotykay si w miecie, Emma nie zbliaa si do niej, nie chciaa komplikowa i tak ju skomplikowanych spraw, Erzsebet wytumaczya jej, co moe zepsu jawnym skandalem. W kocu moja matka w 1896 roku, majc niecae dwanacie lat, spotkaa si z ni, po raz pierwszy od rozstania, w niezapomnianych okolicznociach. W rodku nocy Melinda postawia j na nogi i kazaa si jej ubiera, w domu by te zapakany ojciec i lekarz, ktry dyskutowa z kupcwn. Potem pojechali powozem do Pallag. Powiedziano jej, e mama jest bardzo chora, moe umrze i chce si z ni poegna, niech wic zachowuje si powanie, jak przystao na tak du panienk. Kiedy dojechali na miejsce, przebiegli z ni cay dom i wreszcie dotarli do jasno owietlonego pokoju, gdzie kazano jej podej do ka, w ktrym kto lea. Moja matka w osupieniu przygldaa si lecej, z ktrej wida byo waciwie tylko ogromne, wijce si wosy. Nieprzytomna Emma Gacsary urodzia martwe dziecko, czwartego syna, i omal nie wykrwawia si przy porodzie, mao brakowao, aby ulica Kismester uwolnia si od niej naprawd. Na progu mierci zadaa widzenia si z Lenke. Moja matka zachowaa z tej nocy tylko okruchy wspomnie, zawsze drania j byle wzmianka o matce, a co dopiero fakt, e bya tu obok niej, widziaa j, cho waciwie nie widziaa nic. W pokoju pakay dzieci, may chopczyk, ktry, jak si okazao, by jej braciszkiem Sndor- kiem, i dwie dziewczynki, jedna malutka, druga nieco wiksza,

moja matka te rozpakaa si ze strachu, ale nie przyszo jej nawet na myl pocaowa Emm Gacsry. O rodzestwie natomiast mylaa czsto i od razu pokochaa je niespodziewan, gorc mioci. Poniewa lody zostay tak nagle przeamane i groba mierci zetkna Lenke Jablonczay z matk, moga ju pniej jedzi co pewien czas do Pallag, ale zawsze tylko w towarzystwie Melindy, i nigdy nie wolno jej byo zosta sam na sam z matk, czego zreszt wcale nie pragna. Wycieczki do Pallag stay si przykrym obowizkiem: Lenke Jablonczay dosza do wniosku, e jej matka ma przyjemn powierzchowno, ale jest niepowana, mieszna, mizdrzy si do niej, cho na pewno wcale jej nie kocha, przecie swojego czasu oddaa jbabre. Jak tylko moga, uciekaa od niej do braciszka i siostrzyczek. Emma zwierzaa si Erzsbet, e jeli prowadzia w yciu jak daremn walk, to chyba wanie o umiech Lenke, o jej pieszczot, ale zupenie jakby wypowiadaa czue sowa do ciany; moja matka nie reagowaa. Nigdy nic sobie nie zdoay wytumaczy: przy Melindzie nie mona byo zapyta: Jak to si stao, e od ciebie odeszam?", ani odpowiedzie: Ukradli mi ciebie, bo liczyli na to, e w zoci rzuc twojego ojca." Moja matka zachowywaa si rwnie powcigliwie w towarzystwie swojego ojca, Lenke Jablonczay nic nie wiedziaa o zeszytach wierszy Juniora, o poezji opakujcej jej utrat. Rnica midzy dziemi z Pallag a ni bya raca, tamte uwielbiay ojca i matk i tylko im mona zawdzicza, e w ogle zachoway si dziea Juniora, e my, wnuki, moglimy przeczyta listy Emmy Gacsary, a twarze moich dziadkw, ktre wyoniy si z opowiada urodzonych w Pallag ciotek, tak dalece rniy si od tych, ktre przedstawiaa moja matka, jak gdyby chodzio o cakiem innych ludzi. Bo nie tylko Emma kochaa dzieci, i to tak bardzo, e znosia dla nich swj pody los, ale take Junior kocha Sndor- ka, dwie crki i syna Jen, ktry by ostatnim dzieckiem z tego niefortunnego zwizku. Ju dawno nie mia dla Emmy dobrego sowa, ale nigdy nie zapomina o dzieciach i, jak niegdy Senior jego i Parki, tak teraz on usypia je bajkami i lec na wznak w trawie puszty uczy crki i synw tajemnic gwiezdnego nieba. Rok tysiclecia Wgier jedynie zapowiada zbliajc si zmian. Zwizek Mukiego i Emmy Gacsry w chwilach krt-

kich napadw czuoci, do ktrych dochodzi we wsplnej sypialni w Pallag, wprawdzie przypomina jeszcze maestwo, ale tomik wierszy Juniora uprzedza ju czytelnika, e co si szykuje, tym razem nie chodzi o czarnookie dziewczta pod krzakiem gogu na puszcie i nie jest to take poetycki zachwyt dawnymi ideaami, wyczuwa si tu co innego, powaniejszego, smutniejszego. Junior ma do ony, wychodzi z pokoju, kiedy Emma zaczyna narzeka: to straszne, e cae ycie musi spdzi na wygnaniu, w upokorzeniu, przez lekkomylno Mukiego, a take dlatego e may kamyk jej ycia zakci na par chwil dziaanie tego mechanizmu, ktrym kierowaa Maria Rickl. ycie w Pallag jest uciliwe, Muki za chciaby zapomnie o kopotach. Poniewa Emmy nie przedstawiono w towarzystwie, nie odwiedzaj jej adne maestwa, z wyjtkiem Lei- denfrostw; Junior czasami urzdza polowania, dziki Rkhel Bnyay jego ona . umie przyrzdza czarodziejskie potrawy i cakiem widocznie bawi j, e wasnorcznie moe napenia manierki winem z imbirem, cytryn i godzikami, gdy panowie wyruszaj o wicie, a wieczorem podawa zmczonym zwycizcom kolacj z upolowanej zwierzyny. Ale nie co dzie jest polowanie, wic Muki ucieka z Pallag, gdzie nie ma spokoju, najczciej do kpieliska Szikszaych, i tam kryjc si przed Lenke prawi paniom pikne swka. W uroczystym okresie, gdy cay kraj obchodzi tysiclecie Wigier, jedzie take do Pesztu, oszukujc Emm, e chce si rozejrze za prac, nie ma w tym sowa prawdy, dawny hrabia Hektor krci si, szaleje wrd tiurniur i przybranych rami kapeluszy, przeywa kilka bezchmurnie piknych i szczliwych dni. W ekstazie milenijnej uczestniczy zreszt caa rodzina; Junior spotyka si w stolicy ze szwagrami, matk i siostrami. Budapeszt jest miejscem neutralnym, poza tym kupcwn te ogarna euforia, Klmn moe wic przyczy si do nich i, podczas gdy Parki i ziciowie bawi si wsplnie, matka i syn prowadz dugie rozmowy Pod Angielsk Krlow" lub w teatrach - Maria Rickl kady dzie koczy w teatrze. O Emmie nie wspomina ani kupcwna, ani Junior, po co mieliby si kci w Peszcie, tak pikne s te dni triumfu. Jedzi z Mari Rickl dorok, spaceruje po bulwarze Stefanii, wymachuje chustk i mieje i bo wiato elektryczne olepia oczy, nawyke do owietlenia gazowego, i ogarnia go tak

niepohamowana wesoo, a trudno mu siebie pozna, gdy komitackie banderie kolejno przecigaj ulicami. Macha rk znajomym, w powozach toczcych si po drewnianej nawierzchni alei Andrssyego rozpoznaje niejednego debreczy- czyka. Kupcwna, cho nikt tego poza ni nie wie, ma wszelkie powody do zadowolenia, znalaza kobiet, ktrej od dawna szukaa, poproszono j o zajt jeszcze rk Klmna. Poprosia j o syna p artem, p serio niebrzydka nawet, zamona wdowa, naleca do krgu przyjaciek Margit; jeszcze jako panna podkochiwaa si w Klmnie; jeli uda si uwolni go od Emmy Gacsry, to wszystko moe si odmieni. Waciwie dlaczego nie miaoby si uda? Uoy si podsyca w sercu nadziej kupcwna, podczas gdy w miecie szaleje Jambo-jam- bo i Funiculifunicula, Parki podziwiaj najchudszego czowieka wiata Succiego, a Szikszay umiecha si obudnie, bo on widzia w nocy co takiego, czego nie widziay Parki: spowit w jedwabie tancerk Carmen Rose z palmowym wachlarzem w rce. Wszyscy piewaj Wspomnienie z kpieliska Herkulesa, Junior czuje, e od dawna nie by tak szczliwy jak teraz, bez wyrzutw Emmy, w gronie swojej rodziny. Oczywicie finanse nie pozwalaj mu na duszy pobyt, po powrocie do domu prbuje czuoci zrekompensowa fakt, e nie znalaz w Peszcie pracy. Zbyteczny trud, Emma nie wierzy w ani jedno sowo, wiedziaa, e jedzie na zabaw, i bya zadowolona, e nie musi go oglda. W rezultacie czuego powitania nastpnego roku przychodzi na wiat Jen, ale jego narodzinom nie towarzysz wiersze kochajcego ojca, przeciwnie, peen niegdy mioci ton staje si oskarajcy i przemdrzale rozwany: Animy tej samej myli, animy tej samej krwi, by mc w zgodzie y pod socem, ktre tak wspaniale lni. Bl nam nie tknie serc i to mio ju si rozsypaa w proch, by moe po latach nad ni bdziemy la Izy jak groch.

Tak opisuje Junior stan swojego ducha i ich maestwa w szarym, mikko oprawionym zeszycie. W 1898 roku musiao doj midzy maonkami do powanego konfliktu, lecz w pewnych momentach zanosi si jak gdyby na pojednanie. Ojcze nasz, ktry jest w niebie, Mario, aski pena, modli si do Was dwoje biednych pariasw" - czytamy w zeszycie, ale w kocu zostaj znw tylko sprzeczki i wyrzuty, Junior ma wraenie, e od tego starzeje si: ysa moja czaszka, pomarszczone czoo" - ali si w wierszu. Kiedy Lenke Jablonczay rozpoczyna nauk w klasztornym seminarium nauczycielskim, przepa midzy jej rodzicami jest ju nie do przebycia, Junior myli o onie, e dusza jej staa si prozaiczna, nie ma wicej marze i trzewym wzrokiem patrzy tylko w przyszo". Tomik wierszy utrwala wszystko jak pamitnik: hrabia Hektor ma wraenie, e zmarnowa ycie, e sam je sobie popsu, kiedy nie zwaa na rady tych, co mu dobrze yczyli, zwaszcza wasnej matki. Pragnby odmiany, nowego ycia, nowego oywczego uczucia. Starzejcy si Muki nie oszukuje w swej poezji ani siebie, ani innych, przyznaje, e czsto zdradza on i e waciwie chciaby, aby Emma poszukaa nowego szczcia i znalaza sobie innego mczyzn, ich zwizek nie ma ju adnego sensu. Aluzje, e ona na niewierno ma odpowiada zdrad, s niedwuznaczne: Lepiej ci, sam przyznaj, po karcagskim bulwarze (!) spacerowa..." Zarzut na pewno jest uzasadniony, Emma Gacsary ju jako moda panienka zachowywaa si niestosownie, a zatem jako matka upokorzona przez rodzin ma, mieszkajc stale w Pallag, gdzie jeli w ogle widywaa ludzi, to tylko mczyzn, oficerw, karciarzy, myliwych, dawn kompani Mukiego - bez wtpienia zdradzaa ma. Jej kochankiem by prawdopodobnie wojskowy, posta pewnego porucznika zbyt czsto wystpuje nie tylko w wierszach Juniora, ale take w tomiku jego nowel, aby mogo to by dzieem przypadku. Maria Rickl zachowuje ostrono, stawka jest zbyt wysoka, aby mona byo ryzykowa. Jeli dawniej trzymaa Juniora z daleka, teraz poleca mu wrci z Pallag. Szikszay otrzymuje rozkaz wykombinowania Mukiemu jakiej fikcyjnej pracy w kpielisku, eby zatrzyma go w miecie, mianuje wic szwagra kierownikiem kpieliska i zarazem sekretarzem. Cie-

fezy si, ze moe mu pomoc, wci jeszcze ma wyrzuty sumtema, e kiedy Junior prosi, nie stan, nie mg przy nim stan, tak, hakby naprawd tego chcia. Szikszay nie wie, co kryje si za tym kvszystkim, jedyn powiernic kupcwny jest Melinda, lepiej nie uwiadamia Szikszaych, eby przypadkiem nie sposzyli Klmna. Junior z radoci stwierdza, e cho przy ulicy Kismester jego obecno jest w dalszym cigu niepodana, moe regularnie widywa matk i siostry w kpielisku lub u Szikszaych. Niekiedy jest tam rwnie go, jaka owdowiaa przyjacika Margit, i Klmn musi j odwozi do domu, co wcale nie jest przykrym zadaniem, ale gdyby nawet byo, czy to si liczy w porwnaniu z tym, e zamiast w le owietlonym, zimnym Pallag jest znw w dawnym wiecie, w bogatym domu modszej siostry, gdzie bawi si w dawne, rodzinne gry. Czasami jest tam rwnie jego crka, ale rzadko na ni patrzy, nie ma o czym rozmawia z Lenke, ju za pno, aby traktowa j jak dziecko, a za wczenie, eby wytumaczy jej wszystko, co si stao. Podczas gdy Emma siedzi sama z dziemi w Pallag, przy owalnym stole Szikszaych improwizuje si wiersze, wdowa klaszcze w donie uradowana, e Klmn umie ukada takie zabawne wierszyki i tak sympatycznie przedstawia w nich cae rozbawione towarzystwo. Melinda wystpuje w nich jako Gazeta Kismesterska", a reporterem, ktry dostarcza nowinek do Gazety", jest oczywicie Lenke. Kupcwna nie nagli, wdowa jest mdrze powcigliwa, nikt nic nie zauwaa, a Maria Rickl czeka. Aby zapewni rozdzia maonkw od oa i stou, wynajmuje synowi mieszkanie w miecie; w sierpniu 1897 roku, kiedy Jen Jablonczay, ktrego nawiasem mwic babka rwnie nie yczy sobie pozna, przychodzi na wiat, zawd jego ojca, ktry w metrykach poszczeglnych dzieci wystpuje raz jako urzdnik, a raz jako posesjonat, brzmi ju tym razem: kierownik kpieliska, a miejscem zamieszkania nie jest ju Pallag, lecz ulica Kossutha. Juniorowi wydaje si, e Bg zwrci na niego szczegln uwag, nigdy bardziej nie byo mu potrzebne samodzielne mieszkanie w miecie jak wanie teraz: mianowicie Muki po raz pierwszy w yciu jest naprawd zakochany. Maria Rickl i jej syn pragn wprawdzie tego samego, ale tragedia dziesitego, nielubnego dziecka Klmna nastpuje dlatego, e matka i syn

zbyt pno konfrontuj swoje zamiary. Maria Rickl widzi nastpczyni Emmy Gacsry w bogatej wdowie, Klmn za w dziewczynie, ktra jest bardziej urocza, agodniejsza i milsza ni wszystkie inne i sprzedaje bilety wstpu w kasie kpieliska Szikszaych. . Kiedy ju dwoje spord urodzonych w Pallag dzieci co rano wiezie do szkoy bryczka, za Lenke jest wychowank Zgromadzenia Sistr Szkolnych, Emma Gacsry ma zaledwie trzydzieci pi lat i niekiedy jest zdziwiona, e tak szybko zakoczya ycie, teraz ju na pewno nic jej nie czeka. Bdzie musiaa zrozumie, e bya w bdzie. Kataklizm mia jednak inny charakter ni wszystko, co dotychczas przeya z Juniorem. Emma Gacsry, z wyjtkiem pocztkowego okresu, nigdy nie braa powanie mowskich przygd. e tym razem musi przygotowa si na co powaniejszego, wynikao z faktu, e Muki nie sta si ani rozmarzony, ani szorstki, jak zwykle, kiedy j zdradza, tylko po prostu nigdy nie byo go w domu lub, jeli akurat by, lekcewaco odpowiada na jej pytania. Emma powiedziaa Erzsebet, e Muki cakiem wyranie znw sobie kogo znalaz, ale Leidenfrostowa machna tylko rk, Junior adnej kobiecie nie potrafi dochowa wiernoci, najwikszy matematyk nie zdoaby obliczy, ktra to ju wielka mio w jego yciu. Muki jednak sta si nagle nieznonie rozdraniony i, jak si okazao, mia po temu wszelkie powody. Leidenfrost dowiedzia si od jednego z pracownikw Szikszaych, co si przydarzyo hrabiemu Hektorowi: Junior nie tylko zakocha si w modej dziewczynie, ale w obecnoci jej ojca i matki obieca maestwo i wielokrotnie powtarza, e gdy tylko uda mu si uwolni od Emmy, pojmie j za on. Emma amaa sobie gow, co robi. Odej od Juoiora, odej z Pallag, porzuci Debreczyn, byo pragnieniem, ktre nie opuszczao jej-od lat i ktrego nie realizowaa, cho wiedziaa, e tylko na to czeka ulica Kismester, e dlatego dziao si i dzieje to wszystko, bo chc j std wygry. Nie moga si jednak ruszy bez odpowiedniego zabezpieczenia finansowego, od Juniora tylko w Pallag moga si spodziewa utrzymania, wyobrazi sobie Mukiego, ktry regularnie przysya alimenty, to to czysty miech! Nie minoby p roku, jak przestaby jej

paci, nawet nie przez podo, tylko po prostu nie miaby z czego. Znosia wic i przeykaa wszystko, nawet nie w nadziei, e kiedykolwiek uda si jej odzyska najstarsz crk - byo cakiem oczywiste, e stracia j na zawsze - tylko dlatego e jedynie w Pallag los jej pozostaych dzieci by zabezpieczony. Ale Melinda w ostatnich czasach czsto robia aluzje do ich ewentualnego rozwodu, czyby teraz nadszed wanie czas, aby ustpi? Skoro Junior skompromitowa mod dziewczyn do tego stopnia, e musi si eni, moe uda si zmusi ulic Kismester, eby wyznaczya jej jakie alimenty? Jeli Maria Rickl zapewni jej na pimie, e skonna jest zamiast syna utrzymywa Emm i dzieci, ona natychmiast spakuje manatki i zabierze si std. I niech Junior bdzie szczliwy z t, ktr sobie wybra, oby nigdy nie bya si z nim spotkaa! Emma omawia spraw ze szwagrem, potem przy najbliszej wizycie Melindy mwi, e chtnie odejdzie, jeli przystan na jej warunki. To owiadczenie wywouje kompletn eufori przy ulicy Kismester, gdzie nie dotara jeszcze wie o nowej idylli Klmna, kto spord pracownikw kpieliska omieliby si ostrzec przez Margit kupcwn, a gdyby si nawet omieli, kto by zechcia? Emmy Gacsry w kpielisku nie znaj, Hild, now ukochan Juniora, znaj dobrze, kt by jej nie lubi, nie aowa? Ponownie zarczony Junior tym razem wybra sobie nie bogat pann, spokrewnion z dostojnikami kocioa, lecz ubog dziewczyn, ktrej ojciec jest sierantem, siostra szyje rkawiczki, brat pracuje jako magazynier w fabryce, a rodzina ma kantyn. Ulica Kismester nie ma pojcia o planach Mukiego, kupcwna jest tak szczliwa, e niekiedy nawet nuci co zardzewiaym gosem. Jeli Emma Gacsry skania si ku rozwodowi, to trzeba j teraz tylko namwi, eby zrzeka si wszystkich dzieci, nie ma sensu zostawia jej choby jedno, skoro nie bdzie duej on Juniora, nie naley stwarza byym maonkom adnych okazji do spotka. Niech Melinda powie Emmie, e gwarantuj jej utrzymanie do mierci, jeli zostawi im dzieci. Towarzystwo i tak jej nie zaakceptowao, wiadkiem na to moe by cae miasto, mona by nawet sdownie odebra jej dzieci Juniora, gdyby pokaza metryk biednego, witej

pamici Ernkc i gdyby wszyscy si dowiedzieli, jak nieprzyzwoicie szybko po lubie rodzicw przyszed na wiat. Caa rodzina powiadczy w sdzie, e Emma ju jako panna bya niemoralna, a take nie s w miecie tajemnic te myliwskie orgie, w ktrych nigdy nie bray udziau kobiety, a pijani gocie strzelali do pawi. Jeli Emma sama wyniesie si z Pallag, co miesic bdzie otrzymywa pienidze na utrzymanie. Junior nie podejrzewa nawet, e kobiety rozpoczy akcj majc otworzy mu drog do upragnionego celu, pochaniaj go nadzieje i troski, jest wic zarazem szczliwy i przestraszony, kiedy dowiaduje si od siostry, e kupcwna prosi do siebie jego on, aby pomwi z ni o rozwodzie. Muki nie ma pojcia, c przy ulicy Kismester upatrzono ju dla niego nastpczyni Emmy, pisze wic tego dnia w radoci i podnieceniu trzy wiersze, modli si do Boga, aby uwolni go od cicego mu brzemienia. Emma Gacsry kae odpowiedzie teciowej, e odlego midzy obu domami jest identyczna, niech wic kupcwna przyjedzie do Pallag, jej noga nie postanie wicej w tym domu, sprzed ktrego bramy odprawiono j niegdy na oczach caej ulicy. Wielka to chwila, kiedy kupcwna pokonujc gniew kae zaprzga, w Pallag czwrka dzieci na jej widok rozbiega si na cztery strony. (Na ulicy Kismester, gdy chc ukara Lenke Jablonczay, strasz j, e pjdzie do matki, a dzieciom w Pallag grozi si, gdy s niegrzeczne, e oddadz je babce.) Junior nie czeka nawet na Mari Rickl i wymawiajc si nie cierpicymi zwoki sprawami gospodarskimi wyjeda na koniu Jancsim. Ju zmierzcha, kiedy omiela si wrci do domu; Emma siedzi w wietle lampy pochylona nad robtk, matki ju nic ma, dzieci pi i Muki wpada w rozpacz, bo ona pyta, na ile owocw mog liczy tej jesieni. Jeli Emma ma zamiar robi przetwory, to znaczy, c zostaje, a przecie nie moe zosta, bo Junior, na swoje nieszczcie, uwid now bogdank, ktra spodziewa si dziecka, i gdy dowiedz si o tym jej rodzice, dziewczyna nic bdzie moga zosta w domu. Emma musi zwrci mu wolno, w przeciwnym razie dojdzie do tragedii: rodzina Hildy to nie jedna kalwiska bigotka, ktra na zniewag, jaka spotkaa jej dom, odpowiada milczeniem i zerwaniem stosunkw, widzc w tym, co si stao, niezbadan wol bo: sierant jest dumny z nieposzlakowanej opinii swego

nazwiska, tego szacunku i sympatii, jakimi si cieszy, nie uda si go dugo zwodzi obietnicami i wierszami, tym bardziej e zapdzony w kozi rg Muki wspomnia o szybkim dziaaniu i tajemniczym rdle pienidzy i napomkn take, jak szczliwe byyby jego siostry mogc pozna przysz rodzin swego starszego brata. Cho trudno w to uwierzy, Muki tym razem naprawd spotka kobiet swoich marze, ta mio bdzie mu towarzyszy a do grobu i nic nie naruszy idealnej harmonii domu zbudowanego w bocznej uliczce: ycie rodzinne, ktre zawsze pragn zalegalizowa, wraz ze wszystkimi troskami i kopotami, wydaje si Juniorowi bezchmurnie pikne. Crka urodzona przez Hild, dziesite dziecko Jablonczayego, moja ciotka, ktra nie moga nosi nazwiska rodowego, rozpakaa si kadc przede mn ocalony z dwch kataklizmw wojen wiatowych, zaczytany na mier list, w ktrego lewym grnym rogu wydrukowano lnicymi wypukymi literami nazwisko mojego dziadka: ...wkrtce ci odwiedz i pjdziemy ca gromad do teatru lub kina. Napisz mi dugi list, ja umiem czyta lepiej ni mamusia. Ucauj w moim imieniu matk, dziadka, matk chrzestn i tych wszystkich, ktrzy ci kochaj, cauj ci niezliczon ilo razy - twj bardzo, bardzo kochajcy tatu..." Wolno, ktrej pragn ju jednakowo m i ona, jest - tak jak to sobie wyobraa Maria Rickl - dla nich nieosigalna: warunki matki s szokujce nawet dla Juniora. Jake ktokolwiek moe wymaga od Emmy, jaka by nie bya ta Emma Gacsary, aby na zawsze wyrzeka si swoich dzieci? Emma tylko na on si nie nadaje, ale zawsze bya idealn matk: Sytuacja rozwizuje si w kocu znacznie prociej, ni ktrakolwiek ze stron mogaby sobie wyobrazi: Junior, ktry przyzwyczai Emm do tego, e niemal zawsze jest poza domem - spdza przecie z Hild kad woln chwil - wraca niespodziewanie pewnego dnia i zastaje on w niedwuznacznej sytuacji. W domu nie ma adnego z dzieci, Melinda, ktra nienawidzia Emmy Gacsry, zawsze przyznawaa, e gdy w Pallag dziao si co, co nie byo przeznaczone dla ich oczu, dzieci nigdy nie byo w pobliu. Suce z Pallag, ktre donosiy wszystko Marii Rickl, twierdziy, e ilekro Emma podczas nieobecnoci ma pr/yjmuje u siebie mczyzn, zawsze wysya dzieci do Leiden-

frostw. Junior wreszcie ma dowd, ale to niewielka pociecha Muki teraz ju sam nie chce widzie Emmy w domu. Nie robi sceny, nie zdejmuje nawet ze ciany tak czsto wspominanego sztucera, pdzi do matki i w interesie wszystkich zainteresowanych prbuje by mdry i trzewy. Maria Rickl dowiedziawszy si, co zaszo, po raz pierwszy od zerwania stosunkw kae zajeda pod dom Leidenfrostw. Zanim Piroska i Irnke zdoay si poapa, siedziay ju w powozie kupcwny i konie wiozy je w stron ulicy Kismester, Kalman za wrci konno do Pallag. Junior by nieprzytomny ze zdenerwowania, czu, e nadesza chwila ratunku, w optymistycznym nastroju sdzi, e dogadaj si jako w sprawie dzieci, i niech ta nieszczsna Emma odejdzie, najwaniejsze, aby on wyszed cao z opaw i mg si oeni z Hild. Maria Rickl szukaa te chopcw, ale Jen i Sandor byli z Leidenfrostem w sklepie, gdzie zwykle bawili si w magazynie w chowanego z dziemi Erzsebet. Cae ycie Sndora i Jen potoczyo si inaczej dziki temu, e tamtego dnia nie dosiga ich rka Marii Rickl, bo kiedy kupcwna oddawszy w domu ryczc Pirosk i wrzeszczc Irenke ciotce Klari pojechaa pospiesznie do sklepu Leidenfrosta po chopcw, Armin poinformowa j, e dopiero co bya tu ich matka, ktra zabraa ich bryczk. Moja matka przez pewien okres swego ycia wyobraaa sobie, e jest pogank, tak j zreszt szyderczo przezywano. Leidenfrostw nie przyjmowano przy ulicy Kismester, odsyano te przez Agnes podarunki, ktre przysyali dla Lenke, moja matka nie wiedziaa nawet, e ludzie powinni mie te rodzicw chrzestnych i nie tsknia za nimi, dopki nie posza do szkoy. Tam za czsto okazywao si, e jakie wiecideka, nowe niadaniwki, przemycane do klasy zabawki to podarunki od chrzestnych, i Lenke, ktra i tak miaa w gowie kompletny zamt przez swj teoretyczny kalwinizm i praktyczny katolicyzm, do dugo sdzia, e jej matka, o ktrej zawsze syszaa, e sta j na wszystko, lub ojciec, o ktrym mwiono, e jest nieodpowiedzialny, po prostu zapomnieli j ochrzci. Babka rozmawiaa z ni rzadko, wydawaa jej tylko polecenia, Ilony baa si z powodu jajek, Melinda nie bya taka, eby mona j byo o cokolwiek spyta, dugo wic amaa sobie gow, od kogo mogaby si dowiedzie o ten swj chrzest. Znaczn cz

wolnego czasu, kiedy nie chodzia samotnymi ciekami w ogrodzie, nie siedziaa nad lekcjami, nie wypatrywaa poaru i nie pywaa w kpielisku Margit", spdzaa ze sucymi, w ktrych pamici posta Emmy Gacsry nie tylko nie zblada, lecz stawaa si coraz bardziej rozwiza i z kad chwil coraz podobniejsza do szkaradnych postaci modych kobiet z Biblii. Agnes, Annus i ciotka Klri, cho stale dyrygoway ma i wyrczay si ni, nie umiay si ju waciwie oprze smutnemu, niemiaemu urokowi, ktry promieniowa od tego dziecka: Lenke tylko na grze, w mieszkaniu lub w towarzystwie obcych bya milczca, bo nie wiedziaa, kiedy jakim nieopatrznym sowem naruszy nie znan jej regu, w kuchni bya mielsza, mwia. W kuchni, z dala od tajemniczego krlestwa Kulawego, przy sucych i kotach czua si najlepiej i najbezpieczniej, a na jej niemiae pytanie, czy ona w ogle ma rodzicw chrzestnych, bo przecie wszystkie dzieci maj, ciotka Klri odpara z najwikszym spokojem, e oczywicie, Szikszaych, tylko nie trzeba o tym za duo mwi. Odpowied nie moga by mdrzejsza, suce wiedziay, e wspominanie Lei- denfrostw jest zakazane, a dom Szikszaych zaakceptowa Lenke, i rozumiay te, e musz co odpowiedzie, nie mona pozwoli, eby Lenke przezywano w szkole pogank, tylko dlatego e nie ma rodzicw chrzestnych, i tak ma tam do kopotw przez to, e chodzi tylko na msz. Moja matka na Boe Narodzenie przygotowaa prezent dla Szikszayego. (wita na ulicy Kismester zawsze odbyway si wedug ustalonego scenariusza: o czwartej po poudniu zapalano wieczki i wrczano prezenty, potem nastpowa uroczysty podwieczorek, gry towarzyskie, loteria, ktr Maria Rickl lubia jak dziecko i w ktrej mona byo wygra ananasy, daktyle i orzechy kokosowe, bdce podarunkiem Anselmusw, a pniej o normalnej porze tradycyjna w Wigili kolacja rybna, wreszcie Lenke sza do ka, a doroli zasiadali do kart. W Boe Narodzenie i sylwestra zawsze grywao si na pienidze, Melinda i Maria Rickl gray tak sprytnie, e zarwno Ilona, jak i Margit - dopki bya w domu - niechtnie siaday z nimi przy stoliku. Melinda i kupcwna nie chciay gra, lecz wygrywa, dla nich karty nie byy zabaw, lecz prb si, Szikszay, gdy siada do partyjki kalabriaka lub taroka, po pewnym czasie stwierdza,

e on nawet we nie nie lubi koszmarw, a co dopiero na jawie, i kad par sztuk zota na st ktre Melinda i kupcwna natychmiast dzieliy midzy siebie mwic, e moe spokojnie paci, nie trafio na biednego - i ucieka. Potem, kiedy nadchodzia pora, budziy pic Lenke, kazay jej si ubiera i dzwonicymi sankami jechay po zamarznitym niegu do kocioa witej Anny. gdzie niemal w tej samej chwili zjawiali si Anselmusowie i przyjeda take Junior saniami, ktre byy ozdobione najpikniejszymi wierkowymi gazkami. Muki obstawa przy swoim wyznaniu lekko pogardzajc Emm, ktrej pozbawiona polotu kalwiska Wigilia polegaa po prostu na wyjciu Biblii i odczytaniu rozdziau z Ewangelii w. ukasza o narodzinach Chrystusa.) Moja matka nigdy nie miaa pienidzy, nawet krajcara. kupcwna bowiem dosza do wniosku, e kto ma rozrzutnych rodzicw, powinien by w por przyzwyczajany do oszczdnoci, maa Lenke wyrwaa wic czyst kartk z jakiego zeszytu, napisaa na niej piknymi literkami: Ojcu chrzestnemu na Gwiazdk od Lenke", i narysowaa choink oraz anioa o wielkich skrzydach. Henryk Herczeg, jeli nawet byl zdziwiony, nic okaza tego, podzikowa piknie, zrewanowa si lalk i wszystko byoby w porzdku, gdyby pewnego razu dziecko nie nazwao go niemiao ojcem chrzestnym. Syszysz, co ona mwi? Zwariowaa?" - zapytaa Margit. Dlaczego, przecie mgbym nim by - odpar Szikszay, a pami mojej matki zachowaa ten dialog. (Szikszay byl kalwinem, ale taktownym kalwinem, ktry bra lub w kociele witej Anny.) - Cho waciwie Lenke pochodzi ze znacznie lepszych kalwinw, bo jest potomkini galernika i wanego kacerza z Sarret. Wyobraam sobie, z jak radoci mama podpaliaby pod tymi dwoma stos!" Moja matka od mierci Seniora jeszcze nigdy nic pakaa tak rozpaczliwie jak wtedy ze wstydu, Margit kazaa jej nawet i do domu, aby nic denerwowaa dzieci, i dodaa te, eby nic miaa ju nigdy wicej nazywa wujka Gyuli ojcem chrzestnym; jej rodzice chrzestni to Leidenfrostowie, ale z nimi wanie przez matk Lenke musieli zerwa stosunki, co nikogo nie cieszy, bo od wiekw midzy domami Ricklw i Leidenfrostw panowaa przyja. W oczach Lenke jej matce przybya nowa wina: bya

odpowiedzialna za to, e Lenke ma i zarazem nie ma rodzicw chrzestnych, ju to samo wystarczyoby, aby wycisn maej zy z oczu, ale osobliwe sowa Szikszayego jeszcze bardziej j przeraziy. Wychowywano j przecie w przewiadczeniu, e by kalwink to znaczy by czym znacznie gorszym, porzdny czowiek jest zawsze katolikiem, a kalwini bd si smay w ogniu piekielnym, bo to heretycy, i dlatego wanie, kiedy tylko bdzie to moliwe, musi zmieni wiar, aby przynajmniej ona moga si uratowa. Teraz jej sownik wzbogaci sio nowe, straszliwe sowo: galernik, jest potomkini galernika! Pochodzi wic nie tylko od kacerza, ale i od niewolnika, zapewne ma w rodzinie wicej takich postaci jak Mari Jager albo kapitan, ktry utopi w rzece Ann Szimon. Moja matka codziennie syszaa, co czyta ciotka Klri z gazet, ktre wyrzucano do kuchni, kucharka nie interesowaa si tym co Senior, przepuszczaa wiadomoci, e Turcja wypowiedziaa wojn Grecji, e umar Bismarck, e wybucha wojna burska czy te o tym, jak broni si kapitan Dreyfus, chtnie za to zajmowaa si wszystkim, co dotyczyo krlw, ze szczegami omawiaa wizyt cesarza niemieckiego na Wgrzech i cara rosyjskiego w Paryu, a take fakt, e Franciszek Jzef wybiera si do Debreczyna i z tego powodu odcinek drogi, ktrym prawdopodobnie pitka koni przejedzie od Wielkiego Dworca, ma by na nowo wybrukowany przez kamieniarzy woskich. W kuchni mwio si o wszystkim, co dotyczyo wyszych sfer lub byo wydarzeniem szczeglnie krwawym bd podniecajcym. Matka w czasach mojego dziecistwa opowiadaa mi o Tanaszkovicsu, ktry zamordowa jakiego jubilera, lub o spalonej w Halach paryskich ksinej z Alenon w ten sposb, jakby to byli jej osobici znajomi, dokadnie opisaa mi wygld Lucchiniego, a w latach trzydziestych, podczas jakiego procesu o szanta, powiedziaa, e co podobnego przydarzyo si te krlowi Serbii, ktrego szantaowaa pewna baletnica. Wszystko, co przy niej mwiono, syszaa, wszystko rejestrowaa w pamici, wszystko j interesowao, w przeciwiestwie do Melindy, ktra naprawd bya ciekawa tylko tajemnic swoich znajomych. To zainteresowanie wszystkim, co j otaczao, przynioso mojej matce jeden z najkrytyczniejszych dni jej dziecistwa: wrd wyrzuconych od Bluniercy papierw znalaza pewn ksik i przeczytaa j

Nigdy nie trafiaby w jej rce, gdyby pradziadek nie umar latem i gdyby suce nie otrzymay od kupcwny polecenia, eby nie wyrzuca papierw, bo przydadz si w zimie na podpak. W ksice byy ilustracje, ksidz, ktry przez dekolt sukni siga do piersi modej damy, wiele zakapturzonych czarnych postaci przy stole za krzyem i jaki nieszcznik, ktremu zawizano usta i rozcignito go na czym w rodzaju awy, a na wp nagi mczyzna skrapia wod chustk, ktr przykryto biedakowi twarz. Maa Lenke przeczytaa ksik od deski do deski i od tej pory jej dni i noce byy zabarwione przeraajcymi wizjami brukowej powieci M. V. Fcreala. Moja matka ukadaa dla mnie bajki na dobranoc z tych elementw, ktre sama wymylia w dziecistwie, kiedy spisaa je, prbowaa gdzie zamieci i kilka nawet ukazao si drukiem. atwowierna Klri, wierzca w nawet najbardziej nieprawdopodobne rzeczy, to bya oczywicie ona sama, a za czarownic Bork na pewno krya si Melinda, ktra twierdzia, e niegrzeczne dzieci dlatego s tak blade i anemiczne, bo czarownice wypijaj im w nocy krew. Zamarznite ciao psa Pupila naprawd ukazao si oczom mojej matki wykopane spod niegu na ulicy Kismester w pewne mrone, grudniowe popoudnie, cudowne historie Zaczarowanego drzewa i Ogrodu rusaek take zrodzia niezwyka fantazja jasnowosego dziecka, obejmujcego pie drzewa w ogrodzie swego pierwszego debreczyskiego domu, usiujcego rozproszy sw samotno powolnym tacem i czerpicego natchnienie z krzakw bzu, z ogrodu, ktry w letnie wieczory na pewno odwiedzay rusaki, i z tajemniczego Wielkiego Lasu, ktry wabi j i zarazem odstrasza, bo za tym lasem, jak jej powiedziano, byo Pallag, gdzie mieszkali jej rodzice i gdzie, jak bya przekonana, jej nie chciano. I oto nagle pewnego razu midzy tymi wszystkimi historiami - o nienych ludziach, uratowanych psach, czarodziejskim piercieniu szczcia z niebieskim oczkiem, sowie strzegcej wody ycia, krasnoludkach mieszkajcych pod kor drzew, czarodziejskim zwierciadle, ktre przycinite do serca ukazywao myli, bocianach w ozdobnych debreczyskich strojach i mwicych ludzkim gosem abach - znalaza si powie Fereala o Sewilli z czasw inkwizycji, w ktrej rozpustny inkwizytor ciska na ko kad, ktrej

zapragnie, czy to szlachciank, czy zakonnic, i porywa si nawet na cze crki gubernatora, a wite Oficjum skazuje niewinnych na tortury i mier na stosie, wmawiajc im kacer- stwo. Kiedy przeczytata t ksik, Kulawy wycofa! si na dugo. Moja matka widziaa w wyobrani czonkw witego Oficjum, jak drcz swoje ofiary, lej im w usta wod, dopki biedacy nie pkn, obcinaj im palce, ami nogi, w kocu po przesuchaniu ubieraj ich we wosiennice i pal na stosie z polan uoonych w trzy krzye. Jednym z najgorszych dni maej Lenke byl ten, kiedy kupcwna przyapaa j na czytaniu powieci Fereala; Lenke znaa ju ksik niemal na pami, jednak wracaa do niej wci na nowo. Maria Rickl bya bigotk, doprowadzio j do pasji, e bezbonik Imre jeszcze po mierci pokazuje jej fig i zatruwa umys dziecka. Ogarn j taki gniew, e nie tylko zbia dziewczynk na kwanie jabko i wasnorcznie wrzucia do pieca haniebn ksik, ale oznajmia te mojej matce, e tak nikczemne dziecko zasuguje na wszystko, co najgorsze, bdzie wic musiaa zastanowi si powanie, czy nie naleaoby zawiadomi witego Oficjum, i przy ulicy Kismester yje maa heretyczka. Moja matka bagaa z paczem, eby nie oddawali jej inkwizycji, Melinda drwico przygldaa si caej scenie. Gizclla Jablonczay waciwie obojtnie odnosia si do religii, nawet do wasnej, katolickiej. Moja matka przez cae ycie miewaa jakie kopoty z Bogiem i Chrystusem, zarwno w okresie gdy bya katoliczk, jak i kalwink, nie bardzo wiedziaa, co z nimi pocz, kochaa tylko Matk Bosk, ucieczk wszystkich cierpicych kobiet, matek i dziewczt o nadszarpnitej opinii, jedyn realn posta wrd poetyckich lub zbyt konkretnych mskich bogw. Melinda po wielkim biciu umya Lenke, zrobia jej okady i daa do zrozumienia, e jeli o ni chodzi, Lenke moe sobie czyta Fereala i niech wreszcie przestanie wierzy, e mog j odda inkwizycji. Najmodsza Parka niebezpiecznie zbliaa si do wieku, ktry mia jej zapewni tak sam swobod, jak cieszyy si matki. Gizella Jablonczay w roku mierci Seniora obchodzia dwudzieste urodziny, na ktre dostaa w prezencie kanarka; tym upominkiem kupcwna, cho wydaa pienidze na ptaszka

i odpowiednio wyposaon klatk, wbia najmodszej crcc szpilk: ptaki dawao si dzieciom bd leciwym damom. Ksika Ry Kaloesy pocieszaa wprawdzie stare panny, e po ukoczeniu dwudziestu lat mog ju zdj dziecinne rowe i turkusowe suknie i wolno im te nosi piercionki z brylantami, ale bya to saba rekompensata za brak wasnego domu i Melinda wcale nie wpadaa w dobry humor na myl, e jeszcze tylko pi lat, i sama bdzie moga zosta przyzwoitk, a za nastpne pi uzyska pen swobod, to znaczy mogaby j uzyska, gdyby miaa pienidze, gdyby ktra z bogatych ciotek z rodziny Anselmusw zechciaa jej pomc: Ra Kalocsa zezwalaa kobietom trzydziestoletnim na prowadzenie wasnego domu, przyjmowanie goci, a nawet nawizywanie przyjani z odpowiednimi pod wzgldem wieku mczyznami, oczywicie w stosownych dla wytwornych, kulturalnych dam granicach". Melinda staraa si, pod tym wzgldem nic nie mona jej byo zarzuci, niekiedy chodzia nawet do kpieliska, cho wiedziaa, e nie wyglda pocigajco i nie czua si dobrze w wodzie. Kupcwna, gdy nie byy akurat w aobie, zabieraa j na wszystkie zabawy, Melinda dobrze taczya, ale robia intrygi wrd panien, peszya je zoliwymi uwagami i dawaa im odczu braki w ich wyksztaceniu. Melinda nie tylko nie bya popularna, modzie nie moga jej wprost znie, a nie byo ju Seniora, ktry kademu (choby nawet samej Melindzie) zdoaby wytumaczy, e trzecia Parka po prostu atakuje, zanim ktokolwiek zdy zaatakowa j, e ta dziewczyna nie jest wcale zarozumiaa, tylko bardziej wraliwa od reszty rodzestwa i wie, e prawdopodobnie nikt jej nie zechce, wic woli mie opini panny, ktra odstrasza kadego, kto tylko ma zamiar si do niej zbliy, ni eby zota modzie, ktra w somkowych kapeluszach i spodniach w pepit lustruje panny, litowaa si nad ni. Ale Melinda pokazywaa si wszdzie, gdzie zbierali siq ludzie, nawet na lizgawce pod wiekowymi, oszronionymi drzewami Wielkiego Lasu, w pobliu drewnianej budki w ksztacie pagody na stawie, gdzie latem pyway odzie; lizgaa si lkiem i poza Kalmanem nigdy nic znalaz si nikt, kto /.godziby si popycha j w fotelu na pozach, tylko Lenke, ktra na ywach poruszaa si z cakowit pewnoci, pchaa najmodsz ciotk z szybkoci wiatru i zrcznoci chochlika

Melinda z biegiem czasu zorganizowaa prawdziw sub wywiadowcz, moja matka pod rnymi pretekstami musiaa wbiega do wszystkich domw, gdzie byway Parki, aby wyniucha, czy co si nic zdarzyo. W ten sposb na ulicy Kismester zawsze o wszystkim wiedziano, moja matka w towarzystwie Annus czy Agnes wkradaa si take na kocielne luby, aby zda potem spraw z wygldu panny modej, i chodzia te na cmentarz, nawet na pogrzeby wojskowych i samobjcw, na ktrych jej ciotce nie wypadao bywa, ale ktre j pasjonoway. Lenke przynosia nowiny," opisywaa ceremoni, usytuowanie grobu, ilo wiecw, miejsce, gdzie grzebano wysokiego rang oficera, a nawet koskie oczy byskajce spod aobnego caunu i ton wydawany przez werble. Moja matka nauczya si podstawowego prawa Melindy, e czowiek powinien wszystko o wszystkich wiedzie, o sobie za nie wolno mu zdradzi ani sowa, zwaszcza w rodzinie, gdzie jest duo do ukrycia, zapamitaa te, e dopki wiat o czym nie wie, to po prostu tego nie ma; pozory s waniejsze od rzeczywistoci. Tak wic, gdy inne panny stroiy si na rowo i niebiesko, Melinda w rezedowych lub popielatych sukniach znaa tajemnice Debreczyna lepiej ni komendant policji i umiechaa si tylko krzywym umieszkiem na spotkaniach towarzyskich, gdzie panny, z ktrych kada bya od niej adniejsza, szykoway wspaniale tace z owocami, honorujc najwaniejszego gocia monogramem uoonym z kolorowych konfitur. Najmodsza Parka zawsze umiaa powiedzie co takiego, od czego zebranym zapierao dech w piersi. Ale jej obecno bya wana, rodziny debreczy- skie zapraszajc Melind udowadniay tym samym, e nie maj nic do ukrycia. Trzecia Parka, jeli nawet bya zadowolona z Lenke, nigdy jej nie pochwalia. Usta Gizelli do momentu zampjcia nie znay agodnych sw, ale kiedy bya w dobrym humorze, wysyaa Lenke z Agnes na jarmark, sama nigdy z nimi nie chodzia, tylko wypytywaa, kto by i co jedli, posyaa j te do panoramy, eby zobaczya, co tam pokazuj, najchtniej wprawdzie poszaby sama, ale miaa wraenie, e jej ju nie wypada, a bardzo baa si miesznoci. Tak wic tylko od mojej matki moga si dowiedzie, e mona tam zobaczy syren, a take kobiet, ktra wymordowaa rodzin i z siekier goni

uciekajcego w gaciach ma, a za ni przewrcony st i kilka dziecicych cia; mier Juliusza Cezara, bitw pod Waterloo i wybuch Wezuwiusza. Tego sprawozdania suchaa take Maria Rickl, ktra owiadczya, e to typowe, waciciel panoramy prezentuje tu co takiego, o czym ludzie nie maj pojcia, dlaczego nie pokae bitwy debreczyskiej, kiedy to Rosjanie galopowali przez ulic Pia, a u nich w domu mieszka hrabia Rudiger, za u Orbna Kissa carewicz (Kissowie byli spokrewnieni z Jablonczaymi i Leidenfrostami), niechby to pokaza, a nie Waterloo, ona sama do dzi pamita, jak bdc jeszcze ma dziewczynk chodzia midzy oficerami w opadajcym jej na uszy czaku Riidigera. Niekiedy Melinda dzielia si te z moj matk przeyciami intelektualnymi. To, e w 1897 roku podczas wyprawy do Pesztu musiaa widzie Trilby, wykryam przez przypadek. Jest taka jaszczurka, ktra nazywa si gekon, moja matka tak wanie nazwaa swj ulubiony przedmiot gospodarski, prymus naftowy, ktry w jej dawnym debreczyskim mieszkaniu umoliwia gotowanie obiadu nie w odlegej, lodowato zimnej kuchni, lecz w pokoju, w pobliu mego chorego ojca. Zawsze mylaam, e nazwaa tak prymus od jaszczurki, miaa zadziwiajcy talent do nadawania wszystkiemu wasnych imion. Ale pewnego razu, kiedy bronia Melindy, powiedziaa, e czasami ciotka jej co opowiadaa, na przykad akt po akcie opowiedziaa jej Trilby. Tytu gonej wtedy sztuki Daphne Du Maurier nic mi nie mwi, nie znaam jej, przeczytaam ten dramat dopiero wtedy, gdy prbowaam zgromadzi wszystkie utwory literackie, ktre wywary wraenie na mojej matce. cisno mi si serce: w Trilby wystpuje Gecko, ktry jest waciwie skrzypkiem, taki troch terminator, troch ladaco, ale kocha si w Trilby, w kadym razie chce j uratowa, broni jej, dopki biedna Trilby nie zginie przez Svengali. Ile to razy niegdy moja matka musiaa sobie powtarza tre tej sztuki, ktra moga si take odnosi do jej osoby: Trilby nigdy nie moe wyj za m, bo crka matki, ktra bya upad barmank, i lekkomylnego ojca pijaka nie moe wej do uczciwej rodziny, a wic i dla niej nie otworzy si dom rodziny Jzsefa. Ale moe kto by jej pomg? Ktokolwiek! Gecko!

W tym roku kiedy Franciszek Jzef oglda przedstawienie teatralne w Kremsier* i w antrakcie prosi do siebie pewn kobiet, pani Schratt, Lenke Jablonczay koczy edukacj w instytucie dla panien i trzeba zadecydowa o jej dalszym losie. Wta dziewczynka jest mdra, wychowawcy podkrelali jej pojtno, umiejtno systematyzowania wiadomoci, natomiast Psowa, nauczycielka muzyki, proponowaa niedawno otwart szko muzyczn ksztacc przyszych artystw, bo ona sama - twierdzia - moe si ju tylko uczy od Lenke Jablonczay, ktra mogaby zosta wielk pianistk, gdy doronie. Maria Rickl nie -zwrcia nawet uwagi na pani Ps, za to uwanie wysuchaa sw Gedeona Dcziego, wiedziaa, e Lenke Jablonczay nie ma kompletnie nic, a wic trzeba j ksztaci, bo ta dziewczyna nie nadaje si do niczego innego, tylko do pracy umysowej. Niech wic zostanie nauczycielk, przy ulicy witej Anny jest klasztor Sistr Szkolnych, Instytut Svetits, w ktrym jest seminarium nauczycielskie, tam Lenke moe si uczy. Zapisaa wic wnuczk, a Maria Margit Still- mungus, ktra wypytywaa Mari Rickl o warunki rodzinne nowej wychowanki, o jej osobowo i sondowaa niedyskretnymi pytaniami a do granic nietaktu, aby wiedzie, jak ma pokierowa wychowaniem dziewczynki, ktra po skoczeniu szkoy musi by godna przyjcia wiary katolickiej, ucieszya si, kiedy wrd niezliczonych negatyww odkrya take co dobrego: Lenke, jak twierdzi jej nauczycielka muzyki, nie najgorzej gra na fortepianie i proponowano nawet, aby chodzia do szkoy muzycznej. Zapisa! - poradzia Maria Margit Stillmungus.- U nas jest wiele uroczystoci i potrzebujemy dobrych pianistek." Moja matka przyja do wiadomoci, e odtd nie bdzie si ju uczy u pani Ps, lecz w prawdziwej szkole muzycznej, i ucieszyo j to, bo ilekro siadaa przy fortepianie, miaa wraenie, e kiedy gra, wszystko, co trudne w yciu, staje si atwiejsze. Jak gdyby midzy ni a domem przy ulicy Kismester tworzya si jaka warstwa izolacyjna, muzyka bya ucieczk, introspekcj, a jednoczenie miaa wraenie, jak gdyby kto powierzy jej pewn wiadomo, ktr ona musi przekaza innym, wsuchiwaa si wic z napiciem w to, co za jej

Fotografia, ktra przedstawia moj czternastoletni matk, jesl jednym z najosobliwszych zdj rodzinnego albumu. Na zdjciu u podna jakiego porosego traw, zielskiem i polnymi kwiatami nasypu, tacz trzy dziewczynki, moja matka porodku. Wszystkie trzy nosz sigajce ziemi suknie, kada unosi nieco spdniczk, a mojej matce wystaje nawet rbek halki. Po lewej stronie jest jaka nieznana, niezgrabna, rozemiana dziewczyna, po prawej za ciemnooka. porednictwem pragnie przekaza ten kto, kto ju od dawna nic yje. Trway jeszcze wakacje, bya wolna, wybraa si wic do Szikszaych na pywalni. Kiedy ju w kostiumie kpielowym znalaza si nad basenem, nie skoczya, jak zwykle, od razu do wody, bo spostrzega, e instruktor pywacki Lajos Vigh wanie kogo egzaminuje. Na kiju zwisaa szczupa, ciemnowosa dziewczynka, poruszajca si w wodzie z lkliwym wysikiem i wynurzajca co chwila twarz. Nad wod, tu przy barierze, stao kilka osb, brodaty i wsaty pan, czerwienica si i blednca na przemian w zdenerwowaniu pani, jaka bardzo moda kobieta, smuka, urodziwa dziewczyna i chopak; wszyscy patrzyli na pywaczk, ktr Lajos Vigh wanie odczepi i ktra zacza pywa ju bez liny. Stojcy na brzegu jednoczenie nakrelili krzy, pynca odwrcia twarz, dostrzega ten ruch i moja matka ujrzaa jej niemiay umiech. Dziewczynka przepyna basen, zawrcia, a krewni - bo to musiaa by jej rodzina - szli obok niej wzdu brzegu, wiwatowali i ju nawet zaczynali si mia; Lenke Jablonczay tylko staa w miejscu i patrzya na nich. Kiedy przy akompaniamencie oklaskw dziewczynka wdrapywaa si na brzeg po jednej z drabinek, Lenke zesza po drugiej. Na chudej mokrej szyi ciemnowosej dziewczynki wisia na acuszku krzyyk, szyja mojej matki bya naga. W chwili gdy jedna wychodzia, druga schodzia, spotkay si ich oczy, dziewczynki zmierzyy si wzrokiem i zarejestroway wzajemnie w pamici, ale adna z nich nie przypuszczaa, e spotkaa wanie przyjacik, ktrej wiernie bdzie'towarzyszy do koca ycia, tak, do ktrej podobnej nie znajdzie nigdy adna z nich, tak, z ktr kada z nich zechce spotka si ponownie tam w zawiatach.

ubrana na czarno i zasznurowana do granic moliwoci, zapewne jakie kuzynki ze strony Ansclmusw; wszystkie trzy maj na gowach somkowe kapelusze przybrane kwiatami. Cieniutk tali mojej matki przepasuje biaa wstka, doem spdnicy biegn cztery rzdy biaej tasiemki, a cieniutk szyj okala szeroki biay konierz. Czternastoletnia Lenke Jablonczay otrzymaa widocznie polecenie, by umiechaa si do fotografa i bya posuszna. Twarz uwieczniona na zdjciu jest ironicznie umiechnita. Czternastoletni dziewczynk bawi jej poza i tre tego obrazu: jestem urocz, beztrosk i pogodn mod dam", oraz jego to: ono natury", na ktrym one, trzy mode damy", ruszyy w tan. Patrzy zmruonymi oczami spod na wp przymknitych powiek nie w soczewk, lecz gdzie daleko, przed siebie. Dziewczynka, ktr spotkaa nad basenem kpieliska Szikszaych, miaa w przyszoci do spenienia wielkie zadanie: musiaa nauczy Lenke Jablonczay mia si bez opamitania i cieszy si yciem. I to jej si udao. Na sporzdzonym w drukarni pana Kutasiego ozdobnym dyplomie (wizerunek mczyzny w pasiastych spodniach skaczcego gow w d i kpicego sobie z wszelkich praw fizyki cyklistwka nie spada z gowy skaczcego! - oraz dwch potnych w zadach kobiet w prkowanych, mocno zesznurowanych stanikach i kokieteryjnych pantalonach czcych si powyej kolan z poczochami, rwnie szykujcych si do skoku) instytutu pywackiego Gyuli Szikszayego opatrzonym pieczci (obejmuj j cztery niewidoczne z przodu syreny o zawizanych na wze ogonach) waciciel kpieliska Gyula Szikszay i kierownik Jablonczay zawiadczyli swymi podpisami, e uczennica ich instytutu panna Bella Bartok w dniu 25 lipca 1898 roku zdaa egzamin pywacki. Z Bell Bartok po raz drugi spotkaa si moja matka w zupenie innych okolicznociach, a mianowicie w budynku klasztornym przy ulicy witej Anny podczas sprawdzania listy uczennic, w obecnoci wielebnej przeoryszy Marii Margit Still- mungus i damy klasowej Marii Charitas. Mojej matce na otwarcie roku szkolnego nie towarzyszy nikt z rodziny, odprowadzili j tylko ciotka Klri i pies Bobi, kroczc po jej obydwu stronach, i zostawili j przed bram klasztorn z tym. e jak powiedziaa babka, odtd ma sama

chodzi do szkoy i wraca do domu. Na pocztku Lenke Jablonczay tylko przygldaa si innym dziewczynkom i prbowaa zestawi w maym zeszyciku list koleanek: Balogh, Balogh, Bartk, Bir, Bruckner, Fbi&n, Fidrus, Hadhzy... byo ich dwadziecia jeden. Kiedy przy wyczytywaniu nazwisk dziewczta wstaway i kaniay si, kilka razy miaa wraenie, e gdzie ju je widziaa, moe na ulicy albo w kociele. Pierwszego dnia czua si osamotniona i odizolowana; dziewczynki przyszy do instytutu ze szkoy katolickiej, rozstay si zaledwie na dwa letnie miesice wakacji; moja matka, ktra przysza tu z instytutu Dcziego, nie znaa adnej z nich, sama te ruszya w drog powrotn. Bell Bartk poznaa w chwili, kiedy przekraczay bram. Jak tamtego letniego popoudnia przy basenie w kpielisku Margit", tak i teraz czekali na uczennic seminarium nauczycielskiego brodaty mczyzna, dwie umiechnite panie, starsza i modsza, oraz pikna, wysmuka panna i chopiec o rozemianych oczach. Bella Bartk wzia pod rce obie siostry i nie zamykay si jej usta, kiedy opowiadaa, co wydarzyo si w szkole; za ni wysypay si inne dziewczta, tylko Lenke Jablonczay sza sama. Przed kocioem Bartkowie przystanli, potem przeszli jezdni, a kilka dziewczynek widzc, e Bella Bartk idzie prosi Boga o pomoc na drodze, ktr wybraa, poszo w lad za ni. Moja matka rwnie; po raz pierwszy wesza do kocioa z wasnej woli. Opucia go wczeniej ni inne. W domu kupcwna kazaa sobie pokaza list koleanek, podaa jej wic zabazgran kartk. Bella Bartk - rzeka kupcwna. - To na pewno najmodsza crka Agostona Bartoka. Bardzo porzdna rodzina, Bartkowa bywa na wszystkich zebraniach stowarzyszenia kobiet." U Bartokw zapewne ten dzie musia mie podobny przebieg i pani Bartkowa tak samo musiaa zwrci uwag na nazwisko Jablonczay. Znaam osobicie Agostonow Bartk, z domu Bert Tomanczy. Z niedowierzaniem patrzyam na ni jako dziecko, a przecie ja przywykam do rusaek. Ale moja matka bya rusak innego rodzaju, nie agodn, nierealn istot, ktra unosi si wrd kwiatw, moja matka bya olbrzymk, jeli zaczarowanym ptakiem - to orem, jeli duszkiem - to wyrywajcym drzewa i siejcym wiatr, zdolnym porusza gry Puckiem i Arielem. Berta Tomanczy za bya cakiem jednoznaczna,

promienioway z niej tylko dobro i rwnomierna, spokojna mio. Kiedy powiedziaa swojej crce Belli, e byaby zadowolona, gdyby zaprosia do nich wnuczk znanej z dobroczynnoci Jablonczayowej, nie przeczuwaa, co robi. Dziaaa tylko zgodnie z zasadami swojego ycia, a poniewa wszystko, co ze, byo jej dalekie, zatykaa uszy, gdy plotkowano w jej obecnoci, i gniewaa si, gdy kto mwi o delikatnych sprawach jakiej rodziny, wic jeli nawet syszaa co na temat osobliwego ycia Juniora lub dotaro do niej co w zwizku z Emm Gacsary, nie liczyo si to wobec faktu, e dziewczynka wychowuje si w domu Kalmnowej Jablonczay, a co za tym idzie, stanowi odpowiednie towarzystwo dla jej crki. Kiedy otworzy si przed Lenke Jablonczay dom przy ulicy Nyomtat, pized ironicznie umiechnit, milczc i zdyscyplinowan czternastolatk otworzyy si z trzaskiem podwoje Zotej Krainy" z bajki Wujka Forg i zaczo si dla niej to, co zabrano jej na ulicy Kismester: dziecistwo. W owej Zotej Krainie" yo wiele osb, babka, rodzice, troje rodzestwa Belli - Ilona, ktra mieszkaa tam ju razem z mem, uczca si malarstwa Margit, przyszy prawnik, na razie gimnazjalista Ferenc - i sama Bella. W tym domu czsto bywaj ludzie, a same dzieci, odkd nauczyy si pisa, prowadz ksig goci i ksig pamitkow, w ktrej wpisuj si i rysuj przybysze, prowadz dzienniki, improwizuj wiersze, muzykuj, maluj. Tu wszyscy systematycznie czytaj literatur pikn, prenumeruje si nie tylko dzienniki polityczne, ale take dziecinne pisemko Wujka Forg, Kis Lap", Agostonowa Bartk chowa kady kawaek papieru, na ktrym widnieje lad rki ktregokolwiek z dzieci, i w ten sposb dziki crkom Belli mogam zobaczy pierwsze karty pocztowe pisane przez maych Bartkw, wiadczce o niezwykym talencie Margit portrety krewnych i znajomych i przeznaczony dla Wujka Forg opis wczesnego Debreczyna, po ktrego ulicach chodzia jako dziecko moja matka. Na terenie rwninnym, gdzie wystpuje fatamorgana, wrd zocistych anw ley Debreczyn, kochane miasto, w ktrym mieszkamy - pisze Margit Bartk. - To ju trzy lata miny, jak poegnawszy grzysty i skalisty Munkacz*

przyjechalimy tu, na Wielk Nizin, gdzie sercc cignie kadego Wgra. Od tej pory chodz tutaj do szkoy, oddycham dcbreczyskim powietrzem i staam si ju prawdziw debreczyniank. Zapoznawszy si z tutejszymi warunkami, z radoci korzystam z okazji, eby porozmawia o tym wszystkim z Wujkiem Forg. Chciaabym zwaszcza napisa o miejscu, w ktrym mieszkamy, o adnym, przestronnym domu i ogrodzie, gdzie tak dobrze si czuj. Gdy wracam ze szkoy do domu, id do altany, ktra znajduje si na skraj u ogrodu, obok niej rosn dwa oplecione bluszczem boodrzewy, w cieniu ktrych zwykam przesiadywa z modszym rodzestwem uczc si lub czytajc Kis Lap". Nie opodal naszego domu rozciga si ogrd Csokonaiego z jego pomnikiem, a zaraz za nim wielki koci kalwiski z dzwonem Rakoczego, to wanie tu w 1849 roku proklamowano wolno Wgier. Za kocioem znajduje si potny gmach synnego Kolegium i Instytut Rolniczy. Od stacji a do Wielkiego Lasu kursuje kolejka wskotorowa, po jej lewej stronie znajduje si kpielisko Szikszayego' Margit". bdce ozdob Debreczyna, sam Wielki Las z pawilonem Do- bosa, licznymi domkami letniskowymi i basenami jest naprawd piknym i przyjemnym miejscem wycieczkowym. Jest bardzo rozlegy. Wrd ciekawostek miasta poczesne miejsce zajmuje teatr zimowy, dalej paac Kasyna na gwnej ulicy i szkoa realna przy ulicy Hatvan. Debreczyn nazywaj te kalwiskim Rzymem i ta nazwa pasuje do miasta. Mieszkaj tu jednak rwnie katolicy w liczbie okoo dziesiciu tysicy, a gow ich kocioa jest przybyy tu niedawno wielebny Nndor Wolafka, przedmiot westchnie wszystkich uczennic, jego wspaniae kazania cigaj do kocioa prawdziwe tumy. Bardziej znane wyroby przemysowe Debreczyna to: miodowniki, obarzanki debreczyskie, mydo, znakomity biay chleb, sonina, kiebasa, fajki gliniane itp. Dugo mogabym jeszcze papla o naszym drogim Debreczynie, przecie to takie kochane, pikne i czyste miasto." Opis Margit Bartk jest nie tylko dokadny, ale wymienia rwnie te punkty miasta, ktre w przyszoci odegraj pewn rol w yciu Lenke Jablonczay. Przed paacem Kasyna bd czatowa na ni Otth i Majthnyi, przestanie tam bywa Jzsef /. powodu swej siostry Ninon, w pawilonie Dobosa urzdzi

kiedy bufet jej pierwszy m i zatrzyma si tam na szklank piwa jej drugi m, Elek Szab, ktrego dziadek jest nierozerwalnie zwizany z teatrem zimowym, szkol realn i ogrodem Csokonaiego. Wacicielem kpieliska Margit" jest szwagier ojca Lenke, a adny, przestronny dom", z ktrym Wujek Forg moe si zapozna z opisu malej Margit, stanie si take domem Lenke Jablonczay. O rozkad domu przy ulicy Kismester musiaam wypytywa krewnych. Ale opis domu Bartkw przy ulicy Nyomtat syszaam tyle razy, e zapamitaam go sobie na cae ycic i doskonale wiedziaam, e z bramy, z zamykanego korytarza wchodzio si najpierw do pokoju babki Belli, stamtd do bawialni, ktra czya si z salonem, a potem budynek zakrca i wchodzio si do jadalni, dalej do pokoju Agostona Bartoka, a na samym kocu do sypialni i krlestwa dzieci, e pomidzy boodrzewami rozpity by hamak i w ogrodzie bya te hutawka, i e Ilonka ze swoim mem Emilem dostali mieszkanie w lewym skrzydle domu zbudowanego w ksztacie litery U", naprzeciwko jadalni, pokoju pana domu, sypialni i pokoju dziecinnego. Zreszt nieco przebudowany widziaam ten dom na wasne oczy. Moja matka, po latach, w ktrych przeladowao j widmo rodzicw i inkwizycji, przestpiwszy prg tego domu, nagle z atmosfery tragedii przeniosa si w wiat obrazkw z kalkomanii, domowych antologii poezji i kolekcji ciekawych powiedzonek. Zdumiona przewracaa kartki oprawnego w zielononiebieski aksamit zbioru rodzinnych sentencji zatytuowanego Nie zapomnij!, w ktrym znajdoway si takie oto gbokie myli: Mona y bez mioci, ale nie bez wszelkiej nadziei." Serce jest gbsze od najgbszego morza." Ilonka graa za na fortepianie i piewaa wiersz Kalmana Kovacsiego: Nie wiem sam, dlaczego ci kocham, pikny, stawny Debre- czynie, moe dlatego gdy tu olnia mnie pierwsza mio lub trawy, drzewa, dzikie kwiaty, ptactwo Wielkiego Lasu, taczc) promie Hortobagy." Margit niemal zawsze miaa w rce szkicownik i rysowaa, wychowawca przepytywa Feriego i chopiec po kadym bezbdnie rozwizanym zadaniu bieg do pokoju babci po akocie. Tego tygodnia, kiedy moja matka wesza do domu Bartkw po raz pierwszy, wedug zapiskw Belli odwiedziy ich jeszcze nastpujce osoby: przyjaciele

Ferenca, modzi mczyni: Zoltan Fekete, Lrnt Basa, Elemer Bachumek, Gyula Paraszkai, wielmone panie: G- borowa Basa, pani Ericzowa, Ignacowa Bachumek, wielmoni panowie: Gabor Basa, Erno Ericz, Ignac Bachumek. Rodzina zasuchana bya w dziecinn powie pod tytuem Droga do Zotej Krainy, ktr gono czytaa pani Agostonowa Bartko- wa. Moja matka tylko patrzya. W pokoju by te ojciec, taki ojciec, ktrego wszyscy kochaj, ktry nie ma brudnych spraw i chroni, jednoczy ten may wiat, gdzie jednak - od razu to wyczua mimo caej radoci panuje jaki nieodczny, agodny smutek. (Margit, bardzo utalentowana wychowanka szkoy malarskiej w Nagybanya, wystawiajca swe obrazy w Salonie Narodowym, umrze modo, zadajc rodzinie nie gojc si ran, i wszyscy - nawet ona sama -zdaj sobie spraw, e nie bdzie dugo ya.) W tym domu rodzi si te poezja, Margit nie tylko maluje, umie te pisa wiersze, a i Bella ma doskonay styl, Ferenc jest zdolny i pracowity, Ilonce nie wystarcza wasny dom, przybiega do matki, pomaga jej w pracy, Agoston Bartok spdza z rodzin kad woln chwil, uczy, kieruje, czuwa, sama za Berta Tomanczy jednoczy rodzin i strzee tego raju Bartkw. Moja kochana Bello - pisze m Belli Bartk, Antal Tichy 2 maja 1916 roku z frontu, skadajc teciom yczenia w rocznic ich lubu - mio pomyle, e Twoi kochani rodzice przyjli mnie niczym rodzonego syna, nauczyem si ich kocha i szanowa, bo s tak dobrzy, tak czyci, tak uczciwi." Sze tygodni pniej Antal Tichy pisze: Tylko moje myli byy dzi inne ni zazwyczaj. Bardziej intensywnie myl o was. Wyobraziem sobie rodzinny obiad u Tatusiw i czuem te ich mio. Nigdy w yciu nie widziaem pikniejszego, serdeczniejszego ycia rodzinnego." Lenke Jablonczay sucha bajki Wujka Forg, nie na darmo uczya j Melinda, siedzi wyprostowana jak trzcina, adnie je, gdy j czstuj, i sucha, bajki o tym, jak rodzice, ktrzy znaleli si w ndzy, porzucaj swoje dzieci, aby dotrze do Zotej Krainy, jak wzywaj potem do siebie synw i crki, z jakim trudem docieraj do nich najmodsze dzieci, wrd przygd i niebezpieczestw, staych napaci czarnych gnomw, ktre moe pokona tylko jedno: dotknicie kapeluszem, na

ktrym matka naszya niegdy wstk, bo przedmiot przechowujcy dotyk kochajcej rki matczynej jest silniejszy ni wszystkie ze moce. Moja matka pomylaa, e w takim razie ona nigdy nie doszaby do Zotej Krainy, przecie nie ma nawet jednej sukienki, nawet jednej rzeczy, ktrej dotknaby kochajca do matczyna, i zapewne przez cae ycie przejdzie samotnie, bez opieki, bo kt mgby jej pomc? Przyja Lenke Jablonczay i Belli Bartk przetrwaa do mierci bez jednej ktni, bez jednego dysonansu i byo to tym pikniejsze, e ich sympatia nie opieraa si na wzajemnym podobiestwie, raczej na' tym, co je od siebie rnio. Bella gboko wierzya, moja matka bya ateistk, Bella akceptowaa wyszo mczyzn, moja matka pogardzaa samcami, wymiewaa si z nich, Bella w gbi serca bya rojalistk, moja matka ju nawet nie republikank, ale rewolucjonistk, niemal anar- chistk. W obronie Belli stanaby caa rodzina, moja matka bya bezbronna, Bella uczya dzieci posuszestwa, moja matka buntu, Bella bya bogata, nawet w najgorszym okresie swego ycia bardzo zamona w porwnaniu z moj matk, Lenke Jablonczay niemal do staroci walczya z kopotami finansowymi, ktre skoczyy si dopiero wraz z przemian w moim yciu. Bella bya agodna, moja matka tylko uprzejma, Bella przestrzegaa regu savoir-vi.vre'u, moja matka nie uznawaa konwenansw, Bella waciwie osigna wszystkie swoje cele, moja matka adnego. Bella przed mierci przyja ostatnie namaszczenie, moja matka po kilkakrotnej zmianie wyznania nie troszczya si na ou mierci o tamten wiat, miaa si do nas na wp przymknitymi oczami ze zdjcia sporzdzonego, gdy miaa czternacie lat, w tak charakterystyczny sposb przypominajcego twarz konajcej i dawaa nam do zrozumienia, e nic waciwie o niej nie wiedzielimy, bo ona bya sam tajemnic. Obie przyjaciki tak zabawnie rniy si od siebie, e jedna dla drugiej stanowia wieczne rdo radoci, a Zota Kraina" domu Bartokw, modo i wsplne wspomnienia byy dla nich obu tymi studniami, nad ktrymi pochylay si, aby czerpa, jedna, by znie wyboje losu, druga, by nawet bez uwiconego dotykiem matczynej rki kapelusza pokona odmty swego ycia.

Lenke Jablonczay nauczya Bcll Bartk dziwi si, Bella Bartk nauczya Lenke Jablonczay miechu. Gdy w grudniu 1898 roku, w roku wybuchu powstania Bokserw, wydaje ostatnie tchnienie i umiera w Fiizesgyarmat osiemdziesicioletnia babka Emmy Gacsry, Rakhel Bdnyay, Lenke Jablonczay zdobywa nie tylko wiern przyjacik, dziki ktrej znajduje u Bartkw prawdziwy dom, lecz poznaje take kogo, kto wywrze ogromny wpyw na jej ycic: matk przeoon, Mari Margit Stillmungus. Stoi tu naprzeciw mnie niezapomniana posta wielce szanowanej i bardzo kochanej matki przeoonej, siostry Margit - deklamuje w 1942 roku Bella Bartk na czterdziestym spotkaniu absolwentek Instytutu Svetits - widz jej wysmuk, prost sylwetk, splecione nad sznurem habitu donie w czarnych rkawiczkach, patrzy na nas pogodnie dobrotliwymi oczami zza lnicych okularw, spjrzcie na ni i wy! I suchajcie, bo przecie ona do was mwi. Moemy zaczyna, meine Siisse! - zwraca si do ktrej z nas. Nigdy nie zapominajmy dobrych, mdrych nauk, ktre pomogy nam pokona wiele trudnoci w yciu, wspominajmy j z mioci!" Maria Margit Stillmungus w roku, kiedy Lenke Jablonczay pojawia si w szkole, skoczya wanie czterdzieci jeden lat. Nie wida tego po niej, twarz ma gadk, a w mdrym spojrzeniu nie ma zakonnej pokory: zza okularw - robicych wraenie rekwizytu niezbdnego dla jej rangi, czego wyrniajcego j spord innych zakonnic - patrz dumne oczy. Uczy metodologii i historii stosujc niezwyke metody. (W czasach kiedy sama byam nauczycielk, niejednokrotnie przypominaam sobie, co opowiadaa mi o nich matka, i stosowaam je z lepszymi wynikami ni zasady metodyki praktycznego nauczania, ktre wpoili mi profesorowie Studium Nauczycielskiego Uniwersytetu Debrcczyskiego.) Stillmungus nie jest adna, Maria Charitas, nauczycielka matematyki i przyrody, jest od niej stokro adniejsza, waciwie jest olniewajco pikna, tak pikna, e mona si w niej zakocha, ponadto ponic niczym krzak Mojeszowy, plonie wiar, wszystkie dziewczta podko- chuj si w niej skrycie, z wyjtkiem mojej matki, ktrej dziewczce, bezpaskie uczucia sprowadzi wkrtce na normalne tory bardzo realna mio. Maria Alexia nie jest ani adna.

cmi iu< uia, a ubs.y w^gmi Miicgo i gcugriiiii, w mani isonic nawcl Bella Bartk nie powiedziaaby, c interesujco prowadzi wypady, Maria Bona jest dobrotliwie nudna, jak jej imi. Aloysia, nauczycielka kaligrafii, jest malutka jak oliwka i twarz te ma jak oliwka, jadowita jest ta mala zakonnica, stale rozdraniona. Siostra Alfreda, nauczycielka gimnastyki, wiczy hu/arki zc Svetits" ubrane w nieprawdopodobnie fantazyjne pelerynki, a pan profesor Husz, jedyny mczyzna, nauczyciel muzyki i piewu, z filozoficznym spokojem powciga mode, bujne temperamenty. Dyrektorem tego ciaa pedagogicznego jest Nndor Wolafka. Jeli ktra z wychowanek nie jest wanie zakochana w Marii Charitas, kocha si w nim, wielebny ksidz jest mczyzn o pocigajcej powierzchownoci, odnosi sukcesy w yciu publicznym, kocielnym i prywatnym. Wymaga surowego porzdku i Stillmungus przestrzega tego. Spord wielebnych sistr adna nic jest zakonnic szablonow ani postaci z pism satyrycznych, kada ma wasne przyjemne lub przykre cechy. Ale indywidualnoci wrd nich jest tylko siostra Margit. Ja te znaam Stillmungus. Znaam zapewne, a dokadniej mwic, widywaam take inne, ktre jeszcze yy i pracoway w czasach mojego dziecistwa w Instytucie Svetits, musiaam je widywa, przecie mieszkalimy w domu ssiadujcym z klasztorem. (Moja matka zawsze staraa si mieszka w takich miejscach, eby ulica w jaki sposb wizaa si z. ktrym z etapw jej wczeniejszego ycia. Aby pozosta blisko domu przy ulicy Kismester i Marii Rickl, w czasie pierwszego maestwa wynaja mieszkanie na Fuvszkert, aby przypomina sobie pani Ps i ma Lenke, ktra z nutami pod pach i towarzyszcym jej wszdzie psem Bobim biegnie na lekcje muzyki; ycie z drugim mem zacza przy ulicy Domb, niedaleko dawnego pokoju pani Psowej, a kiedy mieszkanie okazao si nieodpowiednie, przeprowadzia si na ulic witej Anny, do domu tu przy klasztorze, i opierajc okcie na dzielcym obie posesje niskim murze przygldaa si tsknym wzrokiem spacerujcym zakonnicom. Std, kiedy podrosam i musiaa zatroszczy si, abym miaa wasny pokj, przenielimy si na ulic Hunyadiego; kiedy z plebanii przy kociele witej Anny braam metryki narodzin

i zgonw Jablonczaych, po prostu mnie zatkao: przy ulicy Hunyadiego pod dwudziestym czwartym mieszkali po sprzedaniu kpieliska Szikszayowie; gdy otwieralimy bram, moja matka zapewne syszaa gboki miech wuja Gyuli. Potem, podczas amerykaskiego nalotu dywanowego, ulica Hunyadiego znikna z powierzchni ziemi, a moja matka wrcia w poblie pierwszej sceny swego ycia, w ssiedztwo dawnej ulicy Kismester, wtedy ju Bethlena, znw na ulic Fiivszkert, tym razem ju z moim ojcem, i mieszkaa z nim o dwa domy bliej zauka Harmathy, ni w czasach gdy bya on Bli Majthnyie- go. Nie ulega wtpliwoci, e widziaam Aloysi i Alfred, e mi je pokazywaa, tak jak im pokazywaa mnie, ale postacie przypominajce szereg pingwinw wydaway si identyczne oczom dziecka i zapamitaam tylko siostr Margit.) W dziesitym roku mojego ycia, w roku 1927, klasa mojej matki obchodzia dwudziestopiciolecie ukoczenia szkoy. Podczas dwudziestolecia te byam ju na wiecie, ale uwaali, e jestem za maa, by wzi udzia w uroczystoci, i dopiero majc dziesi lat po raz pierwszy przekroczyam progi klasztoru. Przekroczyam je niechtnie, ze zoci, byam zapiek kalwink, bigoteryjnie religijn, butnie dumn z tego, e ochrzczono mnie jako kalwink, byam surowa i zarazem nieznonie askawa, miaam za ze mojej matce, e jest innego wyznania ni ja i ojciec i wynosi pod niebiosa klasztor, w ktrym rzekomo spdzia najpikniejsze lata swego ycia, e chwali zakonnice, spacerujce co wieczr po ogrodzie. Pniej czsto rozmawiaymy o tym dniu, kiedy poznaam siostr Margit, moja matka aowaa, e nie zetkna nas ze sob wczeniej i e nie uprzedzia jej, jak naley ze mn postpowa. Spotkanie zaczo si naboestwem, bye uczennice i ich rodziny zebray si w kaplicy, a mnie to wszystko od razu si nie spodobao. W kociele unosiy si nie znane mi zapachy, widniay nie znane dekoracje, a poza tym troch si te baam. Cho mieszkalimy w ssiednim domu, nigdy nie byam tak blisko zakonnic, teraz koysay si i szeleciy wok mnie ich osobliwe stroje. Staam midzy matk a Bell, baam si otarza, ksidza i figur. Kiedy wszyscy uklkli, uklka te moja matka, i tylko ja pozostaam w pozycji stojcej. Maria Margit Stillmungus zaraz po wejciu do kaplicy stana za moj matk i kiedy

spostrzega, e nie klkam, przycisna mnie do ziemi. Wstaam, ale znw zmusia mnie, ebym uklka. Wtedy odwrciam si i z caej siy uderzyam j w rk. W tym momencie stara, wta zakonnica bya dla mnie ucielenieniem wojen Feligijnych, kim odpowiedzialnym osobicie za mojego przodka galernika, za gardowe sdy w Bratysawie i Eperjes*, za wszystkie kiedykolwiek zamknite kocioy mojego wyznania, za wszystkie upokorzenia, ktre musieli znosi protestanci. Moja matka zblada, Bella miaa min, jak gdyby chciaa si rozpaka, ale ja te si zlkam tego, co nastpi po mszy. Zdawaam sobie spraw, co zrobiam, a take dlaczego, i jeli nawet byam przekonana, e w domu potrafi jako wytumaczy, e w danym momencie nie byam sob, lecz galernikiem, ktry w kadej sytuacji broni swojej wiary, to jednak czuam, e to, co zrobiam, byo gupie, ta stara zakonnica nie moga przecie zajrze mi w serce, a ja w pierwszym porywie i histerycznym strachu przed tajemniczymi dwikami, zapachami i sowami zapomniaam o zasadach*, jakie wpajano mi w domu. Moim wychowaniem religijnym kierowa ojciec, innych rzeczy uczyli mnie oboje rodzice, moje maniery naprawd miay mao wsplnego ze wskazwkami Ry Kalocsy, ale nieraz mi tumaczono, e jeli nie potrafi zrozumie, i kto moe mie inne -- lub wyraane w innej formie -- zdanie o religii, powinnam wstpi do inkwizycji, co si za tyczy zachowania w obcym miejscu, to istniej pewne reguy, takie same jak ta, okrelajca, w cigu ilu dni naley rewizytowa odwiedzajcych nas po raz pierwszy goci. Po naboestwie przeorysza jako pierwsza opucia kaplic, moja matka natychmiast posza za ni, cho ta nie spojrzaa na adn z nas i nie daa jej adnego znaku. Widziaam Bell, jak lkliwie zerka w moj stron, i pomylaam, e teraz w duchu dzikuje Bogu, e nie urodzia takiego potwora jak ta biedna Lenke, i zobaczyam, e ona te idzie za moj matk, ktrej moe potrzebna bdzie pomoc, potem jednak zatrzymuje si. Bella bya uosobieniem taktu i wyczucie podszepno jej, e chyba lepiej zrobi, jeli nie bdzie nam towarzyszy. Szymy wic we trzy, Stillmungus, moja matka i ja, w stron pokoju przeoryszy. Zakonnica bya milczca, moja matka te milczaa

i czuam, e jeli si zaraz co nie stanie, zaczn krzycze. Przeraaa mnie klauzura, tam te stay figury w czerwonych i niebieskich szatach, a ja jako dziecko panicznie baam si wszelkich posgw. Kiedy doszymy do pokoju przeoryszy, zakonnica odezwaa si wreszcie i z tego, co mwia, miaam okazj pozna t osobliw istot, o ktrej tak czsto opowiadaa mi matka. Bo zakonnica nie mwia do mnie i nie na mnie si gniewaa, lecz na ni: Powinna si wstydzi, Lenke - zacza. - Dlaczego nigdy mi nie mwia, e twoja crka nie jest katoliczk? Bo chyba nie jest, prawda? Cztery lata byam twoj wychowawczyni i tak tnao mnie znasz? Co sobie teraz o mnie myli to biedne dziecko? I co myli o zakonie? Cae ycie bdzie przeze mnie zagniewana na Koci." Moja matka ukrya twarz na jej ramieniu w fadach habitu. Nie przymilaj si, nie gniewam si na ciebie - rzeka Maria Margit Stillmungus. - Wystarczajco sama siebie karzesz, Lenke. Wci szukasz i szukasz, a jednak nie znajdujesz, bo szukasz w zym miejscu. Podnie gow i pu mnie do dziecka." Bya wysoka, chuda, a ja mniejsza od innych dzieci w moim wieku. Kiedy patrzyam jej w oczy, bo mnie do tego zmusia, miaam wraenie, e widz krlow, nie zakonnic. Potem nagle przestaa by taka wielka, bo przykucna i z promiennym umiechem obja mnie ramieniem. Ledwo miaam oddycha w jej bliskoci, dygotaam jak dzikie zwierz w obecnoci pogromcy. Jeste bardzo niegrzeczn dziewczynk, jednak sprawia mi rado -- powiedziaa - bo ty przynajmniej w co wierzysz." Podniosa si, wycigna szuflad biurka, wyja z niej obrazek przedstawiajcy maego Jezuska. Spojrzaa na mnie zamylona, moe zastanawiajc si, jaki spotka go los, kiedy dostanie si w rce miniaturowego Cromwella, potem jednak postanowia mi go podarowa. Na obrazku w kusej koszulce sta may Jezus, mia krtkie, ciemne wosy, i rozpociera rczki. Pro o wybaczenie!" - szepna moja matka i cho zawsze miewaam z tym kopoty, tym razem byam skonna przeprosi zakonnic, tylko e do tego nic doszo. Maria Margit Stillmungus, ktra, co teraz wiem, bya wikszym pedagogiem, ni mylaa moja matka, pooya such do na moich wargach. To ona odezwaa si do mnie: Wybacz mi, e ci niepokoiam. Zawsze bd obroczyni swojej wiary." Rozpakaam si ze wstydu, a ona przytulia mnie do siebie

i jak dawniej tylokrotnie moj matk, teraz uspokajaa mnie, a ja, przytulona, nie zwaaam nawet na to, e moja twarz napotyka na rne kocielne rekwizyty. Jej promieniujca dziwnym urokiem posta oddziaywaa na mnie nawet po jej mierci. ya jeszcze przez trzy lata od naszego pierwszego spotkania i trzeba byo kataklizmu wojny wiatowej, naszego mieszkania z wyrwanymi przez-pobliski wybuch drzwiami, przez ktre przewijali si obcy ludzie, aby zgin z mojego pokoju otrzymany od niej obrazek z Jezuskiem. Pierwsza, utykajca rozmowa we wrzeniu 1898 w pokoju przeoryszy klasztoru przy ulicy witej Anny, dokd Maria Margit Stillmungus wezwaa czternastoletni Lenke Jablonczay, aby j pozna (wzywaa wszystkie uczennice i przyjmowaa je wedug alfabetu), wywara decydujcy wpyw na ycie ich obydwu. Nie mogo si zdarzy szczliwsze spotkanie: zakonnica wrd licznych rozemianych, skromnych, zakopotanych lub umiechajcych si w poczuciu absolutnego bezpieczestwa twarzyczek dostrzega cakiem inn, przedwczenie dojrza, smutn twarz dziecic, ju zna skomplikowan sytuacj dziewczynki, wyrosej wrd cieni domu przy ulicy Kismester, ale dzi widzi j po raz pierwszy. Lenke Jablonczay, w ktrej sercu yje wprost niedorzeczna tsknota za matczyn mioci, spoglda w mdre oczy kobiety, ktra jest urodzon matk, cho nigdy nie zaznaa mioci mczyzny, jest matk w inny sposb ni Agostonowa Bartk, co innego wie i co innego te daje. Ma wielki dar, wyrniajcy j spord innych zakonnic: Stillmungus doskonale zna si na ludziach, potrafi te zaakceptowa to, co jest obce jej naturze, nie oburza jej nic, co ludzkie, a to, co ludzkie, interpretuje tak szeroko jak jej mistrz wity Augustyn. Jest wyksztacona, i to nie powierzchownie, jak czsto bywao w tym okresie z dziaaczkami zajmujcymi si szerzeniem owiaty wrd kobiet; z absolutn pewnoci porusza si w swojej dziedzinie wiedzy i ledzi jej najnowsze osignicia. Zna swoje wsptowarzyszki z klasztoru, zna sam siebie i pragnie take pozna wszystkie wychowanki. Od razu orientuje si, e z takim dzieckiem jak Lenke Jablonczay nie miaa jeszcze do czynienia. Lenke porusza si i mwi jak inne

W klasztorze szybko zwrcono uwag, e przeorysza lubi Lenke Jablonczay. Sympatia zakonnicy polegaa na tym, e dzieci, ktre otrzymay w domu staranne wychowanie, a jednak pod strojem szkolnym odziedziczonym po Melindzie kryje si pi ran Chrystusa. Prosz opowiedzie swj yciorys!" - poleca bledncej i czerwienicej si wychowance, ktra w zdenerwowaniu przechodzi wanie jeden z tak czstych atakw tachykardii, i przeorysza poznaje teraz odwrotn stron tego, co ju syszaa od Marii Rickl, wyglda to tak, jak gdyby kto za pomoc tych samych dekoracji cakiem inaczej urzdzi scen. Informacje mojej matki s pene oporw, luk, jednake mona ruszy ich ladem. Kupcwna podkrelaa za kadym razem, e jej nieszczliwy syn Klmn pad ofiar zbyt wczesnego, modzieczego, nieudanego maestwa, zapewne mwia o tym take podczas rozmowy w klasztorze. Lenke Jablonczay nie wspomina nawet o nieszczciu swego ojca, za to pojawiaj si w jej opowiadaniu dwie nieprawdopodobne postacie, ktre wprawdzie dawno ju nie yj, ale pami przyprawia im skrzyda: Senior i Blunierca. Prosz scharakteryzowa siebie! -- syszy Lenke Jablonczay i ogarnia j jeszcze wikszy strach. -- Prdko! Gdyby nie bya sob, lecz kim innym, w jaki sposb przedstawiaby mi siebie?" Jestem sierot" - mwi bez wahania Lenke Jablonczay, na co Maria Margit Stillmungus zwraca jej uwag, e po pierwsze, jest dzieckiem boym jak kady czowiek, a po drugie, nie ma powodu si uskara, bo wprawdzie rodzice rzeczywicie nie opiekuj si ni, ale dobra babka, ktr bogosawi w codziennych modlitwach za jej dobroczynn dziaalno w stowarzyszeniu kobiet wszyscy biedacy z miasta, i pozostali czonkowie rodziny Jablonczaych nie zostawili jej bez pomocy. Moja matka otrzymaa w kocu pozwolenie odejcia, ukonia si i posza ku drzwiom. Lenke!" - usyszaa ju niemal w progu i odwrcia si przestraszona. Zakonnica staa kryjc donie w rkawach habitu, w szkach okularw w zotej oprawce, ktre sprawiay wraenie rekwizytu, poyskiwao wrzeniowe soce. Tu nie bdziesz sierot, przyrzekam ci!" - powiedziaa Maria Margit Stillmungus i daa jej znak, e moe odej.

wymagaa od mojej matki trzykrotnie wicej ni od innych wychowanek, zlecaa jej osobne zadania, dawaa ksiki, o ktrych tre j wypytywaa, i niemal cakowicie odsuna j od rodowiska domowego. Moja matka, gdy akurat nie graa w szkole muzycznej lub nie siedziaa u Bartkw, spdzaa czas w klasztorze i przewanie wanie tam wiczya na fortepianie. ycie religijne wychowanek instytutu okrelay surowe reguy, nie byo dnia, aby ktra nie spdzia duszego czasu w kaplicy, do cotygodniowej spowiedzi i komunii wychowanki szy klasami. Mojej matki, ktra bya kalwink, oczywicie to nie dotyczyo, przeorysza wzywaa j wtedy do swojego pokoju i rozmawiay. Zakonnica nie urzdzaa Lenke Jablonczay osobnych, jednoosobowych rekolekcji, mwiy o najrniejszych sprawach, pewnego razu polecia jej przyprowadzi do szkoy Bobiego, niekiedy kazaa jej gra, wypytywaa, na czym upyn jej tydzie, prosia, aby dziewczynka opisaa dokadnie kpielisko Szikszaych i co si tam robi, w zamian za to opowiadaa o zakonach zagranicznych i o Rzymie. Dopki Lenke Jablonczay chodzia do szkoy Dcziego, bya uczennic ocenian odpowiednio do swoich zdolnoci, kady z nauczycieli wiedzia, jakie rodzina ma wobec niej plany, i cho robili wszystko, aby ta wychowanka, majca tak mao wsplnego z wiar otrzyman na chrzcie, pokochaa wiar Kalwina, nie mogli tego osign przy pomocy samych psalmw i Biblii. Pierwsze przeycia religijne dziecka tak silnie wizay si z Kocioem katolickim, e wszelkie starania musiay zakoczy si niepowodzeniem. Nie karano jej wprawdzie za to, ale cakiem zrozumiae, e nie bya ulubienic Dcziego. Kiedy natomiast znalazasi w klasztorze, ju po upywie paru miesicy stao si oczywiste, e kalwinka Lenke Jablonczay cieszy si szczeglnymi wzgldami przeoryszy, jest jedn z najlepszych uczennic, a ponadto stanowi dla Kocioa wan dusz do zdobycia, czekaj j wic szczliwe i bezchmurne lata, zanim dojdzie do wieku, kiedy prawo pozwoli jej przej na ono Kocioa katolickiego. Charitas, pikna Charitas, ktra w habicie zakonnym przypominaa smuky pomie, jako pierwsza zbliya si do mojej matki i ju to samo. w sobie byo wydarzeniem zadziwiajcym, bo Charitas uwielbiana przez wychowanki krya si przed ich natrtnym uczuciem. Charitas nie miaa nienormalnych

skonnoci, o ile potrafi zrekonstruowa sowa mojej matki, zakonnicy zupenie wystarczaa do szczcia myl, e traci sw niepowtarzaln urod dla Chrystusa, i nie zwracaa najmniejszej uwagi na uczucia dziewczt. Charitas, kiedy zrozumiaa zamiary Stillmungus, sama te dosza do wniosku, e trzeba tej maej Jablonczay co ofiarowa, i chciaa si z ni podzieli tym, co byo dla niej najdrosze: wiar. Moja matka w pitnastym roku ycia rozkwita w bliskoci Bartkw i Stillmungus, jej twarz stracia kwany wyraz, a rysy, dugie nogi, smuke jak kwiat, pozbawione skonnoci do tycia ciao zapowiaday, e wyronie na wyjtkow pikno. Niemal we wszystkich listach kondolencyjnych, ktre dostaam wiele dziesitkw lat pniej, po jej mierci, powtarzaj si sowa: Nigdy nie widziaam podobnie piknej istoty." Charitas, sama te pikna, ofiarowaa mojej matce Chrystusa i mistyczny zwizek midzy zakonnic a Bogiem. Moja matka opowiadaa mi, e nie rozumiaa ani sowa z tego wszystkiego, co szeptaa jej Charitas, ale zachwycao j, e wszystkie koleanki zazdroszcz jej sympatii zakonnicy. Panu profesorowi Huszowi nie trzeba byo specjalnie poleca mojej matki, zdumia si ju na pierwszej lekcji: spod palcw uczennicy z rozstrojonego fortepianu popyny filuterne dwiki rokujce wielki talent, przysz wielk pianistk. Moja matka graa z nut albo improwizowaa, wrd witych murw rozbrzmiewaa miaa melodia, klasycy w interpretacji Lenke Jablonczay opowiadali to wszystko, co wiedzieli o wiecie i o sobie samych. Ale zaledwie pan profesor Husz zamyka za sob drzwi, kadziono przed ni nuty i rozemiana Lenke Jablonczay bawia klas Gejsz lub ari San-Toy. Gdy kto zaglda do sali, melodia od razu przechodzia w Ave Maria. Wanie przez te dawne lekcje muzyki moja matka tak bardzo lubia operetk Nitouche. Maria Alexia bya zdania, e zdolno formuowania Lenke Jablonczay znacznie przekracza poziom szkolny, jej wypracowania s poetyckie, niecodzienne, skonstruowane cakiem inaczej ni prace pozostaych uczennic i - co nie zwyko i w parze z zainteresowaniami literackimi ma te niezwykle zdolnoci do gramatyki. Maria Renata troch krci gow, bo wprawdzie niemiecki idzie dziewczynce wcale niele, ale jej

wymowa jest wrcz okropna, Maria Renata przyjechaa tu z Austrii i a syczy przy mikko wymawianych swkach, cho nigdy nie jest tak za jak Maria Aloysia, najbardziej poiywcza spord zakonnic. Aloysia uczy kaligrafii i jak maa rozdraniona kwoka jazgocze na konferencjach zakonnic: wiadomo, e uczennice s skonne do miechu, ale Lenke Jablonczay jak ju zacznie, nie moe si pohamowa. Ona przyjmuje polecenie wielebnej matki przeoonej, aby pozwoli Lenke Jablonczay na wesoo, ale ta dziewczyna mieje si tak czsto, e to ju zagraa oglnej dyscyplinie. Wic niech si mieje" - mwi zimno Stillmungus, i Aloysia w czterdziestolecie ukoczenia przez moj matk szkoy wyznaa, e czasami nieomal szlag j trafia, gdy musiaa znosi jej chichoty. Wielebna siostro powiedziaa Bella, ktra po czterdziestu latach przysza do dawnej ukochanej szkoy, tak samo posuszna i skora do wykonywania polece I siostro Aloysio, przecie ta biedna Lenke musiaa si mia. Zawsze co si dziao na ulicy, i to prawie zawsze wanie na lekcjach siostry. Niestety, przewanie o tej porze maszerowao wojsko." Bella Bartk w-1901 roku pisze do swojej starszej siostry: ...Pierwszego padziernika mamy egzamin z teorii muzyki. Jutro pierwsza lekcja fortepianu. W sobot wrcio do domu pidziesiciu szeciu oficerw, rezerwici i ochotnicy; szeregowcy i oficerowie przy akompaniamencie orkiestry wojskowej maszerowali w poniedziaek od jedenastej do dwunastej ulic witej Anny. Wanie siostra Aloysia miaa lekcj kaligrafii, a w naszych awkach oczywicie zaczo si poruszenie. Hon- wedzi wracaj dwudziestego i tego samego dnia wyjedaj kadeci." W cigu czterech lat, 1898-1902, ktre moja matka spdzia jako wychowanka studium pedagogicznego Instytutu Svetits, Francja zajmuje Sudan, ksi orleaski przy pomocy Ligi Patriotw chce restytuowa monarchi, anarchista Bresci zabija krla woskiego, Kitchener puszcza z dymem folwarki i magazyny walczcych Burw i wysya ich ony i crki do obozw zagady, szaleje powstanie Bokserw, Rosja najeda Manduri, buduje si lini kolejow do Port Arthur, ku

zaskoczeniu Leona XIII senat francuski da przedoenia statutw stowarzysze zakonnych, chcc pozna ich czonkw oraz ich dochody, na Wgrzech strajki niwiarzy sprawiaj, e konieczna staje si interwencja rzdu i zbrojnych formacji wadz bezpieczestwa publicznego, na drog nowej literatury wstpuj byy wychowanek cystersw nazwiskiem Babits*, syn** Arpada Kosztolnyiego zSzabadki*** i Ady****; wielbiciele teatru w Europie dyskutuj, czy M idealny Wilde'a jest naprawd' tak idealny, i mwi o zaskakujcej Profesji pani Warren; Conrad napisa ju Lorda Jima i Murzyna z zaogi Narcyza", czytelnicy nie bawi si ju fantastyczn literatur Verne'a przedkadajc nad ni bardziej cierpk i realistyczn proz Wellsa, wiatowy rozgos zyskaa ju nie tylko Hanusia Hauptmanna, lecz take Wonica Henszel, a bibliofile od dawna znaj Pogldy ksidza Hieronima Coignarda France'a; w cigu tych czterech lat, kiedy yje jeszcze Ibsen i po Budowniczym Solnessie i Johnie Gabrielu Borkmanie koczy Gdy si zbudzimy spord zmarych, mody Tomasz Mann wydaje wspomnienie (ubeckiej ulicy Kismester - Buddenbroo- kw, a w szedziesit miesicy po Studien uber Hysterie ukazuje si take O marzeniu sennym Freuda, wielu Wgrw pamita jeszcze, jaki by pogrzeb Jnosa Aranya i a trzsie si od plotek wok drugiego maestwa Jkaia; Ferenc Mra***** zaczyna prac w Szegedi Napl", zostaje wydany Krl Midas Ambrusa, ukazuje si te jego Giorofl i Girofla oraz prawie nie znane w debreczyskim klasztorze Dziwne maestwo Mikszatha, pewien modzieniec nazwiskier Mricz****** pracuje w redakcji Ojsag", a Magyar G-

niusz" drukuje wiersze Margit Kaffki (w roku kiedy Lenke Jablonczay i Stillmungus spotykaj si po raz pierwszy, Kaffka koczy wanie nauk w tym samym szatm&rskim klasztorze, w ktrym uczya si take kupcwna); w cigu tych czterech lat setki tysicy Wgrw wyruszaj do Ameryki, aby zarobi na ycie (wtedy to wanie kucharka Klri Szucs i pokojwka Agnes prosz o jeden dzie urlopu i dostaj go, aby. jeszcze raz ujrze emigrujcego brata), w Se- gesvrze* miay si odby obchody rocznicy mierci Petfiego, ale wikszo czonkw rzdu nie chcc zasmuca i tak ju skopotanego dobrego krla** doniosa organizatorom o swej chorobie (pisma satyryczne przedstawiaj okutanych szalami, skulonych w fotelach, tchrzliwych przedstawicieli wgierskiego ycia publicznego, ktrzy powanie zastanawiaj si nad sprowadzeniem chiskich kulisw, aby zastpili trudny w prowadzeniu i widocznie niezbyt przywizany do kraju proletariat rolny); w tym samym czasie niebezpiecznie rosn wsplne wydatki austriacko-wgierskie i po upadku rzdu Klmana Tiszy i Banffyego*** w coraz bardziej absurdalnym chaosie prbuje zaprowadzi porzdek Szell****, a w ciszy przed burz ukazuj si Gyurkovicswny Ferenca Herczega, rozwizujce miniaturowe problemy domowe genialnymi pomysami matrymonialnymi, koczy si jeden wiek i zaczyna drugi, a na rysunku w Borsszem Jank" klown o smutnej twarzy zaciga kurtyn na rok 1899, w ktrego ostatni noc, podczas gdy na Wgrzech rozbrzmiewaj wszystkie dzwony, w domu Szikszaych po wystawnej kolacji, ponczu i wreniu z wosku Lenke Jablonczay po raz pierwszy dostaje kieliszek szampana; cesarz Wilhelm nie podejrzewa nawet, e Bokserzy wkrtce zabij ambasadora niemieckiego i w nastpnych latach dalajlama bdzie wysya grzecznociowe upomin

ki ju nic cesarzowi chiskiemu, lecz carowi, przez te cztery lata Lenke Jablonczay uczy si wszystkiego, co przysza nauczycielka powinna wiedzie w zakresie przedmiotu i metodyki nauczania i z chwil przekroczenia progu przyklasztornej szkoy, dostosowuje si od razu do nowego ycia, ktre rni si zasadniczo od pierwszych dziesiciu lat spdzonych przy ulicy Kismester. Moja matka w cigu tych lat nie tylko wyrasta na olniewajc pikno, nie tylko zdobywa podwaliny swego wyksztacenia, lecz wyzwala si od przytaczajcego brzemienia wszelkich zahamowa i pierwszych straszliwych wspomnie. W tych latach wzrok Marii Rickl czsto zatrzymuje si na crce Juniora. e jest pikna jak nikt w rodzinie -- widzi sama, e jest niezwykle zdolna i powinna waciwie otrzyma wysze wyksztacenie - o tym informuje j Charitas, e jej miejsce jest w sali koncertowej -- dowiaduje si od nauczycieli szkoy muzycznej, ale waciwie to wszystko jest niewane. To, co budzi w kupcwnie tak burz uczu, do jakiej ju od dawna nie uwaaa si za zdoln, jest cakiem proste: w tej dziewczcej twarzy odnalaza na nowo rysy i niezapomniane spojrzenie modego Seniora. Teraz ju wymachuje chustk, kiedy wnuczka wyjeda - Agostonowa Bartk zawsze zabiera j ze sob na letnisko - a take Ilona, cho nie zapomniaa o jajkach, czsto j zaprasza, bo Lenke jest rwnie dowcipna jak jej ojciec i dziadek, w jej obecnoci oywia si nawet najnudniejsze towarzystwo, niezalenie od tego, czy gra na fortepianie, czy szczebiocze. Dziewczyna ma taki magnetyczny urok, e ludzie dla niej przyjmuj zaproszenia, wnuczka Jablonczaych jest rozrywana, chwal j, lubi, tak jak niegdy obmawiano i nie lubiano Emmy Gacsary. Podczas gdy Bella po Drodze do Zotej Krainy zbiera ju krajcar po krajcarze na zakup powieci dla dorastajcych panienek i kupuje ksik Idzie przez yto Helen Mathers, moja matka, zamiast interesowa si cigncymi ulic witej Anny modziecami, z emocj obserwuje malujc to w domu Bartkw, to w Nagybanya Margit Bartk. Margit to prawdziwa artystka - myli Lenke Jablonczay, podczas gdy pod jej palcami pacze, skary si, rozpacza, wydaje radosne; tony, wspomina, kci si lub zbytkuje fortepian, i zastanawia si, co by to byo, gdyby i ona moga zosta artystk: Maria Alexia zawsze podkrela jej atwo pisania, umie nie tylko opracowa

jaki temat literacki, ale take sama wymyla rne historie, w kocu tyle sobie przecie opowiadaa w dziecistwie w swej przeraajcej i gronej samotnoci. Powie Idzie przez yto napisaa kobieta, moe wic ona te mogaby zosta pisark, a jeli ju nie pisark, to choby pianistk. Agostonowa Bartk zapisuje Bell na kurs taca pana Alfldiego, nastpcy K&rolya Mullera. U Kirolya Mullera uczya si taczy starsza pani Majthnyi, matka pierwszego ma Lenke Jablonczay. Znalazam si w szkole profesora taca i etykiety, Kroya Mullera - pisze w pamitniku wdowa po Emilu Majthnyim, Jozefa Heinrich.-Pan Muller samowolnie nada sobie ten szumny tytu, bo, jak twierdz zoliwe jzyki, w modoci uczy si zawodu balwierza. Niezalenie od tego, jak byo, mog stwierdzi, e dobrze nauczy taczy swoich uczniw. Pniej zamieszka w Budapeszcie, gdzie spotka go zaszczyt uczenia taca ksiniczki Marii Valerii. Kurs skada si z dziewczt w mniej wicej tym samym wieku i gimnazjalistw z smej klasy, w ten to sposb przyjemne wizao si z poytecznym, odpowiednia dla siebie wiekiem modzie spdzaa naprawd pikne wieczory w owietlonym wiecami duym pokoju, zwanym sal. Tak jak wszystkie panienki ja rwnie miaam staego tancerza, ktry mn zajmowa si najwicej, mnie przynosi cukierki i tylko wtedy taczy z innymi dziewcztami, gdy moja matka radzia mi, abym odpocza, a gdy mg, odprowadza mnie nawet do domu. Szczliwy wiek dziecistwa, kiedy serce zadowala si jeszcze byle czym! Ostatniego wieczoru urzdzilimy bal skadkowy, kada rodzina przysaa tyle jedzenia i picia, e nawet po samych resztkach pan Muller cierpiaby cay tydzie na biegunk i przepicie. Byam w yciu na wielu balach, ale aden z nich nie zami wspomnienia tego skromnego wieczorku, ktry skoczy si o pnocy. Uczucia, czy to rado, czy smutek, nigdy nie ogarniaj czowieka tak bez reszty jak w dziecistwie; tak radonie stroiam si na ten bal w sukienk z rowego tarlata- nu, e gdyby nie przebrzmia ostatni czardasz^ a wraz z nim nie nastpi koniec owych rozkosznych szeciu tygodni, ten rozdzia mojego ycia skadaby si z samych szczliwych chwil." Kurs taca u nastpcy pana Mullera by dokadnie taki sam, nie zmieni si nawet materia sukienek na bal poegnalny.

moja matka te wspominaa mi o jakim tarlatanie i opowiadaa, e wpito w jej jasne loki narcyzy. Za przyzwoleniem Marii Margit Stillmungus pizyzwoitk Lenke bya pocztkowo matka Belli, panie gawdziy siedzc na krzesach ustawionych pod cianami sali balowej; kiedy w stowarzyszeniu kobiet kupcwna dowiaduje si, e jej wnuczka taczy jak motyl, pewnego razu zjawia si osobicie w czarnej sukni u pana Alfoldiego, i od tej pory stale towarzyszy dziewczynce. Senior to by upadek, Imre - przeklestwo, Junior - krwawica do mierci rana, Melinda-mdry, nieszczliwy je, Emma - haba, ale Lenke to sukces. Kiedy po pierwszym lubie moja matka wyjedaa z mem do Wenecji i na poegnanie pocaowaa babk, po twarzy Marii Rickl popyny zy. Nie chciaam ju nigdy nikogo kocha - powiedziaa kupcwna. - Zycie ju do ze mn igrao. Niech ci Bg ma w swej opiece, Lenke. Kocham ci!" Maria Rickl miaa powaanie, autorytet, ale prawdziwego sukcesu towarzyskiego nie odniosa nigdy. Dziewczyna, ktr wyrywaj sobie z rk na kursie taca pana Alfddiego, zdobya teraz ten sukces dla niej; nie majtek, lecz uroda i rozum day jej rang spoeczn. Kiedy Lenke znalaza si w Instytucie Svetits, sigajca ziemi spdnica bya dla niej jeszcze zawad, uywaa jej jako wachlarza albo jako cierki do kurzu, ale nim nauczya si pieni Huszki o dwch maych wrbelkach, zdawaa si wprost pyn w dugiej sukni. (Nigdy nie znaam nikogo, kto umiaby si tak porusza jak twoja matka z t figur przypominajc smuky kwiat" - wspominaa mod Lenke Jablonczay wdowa po Gyrgyu Magossie, Natalia Drahota.) Rano pospiesznie wypija kaw, chwyta swoje rzeczy i biegnie do szkoy, a w lad za ni pies Bobi, ktry potem od bramy klasztoru zawraca i gna do domu, aby z zagadkowym psim instynktem par minut przed pierwsz znw wybra si w drog i wyczekiwa przed klasztorem na swoj pani, wesoo wzbijajc kurz krtkim ogonkiem. Idzie Lenke, a za ni pies, skrcaj w ulic Batthyny, dochodz do Kasyna - dzisiejszy Klub Frontu Ludowego - i to jest krytyczna chwil, bo przed Kasynem stoj panowie gimnazjalici i studenci, ktrzy przygldaj si dziewczynie z psem. Jest tam prawnik Laci Samy - w drugim maestwie Lenke bdzie jej szwagrem, oeni si z Gizell, modsz siostr Elka Szab-jest

Zoltn Szalay i Instvn Ozory, i jeszcze tylu innych modziecw o poncych policzkach lub zgrywajcych si na zblazowanych wiatowcw; stoi wrd nich rwnie bezczelny Mikls Otth, ktry czsto prbuje odprowadzi j do domu, i jest te Bla Ma jthnyi z jasnymi wosami i malutkim wsikiem. Wstrtny jest ten Mikls Otth i moja matka wymyla dla niego kar. Atramentem pisze wielkimi literami na halce: NIENAWIDZ MIKLS A OTTHAl W pralni znajduj w napis i ciotka Klri niesie ten dowd winy do swojej pani, jeszcze pamita, ile nieszczcia w tym domu przysporzyli przeklci mczyni. Maria Rickl nie zadowala si wynikami ledztwa, ktre wykazuj, e to Lenke czuje si do szpiku koci obraona natrctwem Ottha, a nie przeciwnie, jest to jednak dobra okazja, aby wytumaczy dziewczynie, e mczyzna plami kobiet ju nawet samym spojrzeniem. Na gimnazjalistw moe si poskary, wobec studentw jest, niestety, bezradna, ale niech od tej pory Lenke wraca przez ulice witej Anny i Pia omijajc Kasyno. Jest wiosna, nocami miauczenie kotw nie daje spa. Na razie Lenke nie cierpi jeszcze Miklsa Ottha, ale co bdzie, gdy si kiedy zakocha, w tej dziewczynie kry krew Juniora tak samo jak jej przekltej matki. Kupcwna nie artuje, przez tydzie nie wolno Lenke i do teatru, a przecie to najwiksza rozkosz dla dziewczt, gdy zasiadaj w loy, gdzie entuzjazmuj si, pacz, bez opamitania klaszcz w donie, a te staj si czerwone i opuchnite, a potem kae jej wyj na podwrze i pokazuje dziewczynie spkowanie kotw. Moja matka chciaaby uciec, ale kupcwna trzyma j mocno, dopki akt kopulacji si nie koczy. Tego chc mczyni - mwi Maria Rickl - wic uwaaj, bo i twoja matka tak zacza. eby mi nie miaa rozmawia z mczyznami bez nas czy bez Bartkw i nie zapomnij o tym, co widziaa. Czy chcesz tarza si w brudzie, jak zwierzta? Bo do tego wanie prowadzi mio!" To bya dobra lekcja pogldowa, jej skutki przetrway a do mierci Lenke Jablonczay. Tego obrzydzenia, tego wydania si na pastw zwierzcej dzy, ktre moja matka odczuwaa w obu maestwach, nie zdoaby jej wybi z gowy aden psychiatra. Sprawa Miklsa Ottha zakoczya si zreszt w klasztorze, Maria Rickl zaniosa halk do Stillmungus, aby take szkoa przyczynia si do moralno-seksualnego wychowania jej

wnuczki. Moja matka z paczem posza do przeoryszy, ktra akurat wsplnie z nauczycielk chemii prbowaa wywabi atrament z halki. Kiedy spostrzega wzburzon, zawstydzon i kajc dziewczynk, powiedziaa, e Chrystus nie po to umar na krzyu, abymy lekkomylnie szafowali sowem nienawi, a poza tym kto to sysza, aby panienka uywaa wasnej halki jako papieru? Jak wiat wiatem, modzi ludzie zawsze patrzyli na mode dziewczypy i nie trzeba zwraca na nich uwagi, wezwaa ju zreszt przez Paul Otth ich matk i mody Otth nie bdzie jej wicej zaczepia, a teraz niech zabierze std t halk. Wejcie w towarzystwo i lekcje taca oczywicie zetkny moj matk z pci odmienn, z ktrej przedstawicielami a do tragikomicznej sprawy z halk rozmawiaa stosunkowo bez uprzedze, ale kocie wesele naruszyo rwnowag: Lenke Jablonczay nie miaa ju nawet spojrze na adnego z chopcw. A przecie miaa mnstwo okazji do spotka, klasy uprzywilejowane wkraczajcych w nowy wiek Wgier - ktre patrzyy, jak znaczna cz ludnoci w braku chleba opuszcza ziemi rodzinn, i znosiy, aby inna, rwnie spora cz umieraa z godu lub popeniaa samobjstwo z powodu braku pracy - przy bogato zastawionych stoach lub w piknie przygotowanym plenerze pochaniay zadziwiajce iloci jedzenia. Przychodziy coraz to nowe zaproszenia na obiady, kolacje czy podwieczorki, towarzystwo jedzio na majwki, na mniejsze lub wiksze bale, na koncerty, do teatru, do Wielkiego Lasu, dziewcztom, o ktrych pisze w listach do Margit Bella Bartk, w cigu jednego tylko lata przybywa sze, osiem a nawet jedenacie kilogramw, i nie bez powodu. Daremnie chodz na basen, graj w tenisa, robi piesze wycieczki, aby popatrze na znajomych w szkole jazdy konnej lub podziwia zrczno kuzynw w zwizku strzeleckim; tyj wszystkie, tylko Lenke i Bella pozostaj wbrew wymogom mody aonie chude. W 1900 roku dziewczta otrzymuj pierwsze gorsety, ale nie maj co sznurowa. W sierpniu 1900 roku Bella pisze do Margit, ktra maluje w Nagybanya; Wczoraj zaprosia mnie matka chrzestna, wic poszam, Ilonka nie chciaa i, bo nie miaa odwagi woy biaej sukni z gorsetem. Przed podwieczorkiem pray$za take ciotka Benke z Ilon, ktra siedziaa pomidzy rn i Sarolt. Menu podwieczorku byo nastpujce:

pieczona g, wino, piwo, wielki biay tort z bit mietan, kawa, ciasto i owoce. Gocie rozeszli Si okoo wp do<smej, a my jeszcze zostalimy na kolacj i wino uderzyo mi troch do gowy." Rok pniej, 1 wrzenia, wysya Margit nastpujce sprawozdanie: Byam z mamusi na mszy o wp do dwunastej. Pierwszy spotkany znajomy to Sanyi Balogh. W kociele byli te: Margit Szikszay, ktra, biedaczka, jest ju tak gruba, e ledwo chodzi, pani Piinkosdy z Marcs, ktra upia te swoje konopne wosy w wysoki kok, lrma Engester, ktra teraz czesze si tak jak Pszi i ma wosy cignite po obydwch stronach, i jeszcze lrma Rankay, szczliwa narzeczona, Lujzi i Irin Albert, pani Fbin i pani Hutiray z trzema pociechami itd. Na razie codziennie gdzie chodz, potem i tak bd uwizana, dzi wybieram si do Jablonczaych. Prawda, dzi przed kocioem widziaam te Jzsiego, bardzo si ucieszyam. Nie dostan ju nowego letniego kapelusza, tylko przypnie si nowe kwiaty do tego somkowego z duym rondem. W sobot znw lekcja taca, chyba wo bia sukienk z szarf. Siostra Charitas wyzdrowiaa, a my powitaymy j okrzykami radoci..." Kis Lap" wci jeszcze przychodzi do domu Bartokw, nie tylko panienki, ale i rodzice czytaj to czasopismo z prawdziw przyjemnoci. Na obrazkach liczni mali chopcy z szabelkami i karabinami gosz, e Wgier jest najlepszym onierzem wiata, a Wujek Forg z pewnym rozdranieniem nawouje mniejszoci narodowe, aby zapomniay o swojej dawnej przynalenoci, nieche si przemieszaj z ludnoci wgiersk i ciesz onierzami, ktrzy dumnie gosz, e gdy wezwie ich ojczyzna, rusz na koniu w bj. Mija zaledwie dwanacie lat od ukoczenia przez Lenke Jablonczay szkoy, kiedy mali chwaci, ktrzy tymczasem zdyli ju dorosn, naprawd wyruszaj w bj; w 1900 roku, kiedy Parlament dowiaduje si o maeskich planach arcyksicia Ferdynanda i przeyka gorzk piguk z powodu Sophie Chotek*, moja matka i Bella ze wspczuciem ogldaj nowe urocze ilustracje w Kis Lap": bosonogie dzieci bawi si przykucnwszy w piasku, nie maj niczego ani nikogo, na szczcie Wujek Forg znw znajduje uspokajajce wytumaczenie: na wsi te s radoci, nie potrzeba dzieciom ani

piknych lalek, ani konikw na biegunach, och, jak dobrze I bawi si w chodnym piasku kamykami! Pitnacie lat po ukoczeniu szkoy przez Lenke Jablonczay (kiedy czasopismo Kis Lap" wci jeszcze przychodzi do domu Bartkw ku uciesze caej rodziny i, cho przeznaczone jest dla dzieci Ilony, czytaj je wszyscy w domu, mimo e dziewczta pochaniaj ju take literatur rosyjsk, angielsk i francusk, a najchtniej powie Helen Mathers, to Przemino z wiatrem swojej epoki) wybucha rewolucja padziernikowa. Moja matka, poza tym, co rni mczyzn od kobiety, a do chwili zampjcia nie wiedziaa nic ani o wasnym ciele, ani o yciu maeskim. Przejcie do biologicznej dojrzaoci uwaaa za brzydk chorob, ktr najchtniej by zataia, ale wizao si to przeobraenie z takimi objawami, e natychmiast wszystko si wydao. Melinda poinformowaa j, e to co bdzie si powtarzao co miesic, i niech pilnuje, eby naprawd tak byo, bo jeli si kiedy nie pojawi, natychmiast zostanie wyrzucona z ich domu i z towarzystwa, jak Emma Gacsry. Moja matka bya niemal chorobliwie anemiczna, w dziecistwie nie troszczono si o jej odywianie, dopki Agostonowa Bartk nie zacza jej dokarmia, zdarzao si wic niekiedy, zwaszcza w pocztkowym okresie, e w cyklicznym porzdku natury wystpoway pewne zakcenia. Przeywaa wtedy straszne dni, czua si nosicielk grzechu, ktry popenia'nic o tym nie wiedzc, i czekaa, kiedy j wypdz, amic sobie gow, dokd mogaby pj. Junior mieszka wprawdzie w Debreczynie, ale prawie nigdy go nie widywaa, nie znajdowaa wic wyjcia z sytuacji, tylko draa, dopki organizm nie rozwizywa za ni tego problemu. Ze wysza za m nieuwiadomiona pod kadym wzgldem, powiedziaa mi przed moim lubem, kiedy udrczona szukaa sw i litociw rk prbowaa mnie przeprowadzi przez te wszystkie okropnoci, ktre na mnie czekaj. Ulyo jej, kiedy oznajimam, eby si nie martwia, bo moe mi wierzy, nie ma adnych powodw. Nie bya wprawdzie zachwycona moimi sowami, ale uspokoio j to i wtedy zdradzia mi, w jak gbokiej niewiadomoci, z jedynym wspomnieniem kociego wesela, wypuszczono j z ulicy Kismester w nowe ycie. Bali si, e pjd drog ojca lub matki" - usprawiedli

wiaa jeszcze wtedy babk. Nie dyskutowaam z ni, miaam wasne zdanie. Smuka jak kwiat dziewczyna, ktr nauczono brzydzi si mczyznami i ktra do zampjcia jest wicie przekonana, e oficerowie maj lampasy tylko na jednej nogawce, bo nigdy nie ma odwagi zobaczy, jak naprawd wygldaj spodnie munduru, dziewczyna, ktra z przeraeniem widzi, e modzi ludzie patrz na ni, gapi si i chodz za ni, przechowuje dwa obrazy mioci. Pierwszy obraz jest bezpostaciowy, nale do niego nocne lamenty kotw, los wasnej matki, jej zniknicie; drugi zna tylko z powieci, szlachetnych pieni i modlitwy narzeczonej z ksiki do naboestwa. Oba obrazy s rwnie nierealne, tylko e gdy pierwszy wzbudza wstrt, drugi j wzrusza, do siebie samej nie potrafi jednak dopasowa adnego, cho oglda luby w kociele witej Anny, nigdy oczami wyobrani nie widzi siebie w roli oblubienicy. Ciao, ktre z takim uznaniem lustruj wystajcy przed Kasynem modzi ludzie, milczy. Nie wie, jak jej matka moga si znale w takiej sytuacji jak koty, nie wie, czym si rni panna od matki, nie wie tego rwnie Bella, chroniona i wypieszczona, trzymana z dala od wszystkich spraw, ktre mogyby j sposzy, od izeczy brzydkich". Najstarsza crka Bartkw ma ju wasne dzieci, lecz o to, co si zdarzyo midzy Emilem Wilhelmsem a Ilon Bartk, e w konsekwencji przyszli na wiat Nra, PSI i Ilike, Bella nie pytaa i nikt jej te nie tumaczy, po prostu nagle si zjawili, Bg ich zesa, gdy ludzie zawieraj maestwo, zawsze ni z tego, ni z owego rodz si dzieci. Lenke i Bella nawet midzy sob nie dyskutoway o tych sprawach, zgadzay si, e mczyni s niebezpieczni, lepiej trzyma si od nich z daleka, wymiewa ich, bo to ani w domu, ani w klasztorze nie przysporzy im kopotw. Kurs taca, na ktry zapisano Lenke i gdzie odniosa tak nadzwyczajny sukces, przez sam moliwo taca by radosnym spdzeniem czasu. Moja matka, ktra niegdy taczya za cukierki, jest rozrywana przez partnerw, rozkoszuje si rytmicznym ruchem, jak do tylu rzeczy, rwnie i do taca ma niezwyky talent. A gdyby tak zosta tancerk? - zapytuje si

w duchu, podczas gdy pynie w tacu. - Pianistk, pisark luh tancerk? Odrobin zawsze odsuwa si od partnera, bo lubi tylko ruch, dotyk j odstrasza. W ten sposb, z odrzucon w tyl gow, nieco odchylajc si w tacu, ogarnia wzrokiem zjawiajcego si w drzwiach sali tanecznej modego czowieka, ktry pniej prosi, aby go jej przedstawiono, i porywa j do walca. Czas zatrzymuje si, t chwil utrwala nie tylko pami obecnych, ale take dziennik Belli i dziennik mojej matki. Lenke Jablonczay w szkole taca nastpcy pana Mullera poznaa Jzsefa. Zdjcia niezapomnianego Jzsefa znalazam w albumie Belli, te, ktre byy wasnoci matki, podar mj ojciec, Elek Szab. Album Belli zachowa dwa zdjcia tego mczyzny: na pierwszym jest modym maonkiem, zaoy rce na piersi, patrzy w soczewk z dumn wyniosoci, jest elegancki i nieco za powany jak na swj wiek. Jzsef yje w wiecie pienidza, na tym zdjciu wyglda tak solidnie jak towarzystwo akcyjne. Na drugiej fotografii jest mody, niemal bezbronnie modzieczy, pod wysokim stojcym konierzykiem nieco przekrzywi si jedwabny krawat, sylwetk te ma chopic, wsik jedwabisty, wzruszajce wsiki bon vivanta nad adnie wykrojonymi wargami, a oczy, ktre uwieczni fotograf, s ciemne i patrz agodnie. Na tym portrecie Jzsef jest troch podobny do Karola IV*, nie ma jeszcze wielkich planw, a jego ambicja nie siga dalej ni zdanie egzaminw. Zreszt, gdy by ju stary, poznaam go osobicie i to spotkanie nie naleao do udanych. Moja matka chciaa pokaza dwudziestodwuletni crk bdc doktorem filozofii i nauczycielk w gimnazjum - czyli mnie - swojej dawnej mioci, zapewne pragnc da do zrozumienia Jzsefo- wi, e mgby mie tak crk, gdyby wwczas, w modoci, postpi inaczej. Jzsef, gdy go poznaam, zajmowa wysokie stanowisko w Banku Narodowym - imponujcy portier, lnice inkrustacje z miedzi, marmury i oszklone obrotowe drzwi byy chyba po to, eby zrobi na mnie wraenie; sam Jzsef siedzia za swoim biurkiem niczym Mussolini. Przyjrzelimy si sobie.

on zapewne pomyla, e ani troch nie przypominam smukej jasnowosej i zielonookiej matki i wygldam troch zbyt samodzielnie, jak emancypantki; ja widziaam dobrze ubranego, zaywnego, podstarzaego pana, ktry wprawdzie nie mia przykrej powierzchownoci, ale natychmiast poczuam do niego antypati. Zapewne nie spodobaby mi si nawet wtedy, gdyby by jednym z rycerzy krla Artura, miaam za ze mojej matce, e nigdy nie bya zakochana w ojcu i e przed laty tak bardzo kochaa si w Jzsefie. Podchwytliwymi pytaniami na tematy ycia kulturalnego w p godziny powaliam go na obie opatki, udowodniam mu. e nie czyta, nie widzi, nie syszy, nie zna si na sztukach piknych ani na teatrze, a on mia za mao sprytu, aby jak naley potraktowa moj bezczelno i zacz rozmow na tematy zwizane z jego prac, z ekonomi i bankowoci, lub z t dziedzin sztuki, o ktrej naprawd duo wiedzia i ktr mg mnie zapdzi w kozi rg: z muzyk kameraln. Zaprosi mnie na obiad, pojechalimy jego samochodem. W wozie natychmiast pokcilimy si o co, czulimy wobec siebie njenawi, on na pewno widzia we mnie crk Elka Szab, ja w nim nietykaln wito, boka, ktry zostawiwszy za sob modo jest wci taki sam i ktrego twarzy nie zdoa zami, przywodzcy na myl staroytne denary, rzymski profil mojego ojca, jego gbokie wyksztacenie i figlarne rozbyski dowcipu. Zawiz mnie do restauracji Gundel", zamwi lunch skadajcy si z wyszukanych potraw, ktre jada si w rwnie wyszukany sposb, i patrzy: uporam si z tym zadaniem czy te bd beznadziejnie prowincjonalna? Siedziaam przy nim, pozwoliam, aby mnie egzaminowa, zachowania przy stole mnie rwnie uczono z ksiki Ry Kalocsy, a wakacje, ktre czterokrotnie spdzaam w zagranicznych instytucjach, przyzwyczaiy mnie do obcych potraw. Pod koniec lunchu ostatecznie wyczer- palimy wszystkie moliwe tematy i milczelimy. Tymczasem przez ogrdek restauracyjny przewijali si gocie obiadowi, kilku panw i jakie pary przechodzc obok naszego stolika ostentacyjnie udawali, e nas nie widz, ale Jzsef pozdrawia ich gono, na co znajomi, jak gdyby dopiero co nas spostrzegli, przygldali si nam uwanie i bardzo przyjanie pozdrawiali Kiedy powtrzyo si to po raz trzeci, wybuchnam miechem

i oznajmiam, e ju rozumiem, w czym rzecz. Oni s przekonani, e przywiz pan kochank, aby si tu w ogrdku opalia" - powiedziaam mu, a on zaczerwieni si i sykn, skd do mnie tak brudne myli i brudne okrelenia. Spojrzaam wtedy na niego jak na ubra z rezerwatu. Odparam, e przecie nie zaprosi na obiad Lenke Jablonczay, lecz mnie, i skoro nie podoba mu si mj -styl, nie przyjd wieczorem na koncert u niego w domu, niech sobie nie myli, e zachwycio mnie jego zaproszenie, wolaabym i do teatru, ni sucha muzyki kameralnej. Wzi si wic w gar, pogodzilimy si jako, ale wtedy chcia si ju ode mnie uwolni, w alei Andrssyego wysiadam z jego samochodu. Niemal rozsadzaa mnie wcieko, e daam si namwi na to spotkanie, ktre polegao na tym, e dwoje dawnych zakochanych chciao sobie co przekaza - jedno puszy si dyplomem i tytuem doktorskim swojej crki, sygnalizujc w ten sposb, e ta dziewczyna da sobie rad w yciu, a jej szanse s takie jak zdolnoci, drugie otwiera portfel, wlecze mnie do drogiej restauracji, chepi si swoim bogactwem. A c to ja jestem, eby tak si bawi za moim porednictwem! Wieczorem jednak poszam do nich, mieli trzypitrowy dom w pobliu hotelu Astoria", i zrobiam wszystko, eby wyglda korzystnie i nie przynie wstydu mojej matce. Przyja mnie niska, wta kobieta, ktr wzi za on, zamiast oeni si z moj matk. Ledwo moga oderwa ode mnie spojrzenie mdrych, smutnych oczu, niemal przez cay wieczr czuam na twarzy jej wzrok. Kady z zaproszonych goci mia niegdy co wsplnego z Debreczynem i kademu mwiy co sowa: Crka Lenke Jablonczay". Wzbudziam oglne rozczarowanie, byam niska, ciemnowosa, ciemnooka i - na przekr wszelkim poprzednim postanowieniom - znw bezczelna. Nie potrafiam si pohamowa, gdy Jzsef usiowa mi imponowa wartociowymi przedmiotami i dzieami sztuki, ktre znajdoway si w jego domu, pokaza, jak daleko zaszed, jaki jest bogaty, i kiedy prbowa sprawdzi, czy znam si na stylach mebli. Spudowa, nie mg wiedzie, e ojciec systematycznie zabiera mnie do muzeum i od czasu mego dziecistwa wycina z niedzielnego dodatku do gazety i wkleja do zeszytu reprodukcje synnych pomnikw, obrazw, budynkw, dzie sztuki. Zanim jeszcze rozlega si eteryczna muzyka kameralna,

w gosie Jzsefa brzmia ju fasz, rozdraniam go, bo nie wybucha adna z jego petard, cho poda mi nawet cen parceli i domu. Ani razu nie dozna rozkoszy, eby crka Lenke Jablonczay oniemiaa na widok namacalnego, wyczuwalnego bogactwa, nie mia nawet nadziei, abym zdumiona tym, co tu widziaam, wrcia do matki i powiedziaa jej, e pan Jzsef to prawdziwy krezus. Moe mi pan pokae swoje ksiki!" - zaproponowaam. Wtedy ju niemal pia ze zdenerwowania, ona popieszya mu z pomoc, pokazaa mi swoj biblioteczk pen niemieckich, angielskich i francuskich klasykw, usprawiedliwiajc przepracowanego ma, ktry nie ma wiele czasu na czytanie. Potem zacz si wieczr muzyczny, na ktrym przy akompaniamencie anielskich melodii toczya si gra nas trojga, czworga, a waciwie piciorga. Muzykowanie odbywao si w salonie Jzsefa za bujnie rozronitymi rolinami pokojowymi i secesyjnymi bukietami ozdabiajcymi oszklone drzwi, przez ktre przenika blask palcych si w jadalni kinkietw. Jzsef patrzy na mnie i na on, w oczach kobiety widnia ten sam bezradny smutek, ktry widywaam niekiedy w oczach mojego ojca; ja gapiam si na nich, ale oczami duszy widziaam Debreczyn i Elka Szab, ktry wie o tym spotkaniu, na pewno jest teraz przy mnie mylami i zastanawia si, czy wytrzyma prb tego porwnania przynajmniej w moich oczach; czuam take niepokj mojej matki, ktra wprawdzie nie chciaa przekroczy tego progu, ale nie moga si oprze, eby nie pokaza Jzsefowi mnie, sama jednak wolaa nie widzie, gdzie, jak i z kim yje ten jej ksi z bajki. Moja rodzina poznaa dwie wersje tego spotkania. Pierwsz ode mnie, kiedy od razu po powrocie do domu na wieo wypowiedziaam swoj opini o niezapomnianym rycerzu, ktry jeszcze dobrze, e nie pokaza mi swojej ksieczki oszczdnociowej, abym zobaczya, jak wyglda jego konto; ktry nie czyta, zadziera nosa, jest pruderyjny, niesympatyczny, nadty i prymitywny. Moja matka nie bronia go, nawet nie protestowaa, tylko zrobia si smutna. Potem w licie Belli dostaa raport Jzsefa. Bella w delikatnych, agodnych sowach staraa si upikszy opini Jzsefa o mnie, ale wbrew caej stylistycznej brawurze okazao si, e Jzsef nigdy w yciu nie spotka obrzydliwszej, bardziej zarozumiaej i niewychowanej smarku-

Ii, ktrej nip yczy sobie wicej oglda. Byo te w licie zdanie, ktre dotkno moj matk: Bella napisaa jej, e Jzsef jest zdziwiony, i jego ona polubia bezczeln smarkat, a i panienka przyja chyba Jenny do ask, bo wobec niej zachowywaa si normalnie. Spodobaa ci si ta kobieta? -- zapytaa moja matka. - Uwaasz, e jest adna? Mdra?" Wiedziaam, e zaraz zapyta, czy Jenny jest adniejsza i mdrzejsza od niej, wiedziaam, e jest zazdrosna o t sympati, ktr, cho dla mnie samej byo to zaskoczeniem, rzeczywicie poczuam wobec ony Jzsefa. Ta kobieta siedzi w domu, ktry wyglda jak muzeum, i dniem i noc jest nieszczliwa -- poinformowaam j. - Moliwe, c w swoim czasie kupili jej Jzsefa, ale ona nie jest z nim szczliwa, moesz mi wierzy. P prostu byo mi jej al." Jeste okrutna, bo jeste moda -- rzeka moja matka. - Mylaam, e bdzie dobrze, jeli si spotkacie, e zrozumiesz co, czego dotd nie potrafia poj, ale nie udao si. Przykro mi, e chciaam, abycie si poznali. To byo zbyteczne, moe nawet byo bdem." Wicej nie widziaam Jzsefa, moja matka i mj brat Bela spotkali go jeszcze raz czy dwa, dla mnie i ojca znikn z horyzontu. Ojciec zreszt doczeka jeszcze chwili, kiedy zacz usuwa si Jzsefowi spod ng tak pewny, wydawaoby si, grunt, kiedy rozpyny si we mgle trzypitrowy dom, stanowisko i wielkie perspektywy, doczeka dnia, w ktrym Jzsef zosta wysiedlony z Budapesztu. Moja matka pisaa nazwisko Belli jako nadawcy na paczkach ywnociowych, ktre wysyaa Jzsefowi, aby jej dawny ksi z bajki mia przynajmniej kawaek soniny z papryk. Wszystko to jednak, w chwili gdy Jzsef w towarzystwie jakiej panny i starszego maestwa przekracza prg sali tanecznej, lnicej feeri wiate z okazji balu skadkowego, jest jeszcze odlegle. Jzsef studiuje prawo, ma dwadziecia lat, kiedy wchodzi, panie na krzesach zaczynaj szepta, jest to bowiem najbardziej zota ze wszystkich zotych rybek, syn dyrektora banku, bogaty i adny chopak, przed ktrym stoj otworem wszystkie salony, ale trudno go do nich zwabi. Jzsef przebywa to w Peszcie, to za granic, na uniwersytet chodzi tylko zdawa egzaminy i cho jako sztubak lustrowa dziewczta, ju od dwch lat nie sterczy z kolegami przed Kasynem, nie przychodzi nawet na wieczorki. Gdy jednak gdzie si pokazu-

je, zawsze towarzysz mu podniecone ciekawe spojrzenia, spotka go mona waciwie tylko na niedzielnej mszy, ale i w kociele nie czeka na koniec naboestwa, od lat nikt nie widzia, cho byoby to na miejscu, aby wraz z bliskimi przystpowa do komunii. Bartkowie dobrze znaj jego rodzin, m Ilonki jest urzdnikiem w banku, Agostonowie Bartk i rodzice Jzsefa spotykaj si w towarzystwie, a Bartkowa i matka Jzsefa czsto i chtnie rozmawiaj ze sob. Na piknej, mdrej twarzy Margit Bartk wida cien zbliajcej si mierci, a Ni- non, siostra Jzsefa, jest brzydka. Rodzice wiedz o tym, Ninon te, matki dodaj sobie otuchy. Ninon moe jeszcze si zmieni, przecie ma takie adne wosy i oczy, a stan Margit take z atwoci moe ulec poprawie, moe maestwo obrci wszystko na dobre. Prbuj sobie pomc: rodzice Jzsefa maj wielki sad i winnic, powietrze jest tam lepsze ni przy ulicy Nyomtat, matka Jzsefa zaprasza wic Margit, eby wypocza, oddychaa", i proponuje kuracj tuczc u nich w Vnkert. Margit me daje si na to namwi, nie lubi obcych, najchtniej przebywa w otoczeniu najbliszych, a gdy czuje si silniejsza, jedzie do Nagybnya, tej Mekki malarzy. Zamiast niej, eby nie obrazi rodzicw Jzsefa, bywaj w Venkert Ilonka i Bella ze starymi Bartkami, ktrzy z kolei zapraszaj Jzsefa i Ninon na wieczorki, tylko e daremnie. Ninon nie chce nigdzie chodzi, na prno rodzice zapewniaj dziewczyn, e jest lubiana i szanowana w domu Bartkw, woli siedzie u siebie, Jzsef za solidaryzuje si z siostr. Jzsef od pamitnego balu maskowego prawnikw i urzdnikw w dniu 20 lutego 1897 roku, na ktrym towarzyszy siostrze i popad w konflikt z otoczeniem za obraz, jaka spotkaa Ninon, mci si patrzc na wszystkie panny jak na powietrze i podkrelajc, e nie ma zamiaru si eni, a gdyby nabra na to ochoty, to nigdy nie bdzie szuka ony w tym miecie. Moja matka skoczya w owym roku trzynacie lat i Jzsef, cho nikt o tym nie wiedzia, ju wtedy wywar porednio wpyw na jej ycie, bo blizn - ktra tak bardzo szpecia twarz Miklsa Ottha, e moja matka uciekaa nie tylko pized jego zaczepkami, ale i przed szpetot niefortunnego adoratora - spowodowa niezrczny cios szabli Jzsefa. W odoonym do matury i natychmiast po niej stoczonym pechowym

pojedynku Jzsef zmierzy si z wyzwanym Otthem; rozgniewany, majcy za sob zaledwie par lekcji szermierki, ju w pierwszym starciu tak fatalnie zrani przeciwnika, e dopiero po kilku operacjach plastycznych mona byo bez wstrtu patrze na jego twarz. Karnety z balu prawnikw i urzdnikw oczywicie zachoway si w domu Bartokw. Bal jest maskowy. Ninon pociga wanie jego anonimowo, maska na twarzy, rodzice s uszczliwieni, e w kocu zgodzia si gdzie wybra. Po balu duo mwi si w domu przy ulicy Kismester o tym, dlaczego po zdjciu maseczek znikna Ninon, a Jzsef spoliczkowa Ottha, ktry taczy z jego siostr przebran za sutank. To bya przykra sprawa, nie dao si jej zatuszowa, gdy zbyt wiele osb syszao i do gbi oburzy je okrzyk nieco podpitego modzieca: Boe wielki, to pani, Ninon? Dlaczego stale nie chodzi pani w masce?" Pniej przesadna czuo, jak j otoczono, obraaa dziewczyn, ktrej ju nigdzie wicej nie udao si wywabi; pielgnowaa swj ogrdek, czytaa, rysowaa caymi dniami i, jak gdyby chcjaa zemci si na rodzicach za to, e z ich mioci nie zrodzia si podobna do brata pikna istota, protestowaa przeciwko wszelkim prbom zetknicia jej z mieszkacami Debreczyna. Jzsef cakowicie solidaryzowa si z siostr, robi bezczelne uwagi na temat chamstwa klasy gentry, wielokrotnie podkrela, e w osobie Ninon obraono take jego, i e dopki nie otrzymaj odpowiedniej satysfakcji, on te nie ma zamiaru styka si z kimkolwiek. Ojciec Jzsefa byl mdrym czowiekiem, rozsdnym i rzeczowym. Cho tak samo kocha brzydk crk jak przystojnego syna, nie robi tragedii z przypadku Ninon, nie zmusza jej te do niczego, mia w zwizku z ni wasne plany na przyszo, a e syn nie gapi si pod Kasynem na wychowanki Dcziego czy klasztoru, to nawet dobrze, niech si zgrywa, jeli chce, na Oniegina, to nawet lepiej, ni gdyby urzdza histerie z powodu jakich aktorek z miejscowego teatru. Jzsef i Ninon w wiadomoci towarzystwa debreczyskiego byli symbolem braterskiej wiernoci i solidarnoci, miejscowe rodziny ze wstydem zmuszone byy przyj do wiadomoci, e Jzsef nie przyjmuje zaprosze, a ojcowie, ktrzy mieli crki na wydaniu, z rozdranieniem wspominali przypadek Miklsa Ottha, jak gdyby wszy-

scy uczestnicy tego balu byli osobicie odpowiedzialni za nic-_ smaczny epizod. Znacznie pniej, kiedy moja matka bya ju pani Majthnyi, rozmawiaa z Ninon o tym balu skadkowym, a take o czcym j z Jzsefem uczuciu. Czy ty wiesz, dlaczego on wtedy postpi jak Oniegin? - zapytaa moj matk Ninon. - Nie mnie obraono wtedy na balu, lecz jego siostr. Jego krew, a wic waciwie jego. Poza tym Jzsef przez cae ycie nie znosi Ottha z jego trzema szlacheckimi przydomkami i w ogle caego towarzystwa, bo wy wszyscy bylicie szlacht, nawet twj pradziadek Anselmus, ktry wasnorcznie pakowa ledzie. My wtedy mielimy tylko pienidze i Jzsef by zadowolony, e moe si nad. Ty nie znaa mojego brata, powinna si cieszy, e si z tob nie oeni. Jzsi karze i nagradza, Jzsi wiadczy sprawiedliwo, Jzsi komunikuje, Jzsi waciwie nic nadaje si do banku, mimo e jest tak dobrym ekonomist - Jzsi byby idealnym katem." Dziennik Belli Bartk zachowa sowa Ninon z odpowiednio wylknionym komentarzem. W 1900 roku, w roku pamitnego balu skadkowego, Lenke Jablonczay wkroczya w szesnasty rok ycia. Tego wieczoru na balu w sali szkoy taca zjawili si wszyscy, ktrzy cokolwiek znaczyli w miecie. Pod cian czarny rzd przyzwoi- tek, panowie w bufecie prbuj przyniesionych specjaw, jest te pod dostatkiem trunkw. Gdyby w typi karnawale kto zechcia podoy bomb w Debreczynie, powinien by wybra t sal i t okazj, zastaby tam wszystkich notabli miasta w jednym miejscu. W szkole pana Alfldiego stao si ju tradycj, e za zgod rodzicw wolno zaprasza goci; wprowadzone w wiat poprzednie roczniki przygldaj si w towarzystwie swoich mw i on, jak wyfruwa nowy rj, i podmiewaj si z powagi podlotkw i modziecw. Swojego czasu u nastpcy Krolya Mullera uczyli si taca take Jzsef i Ninon. Waciwie ich zjawienie si tutaj nie powinno byo wywoa takiego zaskoczenia i podniecenia, bo c w tym dziwnego, e przyszli, skoro zjawi si tu cay Debreczyn. Tylko e od lat by to pierwszy wypadek, kiedy Jzsef i Ninon pokazali si na jakiej imprezie. Lenke Jablonc/ay zna wszystkich z widzenia, samego Jzsefa take, przy pomocy Bartkw dawno zidentyfi-

kowaa na spacerach lub w kociele wszystkie twarze, tylko jednej osoby nie zna, nie ma pojcia, kim moe by ten miody mczyzna, ktry idzie pod rk z Ninon. Lenke Jablonczay nawet w wieku osiemdziesiciu lat pamitaa jasne wosy narzeczonego Ninon i jego marzycielskie spojrzenie; przyszy szwagier Jzsefa przypomina bohatera Lermontowa, i nikt by si nie zdziwi, gdyby nagle zamiast po wgiersku odezwa si po francusku. Ojciec Jzsefa w najwikszej tajemnicy poczy ycie crki z jednym z najpikniejszych, najbiedniejszych i najlepiej urodzonych modziecw Budapesztu, w ich maestwie m mia mniej wicej tyle swobody co papuga Ninon w ogrodzie zimowym. Ojciec Ninon lubi jasne sytuacje, a majc crk skrzywdzon przez natur i obraon w towarzystwie nie chcia, by na dodatek zostaa ograbiona ze swojego majtku. W adnej z operetek nie byo dotd takiego entre, ktre mogoby rywalizowa z pojawieniem si na balu rodziny Jzsefa. Mikls Otth, ktry rwnie by tam obecny i ktry po pojedynku utrzymywa grzecznociowe stosunki z rodzin Jzsefa, natychmiast wyszed. Moja matka wyczua napicie w powietrzu, widziaa, jak Melinda w podnieceniu szepce co starszym siostrom, ale Lenke Jablonczay interesowaa si wycznie tacem. Matka Jzsefa podesza do Agostonowej Bartk, jedynej osoby na sali, ktra to, co si stao, przyja w sposb naturalny: w kocu Ninon jest mi panienk, musia wic i dla niej nadej wielki dzie. Ninon we wspaniaej toalecie bya triumfalnie szczliwa, brzydk twarz opromieni blask radoci. Ojciec Jzsefa usiad obok Agostona Bartoka, Jzsef stan przed orkiestr, skrzyowa rce na piersi i lustrowa wzrokiem panny. Spord starszych zna wszystkie, obce byy dla niego tylko podlotki, ktre wiroway zapamitale. Melinda, kiedy wspominaa ten wieczr, zawsze opowiadaa, ile to razy matki panien na wydaniu udziy si, e Ninon jednak zjawi si w towarzystwie, bo Ninon oznaczaa take uczestnictwo Jzsefa. eby widziaa, jak one zaczy poprawia toalety, fryzury - miaa si Melinda - a rado braa patrze, bo te damy zachowyway si niczym przekupki na targu. Jzsef by mdry jak sam szatan, musia to zauway i na pewno rozbawi go ten widok." Tego wieczoru Melinda i Jzsef byli sobie najblisi. Melinda wiedziaa, e Jzsef zachowa si dokadnie tak, jak

zachowaaby si ona, gdyby los pozwoli jej kiedykolwiek odpaci za to wszystko, czego dowiadczya. Ninon nie braa ju udziau w grze i bya zbyt szczliwa, aby zachowa w sercu cho odrobin gniewu. Ale Jzsef jeszcze nie zapaci uczestnikom tamtego balu maskowego. Dugo sta nieruchomo - opowiadaa zdarzenie tamtego wieczoru Melinda - potem nagle przywoa do siebie pana Alfldiego, ktry skin gow i zaprowadzi Jzsefa do Lszl Smyego. Jzsef i Smy zamienili ze sob kilka sw i Smy osupia, wida to byo po jego minie, stali obydwaj czekajc, a skoczy si taniec. Zanim znw zaczto gra, w krtkiej przerwie Lszl Smy przedstawi Jzsefa Lenke Jablonczay i Jzsef poprosi j do taca." Zdarza si na wycigach konnych lub w bajkach, e ko, na ktrego nikt nie stawia, jako pierwszy dobiega do mety, zostawiajc za sob faworytw, zdarza si w bajkach, e krlewicz, ktry powinien oeni si z krlewn z ociennego pastwa, bierze za on ma gsiark. Bo szanse, aby Lenke Jablonczay, ktr z litoci chowano w domu przy ulicy Kismester, zrobia w debreczyskim towarzystwie parti, byy mniej wicej takie same jak szanse gsiarki; tu kada panna miaa co najmniej pewn, i to zwykle godn uwagi baz materialn, jak choby panny Bartk. Wszyscy ci, ktrych synowie i crki przyszli na bal, wiedzieli, e moja matka moe wnie w posagu jedynie swoje przydomki szlacheckie. Powaanie, jakim cieszya si Maria Rickl i Anselmusowie, blask, ktry niegdy promieniowa od Seniora, opieka Agostonowej Bartk i sympatia przeoryszy nie byy obojtne dawnym bogdankom Juniora, ktre tymczasem przeistoczyy si w matki balujcych panienek: zaaproboway Lenke Jablonczay, lubiy j, tylko e absolutnie nie liczya si jako partia. Gdy j zapraszay, na tle kompletnej ndzy i pozbawionej perspektyw przyszoci tej dziewczyny jeszcze bardziej rzucao si w oczy materialne zabezpieczenie ich crek. Mieszkacy Debreczyna czsto wspominali Jzsefa, ktry po balu maskowym przybra byrbnowsk postaw; i zastanawiali si w duchu, z kim si poczy i w ogle jaki bdzie jego pierwszy krok, gdy kiedy powrci do ycia towarzyskiego. Tego, co si stao, nie udaoby si wywry nawet z krysztaowej kuli. Moja matka miaa na tym balu najskromniejsz sukienk

z tarlatanu, odziedziczon po Melindzie. Materia ten waciwie tylko na pocztku prezentuje si dobrze; sukni znosia ju sama Melinda, a kiedy dostaa j po niej moja matka, poyskliwy materia wyglda jak skrzydeka utopionej witezianki. Koleanki Lenke, ktre tak samo jak ona wchodziy w wiat, dostay odpowiednie na takie okazje dla modych dziewczt toalety od najlepszych krawcowych, a mode matki, ktrym wolno ju nosi gbsze dekolty i mielsze fryzury, wystroiy si na ten wieczr ze szczeglnym staraniem, aby da odczu podlotkom dystans dzielcy panny od matek. Podczas tego wielkiego wydarzenia moja matka bya 'najtrzewiejsz i najbardziej rzeczow osob na sali i to byo jej szczcie, w przeciwnym razie opinia publiczna od razu zociaby si przeciw niej. Ale Lenke, ktra syszaa o sprawie Jzsefa i znaa nawet jego rodzicw z salonu Ilony Bartk, nie uwaaa za nic szczeglnego, e poprosi j do taca, przecie cay 'wieczr cigle z kim taczya. Okrya sal z Jzsefem i wrcia do kupcwny, ktra dawaa jej znaki wachlarzem. W Marii Rickl walczyy tego wieczoru dwa cakiem rne uczucia. Byo w tym co niepokojcego, e dziewczyna, ktra na pierwszym modzieowym balu pokazaa si wiatu, od razu znalaza si w sytuacji, ktra zwrcia na ni powszechn uwag, ale byo w tym rwnie co radosnego: tak samo musieli gapi si swojego czasu mieszkacy Debreczyn^, kiedy ona, Maria Rickl, po raz pierwszy jako narzeczona, wsparta na ramieniu Seniora, zjawia si wrd panien -- ktrym1 wprawdzie tumaczono podobnie jak jej, e syn Imrego Jablonczayego jest modziecem niegodnym zaufania i lekkomylnym karciarzem - lecz ktre co do jednej, wbrew wszelkim przestrogom-, byy zakochane na mier i ycie w Seniorze. Kupcwna spochmurniaa, nie wierzya bowiem ani w bajki, ani-w cuda i wiedziaa, e wybr Jzsefa to nie zaszczyt, tylk co w rodzaju policzka. W tym towarzystwie obraono Ninon, wic Jzsef nie chce taczy z adn z tych panien, zoliwie wybiera cieniutk w talii, ubran w tarlatanow znoszon sukni panienk, ktr widzi po raz pierwszy i ktra nie ma nawet zwyczajowej aksamitki na szyi, przypomina Kopciuszka, i Jzsef taczc z ni pokazuje, e to on jest panem sytuacji. Skoro kiedy wycinito jego siostrze zy z oczu, on zamie pych panien i matek

i dopki nie bdzie mg zemci si w wikszym stylu, zamiast z nimi, zataczy z ubog dziewczyn, jak mona sdzi po jej stroju, ktr krewni w domu trzymaj zapewne w szwalni. Maria Rickl postanowia tego wieczoru, e odda komu t zielon myliwsk sukni, ktr przed dwoma laty, w pocztkach nauki mojej matki, sprawia jej na polecenie Stillmungus, gdy ta upieraa* si, aby moja matka wzia udzia w jakim przedstawieniu na cele dobroczynne. Odtd moja matka przez jesie i zim nie wychodzia z tej sukni, w klasie przezywano j ju nawet z tego powodu Lenke Leniczank. Moja matka bya w dobrym humorze, umiechaa si, Jzsef taczy ju wtedy z Ninon, odstpujc j tylko jasnowosemu narzeczonemu, potem tak samo niespodziewanie jak przyszli, zniknli, zostawiajc po sobie niepokj i przyjemne podniecenie. Wszyscy obecni wyczuli, e to by wieczr wyrwnania rachunkw i e skoro tylko za postpek Ottha - za ktry przecie panienki i mode matki naprawd nie odpowiadaj udao im si wykpi tym, e nadty smarkacz zataczy z Lenke Jablonczay, to waciwie wszystko jest w porzdku i naley si spodziewa, e przy najbliszej okazji z pewnoci zachowywa si ju bdzie tak jak inni modzi ludzie. Moja matka opowiadaa, e waciwie nie przyjrzaa si Jzsefowi, tak bardzo pochania j taniec, wicej natomiast mwia Melindzie w drodze powrotnej z balu o Beli Majthe- nyim, skarc si, e chopak ma wilgotne donie, dyszy w tacu i apie powietrze. Ciekawe i rzeka Melinda - e nawet nie widzisz, jaki jest przystojny, uprzejmy i miy. Tylko e dyszy. Widziaa, eby ktokolwiek nie dysza w tacu?" Widziaam - upieraa si moja matka. - On dyszy od razu na samym pocztku, a inni dopiero pod koniec." Melinda machna rk, urzeka j agodny spokj Beli Majthenyiego, czua, e Majthenyi nigdy nie potrafiby nikomu zrobi przykroci. Wbia jeszcze szpilk podnieconej dziewczynce twierdzc, e ona spaliaby si chyba ze wstydu, gdyby kiedykolwiek w yciu wywoaa tak sensacj. Maria Rickl po raz pierwszy w yciu, od chwili kiedy wzia do siebie dziecko Juniora, nie zacza mwi ani po niemiecku, ani po francusku, eby skarci crk zachowujc jednoczenie jej autorytet w oczach Lenke,-lecz powiedziaa, co myli, po wgiersku: I wielka szkoda, moje dziecko, moe wtedy nie

W tym roku kalendarzowym, kiedy moja matka zdejmuje zielony strj myliwski i w nowej sukni, takiej, jakie nosz dorose panny, jest smuka i pikna jak zocista wieca, dwadziecia cztery umczone woy cign pod oblegane Ladysmith legendarne dziao Burw Long Toma; w tym samym roku wraz ze wszystkimi pasaerami angielskiego pocigu dostaje si do niewoli korespondent wojenny nazwiskiem Churchill, z ktrym pertraktowa potem bd zarwno Adolf Hitler, jak i mowie stanu na wszystkich kontynentach; w Chinach zbiory ryu s katastrofalnie niskie; ksi Tuan zostaje szefem Urzdu Spraw Zagranicznych; admira Seymour, ktry maszeruje na stolic Chin - aby zdawi ruch modych, majcy na celu zniszczenie Europejczykw i ich instytucji -- nie potrafi zabezpieczy ycia biaym; monarchia austro-wgierska jest ju tak saba, e musi szuka oparcia w siach zbrojnych, ktrych aktywne uczestnictwo w yciu publicznym i powszednim kraju staje si zjawiskiem normalnym; to wanie huzarzy rozpdzaj tumy demonstrantw sprzed parlamentu austriackiego, a dragonw wypuszcza si na wiecujcych na placu Wacawa w Pradze mieszkacw; to andarmi zamykaj siedziby wgierskich okrgw wyborczych przed niepodanymi elementami, a przewodniczcy komisji wyborczych przemycaj na listy kandydatw fikcyjne nazwiska, przypominajce w brzmieniu nazwiska posw opozycyjnych, aby przez uniewanienie oddanych na nich gosw zapewni partii rzdowej absolutn wikszo w parlamencie; zostaaby mi na karku." Moja matka podniecona radosnymi przeyciami nie moga si opariowa i wybuchna miechem. Z tej drogi powozem do domu powtrz si jeszcze w yciu Gizelli i Lenke Jablonczay dwa krciutkie momenty: w podobny sposb rozemieje si Melinda, kiedy po latach pani Bart- kowa z serdeczn trosk szepnie do niej znad filianki herbaty, e ma smutek w sercu, bo co niedobrego dzieje si w maestwie Lenke; wydaje si, e ten miy, dzielny Majthnyi nie jest ju taki jak dawniej. Co te moe by przyczyn jego zobojtnienia? A Lenke Jablonczay zawoa do Jzsefa Hutirayego, przyjaciela domu i lekarza, pochylajc si nad kiem swego ma, Bli Majthnyiego: O Boe, jak n dyszy!"

w tym roku kalendarzowym Lueger w Wiedniu robi, co moe, aby ugoda midzy krlem a krajem bya tylko papierkiem, a samodzielna armia wgierska i niezawisy obszar celny pozostay w sferze marze, stan ludnoci kraju za niepokojco maleje; w tym czasie powstay ju najwiksze dziea Dickensa. Thackeraya i Balzaka, istnieje ju take wgierskie wydanie Zbrodni i kary Dostojewskiego oraz pierwszych dzie Turgieniewa; w domu Bartkw obydwie wychowanki klasztoru suchaj z-zapartym tchem Margit, ktra czyta im gono o szlachetnym mstwie Filipa Derblaya, i wzruszaj si, ilekro Ilona gra pie Huszki o dwch maych wrbelkach; w tym wanie roku kalendarzowym Lenke i Bella dostaj do rki ksik, ktra - cho o ty m nie wiedz - wywrze wikszy wpyw na uksztatowanie si ich wiatopogldu ni nauki Stillmungus, wychowanie rodzinne czy choby pniejsze dowiadczenia yciowe. Za oszczdzone na ten cel pienidze Belli biblioteka Bartkw wzbogaca si o nowy tom, Idzie przez yto Helen Mathers. Urodzona w 1853 roku w Misterton pisarka, ona angielskiego chirurga, piszc w wieku dwudziestu dwch lat wydan pod panieskim nazwiskiem pierwsz powie Corning trought the Rye, nie podejrzewa nawet, e w bestseller - wiadczcy o wielkim talencie obserwacyjnym i narratorskim, zbudowany z elementw autobiograficznych, budzcy w krgach czytelnikw burzliwy entuzjazm, wyciskajcy gorzkie zy i wywoujcy wzburzenie, bdcy jednoczenie apoteoz wiecznej i oczywicie nie zbrukanej zmysami mioci, ktry ukaza si na Wgrzech w przekadzie Emilii Zichy w 1878 roku. zaledwie w trzy lata po wydaniu angielskim - jest waciwie' lektur bardzo szkodliw. Matki, szkoy i wychowawczynie nigdy chyba staranniej nie przesieway literatury trafiajcej w rce modych panien ni w latach na przeomie wiekw, jednake Idzie przez yto przechodzio zwycisko przez nawet najsurowsz cenzur i zajmowao miejsce na wszystkich pkach bibliotecznych. Kiedy przygotowujc si do napisania Starowieckiej historii oprcz Drogi do Zotej Krainy zdobyam take i t ksik, waciwie od pierwszej do ostatniej strony czytaam j z dreszczem przeraenia. Niczym jaki zy sen zaczynaa si od epitafium, ktre wymieniao rodzaj i przyczyny mierci mojej matki, a na

samym kocu mier Wattic ukazywaa sposb, w jaki matka nas ostatecznie opucia. Nawiasem mwic, historia bohaterki powieci, Helen Adair, nie wzruszya mnie, lecz oburzya. Helen Mathers umara w 1920 roku, kiedy moja matka ju od czterech lat bya ze swoim drugim mem, moim ojcem, i oprcz jej synka z pierwszego maestwa take i ja byam na wiecie, i ta ksika w jaki dziwny sposb wpyna na ycie nas wszystkich, na ycie Beli Majthenyiego, Elka Szab, mojej matki, mojego brata Beli i moje, a w pewnym stopniu take na ycie Melindy. Pisarz wyjtkowo rzadko moe sprawdzi, co buduje, a co niszczy: Helen Mathers, ktra bya starsza od mojej matki zaledwie o trzydzieci lat, zdumiaaby si zapewne, gdyby jej powiedziano, e pewn mod dziewczyn w wgierskim miecie Debreczynie nauczya raz na zawsze, aby nie oczekiwaa od drugiego czowieka spenienia szczliwej mioci, oduczya j wyobraa sobie', e mona realizowa marzenia, zasugerowaa jej, e niewierno i brutalno mska jest grzechem naturalnym, wybaczalnym w imi mioci, e nie warto walczy z nikczemnoci i zdrad i e duma moe co prawda wyprowadzi czowieka w pole i przywie do nieszczcia, ale nigdy nie wepchnie go w boto, a ponadto uwiadomia jej, e czowiek bywa naprawd aktywny tylko wiadczc zo, dobro w swoich przejawach jest zawsze niezrczna, naiwna i saba. Nie mino sze lat od chwili, kiedy ta ksika dostaa si w rce mojej matki, i oto rozlegaj si okrzyki sufrystek w"Londynie, a pisarka z okien mieszkania swego ma przy Harley Street moe oglda tumy manifestantek. Nic mino dalszych sze lat i w trumnie wraz z krlow Wiktori pogrzebana zostaje pruderia, ta chorobliwa cecha przemijajcej epoki. Aczkolwiek powie Idzie przezytobya najwaniejsz lektur klasztornych lat mojej matki, to jej oddziaywanie przypomina nieszczliwy wypadek lub katastrof kolejow. Moja matka, cho nigdy nie zdawaa sobie z tego sprawy, bya urodzon feministk, walczc stronniczk kobiet, i marzyo si jej nie rwnouprawnienie, lecz jaki osobliwy matriarchat, w ktrym mczyni nie odgrywaj adnej roli. ya urojonym angielskim yciem Helen Adair, biega przez pole yta i czekaa na dzie, kiedy wkroczy w ycie, a pikna i za Sylvia, druga z bohaterek powieci, przyniesie jej nieszczcie. W wiele lat pniej kada

z kobiet, ktra stanie midzy ni <i Jzsefem, bdzie w oczach mojej matki Sylvi - wszystkie jego przyjaciki i dwie kolejne ony, a take, nie wiadomo dlaczego, jej wasna matka, Emma Gacsary. Modziutka Lenke Jablonczay wije wianek z ywych kwiatw, wkada go na gow i biegnie przez Wielki Las na polan, moe i ona, jak powieciowa Helen, napotka swojego Paula Washera. Nie spotyka jednak nikogo. 1 dopiero ktrego dnia, kiedy Lenke Jablonczay siedzi w salonie Bartkw i czyta na gos Belli, nadchodzi ta tysickro przeywana w marzeniach chwila: w progu staje Washer. Ma bardzo ciemne wosy, bardzo ciemne oczy, jak ten z powieci. Jest nim Jzsef. Historia Lenke Jablonczay i Jzsefa nie zaczyna si na balu, tylko wanie tam, u Bartkw. Kiedy Jzsef, ktry odwiedzi Ilonk i jej ma, wpada na prob modej matki do jej rodzicw, zastaje w salonie dwie panienki, Bell, ktra pochyla si nad jak skomplikowan robtk, i t drug, ktr natychmiast poznaje, cho widzia j tylko tamtego wieczoru. Teraz przyglda si jej po raz pierwszy uwanie, dziewczyna siedzi obok przyjaciki na haftowanym podnku i czyta na gos jak bzdur, aIe'widok, jaki przedstawia, nie jest przykry. Jego siostra Ninon nigdy nie miaa tyle entuzjazmu, zawsze bya przedwczenie dojrzaa i podejrzliwa, a ta podfruwajka z balu; ktra tym razem nosi wdziczn sukienk w kropki, niemal umiera z przejcia nad szmir, ktr czyta. Nelly - powiedzia Paul patrzc na mnie - jake serdecznie, jak wesoo potrafi si pani mia. Kady by pomyla, e jeszcze nigdy nie zagubia si pani w uczuciach, e jeszcze nigdy nie bya pani zakochana - rzek z wahaniem w gosie, co brzmiao tym dziwniej, e dotd zawsze by tak pewny siebie, dumny i wyniosy.1 Odwrciam gow, eby nie zauway, jak zmieniam si na twarzy. Byam szczliwa, e wyobraa mnie sobie spokojn. Kobieta nie moe nosi serca na doni, tak aby kady mg w nie zajrze." Kiedy spostrzegy gocia, ksika wrcia na pk. Byo to takie samo popoudnie u Bartkw jak kade inne, Agosto- nowa Bartk zaprosia wszystkich na podwieczorek, a poniewa Jzsef by u nich pierwszy raz, podja go ze szczeglnym staraniem. Jzsef z upodobaniem patrzy na zdobice ciany

obrazy Margit; moda malarka, jak zawsze, gdy by u nich kto obcy, siedziaa w milczeniu pragnc jak najszybciej zosta tylko z rodzin i z Lenke. Bella i Lenke bawiy si doskonale, moj matk szczeglnie podnieci obfity podwieczorek. W dziecistwie skutecznie zniechcono j do jedzenia, najpierw ksikami wkadanymi pod pachy i uwagami wzitymi z podrcznika Ry Kalocsy, pniej za wypenianiem jej przerwy midzy daniami jakim zajciem. Zanim po zjedzonej zupie zdono przynie z kuchni nastpne danie, musiaa bra si za robtk, bo chwile bezczynnoci prowadz do grzechu; poza tym ciotka Klari gotowaa dla starych odkw, mdo i niesmacznie. Moja matka siadaa wic do stou naprawd chtnie tylko u Bartkw i teraz te jada tyle, a jej samej byo wstyd. W pewnym momencie poczua na sobie czyj wzrok, podniosa oczy. Jzsef przyglda si jej z prawdziw przyjemnoci. Patrzy jak Paul Washer na Helen Adair - pomylaa Lenke Jablonczay - ale ja nie mam jeszcze osiemnastu lat, tylko szesnacie, wic wolno mi chyba lubi tort ze liwkami, jeynami i imbirem. Zazdroszcz pani apetytu" - powiedzia Jzsef. Chyba bardziej prozaicznym zdaniem nie moga si zacz mio, ktra towarzyszya Jzsefowi przez niemal dwadziecia lat, a mojej matce waciwie a do mierci. Wszystkie waniejsze postacie z ycia Lenke Jablonczay interesowa)' si t mioci. Maria Rickl bya niespokojna i, co nigdy si jej dotd nie przydarzyo, take niezdecydowana. Powiedzonko, ktre syszaa od Anselmusw i ktre pniej stao si w rodzinie niemal przysowiem: ogar do ogara, chart do charta", potwierdzao racj ojca, jej, Marii Rickl, potomkini pracowitych kupcw nie przynioso szczcia maestwo z ziemianinem Jablonczaym. Aczkolwiek Jzsef nie pochodzi z klasy gentry, to jednak by do niej zaliczany przez sw sytuacj spoeczn i materialn, a rnica w stanie posiadania bya midzy modymi tak ogromna, e Maria Rickl natychmiast poja: tej przeszkody si nie pokona. Jzsef to nie Junior, on ma mdrego, trzewego ojca, Jzsefowi nie pozwol na taki wybryk jak maestwo z biedn pann, Jzsef ma przed sob takie perspektywy, e naprawd nie moe

ryzykowa swojej przyszoci wic si z dziewczyn, ktra nie dostanie posagu; o spucinie po matce lepiej nie wspomina, a ojciec jest z aski kierownikiem kpieliska. Gdyby Jzsef by jej, Marii Rickl, synem, ona sama zrobiaby wszystko, co w jej mocy, aby obrzydzi mu Lenke. Melinda bya innego zdania. Wedug niej rodzina Jzsefa powinna byaby dzikowa Bogu, gdyby moga spowinowaci si z Jablonczaywn, wnuczk Seniora, i jeli Jzsef wybierze wanie tego niejadka, Lenke, ktra w niczym nie przypomina normalnej modej panny, nie ma niebieskich oczu, tylko zielone, jest chuda jak patyk, a nogi ma dugie jak komar. 10 mona mwi jedynie o braku gustu, a nie zym wyborze. Wprawdzie Lenke nie ma ani krajcara, ale jest za to spokrewniona z krlem Bl IV, a o rodzinie Jzsefa mona powiedzie wszystko, tylko nie to, e przyszli tu z Arpadem. Agostonowa Bartk uwaaa za oczywiste, e idylla moe skoczy si tylko happy endem. Lenke to dobra dziewczyna, adna, mdra, dowcipna, godna mioci i nie powinno si zwraca uwagi na delikatne sprawy jej rodzicw, Lenke bdzie ozdob kadego domu. Bella bya tak pewna maestwa przyjaciki z Jzsefem, e czasami zastanawiaa si ju, w jakiej sukni powinna wystpi jako pierwsza druhna, a poniewa tak naprawd nie interesowa jej dotd aden z modych ludzi bywajcych w ich domu, z gry martwia si, jaka bdzie osamotniona na tym lubie - przecie nie moe zabra ze sob w charakterze druby siostry Charitas. Rodzice Jzsefa, ilekro spotykali moj matk w towarzystwie, byli uprzedzajco serdeczni i gdyby Lenke Jablonczay znaa si cho odrobin na ludziach, musiaaby si zorientowa, e za serdeczni. Ale moja matka bya zakochana i naiwna, ledzia wic wdzicznym wzrokiem matk Ninon, rwnie brzydk jak crka, i gadzia mur domu Jzsefa, jeli tamtdy prowadzia jej droga. Dziesitki lat pniej, kiedy przyapaam j na tym, e wci jeszcze to robi, gdy przechodzimy dawn ulic Kadas - jak gdyby nie upyno od tamtej pory p wieku i ludzie, ktrzy tu niegdy yli, nie pomarli ju lub nie przenieli si gdzie daleko, co byo prawie rwnoznaczne ze mierci, i jak gdyby mieszkacy tego domu nie obeszli si z ni swojego czasu tak podle - powiedziaam jej, e to nie ma sensu, w pieszczeniu muru jest co nienormalnego. Wtedy spojrzaa na mnie i nie odpowiedzia

a, tylko wolno pokrcia gow, zawsze patrzya w ten sposb, gdy chciaa mnie czego nauczy, a ja nie rozumiaam. Kiedy pojam, e Elektra gaszczc ziemi - zamiast bi w ni piciami - prbuje nakoni zaziemskie moce, aby raz jeszcze dopuciy do niej niezapomnian, wiecznie opakiwan modo Agamemnona, nie byo ju na wiecie ani mojej matki, ani Jzsefa. O tej mioci zreszt mwili obydwoje zainteresowani, to nie bya adna z tych tajemnic, o ktrych wspominaa matka na ou mierci, nie zabraa jej ze sob. Opowiada mi take o niej na nieudanym lunchu u Gundla" Jzsef, wersja jego i mojej matki zgadzay si niemal co do sowa. Jzsef by najpikniejszym chopcem w miecie." Pani matka bya najpikniejsz pann." Zawsze dobrze bawilimy si z Jzsefem." Lenke bya urzekajca, umiaa si bawi." Jak on umia taczy!" Jak ona umiaa taczy!" Dokdkolwiek poszlimy, wszystkie panny patrzyy na Jzsefa." Dokdkolwiek poszlimy, modzi ludzie wpatrywali si w Lenke." Lubi to co ja." Mielimy podobne gusty." To by zaszczyt, gdy ktrej asystowa." To bya Jablonczaywna, nie byle kto." Jzsefa suchaam niechtnie, mojej matki z rozdranieniem, tak samo jak mj starszy brat. Bla myla wtedy o swoim ojcu, ktry nie by chyba tak czarujcym zjawiskiem ze sw grulic, atakami dusznoci na sali balowej i kaszlu po kadym miechu, ja za o Eku Szab, ktry w ogle nie umia taczy, nudzi si w towarzystwie, pogardza przechadzajcymi si po korso panami, lubi tylko siedzie w domu i czyta, a w kadym mieszkaniu prbowa wyczarowa wok siebie malutk wie z wiejskimi obyczajami wedug tradycji dawnego, wiatego duchowiestwa kalwiskiego. W wielu sprawach nie zgadzalimy si z bratem, ale w tej jednej na pewno bylimy zgodni: kade z nas jednakowo nie cierpiao Jzsefa. O mioci Lenke Jablonczay wiedziano nawet w klasztorze. Instytut Svetits nigdy nie broni wychowankom normalnego ycia, chodziy wic do szkoy narzeczone w piercionkach,, a narzeczeni wyczekiwali na nie przed bram. Klasztor nie wychowywa starych panien, lecz przysze matki i matki. Z wyjtkiem paru starannie wybranych dziewczt, adnej nie prbowano nawet obrzydzi radoci niesionych przez ycie,

w odpowiednim towarzystwie panienki mogy bywa w teatrze, chodzi na lekcje taca, na rozmaite potacwki, majwki i wieczorki organizowane na cele dobroczynne, oczywicie za pozwoleniem Stillmungus. Aloysia, ktra czerwienia si jak indor widzc, e dziewczta wycigaj szyje z awek, aby przyjrze si maszerujcym onierzom, krelia znak krzya na czole wieo zarczonej uczennicy i obiecywaa, e bdzie si za ni modli. Wszystkie dziewczta bray lub w kaplicy, a nie w kociele witej Anny, i na takie uroczystoci zakonnice przychodziy w komplecie. O tym, jak sensacj wzbudzia na balu Lenke Jablonczay, dowiedziaa si Stillmungus od matek; przeorysza znaa histori Ninon tak samo jak inne zakonnice, przecie siostra Jzsefa rwnie uczszczaa na pensj katolick, cho nie do seminarium nauczycielskiego. O tym, e nawizuje si co midzy Lenke i Jzsefem, wspominaa jej niejednokrotnie Bartkowa, z zadowolonym umiechem wrc Lenke szczliw przyszo. Maria Margit Stillmungus dugo nie zwracaa na to uwagi, moja matka opowiadaa nam, e to ju stawao si grone: dlaczego nic nie mwi, skoro widzi przez okno Jzsefa, ktry nie chce czeka na rogu przed Kasynem, lecz wypatruje jej pod klasztorem, pod plebani, teraz czeka ju na ni nie tylko Bobi, lecz take chopiec, niemoliwe, eby nikt o tym w klasztorze nie mwi. Ale przeorysza milczaa, nie zrobia te adnego kroku, zrobia go nato.miast, i to na pewno na jej polecenie, Charitas. Stosunek midzy Charitas i moj matk rni si zasadniczo od stosunkw czcych zakonnic z innymi uczennicami. Dziewczta i klasy mojej matki, jeli nawet przeyway jakie pensjonarskie mioci, niezmiennie przeladoway Charitas niewiadomym biseksualnym zainteresowaniem. Charitas bez umiechu znosia to uwielbienie i skadaa uczucia zakochanych w niej panienek na otarzu Marii. adna z zakonnic nie wychowaa tylu gboko wierzcych katoliczek co wanie Charitas, ktra pozornie nawet o to nie dbaa. Drczya swoje uczennice przedmiotami cisymi, nie cierpiaa niezdyscyplinowania, nie zwaaa na zy. Charitas bya jednak czarujca i na swj sposb tak samo daleka od ideau urody tej epoki jak moja matka. Pniej, kiedy wypytywaam Bell, Marisk Tabajdi i inne koleanki szkolne mojej matki, jaka waciwie bya ta

kobieta, nigdy nie otrzymaam zadowalajcego wyjanienia, okazao si, e Charitas nie mona sobie uzmysowi. Charitas bya inna dla kadych oczu. Tak jak zachoway si w pamici wszystkich okulary, rkawiczki, postawa, twarz, zmarszczki, miech Stillmungus, jak wszystkie umiay naladowa sposb bycia Marii Bony, tak adna nie umiaa opisa Charitas. Prboway mi j przybliy za pomoc obrazw natury: Jak Wezuwiusz" wspominaa Bella. Jak lodowiec" - powiedziaa Mariska Tabajdi. Jak wiatr" i usyszaam od Cicy Vaszil. Jak morze" - westchna Iluska Bir. Charitas? - zapytaa Melinda. - Pytasz, jaka bya Charitas? Tak dumna, jakby wiedziaa, e Bg codziennie wdaje si z ni w rozmow. Stillmungus siedziaa w swoim gabinecie i, gdy upatrzya sobie do jakiego celu ktr z uczennic, napuszczaa na ni Charitas. Nazywaam j zawsze: Charitas-owczyni." W latach 1900-1902, w ostatnich dwch latach seminarium nauczycielskiego, oddziayway na moj matk rne wpywy z rnych kierunkw. Niezmiennie czua gron i uszczliwiajc si przycigania Jzsefa, tak jak i troskliwo Bartkw, sympatia ludzka zrwnowaya t szal jej ycia, na ktrej leao Pallag. Bo w Pallag, dokd woono j co pewien czas, daremnie prbowaa si zbliy do rodzestwa; chopcy i dziewczta trzymajc si za rce yli obok swojej matki jak szczenita z jednego miotu, podziwiali obc panienk, o ktrej mwiono, e to ich siostra, wypuszczali na ni byka, straszyli j kopicym koniem, ojciec w zakopotaniu ucieka przed ni, a matka na prno staraa si jej przypodchlebi. Dopiero kiedy Emma Gacsry ucieka po raz ostatni, zabierajc ze sob chopcw, a dwie modsze Jablonczaywny dostay si na ulic Kismester, trzy siostry zawary ze sob blisz znajomo. Charitas wkrtce po przyjciu Lenke Jablonczay do szkoy wyrnia j sw. sympati i rozmawiaa z ni czciej nizinnymi dziewczynkami, jednake od chwili gdy na scenie ukaza si Jfcef, zaczo si to przejawia w innej, cakiem jednoznacznej formie. Charitas zaprosia moj matk na spacer i zawioza j do pooonej za miastem posiadoci zakonu, gdzie siostry uprawiay ogrd, czytay, zajmoway si robtkami rcznymi i cieszyy si swobodniejszym, atwiejszym yciem. Charitas dawaa Lenke Ja-

blonczay ksiki i Agostonowa Bartk oraz Maria Rickl jednoczenie spostrzegy, e Charitas zacza wychowywa dziewczyn, ktra wci jeszcze bya kalwink, na zakonnic. Charitas-owczyni miaa ju due dowiadczenie. Nie mwia szesnastoletniej dziewczynce o niebie, lecz o ziemi, o szansach, jakie czekaj na zakonnice przeznaczone do pozornie zamknitego, ograniczonego ycia. Z nasz pomoc moesz zosta, kim zechcesz- mwia Charitas. - Nasz zakon moe ci ksztaci nawet za granic. Bg kocha muzyk, moesz otrzyma choby najwysze wyksztacenie muzyczne i potem uczy muzyki lub sama j uprawia w ramach okrelonych przez nasz zakon. Wielebne siostry twierdz, e jeste bardzo zdolna, a i przeorysza podkrelaa kiedy, e masz analityczny umys i mogaby zosta naukowcem, natomiast siostra Aloysia chwali twj talent literacki. Mdrze i z pokor naley gospodarowa tyloma darami boymi. Na Wgrzech od pocztkw chrzecijastwa istniej uprawiajce literatur zakonnice, ale jeli bardziej interesowaoby ci nauczanie, nie ma przeszkd, mogaby uczy wgierskiego i historii, ktre tak lubisz." Moja matka podzikowaa Charitas za jej dobro i obiecaa, e zastanowi si nad tym, co usyszaa, od razu te opowiedziaa o tej rozmowie u Bartkw. Agostonowa Bartk przyjrzaa si Lenke Jablonczay, do ktrej tak bardzo ju przywyka i ktr tak pokochaa, e niekiedy mylaa o niej jak o wasnej crce, wyobrazia sobie, e ta nadzwyczajna ywo, ten rozum, ten iskrzcy si dowcip zostan wykorzystane ku chwale Boga, i waciwie nie widziaa w tym nic niemoliwego. Ale Lenke w yczliwej atmosferze domu Bartkw miaa si z prb Charitasowczyni jak z artu. Gdy zabieraj mnie na letnisko - opowiadaa Belli - s takie, e gdybym nie widziaa tego na wasne oczy, to bym nie uwierzya. Maria Alexia i Maria Renata gray ostatnio czerwon pik i podkasay habity, a siostra Margit siedziaa przy studni i czytaa, a potem przygldaa si ich zabawie. Odwiozy mnie do miasta swoim powozem, a Jzsi omal nie wrs w ziemi ze zdumienia, bo oczywicie czeka na mnie przed bram, ale Charitas kazaa podnie bud i Jzsiemu nie udao si nawet zajrze do rodka. Rozbawio mnie, e musia sam wraca zakurzon drog." W ten to sposb adorowali Lenke Jablonczay Zgromadz-

nie Sistr Szkolnych i mody prawnik, ktry ju wkrtce mia ukoczy studia, ale tylko Zgromadzenie ujawnio swe zamiary, student chodzi za ni wiernie jak pies Bobi, taczy z ni na wieczorkach, przynosi kwiaty do wosw i sukni, skada ju take wizyty przy ulicy Kismester, prbowa zabawia Melin- d, co nie byo atwe, i stara si rozmieszy kupcwn; w takich chwilach Maria Rickl zawsze bya mu wdziczna, bo w cigu nieatwych dziesicioleci jej ycia weseli staruszkowie, ktrzy mieszkali w jej domu, a take inni mczyni nalecy do rodziny niezbyt troszczyli si o jej dobry humor. Moja matka spdzaa w klasztorze przedostatni rok, kiedy Stillmungus przeja spraw od Charitas. Wezwaa do siebie moj matk i powiedziaa, e prosi, aby rozwaya, czy nie miaaby ochoty wstpi do ich grona. Jeli tak, moe rozpocz odpowiednie przygotowania. Musiaaby wprawdzie poczeka jeszcze par lat, zanim prawo pozwoli jej zmieni wiar, ale jej kalwinizm jest i tak teoretyczny, od najmodszych lat wychowywano j po katolicku, a im szybciej uksztatuje swoje pragnienia i cele w ten sposb, &by si pokryway z tym, co one uwaaj dla niej za suszne, tym szybciej zapanuje w jej yciu ad i spokj. Moja matka bez wahania oznajmia, e nie chce by zakonnic, nie czuje powoania. Sama nie wiesz, do czego masz powoanie, Lenke - odpara Stillmungus. - Nic znasz siebie. Ja ciebie znam. Zosta z nami, pracuj, nie wchod w wiat. To nie dla ciebie." Moja matka przepeniona tsknot, mioci i nadziej, tyko patrzya na przeorysz i bya zdziwiona, e tak bardzo moe si myli. Poleciam siostrze Charitas, eby si tob specjalnie zaja - cigna zakonnica. - Jestemy tu, wycigamy rcer.aby si miaa czego uchwyci. Siostra Charitas wspominaa, e chciaaby i na wieczorek modziey kupieckiej. Id. Znw bdziesz taczy i wydawa ci si bdzie, e to jest szczcie. Nie broni ci, id. Ale nie chciaabym, eby bya nieszczliwa," chc ci oszczdzi rozczarowa." Moja matka spojrzaa na ni pogodnie i pomylaa z dziecinn dum, e wie ju o yciu o wiele wicej ni Stillmungus, ktra jest wprawdzie tak dobra i mdra jak nikt inny, ale nigdy nie taczya ze swoim Jzscfem. Pod koniec rozmowy Stillmungus wstaa, a moja matka opowiadaa mi o tym tyle razy, e kady szczeg tej chwili /.osta mi w pamici. Podniosa si, zdja okulary i przez

jaki czas uciskaa powieki, jak gdyby bya zmczona. Lenke- rzeka, - Ty jeste stworzona do zakonu. Nie rozumiesz? Zakonu, w ktrym moesz si najlepiej rozwin, w ktrym nie istnieje mio ziemska, lecz mio wysza, bardziej wzniosa oraz praca i obowizek. Bg nie daje wszystkiego ani sobie, ani innym. Nie rozumiesz, o czym mwi? Jeste urodzon zakonnic, tylko nie uwiadomia sobie tego, bo brat Ninon zataczy! z tob na balu skadkowym, i odtd wszdzie ci towarzyszy. Asystuje ci te mody Majthnyi i wielu innych. I bd ci asystowa. Ale ty widzisz tylko ich, nie siebie sam i nie masz pojcia, do czego si urodzia." Moja matka suchaa i wydawao si jej bardzo dziwne, e nawet kobieta takiego formatu nie potrafi si oprze pokusie pozyskania nowego narybku dla Zgromadzenia Sistr Szkolnych. (Ile to razy widywaam pniej moj matk, jak w naszym ogrodzie przy ulicy witej Anny opieraa si okciami na wsplnym murze i zagldaa do klasztornego ogrodu, gdzie wrd krzakw malin i porzeczek snuy si zakonnice nigdy nie odwracajc twarzy ku ssiedniemu budynkowi, ktry by naszym domem, i szukaa wzrokiem tej, ktrej nigdy ju nie miaa zobaczy i Stillmungus, jedynej istoty, ktra odgada psychofizyczn struktur Lenke Jablonczay w czasach, kiedy o podobnych sprawach nie wolno byo myle na Wgrzech nawet przyzwoitym modym kobietom, a co dopiero zakonnicy.) Mogaby std wyjecha, nie zatrzymywaybymy ci - cigna Stillmungus. - Jeli nic chciaaby tu zosta, mogaby wyjecha za granic lub wstpi do innego zakonu, nie zajmujcego si nauczaniem, ale takiego, ktry opiekuje si chorymi, na przykad w koloniach, w dzikich krajach, gdzie kto miaby poytek z twojej odwagi i pomysowoci. Chc ci pomc, Lenke, nie rozumiesz?" Nie rozumiaa. Ale na czym polegaa ta twoja mio?" - pytalimy z bratem niejednokrotnie, kade mylc o wasnych miociach. Nasza matka umiechaa si, wahaa, prbowaa nam wytumaczy. e zawsze o nim mylaa, e dobrze byo wiedzie, e jest, gdy go ujrzaa, po raz pierwszy nabraa nadziei, e moe i ona mogaby mie wasny dom, taki, gdzie najwaniejsz osob nie jest Maria Rickl, gdzie ma swojego ma, ktrego kocha i ktry j kocha wynagradzajc jej brak mioci rodzicielskiej, bo to

byoby zadouczynienie za jej gorzkie dziecistwo bez pieszczot. A co poza tym, e mylaa o nim i czekaa, e stworzy ci dom?" C, odprowadza mnie do domu. I taczy ze mn. I zawsze byt tam, gdzie ja." I co?" To byy inne czasy - westchna nasza matka. - Lato w Debreczynie byo niby talerz miodu, miao aromat i gst barw zota, a wiosn pachniay akacje i bzy, ktre rosy te w ogrodzie Jzsefa. Kiedy przy sprztaniu otwieraam okna wychodzce na nasz ogrd, zawsze mylaam, e i on czuje teraz te akacje. Jesieni chodzilimy z Melind do lasu, zbieralimy licie i odzie, a w zimie na ulicach snua si wo pieczonych kasztanw i wielkich, pulchnych dy." Kochaa go z powodu zapachw?" - zapyta w osupieniu mj brat. Nie. Tylko mwi, e byy take zapachy i zawsze mi go przypominaj. Kada akacja wiosn, kady mid latem, kady li i od jesieni, a zim zapach kasztanw." I co robilicie?" - wypytywaam. Rozmawialimy o wszystkim. I mielimy si. A potem nauczy Bobiego piewa. Bobi za cukierki wydawa takie dwiki, jakby piewa." Caowaa si z nim?" - zawziam temat. Moja matka posmutniaa i wyszeptaa, e raz. Jeden jedyny raz pocaowa j Jzsef, ale nie pytajmy o to, bo jej wstyd. Czego si wstydzisz, jednego pocaunku? - mielimy si. - Nic innego nie byo?" Nasza matka potrzsna gow i popatrzya na nas z takim smutkiem, jak gdyby dowiedziaa si, e ja i mj brat znalelimy si na samym dnie bagna moralnego. Zaczekaj - postanowiam to podsumowa, i Pocaowa ci tylko raz i nawet wtedy nie oddaa mu pocaunku, i byy jeszcze rne zapachy i wonie wtedy ju oboje z Bel pokadalimy si ze miechu - i czsto odprowadza ci do domu. A ile razy ci si owiadczy? I kiedy?" Kiedy omal mi si nie owiadczy - rzeka nasza matka - Rr znaczy, ja mu si owiadczyam, a on niemal powiedzia tak, ale potem si rozmyli." Rozmyli si? - zawoalimy oburzeni. - Raz omal nie powiedzia ci tak, a poza tym nauczy piewa twojego psa? I ty mwisz, e on ci kocha?" Kocha mnie i ja go te kochaam odpara nasza matka i wtedy nie bya ju ani zawstydzona, ani speszona, bya stanowcza, prawie dumna z posiadania takiej tajemnicy, ktra nie moe przypa w udziale jej dzieciom. Nigdy nie bdziecie zdolni pokocha kogo tak, jak ja kochaam Jzsefa i jak on

mnie kocha." Tak to na pewno nie - zawoaam niemal ze zoci. - Masz racj, e tak to nie. Chyba raczya zauway, e mnie prosz o rk!" Och, te twoje mioci! - rzeka nasza matka. Albo twoje, Bla!" Popatrzylimy na siebie bezradnie, kade w zastpstwie wasnego ojca, obydwoje znw rozdranieni. Skoro nie chcia si z tob oeni, to znaczy, e ci nie kocha!" oznajmi mj brat. Kocha - odpara. - Zapytaj kogokolwiek z tych, co jeszcze yj i ktrzy nas wtedy znali i widywali. To bya najwiksza mio wiata." Ale przecienie oeni si z tob wybuchnarn. - Pozwoli ci nawet dwa razy wyj za m, unieszczliwi ojca Bli i wygodzi seksualnie mojego." To by taki wiat - odpara nasza matka. - Kade z nas miao swoje zakrelone granice. I do gadania. Daam ci pen swobod, rozumiesz? Pen. Dorastaa jak chyba adna inna dziewczyna, i ty te, Bla, i obydwoje wszystko, co dostalicie, zawdziczacie Jzsefowi, naszemu parszywemu losowi. Jak ty mi dasz, to i ja ci dam - nic poza tym nie rozumiecie. W was te pynie kupiecka krew, prawnuki Anselmusa: dostaj uczucie, proponuj nazwisko, daj mio. Wy umiecie kocha! Akurat! Kochalimy si, tak jest, kochalimy si z Jzsefem, cho w iym sensie, jaki macie na myli, nic nas nie czyo. On si oeni, ja wyszam za m, a jednak kochalimy si i nigdy nie zapomnielimy o sobie. A teraz nie chc ju o tym sysze ani sowa." Wysza z pokoju, a my tylko siedzielimy, siostra i brat. Oeni si dla pienidzy - powiedziaam po pewnym czasie. - A j rzuci. I ona mwi, e si kochali." Patrzylimy na siebie zakopotani, niczym ucielenienie dwch pomyek w yciu naszej matki. Bella Bartk od dziesitego roku ycia pisaa dziennik, Lenke Jablonczay zacza zapisywa swoje myli i wszystko, co si z ni dziao, dopiero gdy znalaza przyjacik i miejsce - dom Bartkw, gdzie moga bezpiecznie przechowywa swe zamknite w zeszycie tajemnice. Gsto zapisane zeszyty istniay jeszcze do koca lat dwudziestych, trzymaa je w tym olbrzymim, zamykanym drewnianym pudle, w ktrym jej pierwszy m przysa cukier kartoflany - ku najwikszemu przeraeniu rodziny Majthnyich, bo czego mona si spodziewa po takiej

narzeczonej, ktra w prezencie zarczynowym prosi o pi kilo cukru kartoflanego, taki ma gust i takie wymagania? Widziaam te, jak wrzucaa swoje zapiski do pieca, czuam nawet co w rodzaju triumfu, e pon ju te wszystkie tajemnice, ktre zdarzyy si przed moim urodzeniem i na ktrych temat stale syszaam aluzje. Znacznie pniej - sama byam ju wtedy matk - dowiedziaam si, e mojej matce nie chodzio o to, aby skoczy ze wspomnieniami, to byby daremny trud. Jeli nawet przyblady w jej pamici szczegy, cao utrwalia si na zawsze, poza tym pamitnik Belli rejestrowa nie tylko jej wasne ycie, ale take dni powszednie i rzadkie wita jej przyjaciki, Lenke. Matka nie moga znie, e mj ojciec wci prbowa otworzy pudo, i nie chciaa doczeka chwili, kiedy j wreszcie rozbije, aby dowiedzie si, czym by od niego lepszy Jzsef, e nie mona o nim zapomnie. Natomiast pamitnik Belli zachowa si a do jej mierci. Gdy przyjedaa do nas, kiedy mieszkaa ju z rodzin w innym miecie, czsto zatrzymywaa si w naszym mieszkaniu w wito Zmarych i razem z nami chodzia na cmentarz. Przy takich okazjach zawsze przywozia swj pamitnik i po powrocie z krlestwa zmarych razem z moj matk abieray si do czytania. Nie wypraszay wprawdzie ani mnie, ani ojca, ale nie moglimy z nimi siedzie, oczywicie nie byo to powiedziane wprost, matka mwia tylko uprzejmie, e na pewno nie zainteresuje nas to, co czytaj, dostajemy wic wychodne a do kolacji i. moemy i na spacer albo do kina. Wynosilimy si wic, dwjka Szab, ja byam wcieka, ojciec smutny. Pewnego jednak razu dostaam prbk tego, jakie zapiski znajdoway si w pamitniku odznaczajcej si atwoci pisania Belli. Kiedy przyjechaa na Wszystkich witych, miaam gryp, leaam, a czytanie odbywao si w pokoju przylegym do mojego. Poday mi herbat, lekarstwa, ksiki, potem usiady pod nisko zwisajc nad stoem lamp, a ojciec, jak sobie tego yczyy, wyszed z domu. Prbowaam zaj si lektur, ale potem odoyam ksik, bo doszam do wniosku, e jeli bardzo wyt such, zrozumiem, co czyta Bella. Gdyby na moim miejscu bya matka, natychmiast zwrciaby jej uwag, eby czytaa ciszej. Moja matka nigdy w yciu nie otworzya nalecej do kogo szuflady, nie zagldaa do cudzych szaf, w czasach mojego

paniestwa tygodniami mogy si poniewiera na biurku adresowane do mnie miosne listy, dopki nie wrciam z wakacji, nic przeczytaa nawet nazwiska nadawcy ani nie obejrzaa znaczka. Ja natomiast nic zwrciam im uwagi, a nawet przerzuciam poduszk na drug stron i usadowiam si w ku w ten sposb, eby jak najlepiej sysze to co, przez co zawsze wysya nas si z domu. Tego dnia Bella czytaa, jak to Lenke powiedziaa, e Margit jest szczliwa, bo jest malark, jedzi pracowa to do Nagybnya, to znw do Monachium i moe rozwija swj talent. Gdyby tak ona, Lenke, moga by kiedykolwiek wolna i niezalena! Bell, jak wiadcz jej wasne sfowa w pamitniku, zadziwi ten wybuch, ona zawsze' chciaa by zalena od rodzicw lub - jeli bdzie go miaa - od ma, potrzebny jej by zamknity krg rodzinny z gow rodziny i chciaa te mie obowizki, ktre jej kto wyznaczy. A Lenke chciaa wyfrun, wyzwoli si z wasnego wiata i dowodzia, e skoro ju czowiek urodzi si kobiet, moe by wolny tylko bdc artyst, osob bogat lub pracujc, bo kada z nich moe obej si bez pomocy mczyzny. Bella i do tych sw dodaa wasny komentarz: Lenke bez rodkw materialnych i odpowiedniego wyksztacenia nie moe zosta artystk, ale moe by bogata, jeli wyjdzie za Jzsefa, gdyby za wzia posad-tak, jaka przystoi kobiecie - te moe uzyska niezaleno. Moja matka, jak wspominaa Bella, zastanawiaa si, dlaczego mczynie wolno to, czego nie wolno kobietom, i dyskutowaa z Bell, wedug ktrej sam Bg tak postanowi, bo do ma naley troska o ycie rodziny". Ale przecie troska o ycie naley znacznie bardziej do kobiety - argumentowaa szesnastoletnia Lenke Jablonczay i podaa przykad wesoych staruszkw i Marii Rickl, ktra jest wicej warta od wszystkich mczyzn razem wzitych. Tak, to bya caa matka, od ktrej, jak daleko sigam pamici, zawsze syszaam, e mczyzna to istota niszego rzdu i e mdra natura, ktra daa zwierztom zdolno mimikry i tak starannie urzdzia wszystko, aby wiat nie wymar, nie mogaby przecie sabszej pci powierza zapewnienia cigoci rodu ludzkiego. Wtedy, jako szesnastolatka, powtarzaa tylko lekcj zasyszan od kupcwny, pniej natomiast miaa okazj przekona si sama o susznoci tez Marii Rickl. Dowiadczenia z obydwu mami przekonay j, e

wikszo samcw nie nadaje si do tego, eby zarobi na chleb, i e kobieta musi sprosta kademu zadaniu, inaczej wiat by si skoczy. Trudno byo, suchajc sw mojej matki wypowiedzianych, kiedy bya modziutk dziewczyn, zrozumie, jak wczenie uksztatoway si jej pogldy: po mczyznach niczego nie mona si spodziewa. Zawsze ona musiaa wszystko zaatwia, zawsze ona braa na siebie i odsuwaa od nas wszystkie kopoty, nigdy nie bya wolna, do pnej staroci dwigaa swoje brzemi. Z owiadczynami Jzsefa w tym okresie nie liczya si zreszt jeszcze ani Bella, ani Lenke Jablonczay. Mioci, ktra wypenia myli mojej matki, wystarczyo byle co. Jzsef wyczekiwa na ni przed szko, odprowadza j do domu i chodzi na wszystkie te wieczorki, ktre na przeomie wieku byy dozwolone dla modych panienek, i jeli sobie tego yczyy, bawi si z nimi w fanty. Bella wspomina w swoim pamitniku, e moja matka nigdy nie miaa niczego, co mogaby da jako fant, ani piercionka, ani bransoletki, nic. Pewnego dnia, kiedy wyja wstk z wosw, Agostonowa Bartk kupia jej srebrny piercionek, do ktrego przyczepione byy breloczki przedstawiajce wiar, nadziej i mio, Lenke nosia go uradowana, a pniej dostaa od Gyuli Szikszayego may krzyyk. Melinda, jej staa przyzwoitka, nawet na czas zabawy nie poyczya nigdy nic z biuterii crce Emmy Gacsry. Pewnego razu moja matka, kiedy oddaa ju nawet grzebie i klamr do wosw, zaproponowaa jako fant ziemniak i poprosia o pozwolenie, aby zbiec po niego do kuchni. (Gra toczya si w salonie domu przy ulicy Kismester, w pobliu serwantki, w ktrej byo peno kosztownych drobiazgw, ale Lenke nie wolno byo po nie siga.) Pamitnik Belli uwieczni epizod z ziemniakiem, z penym zachwytem dla pomysowoci przyjaciki. Bartkwna 1 na swoje szczcie - nie spostrzega dysonansu w tej scenie i nie przerazia jej upokarzajca sytuacja Lenke Jablonczay. Ziemniak to byo co, co mgby da jako fant take Kopciuszek, gdyby kiedykolwiek bra udzia w grach towarzyskich. (Zreszt o ten osobliwy fant, cho moja matka wykupia go, poprosi po zakoczeniu gry Bela Majthnyi. Bella uznaa ten gest za

szlachetny i zmieszaa si, gdy moja matka powiedziaa, e jeli o ni chodzi, Majthnyi moe go sobie choby zje; zdaniem Belli nie naleao wyszydza tak szlachetnych uczu.) Bella zaraz po najbliszej rodzinie najbardziej kochaa moj matk, ale ta przyja nie zmienia nic w jej osobowoci, tak jak na ksztatowanie si obrazu wiata Lenke Jablonczay nie wpyny rnice si we wszystkim z jej ocenami pogldy Belli. Dla Belli sutanna bya witoci, mojej matki nie pocigali mscy przedstawiciele Kocioa, nie lubia nawet katolickiego boyszcza miasta, piknego Wolafki, dyrektora szkoy, ktry mia twarz sodk jak marcepan. Jako modziutka dziewczyna przekonaa si pewnego razu, e sutanna i wicenia nie oznaczaj wcale wyzbycia si ziemskich pragnie. Seksualny wiat mojej matki stanowi i tak konglomerat mtnych, dziwacznych poj, na normalne reakcje skutecznie uodpornia j Maria Rickl, niefortunne zachowanie Wolafki zburzyo w niej wicej, ni mogoby zburzy w innych dziewcztach dorastajcych w szczliwych rodzinach. Moja matka widziaa cay dom Anselmusw klkajcy na procesji przed ustawionym w bramie domu Marii Rickl otarzem, a gdy zblia si duszpasterz nie potraficy zwalczy ziemskich pokus, sama padaa na kolana przed poyskujcym w odwitnej gali zjawiskiem, patrzya na monstrancj i zastanawiaa si, ktrej rce ma wierzy, tej, ktr sign po jej nierozwinit jeszcze pier, czy tej, ktr bogosawi Anselmusw. Bella'bya zdania, e Lenke opacznie zrozumiaa wtedy gest Wolafki byy ju od dawna zamne, kiedy moja matka omielia si jej o tym powiedzie - ale Bella, nawet jeli dotyczyo jej samej, nie wierzya w zo. Lenke Jablonczay jednak od tamtej pory podejrzewaa kadego ksidza, poja, e oni te s samcami, jest tylko jeden mczyzna, ktry nie przypomina samca - Jzsef, ktry niekiedy bywa zamylony,' kiedy indziej szorstki, niezrozumiay, melancholijny, sowem, najbardziej przypomina Paula Washera, i staraa si trzyma jak najdalej od mw Kocioa, ktrzy czasami przychodzili w dni przyj Marii Rickl. W cigu dwch lat - kiedy to dom przy ulicy Kismester wzbogaci si o dwie nowe lokatorki i zakres obowizkw Melindy rozszerzy si, bo teraz, gdy Lenke znalaza si ju na dobrej drodze, trzeba byo wybi ze skonnoci matki z Irnke

i Piroski, a Emm Gacsry i jej synw pochon tajemniczy Budapeszt - Maria Rickl bywaa czasami niezwykle wesoa. Klmn, jak sdzia, nie rusza si z miasta, nie goni, aby pokonawszy obraon dum szuka zuchwaej Emmy, ktra miaa czelno przysa jej swj peszteski adres, nie jecha za dwoma porwanymi synami, siedzia to w Pallag, to w mieszkaniu przy ulicy Kossutha i czeka na uregulowanie swoich spraw. Junior oczywicie czeka na co zupenie innego, ni przypuszczaa matka, mianowicie na to, aby Emma wyrazia zgod na rozwd, i czsto wykrada si do Pesztu, co wicej, nocowa u ony, z ktr w nadziei, e prdzej czy pniej uwolni si od siebie, spdzali pene harmonii godziny, i nie przyszo mu nawet na myl napomyka o okolicznociach ich ostatniego spotkania w Debreczynie - takie byo to ju obojtne, takie nieistotne. Emma widywaa go chtnie, cieszya si jego odwiedzinami. Podczas gdy kupcwna czstymi zaproszeniami staraa si uspokoi upatrzon wdow i pokazywaa jej Jabonczaywny - ktrym, jeli Bg pozwoli, bdzie matk odezwa si wreszcie z Budapesztu adwokat Emmy Gacsry. Informowa, e jego klientka zgadza si na rozwizanie maestwa, ktre od samego pocztku przysparzao jej wycznie trosk, jednak tylko w tym przypadku, jeli odzyska swoje bezprawnie zabrane dzieci, a alimenty dla niej, crek i dwch synw zagwarantuje jej na pimie nie m, lecz teciowa. Kupcwna rozemiaa si adwokatowi w nos: cudzoonicy nie nale si alimenty - rzeka niech Emma odda chopcw, a ona wtedy pomyli, czy nie zapomnie o jej grzechach i nie pomc jej przez swe stosunki w otrzymaniu jakiej uczciwej pracy, ale dopiero po zakoczeniu sprawy rozwodowej. Adwokat - pniejszy pryn- cypa brata Belli, Ferenca Bartoka - by jeszcze w hotelu Pod Bykiem", kiedy ponownie wezwano go na ulic Kismester, i osupia na widok zmiany, jaka dokonaa si podczas jego krtkiej nieobecnoci. Zamiast pewnej siebie, wojowniczej Marii Rickl, przyja go bezsilna, ledwie mogca mwi kobieta, ktra zgadzaa si odstpi od swej poprzedniej decyzji, wystawi rewers, e zapewni przyzwoite utrzymanie Emmie Gacsry i jej dwm synom, jej do mierci, chopcom za do uzyskania niezalenoci dziewczynek nie odda - o ile bya synowa przyle jej prawomocne zobowizanie, e nigdy nie

rozwiedzie si z Kalmanem Jablonczaym. Adwokat triumfalnie wreil do Emmy z pierwszymi alimentami, Emma natychmiast przepucia pienidze i, cho nie miaa pojcia, co wydarzyo si przy ulicy Kismester, nie zmartwi jej warunek teciowej: miaa do maestwa, a -z dwojgiem dzieci i plotkami, ktre szy w lad za ni, i tak byo mao prawdopodobne, eby moga straci jak nadzwyczajn parti. Za tym nieoczekiwanym zwrotem krya si prawdziwa tragedia: poinformowano wreszcie Mari Rickl, na co tak bardzo potrzebna jest jej synowi wolno i jakie to maestwo planuje z pewn mod osbk. Junior, ktry po wyjedzie Emmy najczciej jada kolacje przy ulicy Kismester i systematycznie odwiedza matk, dowiedzia si tego dnia, e matka ju wie to, co tak bardzo chcia przed ni zatai, dopki nie bdzie mg przedstawi Hildy jako swojej ony. Mama nigdy w yciu niczego nie stuka, tylko wtedy - opowiadaa Melinda. i Mama kochaa przedmioty. Ale tego wieczoru leciao wszystko na ziemi i na Kalmana. Mylaam, e oszalaa. Lenke bya akurat w szkole muzycznej, szykowaa si do wielkiego koncertu, caymi dniami bbnia na fortepianie transkrypcj Rigoletta, tylko dwie mae byy w domu. Piroska bagaa, eby nie krzywdzi tatusia i nie krzycze na niego, Irenke za przestraszya si do tego stopnia, e nawet nie moga mwi, tylko pakaa. Potem mama przestaa szale, Kalmn te ju nie jka, jak anielsko czyst istot chcia jej da za synow. Mama wtedy bya ju znw chodna i tak wanie chodno zapytaa twojego dziadka: Powiedz mi, Klmanie, jak dugo niasz jeszcze zamiar y? Twj dziadek wybieg i ju wicej nie wrci, ja wykradaam si do niego, do Pallag, gdy ju bardzo za nim tskniam, potem syszaymy, e ta dziewczyna urodzia mu creczk, wprost osupiaam na widok tego dziecka,- byo bardziej jablonczayowskie ni ktrekolwiek ze starszych dzieci Kalmna. Twj dziadek zapisa ma do szkoy pod nazwiskiem Jablonczay i tego nazwiska uywaa Lonci do mierci ojca. Kalman zamieszka z now rodzin, wtedy ju znw pisa wiersze, ukada pieni przeklinajce Emm, od ktrej decyzji zaleaa caa przyszo Hildy i nowego dziecka, ale Emma tylko

Przez ostatnie dwa lata, po ktrych upywie Zgromadzenie Sistr Szkolnych wypuszcza w ycie Lenke Jablonczay z dyplomem nauczycielskim, dziewczyna jest spokojniejsza i bardziej zrwnowaona ni kiedykolwiek. Jej matka znikna z miasta - dlaczego, w jakich okolicznociach, nie pytaa ani te nikt jej o tym nie powiedzia--nie musiaa si ba ani nieoczekiwanego* spotkania, ani tego, e znw zadaj,'eby pojechaa do Pallag, gdzie tak bardzo nie lubia przebywa. Dwie modsze siostry mieszkay razem z ni, Piroska bya od niej modsza o dziewi lat, Irn o jedenacie, w porwnaniu z nimi bya doros pann, teraz obie mae zmagay si z naukami Ry Kalocsy, ale Lenke szepna dziewczynkom, e Kulawego nie ma, tylko Melinda go sobie wymylia, niech si wic niczego nie boj. W szkole muzycznej chwalono j, nauka sza jej dobrze, ojca nie widywaa, zorientowaa si wprawdzie z aluzji sucych, e znw ma jak niewyran spraw, ale Lenke Jablonczay nauczya si ju we wczesnym dziecistwie, eby, jeli to moliwe, nie interesowa si niczym, co dotyczy ojca lub mafki. Byli natomiast Bartkowie, z ich bezpiecznego, penego ciepa i serdecznoci domu promieniowa na ni stay blask, mio Jzsefa bya oczywista, a poza tym ile to jeszcze sympatycznych'chopcw krcio si wok niej i Belli! Najczciej widywaa jasnowosego Majthnyicgo, ktrego Bella po przeczytaniu Idzie przez yto nazwaa Georgem Tempestem, drogim przyjacielem, do mierci beznadziejnie zakochanym w Helen Adair-Lcnke Jablonczay. W ostatnim kwartale przed egzaminem kwalifikacyjnym Charitas bezustannie wracaa do propozycji zakonu, przeorysza te czsto wzywaa do siebie Lenke miaa mu si w nos i mwia, e ani jej si ni rozwodzi, mama regularnie przysya jej pienidze i musiaaby chyba upa na gow, eby wypuszcza z rki pewny chleb dla przyjemnoci tak niewiernego, niegodnego zaufania i nieodpowiedzialnego czowieka jak Klmn Jablonczay. Ona co prawda ma swoje prywatne zdanie na temat Marii Rickl, ale dopki teciowa dotrzymuje sowa, ona te go dotrzyma, to ju naprawd nie jej wina, e kupcwna skonna jest ponie kad ofiar materialn, byle tylko Hilda nie dostaa si'do rodziny."

Jablonczay, aby da je] do zrozumienia, jak drog uwaaaby dla niej za jedynie suszn. O spokj przyszego ycia mojej matki walczyy Stillmungus i Charitas, ale tam w kurzu ulicy siedzia pies Bobi, a przy Bobim, jak gdyby ju by wacicielem psa i jego pani, sta Jzsef nawet elokwencja apostow nie przekonaaby wwczas mojej matki. Przeorysza cofna wychowankom wszystkie pozwolenia, nie wolno im byo chodzi do teatru ani na domowe wieczorki, dziewczta straszyy si nawzajem i uczyy. Lenke Jablonczay i Bella wsplnie przygotowyway si do egzaminu. Moja matka nie zachowaa niemal adnych papierw (kiedy na pocztku at czterdziestych trzeba byo udokumentowa przynaleno rasow naszych przodkw, okazao si, e brak jej wiadectw obu lubw i nie ma wyroku rozwodowego, jak. gdyby chciaa uwolni si od przeszoci wraz ze wszystkimi jej akcesoriami), ale pozosta jej dyplom nauczycielski, wedug ktrego panna Lenke Jablonczay, wyznania kalwiskiego, bdc dopuszczona do egzaminu kwalifikacyjnego na podstawie zoonego z pomylnym wynikiem egzaminu z zakresu IV klasy, w dniach pierwszym, drugim i trzecim kwietnia 1902 roku zostaa przeegzaminowana z przedmiotw przewidzianych jako sprawdzian kwalifikacyjny dla nauczycieli szkl elementarnych i ludowych i otrzymaa oceny celujce z religii i etyki, pedagogiki, metodyki nauczania, jzyka i literatury wgierskiej, historii Wgier i powszechnej, nauki o konstytucji Wgier, geografii Wgier, przyrody, fizyki i chemii oraz ze piewu, oceny bardzo dobre z matematyki, rysunku, muzyki, jzyka niemieckiego, zaj praktycznych, wychowania fizycznego i - niestety B ocen zaledwie dostateczn z robt rcznych, i tym samym zostaa uznana za upowanion do nauczania w elementarnych szkoach ludowych z jzykiem wgierskim. Czonkami komisji egzaminacyjnej byli dr Nndor Wolafka, Pl Palotay, Maria Margit Stillmungus, Maria Charitas, Maria Alcxia, Maria Bona, Maria Aloysia, Maria Alfreda i Lajos Husz. Na pierwszej stronie dyplomu z uku stanowicego trzeci cz obwodu koa spoglda na czytelnika pospny anioek. Kiedy odebraa dokument z rk Stillmungus i poegnaa si z zakonnic, moja matka olepia od ez zataczaa si jak niewidoma. Ale nim zdya zbiec ze schodw i wyj na ulic, ju si miaa: Bartokowie

urzdzali bal na cze Belli, ktra take otrzymaa dyplom nauczycielski, i na ten bal zaprosili wszystkich, ktrzy liczyli si w yciu Lenke Jablonczay. Moja matka nigdy nie zapomniaa klasztoru, ale co naprawd oznacza w jej yciu, poja dopiero pniej. Maria Rickl zrezygnowaa z jaowych prb z Kalmanem, wytumaczya sobie, e Junior umar jak jego ojciec i dziadek, za to ku swemu najwikszemu zdziwieniu z kadym dniem coraz bardziej zbliaa si do wnuczki. Nigdy nie widziaa takiej dziewczyny, takiej niezoliwie dowcipnej, takiej miaej, wesoej, urzekajcej, ktra, odkd dorosa, sprawia tylko rado, jest chlub domu i ktra przy odrobinie szczcia moe wyj za m nie gorzej ni Margit czy Ilona. A przecie nie jest podobna do adnej z ciotek, jest co, co sprawia, e crka Juniora jest podniecajco urocza, kto przebywa z Lenke, po pewnym czasie czuje si jak lekko wstawiony. To nie sex appeal Emmy Gacsry - umiech i wdzik odziedziczya Lenke po Seniorze. To ten jablonczayowski czar, ktry zgubi niegdy j sam, tylko e ta dziewczyna jest twarda, pynie w niej krew Anselmusw, a take jej, Marii Rickl. Kupcwna ju tak dawno nie kochaa nikogo, e jest wprost niezrczna w okazywaniu swojego uczucia, ale Lenke wyczuwa zmian atmosfery, wyczuwaj j take Melinda i obie mae, ktre jeszcze ciskaj pod pachami grube tomiska przy stole i recytuj zasady etykiety, a co wicej, wyczuwaj j rwnie pozostae Parki. Jedna pisze do matki ironiczny list, gratulujc, e wreszcie znalaza wnuczk, ktr potrafia pokocha jak prawdziwa babka, a Szikszayowa, ktrej syn Gyula wstpuje w tym czasie na drog bogatych nieszczliwcw (Gyula bdzie morfinist i popeni samobjstwo), stwierdza po prostu, e jej crka Margit nie ma przy Lenke adnego powodzenia i to Lenke jest temu winna. Jake mogaby mie powodzenie ta nieszczsna dziewczyna o zaburzeniach hormonalnych, skoro way niemal sto kilo? Maria Rickl tylko mieje si z zarzutw i patrzy na smuk wnuczk, pewnie, e jest szczupa, nie przekarmiali jej w dziecistwie, ale co za pikno z niej wyrosa, a przyjemnie popatrze, kiedy upina wosy jak dorosa panna i byszcz te jej ogromne ciemnozielone oczy. Kupcwna zawsze podejrzewaa Melind o najgorsze, od

pocztku wiedziaa, e Melinda jest podstpna, na szczcie nie doczekaa dnia, w ktrym mogaby si dowiedzie, e Gizella Jablonczay odbia ma Lenke Jablonczay. Ilona i Margit nudziy j, uwaaa, e zrobia swoje, uoya im ycie, Klmn dugo igra z jej uczuciami, ale Klmn nie mg jej ju teraz zmartwi, zobojtniaa wobec niego. Przestaa si nim przejmowa i jak niegdy syna, a przedtem Seniora, tak teraz z dum i zachwytem zacza uwielbia Lenke. Junior do woli mg j baga w listach i wierszach, mg poleca jej uwadze i mioci ma creczk Klar, o ktr nie mg si odpowiednio troszczy, jako e ugoda midzy kupcwn a Emm uniemoliwiaa rozwd -- nikt nie zwraca uwagi na jego ale poza Melind, ktra z powodu swej sytuacji materialnej bezradnie patrzya na miotanie si starszego brata. Kupcwna rozkwita, jej przytumione ycie uczuciowe oyo, znw miaa kogo'. Lenke. Na bal w domu Bartkw przysyaj pannie Lenke Jablonczay, dyplomowanej nauczycielce, pi bukietw, moj matk obchodzi tylko jeden z nich, wicej ni skromny, zoony z paru cieplarnianych fiokw. Lenke Jablonczay do mierci wierzya, e liliowe kwiatki przekazuj jej jakie tajemne wieci, nigdy nie zastanowia si, o ile taszy by ten bukiecik od egzotycznych cudw, ktre dostaa od Beli Majthnyiego, Zoltna Szalayego czy Istvna Ozoryego: Jzsef nigdy nie szasta pienidzmi. Bal u Bartkw odbywa si w ogrodzie; wszdzie na drzewach lampiony, taczy Lenke Jablonczay, taczy Bella Bartk -Margit Bartk nie taczy, Ilona Bartk te nie, Ilonce, ktra jest ju matk, nie wypada, a Margit nie wolno* rysuje tylko cae towarzystwo, na zawsze oddzielona od zdrowych, ju coraz blisza mierci. Agoston Bartk zamawia na ten wieczr w drukarni pana Dvidhzyego karnety, bo jest bardzo dumny z dyplomu crki; karnet to zarazem may notesik, Lenke Jablonczay nawet nie spostrzega, e zgubia swj, tak zapamitale taczy. Kiedy go jej oddaj, widzi, e kto drobnymi literkami wpisa do wiersz, niczym do miniaturowego sztambucha. Jzsef wykrywa, kto jest sprawc: may Majthnyi, chorowity chopak o zapadnitej piersi, ktry studiowa w Akademii Handlowej na Grnych Wgrzech, a teraz ojciec, dyrektor myna parowego, kupuje mu sklep. Sie sind fein, mein Herz

isr rein soli niemand drinn wohnen, nur Lenke allein* - czyta moja matka wiersz kaszlcego Bli i znajduje go bezczelnym. Bella nastpnego dnia zapisuje w pamitniku: Chyba na moim balu Lenke zarczya si z Jzsefem, bo J. zauway, e may Majth. napisa jaki wierszyk w karnecie Lenke, wyrwa kartk i podepta j. Szczcie, e may Majth. tego nie widzia, wrzuciam t kartk w krzaki, wgniatajc czubkiem pantofelka balowego w ziemi, chwaa Bogu, e uniknlimy skandalu i pojedynku." Bella okazaa si z wrbiark, zarczyny Lenke odbywaj si trzy lata pniej i wcale nie z Jzsefem. Ale kto mgby to przewidzie owego wieczoru czy choby w nastpnych miesicach: Jzsef umiecha si, wszdzie towarzyszy mojej matce, s miertelnie zakochani. Sprawa nie posuwa si naprzd, Maria Rickl postanawia wic doholowa Lenke do przystani. Plan wojenny omawia nie z Melind, lecz z Bartkow, matka Belli cieszy si, e bdzie moga pomc przyjacice w tak dobrej sprawie jak maestwo Lenke. W latach 1902-1907 (w tym ostatnim Lenke wyjdzie za m), kiedy najgupsza polityka narodowociowa i najbardziej skorumpowana polityka wewntrzna prowadz do bliskiego ju kataklizmu; kiedy w samym tylko Budapeszcie jest czterdzieci tysicy bezrobotnych, a chopi nie chcc przymiera gdem emigruj do Ameryki, kiedy kady dzie potwierdza, e ugoda z Austri jest absurdem, krl w rozkazie wojskowym, Krber za w parlamencie austriackim obraaj nard wgierski nazywajc go plemieniem, a w Borsszem Janko" ukazuje si rysunek przedstawiajcy dwa sposoby zajmowania ojczyzny (Arpad, ktry z odzianymi w skry wojownikami wkracza na Wgry przez Przecz Wereck, i proletariat rolny wkraczajcy na okrty, majce go zawie na obczyzn); kiedy zaczyna si strajk kolejarzy, a w parlamencie zakrzykuje si przedstawicieli mniejszoci narodowych, ktrzy maj czelno mwi w swoim wasnym jzyku; kiedy rzd tworzy stra dla wasnej ochrony, aby pohamowa opozycj, a krl dobrodusznie zezwala na przywiezienie do ojczyzny prochw Rakoczego, eby rzuci opinii publicznej jaki ksek (to wzruszajce i niezbyt kosztowne,

w kadym razie tasze ni narzucona Wgrom budowa keihi- skiej linii kolejowej i pozwoli zapomnie o poniesionych wydatkach i unii celnej z Austri) - w tych latach gwnym problemem na ulicach Kismester i Nyomtat jest przyszo Lenke Jablonczay. W domu Bartkw rwnie tocz si narady. Podczas gdy kraj nieuchronnie zblia si do przepaci, to jest do pierwszej wojny wiatowej, Ilonka, Margit i Agostonowa Bartk wraz z Mari Rickl opracowuj plan wojenny, jak namwi Jzsefa do owiadczyn. Jako zewntrzny sojusznik domu Bartkw wkracza te do akcji starsza siostra pani Bartkowej, Vi ma Tomanczy; kady ma swoje zadanie. Maria Rickl stara si, aby dom przy ulicy Kismester by jak najmilszy, Bartkowie maj urobi rodzicw Jzsefa. Rodzice Jzsefa ostatnio odzywaj si coraz rzadziej, cho dawniej bywali czstymi gomi u Bartkw, i Ilonka ju si domyla, dlaczego tak si dzieje. Uwaa to za zy znak*, dopki uczucia Jzsefa nie stay si tak oczywiste, starzy niemal co dwa tygodnie odwiedzali jej rodzicw, teraz, kiedy kady w miecie zna ju tajemnic mioci Lenke i Jzsefa, wymawiaj si od kadego zaproszenia twierdzc, e Jzef-senior ma mnstwo pracy, a jego ona Ninon nie czuje si najlepiej. Ilonka otrzymuje polecenie, aby nie kapitulowa, Vilma Tomanczy, doskonaa gospodyni, dla dobra wielkiej sprawy stawia do dyspozycji cay swj talent kulinarny. Tak wic wita wojna domowa Bartkw i Jablonczaych toczy si rwnolegle do wydarze na Wgrzech i za granic i, podczas gdy wrd rysunkw w czasopismach mona ju zobaczy robotnika w pochodzie pierwszomajowym (i nawet jeli grafik nie ma odwagi wyranie napisa hasa: CHLEBA, PRACY!, mona si domyli, z jakimi transparentami maszeruje ulicami Pesztu godny proletariat), Ilonka wci ponawia eksperymenty. Mniej wicej w tym samym czasie kiedy Japonia wypowiada wojn Rosji, ktra nie chce zrezygnowa z Mandurii, Margit Bartok gromadzi swe obrazy na wystawie w Budapeszcie, a Bartkowa wybiera si osobicie, eby zaprosi rodzicw Jzsefa. Zakochani chodz ulicami miasta jak we nie. Jzsef znw ma okazj wyczekiwa z Bobim na Lenke przed szko, poniewa kupcwna i Bartkowa zapisay dziewczta do szkoy gospodarstwa domowego. Panienki zamiewaj si do ez, bo musz przyszywa tasiemki do rnych dyskret

nych czci mskiej garderoby, a podczas gdy one szyj, w Rosji manifestuje modzie, manifestuje klasa robotnicza, ziemstwa -daj na zjedzie wprowadzenia systemu przedstawicielstwa ludowego i w 1905 roku wybucha w Rosji rewolucja. Podczas gdy w domu Bartkw debatuje rodzinny parlament, car na przemian to daje obietnice, to znw je cofa, a rzdy mocarstw aresztuj, internuj, morduj patriotw, niczym w dawnych tacach skadaj sobie nawzajem ukony, podaj rce, id razem par krokw, a potem nagle w dyplomatycznym kontre- dansie rozchodz si w rne strony. Car, cho jego podwadnym nie wolno opuszcza kraju, odwiedza kolejno swych europejskich kolegw, graj w pik losem Sudanu, Maroka i Egiptu, koloniami afrykaskimi, erzurumsk koncesj kolejow, odstpuj Maroko Francji - niech to zaboli Angli, Egipt Anglikom - niech zapacze Francja. Na rok przed zarczynami Lenke Jablonczay kanclerz Bullow wysuwa danie, aby Niemcy te miay soneczne miejsce", kolonie, a cesarz Wilhelm dochodzi do wniosku, e naleaoby rozbudowa flot niemieck. Z tego wszystkiego do mikrowiata Jablonczaych-i Bartkw przenika tylko jedna wie, e we Francji nie wolno otwiera szk bez pozwolenia pastwa, a Allard, ten bezbonik Allard, nie zawaha si powiedzie, e powinno si zlikwidowa chrzecijastwo. Ale listy obu rodzin kursujce w tym okresie zajmuj si wycznie prywatnym yciem ich autorw. Margit spdza lato w Lovranie, cieszy si morzem, pisze, e przyjechaa tam rwnie Celesztin Palya; Bella spotyka si w Tatrach z mem Janki Nogal, Endrem Szab, i poznaje pewnego eleganckiego pana, ktry taczy bostona jak sam Jzsef. Istvna - pisze Ilonka - wci boli odek, ale to nie przerywa manewrw w sprawie Lenke." Bella pisze do Margit: Wieczorem odwiedzilimy rodzicw Jzsefa, ja, mama i Feri, poszlimy piechot, las jest cudowny, dziki, wiey i chodny. Matka Jzsefa bya oywiona, cho le wyglda, i kazaa ucaowa nasz Ilonk." Lenke oczywicie nie posza z nimi, rodzice Jzsefa i kupcwna nie utrzymywali bowiem stosunkw, ale jednak bya mowa o Jablonczaywnie, przecie Bartkowa tylko z jej powodu wybraa si z wizyt. Rodzice Jzsefa grzecznie uznali zalety Lenke, ale jako nie dosyszeli propozycji Bartkowej, e moe przy najbliszej okazji przyprowadzi j ze sob. Mimo to

sojusznicy Lenke nie zrezygnowali. Wczoraj pojechalimy do winnicy - pisze do pracujcej w Nagybanya crki Bartkowa - na wielkie pieczenie soniny, Jzsef te przyjecha,w sumie byo nas trzynacioro i nie uniknlimy deszczu." Ilonka, ktra ma mae dzieci, organizuje wspln wypraw do cyrku: Przyszed tam na pogawdk take Jzsi." Caa nadzieja Belli, jak wiadczy skrzynka listw Bartkw, wie si z piknikiem prawnikw, gdzie ma by bazar na cele dobroczynne, a ona i Lenke maj sprzedawa wino w chacie rybackiej. Na pikniku niestety nic si nie dzieje, Jzsef nie owiadcza si, ale by bardzo miy, ma now laseczk spacerow i cigle .podpiewuje." . Piknik prawnikw zreszt udaje si znakomicie, Bella nawet wygrywa na loterii, ona te dostaje kwiaty od wdzicznego i uprzejmego Jzsefa, nie tylko Lenke, i jako wygran wybiera tac ofiarowan przez rodzicw, ktrej nie poznaje. W licie zdajcym spraw z pikniku ali si, e zostaa zajana, bo instruktor pywacki Hollsi prbowa jej asystowa, a ona nie od razu odrzucia jego zaloty. A przecie jestem taka niewinna. Czekam na Lenke i Jzsiego" - koczy list. 29 lipca tego samego roku pisze Bella do starszej siostry: U Ilonki wszystko dobrze, ale i u nich martwy sezon. Wydaje mi si, e teraz wszdzie jest zastj." Te sowa wyjtkowo zgadzaj si z opini Lenke Jablonczay. Moja matka, ilekro zaczynaa mwi o swoich panieskich latach przed pierwsz wojn wiatow, zawsze opowiadaa mojemu bratu i mnie, e to by nudny okres historyczny, w ktrym, wedug jej wspomnie, nic si nie dziao. . W czerwcu 1904 roku ksiga goci Bartkw skada si z osiemdziesiciu siedmiu pozycji. Jzsef by dziesi razy, Lenke codziennie, rodzice Jzsefa ani razu. W tym samym roku Bella prosi bawic w Nitrze Margit o nuty Ksicia Boba: synna piosenka Huszki o krtkiej spdniczce i lichych pantofelkach towarzyszy Lenke Jablonczay przez cale ycie i stanowi podsumowanie wszystkiego, co oznaczaj dla niej lata nieprzywracal- nej, mczco piknej modoci. Z pisanego 21 czerwca listu Belli wynika, e grywajce ze sob w tenisa przyjaciki co tydzie spotykaj si w innym domu, w zeszym tygodniu Lepke zaprosia przyjaciki, teraz kolej na ni. Bya u nas pani

Akcja Bartkw nie zakoczya si sukcesem nawet poowicznym. Jablonczayowa z Lenke i dziewczynkami i by te anio J. Moesz sobie wyobrazi, jak byo przyjemnie. Prawdziwe wydarzenie." Rodzina Bartkw robi wszystko, co w jej mocy. Vilma Tomanczy w sierpniowej kanikule dochodzcej do trzydziestu piciu stopni zaprasza goci: Kolacja zmienia si niemal w j>ost, chciaam chyba za dobrze, wic przykazaam Julisce i Zsuzsice, eby byy gotowe na wp do smej, a one poday o dziewitej, spniy si. A przecie ju o szstej sama obtoczyam w tartej bueczce kurczta i schab, dusi si papry- karz, ciasto francuskie byo upieczone; to szarlotka i sernik pieky si tak dugo. Byo nas czternacioro. Dwaj bracia Szilagyi przynieli skrzypce i grali nam wprost cudownie, wrcilimy do domu o wp do czwartej nad ranem." (Modsza siostra Szilagyich, Margit, bdzie pierwsz on pniejszego ma Belli Bartk i umrze po paru latach ma estwa.) Agostonwa Bartk nie pozostaje w tyle za swoj siostr: Byli tu wczoraj po poudniu Lenke, Denes, Istvn, Zoltn i Jzsi, wieczory s cudownie pikne, nabieramy ycia, dopiero gdy wscho dzi wspaniay ksiyc. Dzi bdziemy sucha muzyki." Jeden z najwikszych skarbw skrzynki listw rodziny Bartkw to list napisany przez Bell do jej siostry Margit pewnego lata brzemiennego w modziecze marzenia, nadziej, dobr wol i mio; nigdy nie potrafi czyta go bez wzruszenia. Zza sw listu patrzy na mnie twarz mojej modziutkiej matki, bardziej wyrana ni na jakiejkolwiek fotografii: W nocy znw przej mnie taki lk- pisze Bella - a to dlatego, e otwartym w jadalni lufcikiem szarpa wiatr i brzmiao to tak gronie, jak gdyby pod oknem rozlegao si burczenie jakiego olbrzymiego odka. Dygotaam przy blasku wiecy, zreszt pooyam si dopiero o wp do jedenastej, bo bya u nas pani Jablonczayowa z Lenke. Poszly+ my obydwie w ciemny kt ogrodu i - Lenke na hamaku, a ja nd awce - paliymy papierosy i spokojnie omawiaymy nasze sprawy. Potem ogldaymy przez lornetk komet przy Wielkim Wozie, ale nie zobaczyymy nic poza niewyranym zocistym punktem."

Na wystawie obrazw Margit zbiera si cale towarzystwo od Bartkw i Jablonczaych, jest te rodzina Anselmusw, wymieniaj sztywne ukony z Leidenfrostami - Armin Leiden- frost te wystawia, okazuje si, e jest rzebiarzem amatorem, Maria Rickl patrzy z obrzydzeniem*na gipsowe odlewy pastucha i wieniaczki, olejne i akwarelowe obrazy Sandora, trzeciego syna Erzsebet Gacsry (Sandor Leidenfrost to w przyszoci Alex Leidenfrost, znany malarz amerykaski), Erzsebet, modsza siostra Emmy Gacsary, z rwnym wstrtem oglda wykonane w tuszu rysunki i dwa gwasze Ricklw - Antala i Margit. Moja matka zerka na Jzsefa, ktry od razu do niej podchodzi, i wsplnie szukaj znanych ju z domu Bartkw obrazw Margit: Wieczoru, Pejzau zimowego i Morwy. Obraz Martwa Cisa pdzla Lujzy Kenzy wisi obok szkicu wglem starego Csanaka, Lenke Jablonczay podobaj si obydwie prace, jak mogaby przewidzie, e z tymi dwoma nazwiskami bd si dla niej wiza sprawy nie majce nic wsplnego ze sztuk. Z rodzin Csanakw bdzie zwizana nawet podwjnie: przez prac jej pierwszego tecia w mynie parowym i przez kulturalne i finansowe powizania dziadka jej drugiego ma. Wrd tumu snuje si zreszt jej przyszy pierwszy m, podobnie jak i drugi; Bela Majthenyi i Elek Szab patrz na Lenke Jablonczay, a Elek Szab nie przeczuwa, e ginekolog Kenezy, brat Lujzy, ktra namalowaa Martw Cis, pomoe kiedy przyj na wiat crce, ktr urodzi mu Lenke. Rodzina Majthenyich jest rwnie na wystawie, zjawiaj si razem z rodzicami Jzsefa, ale tylko obchodz dokoa wystaw, wymieniaj ze znajomymi ukony i ju zbieraj si do wyjcia, matka Jzsefa patrzy na asystujcego mojej matce syna tak samo chmurnym wzrokiem jak Emilowa Majthnyi na swojego. Rodzice Jzsefa gratuluj Margit i innym znajomym, ciepo pozdrawiaj kupcwn i Lenke Jablonczay, ale nie prosz, aby si do nich przyczya, za to odchodzc zabieraj syna i Jzsef ma zaledwie tyle czasu, aby poegna si z moj matk. Maria Rickl jest na tej wystawie pochmurna. W domu Bartkw odbywaj si nowe konferencje, ale nikt nie chce niepokoi Lenke, ma jeszcze rok szkoy gospodarstwa domowego, w cigu tego roku zorientuj si, jak wyglda jejsytuacja. Poniewa rodzice Jzsefa zachowuj wci powcigliwo,

naley wytumaczy Lenke, eby z niego zrezygnowaa, szkoda czasu na takie beznadziejne czekanie. Jeli Jzsef nie owiadczy si do pszyszych wakacji i na aluzje Ferenca Bartoka, ktremu kazano go wybada, odpowie jakim gadkim wykrtem, Lenke musi wyj za innego, wkrtce koczy dwadziecia lat i a roi si wok niej od chopcw. May Majthnyi niemal oszala na jej punkcie, na pewno czeka tylko, a droga bdzie wolna, a to, co ma do zaoferowania, jest nie do pogardzenia, wanie starzy Majthnyiowie urzdzili jemu i bratu olbrzymi sklep delikatesowy. Spiskowcy postanawiaj, e pozwol, aby sprawy uoyy si same, jeli Jzsef, ktry zaj ju stanowisko w jednym z debreczyskich bankw, przeforsuje jednak swoj wol, to oni bd si cieszy najbardziej, ale gdyby stao si inaczej, nie bd go apa, wrcz przeciwnie. Poprosz go nawet, aby przesta dziewczynie asystowa, bo psuje jej szanse. Bartkowa najczciej rozmawia o losie Lenke z Margit. W Margit dojrzewa choroba, jej ycie jest tak odmienne od ycia innych modych dziewczt, e mona z ni rozmawia jak ze staruszk. Malarskie oko Margit jest pewne: modzi kochaj si, ale Lenke nie chce od ycia niczego poza Jzsefem, Jzsef za chce zapewne jeszcze wielu innych rzeczy. Sama zainteresowana, nad ktrej przyszoci obraduje si przy tylu filiankach herbaty, jest uosobieniem nadziei, wcale nie uwaa za niemoli* we, aby speniy si jej marzenia, Bella, wieczna optymistka, nie rozumie po prostu, co stanowi t zagadkow tam, ktra nie pozwala elokwentnemu chopcu wypowiedzie sw, na ktre w interesie przyjaciki tak bardzo czeka rwnie ona sama. Dlaczego nie mgby oeni si z Lenke, skoro j kocha? Dlatego, e dziewczyna nie ma pienidzy, e jest biedna? Ale przecie rodzice Jzsefa to bogacze! W 1903 roku, kiedy Szatm&r i Nagybnya jednoczenie protestuj przeciw projektowi wojskowemu, na Bakanach toczy si wojna partyzancka, Albania zagraa Macedonii, Albert Apponyi* porzuca Parti Liberaw, murarze zaczynaj strajk, w stolicy grasuje uzbrojony szaleniec, w Sopronie w samym rodku lata nieoczekiwanie spada nieg, zostaje zamordo-

wany misjonarz kapucyn, a w znalezionej na kolei skrzyni ku najwikszemu przeraeniu odkrywaj zwoki dziecka. Z tego okresu w pamici Lenke Jablonczay utrwalaj si na zawsze wieczory spdzane w teatrze, biegnce pkolicie loe, w ktrych siedzcy naprzeciwko siebie widzowie lustruj si wzajemnie przez lornetki, opakuj ma gejsz lub klaszcz w donie jak optani na przedstawieniach Wojaka Janosza Petfiego. Muzyka, przyciemnione wiato na widowni i pena iluminacja sceny wraz z charakterystycznymi woniami teatru zawsze przypominaj jej ilekro w pniejszym okresie ycia oglda jakie przedstawienie - patrzcego w stron loy Ric- klw Jzsefa. W tym samym roku 1903 dzieje si te jeszcze co innego. Lenke Jablonczay w towarzystwie dwch kuzynw Anselmu- sw-zjawia si w kalwiskim urzdzie parafialnym i owiadcza, e pragnie przej na ono Kocioa rzymsko-katolickiego- Plebania przy ulicy witej Anny przychyla si do jej proby, aby nie kazano jej skada adnego egzaminu, wychodzi bowiem z zaoenia, e Lenke wychowaa si w domu katolickim, otrzymaa dyplom nauczycielski u zakonnic i na pewno jest obeznana z tym wszystkim, co dotyczy merytorycznej i praktycznej strony nowej wiary. Pierwsza spowied mojej matki jest trudnym przeyciem. Lenke Jablonczay jka, e nie czuje si grzeszna, bo nigdy wiadomie wobec nikogo nie zawinia. Ksidz z przeraeniem spoglda na niezwyk penitentk, ale ratuje sytuacj korzystajc z niemal dwutysicletniego dowiadczenia swego Kocioa i zwraca Lenke uwag, e poczucie zupenej bezgrzesznoci jest rwnie grzechem, ale skoro go jednak wyznaa, otrzymuje rozgrzeszenie i napomnienie, eby wicej nie grzeszya. Podczas ceremonii przejcia na katolicyzm, gdy dla klczcej Lenke Jablonczay zapalaj wszystkie wiece w kociele witej Anny, obecna jest caa rodzina, starzy i modzi Anselmusowie, s przyjaciki i znajomi. Lenke przysiga, e bdzie uwaaa za obowizujce nakazy soborw, a kiedy ju id do domu, amie sobie gow, o to moe by sobr. I tak oto ani kalwinka, ani katoliczka, majc rodzicw i nie majc ich jednoczenie, wyrusza moja matka w ycie bez adnego oparcia. Kalwiskiego Boga nigdy nie znaa, za katolickim nie tsknia, w kociele witej Anny niezmiennie

bliska jest jej tylko jedna twarz, beznamitna, pikna twarz Matki Boskiej Dziewicy, ktra nie naleaa do mczyzny, a jednak zostaa matk, matk wszystkich ludzi, a wic take i jej. W 1942 roku Lenke Jablonczay wraca na ono Kocioa kalwiskiego obawiajc si, e w przeciwnym razie jej crka nie bdzie miaa szans otrzymania pracy w kalwiskiej szkole wyznaniowej; ksidz katolicki macha tylko rk, kiedy moja matka wyjawia mu swoje zamiary, i mwi, e Koci katolicki nic nie straci, a kalwiski nic nie zyska na jej osobie, moja matka potakuje z umiechem, nie czuje si obraona. Lecz obraz Marii Dziewicy, ktra wolna- jest od ziemskiego brudu, ma pod stopami kul ziemsk, a na skroniach gwiezdn koron, towarzyszy jej a do mierci. W ostatnich miesicach szkoy gospodarstwa domowego sytuacja wci jeszcze jest taka sama: Jzsef i Bobi wystaj przed szko, wiosna przynosi majwki i wycieczki, Zakochani uwielbiaj si, cho nie pada sowo mio. Jzsef jest nawet zazdrosny, mimo e naprawd nie ma adnych powodw. Przyszy wiatowej sawy skrzypek, Jan Kubelik, przyjeda do Debreczyna dla Mariann Szll i podziwia zrczno palcw Lenke Jablonczay na klawiaturze, gdy wszedszy niespodziewanie do salonu Szellw syszy jej gr. Kupcwna mieje si ze sw modego artysty, jak gdyby opowiedzia jej art: ma natychmiast wysa t dziewczyn do Pesztu, Pragi, Wiednia - nastaje Kubelik - dokdkolwiek, gdzie mogaby otrzyma powane wyksztacenie muzyczne, za par lat bdzie znana na wszystkich estradach wiata, to dany od Boga wielki talent. Miy chopiec ten przyszy zi Szellw, ale wariat jak kady muzyk mwi Maria Rickl do Melindy po powrocie do domu. - Lenke jako pianistka wiatowej sawy! Ciekawe, kto ma paci za-jej nauk i kto bdzie z ni jedzi jako przyzwoitka? Quatsch!" Moja matka suchaa jednym uchem sw Kubelika i zerkaa na Jzsefa, czy syszy i co na to powie. Pniej, kiedy posta Jzsefa znika ju z pierwszego planu, pojmuje, e tamtego wieczoru mg si odmieni jej los, gdyby Klman Jablonczay nie by przegra w karty majtku Emmy Gacsry i gdyby w domu kupcwny kada aluzja do luksusowych wydatkw nie bya beznadziejn bzdur: uatsch.

Czowiek, o ktrego Jzsef ma powd do zazdroci, nazywa si Hodszy. Do krgu adoratorw Lenke przycza si bowiem nowy rycerz, starszy od innych, zamony, ma w pobliu dobrze zagospodarowany majtek ziemski i jego zamiary s cakiem niedwuznaczne. Jzsef rozdraniony robi aluzje, cho sam nie wyjawia swoich zamiarw, moja matka ze miechem ofiarowuje Melindzie kwiaty od Hodszyego; stukaj pazurki Bobiego, zakochani id obok siebie, jakby nie byo nic natura- niejszego, od lat ju tak chodz w tym niemal gronym odutze- niu. Hodszy, powany, blady Hodszy, wygldajcy jak bon vivant z" niemego filmu, bez ogrdek mwi w towarzystwie: Jzsefowi ani si ni eni, szkoda, e zawraca w gowie pannie Jablonczay", i nie ma te litoci dla Bli Majthenyiego: To grulik opowiada - jeli si ktra na niego zdecyduje, bdzie go pielgnowa." Wieci te nie docieraj do mojej matki, ale przenikaj do domu Bartkw i dosigaj Melindy. Maria Rickl postanowia teraz ju przyspieszy wydarzenia. 15 marca Vilma Tomanczy urzdza herbatk -- rozsya zaproszenia z profilem Petfiego w trjkolorowej ramce w barwach narodowych - na wieczorku bawi si wsplnie modzi i starzy, kupcwna jest w zym humorze: rodzice Jzsefa znw wymwili si, za to Jzsef przyszed i cae popoudnie obtacowuje Lenke. Bella z radoci i nadziej obserwuje uszczliwion przyjacik. Margit, ktra jak zwykle siedzi w kcie i szkicuje, myli patrzc na wirujc par, e jest co niezdrowego, co niepokojcego w postpowaniu Jzsefa, taka mio, jak mona by przypuszcza po jego zachowaniu, i jednoczenie taka powcigliwo w skadaniu wszelkich deklaracji, ktre mogyby wyjani sytuacj, nie wiadcz o tym, e sprawa jest na dobrej drodze, wrcz przeciwnie. Bella wymiewa j, kiedy siostra wspomina jej o tym w drodze do domu, wedug Belli wszystko si uoy, Bg jest tak dobry, e nie cierpi za, trzeba si tylko gorco modli. Ju Bg pomoe Lenke. Bela Majthenyi jest w niej bardzo zakochany i chtnie by si oeni" - prbuje malarka. Bella mnicha rk, Lenke nie zwraca uwagi na modego Majthnyiego, nie warto jej nawet o nim wspomina, zreszt po co? Niech naley do tego, kto da jej szczcie. Rzeczywicie w 1904 roku moja matka nie moga si

opdzi nie tylko od staych wizyt Hodaszyego, mody Majth- nyi te sta si natrtny. Syn Emila Majthnyiego i Jzefy Heinrich nie by niemile widziany przez kupcwn: w nowo otwartym sklepie wabiy klientw wykwintne towary kolonialne i rne delikatesy, a na jasnowosego chopca Maria Rickl patrzya z sympati choby dlatego, e po skoczeniu studiw handlowych wybra szacowny zawd kupiecki. Zarwno Hod- szy, jak i Bla Majthnyi mieli wicej wolnego czasu niJzsf, ktrego ojciec pilnowa w banku, obydwaj bezustannie krcili si wok mojej matki. Lenke Jablonczay uprzejmie odmawiaa probom modego Majthnyiego, aby pozwolia mu porozmawia ze sob w pewnej wanej sprawie, temu natomiast, eby owiadczy si Hodaszy, nie moga zapobiec; mczyzna zjawi si na ulicy Kismester i oznajmi, e ma wobec panny Lenke powane zamiany. O tym, e kupcwna naprawd kochaa wnuczk bardziej ni ktrkolwiek z wasnych crek, wiadczy fakt, e poprosia o czas do namysu i rozpucia wie, ktra nikogo nie zdziwia, e ten zamony, sympatyczny pan poprosi o rk Lenke. Moja matka czua wstrt do Hodszyego, powiedziaa mi, e czuaby go rwnie w tym przypadku, gdyby nie bya zakochana w innym, baa si go i uwaaa za brzydkiego: z bardzo bia cer i bardzo czerwonymi wargami, zza ktrych poyskiway ogromne, zdrowe zby, wydawa si jej podobny do pana Credle'a z DomoeyiSyn. Wspomnie Jzsefowi o owiadczynach Hodszyego nie pozwala takt; moja matka zatem milczaa w nadziei, e zapewne i do niego dotrze plotka, uczyni w kocu jaki krok, ktrym zapewni przyszo im obojgu. Po wieczorku u Vilmy Tomanczy spotykali si rzadziej, gdyby moja matka i Bella nie byy tak niedowiadczone, musiayby zrozumie to, co tak trafnie ocenili Anselmusowie i Bartokowie: Jzsef miast atakowa, wycofuje si. W tym czasie zreszt moja matka szykowaa si do koncertu, wiczya. Nawa zaj i powolne wycofywanie si Jzsefa przypady na ten sam okres, dlatego moja matka stana tak miao przed najkrytyzniejsz chwil swoich panieskich lat i dlatego potrafia odegra na koncercie transkrypcj Rigoletta tak, e dostaa zoty medal. (Do mierci przechowaa ten medal, na ktrym Polihymnia wyciga wieniec ku grajcemu na skrzypcach dziecku, a pod dat na prostokcie otoczonym girland wyryte jest jej nazwi-

sko.) Bella opisuje w pamitniku strj mojej matki i przebieg koncertu, tego dnia kupcwna ubraa wnuczk w bladorow sukni. A nam dech zaparo, kiedy wysza z pokoju dla artystw, tak bya pikna/' Na koncert znw przyszli wszyscy, nie tylko Jzsef z rodzin, ale take Majthnyiowie, Bartokowie, rodzina Anselmusw, Csanakowie,Szabwie o rozmaitych przydomkach, a wrd nich Elek Szab, ktry kocha muzyk tak bardzo, e korzysta z kadej okazji, kiedy mg si ni rozkoszowa. Siedzia w pierwszym rzdzie przy pastwu Wilhelms. By te obecny Nndor Wolafka, a z tyu, gdzie, jak mia nadziej, nikogo nie bdzie ku w oczy, ukry si Junior. Patrzy na pikn crk przy fortepianie, a potem w antrakcie znikn nie omielajc si podej do Lenke; dwie mae Jablonczayw- ny i Melinda patrzyy za nim, kupcwna, ktrej Melinda szepna, kto za nimi siedzi, nie obejrzaa si. W sali unosia si namitna, wymagajca niezwykej wirtuozerii muzyka Liszta, moja matka wkadaa w ni wszystkie swoje tsknoty i nadzieje i kiedy palce, wiernie przekazujce ukryte posania muzyki, biegay po klawiszach, mylaa o tym, e teraz rodzice Jzsefa przekonaj si, co ona umie, i pomyl, e moe nawet przysporzy im chway, jeli j przyjm. Tak swobodnie, tak bez tremy jeszcze nigdy nie graa, wraz z muzyk pyno woanie Lenke Jablonczay i wtopio si w entuzjastyczne okrzyki i burz oklaskw. W pokoju dla artystw czekay kosze czerwonych r od Hodaszyego i Majthenyiego, moja matka wychodzc wzia ze sob tylko bukiecik fiokw od Jzsefa. Rodzice Jzsefa wyrazili swj podziw dla jej mistrzowskiej gry, Ninon uciskaa j gratulujc. Triumfalny wieczr zakoczy si przy ulicy Kismester, Jzsef by powany jak kto, kto szykuje si, aby uczyni decydujcy krok. Czuj, e przez ten triumf ycie Lenke wejdzie na decydujcy zakrt" - pisaa Bella w swoim pamitniku. I nie mylia si. 22 lipca, w dzie imienin obchodzony zawsze wsplnie przez moj matk i kupcwn, Jzsef rzeczywicie si zdeklarowa: poinformowa moj matk, e si z ni nie oeni. Co zaszo midzy nimi tego dnia, mogam dowiedzie si z modzieczej noweli mojej matki, w ktrej mona rozszyfrowa kad posta, j sam, Jzsefa, kupcwn, a nawet Bartkow, bo kt inny ni ona mg jej poradzi, aby prbowaa utrzyma si z pracy.

a skoro jej ciao i dusza buntuj si przeciwko Hodszyemu, niech nawet o nim nie myli. Matka Belli z caego serca kochaa Lenke, ale rozumiaa te sytuacj Marii Rickl. Na ulicy Kismester choway si Piroska i Irenke, bya te Melinda, ktrej nikt nie asystowa. Niezalenie od tego, jak bardzo kochaa wnuczk kupcwna, nie moga robi z domu azylu dla starych panien. Wystpujca w opowiadaniu matka chrzestna, .rzecz jasna, przypomina Agostonow Bartk tylko swoj trzewoci i mioci, matka Belli nie moga bowiem zaproponowa przyjacice crki pomocy materialnej, tylko taktown rad i mdr mio. Moja matka zdziwia si, kiedy po upywie dziesitkw at szperajc w jej papierach znalazam t nowel, ktr napisaa bezporednio po zerwaniu, i pogratulowaam jej, e w swej zranionej mioci tak dokadnie poznaa jeden z gwnych punktw programu epoki, pen emancypacj, i e tak jasno widziaa drog wasnej ucieczki z sieci uczu: za sowami noweli kryj si przecie sufraystki bijce parasolkami policjantw. Nawet nie wiedziaam,'co to s sufraystki -powiedziaa zakopotana. - Ja chciaam pisa o Jzsefie." WYBR ELLY napisaa Lenke Jablonczay Elly blada wbiega po schodach. Rzucia kapelusz na wieszak i zacisna powieki, aby powstrzyma zy. Wargi jej dray. - Nawet paka mi nie wolno! - szepna. - Musz i do goci, bawi ich. O Boe, Boe... Nie patrzc w lustro przygadzia wosy, przewizaa may koronkowy fartuszek i otworzya drzwi jadalni. Krcio si jej w gowie, ale jednak bohatersko pozdrowia zebranych, ktrzy przyszli, aby uczci dzie jej imienin. Na stole sta likier i ciasteczka, a gocie na widok dawno oczekiwanej solenizantki podnieli kieliszki. Jej matka szepna gono: - Gdzie bya tak dugo? Nie moesz by punktualna, kiedy masz goci? Nie rb takich min, tylko podzikuj Lovszy- emu za kwiaty.

Elly nie odpowiedziaa, tylko pokiwaa gow. Jej zwykle pogodne, poyskliwe szare oczy byy tak osobliwie sposzone, e dziewczta i chopcy przygldali si jej ze zdziwieniem. Co mogo si przydarzy tej pewnej siebie, spokojnej dziewczynie? Jeszcze nigdy nie widzieli jej tak zdenerwowanej. - Gdzie bya, Elly? Spjiz tylko, ile prezentw dostaa! - wykrzykiwali. Wszyscy spieszyli ku niej z kwiatami i weso o trcali si kieliszkami z poblad solenizantk. Tylko Lovszy nie ruszy si z miejsca patrzc na dziewczyn z zachwytem. Elly szybko woya kwiaty do wazonw i pod wp ywem naglcego wzroku matki poda a Lovszyemu ma, zimn do, eby podzikowa za kosz kwiatw, ale zaraz potem wrcia do innych. zy obeschy i, cho zdenerwowana, wzia jednak udzia w oglnej rozmowie. Lovszym musiaa zaj si matka, Elly nie pomoga jej, cho by to jedyny mczyzna w towarzystwie, ktry mg si eni, pozostali przychodzili tu tylko dla zabawy. To cakiem adny chopak - dodawaa sobie otuchy pani Rethy - prawda, e jest w nim co niemiego, ale do tego mona si przyzwyczai. I rzeczywicie Lovszy by eleganckim mczyzn, mia dobre maniery, lecz jednoczenie byo w nim co odpychajcego. Moe tawa blado jego twarzy lub niespokojne spojrzenie. Ale wszystko jedno, mia pienidze, mia dobre stanowisko, a dzisiejsze panny powinny by rozsdne. Oczywicie ich matki take. Ona musi stoczy walk z dwojgiem, z mczyzn i wasn crk. Na co czeka ta biedna dziewczyna? Na mio? Pani Rthy umiechna si ironicznie. Mio ulatnia si, okowy zostaj. Brzczce, nierozerwalne okowy, troski materialne, ktnie, nienawi, myli o rozwodzie. Mio jest dla bogaczy. Wiele mdrych myli przemkno jej przez gow, kiedy zabawiaa Lovszyego, ktry odpowiada jej zniecierpliwiony patrzc na Elly z uraon prnoci. Wreszcie poegna si i wyszed. Wkrtce rozeszo si cae towarzystwo. Elly odetchna z ulg. - Mamo, nie bd dzi jada obiadu. Boli mnie gowa. Daje spokj z t egzaltacj. Przejdzie ci od gorcej

zreszt powinna wiedzie, e nie lubi sama siedzie przy Ely nie odpowiedziaa, zdawaa sobie spraw, e daremnie by mwia. Zjada kilka yek zupy i siedziaa w milczeniu do koca obiadu. Potem wesza do swego pokoju, zamkna drzwi i rzucia si na kanap. Paka! Teraz ju wolno. Zegar cienny wybija kolejno kwadranse i godziny. Zaczo si ciemnia. Wiatr szarpa oknem, ale Elly nie syszaa tego wszystkiego. Ju nie pakaa, tylko patrzya przed siebie. Niespodziewanie zastukano do drzwi i odezwa si agodny gos: - Elly, czy pisz? To ja, twoja matka chrzestna. Dziewczyna wstaa blada i otworzya drzwi. - yczysz sobie czego? - zapytaa wrogo. - Przyszam ci zoy yczenia -- ale nagle urwaa na widok zmczonej, nieszczliwej twarzyczki. - Co si stao, creczko? - Nic, boli mnie gowa. - Elly, dlaczego nie masz do mnie zaufania, przecie dawniej nie miewaa przede mn tajemnic? Nie kochasz ju swojej starej przyjaciki? Elly milczaa, prbowaa by silna, ale nagle wybuchna spazmatycznym paczem. Jarossowa przytulia j do siebie, gadzia jasne, rozpuszczone wosy i na t pieszczot odrobina otuchy wstpia do umczonego serca dziewczyny. - Jaka ty jeste dla mnie dobja, matko chrzestna! - Bo ci kocham, creczko, i rozumiem twj modzieczy smutek. Nie bdziesz ju robia tajemnic, prawda? Przed smutkiem trzeba pootwiera drzwi i okna, eby mg ulecie, a nie zamyka go w sercu, aby nas wiecznie trawi. Powiedz, co ci gnbi? Moe moja dowiadczona gowa znajdzie jak rad. - Niepotrzebna mi rada! Nikt mi nie pomoe, obym ju wreszcie umara! - Dlaczego chcesz umiera? Popenia a tak wielki grzech? - Tak, wanie tak! Jestem winna, bo pozwoliam, aby kto zama i zdepta moje serce. Pozwoliam wystawi si na pomiewisko. Wykpi mnie, wymia ten, ktrego uwielbiaam.

Odtrci mnie od siebie. O Boe! - szlochaa dygoczc. - Uspokj si, moje biedne dziecko, ulyj swemu sercu. Ody si wyalisz, bdzie ci lepiej. Jake mnie boli, e cierpisz! Sdz, e ju wiem, o kim mowa. - Dobrze, wic ci powiem, ale tylko tobie. Ale eby mnie potem nie pocieszaa, e to zwyka historia. Wiem, e nie jestem pierwsz dziewczyn, ktr porzuci chopak, ale to dla mnie adna pociecha. Jarossowa w milczeniu ucaowaa zgorczkowan, wzburzon ulubienic. - Sama wiesz najlepiej, e nie jestem kokietk. To nie ley w mojej naturze i, odkd pamitam, kochaam tylko Gez. Nie mylaam o maestwie, tylko kochaam go. On te nie potrzebowa adnych dziewczt poza mn. Nie rozmawialimy o przyszoci, ale ylimy dla siebie. Przynajmniej mylaam, e on te. Co dzie bylimy razem, a ja caowaam nawet lad jego rki. Ale mama, trzewa mama zacza ze mn nagle mdr rozmow: syszaa, e rodzina Gezy nie jest zadowolona z tych naszych cigych spotka. I e to wszystko nie ma sensu, bo jeli jego rodzice nam nie pomog, to przecie nie utrzymamy si z jego zarobkw. Geza oeni si z bogat pann, a ja mam Lovaszyego. Bdzie mi z nim dobrze i w dobrobycie zapomn o dawnych marzeniach. Jarossowa ze wspczuciem patrzya na wyczerpan dziewczyn, ale milczaa. Chciaa, aby jak najprdzej dobiego koca to gorzkie wyznanie. - Powiedziaam mamie, e nigdy nie bd naleaa do innego, tylko do czowieka, ktrego kocham, i e czuj wstrt do Lovszyego. Mama zacza kpi, e w takim razie nie bd naleaa do nikogo, bo Geza i tak si ze mn nie oeni. Nie przejam si jej sowami, cho powinnam bya zauway, e Geza zmieni si w ostatnich czasach. Spotykalimy si rzadziej, i nie odprowadza mnie ju pod sam dom. By bardzo zajty". A dzi, mj Boe, dzi! i i ciskajc gow domi cigna drc: - Wiedziaam, e przyjd gocie, aby mi zoy yczenia, a jednak poszam na korso, aby spotka si z nim cho na par minut. Chciaam sama zrobi sobie prezent. No i miaam pikn niespodziank! Wielce askawie podszed do mnie i powiedzia ironicznym tonem: Z radoci sysz, Elly, e si pani zarczy-

a! Gratuluj! Szczliwiec z tego Lovszyego, e moe si eni z mioci. Niestety, dla mnie to zbyt wielki luksus. A przecie byoby piknie, prawda? Cudownie piknie, nieprawda, Elly?" - i zajrza mi w oczy gboko, kuszco, jak zwykle. Nie odpowiedziaam, tylko pobiegam do domu ze wzgardzonym, porzuconym, wyszydzonym sercem. I teraz, kiedy mam ju za sob goci i obojtno mamy, mog si wreszcie wypaka. - Wci jeszcze go kochasz? - Nie wiem. Kocham go i nienawidz zarazem. Co ja mam robi? Jak mog umrze bez skandalu? Mama bdzie mnie zmusza, ebym wysza za Lovszyego, zreszt ma racj, przecie ciko nam si utrzyma we dwie z tej maej renty. Porad mi, matko chrzestna, co mam robi? Jarossowa zamylona przyjrzaa si nieszczliwej twarzyczce i znw j ucaowaa. - Przede wszystkim uspokj si, nie mog ci nic poradzi, zanim jeszcze troch nie porozmawiamy. Widz, e nie chcesz Lovszyego ani jego majtku. - Nie, nie! - A tego, ktry si tob bawi, a potem rzuci? - Nie, nie! - Bd dumna, Elly, stare przysowie mwi, e duma czsto wyprowadza czowieka w pole, ale nigdy nie ciska go w boto. Mczyzna, ktry nie eni si z kochan dziewczyn dlatego, e jest biedna, i nie podaje jej na tacy bogactwa i zbytku, nie tylko nie potrafi kocha, ale te nie zasugujena mio. Tylko unieszczliwiby ci taki egoista o zimnym sercu. Nie zapomniaby nigdy, e to przez ciebie musi y skromniej, i zawsze by ci wypomina, jak drogo zapaci za swj miosny obd. Zapomnisz o nim, a potem zjawi si inny. - Nigdy, matko chrzestna! Nie chc innego! Nigdy nie wyjd za m! - Wic nie wychod, malutka! Ale w takim razie co poczniesz, jakie masz plany? - Gdybym to ja wiedziaa - rozszlochaa si na nowo Elly. - Do czego mam si wzi? Nie mog zosta w domu mamie na karku, ona mi i tak nie przebaczy, je li nie wyjd za Lovszyego. - Elly! Powiedziaa, e nie wyjdziesz za m bez mioci i nie moesz te zosta w domu. Czy poza mierci nie znalaza-

by si dla ciebie jaka d ratunkowa? Na przykad praca. - Przecie i do tego potrzebne s pienidze! - A ja to co? Zamiast prezentu lubnego kupi ci' ten may sklep modniarski, ktry ostatnio tak ci si spodoba. A ty z wdzicznoci przestaniesz paka i znw bdziesz moj weso creczk, dobrze? W udrczonym sercu Elly ucicha rozpacz. Po paru miesicach Elly przywyka ju zupenie do nowego ycia. Zrcznie obsugiwaa klientki, ktre odwiedzay j zrazu z ciekawoci, eby zobaczy, jak te sobie radzi w nowym milieu dumna panna, potem za dlatego e w sklepie Elly mona byo kupi dobrze i tanio. Pani Rethy te pogodzia si z losem, kiedy zobaczya, e Elly jest zadowolona i wesoa, ale w duchu dugo jeszcze martwia si Lovszym, ktry znalaz sobie pann i wkrtce si oeni. Fama gosia, e nie by dobrym mem, bo wci drczy on zazdroci. Elly nie interesoway losy Lovszyego, cho jej niech wobec niego zmalaa, gdy nie musiaa si nim wicej zajmowa. Sklep by dla niej wszystkim, upikszaa go, przystrajaa. Praca wypeniaa jej cae dni. Wolnym czasem za rozkoszowaa si jak zasuon nagrod. Niekiedy jednak mylaa jeszcze o Gezie. Ju nie z mioci, ale bl upokorzenia czsto rozdziera jej serce. Nie spotykaa go, ale syszaa, e asystuje bogatym pannom, krci si wok nich, tylko e brak mu jako szczcia. Albo on si nie podoba, albo te panny maj za may posag. Pewnego wieczoru byo wanie pusto w sklepie, Elly siedziaa pochylona nad ksig rachunkow, kiedy otworzyy si drzwi i wszed jej dawny idea: Gza. Z anemonem w butonierce, elegancki, ujmujcy, zblia si do zaskoczonej dziewczyny. - Cauj rczki, sodka Elly! Tak bardzo ju pragnem pani zobaczy, e omieliem si wtargn do jej sanktuarium. - Czym mog suy? - zapytaa powanie. - Czym? - zamia si zakopotany. - Nie przyszedem po damski kapelusz, bo nie miabym z niego adnego poytku. - A wic po co pan przyszed?

- Po to, aby cho troch ogrza si przy pani, mj drogi promyku soca. Przecie jeli nawet warunki nie pozwoliy mi prosi pani o rk, nie zapomniaem o pani. Przy pani moje ycie jest pikne... - Przepraszam! - przerwaa mu. - Zaraz wracam..; W Wybiega na zaplecze, gdzie pracoway modystki. Powiedziaa co cicho, potem wrcia drt gocia. Po paru minutach wesza jedna z modystek i przybia do ciany tabliczk. Byy na niej wypisane drukowanymi literami sowa:W SALONIE KAPELUSZNICZYM MOG PRZEBYWA TYLKO PANIE; PANOWIE PROSZENI S O CZEKANIE NA PODWRZU. Elly nie powiedziaa ani sowa, tylko wskazaa tabliczk. Z pogardliw ironi spojrzaa na osupiaego mczyzn, potem odwrcia si na picie i wysza. Kiedy wrcia, Gzy ju nie byo. W ciepy wiosenny wieczr po zamkniciu sklepu wracaa do domu, jak gdyby u ramion wyrosy jej skrzyda. Bo te i miaa dwa tczowe skrzyda: prac i spokj. Moja matka, jak wspominaa ciotka Piroska, w par tygodni po napisaniu tego opowiadania na wszystko patrzya ju inaczej. Miaa wraenie, e ten interesowny mody czowiek, ktry ju teraz tak starannie budowa swoj przyszo i tak szybko poj, e jeli nie poczy majtku z majtkiem, nie dostanie z domu pienidzy, waciwie sam pad ofiar i tylko udaje ozibo, aby j, Lenke, jak najszybciej rozczarowa do siebie i pozwoli jej o sobie zapomnie. Piroska bdca ju wtedy dorastajc i niezwykle trzew panienk - wychowywani w Pallag Jablonczayowie roli w tak osobliwych warunkach, e aby przetrwa, zmuszeni byli zachowywa sta, dojrza czujno - suchaa dolatujcych z ssiedniego pokoju szeptw starszej siostry i Belli. Matka opowiadaa mi, jak tumaczya sobie zachowanie niewiernego Jzsefa: wyobraaa sobie, e wanie wyszo na jaw, z jakiej pochodzi rodziny, jak grzeszne ycie prowadzi jej matka i jakim utracjuszem jest jej ojciec, i dlatego rodzice Jzsefa nie zgodzili si przyj jej, nieszczliwego dziecka z tego zwizku, do swej uczciwej

rodziny, co, jak si tak dobrze zastanowi, jest nawetzrozumia- e. To nonsens! - zawoaam rozdraniona.-Skoroci kocha, dlaczego si nic zbuntowa? Dlaczego nie zerwa z rodzin i nie porwa ci, jak Leidenfrost twoj ciotk?" To nie by taki wiat" - odpara. A wanie e by! upieraam si. - Ale on nie zrobi dla ciebie nawet tyle co dziadek dla babki!" Nie mw o swoich dziadkach - ostrzega mnie. - Nie chc o nich sysze. Jzsef by posusznym synem, a z takiej rodziny jak moja naprawd nie zwyko si bra ony." Junior w siedem lat po tym, jak Jzsef rzuci moj matk, umar w straszliwych mczarniach, Lenke Jablonczay suchaa, jak rzzi i, jak sama przyznaje, mylaa o tym, e gdyby Junior by przyzwoitym ojcem, ona byaby godna Jzsefa. Trzydzieci dwa lata pniej, kiedy Emma Gacsry oszoomiona morfin wtacza si do naszego mieszkania, do tego samego domu przy ulicy Hunyadiego, w ktrym dwanacie lat wczeniej umiera wdowa po Szikszaym, Margit Jablonczay, i ktry zaledwie w par lat pniej znika z powierzchni ziemi podczas amerykaskiego nalotu dywanowego, Lenke Jablonczay wyprowadza j - niech nie bruka jej domu sw obecnoci, niech dzieci nie patrz duej ni trzeba na Emm Gacsry. Kiedy po latach, sama ju bdc matk i lepiej znajc ycie z jego zawiociami, tumaczyam jej, kogo waciwie kochaa, kim by ten czowiek, ktry j porzuci - powinnam bya raczej odgry sobie jzyk; dlaczego nie pozwoliam jej trwa w bezsensownej nienawici do rodzicw? Po Juniorze i Emmie Gacsry nie pozostay ju nawet prochy, a moja matka na staro dowiedziaa si, e tak tragicznie kochaa pajaca o piknej twarzy, czowieka chciwego i pusto- gowego, a nie rycerza bez skazy, ktrego czysto ulka si wzburzonego oceanu ycia moich nieszczsnych dziadkw. Mieszkacy domu przy ulicy Kismester o tym, co zaszo, dowiedzieli si nie od Agostonowj Bartk, lecz od mojej matki. Melinda bya obecna, kiedy moja matka poprosia kupcwn, aby powiedziaa Hodszyemu. e nigdy za niego nie wyjdzie. Wci jeszcze czekasz na Jzsefa?" - zapytaa Maria Rickl. Nie czekam, to ju skoczone" - zabrzmiaa odpowied, a moja matka bya tak spokojna, jakby mwia o cudzym

losie. Kupcwna niechtnie zrezygnowaa z Hodszyego, zwrcia uwag wnuczce, e dziewczta powinny wyj za m, jeli nawet wspycie z mczyzn nie przyniesie im rozkoszy; cho bardzo j kocha, Lenke nie moe jednak zosta na zawsze przy ulicy Kismester, co si z ni stanie, gdy jej, Marii Rickl, zabraknie? Mody Majthnyi oeni si z ni z radoci, to bogaty chopak, niech wic za niego wyjdzie, jeli oczywicie nie chce wstpi do zakonu, jak to tylokrotnie proponowaa Charitas. Gdyby babka pozwolia, odpara Lenke, na razie wolaaby i do pracy. Kupcwna zdziwia si, ale nie bardzo, sowo praca" rozumiaa od najwczeniejszego dziecistwa. Nie wyrazia sprzeciwu, a nawet osobicie zaniosa do Wysokiego Komitetu Szkolnego Kocioa Rzymsko-Katolickiego union prob Lenke Jablonczay, zamieszkaej w Debreczynie przy ulicy Kismester 11, o uzyskanie posady nauczycielki, ktra niedugo ma si zwolni w kocielnej szkole elementarnej dla chopcw, i w ktrym to podaniu niej podpisana prosi o cenne zaufanie Komitetu Szkolnego, zaczajc na poparcie swej proby list polecajcy Marii Margit Stillmungus, potwierdzajcy wybitne uzdolnienia i nienaganny charakter kandydatki, jak rwnie fakt, e nadaje si na wychowawczyni. Vilma Tomanczy 23 sierpnia 1904 roku pisze do Margit Bartk do Nagybanya: ... Dzi rano byam w kociele, wychodzc rozmawiaam z pani Jablonczay i z Lenke, szy do Wolafki podzikowa, e mianowa Lenke nauczycielk w szkole dla chopcw. Prawda, e to przyjemna nowina? U nas ju chodniej. W sobot lub Ilonki." Rok szkolny 1904/1905 spdza Lenke Jablonczay jako nauczycielka w katolickiej szkole dla chopcw; ubiera si w dugie weniane spdnice i skromne bluzki pod szyj, gorset, jak dawniej, nosi tylko dla przyzwoitoci, wci jeszcze jest w talii cienka jak osa. Ma dug trzcink, pokazuje ni litery na tablicy, w jej klasie uczy si stu czterech chopcw, dwie godziny przed i dwie godziny po poudniu, jej obowizkiem jest take chodzenie z dziemi na niedzieln msz. Pies Bobi jeszcze yje, czeka na swoj pani tam gdzie dawniej, tylko e po przeciwnej stronie ulicy witej Anny, i wystaje te przy nim Bela Majthnyi, odprowadza mod nauczycielk do domu, do szkoy muzycznej, chodzi z ni na przyjcia. Moja matka w cigu tych

dwch lat daje duo koncertw, gra Poegnanie z abdziem i piew radoci Elzy z Lohengrina; na czerwonym" balu dobroczynnym w Kasynie, gdzie wszystkie panny i matki ubrane s na czerwono, a panowie nosz do frakw czerwone muszki, gra Fantaisie Impromptue Chopina, za co zostaje nagrodzona dugo nie milkncymi brawami. 18 maja 190S roku przy akompaniamencie wielkiej orkiestry wystpuje z Koncertem f-moll Webera, odnosi ogromny sukces i przychodzi jej na myl Jan Kubelik, ale nawet nie mie o nim wspomnie. Na kadym koncercie otrzymuje bukiecik fiokw bez biletu wizytowego, Lenke Jablonczay nie przypina go ju do sukni, ale za kadym razem zabiera kwiatki do domu. Ten, kto wysya fiolki, jest na wszystkich koncertach, ale nie wchodzi do pokoju dla artystw, aby zoy gratulacje jak dawniej, cho, co uwiecznia pamitnik Belli, nie spuszcza oczu z grajcej dziewczyny. wiczenia i przygotowania do koncertw nie s z uszczerbkiem dla szkoy, moja matka sumiennie wypenia swoje obowizki i udaje si jej osign to, e niezwykle liczna klasa jest nie tylko posuszna, ale take uczy si i sucha oryginalnych bajek, ktrymi, gdy kocz to, co przewiduje materia, nagradza ich moda nauczycielka. Osobliwe historie, ktre wymylaa niegdy drca ze strachu Lenke, bronic si przed Kulawym, ciemnociami i samotnoci, pozostay w jej pamici, opowiada je pniej take swojej crce, a w dziesitki lat pniej ta crka pisze na ich podstawie swoje powieci dla dzieci. Po szkole zaczyna si inne ycie: znw dom Bartkw, znw towarzystwo, tylko nie ma ju w nim Jzsefa, i brak Hodaszyego, ktry rzeczywicie znik z miasta, jak to opisaa w noweli. Ale jest jeden dzie w tygodniu, ktrego Lenke Jablonczay nie moe znie, to niedziela, kiedy prowadzi swoj klas do kocioa. Kadej niedzieli spotyka si z Jzsefem i jego rodzin na ulicy witej Anny. Moja matka prowadzi chopcw od strony kocioa prawosawnego, rodzina Jzsefa nadchodzi od ulicy Vargi. Przystan, zamieni par sw na szczcie nie mona, mczyni uchylaj kapeluszy, kobiety kiwaj gowami, moja matka biaa jak kreda wprowadza chopcw do kocioa. Lenke Jablonczay jest kompletnie chora, gdy nadchodzi sobota, w niedzielne poranki pacze, wymiotuje, baga pana Kursinskie- go, sekretarza Komitetu, eby j zwolni z tych niedzielnych

obowizkw, podejmie si w zamian za to wszystkiego, co jej ka. Niemoliwe - brzmi odpowied - na mszy musi by zarwno klasa, jak i wychowawczyni." Tymczasem rodzina Jzsefa nie ma tyle taktu, eby wybra inne naboestwo ni to, na ktrym bez wtpienia musz spotka si z Lenke Jablonczay, zapewne przy tej porze upiera si Jzsef, ktry podczas tych dwch lat przystpuje co niedziela do komunii i rozkoszuje si kad minut wymuszonych spotka. A do mierci bdzie chodzi na t sam msz co ja" - mwi moja matka do Belli, a nastpnego dnia. kiedy Bela Majthnyi zblia si do niej wraz z Bobim, aby odprowadzi j do domu, i znw pyta szeptem, kiedy wreszcie pozwoli mu porozmawia o przyszoci, przecie czeka ju na to od lat, Lenke Jablonczay odpowiada mu: Dzi". Dlaczego za niego wysza, skoro go nie kochaa?" - zapytaam j. Pytaam.bezlitonie z okruciestwem modoci, z gry pewna odpowiedzi: powie, e miaa do ycia przy ulicy Kismester, chciaa mie bezpieczny dom i mia si w nos temu, ktry j upokorzy i porzuci. Nie widziaam innego wyjcia - odpara bez namysu Lenke Jablonczay. - Wysze wyksztacenie proponowa mi tylko klasztor, ale ja nie chciaam by zakonnic. I nie mogam te zosta babce na karku, poza mn i Gizi byy w domu jeszcze dwie panny, ktre naleao wyda za m. Hodszyego nie mogam znie, ponadto miaam wraenie, e chce si mn tylko chwali, tym, e jestem adna, e mam powodzenie; musiaam co zmieni w moim yciu, ju nie wytrzymywaam tego staego napicia i spotka z Jzsefem. Bela mnie kocha.-Ufaam mu. I byo mi go al. Kocha mnie tak jak ja tamtego, niewinnie, z oddaniem. Mylaam, e jeli bd z nim, ja sama wyzdrowiej i on w kocu te bdzie, biedak, szczliwy, nie przeyje tego upokorzenia co ja z Jzsim: e nie znalaz wzajemnoci i na prno si udzi." Mj starszy brat pali papierosa i w milczeniu krci gow. Dlaczego tak patrzysz? - zapytaa go. -- Byam mu dobr on, chyba sam tysic razy to od niego syszae." Wysza za niego, eby nie cierpia tak, jak ty cierpiaa przez t map? eby uwolni od siebie nasz prababk? eby odczepi si od Hodszyego? eby nie patrze na gb Jzsefa podczas niedzielnej mszy? - wybuchn Bla. - Chciaa uszczliwi mojego ojca i przez te twoje charytatywne skonnoci musielicie mi da to parszywe ycie?" Byam dobr on - powtrzya teraz ju nieco goniej nasza matka. - Nic na to nie poradz, e nie odpowiadaam mu fizycznie i e w ten sposb mnie wychowano i wydano za m, e nie wiedziaam nic o yciu maeskim. Nie powinnicie mnie o to wypytywa, nie wypada mwi o takich sprawach." Syszysz, nie wypada - zwrciam uwag Beli. - Napiszmy nowy rozdzia Ry Kalocsy, jakie tematy s dozwolone w rozmowach midzy matk a dziemi." Matka nigdy si o nic nie gniewaa, tak rzadko widywaam j zagniewan, e osupiaam, kiedy wybuchna: Jeli chcesz wiedzie, twojego ojca te nie kochaam w ten sposb!" Wiem - uspokoiam j. - Mwi mi." Patrzya na nas niespokojnie, prbujc zapewne odgadn, kiedy i o czym rozmawialimy. Cze, Majthnyi!" - powiedziaam do brata. Cze, Szab!" -odpar Bela. Stare haso, Majthnyi?" Stare haso, Szab!" Co to za zabawa? - zapytaa ju nieco weselej nasza matka. - Co to za haso?" Z dziecistwa - rzek Bela. - By taki czas, kiedy witalimy si okrzykiem: eby zdech wujek Jzsi! Tatu o tym wiedzia!" Tatusiem nazywa Bela mojego ojca, Elka Szab. Mj ojciec, ktry, podczas tej rozmowy ju nie y. nagle jakby pojawi si w pokoju i zachichota, jak zawsze, gdy uda mu si jaki psikus. To on wymyli?" - zapytaa matka, ale waciwie wcale nie czekaa na odpowied. Haso i potajemny sojusz z dwojgiem smarkaczy tak bardzo pasoway do Elka Szab, e nie warto byo pyta. Zapalia, palilimy we trjk, skadajc ofiar dymu duchom zmarych mw i ojcw.

30 czerwca 1905 roku Bella informuje malujc w Nagy- bany Margit o fakcie ju dokonanym: ... przedwczoraj dwie godziny fortepianu, wczoraj kpiel i msza z Ilonk, dzi basen. Byam z Lenke i bezgranicznie rozkoszowaam si zimn wod i pywaniem. Potem we dwie poszymy na piwo do restauracji przy basenie i w drodze do domu jadymy sone rogaliki. Na temat Lenke, nawiasem mwic, mam nowin: zdecydowaa si. Wiedz o tym tylko Jablonczayowie, Majthenyiowie, Mamuka, Ilona, ty i ja. A wic to Bela. Ja nigdy nie patrz na sprawy obiektywnie, zawsze sdz po sobie i trzewo myl,

teraz za uwaam, c dobrze byoby, gdyby to si stao jak najszybciej. Chocia czy ja wiem." Oficjalne zarczyny Lenke Jablonczay i Beli Majthnyiego odbyy si w trzy tygodnie pniej. Moja matka oznajmia, c chciaaby nacieszy si narzcczcstwem, wic zaczekaj jeszcze troch zc lubem, a ona na razie bdzie nadal uczy. Przy ulicy Kismester, gdzie zaczyna si ju szykowa wypraw, wszystkie trzy Parki napadaj na matk: czyby miaa zamiar dawa wypraw smarkuli Klmna, nic do ju na ni wyrzucia pienidzy? Majthnyiowic s do bogaci, eby j wzi choby w jednej koszuli. Boicie si, c uszczupli wasz spadek? -- pyta kupcwna. - Porzucie nadzieje, ani mi si ni umiera, a jeli mnie rozgniewacie, kupi jej dwa razy wicej, ni zamierzaam." Do mojej matki oczywicie natychmiast dociera, e ciotki auj jej wyprawy, odkada wic swoje nauczycielskie zarobki, moe i to si przyda. Teraz ju chtnie uczyaby w nieskoczono, niedzielne msze przestaj by koszmarem, obok niej idzie narzeczony, pomaga jej utrzyma klas w karbach. Bla Majthnyi jest tak miy, tak dobry, c by z nim to sama rado. Teraz ju moe spotyka rodzicw Jzsefa. Lenke Jablonczay umiecha si serdecznie, bo jest kto, kto j kocha, kto j chce, w czyich oczach ani jej rodzice, ani ubstwo nie s grzechem, niech Bg da Jzsefowi szczcie i si, aby mg znie t rozk, ona te ma kogo, kto jej w tym pomaga: Bl[R a na jest bolesna, wie, e nie zagoi si do mierci, ale czuje ju take, e od niej nie umrze. IJzsef zreszt nie pokazuje si ju w kociele, niezmicnriftrprzychodz tylko jego rodzice. Jzsef nie odwiedza take Bartkw, rzadko widuje si go w miecie, wyjeda do Pesztu, za granic i zachowuje si tak, jak gdyby mia za ze mojej matce, c postpia w ten sposb. Gdy spotykaj si przypadkowo, wymieniaj tylko ukony; Lenke, jak wspominaa Bella, unikaa rozmowy z nim, jeli moga to zrobi nie zwracajc na siebie uwagi. Zawsze wzruszaj mnie fotografie mojej matki z okresu narzeczcstwa. Na jednej siedzi w bujanym fotelu, ukazuje swj pikny profil, patrzy z umiechem na jakie ozdobne drewniane ogrodzenie, a w rce trzyma ksik. Jest te zdjcie zrobione po jakim przedstawieniu na cele dobroczynne, sztywno patrzy na nim w soczewk piciu panw, dwch po cywilne-

mu, trzech w mundurach, a poza moj matk jest na nim jeszcze osiem pa: zespl, ktry wystawi Gyurkovicswny - reyser, sufler, wszyscy, ktrzy brali udzia w imprezie. Moja matka kreowaa Katink, graa wprawdzie le, lecz ze swoistym wdzikiem i ogromn trem, na scenie nie bya ju tak spokojna i pewna siebie jak przy fortepianie, ale jeszcze w wieku osiemdziesiciu lat umiaa na pami swoj rol. Jzsef widoe/.nie nic bra udziau w przedstawieniu, bo nie ma go na zdjciu, nic widz te Belli ani szczliwego narzeczonego. Moja matka bya t Gyurkovicswn, ktr pukownik Radvnyi oskara, c dla majtku chce wyj za jego modziutkiego syna, ale urzeczony jej urod i charakterem sam si z ni eni. ,,Ja chc jego pienidzy? Ja? Nikt tak jeszcze ze mn nie mwi! Tam za drzwiami jest paski syn. Niech pan go sobie zabiera! Mwi, niech go pan zabiera, bo ka go wyrzuci przez okno!" W sali galowej Pod Zotym Bykiem" publiczno wstrzymaa oddech suchajc tych sw, bo cho wrd licznych talentw brakowao Lenke Jablonczay zdolnoci aktorskich, to jednak frapujce byo, c na widowni zawsze pewny siebie Jzsef wierci si w krzele, a jego rodzice, jak wspominaa w pamitniku Bella, z wymuszonymi umiechami bili brawo po zakoczeniu aktu. Po Beli Majthnyim zostao nie tylko wiele fotografii, ale na moj prob opisa mi go rwnie starszy brat. Zreszt sama te si z nim spotkaam, jeli mona nazwa spotkaniem te chwile, kiedy dopuszczano mnie do jego ka; widziaam go ju tylko w agonii, miaam pi lat, kiedy umar. Mj ojciec by redniego wzrostu, mia krtko ostrzyone jasne wosy, niebieskie oczy i bardzo gorce serce - pisa jego syn, a mj brat Bela. - W rodzinie ojca wypadki zachorowa na grulic byy bardzo czste, pamitam jeszcze pyt nagrobn na cmentarzu przy ulicy witej Anny, na ktrej ze zdumieniem odczytywaem imiona licznych krewnych, ktrzy zmarli midzy dziesitym a dwudziestym rokiem ycia. By wyksztaconym, inteligentnym czowiekiem, wiesz, e te dwa pojcia nie s jednoznaczne. Mia ogromne poczucie humoru, Wci jeszcze dwiczy mi w uszach jego miech, lubi Orltko Rostanda i gbokokclial ojczyzn. Kiedy w 1919 zakwaterowali w naszym salonie pewnego generaa rumuskiego, nie chcia przyj jego wizyty kurtuazyjnej. Nigdy mnie nic uderzy, nie krzycza, tylko patrzy z bardzo

wysoka, jakby z poblia mierci. Ojciec bardzo mnie kocha. Nie wiem, czy by wierzcy, ale co wieczr sta przy moim ku i sucha, jak si modl. Grulica bya wwczas dug, okrutn chorob, ale tylko raz byem wiadkiem, jak straci cierpliwo i wybuchn, mgbym nawet pokaza miejsce, gdzie tosi stao. Nigdy si nie skary. Mierzy temperatur i bez sowa yka piramidon. Pewnie wiesz, e mj dziadek by uwaany w Dcbre- czynie za wielkiego potentata, w ojcu jednak nic byo ani odrobiny pychy. Nadzorca winnicy z Szkelyhid nazywa si Kis, ojciec co wieczr popija z nim wino na werandzie, skd roztacza si widok na rzeczk r. U nas nie byo suby", personel wyrzuca mnie z kuchni, gdy przeszkadzaem, i mg nawet da mi klapsa. Ojciec pracowa w pierwszym Wgierskim Towarzystwie Ubezpiecze, dopki pozwolio mu na to zdrowie, pniej ylimy z kawaka ziemi i winnicy Melindy. Bardzo lubi obdarowywa. Pracowa do trzeciej po poudniu i ja zawsze wychodziem mu na spotkanie. Czekaem na niego przed sklepem Harmathyego, gdzie bya wspaniaa wystawa. Gumki z nosorocem, a jakie znaczki! W tym okresie systematycznie grywalimy w kulki. Pewnego razu wszed ze mn do sklepu i kupi mi sto kulek. Nie potrafi opisa, co to byo za szczcie, kiedy wsypaem skarb do starej poczochy. Nigdy w yciu nie byem bogaty, tylko w tym jednym momencie. Wiem, e powinienem napisa o Melindzie, ale cigle jawi misi ojciec, widz go, jak spaceruje tam i z powrotem po otwartych pokojach naszego mieszkania." Portret Beli Majthnyiego nakrelony przez jego syna byl bezbdny, potwierdzaj go sowa mojego ojca, ktry zawsze o nim mwi z szacunkiem, wspczuciem i sympati, tak jak z kolei powcigliwie, sztywno, niekiedy z nieta jon nienawici wyraa si o niezapomnianym Jzsefie. Sowa Beli odnoszce si do jego dziadka osobliwie wspgraj z pamitnikiem jego babki, z ktrego wynika, e starszy radca pastwowy Emil Majthnyi, dyrektor myna parowego Istvna", czonek licznych stowarzysze, chluba Izby Handlowej i Rzemielniczej, by rzeczywicie swego czasu znan osobistoci. Nazwisko mojego ma stao si w brany mynarskiej znane na terenie

caego kraju - pisze wdowa po Emilu Majthnyim - dostawa jedno odznaczenie po drugim. Korzyci materialne cignli co obrotniejsi dyrektorzy mynw stoecznych, a jego prosili, aby uycza im swej wiedzy i rozumu, on za hojnie nimi szafowa, nie dajc w zamian niczego. Dyrekcja bya dumna, e dyrektor myna debreczyskiego wiedzie prym wrd kolegw, i mona by miao rzec, e kieruje caym przemysem mynarskim, ale nigdy nie przyszo im na myl, e w mynach budapeszteskich takie wynagrodzenie jak on dostaj urzdnicy dziesitej kategorii. Niestety, on sam te nigdy o tym nie pomyla." Jednym z najbardziej wstrzsajcych dokumentw, na jakie natrafiam szukajc rde przy pisaniu Starowieckiej historii, by pamitnik teciowej mojej matki, Jzefy Heinrich Majthenyi, ktry waciwie mona by wyda nie wprowadzajc do adnych zmian. Jest w opowieci tej kobiety jaki skoncentrowany lk, jaki Kafkowski niepokj, ktre lepiej demaskuj w zoty okres pokoju na Wgrzech ni niejedna z naukowych prac historycznych. Wdowa po Emilu Majthnyim w 1910 roku, majc pidziesit siedem lat, postanowia spisa histori swojego ycia, ale nie szczegowo, tylko niektre jego waniejsze, szczliwe lub nieszczliwe momenty. Jozefa Heinrich zaznacza we wstpie do swego pamitnika, e poniewa ycie czciej przynosi smutek ni rado, przeto spisujc swe wspomnienia, co zapewne cho troch uly jej samotnoci, przypomni sobie nie tylko o rzadkich radociach, lecz take o czstych smutkach, i cho jej ycie absolutnie nie zasuguje na powszechn uwag, niech jednak nie stanie si jego udziaem zupene zapomnienie. Zaczynam te zapiski u schyku mojego ycia, w samotnoci, ktra zabija serce, bo smutek jest moim staym towarzyszem, rado za szybko ulatniajcym si gociem; nieche wic pierwsza polowa tej ksiki naley do zych dni." Data: Debreczyn, 9 czerwca 1910 r. Lenke Jablonczay jest ju wtedy od trzech lat on Bli Majthnyiego, mj brat Bela wkracza w drugi rok ycia. Dziennik Jzefy Heinrich jest lektur zaskakujc nie tylko z powodu bolesnego okruciestwa jej wasnej historii, lecz take dlatego c wynika z niego co, co nie zgadza si z opowiadaniami mojej matki o tym okresie jej ycia. I enke Jablonczay,

wspominajc o swoich stosunkach z rodzin pierwszego ma, mwia tonem najwikszej mioci, wdzicznoci i szacunku: zawsze tylko okazywano jej czuo, rozpieszczano j, zarzucano podarunkami, rodzina Majthnyich bya dla niej niemal tak dobra jak Bartokowie. Podczas prawie'dwuletniego okresu narzeczestwa jej szwagicrka Olga zabieraa j w podre, namwia na kuracj tuczc, nie zapominano te o doksztacaniu mojej matki. Starsza siostra Beli Majthenyiego urzdzaa co tydzie herbatki, na ktrych wolno byo rozmawia tylko po francusku, moja matka, aby uczestniczy w rozmowie, znw bya zmuszona wzi si do nauki i obie z Melind, ktra zawsze jej towarzyszya i miaa wyjtkowe zdolnoci do jzykw, doskonale opanoway francuski. Dano jej do dyspozycji olbrzymi bibliotek, Lenke Jablonczay otrzymywaa cae paki ksiek i na zawsze zostay jej w pamici postacie klasycznej literatury wiatowej, orientowaa si rwnie dobrze w londyskim Dziedzicu Pod Skrwawionym Sercem, jak w kuchni pani Peggotty, ksicia Bokoskiego i Juliana Sorela uwaaa za osobistych znajomych, a Becky Sharp, rzucona w wiat, zmuszona do waki" o byt Becky Sharp wbrew wszystkim swoim cechom, ktre waciwie przeraay moj matk, bya blisza jej sercu ni Amelia, do ktrej Lenke Jablonczay przez smutne podobiestwo charakterw Osborne'a i Jzsefa bya bardziej podobna w swym naiwnym i nieuzasadnionym uczuciu. Uwielbiali mnie - mawiaa moja matka o tym okresie swojego ycia. - Byli jak dobrzy lekarze. Dochodziam przynich do zdrowia. Nie kochaam Beli, ale byo mi z nim bardzo dobrze. Teciowa, ilekro j odwiedzaam, zawsze ofiarowywaa mi co z biuterii. Ona mnie ubstwiaa." W dzienniku Jzefy Heinrich czytamy, co nastpuje: 9 lutego 1903 roku mj Emil po mio i wesoo spdzonym wieczorze o jedenastej wieczorem poczu si le i po dziesiciu czy pitnastu minutach cierpienia, poegnawszy si ze mn, umar. Umar tylko jeden czowiek z miliardw, a cay mj wiat leg w gruzach. Jednak nie kochae mnie, mj mu, inaczej zabraby mnie ze sob. Ilu uniknabym smutkw, gdyby z myna Istvana" wyniesiono razem nasze zimne ciaa. Widziaam, jak kad go do zimnej ziemi, i yam dalej, czowiek jest jednak zwierzciem, tchrzliwym zwierzciem.'Pyn lata, sta-

rzej si szybko, kiedy za nim pjd? Co dzie rozmawiam z nim w myli, spdzam cale godziny przed jego wielkim portretem. Mj ty drogi, dobry mu, ktry tak chtnie brae na siebie wszelkie troski i gdyby to zaleao od ciebie, droga mojego ycia a do grobu wysana byaby rami, to wanie ty przysporzye mi najwicej blu! ycie, ktre miao jak warto, skoczyo si wraz z twoj mierci. Nie pozwalam obcym patrze w moje serce, zawsze wolaam, aby mi zazdroszczono, ni litowano si nade mn. Po trzech miesicach opucilimy dom przy mynie Istvna", w ktrym upyno dwadziecia pi lat mojego szczliwego maestwa. Niemal padaam pod ciarem blu opuszczajc folwark, ktry byl wiadkiem szczcia, z ktrym zwizany by mj duchowy i materialny dobrobyt, staam si teraz niepewnym, bkajcym si samotnie nikim. Potem nadeszo lato. Mj szesnastoletni syn Geza kona przy mnie, umar w sierpniu mj ukochany synek, ktry fizycznie zawsze by saby, ale dziki swej mdroci podziwianej nawet przez nauczycieli, dziki lotnoci umysu mgby si sta chlub rodziny. Musiaam wytrzyma take i ten nowy cios. Ju trzy bardzo smutne, ale i spokojne lata spdziam we wdowiestwie. Moja crka Olga wysza ponownie za m i, dziki Bogu, jej nowe maestwo naley do szczliwych. Obaj synowie pozostali ze mn. Jeli mj dobry m popeni kiedy jaki bd, to chyba tylko w wychowaniu synw. Wedug mnie to byl powany bd, ale intencje ma byy na pewno dobre, a ja nie mam prawa go osdza. Emil Majthnyi dobrze sobie radzi w zawodzie kupieckim, chcia wic, aby i jego synowie wybili si na tym polu. Dowiadczenie uczy, e wybitni ojcowie rzadko miewaj rwnie wybitnych synw. Moliwe, e wszystko byoby dobrze, gdyby mg nadal opiekowa si nimi. Jeli chodzi o naszych synw, umar w najgorszym okresie; ze swojej strony staraam si uoy im ycie po swojemu i jeli mi si nie udao, to nie przez z wol. Obydwaj moi synowie zarczyli si i mogoby to by dla mnie pociech w tym smutnym yciu, ale niestety, sprawio mi tylko smutek i bl. Bla mia skonno do grulicy, powinien by si oeni dopiero w starszym wieku. Jen by za jedynym z moich dzieci, ktre nigdy nie skrzywdzio mnie nawet zym sowem, by dla mnie zawsze grzeczny

i czuty. Obydwaj s wspwacicielami wielkiego sklepu, ktry mgby si sta kopalni zota, gdyby rozporzdzali odpowiednim kapitaem obrotowym, ale bez pienidzy prowadzenie takiego przedsibiorstwa to mczarnia. Niestety, moje rodki materialne byy niewystarczajce. O tych maestwach dzi ju przez sympati do moich synowych nie chc pisa tego, co myl, i gwoli prawdy wspomn tylko, e te dwa luby pogrzebay wszystkie moje nadzieje. Obydwie synowe s ubogimi, zupenie biednymi pannami, a jedna z nich to crka kobiety i mczyzny, ktrymi zawsze pogardzaam. Na lubie miaam w sercu nastrj pogrzebowy, bardzo cierpiaam. Wie si z tym dniem jeden z wikszych bli mego ycia." Jozefa Heinrich jest tak matk i on, jakie rzadko si spotyka. Siostra cioteczna kanonika Treletzkiego, Heinrichw- na, zostaje zmuszona do wyjcia za m bez mioci za Emila Majthnyiego, jej wasnego szwagra, owdowiaego ma starszej od niej o dziesi at i zmarej na choler siostry Crescence, aby we wasnym domu wychowywa sierot po siostrze. Pi tygodni wzbrania si przed fizycznym zblieniem z mem i wrciwszy z podry polubnej nietknita, ucieka do rodzicielskiego domu, skd zostaje wyproszona, w kocu zakochuje si miertelnie we wasnym mu i poza odziedziczonym po Crescence, modszym od niej zaledwie o dziesi lat -- ale zawsze traktowanym jak wasne dziecko -- siostrzecem, ma jeszcze szecioro dzieci, z ktrych dorasta tylko troje. Grzebie dziewiciomiesiczn creczk, grzebie liczn, siedemnastoletni Adelk, uwielbianego pasierba i szesnastoletniego, mdrego Gz - wszyscy padaj ofiar dziedzicznej w rodzinie grulicy. Pozostaa trjka, Olga, Jeno i Bela, przysparza jej staych trosk. Byam bardzo szczliwa z mem, ale' z powodu dzieci yam w wiecznym strachu, gdy ktre zakaszlao, uwaaam je za stracone, wierzyam niemal, e adnego z nich nie zdoam wychowa. Ale dni przechodziy w lata i moje dzieci, z wyjtkiem zawsze sabowitego Bli, rosy zdrowo. W miar jak dorastaa pikna, jasnowosa, wspaniaa Olga, wracaa mi take ch do ycia. W radosnym paniestwie dotrwaa do dziewitnastu lat urzekajc wszystkich sw urod, wspaniaymi, niebieskimi oczami, ktre ocieniay czarne rzsy, i czerwonymi jak krew wargami." Olga Majthnyi jest w wieku

Margit Bartk, chodzi z ni do szkoy gospodarstwa domowego i na kursy taca u nastpcy Krolya Mullera. Jej pierwszy m to znienawidzony przez Jzef Heinrich Ferenc Bhm, urzdnik Banku Austriacko-wgierskiego. Kiedy moja matka poznaje przysz szwagicrk, Olga jest ju rozwiedziona, w nowym maestwie znajduje upragniony spokj, ronie jej adna mdra creczka Lilly. Jen, starszy syn Jzefy Heinrich, nie wyglda na chorowitego, kopot jest tylko z najmodszym, Bel. To jedno z najwikszych powice Jzefy Heinrich, e dostrzegszy unoszcy si take i nad tym synem cie wczesnej mierci, nie zmusza go do maestwa z rozsdku, nie staje mu na drodze, kiedy dowiaduje si, e wybra wanie Lenke Jablonczay. Teciowa z pewnoci nigdy jej nie kochaa, ale moja matka do tego stopnia nie zdawaa sobie z tego sprawy, e do momentu przeczytania dziennika Jzefy Heinrich oboje z moim bratem Bel ylimy w przewiadczeniu, e ta kobieta wejcie do' rodziny piknej Lenke Jablonczay przyja z najwikszym entuzjazmem. Uwaaam te Jzef Heinrich za osob bogat, okazao si, e ni nie bya, ponosia niewiarygodne ofiary materialne dla nie znajcych si zupenie na handlu synw, aby cho w czci zrwnoway ich absurdaln rozrzutno, w ktrej obydwaj bracia byli tak bardzo podobni do modego Juniora, pakujcego za darmo pannom sodycze i wstydzcego si przyjmowa za towar pienidze. Jozefa Heinrich wzmocnia, odkarmia, przygotowaa moj matk do maestwa, potem za w imi boe wyprawia z ni w drog syna: Skoro spenienie marze moe przeduy mu ycie, niech bdzie z t, w ktrej jest tak wiernie, tak nieprzytomnie zakochany. Ostatni okres narzczestwa, kiedy to Lenke Jablonczay nadal towarzyszy swojej klasie do kocioa i uczy t wielk gromad dzieci, urozmaicony jest wycieczkami w Tatry i nad Adriatyk, grskimi halami, polanami lenymi, falami morskimi w Lovranie i Crkvenicy. Lenke potrzebny jest zreszt odpoczynek, dusze wakacje, bo praca z tak liczb dzieci to nie zabawa, ponadto nigdy nie kadzie si wczenie spa, chodzi na bale, na wieczorki, na koncerty, systematycznie bywa w teatrze, co najmniej cztery godziny dziennie wiczy na fortepianie, nie odrzuca adnych zaprosze, bywa z Bl wszdzie. Jzsef

spotyka j na balach, nie potrafi ukry niezadowolenia widzc, jak jest rozrywany ten pikny, byskajcy otrzymanymi w prezencie klejnotami dawny kopciuszek, ktry w mig znalaz sobie bogatego waciciela sklepu. Twoja pikna jasnowosa matka urzekaa wszystkich dokoa, wnosia nastrj w towarzystwie, mawiao si, e tam gdzie w salonie zebrao si najwicej goci, na pewno jest Lenke Jablonczay" -- pisaa w licie z 11 marca 1976 roku jej dawna koleanka ze szkoy muzycznej, Gizella Balia. Moja matka chtnie przebywaa z narzeczonym, caowa, rzecz jasna, pozwalaa mu si tylko w policzek, a i to rzadko, w nagrod za co. Bela Majthnyi nie jest zadowolony z tego skromnego zachowania, ale nie prbuje go zwalczy, jest co wzruszajcego w tym przelknionym trzepotaniu, z jakim moja matka broni si przed jego bliskoci. Skd mgby podejrzewa ten mody mczyzna, do jakiej tragedii w ich maestwie doprowadzi nieszczsna ozibo Lenke Jablonczay? Wzrusza go te przywizanie narzeczonej do jego starszej siostry i nie ma nawet pojcia, e Olga dla Lenke to nie tylko naprawd szczera przyjacika, lecz rwnie kto, czyja obecno uniemoliwia jego pocaunki. Wakacje z Olg s tak cudowne nie tylko przez wraenie, jakie wywieraj na niej gry czy morze, lecz take przez to, e wi si z cakowit swobod: rodziny Jablonczaych i Majthnyich s zdania, e bdzie przyzwoiciej, jeli tylko szwagjerka, jej m i creczka bd towarzyszy Lenke Jablonczay, ktra musi odpocz i nabra si - podczas kuracji tuczcej narzeczony nie jest potrzebny. Dziewczyna z nizin staje osupiaa na widok Tatr, najpierw nie chce nawet uwierzy, e to gry, a nie zachmurzone niebo, nie moe si nasyci zapachem k, podpina agrafkami spdnic i biega, doprowadzajc do rozpaczy szwagierk tym, e przystaje nad kadym wygrzewajcym si w socu wrd kamieni wem, zachwyca si piknym ksztatem trjktnej gowy, zygzakiem na grzbiecie mii i ani myli przed ni ucieka. Olga nie wie, e w jednej z bajek wymylonych przez ma Lenke w w zotej koronie spenia ludzkie yczenia i troszczy si o samotnych. Powana creczka Olgi nie spuszcza oczu z piknej cioci, do ktrej niepodobne s wszystkie znane jej panie i ktra na wszystko reaguje z niezrozumiaym dla Lilly entuzjazmem. Dla creczki Olgi ani wie-

wirka, ani jar, ani sylwetka kozicy, rysujca si nieoczekiwanie I na szarym horyzoncie w zapadajcym zmierzchu, nie s czym niezwykym, ale Lenke Jablonczay jest oszoomiona wiadomoci, e otworzy si przed ni wiat. Jeli nawet na par dni czy tygodni wyjedaa z ulicy Kismester do Zanki czy Zilah w towarzystwie Bartkw lub kogo z rodziny Anselmusw, nigdy nie mieszkaa w hotelu. Teraz w luksusowych hotelach zasiada przy kolacjach, do ktrych panie przebieraj si w suknie wieczorowe i ona te, a Lilly dzielnie pomaga jej w toalecie i odrobin bawi j trema przyszej ciotki. Olga kupuje Lenke koszyk, niech chodzi na jagody, zwiedza z ni miejsca wycieczkowe i co wieczr prowadzi j do kur- hausu, gdzie mona posucha muzyki. Jest te przy ich hotelu kort tenisowy, chodz gra, moja matka nabiera apetytu, opala si, tyje, wzmacnia. Pewnego wieczoru suchaj muzyki ehara. kiedy Lilly, wszystko widzca i wszystko rejestrujca Lilly, dostrzega wchodzcego Jzsefa. Moja matka wyprostowuje si przy stole, z gbok wdzicznoci myli o Beli Majthenyim, dziki ktremu moe teraz spoglda na Jzsefa jak na powietrze i, cho rytm serca, jak w kadej takiej chwili, gdy podnieci j co zego lub dobrego, od razu staje si nieregularny, potrafi si do niego umiechn, a kiedy Jzsef prosi j do taca, jej gos nie zaamuje si, gdy przeprasza: nie ma tu jej narzeczonego, a ona w jego nieobecnoci nie taczy. Jzsef prbuje odnale dawny ton midzy nimi. ale po jednej stronie Lenke Jablonczay idzie Olga. po drugiej Lilly i trzeciego dnia Jzsef wyjeda. Droga powrotna z Tatr nie prowadzi do Debreczyna, lecz nad morze, moja matka spdza dwa najpikniejsze tygodnie swego ycia w Lovranie i Crkvenicy. Tu czuje si jeszcze swobodniejsza ni w grach, zawsze ma publiczno, kiedy pynie hen za boj i zasapana, rozemiana przebija si przez sztormow fal, wszyscy gocie hotelu Margharita" stoj na brzegu, gdy przy huku piorunw wychodzi .wreszcie na pla i okazuje si, e ofiar pad jedynie ceratowy czepek. Wygldaa jak alabastrowa lampa - opowiadaa dorosa Lilly - bi od niej blask. Zapytalimy, dlaczego zawsze wypywa lak daleko, wtedy rozemiaa si, wykrcia mokre wosy i odpowiedziaa, e tylko tak daleko moe porozmawia z rybami. Moja matka

baa si o ni, ale Lenke i z tego si-miaa, twierdzia, e jest zaprzyjaniona z morzem." Bartkowie nie chc wierzy wasnym oczom, kiedy koczy si lato i spotykaj narzeczon, zaskoczony jest te Jzsef: nigdy nie widzia istoty tak piknej jak ta opalona nad morzem i w grach, zaokrglona, doskonale wypoczta i swobodnie rozemiana dziewczyna. Bla Majthnyi rano i w poudnie, w godzinach najwikszego ruchu, wychodzi ze sklepu, aby odprowadzi narzeczon do szkoy i ze szkoy do domu. Jozefa Heinrich milczy, stara si opanowa, syn wprost promienieje szczciem, kto miaby serce stawia go za lad, kto wie, co przyniesie mu przyszo. Bella zapisuje w pamitniku, e przysze maestwo przyjaciki zapowiada si chyba lepiej, ni mona si byo spodziewa, Lenke nazywa narzeczonego piastunk serca" i z wolna zblia si dzie lubu. Moja matka teraz ju naprawd musi skoczy ze szko, zamiast niej decyduje o tym narada rodzinna, gdyby decyzja zaleaa od niej, zatrzymaaby prac. Wprawdzie Jozefa Heinrich wie, jak sabe zabezpieczenie przyszoci stanowi jej syn i jak dobrze byoby, gdyby moda kobieta moga utrzyma przynajmniej siebie, ale na to nie mona pozwoli: fakt, e ona Beli Majthnyiego, waciciela pozornie kwitncego sklepu kolonialnego, pracuje, mgby zepsu opini firmie i tego Marii Rickl naprawd nie trzeba byo tumaczy. Pierwszego stycznia 1907 roku Lenke Jablonczay rozstaje si wic z katolick szko dla chopcw, a 26 lutego w obecnoci wiadkw -- Istvna Ttha, ma Olgi, i Gezy Rickla, brata Marii Rickl - zostaje on Beli Sandora Jzsefa Majthnyiego, kupca kolonialnego. Na lubie, tak samo jak na uroczystoci przejcia na katolicyzm, obecne s najwaniejsze postacie jej ycia, starzy i modzi Anselmusowie, Majthenyiowie, Bartkowie, dawne koleanki szkolne, liczne pokolenia wychowankw szkoy taca nastpcy Krolya Mullera, ale gdyby komu wydawao si, e orszak weselny jest niekompletny, i tak daremnie szukaby rodzicw i chrzestnych panny modej. Moja matka, jak wspomina pamitnik Belli, spdzia swoje ostatnie panieskie popoudnie u Bartkw i jkajc si

i czerwienic prbowaa dowiedzie si od Belli tego, o czym dotychczas nigdy nie rozmawiay: co j czeka, co moe j czeka w maestwie. Bella nie wiedziaa, nie miaa pojcia, cakiem tak samo jak moja matka, ale wyczua patos chwili, bo rzuciy si sobie w objcia i opakiway swoj bezradno, to, e nie potrafi sobie pomc, e czuj: co si wydarzy, co gronego, moe nawet strasznego, ale nie wiadomo, co to bdzie, w powieciach nie pisz o tym wyranie. Lenke Jablonczay zebraa resztki si i posza do klasztoru. Stillmungus oczywicie o wszystkim syszaa, wszystko wiedziaa i mojej matce wpad do gowy niedorzeczny pomys, e moe dla siostry Margit zrozumiae jest to, o co tak daremnie wypytywaa Bell, ale nie omielia si jej zapyta. Zakonnica pobogosawia j i obiecaa, e bdzie si za ni modli, nie robia tego dnia wraenia osoby szczliwej, nigdy nie pochwalaa tych zarczyn; potem Lenke wrcia do domu, usiada, ju po raz ostatni, do kolacjiw domu przy ulicy Kismester i patrzya w skierowane ku niej twarze. Melinda. Co wie Melinda, ktra sama jest pann, zreszt gdyby nawet wiedziaa, i tak nie powiedziaaby jej, choby na do. Co wie babcia? Zapewne wszystko. Ale nie moe jej zada tego pytania po tym, jak babka pokazaa jej kocie wesele, na pewno czeka j co podobnego, co, jak si wydaje, obowizuje midzy maonkami, ale pannom jest surowo wzbronione, co plugawego, wstrtnego. Wczenie pooono si tego dnia. Na powieki mojej matki nie spywa sen, woya szlafrok i wstaa. Mylaa o Emmie Gacsry, swojej matce, ktr widywaa tak rzadko, a ktra powinna by teraz przy niej i pomc swoj rad w tym trudnym momencie. Nie wiedziaa nawet, gdzie ona teraz przebywa, zreszt gdyby wiedziaa, nie chciaaby i tak z ni rozmawia. Wykrada si wic do sutereny, do ciotki Klari, i jak dawniej, przysuna stoek do kuchni, w ktrej dniem i noc pon ogie. Annus i Agnes ju spay, tylko wiecznie czujna ciotka Klri krztaa si jeszcze. Dawno miny czasy, kiedy w tym jasnowosym dziecku widziaa ciemnowos czarownic z Srrt w zotej woalce, teraz kochaa Lenke bardziej ni swoj pani. Moja matka siedziaa w milczeniu, we dwie wpatryway si w ogie. Ciotka Klri wiedziaa, co si we mnie dzieje opowiadaa mi pniej matka - ale tak jak i Bella nie potrafia mi pomc. Ciptka Klri bya star pann i jeli nawet oriento-

_ waa si w tych sprawach lepiej ode mnie, to w tamtych czasach nikomu poza matk nie wolno byo choby wspomnie o podobnych rzeczach. Ale jednak prbowaa mnie pocieszy." Jako panienka przez to przejdzie, Lenke" - powiedziaa ciotka Klri i pogadzia smutn twarzyczk, a potem posaa dziewczyn spa, niech bdzie jutro pikn oblubienic, niech rodzina Jzsefa zobaczy! W dzienniku Belli czytamy, e Agostonowa Bartk niemal z tymi samymi sowami i tak samo na olep wypucia z domu crk wydajc j za m, skazujc na biologiczny szok, przez ktry Bella, zakochana w swoim mu, przesza jako cao, ale Lenke Jablonczay nie. Obiad weselny Pod Zotym Bykiem" by wystawny, wrcz krlewski. Anselmusowie czsto wypominali Marii Rickl, w jaki to obd popada na staro wyrzucajc takie sumy na lub crki Klmna. Obiad zacz si rosoem z drobiu w filiankach z groszkiem ptysiowym, potem podano dunajskiego jesiotra po bretosku, sarnin w wykwintnym sosie z wina z jarzynami, styryjskie pulardy z rona, francuski kompot mieszany, tzw. rogi obfitoci przybrane lodowymi kwiatami i drobnymi ciasteczkami, ser, owoce, czarn kaw; do obiadu pio si piwo kbanyai, biae wino pannonhalmi, czerwone chateau Hungaria i szampana Louis Franois Transylvania. Jzsef w tygodniu poprzedzajcym lub wyjecha za granic w interesach, ktrych nie mona byo odoy, Junior wymwi si nie tylko od obecnoci w kociele, ale take od obiadu weselnego, zachorowa". Pastwo modzi po czarnej kawie wymykaj si na ulic Kismester, gocie zostaj przy stole. Lenke Jablonczay przebiera si, ciotka Klri poprawia jej na gowie kapelusz. Ra Kalocsa nie zezwala, aby ktokolwiek towarzyszy nowoecom, moja matka i jej m wyjedaj wic na dworzec sami przysanym z Pallag powozem i tylko ciotka Klri macha za nimi chusteczk. Mama bardzo kochaa Lenke opowiadaa mi Melinda. - Wydaje mi si, e poza moim ojcem tylko j jedn kochaa naprawd. Kiedy po obiedzie wrciymy do domu i zobaczya, e znikny ju kufry, rozpakaa si. Zreszt nie tylko ona pakaa tego dnia - dodaa sucho. - Pakay nawet takie osoby, ktrych wcale nie byo na tym sawetnym weselu. Pakaa Ilona, pakaa Margit, no i ja sama te, wszystkie pienidze mamy poszy na t zabaw, obstalowaa jej takie

meble, jakby wydawaa za m ksiniczk, porcelan sprowadzia z Parya i daa jej tyle srebra, e gdyby kto upuci pudo na nog, zostaby kalek do koca ycia. Mama narobia dugw, eby Lenke miaa jesionow sypialni i rzymskie krzesa z obiciami w kolorze morskiej wody, mahoniow jadalni, palarni i taki salon jak nikt w caym miecie. Zreszt i Lenke pakaa, kiedy sza do kocioa, podniosa welon, eby otrze zy. Przypomniaam sobie, e kiedy j widziaam po raz pierwszy, woono jej biay kapturek i wtedy te ryczaa, na prno wychodziam ze skry, eby j uspokoi." Podr polubna, ktra miaa za zadanie zbliy nowoecw fizycznie i duchowo, zostaa aosnym wspomnieniem w pamici obojga i zadecydowaa o dalszym losie ich maestwa. Bela Majthnyi, najmodszy i najbardziej wypieszczony syn Jzefy Heinrich, po raz pierwszy w yciu zdany jest na wasne siy: sam bdzie musia rozwiza wszystkie ewentualne komplikacje, ktre podczas dugiej podry mog wystawi na prb jego przedsibiorczo i wytrzymao. Cakiem dostatecznie burzy jego spokj myl, e oto ta, ktrej tak pragn, naley ju do niego wedug prawa, e w kadej chwili moe j do siebie przycign i pocaowa, take sama myl o zbliajcej si nocy wystarczyaby, aby przyspieszy bicie serca. Mody czowiek nie jest dowiadczonym podrnym, jeli nawet wyjeda z monarchii, to zawsze w towarzystwie matki lub Olgi, zawsze kto woa tragarzy, zamawia, paci, wszystko za niego zaatwia, nie pozwalano mu nawet nosi neseseru - bano si o niego. Dopki pocig . pospieszny mknie przez Wgry Wschodnie, wszystko jako idzie, nawet moja matka wzia si w gar; Lenke Jablonczay, gdy ju raz decydowaa si na co, nie ustpowaa i taka bya przez cae ycie. Maestwo zaraz na samym pocztku polizno si na takich bahostkach, ktrych zdrowy rozsdek nie mgby przewidzie. W 1907 roku na dworcach czekay na przyjazd pocigw liczne zastpy tragarzy, ale kiedy Lenke Jablonczay i jej m z niedorzecznie wielk liczb walizek i nadanymi zawczasu na baga dwoma straszliwie cikimi kuframi przybywaj do Budapesztu, pasaerowie da-

rem nic woaj tragarzy. Po robotnikach budowlanych i kominiarzach strajkuj take bagaowi, a nu uda.si im wywalczy wysze zarobki. Bla Majthnyi wpada w rozpacz, wybra si w podr polubn z tyloma nowiutkimi garniturami, tak ^bardzo chcia olni mod on pewnym siebie, wiatowym zachowaniem i oto prosz, jest cakiem bezradny, a Lenke zamiast zaamywa rcc i narzeka, zaczyna si mia. Lenke mieje si tak bardzo, e musi wytrze nos. Lenke -- niewolnica rodziny, Lenke reporter Gazety Kisniesterskiej", Lenke, o ktr w cigu pierwszych pitnastu lat jej ycia dbano tyle co o niepotrzebny ndzny mebel kuchenny, wychyla si z okna wagonu, woa co do cakiem obcej pani, pyta, dlaczego wedug niej nie ma tragarzy, a kiedy si dowiaduje, proponuje mowi, aby sami wyadowali swoje rzeczy, jako to bdzie. Bla Majthnyi chce zdj ustawione na pkach niezliczone walizki, ale nawet nie moe ich dosign, na prno wspina si na palce, jest niszy od ony. To dla ciebie za cikie, moe ja" - mwi moja niatka, w modnej, wziutkiej spdniczce staje na awce i podaje mowi mniejsze i wiksze pakunki. Majthnyi niemal pacze, Lenke go pociesza, niech si nie boi, ona zaraz wszystko zorganizuje, i ju jest na peronie, znw zaczepia obcych ludzi, wypytuje ich, gdzie tu stoj doroki, odbiega, a potem wraca triumfalnie z dorokarzem, ktry aduje rczne pakunki na taczki, odbiera oddane na baga kufry i wiezie mod par do Hungarii". Lenke Jablonczay jest w tej chwili naprawd szczliwa, o wiele szczliwsza ni w ostatnich dniach, jest tak szczliwa, jak nieszczliwy jest Bla Majthnyi. Jozefa Heinrich zawsze w ten sposb urzdzaa mu ycie, eby nie dostrzega swej fizycznej saboci, eby nie zdawa sobie sprawy, jak bardzo go oszczdzaj. Teraz jest mem i potkn si na pierwszej przeszkodzie, co sobie o nim pomyli Lenke, jak moe uwierzy, e stanie si jej opiekunem i podpor wrd trudw ycia, skoro nie da sobie rady nawet z bagaem? To boli bardziej ni pierwsza noc, kiedy Lenke wyprasza go z maeskiego oa wykrzykujc, e nie zniesie, aby czyni j przedmiotem takich bezecestw. Majthnyi przenosi si na kozetk i, jeli nawet jest rozczarowany, nie dziwi si, to si mieci w jego wyobraeniu kobiet. Jeszcze nie jest rozdraniony i chocia wolaby, eby byo inaczej, przeyka porak mylc o Wiedniu

i Wenecji - maj jeszcze mnstwo czasu, zanim wrc do Debreczyna. Tylko p dnia spdzaj w Peszcie, na popoudniowym spacerze Bla Majthnyi jest znw zadowolony, bo Lenke nie rozglda si, nic jej nie interesuje, chce wrci do hotelu; nigdy si nie dowie, e mo ja matka dygotaa wprost ze strachu, aby zza ktrego wgla nic ukazaa si Emma Gacsry z dwoma synami lub eby nie spotka jej w jeszcze przykrzejszych okolicznociach, bo co ona jej wtedy powie i co powie sobie tych dwoje: jej matka i jej m? Przytaczajce s te wspomnienia minionej nocy, wstrt, jaki ogarn j w bliskoci ma, z trudem znosia ju jego pocaunki, a teraz dotyk jego rki i ciaa wywouje w niej mdoci. Podczas gdy wok szumi Budapeszt, ktrego ulicami dreptaa niegdy w pantofelkach z kokardami i miniaturow tiurniur przy sukience, Lenke Jablonczay nawet si nie rozglda, najchtniej by std ucieka, bo w tym miecie istnieje moliwo, e Emma Gacsry pozna j i przywita, a ona bdzie musiaa stan twarz w twarz e swoj matk, ktrej ju nigdy nie chce widzie. Przyjazd do Wiednia przechodzi gadko, tragarze s na swoich miejscach, na skinienie Beli Majthenyiego zaatwiaj, co trzeba, okna pokoju hotelowego wychodz na koci Kapucynw, mody maonek sprosta prbie i pogwizdujc szykuje si, by zabra on na kolacj. Moja matka ciekawie rozglda si w okolicy katedry i Opery, Anselmusowie c/.sto wspominali o Sacherze, teraz i ona je tu kolacj i nie moe nie spostrzec, e wszyscy na ni patrz. Ale jedzenie nie smakuje jej, nie chce te pi i, w miar jak pynie czas, czuje si coraz gorzej, a wreszcie podejmuje decyzj. Gdybym musiaa scharakteryzowa moj matk tylko jednym sowem, powiedziaabym o niej, e bya odwana. Nigdy nie widziaam tak odwanego czowieka jak ona; poza tym w szykowaniu si do walki znajdowaa jak osobliw rado, walka niemal j bawia, czua si o wiele lepiej walczc, ni gdy wszystko szo gadko. Moj,matk nudzi waciwie mieszczaski spokj, lubia niebezpieczestwo i wyczuwalimy to nie tylko my, jej najblisi, lecz take nasi przyjaciele, dlatego wszyscy zwracali si do niej o rad i pomoc. Moja matka zdecydowaa si te podczas tej kolacji u Sachera: poprosia Bl Majthnyiego, aby pozwoli jej

w nocy spa, jest pica i zmczona, byaby niezadowolona, gdyby ponowi peszteskie prby. Ale przecie jestem twoim mem! - wyrwao si nieszczsnemu Bli. - Czego ty ode mnie wymagasz?" Skoro kochasz mnie tak bardzo, jak mwisz, nie dotkniesz mnie nawet. Nie chc!" - zabrzmiaa odpowied i Bla Majthnyi znw spa tej nocy na kozetce pocieszajc si tylko tym, e moe okaza si zbyt natrtny, moe trzeba wolniej zda do celu. Jak wida, Wiede nie jest waciwym miejscem dla tej dziewczyny, za to na pewno nie zdoa si oprze urokowi Wenecji. Gdyby Lenke Jablonczay kiedykolwiek opowiedziaa Bli Majthnyiemu to, o czym nigdy mu nie mwia, jak drakoskimi rodkami prbowano z niej wybi ewentualne skonnoci po rozpustnej matce, mody maonek nie tumaczyby sobie jej zachowania tym, e Lenke nie uwaa go za mczyzn, .e brzydzi si nawet dotyku jego warg - moliwe, e jest bardziej chory, ni przypuszcza - i nie zapakaby nagle na kozetce dziecinnie i gorzko z powodu odrzuconej mioci. Nastpnego dnia piewa w Wiedniu Selma Kurz, Majthnyi kupuje bilety do Opery. Jest penia sezonu, luty, wic zdobywa je z trudem i wcale nie takie, jakie by sobie yczy, portier zaatwia im miejsce w loy na trzecim pitrze. W programie jest Rigoletto, moja matka tego wieczoru znw ma wraenie, e moe jednak znajdzie si miejsce i na rado w jej yciu, e przyszo nie okae si tak smutna jak przewidywaa, ma przecie przy sobie tego dobrego chopca, dziki ktremu moe wchodzi po wspaniaych schodach synnej wiedeskiej Opery, ktra po zoto-czerwonych naiwnych ozdobach rodzinnej loy w Debreczynie olniewa j swoim przepychem. Siedzieli wysoko, moja matka przez lornetk oprawn w ko soniow przygldaa si wystrojonej publicznoci i scenie. Znaa t oper tak dobrze, e takt po takcie mogaby dyktowa, co po czym nastpi, cho nie widziaa jej jeszcze na scenie. Kiedy rozpoczo si przedstawienie, doznaa wstrzsu: gdzie mogaby usysze piewaczk, ktr mona porwna z Selm Kurz! Urodzona w Berlinie artystka, w 1907 roku, majc trzydzieci jeden lat, osigna ju wiatow saw, a w jej dwicznym gosie brzmiaa taka gorycz wyszydzonej mioci, e po twarzy mojej matki popyny zy. Bya tak bardzo pod

wraeniem tego, co syszaa, e nie chciaa nawet wyj w antrakcie, w kocu Majthnyi namwi j, aby przeszli si po foyer, przecie to nic przyjemnego siedzie w dusznej loy. Patrze w d te nie lubi, ma lk przestrzeni. Lenke Jablonczay wmieszawszy si w tum obejrzaa z podziwem take z bliska publiczno Opery, potem zapragna wrci do loy, ledwie moga si doczeka nastpnego aktu. W czasie wielkiej sceny w drugim akcie poczua na plecach rk ma. Chodmy do domu, w gowie mi si krci!" - powiedzia Majthnyi. Moja matka w pierwszej chwili nawet nie zrozumiaa, czego chce, potem szepna, e to przejdzie, niech si tylko troch przespaceruje po korytarzu. Ale Majthnyi krci gow i wyglda tak aonie, e Lenke Jablonczay wzia swoje rzeczy i wyszli z loy. Aria urwaa si w poowie, Majthnyiego, ktry zatacza si jak pijany, trzeba byo prowadzi przez korytarz, w szatni dwch mczyzn pomogo mu si ubra i jeszcze na ulicy caym ciarem opiera si na onie, dopiero koo Ringu zrobio mu si troch lepiej. Na jego bekotliwe przeprosiny za to, e tym gupim zasabniciem popsu jej cay wieczr, moja matka odpara uprzejmie: Nie szkodzi." Bardzo jednak szkodzio, cae ycie przeladowaa j ta urwana w polowie aria, uznaa j zabobonnie za jaki znak: musi uwaa, bo jeli nawet bogowie oka si dla niej askawi, to zaraz komu z jej bliskich co si przytrafi i ona bdzie musiaa zrezygnowa z prawdziwych radoci ycia. Wlecze si przy niej Bla Majthnyi, jeszcze bardziej upokorzony ni po przyjedzie do Pesztu, i tego wieczoru poczucie winy nie pozwala mu nawet na ponowne eksperymenty. M i ona pi obok siebie jak dwoje przestraszonych, obcych ludzi. e wspycie bd mogli zacz dopiero w domu, tam gdzie jest Wielki Koci, Jozefa Heinrich, Maria Rickl, Melinda, Olga, Bartokowie, sowem, zwyka sceneria, ktra nie obiecuje nic nowego, nic nadzwyczajnego - okazao si w Wenecji, dokd Bla Majthnyi przyby nkany blami, ktrych rodzaj nie pozwoli mu nawet napomkn o nich onie. Moj matk oczarowaa, rozgorczkowaa Wenecja, byo to takie miejsce, dokadnie takie, jakie wymylia sobie w dziecistwie jako antidotum na Kulawego, chciaaby chodzi po miecie caymi dniami, zaglda do muzew, do kociow, na targ rybny,

chciaaby obejrze fabryk szka w Murano, Lido, cmentarz, posiedzie na placu w. Marka, powasa si po Mercerii. Ale nastpnego dnia po przyjedzie Majthnyi zmuszony by zwrci si do lekarza hotelowego, ktry zaordynowa okady na obolae miejsca, poleci spdzenie paru dni w ku i mia z pewnoci swoje zdanie o rozkoszach wgierskich nowoecw, ktrzy nie mog bra nawet udziau we wsplnych posikach w BauerGriinwald", bo tak trudno sprawia mowi kady krok. Moja matka przyja do wiadomoci, e daremnie taras hotelu wychodzi na Canale Grand, daremnie sun gondole, dzwoni dzwony, unosi si muzyka i daremnie obiecuje to miasto takie doznania, jakie zapewne ju nigdy w yciu nie stan si jej udziaem. Nie moe ruszy si z pokoju, m zachorowa i trzeba mu pomc. Na czym polega jego choroba, nie wie, ale proponuje swoje usugi, a Bla Majthnyi jka, e nie moe go pielgnowa, to wrcz wykluczone. Wygramoli si spod kodry, eby zwily okad, moja matka wyja mu z rki poon, rozgrzan chustk, zmoczya j, wya i podesza do ka pytajc, gdzie go waciwie boli i gdzie pooy ten kompres. Bla Majthnyi krzykn na ni w rozpaczliwym wstydzie, eby przestaa go wypytywa, bo nie ma zamiaru jej odpowiada, niech go zostawi samego i zejdzie do hallu, jest przecie tak wspania organizatork, jest tak zaradna, na pewno czytaa ogaszane na tablicy trasy wycieczek, niech sobie kupi bilet i wybierze si na jedn z nich, niech sama obejrzy miasto. O tym nie ma mowy, wzbraniaa si moja matka, skoro jej m zachorowa, zaczeka, a wyzdrowieje, po co te komedie, pielgnowaa ju w yciu do chorych, wic niech jej rozsdnie powie, co mu jest, a ona mu zaraz pooy ten okad, przecie on nawet nie wie, jak si uoy, zalewa cae przecierado. Upokorzenie Beli Majthnyiego osiga szczyt, kiedy musi prosi on, aby mu pooya okad na rozpalone jdra, moja matka, dopki m nie wstaje z ka, siedzi przy nim, czyta mu ksiki, ktre dostali od Olgi jako lektur na drog, zmienia okady, wygadza podoony na przecierado rcznik p a jej donie s zimniejsze ni woda. ycie maeskie skoczyo si, zanim zdyo si zacz. Pozosta im jeszcze tydzie w Wenecji, kiedy Bela Majthnyi mg ju chodzi bez blu, ale obydwoje liczyli dni do wyjazdu, m nie mia zmysu orientacji, cigle si gubi,

przystawa zrozpaczony w wskich zaukach, moja matka natomiast zapamitywaa lub wyczuwaa kierunek i prowadzia go za rk. Bla Majthnyi wymwi si te od wycieczki statkiem, dosta takiego samego zawrotu gowy jak w Operze, moja matka natychmiast zsiada z Nettuno" na ld i zaproponowaa, eby wraca do hotelu, niech Bla wypije sobie kufelek piwa. Ich maestwo rozwizuje w 1916 roku Trybuna Debreczy- ski, m i ona z sympati i wspczuciem ciskaj sobie rce i obydwoje po ogoszeniu wyroku mwi: Wybacz." Podczas czterotygodniowej podry polubnej modzi nie stali si maonkami w prawdziwym tego sowa znaczeniu; Bla Majthnyi - ktry nabiera natychmiast si na widok Wielkiego Kocioa - dopiero w urzdzonym pod ich nieobecno mieszkaniu przy ulicy Fiiveszkert 22 czyni Lenke Jablonczay swoj on. Po tej zdradzieckiej napaci ledwie mie na nispojrze, ma wraenie, e mg j zabi, ley na skotowanej pocieli jak ofiara. Zreszt nikogo spord naprawd bliskich im osb w Debreczynie nie udaje si zmyli pozorn wesooci; Maria Rickl wzdycha, wzdycha te Agostonowa Bartk: c, ycie jest trudne, ale i tak lepiej, ni gdyby z Lenke promieniowaa owa syto, przez ktr tak nienawistna staa si kupcwnie Emma Gacsry. Belli moja matka mwi tylko, eby nie spieszya si z zampjciem, wspycie z mczyzn to coohydniejszego ni mona sobie wyobrazi w najczarniejszych mylach. W ich otoczeniu s tylko dwie osoby, Jozefa Heinrich i Melinda, ktre zdaj sobie spraw z tragedii Bli, obie czuj, e ten agodny mody mczyzna, tak dobry dla wszystkich, zasugiwaby na namitn mio. Lenke jest urzekajca, Lenke jest wesoa, Lenke jest ozdob kadego balu, panowie rywalizuj o jej wzgldy, o to, kogo wybierze do taca, Lenke jest tak pikna w tej biaej sukni - w ktrej fotografuje si jako moda matka, z charakterystycznym dla niej pumieszkiem na twarzy, w rkawiczkach do okci, sznurem prawdziwych pere na szyi, w zarzuconym na ramiona obszytym abdzim puchem sortie, z kaskad koronkowych falbanek nad cieniutk tali, aby nieco bardziej uwypukli piersi e wszyscy zazdroszcz jej mowi. Gdy Lenke wchodzi do sklepu braci, ustaje obsuga, subiekci i klienci patrz na ni z zachwytem. Naprawd wszyscy szczerze

zazdroszcz Bli. A jednak jest U\ lub, jeli jeszcze nie jest, to bdzie, bo Lenke to nie prawdziwa ona, tylko prawdziwa pani domu. Chtnie widzi przyjaci ma, Kubeka, Ludnya, bawi ich, karmi, dla teciowej i rodzestwa ma jest serdeczna, Jzsefowi, gdy czasem spotyka go na ulicy, odkania si tak samo jak innym dawnym tancerzom i jest taktowna, gdy jej gocie pragn gra w karty, rozmylnie le licytuje, bo jest tak samo gron partnerk jak Melinda, od ktrej nauczya si gra, a lepiej, jeli wygraj gocie lub Bla, jej nie wypada ich ogrywa, przecie wszyscy s od niej o tyle sabsi. Jeli kto pyta j o ma, wyraa si o Bli Majthnyim w samych superlatywach, zreszt m obsypuje j, czym tylko moe. Biedny Bla, ktry polubi marmurowy posg, jake j zaklina, aby wreszcie powiedziaa, czym mgby j uszczliwi, przecie on niczego poza tym nie pragnie, rzuciby jej pod stopy wszystko, co posiada. Ale Lenke Jablonczay, ktra w czasach narzeczes- twa prosia tylko o cukier kartoflany, waciwie niczego nie pragnie od debreczyskich kupcw, nie pragnie te niczego z podupadajcego, nie przystosowanego do lokalnych gustw, bo handlujcego wycznie delikatesami sklepu obu braci. Kupcwna, gdy wchodzi do sklepu ma swojej wnuczki, gdzie natychmiast paci za wszystko, co kupuje, czsto zaglda do kantoru i beszta Majthnyich, e nie trzymaj soli, nafty, wiec, e nie mona u nich dosta niemal niczego, co naley do codziennych potrzeb, c to za moralno handlowa, tylko bogaczom wolno handlowa samymi delikatesami. Ale Bla Majthnyi wierzy w spryt swojego brata, a Jen w spryt Beli, bracia kochaj si i s przekonani, e z atwoci pokonaj wszystkie trudnoci. Jak ju tylokrotnie w Starowieckiejhistorii, znw Anselmusowie zwracaj Marii Rickl uwag na niedorzeczne marnotrawstwo i ze kierownictwo w sklepie Majthnyich. W 1908 kuzyn za kuzynem przychodzi radzi braciom: niech zmieni metody handlu, rda zakupu, asortyment, ale ich sowa s tak samo daremne jak sowa Marii Rickl. Jen dzikuje za rady i wszystko zostaje po staremu, Bla zaczyna si denerwowa. Niech mu nikt nie mwi, co powinien robi, ma ju tego cakiem do, eby zawsze kto mia mu dyktowa, jak ma kierowa wasnym yciem. Propozycje Marii Rickl, aby Lenke sprbowaa skierowa gospodark braci na rozsdne

tory, nic docieraj do wiadomoci wnuczki, ktra wanie przeywa wstrzs: bdzie matk. Lenke Jablonczay nie pragna dziecka, wzdragaa si przed blami porodowymi, badaniami, ktre miay poprzedzi jego przyjcie na wiat, Bla Majthnyi patrzy z gorycz, jak mao si oszczdza, jak nic liczy si z tym, e dobry ton wymaga ju od niej innego zachowania, wikszej powcigliwoci; mojej matce nawet nie nio si rezygnowa z czegokolwiek, co sprawiao jej przyjemno, niezmiennie pywaa, graa w tenisa, chodzia z wizytami, dopki tylko pozwala na to jej slan. Wrd goci przyjmowaa niekiedy take Jzsefa. Ani jej twarz, ani zachowanie nic zdradzay kompletnie nic, a przecie, ilekro go spotykaa, zawsze odzywao si w niej wspomnienie chwili rozstania i mylaa, e gdyby sprawy uoyy si inaczej, ta dziewczynka - bo c innego mogaby urodzi ni dziewczynk, co ona mogaby mie wsplnego z chopcem, nawet gdyby wyszed z jej ona? - byaby dzieckiem Jzsefa. Jake radonie czekaaby chwili, kiedy bdzie j moga zobaczy! Ale istotka, ktr nosia pod sercem, kojarzya si jej z nieszczsn podr polubn, strajkiem tragarzy, przerwan ari Selmy Kurz i okadami w Wenecji. Lenke Jablonczay jeszcze czciej chodzia z wizytami i zapraszaa goci ni dawniej. Bela Majthnyi, ktry uwaa, e powinna si teraz szczeglnie dobrze odywia, zapiawia we wasnym sklepje olbrzymie tace zimnych zaksek i skrzyniami przynoszono do kolacji szampana. W poniedziaek Gizi i ja byymy na kolacji u Lenke, to ju drugi taki wieczr, bawilimy si we czwrk przy szampanie do trzeciej nad ranem. piewaam a do zupenego wyczerpania, skoro im si podobao, jake mnie nic miaoby si podoba" - pisze Bella do Margit pnym latem 1908 roku. Tego lata bracia bior si za nowy interes, moe oywi naprawd nic najlepsze obroty: wynajmuj w Wielkim Lesie pawilon Dobosa, .gdzie maj sprzedawa piwo, kanapki, pieczywo i delikatesy. Za miastem, w Wielkim Lesie, rozbrzmiewa muzyka wojskowa, po lenych spacerach kady nabiera apetytu, z pocztku bufet przynosi duy dochd. Wszyscy przyjaciele Majthnyich s na otwarciu i oczywicie goci si ich za darmo, Maria Rickl jest tak wcieka, e nie moe na to patrze, wraca do domu, co to za zwariowana gospodarka! Jozefa Heinrich baga Olg, eby

przemwia braciom do rozsdku, Olga, ktra uwielbia Bl i cieszy si, gdy brat znajduje w czym przyjemno, nie mwi oczywicie ani sowa. Jeli w ogle kto, to wanie ona zna prawdziw histori maestwa Beli Majthnyiego i popularnej, sodkiej, piknej i mdrej Lenke", Bla po powrocie z podry polubnej wszystko jej opowiedzia i wypakiwa si przed ni. Na otwarciu odbijaj wci nowe beczki piwa, w olbrzymich koszach dowo nowe rogaliki i sone pieczywo, tocz si debreczyczycy wok pawilonu Dobosa, spaceruj tam rwnie crki dziekana Szab, ktrym towarzyszy brat Elek, oni oczywicie nie zatrzymuj si przed pawilonem, tylko obserwuj rozbawione towarzystwo: niedziela jest dniem, w ktrym czci si Boga, najwyej po wysuchaniu Pisma witego wypada przej si nieco po tym piknym lesie, ale nie zwyko si nad Kereszem pi piwa i papla bez celu tylko dlatego, e czowiek ma akurat czas. Jednak Elek Szab, koncypient miejski, zostawia na chwil starsze siostry, wypija szklaneczk piwa i znajduje wreszcie okazj, aby go przedstawiono od dawna podziwianej onie Beli Majthnyiego. Olga nawet zaprasza go na francusk herbatk, mody Szab wada kilkoma jzykami. Potem wraca do swoich sistr, a pani Majthnyi w dalszym cigu zajmuje si gomi i adne z nich nie podejrzewa, e osiem lat pniej stan przed Sndorem Zihem, duchownym, ktry udzieli im lubu, i e cz popijajcych tu piwo, przechadzajcych si, suchajcych muzyki i prawicych damom komplementy mczyzn bdzie ju wtedy jecami wojennymi, inni za polegn mierci bohatersk. Lenke Jablonczay zostaje matk 6 lutego 1909 roku, pord przebiega atwo, szkoda byo strachu, dziecko przychodzi na wiat w domu i na radosny okrzyk lekarza i akuszerki: Chopiec!", Lenke czuje, e zostaa oszukana. Naprawd kochaa tylko ciebie -- mawia czsto mj brat, Bela, nawet nie ze smutkiem, tylko rzeczowo. - Ju zanim si urodzia, wydawao mi si, e co jest nie tak, ale co moe zrozumie taki dzieciak. Dopiero potem, kiedy zobaczyem ci przy niej i ujrzaem jej twarz, od razu zrozumiaem, e czekaa na ciebie." Ty bye chopcem - powiedziaam mu. -- Zawsze mwia, e

baa si twojego ciaka, kpieli, tego, e musiaa ci tam dotyka. Przecie wiesz, jaka bya." Oczywicie - rzek Bla, - Byem chopcem. I nic na to nie mogem poradzi. Jak grecki bohater pokutowaem od najmodszych lat za co, co nie byo moj win." Po urodzeniu Bli Majthnyiego modszego maestwo Majthnyich przechodzi osobliw metamorfoz. Moda matka rozkwita, tryska zdrowiem, a m knie i zaczyna kaszle. Nigdy jeszcze stosunki midzy nimi nie byy tak ciepe i serdeczne jak wtedy, gdy zacza si choroba puc Bli. Moja matka uwaaa, e teraz istotne jest tylko jedno: ma obowizek, ktrego moe si podj bez biologicznego buntu ciaa, moe gotowa przysmaki i dba o ma. Gdy jest za pogoda, nie puszcza go nawet do sklepu. Majthnyi bawi si z synkiem, zasania doln cz twarzy chustk i pochyla si nad dzieckiem. Jego kochajcy wzrok towarzyszy synowi do 1924 roku, lecz wspomnienie ojcowskich oczu zachowuje Bela Majthnyi modszy a do mierci. Ojciec i syn kochali si ogromnie, bo obydwaj mogli tylko od siebie oczekiwa prawdziwej mioci, Lenke Jablonczay zaatwiaa, organizowaa i robia dla nich wszystko, co trzeba, stawaa na wysokoci zadania w najtrudniejszych nawet okolicznociach, ale zarwno ojcu, jak i synowi brak byo a do mierci tego uczucia, jakiego nie bya zdolna da adnemu z nich. Odkd Lenke Jablonczay przestaa stanowi niebezpieczestwo, rodzice Jzsefa znw czsto bywali u Bartkw, gdzie teraz tumnie zjawiali si adoratorzy Belli. Modzi Majthenyiowie po pewnym wahaniu zoyli im wizyt - Jzsefa nie zastali w domu, ale rewizytowaa ich caa rodzina, a sam Jzsef co pewien czas, cho niezbyt czsto, odwiedza dom Majthnyich. Pewnego popoudnia zasta przy ulicy Fuveszkert moj matk sam, siedziaa przy fortepianie grajc star piosenk o dziewczynce w krtkiej spdniczce. Nagle wyczua, e kto na ni patrzy, w salonie sta Jzsef. Ruszy w jej stron, w doni obcignitej rkawiczk wielki, bukiet fiokw, pooy je na stojaku do nut i nie mwic ani sowa pochyli si nad moj matk. Tylko raz - pomylaa Lenke Jablonczay - tylko jeden jedyny raz dowiedzie si, czym jest pocaunek ukochanego- Tylko raz. W tej chwili nie pamitaa, jak obesza si z ni

rodzina Jzsefa, nie liczy si Bela Majthnyi, ktry by wanie u lekarza na badaniu, nie liczyo si nic, tylko ta chwila, w ktrej mogaby si dowiedzie, jakie byoby jej ycie, gdyby krlewna nie bya cbraczk i nie miaa lichych pantofelkw. Jzsef wyczu to, przycign j do siebie i po raz pierwszy w yciu pocaowa. Moja matka opowiadaa mi pniej o tym pocaunku, na ktry waciwie czekaa od najwczeniejszej modoci a do tego dnia, jak o najwikszym grzechu swego ycia. Wyrwaa si Jzsefowi, odwrcia si od niego i adne z nich nie powiedziao ani sowa. Jzsef tylko po drganiu jej plecw mg si zorientowa, e pacze. Nie zdoa si nawet usprawiedliwi, bo moja matka nagle wstaa, zadzwonia i kazaa przyprowadzi Belusk, na ktrego Jzsef patrzy zawsze z jakim osobliwym wstrtem, jakby to jasnowose, wypielgnowane dziecko byo przedstawicielem wstrtnego, nieznanego gatunku zwierzt. Moja matka zatrzymaa te w salonie suc, eby si troch pobawia z maym w ich obecnoci, i Bla Majthnyi po powrocie do domu zasta najpoprawniejsz scen: w salonie bya suca z dzieckiem. Lenke siedziaa w milczeniu, wic Jzsef poegna si wkrtce, a moja matka, ktra o tej porze chodzia zwykle do Bartkw lub do kupcwny, nie chciaa tym razem nigdzie i, powiedziaa, e woli zosta w domu. Bela Majthnyi patrzy na ni ze smutkiem i zastanawia si, czy moe jej powiedzie to, co usysza od lekarza, e powinien duszy czas wypocz w innym klimacie -- ciekawe za co? Sklep pochania wszystko, co maj, nie sta ich przecie na wyjazd do' Egiptu, po co wic w ogle o tym mwi, i tak Lenke jest z nim wystarczajco nieszczliwa. Od ma Olgi nie mog ju wicej poyczy, a jeli nawet, to raczej naleaoby woy troch w sklep, dopki jeszcze warto. Moja matka siedziaa przy fortepianie, niekiedy uderzaa w jaki klawisz. Jaki al, jaki bezgraniczny smutek maluje si na tej twarzy - musia przerazi si Bla Majthnyi. Nigdy nie dowiedzia si, e to bya reakcja na szok, jakiego doznaa przy pocaunku Jzsefa: oczekiwana, wymarzona ekstaza nie nastpia. Kochaa Jzsefa, ale czua, e jego dotyku take nie pragnie, niech tylko do niej mwi, towarzyszy jej, spaceruje z ni po ulicach, sucha z ni muzyki, nie moe znie jego zbw, jzyka ani oddechu. Moja matka poja wtedy, e

nie tylko Bla Majthnyi jest chory, ale ona te, jest nawet bardzo chora. To byo trudne popoudnie, pene przemilczanych, cikich myli. Gdyby jaka mistyczna sia ukazaa im przyszo, obydwoje zdziwiliby si. Majthnyi chybaby nawet nie uwierzy. By wicie przekonany, e w yciu czeka go ju tylko ciepo mioci maego synka, nikt nie zdoaby mu wytumaczy, e naprawd wielka, naprawd szczliwa mio jest przed nim, e zazna jeszcze namitnej rozkoszy, e kto bdzie do krwi caowa jego chore usta i z tak czuoci i troskliwoci poprowadzi go przez krte labirynty yda, z jak mogaby to uczyni tylko jego matka, i e tym kim bdzie Melinda. Na dwunastej stronie pamitnika Jzefy Heinrich czytamy: ... Musz przyzna moim synowym, e obydwie s dobrymi onami i wzorowymi gospodyniami, lubi je, sprawy finansowe jednak nie znalazy rozwizania, moi synowie s niewolnikami, skazanymi na wieczne ubstwo, a ja, ktra porczyam za nich caym moim majtkiem, spdzam dni w staym lku i nie wiem, w ktrej chwili przyjdzie mi i z torbami. Moje dzieci pozbawiy mnie nawet beztroskiej jesieni i zimy ycia." Dobra ona i wzorowa gospodyni." M te nigdy nie mwi o niej inaczej, nawet po rozwodzie - nie miaa adnych wad, nikt nie mia przykadniejszej ony, w domu panowa poizdek, speniaa wszystkie jego yczenia, i z tak sam starannoci wychowywaa maego Bel, jak jego pielgnowaa w chorobie. Gdy znajdowali si w towarzystwie, urzekaa wszystkich, cho nie bya zalotna, a przecie zgodnie z mod epoki niemal wypadao odrobin powiosowa w cudzej odzi wzdu bezpiecznego brzegu maestwa. To, czego nie opowiada o nocach tych kilku lat, wygldao rwnie przykadnie jak to, o czym mwi; moja matka wypeniaa swoje obowizki take i w tej dziedzinie, ale t noce zostawiy im obydwojgu aosne wspomnienia. Natomiast jej zachowanie w dzie byo bez zarzutu i gocie, ktrzy bywali w ich domu, opowiadali z zachwytem o szczciu Majthnyiego. Moja matka chodzia take do sklepu, prosia nawet braci, aby nauczyli j czego poytecznego, chtnie by im pomoga, ale bracia nie pozwolili, aby si

dowiedziaa, jaki jest ich realny dochd i co dali przyjacioom, ot tak" za darmo, jakie pozycje figuruj w nigdy nie wysyanych rachunkach ich przyjaci, co dostaj w prezencie dawni koledzy szkolni i dalecy krewni. Nie upokarzaj mnie! - prosi Bla Majthnyi, ilekro moja matka zaczynaa mwi o sklepie. - Nie lubi, gdy si tym zajmujesz. Lepiej zrb spis rzeczy, ktre trzeba zabra nad morze, tak lubisz pywa, wic moemy si wybra ca gromad. Olga ze swoimi te." Kupcwna, ktra od swojej rodziny syszaa coraz to bardziej przeraajce wieci o sklepie Majthnyich, sama wielokrotnie oferowaa swoj pomoc, przecie ona ma dowiadczenie, do napracowaa si jako panna w sklepie rodzicw, niech jej pozwol chocia przejrze ksigi, moe to, co mwi na miecie, to tylko faszywy alarm, ale jeli nawet wszystko jest prawd, trzeba si ratowa. O Bl Majthenyiego bano si przez cae jego ycie, chroniono go przed zimn wod, kaszlem, przezibieniem, przetaczonymi nocami, mial po uszy wszelkiego nadzoru, wyprasza ze sklepu nawet wasn matk, nie tylko Mari Rickl czy on. Nie cierpia wprawdzie handlu, ale skoro ju zacz, chcia i do koca wasn drog. Nie byo te mowy, aby do jego sklepu wtargna groszowa mentalno Anselmusw wraz z mydem do prania, naft i sol, mia ju cakiem do tego, e odkd tylko pamita, niemal zawsze wymierzano centymetrem krok, jaki mu wolno zrobi. W ostatnich latach swego ycia, kiedy jego on bya ju Melinda, Bela Majthnyi robi zawsze to, co chcia. Melinda pozwalaa mu powozi, okopywa winorol, zbiera winogrona, jedzi konno, we wszystkim prosia go o rad, nawet w takich sprawach, na ktrych znaa si lepiej od niego, i Bela Majthnyi w ostatnich latach przed mierci by tak doskonale szczliwy jak niewielu ludzi. Wikszo fotografii mojej matki zachowaa si wanie z tego okresu jej ycia. Te zdjcia wiadcz nie tylko o jej uderzajcej urodzie, ale take o dobrobycie, w ktrym ya przez par lat, jak nigdy przedtem ani pniej. Suknie, ktre nosi, s zawsze biae, zdobi je koronki i wytworne rczne hafty, na jednym wzruszajcym portrecie praw rk odsuwa jak kotar, wychyla si poow ciaa i patrzy w obiektyw, trzymajc

w lewej rce r. Wymowne jest to zdjcie, spoglda z niego smutno umiechnita dwudziestoczteroletnia kobieta. Inne zdjcie, z parasolk i bez kapelusza, ukazuje t twarz, ktr oglda zapewne w podry polubnej Bela Majthnyi; ta pikna twarz, to ciao o idealnych ksztatach s jak gdyby z wosku. Lenke Jablonczay ma podobnie upozowane zdjcie z czasw panieskich, nosi na nim fartuszek i sukienk w kropki, nie jesf wymylnie ufryzowana jak na tamtym, w cieniu parasolki, ale co za umiech na wargach i w oczach, to zdjcie przedstawia uosobienie rozemianej, urzeczonej, doskonalej modoci. Ma te fotografi z Olg, siedzi przy szwagierce w ten sposb, jak gdyby chciaa si zerwa, na olbrzymim jak myskie koo kapeluszu kwiatowy ogrd, a parasolka, na ktrej spoczywaj donie Lenke, jest tym razem nie w paski, lecz biaa. Jej spojrzenie na tym zdjciu przywodzi na myl taczcego podlotka, jak gdyby ironicznie patrzc dziewczynk zabrano na bal maskowy i w powanym kapeluszu na gowie posadzono obok starszej damy. Najdziwaczniejsze zdjcie przedstawia j z moim bratem, jest tam znw w biaej sukni, domi w rkawiczkach trzyma paromiesicznego synka, na kapeluszu o szerokim rondzie rzd medalionw. Wyglda niczym anty-Madonna, jakby obcy ludzie wcisnli jej w rce chopczyka, a ona z dziewiczym lkiem, lecz bez sympatii trzyma go, eby nie spad na ziemi. Wiele rnych nastrojw utrwalio si na tych podobiznach, ale na adnej z nich nie ma promiennego umiechu dziewczyny z ulicy Kismester. Pani Majthnyi, z domu Lenke Jablonczay, od momentu zawarcia maestwa a do jego rozwizania bya nieszczliwa i nawet na twarzy jej synka brak tego blasku i poczucia bezpieczestwa co na zdjciach jej crki, ktra cho w podarowanych przez rodzin, wytartych, zniszczonych sukienkach nie jest tak elegancka jak braciszek, ale a promienieje radoci; fotografie drugiego dziecka Lenke Jablonczay niemal krzycz: och, jak dobrze jest y! Z maego Beli, nawet kiedy si umiecha, emanuje niepewno, jaka powcigliwo, niezrozumiay smutek, jak gdyby spoza namalowanego ta przedstawiajcego idylliczny, skalisty lub zalesiony krajobraz, wyzieraa ku niemu przyszo, ktra w tak okrutny sposb pooy kres jego yciu.

Jzsef, niezapomniany, nie wyjecha z miasta i nie oeni si. Moja matka, jak dawniej, sza codziennie sama lub z Piro- sk i maym Blusk na korso, rekompensujc sobie pozosta cz dnia tymi krtkimi chwilami, w ktrych moga zamieni z Jzsefem par sw w towarzystwie znajomych lub choby go tylko zobaczy. Jej ycie byo jednostajne:, niemal codziennie odwiedzaa babk, wykonywaa tych kilka czynnoci, jakich wymagao od niej prowadzenie domu, zagldaa do sklepu- wychodzia na spacer, jada obiad, po poudniu sza do Bartkw lub pilnowaa, aby w domu by spokj, kiedy m na polecenie lekarza musia lee. Po podwieczorku zaczynay si obowizki towarzyskie, dzie przewanie koczy si w teatrze, na herbatce u przyjaci, spotkaniach u Olgi, ewentualnie w kabarecie Pod Zotym Bykiem", nigdy nie wracali do domu sami, zawsze przyprowadzali par osb i nie kadli si do witu, grali w karty i gawdzili. Miaam straszne ycie" -- mwia matka, a ja tylko patrzyam zdziwiona, bo sdzc z tego, co opowiadaa, mona byo o nim powiedzie wszystko, tylko nie to, e byo.straszne. Kiedy zorientowaam si, jak zmor jest maestwo, chciaam natychmiast odej, bo okazao si, e nie miaam racji nawet sdzc, e w. tym ukadzie przynajmniej Bla jest szczliwy, skoro ju nie ja. Chciaam i do pracy albo w wiat, pisa lub y z muzyki. Ale nawet nie prbowaam, bo wci co si dziao." W tysic dziewiset jedenastym na przykad umar Junior. Junior umar tak, jak y, w niewyranych okolicznociach i straszliwych mczarniach. W tym toku Piroska skoczya u niepokalanek w Nagyvrad szko dla przedszkolanek, 14 czerwca dostaa wreszcie dyplom i jej pierwsza droga prowadzia do ojca, bo Piroska nie zapomniaa lat spdzonych w Pallag, nie cierpiaa Melindy i kupcwny, za to kochaa rodzicw. (Ona jest jedyn z crek, ktra kontaktuje si z matk, koresponduje z Leidenfrostami, przemyca listy przez jedn z mieszkajcych poza internatem koleanek i wszystko wie o Emmie Gacsry, ktra mieszka w Peszcie, ale odwiedza swoje crki w klasztorze. Oczywicie nie wchodzi, eby nie rozgniewa Marii Rickl, tylko staje z dwoma synkami przed bram klasztorn i idzie za udajcymi si na przechadzk uczennicami. Wtedy uczy si tam

rwnie Irenkc, jest w pierwszej klasie przedszkolanek; id dwie mae Jablonczaywny i ani sowem nie wolno im zdradzi, e ta pani - ktra kroczy obok nich z dwoma maymi chopczykami, a gdy wychodz z bramy, roni zy - jest dla nich kim wicej ni nieznajom pikn dam.) Kiedy Piroska koczy szko, wprowadza si do Lenke, woli mieszka ze starsz siostr ni z babk. Z ulicy Fiiveszkert codziennie wykrada si do ojca -- nie wspomina o tym Lenke - zna Hild, jego towarzyszk ycia, i nielubn siostrzyczk, chodzi do nich, gdy tylko moe, jest tam rwnie, kiedy Junior kona na uremi, i zanosi o nim wieci mdlejcej z rozpaczy Hildzie, ktr kupcwna odprawia od oa szykujcego si w dalek drog syna. Podczas gdy Lenke nerwowo spaceruje po pokoju i chciaaby, eby to wszystko ju si skoczyo i eby ten zupenie obcy dla niej czowiek przesta wreszcie cierpie i tak straszliwie rzzi, Piroska klczy przy ku, trzyma i cauje trzepoczce si rce Juniora, Melinda osusza pot na czole konajcego, a Maria Rickl skulona w fotelu po drugiej stronie ka patrzy, jak odchodzi od nich na zawsze ten, ktremu ona daa to nieudane ycie. Po mierci ojca Piroska wykrada wszystko, co, jak czuje, naley wycznie do Juniora, Maria Rickl i Melinda dugo szukaj dziennika i tomikw wierszy Klmna Jablonczayego, nie udaje si im natrafi na aden lad, Piroska starannie ukrywa to, co zdoaa wynie w zamieszaniu, ca spucizn duchow po swoim ojcu. Na cmentarzu jest rodzina z Debreczyna, przyjaciele, znajomi i jest ich zaskakujco duo, w ostatniej drodze poecie Jablonczayemu towarzysz te wysannicy miejscowych gazet i delegacja z Koa Csokonaiego. U kapelusza Bluski Majthenyiego powiewa na wietrze duga, czarna wstka, Piroska jedn rk trzyma siostrzeca, drug Irenke, ktra przyjechaa na pogrzeb. Beluska pacze, nie rozumie wprawdzie, co si stao, ale widzi zy obu ciotek, kiedy opuszczaj trumn Juniora w ssiedztwo Bhiniercy i Seniora. Ja nie czuam nic - opowiadaa mi matka. - Dla mnie by obcy, zupenie obcy, nie obesza mnie ani jego mier, ani pogrzeb. Zreszt mamy chyba te nie, bo nawet nie przyjechaa." Dziesite, nielubne dziecko Juniora, niewiele starsze od Bluski, urzdzio na cmentarzu gorszc scen, stao do daleko z okryt czarnym welonem

matk, ale musiao poj, na co patrzy, bo wci woao: Wsta, tatusiu.'", a kto tylko spojrza w tamt stron, wc wzburzonej twarzy dziewczynki natychmiast rozpoznawa rysy Juniora. Babcia zachowywaa si tak, jakby waciwie byo jej wszystko jedno -- opowiadaa ciotka Piroska -- a przecie to nie by dla niej atwy dzie, by taki moment, kiedy mylaam, e zemdleje, Melinda strasznie pakaa, wiesz, e zawsze uwielbiaa brata i gdy tylko moga, staraa si mu pomaga. Bla Majthnyi podszed nawet do niej, eby j podtrzyma, rzucia mu si na szyj i zacza szlocha. A twoja matka patrzya na niebo, na wiece i oczywicie na Jzsefa, bo by tam take i Jzsef, zawsze by obecny, gdy.co si u nas dziao. Bella Bartk pakaa, Lenke nie. By pikny, jesienny dzie, poowa wrzenia, nazajutrz odwieziono Irnke do klasztoru w Nagyv- rad, a ja wkrtce zaczam prac w przedszkolu." Moja matka nie sprzeciwiaa si, eby Piroska obja posad otrzyman dziki temu miemu, sympatycznemu Ekowi Szab, ktrego poznaa na otwarciu pawilonu Dobosa. Olga miaa naprawd dobry pomys, eby zwrci si do niego o pomoc, Elek Szab jest najwicej wart z tych wszystkich przyjaci, ktrzy bywaj u Olgi czy nawet i u nich, cho waciwie trudno go nazwa przyjacielem, bo ten szczupy, niski mczyzna jest wprawdzie zawsze gotw wywiadczy kad przysug, jest przyjemnym towarzyszem w teatrze czy na lenym spacerze, wysuchuje ludzkich tajemnic i zachowuje dyskrecj, jest urzekajcy, gdy bawi towarzystwo, gdy artuje, ale nikt jeszcze nigdy nie sysza, eby co opowiada o sobie, i nie wie si waciwie, co myli i co przemilcza. Mikrowiatek rodziny Szab by czsto przedmiotem rozmw i wyrazw uznania w domu kupcwny, Lenke Jablonczay przez cae ycie syszaa o niezliczonych Szab, ktrzy byli gorliwymi wyznawcami Kalwina i odznaczali si zarwno surow moralnoci i pracowitoci, jak i umiowaniem nauki i sztuki. Lajos Varady-Szab, kupiec patrycjusz, by wedug oceny Marii Rickl wikszym panem ni jaki udzielny ksi i przynajmniej tak samo szczodrym: to on i Csanak, ktry by jego szwagrem, ufundowali Ogrd Csokonaiego, dziki niemu pustynia piasku midzy Wielkim Kocioem a Kolegium przeobrazia si w cudownie pikny ogrd, ich hojne dotacje

przyczyniy si te w swoim czasi do wybudowania teatru i szkoy muzycznej, w ktrej uczya si Lenke Jablonczay, a take jemu i Csanakowi przyszo na myl, aby po zbudowaniu myna parowego zainicjowa budow debreczyskiej szkoy realnej, co byo tym bardziej godne szacunku, e po powrocie ze sklepu zajmowali si sztuk, deklamowali, malowali, urzdzali domowe koncerty. Mari, najmodsza Szabwna, matka Elka Szab, tak bardzo kochaa muzyk, e ojciec, Lajos Varady- -Szab kupi jej w Peszcie najlepszej marki fortepian i wysa do Krstarcsa, gdzie mieszkaa wraz z mem Janosem Agyai- -Szab, aby szesnastoletnia pastorowa moga za porednictwem muzyki sa sw tsknot z komitatu Bekesdo komitatu Hajdu. Elek Szab w 1905 roku wchodzi ju w skad urzdnikw magistratu komitatu Hajdu jako tymczasowo mianowany, bezpatny praktykant administracyjny, ale w roku urodzin Beluski Majthnyiego jest ju koncypientem tytularnym i cakiem wyranie czeka go wielka przyszo, ktrej moe si spodziewa nie tylko dziki swym wyjtkowym zdolnociom, ale take dziki pokrewiestwu ze wszystkimi ludmi, ktrzy licz si w dwch komitatach, bo oni wszyscy brali ony z rodu Szabw. Piroska Jablonczay rzeczywicie dostaa posad od razu, kiedy wzi spraw w swoje rce Elek Szab, ludzie nie zwykli mu odmawia; jeli czego naprawd chce, potrafi oczarowa kadego, czy to mczyzn, czy kobiet, a przecie nie przypomina wygldem rycerza. Jest wski w ramionach, pl gowy niszy od Lenke, jego czarne wosy ju mocno siwiej, cho ma zaledwie trzydzieci trzy lata, sylwetk te przypomina gimnazjalist, jest szczupy, ruchliwy, za chudy, nawet do wojska go nie wzito. W towarzystwie stwarza wspaniay nastrj, jest znakomitym gawdziarzem, panie domu wprost przepadaj za nim, bo kocha dzieci. Czternastka modych Szab rosa na plebanii w Krstarcsa w osobliwym wiecie z tysica i jednej nocy, bracia i siostry rozmawiali w wymylonym przez nich samych jzyku i w bezchmurnym szczciu rozkoszowali si wasnym towarzystwem. Blask Krstarcsa promieniuje teraz a do Debreczyna, Elek Szab jest przyjacielem maego Bluski Majthnyiego i uczy go paru wspaniaych zabaw znad brzegw Keresza, may Bla a piszczy z radoci, kiedy widzi, e Elek Szab wchodzi do bramy.

Piroska jest na posadzie, Lenke moe wrciaby do szkoy, na maego i na siebie dostaaby alimenty, moe udaoby si jej po.raz pierwszy w yciu by cakiem niezalen. Co to by byo, gdyby tak rozwioda si z Bel? Jzsef chyba te nie zdoa Iza pomnie, Jzsef wci jeszcze jest kawalerem, moe i on na [co czeka? Lenke Jablonczay klczy przy synku i wpatruje si w niego: ta dziecica twarz jest tylko twarz Jablonczaych, nie Majthnyich, chopczyk jest miym, grzecznym, zawsze jakby odrobin wylknionym dzieckiem, nawet obcy go lubi, jak choby Elek Szab, moe i kto inny go pokocha. Moja matka znw marzy, Bella kilkakrotnie prosi j, aby nie mylaa o rozwodzie, maestwo to rzecz wita, nie wolno go rozwizywa, moja matka potrzsa gow i powouje si na prawo wgierskie, a przelkniona Bella na Koci. Wprawdzie Lenke Jablonczay odwiedza kadego tygodnia Stillmungus, ale nie wspomina jej o swoich zamiarach, rozmawia z ni tylko o tym, co przeszo, gdy jednak jest mowa o teraniejszoci, zgodnie z prawd padaj na temat Bli Majthnyiego same dobre i pikne sowa. Ale zakonnica zna swoj wychowank, widziaa ju jej twarz pen naiwnego szczcia i uwaaaby obraz malowany przez Lenke za bardziej wiarogodny, gdyby ta wykwintnie ubrana moda osbka, z ktrej sukien moe si zorientowa, co nosz teraz w wiecie bogate kobiety, nie dowodzia w tak okrgych zdaniach, jaka jest zadowolona i jak dobra jest dla niej rodzina ma. Ubierajc si niezmiennie z surow prostot w spdnic i bluzk Bell zawodzi widocznie elokwencja, zarczona Bella tylko jka si i roni zy, gdy rozmowa schodzi na temat jej narzeczonego, Bella kocha Antala Tichyego i jest kochana, Bella mwi o wyznaczonym na wrzesie lubie w taki sposb, e jej twarz jest samym blaskiem, jakeby nie, skoro od razu po lubie dostanie dziecko od narzeczonego, ktry jest wdowcem, nie musi nawet czeka na bogosawiestwo boe. Aby i w tym przypomina najlepsz przyjacik, bdzie miaa take Blusk, mniej wicej w tym samym wieku co may Majthnyi. Moja matka, jak tylekro w yciu, znw jest sama ze swoimi problemami, nie ma serca obcia swynii kopotami rozpromienionej Belli. Agostonowa Bartk jest gorliw katoliczk i jest tak samo przeciwna rozwodom jak Stillmungus; z kupcwn Lenke nigdy nie bya w takiej

zayoci, aby si jej przyzna, jak bardzo zbdzia sdzc, e dobra wola i sympatia to wystarczajce podstawy maestwa; Piroska ledwie wysza z wieku dziecistwa, o Melindzie nie moe by mowy; Olga, tak mdra i mia, zrobiaby wszystko, aby Lenke nie opuszczaa jej uwielbianego brata; Jozefa Heinrich mogaby jej susznie zarzuci niewdziczno; Jzsef za milczy. Lenke Jablonczay chodzi ulicami Debreczyna, ludzie ogldaj si za ni, tak jest pikna, i nie wiedz, e dry j niepokj, pragnienie ucieczki, troska. Na lubie Belli obecni s oczywicie wszyscy, stoj w kaplicy klastornej, moja matka prbuje modli si, ale jako nie potrafi, Jzsef te przyszed, Lenke Jablonczay zmusza si, aby nie zwraca na niego uwagi. Teraz znw widzi Bell w sytuacji takiej jak niegdy, na pywalni, oto w pobliu stoj brodaty mczyzna, dwie damy, moda, pikna dziewczyna i modzieniec, a kiedy ceremonia dobiega koca, na chwil otaczaj oblubienic, zamykaj j w ramionach, ale potem rodzina rozstpuje si, Bella Bartk wraca do Antala Tichyego i patrzy na swojego Paula Washera niewinnym, szczliwym wzrokiem. Bela Majthnyi spuszcza oczy na widok tego penego, niewzruszonego szczcia, tak samo jego ona, a Stillmungus wychodzc z kaplicy udaje, e nie dostrzega ukonu Jzsefa. Rok 1912 wykorzystuje Lenke Jablonczay na rozlunienie nawet tych nielicznych wizw, ktre cz j z Bel Majthnyim, przychodzi jej to atwiej, ni mogaby przypuszcza, bo stan zdrowia mczyzny jest nie najlepszy, czsto, zwaszcza w nocy, miewa ataki dusznoci i kaszlu; Majthnyi kocha jeszcze on, ale wyczuwalny opr lecego przy nim ciaa ostudza jego zapay. Lenke Jablonczay jest ju zdecydowana: chce powiedzie mowi, e ich maestwo okazao si pomyk, nieche wic pozostan nadal przyjacimi i niech pozwoli jej odej z Belusk, moe uda si jej wreszcie osign to, czego nigdy nie miaa - pen niezaleno; bdzie pisaa powieci, nowele, graa na fortepianie, uczya i wreszcie stanie na wasnych nogach. Czeka na sprzyjajcy moment, eby mu o tym powiedzie, ale wci j co powstrzymuje: przeywaj

trudne, pospne tygodnie, mczyzna ma widocznie kopoty, o ktrych nie chce mwi, nawet gdy bierze go na spytki.. Dopki Bla si z nimi nie upora, nie moe na niego zrzuca nowych problemw. Dzie 1 maja 1913 roku Maria Rickl i Majthnyiowie spdzaj w Wielkim Lesie, jest Bella z mem, Olga z rodzin, Melinda, piknik odbywa si w zupenie opustoszaym Pallag, skd dawno ju wywia wiatr zociste woalki Emmy Gacsry, nie yj te jej wielkie, wesoe psy, tak jak nie yje Bobi, ktry zgin pod koami wiejskiego wozu, ten sam Bobi, ktry tyle razy wzbija ogonkiem kurz na ulicy witej Anny. Ze sklepu przywo mnstwo ywnoci, Agostonowie Bartk te przyjechali, a z nimi oczywicie Elek Szab; Elka Szab zaprasza si ju teraz przy kadej okazji. Kupcwna, ktr nieatwo rozbawi, mieje si do rozpuku w jego towarzystwie, nikt, kto patrzy na Elka Szab, nic domyliby si, jak szaleczo, jak beznadziejnie zakochany jest w onie Bli Majthnyiego, bo sprawia raczej wraenie, jakby nadskakiwa starszej damie. Jozefa Heinrich zapisuje ten dzie 1 maja w swoim pamitniku jako jeden z najpikniejszych dni swojego ycia; may pasierb Belli i may Bela Majthnyi bawi si razem, a Piroska wczy si dokoa domu, zaglda do okien, jakby szukaa wasnego dziecistwa. Towarzystwo dugo zostaje w Pallag, po poudniu zasiadaj do kart. Elek Szab bawi si z dziemi, bo tylko on jeden nie umie gra. Pnym popoudniem zjawia si nagle Jzsef, Lenke Jablonczay prawie nie patrzy na niego, lecz tym uwaniej obserwuje go Elek Szab, jak gdyby chcia si dowiedzie, z jakimi wspomnieniami bdzie musia walczy w przyszoci. Jzsef przycza si do grajcych w karty, wracaj pnym wieczorem, na jednym kolanie Elka Szab drzemie Beluska Tichy, na drugim Bluska Majthnyi. 13 maja 1913 roku upada plan ucieczki Lenke Jablonczay, sklep Majthnyich bankrutuje, a Jozefa Heinrich zapisuje w swoim dzienniku: ... straszna sytuacja, to ju koniec wszystkiego, moje dzieci zbankrutoway, stay si ebrakami. ycie moe mi ju przynie tylko smutek i al." Majthnyicmu, zamonemu kupcowi, mona byo wspomnie o rozwodzie, Majthnyiemubankrutowi ju nie. Stoi Lenke Jablonczay w oknie domu przy ulicy Fiivszkert, patrzy na bezkresne pusztaskie niebo. Ma dwadziecia osiem

lat, jej prawej rki czepia si zbankrutowany mczyzna, lewej czteroletni chopczyk. Wi j mocniej ni kajdany. Bankructwo sklepu Majthnyich nie byo krachem efektownym, Jozefa Heinrich do ostatniego fillra spacia dugi swoich synw - wdowa po Emilu Majthnyim stracia w ten sposb cae zabezpieczenie materialne na stare lata. eby pomc pozostaym nagle bez rda utrzymania braciom, poczya si w staraniach caa rodzina. Jen dosta prac w handlu, Bli znaleli posad w towarzystwie ubezpiecze, do uregulowania ich sytuacji finansowej przyczynia si zarwno Istvn Tth, m Olgi Majthnyi, jak i dom przy ulicy Kismester. Maria Rickl straszliwymi sowami wymylaa wnuczce za to, e wypucia cugle z rki powierzajc swj los samcowi, nawet gdy byo ju oczywiste, e okrt idzie na dno. Ju po pierwszych sygnaach naleao wyprosi Bl razem z tymi wszystkimi darmowymi klientami i samej stan za lad, staa tam kiedy jej babka, prababka, powinna wic mie to we krwi. Ale mimo to pomoga Lenke, przez co sama znalaza si na dnie pod wzgldem materialnym, nie wiedzc jeszcze, e jej siy yciowe s take na wyczerpaniu. Dwie starsze siostry Juniora urzdzaj potworn scen, wspominajc o starczym rozmikczeniu mzgu swojej matki, ktra mimo e daa Lenke wprost krlewsk wypraw, wci jeszcze jej pomaga, cho jej wasny byt jest zagroony. Jednake osob, ktra zrobia dla Majthnyich najwicej, bya Melinda. Melinda niedawno dostaa spadek, umar kto z rodziny zapisujc jej kawaek ziemi i domek z winnic, ziemi pod *Debreczynem, winnic w komitacie Bihar. Na wie o bankructwie powiedziaa bratanicy, e w winnicy stoi pusty dom, dobrze zrobiyby im i dziecku ta cisza, powietrze i sam fakt, e mog by z dala od plotkujcego miasta. Znajomi co prawda nie robili adnych aluzji do tego, co si stao, a nawet, jeli to moliwe, zachowywali si wobec Majthnyich jeszcze serdeczniej ni przedtem, ale to byo trudniej znie, ni gdyby mwili: Jake nam przykro, e pastwo zbankrutowali!" Moj matk uradowaa ta propozycja Melindy, po klsce nie miaa niemal wychodzi na ulic, baa si, aby nie spotka Jzsefa, jego

reakcji, a najbardziej tego, e na jej widok moe zrobi ironiczn min; jeszcze nawet wtedy oceniaa wszystko miar Jzsefa i przeraaa j osobliwa prawidowo wasnego ycia: ona chyba nic moe by i nigdy nie bdzie beztroska. Z powodu kopotw materialnych rozstali si z ni rodzice, brak pienidzy sprawi, e nie moga poczy si z tym, ktrego kochaa, a kiedy wydawao si, c los si odwrci! i zamiast prawdziwego szczcia i mioci obiecuje na pewien czas spokj dobrobytu, ycie znw pokazao jej fig i moe spodziewa si kpicego umiechu Jzsefa; c to si stao z tym bogatym Majthnyim, ktry dotychczas oprcz zapadnitej piersi i atakw kaszlu mia przynajmniej majtek? Teraz Majthnyi ma ju tylko grulic, a nie wypada rozwodzi si ze zbankrutowanym kupcem. Moja matka pakuje si, Piroska wraca na ulic Kismester, Lenke Jablonczay wyrusza w drog do winnicy z duym Bl, maym Bl i Melind. Midzy dwoma pokojami biedermeierowskiego domu pomalowanego na to znajdowaa si wyoona czerwonym kamieniem sie, w ktrej rogu sta piec kuchenny. Melinda rozlokowaa goci w ten sposb, e jeden pokj zaja Lenke z mem, a drugi ona sama z Blusk. By maj, ciepy, pachncy maj, i Lenke Jablonczay piszc na werandzie opowiadanie, suchaa rozmw Melindy i Beli Majthnyiego. Po bankructwie sklepu Majthnyi zaama si, jka, e teraz jest ndzarzem, nie moe zapewni swej rodzinie nic poza suchym chlebem, moja matka wic nie powinna czu si zobowizana do znoszenia jego czuoci, przecie teraz ju nie warto ukrywa, e nie tylkoig nie kocha, ale czuje do niego wstrt. Moja matka powiedziaa z oburzeniem, e z wasnej woli zostaa jego on i czuje si ni rwnie teraz, kiedy jest chory, zmczony i nie ma pienidzy, ich maestwo to nie umowa handlowa. Nic nie poradzi na reakcje swojego ciaa, to wina natury, ale to nie moe by przeszkod, aby Bla korzysta ze swoich praw. Poza tym niech przestanie jcze i paka, nie ma sensu urzdza scen, ona ma dyplom, ju od dawna myli o tym, eby znw zosta nauczycielk, mogaby te uczy muzyki, jeli trzeba, z radoci podzieli z nim kopoty. Najchtniej podjaby si wszystkiego sama, powinna bya przedtem wzi si do pracy. Bla Majthnyi, zamiast podzikowa za propozycj, odwrci si na picie

i zostawi j bez sowa. M mojej matki zda sobie wtedy spraw, e wali si wszystko, czego si tknie, brak mu jeszcze tylko tego, aby ta kobieta, ktra ju na pocztku podry polubnej potrafia zdejmowa z pek bagae, ktrych on nie mg udwign, udowodnia mu teraz, e znalaza wyjcie z sytuacji. Nie musi przez lojalno znosi jego pieszczot, s przecie jeszcze na wiecie inne kobiety. Tam na grze, gdzie w ciszy krysztaowo czystego powietrza Bla Majthnyi nabiera si, a wspaniale gotujca Melinda stawiaa na stole takie potrawy, ktre duy i may Bela przyjmowali oklaskami, moja matka staa si wiadkiem prawdziwego cudu. Melinda, opiekunka kalekich zwieizt, lekarka chorych bezdomnych kotw, troskliwa pielgniarka Seniora, wierny pa Juniora, wykradajca dla niego pienidze i policzkowana za to przez matk, odnalaza czarodziejskie zaklcie, na ktre odpowiedziay uraona duma i chore ciao ma Lenke Jablonczay. Bla Majthnyi latem 1913 roku dostawa nie tylko znakomite jedzenie, mnstwo owocw i korzysta z grskiego soca i suchego klimatu; inteligentna kobieta o cierpkim dowcipie, Jctra zorganizowaa mu towarzystwo spord okolicznych mieszkacw, nie tylko staraa si go rozerwa, ale te przekonaa go, e to, co mu si przydarzyo, nie jest a tak znw katastrof, nawet siacz nie poradzi na ze moce, gdyby si tylko rozejrza, zobaczyby, e nie jest osamotniony, wiat peen jest pechowcw, ktrym si nie powiodo. Melinda latem tego roku zrobia sobie zdjcie, fotografia ukazuje wkraczajc w czterdziesty rok ycia star pann, z niezrcznie upitych wosw wystaj szpilki. Rce ma ylaste, sukni le skrojon, podobna jest do swojej matki i wydaje si ostatni kobiet na wiecie, ktra moe wzbudzi wielk mio, ostatni, ktra sama moe sta si igraszk dzikich namitnoci, a jednak latem 1913 roku Bela Majthnyi-nie majcy ju pienidzy, drczony poczuciem winy, e przyspieszy koniec swej matki Jzefy Heinrich, ktra po bankructwie braci ciko zaniemoga i ju nigdy nie wyzdrowiaa, znajdujcy si w krytycznym punkcie swego ycia, bdcy mem kobiety, ktra przez cay czas trwania maestwa darzya go tylko uprzejm sympati i pen rezygnacji cierpliwoci, nigdy za uczuciem - zakochuje si w najmodszej siostrze Juniora Jablonczayego. Rnica wieku

midzy nimi wynosi rwne dziesi lat, Bla Majthnyi przyszed na wiat w 1882 roku, Gizella Jablonczay urodzia si w 1872. Moja matka natychmiast spostrzega rozkwitajc idyll, ktra wkrtce przerodzia si w powane uczucie, i staraa si uatwi ycie zakochanym, zabieraa Blusk na dalekie spacery, trzymaa go z dala od wszelkich scen, ktrych sprytny chopczyk nie powinien by wiadkiem. Jake chtnie powiedziaaby mowi i ciotce, e daje im bogosawiestwo, tylko e z wielu przyczyn nie wolno jej byo tego uczyni. Lenke Jablonczay nie moga wszcz procesu rozwodowego przeciwko niespodziewanie zuboaemu Beli Majthenyiemu, nie byoby jej wono tego zrobi, nawet gdyby jej m zachowywa si z mniejszym taktem, i nie moga te pozwoli, aby o ktrymkolwiek z zakochanych powstay w Debreczynie plotki. Gdyby Maria Rickl dowiedziaa si, e stara Melinda odbia ma wasnej bratanicy, zaamaaby si. Nie moe wic zrzuca takiego brzemienia na staruszk, ktr teraz prawdziwie kocha i dla ktrej ona, Lenke, jest wiatem oczu. Jeli Bela odpowiednio dyskretnie uoy sobie ycie z Melind, a Melinda z Bel, ona nie powie ani sowa - byo jej al ich obojga. Widziaam ten biedermeierowski dom na stoku gry, i to w najbardziej nierealnej scenerii, bo toczya si druga wojna wiatowa, a my noc przekradalimy si do hrabiowskiego lasu, by zobaczy nadchodzce sarny, cichemu stukotowi kopytek tych agodnych zwierzt towarzyszy pomruk amerykaskich bombowcw. Widziaam teMelind na Zawsze egnajc si z winnic, byam moda, okrutna, nie kochaam jeszcze naprawd nikogo. Miaam ch j uderzy, tak bardzo mnie zocio, e pacze, waha si, nie chce opuci tego miejsca na grze, cho front jest od nas oddalony o par kilometrw. Ale mnie nie wiza z tym miejscem aden sentyment, w moich wspomnieniach nie jawi si agodny, jasnowosy Bela Majthnyi siedzcy na ce wrd kwiatw, idcy miedz wrd pl, prbujcy zeszorocznego wina w prasowni, nuccy, miejcy si, kaszlcy, nie rozumiaam i nie czuam, e Melinda egna si z mioci, szczciem, yciem, wakacjami zmarego ma: ona bya jedyn osob wrd nas, ktra wiedziaa z ca pewnoci, e ju nigdy tu nie wrci.

Latem 1913 roku zapenia si wiele stron w pamitniku Lenke Jablonczay. Jednake w czstych listach do Belli, ktra przeywa najpikniejszy okres swego ycia, bo oczekuje dziecka, nie wspomina ani sowem o tym, czego jest wiadkiem w winnicy. Nie dlatego e powtpiewa w dyskrecj przyjaciki: nowin, ktre s naprawd wane, nie powierza si papierowif ktry tak atwo moe dosta si w niepowoane rce - obiecay to sobie solennie jeszcze w klasztorze. Wiem jednak, e braa dziennik do rki czciej ni zazwyczaj, bo kiedy w mojej obecnoci porzdkowaa swoj ulubion skrzynk, trzy spord opatrzonych datami nalepek na zeszytach nosiy dat 1913. Kiedy prowadzenie domu w winnicy przeszo bez reszty w rce Melindy, ktra pragna by wzorow gospodyni, idealn pani domu, czarujc dam, pielgniark, dobrym towarzyszem i kochank w jednej osobie, moja matka miaa czas na pisanie nowel, szkicowanie powieci, prowadzenie dziennika i dugie spacery z Blusk po okolicy. Gdyby Bella wiedziaa, jaka jest prawda, o ktrej Lenke nie pisze jej w listach, z pewnoci by si przerazia: Lenke Jablonczay rzadko bya bardziej zrwnowaona i szczliwa ni tego lata. Jzsef, niezapomniany, jest jeszcze wolny, jej zwizek z Bel zosta zerwany i, cho ze wzgldu na Mari Rickl nie moe liczy na szybkie oswobodzenie, czuje ju, e najtrudniejszy problem jej ycia zostanie rozwizany. Wprawdzie do mierci babki musi mieszka z Bl Majthenyim, ale ju nigdy nie musi do niego nalee, a to najwaniejsze. Nigdy zdradzana ona nie czua wikszej wdzicznoci wobec niewiernego ma ni moja matka; nigdy w yciu nie bya tak serdeczna dla Gizelli jak wanie wtedy. Jesieni 1913 roku maonkowie urzdzaj winobranie w domu na grze, Elek Szab czsto przesya im nowiny o tym, co sycha u rodziny w Debreczynie. Tymczasem Irenke te dostaje dyplom przedszkolanki u niepokalanek i ostatecznie wraca na ulic Kismester, gdzie jest zreszt bardzo potrzebna, bo Piroska, dziki swej posadzie, dostaa subowe mieszkanie. Elek Szab sam fotografuje i sam wywouje wysyane na gr pocztwki, przedstawiajce Debreczyn i fragmenty Wielkiego Lasu, na kartach nadchodz uspokajajce wieci, mog by spokojni, dziewczta i babcia czuj si dobrze, a im zapewne

musi by przyjemnie w piknej posiadoci Gizelli. Duy i may Bla przez lato nabieraj si i s jak odrodzeni. Niechtnie te wracaj do miasta, gdy jest to ju nieuniknione, bo Majthnyi musi obj now posad w Towarzystwie Ubezpiecze. Po Ipowrocie pierwsza droga mojej matki prowadzi na ulic Kismester, gdzie przyjmuje j nachmurzona Irnke. Metody wychowawcze Marii Rickl s do surowe, surowsze ni u niepoka- lanek, a poza tym Maria Rickl jest chora i pod nieobecno Melindy pielgnowanie jej spada na Irnke. Kupcwna rzeczywicie jest bardzo saba; kiedy nastay soty, wyranie stracia siy, a jej duszcy kaszel -ma astm -- rozlega si w caym domu i przeraa trzymajc j za rk i wspczujc jej bezradnie Lenke. Mojej matce popyny zy, kiedy czekaa na koniec ataku kaszlu u babki, poczua, e nie chciaaby jej niczym zmartwi i odmieni swojego losu, nawet gdyby Melinda i Majthnyi przestali zwaa na pozory, i uczynili j, Lenke, przedmiotem powszechnego pomiewiska. Moj matk powitaa w domu Bartkw smutna nowina. Wspomina o tym dziennik ojca Belli z 1913 roku: 20 wrzenia 1913 roku wieczorem odby si w Budapeszcie, w kociele w dzielnicy Krisztinavros, lub naszego syna Ferenca z Mariann Trffy, ale ju szesnastego wrzenia mj zi Antal zachorowa na tyfus plamisty i wrci do zdrowia dopiero w kocu padziernika. Tymczasem 9 padziernika Bella urodzia creczk Mariann w naszym starym mieszkaniu. Kiedy wszystko wrcio do normy, 2 grudnia z okazji pierwszej wizyty Feriego i jego ony urzdzilimy chrzciny maej Mariann, a ceremonii dokona praat Groh." Przyjaciki nie spotykaj si jednak a do chrzcin Mariann, Bella przechodzi kwarantann z powodu ma, ktrego osobicie doglda, podczas gdy niemowlciem zajmuj si dziadkowie, tak wic chrzciny Mariann to nie tylko radosne wito, lecz pierwsze po duszym czasie spotkanie. Ale w domu Bartkw jest peno goci, Lenke Jablonczay gdyby nawet chciaa, nie mogaby mwi o sprawach intymnych, zreszt widzc promienn rado Belli, jej dom rodzinny, gdzie wszystko jest na swoim miejscu i gdzie wszyscy ciesz si malestwem, nie ma serca mci tej harmonii wasnymi kopotami. Tak jak niejednokrotnie to czynia, idzie od Bartkw do klasztoru, gdzie Stillmungus w p godziny wyciga od niej

prawd. Zakonnica nie blednie, nie dostaje wypiekw, tylko krci gow i zamiast powiedzie: Moja biedna Lenke", mwi: Moja biedna Gizella." Potem pyta moj matk: Powiedz, jeste wreszcie szczliwa?" Lenke patrzy na ni bez sowa, a potem nie wybucha paczem, tylko tym dawnym miechem, ktry tak irytowa siostr Aloysi: Stillmungus odgada wszystko i zaprowadzia ad w jej mylach. No pewnie-odpowiada - jestem szczliwa. A za szczliwa." Stillmungus nie pozwala jej cieszy si zbyt dugo, psuje jej ca rado: Teraz, gdy tylko bdziesz moga, wystpisz pewnie o rozwd nie przejmujc si dzieckiem. To naprawd wie!kie szczcie*, kiedy dziecko chowa si bez ojca! Mylisz czasami o swojej siostrze Klri?" Jest to nieprzyjemne pytanie, wic moja matka egna si pospiesznie, Klri, crka Juniora i Hildy, skoczy wkrtce dziesi lat i Lenke Jablonczay nie chce o niej sysze, waciwie nie wie nawet, z czego yje osierocona rodzina Juniora. Emma Gacsry dostaje od Marii Rickl alimenty, o tym moja matka syszaa, ale Hildzie nikt nic nie daje, Hilda to nie ona, Hildy nie ma i nie ma te maej Klri, cho to jej przyrodnia siostra, ktra te uczy si ju w klasztorze Sistr Szkolnych. Lenke Jablonczay, nieodrodna wnuczka kupcwny, cho ju do dawno sama zostaa matk i na pewno jak nikt zna powikane sytuacje rodzinne, jest nieprzejednana, nie moe si te wyprze dziedzictwa po Rkhel Bnyay: nie chce nic wiedzie o modszej siostrze Klri. Mijaj dziesitki lat, moja matka jest ju bliska mierci, kiedy mwi do mnie: Powinna zaatwi jako spraw Klri. Wszyscy wiedzielimy, e to nasza siostra, i nie byo win ojca, e nie mg jej da nazwiska, twoja prababka nienawidzia Hildy i postanowia paci mamie, dopki nie rozwiedzie si z ojcem, tylko dlatego eby nie wpuci jej do rodziny. Prosz ci, zrb co, eby moga nosi nasze nazwisko i eby wreszcie bya prawnym czonkiem rodziny." Moja ciotka Klri rozemiaa si, kiedy powiedziaam jej o propozycji matki, i nie chciaa skorzysta z tej uprzejmoci. Przez cae dziecistwo cierpiaa z powodu Jablonczaych i wanie tylko tego jej brakowao, aby w okresie, kiedy byo to najgorzej widziane, poczy si prawnie z rodzin, ktra moga udowodni sw przynaleno do szlachty jeszcze od czasu najazdw tatarskich.

Moja matka reorganizuje gospodarstwo -- wynagrodzenie, ktre przynosi Majthnyi, jest zaledwie drobn czstk tego, co otrzymywaa od niego w czasach posiadania sklepu, musi wic oszczdza kady grosz. ycie pozornie toczy si dawnym torem, tylko Bla Majthnyi jest czstszym gociem przy ulicy Kismester, a Melinda cigle zaglda do swej bratanicy Lenke. Moja matka waha si, ile prawdy moe wyjawi swej szczliwej przyjacice, potem postanawia, e na razie nic nie powie. Bella jest tak radosna, poza tym lubi Bl i lubi te Melind, zmartwiaby si tylko. Z Bell mona dzieli wszystko, co dobre, ale trzeba o ni dba i moja matka potrafi by tak subtelna, e przemilcza to, co rwie si jej na jzyk, i opowiada raczej o Irnke: dziewczyna z trudem wytrzymuje atmosfer przy ulicy Kismester, byoby lepiej, gdyby i ona moga i do pracy. Elek Szab jej zaatwi, mwi Bella, przecie Pirosk te umieci na posadzie, na caym wiecie nie ma chyba osoby bardziej uczynnej ni ten czowiek, nieche mu Lenke o tym powie na najbliszej herbatce u Olgi. Lenke Jablonczay naprawd wspomina Ekowi Szab o Irnke, a on obiecuje, e na posiedzeniu Komitetu Szkolnego rozejrzy si, co mona by zrobi. Kupcwna bardzo go chwali, zaprasza go nawet na podwieczorek, nie do Majthnyich, ale do siebie, kiedy przychodzi z dobr nowin, c udao mu si znale dla Irnke prac pomocnicy przedszkolanki. Z tego okresu pozostao wiele listw zadziwiajcych w treci, kiedy zwrci si uwag na ich daty. Gizella Jablonczay, ktra najwikszym zaufaniem darzya Margit Bartk, pisze do niej wiosn 1914 roku: ... zaledwie wyjechaa, moja ty kochana przyjaciko malarko, zjawia si kuzynka z crk z Budapesztu, w sobot wyjechay, nie miaam dla siebie ani minuty. Dwukrotnie bya francuska herbatka* jedna z gsimi wtrbkami u Olgi, i druga jak dawniej nastrojowa, z muzyk fortepianow u Belli. Na tej ostatniej nie mwio si po francusku, ale byo uroczo. Na czwartek odstpiam mj abonament do teatru creczce kuzynki chcc napisa do mojej malarki, ktrej obrazy przyjmuje ju nawet Salon, a potem tak si zoyo, e i Bella nie posza do teatru i dzielia ze mn samotno. Rozmawiaymy o uczuciach, sprawach intymnych i czytaa mi urywki swojego pamitnika. Miaam wraenie, jak

-gdyby oczycia si moja nieczua dusza, zreszt wielokrotnie ju to odczuwaam w waszym towarzystwie. Suchajc tego, co czytaa Bella, byam bliska paczu nad tym, co i we mnie kiedy byo i co przepado na wieki. A ty, moja kochana przyjaciko, co u ciebie? Zobaczysz, kiedy jeszcze bdzie si mona chepi twoj przyjani, robisz wspania karier. Napisaabym o jakich nowinach, ale nic nie wiem, cigle bywam tylko u rodziny albo siedz w domu, nie mam nawet pojcia, co sycha w wielkim wiecie. Wiesz, Margitko, mam jednak pewn nowin, dla mnie wan. Wyobra sobie, e zaprzyjaniam si szczerze z Bl Majthnyim. On ma bardzo dobre serce. Naprawd stara si wkra w moje aski i czuj si tym zaszczycona. Bardzo si ciesz, e podkrela t sympati, ktr mnie darzy. Nie uwierzyabym, e tak bdzie." Agoston Bartk 20 maja 1914 roku informuje swoje siostry, e jego syn Ferenc zoy w Trybunale Wojskowym Budapesztu egzamin na sdziego wojskowego, za 18 czerwca w poudnie zosta ojcem, may Andras na chrzcie witym otrzyma od swoich rodzicw chrzestnych, Belli i Anta- la Tichych, poza pierwszym imieniem take dwa nastpne: Gyula i Agoston. W jaki czas pniej Agoston Bartk wspomina w swoim dzienniku: 25 lipca 1914 roku o szstej wieczorem wprowadzono stan wyjtkowy, poniewa w tym terminie Serbia nie udzielia na ultimatum Monarchii zadowalajcej odpowiedzi i baron Giesel, nasz ambasador, opuci Belgrad. 26 lipca ogoszona zostaa czciowa mobilizacja, za 31 lipca - po rozpoczciu wojny z popierajc Serbi Rosj mobilizacja powszechna, 3 sierpnia wojska niemieckie, a 6 sierpnia nasze przekroczyy granic rosyjsko-polsk i tak zacza si wojna wiatowa. Z jednej strony Rosja, Francja, Anglia, Belgia, Serbia i Czarnogra, z drugiej za tylko Niemcy i Austro-W- gry, a potem Bugaria i Turcja. Podczas mobilizacji wrciy przebywajce na wakacjach w Nagybanya Margit i Bella, dzieci i dwie suce, oraz bawica w Budapeszcie moja ona Berta. I sierpnia mj zi Antal Tichy jako porucznik rezerwy wojsk kolejowych wyruszy do Galicji, za mj syn Feri, poniewa nie otrzyma jeszcze nominacji na sdziego wojskowego, zacign si do 12 puku honwedw w Szatmarnmeti* jako porucznik rezerwy."

Towarzystwo debreczyskie, w ktryni obraca si Lenke Jablonczay, bawi si na francuskich herbatkach, zajada gsie wtrbki, bierze udzia w przedstawieniach amatorskich, bywa w teatrze, w kinie, taczy do witu' na balach, organizuje wystawy i niemal nikt nie zauwaa, e tymczasem zatwierdza si plany budowy wgierskiej fabryki armat (nie jest te tematem rozmw budowa uniwersytetu debreczyskiego), e nowe prawo wyborcze, dopuszczajce do gosowania wycznie osoby, ktre ukoczyy trzydziesty rok ycia i duszy czas zamieszkuj w jednym miejscu, uniemoliwia udzia w wyborach wdrujcym po kraju w poszukiwaniu pracy bezrobotnym i przypomina raczej skecz kabaretowy ni ustaw praworzdnego pastwa. W listach nie pada ani sowo o tym, e kraj znalaz si nad przepaci, e zaduenia pastwa dochodz do dwudziestu miliardw - kiedy rzdy przejmuje Khuen*, znajduje w skarbie gotwk zaledwie na par dni. Panie i panowie graj.w tenisa, zim chodz na ywy, na rytmik, na jednym ze zdj wykonanych przez mojego ojca wrd lampionw i straganw z nadzianymi na patyki obwarzankami stoj na lodzie fotele na pozach i podczas gdy w kantynie kpieliska Margit" organizuje si pod oson kufli spienionego piwa i lichego dymu tytoniowego ruch robotniczy, entuzjastyczni mecenasi sztuki organizuj ywe obrazy. Tymczasem w nastpstwie wojny diabli bior wszystkie moliwoci eksportu na Pwysep Bakaski; po okupacji Boni i Hercegowiny poudnie Europy staje si beczk prochu, znika zoto, koczy si pacenie gotwk i kredyt, kolejno bankrutuj dysponujce mniejszym kapitaem banki, wzrasta liczba samobjstw, mwi si o zamachu bombowym na biskupa prawosawnego, chorwacka Sawonia protestuje przeciwko uywaniu narzuconych jej wgierskich nazw miejscowoci i napisom w jzyku wgierskim - rzeczywicie trzeba byo tylko iskry, eby buchn pomie. Nikt nie zwraca jednak na to uwagi, Gizella Jablonczay ni o Beli Majthnyim, Lenke Jablonczay o Jzsefie, Jzsef o karierze, Bella Bartk o drugim dziecku. Elek Szab jest sekretarzem w magistracie,

czyna, czonkiem Komitetu Szkolnego, urzdujc w sekretariacie burmistrza, zniewala swym urokiem kadego interesanta, jest w tym czowieku jaka sia przycigania waciwa aktorom. Zreszt interesuje si teatrem, ktrego sprawy s rwnie w jego gestii, i jeli tylko ma czas, uczestniczy nawet w prbach. Strza w Sarajewie powoduje nie tylko wybuch wojny wiatowej, lecz wprowadza te zmiany w yciu prywatnym obywateli. W parlamencie Tisza* przemawia w imieniu monarchii, kae wyprowadzi Andrssyego** i Krolyiego***, nazywa zamach w Sarajewie problemem midzynarodowym. Sycha szum skrzyde historii" - cytuj jego sowa u Bartkw. Tego dnia cae towarzystwo debreczyskie chodzi nieco jak pijane, do sztuk muzycznych, francuskich herbatek, nowoci literackich, premier, sensacji kinematografu, ktry od dawna sta si ulubion rozrywk, dochodzi euforia, wszyscy s dumni, e mog by wiadkami tak wanego zwrotu historycznego, wszyscy czekaj na co wielkiego, na jakie straszliwe wydarzenie, ktre zarazem zapewni ojczynie wieczn wolno i ostatecznie wyznaczy jej miejsce wrd najwikszych narodw wiata. Wszystkie gazety zamieszczaj zdjcie rozmodlonego na klczniku Franciszka Jzefa, krl o wszystkim myli, rozwaa, obiecuje byskawiczn wojn, Lenke Jablonczay dowiaduje si, uszczliwiona, e Jzsef dziki swym stosunkom wyreklamowa si z wojska; Gizella Jablonczay te nie ma powodu do ez; Bela Majthnyi nie potrzebuje nawet protekcji, on jest naprawd niezdolny do suby wojskowej. W powszechnym entuzjazmie nie uczestnicz tylko dwie osoby z zaprzyjanionego towarzystwa -- Lilly, crka Olgi, ktra z nadzwyczaj mdrego dziecka wyrosa na wyksztacon pann trzewo oceniajc wydarzenia, i Elek Szab, ktry wanie w tym czasie zostaje nowym czonkiem Debreczyskiego Towarzystwa Filharmonicznego. On rwnie nie moe i broni ojczyzny (nigdy nie by nawet na przeszkoleniu), poniewa w dziecistwie chorowa na jaglic, i jego wzrok nie odpowiada wymaganiom komisji wojsko-

wej. Elek Szab nie jest entuzjast wojny, ale te klaszcze, bo klaszcz inni, i ofiarowuje jadcemu na front Antalowi Tichye- mu powicony w Rzymie medalik z podobizn witego Krzysztofa. Skd wzio si co takiego w posiadaniu arliwego kalwina, nikt si nie dowie. Waciwie wtedy zaczyna si prawdziwa przyja Belli i Elka Szab; po wyjedzie Antala Tichyego Elek Szab wci pokazuje si w domu Bartkw, to u Ilonki, to u rodzicw, to znw w mieszkaniu Belli. Bywa ju u nich od chrzcin Mariann, ale nigdy tak czsto jak wtedy gdy Bella najbardziej potrzebowaa pociechy, i przyniesionymi z ratusza nowinami, ktre w jego ustach brzmiay wrcz optymistycznie, uspokaja mod matk, a jej pasierb i creczka przepaday za nim tak samo jak wszystkiedzieci.Elekby taki, jakby byf moim bratem wspominaa Bella. - Nigdy mu tego nie zapomn." Milczaam, bo jakkolwiek Bella mogaby by moj matk, to podobnie jak inni ja te zawsze osaniaam j niczym dziecko, byoby mi gupio zrobi jej przykro powiedzeniem prawdy. Nie wtpiam, e Elek Szab rzeczywicie czu do niej sympati, czsto o tym wspomina. Tylko e Elek Szab tak rzadko szed w jakim zdecydowanym kierunku, e jeli mu si to ju zdarzyo, to mona byo przypuszcza, e ma jakie ukryte zamiary. Bella cigle mi mwia, jaki to on jest cudowny, jaki dobry, a w kocu ja te zaczam zwraca na niego wiksz uwag" - opowiadaa mi matka. Pokiwaam gow, e rozumiem, i naprawd rozumiaam Elka Szab, bdc na jego miejscu, ja te startowaabym od tego punktu. Elek Szab i Jzsef bywali zresztu Majthnyich z t sam mniej wicej czstotliwoci. Gdy nie byo tam akurat sekretarza burmistrza, Jzsef robi na jego temat drobne uszczypliwe uwagi, e jest niski, e nie umie taczy, nie ma pojcia o grze w karty, nie chodzi do Kasyna. Wtedy Bela Majthnyi nerwowo broni nieobecnego przyjaciela. Elek Szab nigdy nie robi uwag na temat Jzsefa, a jeli ju, to chwali jego ujmujc powierzchowno, zdolnoci, doskonae maniery. Pniej, kiedy Lenke Jablonczay bya ju jego on, zawsze dziwia si, jak impulsywna jest nienawi Elka wobec Jzsefa. Ale przecie zawsze g wychwalae!" rzeka kiedy. Nie zwykem ujawnia moich uczu -- odpar. -- Dopki nie poprosiem ci o rk, ty te nie wiedziaa, e ci kocham." Moja matka zamylia si,

a potem wybuchna miechem: naprawd tak byo. Nigdy nie potrafia odgadn, co si waciwie kryje w tym czowieku. Ostatni .kwarta 1914 roku i pierwszy 1915 znamionuj czste spotkania Lenke Jablonczay i Belli Bartk. Moja matka jest zadowolona, gdy moe uwolni si od towarzystwa zakochanych, wszdzie zabiera ze sob Blusk. Ze szkoy muzycznej przychodzi list z pytaniem, dlaczego nie zaczyna znw koncertowa, przecie dziecko nie zabiera jej ju chyba tyle czasu. Moja matka unika odpowiedzi, nie moe powiedzie, e jej ma denerwuje, gdy wiczy na fortepianie, a poza tym uwaaby za niestosowne, gdyby ona, matka, wystpowaa na estradzie. Tak wic gra ju tylko dla wasnej przyjemnoci, a i to coraz rzadziej, teraz raczej Bella siada przy fortepianie i przywouje muzyk ma. Tymczasem osiemdziesit pi dywizji niemieckich wysanych na granic francusko-begijsk przeamuje fortyfikacje belgijskie i zagraa Paryowi, Joffre jednak przegrupowuje siy i Niemcy po wrzeniowej bitwie nad Marn wycofuj si nad Aisne. Nastpi straszliwe lata - mwi Elek Szab. - Walka pozycyjna. Biedni my. Biedni oni." Melinda po raz pierwszy w yciu krzywo spoglda na Elka i zwraca mu uwag, e nie ma co aowa wroga. Midzynarodowy Czerwony Krzy te ich auje" - odzywa si Lilly. eby si tylko szybko skoczyo -- wzdycha moja matka. f Przydaby si pokj. Wystarczy, e babcia chora. al patrze, jak si dusi." Podczas gdy Rosjanie przekraczaj granic, wypieraj w Karpaty atakujce ich wojska austro-wgierskie i mimo pierwszych sukcesw i zwycistw Hindenburga pod Tannenbergiem* i nad jeziorami mazurskimi jesienna kampania nadwilaska koczy si niepowodzeniem, a co wicej, Rosjanie wdzieraj si nawet przejciowo na ziemie wgierskie Lenke Jablonczay coraz wicej czasu spdza przy ulicy Kismester, gdzie kupcwna przeywa swoje ostatnie miesice. Moja matka przypomina sobie wiadomoci szkolne, wyciga map, sprawdza, gdzie ley Limanowa: z samego krgu jej przyjaci a szeciu pado pod Limanow, midzy nimi Mikls Otth, ten sam, ktry obrazi Ninon i ktrego nazwisko wypisaa niegdy atramentem na halce. Gdy zbiera si zaprzyjanione towarzys

two, Elek Szab stara si nie robi adnych uwag, Melinda jest tak entuzjastyczn patriotk, e kade sowo krytyki uwaa za osobist zniewag.! Jej zdaniem nie naley nastawia si na wojn obronn, lecz bohatersko prowadzi siy austro-wgier- skie do ofensywy. W dzie kapitulacji Belgradu Melinda piewa hymn, kupcwna patrzy na ni bezsilnie. Jest ju zbyt chora, by j mitygowa, ale wyczuwa zmian, jaka dokonaa si w najmodszej crce, teraz ju na kadym kroku przejawia si ta jej za- paczywo, ktr zawsze u niej podejrzewaa. 23 sierpnia, w dniu przystpienia do wojny Japonii, Melinda rozbija motkiem pikn waz japosk i okrca szyj niemodn jedwabn chustk, bo wydaje si jej, e s na niej motywy ludowe nowego sprzymierzeca, Turcji. Jesie jest cika, zima rwnie,-zaopatrzenie nieregularne, choroba kupcwny nasila si. Znaleziony wrd rzeczy mojej matki list Stillmungus, pisany na papierze o zoconych brzegach i zaadresowany: Do mojej kochanej Lenke", wiadczy o tym, e zakonnica na swj sposb prbuje pomc w cierpieniu Marii Rickl: Kochana, sodka Lenke! Ogromnie mi przykro, e ostatnio nie mogymy porozmawia, tym bardziej e ze wzgldu na twoj obecn sytuacj bardzo ci potrzeba sowa pociechy i gorcego wspczucia. Ale tego dnia, kiedy tu bya, musiaam napisa taki list, ktry pochania wszystkie moje myli, i waciwie nawet nie dosyszaam, o kogo chodzi, zorientowaam si dopiero, kiedy ju odesza. Wybacz mi i zrozum, e cika praca umysowa niemal mnie zabija. Dowiedziaam si o waszej smutnej sytuacji i tak mi ci al, droga, kochana Lenke, jeste prawdziwym anioem dla swojej rodziny, niech Bg da ci si ducha i ciaa. Kochanie, posyam ci olej witej Wal bur gi - relikwi, to wszystkiego jedna kropla. Nie musisz o tym nikomu wspomina, najwyej biednej chorej. Modlimy si za was arliwie. Prawda, e nie gniewasz si na bardzo kochajc ci siostr Margit?" Maria Rickl umiera 14 stycznia 1915 roku, jest ciepy dzie, moja matka zarzuca tylko chustk na ramiona i natychmiast biegnie, kiedy ciotka Klri przysya po ni Annus. Dokoa miertelnego oa kupcwny, niczym aktorzy jakiej osobliwej sztuki, zgromadzia si caa rodzina i podczas gdy Szikszay redaguje nekrolog, Parki opakuj matk, spojrzenie zapakanych oczu Lenke Jablonczay spotyka si ze spojrzeniem zapa

kanych oczu Gizelli Jablonczay. Tego dnia w Karpatach szaleje zamie niena, strae przednie, jak donosi Debreceni Ojsg", znajduj wiele zamarznitych cia onierzy rosyjskich w bezporednim ssiedztwie Przeczy Uockiej; Wochy dostaj nowego ministra spraw zagranicznych, po ktrym spodziewaj si wielkich zmian w polityce.GyulaThan, redaktor naczelny, jest zdania, e zarwno na froncie polskim, jak i francuskim Niemcy maj przewag, od Soissons na pnoc zdobyli nie tylko czternacie armat, sze karabinw maszynowych i wzili do niewoli pi tysicy dwustu jecw, ale osabili te szeregi nieprzyjaciela zabijajc cztery tysice Francuzw; nad Dunajcem trwa zacieka bitwa artylerii; Anglia zwraca si o pomoc do Grecji i w zamian za to proponuje Cypr, Chios i Mitilini; Turcja zamyka Dardanele; w Warszawie nieustannie sycha grzmot armat; Szwecja nie przepuszcza amerykaskich dostaw broni; ck minister obrony narodowej zarzdzeniem nr 305/1915 powouje do wojska rocznik 1875; wadze Debreczyna dla zapewnienia zaopatrzenia domagaj si rekwizycji; w kinie Urania" wywietlany jest dramat z ycia wyszych sfer pod tytuem Klejnoty hrabinyi zabawna komedia Szczciarz puku, waciciel kina stara si o zwikszenie frekwencji obiecujc kroniki wojenne; w teatrze grany jest ludowy utwr sceniczny Huzarski art i Dobranoc, Mula'; mietanka towarzystwa de- breczyskiego szykuje si na przedstawienie amatorskie w reyserii pa Erzsebet Frater i Morowej Bergerowej, z ktrego dochody przeznaczone s na pomoc dla wojska; tymczasem we Woszech trzsienie ziemi pochania miasto Avenzano, a w Pierwszej Debreczyskiej Kasie Oszczdnoci mona subskrybowa poyczk wojenn. Gazety przynosz wiadomoci, e w Petersburgu przeladuje si i aresztuje wszystkich izraelitw, ktrym prawo zabrania tam przebywa, e w ksigarni Csathyego mona dosta ksik na temat metod nowoczesnej wojny; rubryka drobnych ogosze oferuje na sprzeda skrzynki do paczek wysyanych poczt polow i zamieszcza inserat o sprzeday domu przy ulicy Kossutha, w ktrym jest gaz wietlny i elektryczno. Nekrolog kupcwny zredagowaa kochajca rka i umieszczono go tu pod ist aktorw grajcych w Niewidzialnymi wiadku (dramat spoeczny) wywietlanym w kinie Urania".

Wysze sfery Debreczyna pogryy si w aobie. Opakuj jedn z miosiernych dam dawnego wgierskiego wiata, osob o szlachetnej duszy, Kdlmnow Jablonczayow, ktra zmara 14-go po poudniu. Jeszcze na par godzin przed mierci wiatem swego umysu rozjaniaa dom, ktrego bya duchem opiekuczym, ale kiedy soce w godzinach popoudniowych zaczo chyli si ku zachodowi, w tym zaktku cichego szczcia musn jego pani wiatr przemijania, jego potga zgasia wiato, ktrego nie przywrc ju do ycia ni zy, ni mio najbliszych. Zmara przeya dugie bogosawione ycie, bya dobra i szlachetna, zawsze sza drog sprawiedliwych. Przez dziesitki lat dziaaa z powiceniem w Debrcczy- skim Dobroczynnym Stowarzyszeniu Kobiet. Troszczya si o wielu biednych, ktrych nie tylko wspomagaa sowem otuchy, lecz take wspieraa szczodrze pod wzgldem materialnym." W zaktku cichego szczcia" Bla Majthnyi tuli do siebie nie on, lecz paczc Meind. To czue zachowanie rwnao si owiadczynom. Moja matka umiechna si przez zy, podesza do Melindy i pocaowaa j, jakby skadajc jej gratulacje, pocaowaa take Bel Majthnyiego, potem opucia dom aoby i posza do Bartkw. Bella, ktra wtedy wiedziaa ju o tym wszystkim, o czym moja matka tak dugo milczaa, rozpakaa si na wiadomo o mierci Marii Rickl, a take na myl, e znw zachwieje si grunt pod nogami Lenke Jablonczay. Bella pakaa ze wspczucia, ze zdenerwowania, z mioci, a poniewa w tej chwili absolutnie nic nie moga zrobi dla przyjaciki, wic nastawia samowar, nieche napije si przynajmniej gorcej herbaty, przecie caa dry. Kupcwn powieziono na cmentarz z ulicy Kismester w niedziel, 17 stycznia, o wp do trzeciej po poudniu, za trumn szy tumy, mj brat pamita jeszcze (ten wielki pogrzeb. Nastpnego dnia adwokat Marii Rickl odczyta ostatni wol zmarej. Moja matka bya przy tym obecna tylko dla formy i dla Melindy, wiedziaa, e nie figuruje w tym dokumencie, c spadkobierczyniami s crki Marii Rickl. To wanie tego dnia za pozwoleniem ciotek zabiera ze sob czerwony futera, z kt-

rcgo Blunierca rzuca jej cukierki, kiedy przed nim taczya. Podczas czytania testamentu, gdy spadkobierczynie kciy si o p tuzina srebrnych yek i kilka zmian bielizny pocielowej, na ktre miay chtk, okazao si, e Maria Rickl wyrazia te ostatni wol w zwizku z Lenke Jablonczay: Z moj wnuczk Lenke, crk mego syna Klmna, ktr wychowaam i daam jej wypraw, niech nikt nie omieli si procesowa o wyoone na ten cel sumy, bo to, co dla niej zrobiam, zrobiam z mioci, niech Bg bogosawi drog jej ycia, na ktrej nie mog jej ju towarzyszy." Moja matka przytulia do policzka czerwony futera. W tej chwili zrozumiaa lepiej ni kiedykolwiek swoje ycie na ulicy Kismester oraz to, co by si z ni stao, gdyby si w tym domu nie znalaza, gdyby unosiy j burzliwe fale ycia jej rodzicw. Zatary si wspomnienia gorzkiego dziecistwa, a na zawsze utrwaliy si w jej pamici bezcenne podarunki Marii Rickl, ktrej nawet po mierci winna bya wdziczno: dyplom nauczycielski, ktry w razie potrzeby mg jej da chleb, wirtuozowska biego palcw na klawiaturze fortepianu i bezpieczna przysta w domu przy ulicy Kismester a do chwili zampjcia. Spotkanie rodzinne zreszt natychmiast po wyjciu adwokata przeksztacio si w awantur, nie tylko z przyczyn natury materialnej, lecz take moralnej, okazao si bowiem, e o tym wszystkim, co moja matka staraa si taktownie ukry, nie wiedziaa jedynie kupcwna, ktra w cigu ostatnich dwch lat rzadko ruszaa si z domu i ktrej nie chciano niepokoi zymi nowinami, bo nawet gdy leaa wpy- wa, wszyscy bali si jej jak ognia. Stosunek Majthenyiego i Melindy by w rodzinie tajemnic poliszynela, teraz nadarzaa si okazja, by upokorzy Lenke, jedyn osob, dla ktrej kupcwna miaa ludzkie sowo i ludzkie uczucie. Gwni aktorzy tego rodzinnego dramatu zachowuj si odwanie: Lenke wzrusza ramionami, Melinda nie czerwieni si, nie mdleje, Bela Majthnyi staje przy swej ukochanej i dawic si z oburzenia, walc pici w st owiadcza krzyczcej rodzinie, e bardzo szanuje i lubi Lenke, nie ma do niej adnych pretensji, bo to wzorowa ona i matka, ale niestety, kochaj si z Melind, wic bdzie rozsdniej, jeli rozwiedzie si z Lenke i polubi Gizell. Od Szekspirowskiego Ryszarda III nie owiadczano si o kobiet w tak osobliwych okolicznociach. Gyula Szikszay usuwa si

w kt i kryje umiech w fadach firanki, dobrze im tak, tym siostrom, ktre zamiast opakiwa biedn mam, awanturuj si o jakie marne rupiecie, lecz adna nie myli o tym, by wzi do siebie stare suce, Parki bez mrugnicia okiem wyrzuciyby na ulic ciotk Klari, ktra ma osiemdziesit dwa lata, albo star Agnes czy Annus. Ale on da im u siebie miejsce, u niego si zmieszcz, Margit moe si piekli, ostatecznie to on utrzymuje dom, a wic ma w nim chyba prawo gosu. Awantura koczy si na tym, e wielce moralne siostry wypdzaj grzeszn Melind, niech zbiera manatki, nie ona odziedziczya dom, wic droga wolna. Moja matka i Bela Majthnyi jednoczenie podeszli do Melindy, ktra w jednej chwili zostaa bez dachu nad gow. Lenke Jablonczay powiedziaa, e jeli wypdz Melind i rozniesie si, dlaczego to zrobiy, Maria Rickl, ktr wczoraj pochowali, przekrci si w grobie. Ona, Lenke, ktra ma chyba w tej sprawie najwicej do powiedzenia, obroni najmodsz ciotk przed towarzyskim bojkotem, ona j przyjmie do siebie i bdzie z ni mieszkaa, dopki wszyscy troje nie bd wolni i nie bd mogli wej na now drog ycia. W dzie pogrzebu kupcwny Bella Bartk pisze do ma na front: ... Po obiedzie bylimy na pogrzebie biednej pani Jablonczayowej, potem na podwieczorku. Kazaam zrobi wieniec z napisem: prawdziw czci Bella i Moni. Aprobujesz to, prawda? Biedna Gizella wprowadzi si na razie do gabinetu w mieszkaniu Lenke, a Irnke zamieszka z Pirosk. Mama chciaa ci wysa zioa, pytaam na poczcie, czy wolno, ale teraz przyjmuj paczki dla trzech innych numerw poczty polowej. Jeli o nas chodzi, yjemy spokojnie i, opierajc si na wiadomociach z prasy, liczymy na pokj. Co wieczr, gdy wieje wiatr, myl, gdzie teraz jeste, czy masz ciepy pokj." Trzy dni pniej, 20 stycznia, wysany zostaje do Oberrohrbach na adres Antaa Tichyego nastpujcy list:,,... Wiesz, Moni, biedna pani Jablonczayowa przekrciaby si chyba w grobie, gdyby zobaczya, jakie awantury urzdza o kady grosz jej crka, pani P. Biedna Gizi, nie wiem, co pocznie, ale bdzie mia bardzo niewiele, zanim nie sprzeda nieruchomoci." Z pisanego 24 stycznia listu Belli wynika, e prbowaa pomc przyjacioom, ale nie przyjli jej propozycji. Byam u Gizi Jablonczay, zaproponowaam jej, aby u mnie zamieszkaa, jest biedaczka

w trudnej sytuacji, a i mnie byoby przyjemnie. Podzikowaa z wdzicznoci, ale nie chce. Bla twierdzi, e wanie teraz nie mona jej wysya do obcych, choby nawet byli najlepszymi przyjacimi." Melinda, jak wiadczy o tym skrzynka listw rodziny Bartkw, 24 stycznia mieszka ju z caym swoim ruchomym majtkiem w domu Majthnyich: ... zazibienie mamusi nie mija - pisze Bella - wezwalimy doktora Liszta, przy okazji zbada take mnie i przepisa mi kuracj arsenow, bo schudam. O, jake mi ciebie brak, gdyby przynajmniej napisa! Gizi Jablonczay przeprowadzia si do Lenke, wolaabym, eby do mnie. ycie Lenke rni si bardzo od mojego, przecie sam wiesz, gdy tyko o tobie pomyl, rodzi si w moim sercu szczliwe uczucie wdzicznoci. Mam dwie pikne nowe bluzki, jedn z rnobarwnego, byszczcego jedwabiu z konierzem & la Maria Stuart, druga jest lekka, biaa, dziewczca* ciesz si z nich. (Sztab gwny, mniej wicej w tym samym czasie kiedy Bella zamawia bluzki, decyduje, e dopki nie skocz z Rosj, ktra wci grozi agresj, i z bezporednim wrogiem - ssiedni Serbi, nie mog uderzy na gwnego nieprzyjaciela: Angli i Francj.) Moje ycie towarzyskie to poniedziaek i czwartek, kiedy odwiedzamy si na zmian z-Lenke. Nasz Beluska jest w wielkiej przyjani z Belusk Majthnyim, ogromnie si kochaj, Lenke odprowadza ich obu na gimnastyk. Poniewa Gizi mieszka ju u Lenke, wczoraj ona te przysza i po raz pierwszy od niepamitnych czasw take Bla Majthnyi..." Dziennik Agostona Bartka nie wspomina o utracie Przemyla, ale stwierdza z radoci, e w nastpstwie przeamania frontu w bitwie pod Gorlicami w dniach 1 i 2 maja Rosjanie zostali wypdzeni z pnocnych Wgier." Twj ojciec od pocztku nie wierzy w zwycistwo -opowiadaa mi o tym okresie crka Olgi, Lilly - Gizi na wie o przeamaniu frontu pod Gorlicami taczya z radoci. Elek by blady i powiedzia mi - o takich sprawach tylko my ze sob moglimy rozmawia wrd tych wszystkich entuzjastw wojny - e to by ogie huraganowy; czy potrafi sobie wyobrazi, jak to wyglda? Nie potrafiam. Wytumaczy mi. adne z nas nic nie jado na tym przyjciu." Wypowiedzenie wojny przez Wochy miao miejsce 23 maja, midzy tymi datami Bella zdaje mowi spraw

wycznie z lokalnych nowinek i ma wraenie, e ... dni mijaj nam cicho i harmonijnie." Tymczasem rozpoczyna si bitwa nad Socz, a ziemia jest tak liska od krwi oddziaw pospolita- kw wgierskich, e spieszcy cznicy lizgaj si i padaj wrd skrwawionych kamieni; 5 padziernika Mackensen dla poparcia Turcji rozpoczyna kampani przeciwko Serbii, oddziay przekraczaj Dunaj i Saw i zajmuj Serbi wraz z czci Czarnogry i Albanii. Lenke Jablonczay nie wypuszcz mapy z rk; gin znajomi, coraz wicej w Debreczynie kobiet w aobie. Maa creczka Belli, Marianka, jest coraz bardziej urocza, szczeglnie kiedy taczy, przytupuje i piewa: Pociekaj, pocie- kaj, ty pieka Siejbio!", Lenke Jablonczay za, chcc ratowa opini Melindy, omawia z mem sposb przeprowadzenia rozwodu. Zamys Lenke to ju fakt dokonany - pisze Bella 1 na razie w stadium przed realizacj." Jozefa Heinrich umara w par tygodni po bankructwie sklepu swoich synw, Olga Majthnyi przez cae ycie bezkrytycznie kochaa modszego brata, sama zreszt ma ju drugiego ma, tak wic na wie o rozwodzie ze strony rodziny Majthnyich nie pada ani jedna krytyczna uwaga, przeciwnie, z najwiksz radoci przyjmuj znan im pizez cae ycie i lubian Melind, z sympati za i szacunkiem rozstaj si z Lenke Jablonczay. Do mierci darz si wzajemnie przyjani i przywizaniem. Po mierci Olgi przyjacik Lenke zostaje Lilly i stosunki s tak serdeczne, e nawet crka Lenke Jablonczay i Elka Szab podtrzymuje rodzinn wi z Majthenyimi, uwaajc crk Olgi za wasn kuzynk, tak samo zreszt, jak mody Bela Majthnyi lubi rodzin przyrodniej siostry. Lenke Jablonczay oczywicie zdaje ze wszystkiego spraw w klasztorze. Po mierci Marii Rickl Melinda znalaza si w do trudnych warunkach materialnych, alimenty, ktre Majthnyi powinien paci mojej matce na utrzymanie jej i Bluski, byyby ogromnym ciarem dla tej pary rozpoczynajcej nowe ycie. Moja matka decyduje, e zamieszka z modszymi siostrami i we trzy jako sobie poradz, zwaszcza jeli ona te pjdzie do pracy; gdy sama zacznie zarabia, mniejszy ciar spadnie na Majthenyiego, bdzie im atwiej z Melind. Prosi wic Stillmungus o pomoc w uzyskaniu pracy nauczycielki albo chociaby

lekcji muzyki w Instytucie Svetits. Zakonnica sucha jej opowieci i nie okazuje zdziwienia, trudno j zreszt czym zadziwi. Ale proba Lenke spotyka si z odmow: Lenke ma wanie zamiar si rozwie, a przecie w szkoach katolickich nie mona zatrudnia rozwdek. Moja matka egna si zaamana, wszystko wydawao si jej takie proste przed rozmow z przeorysz. Oczywicie powinna bya wiedzie, e nie naleao zwraca si w tej sprawie do Stillmungus, ale wyobraaa sobie, e skoro zakonnica kocha j tak bardzo, to na pewno co dla niej wymyli. Postanawia jeszcze wstpi do szkoy muzycznej, gdzie zawsze spotykaa si z dobrym sowem, zacht i uznaniem, niedawno znw zaprosili j na koncert, moe oni potrafiliby jej pomc? Otwarcie powiedzie, o co chodzi, rzecz jasna, nie moe, w szkole muzycznej z nikim nie jest w tak dobrych stosunkach jak z dawn przeorysz, a proces rozwodowy nawet si jeszcze nie zacz. W biurze dyrekcji witaj si z ni entuzjastycznie: ta wizyta oznacza chyba, e znw stanie na estradzie? Odkd ju j prosz? Moja matka z wielkim trudem jka, e chciaaby dawa lekcje muzyki, umiechnite twarze powaniej. Ale przecie nasza szkoa yje z uczniw - syszy odpowied. - Chyba nie chce robi szkole konkurencji? Zreszt nie ma dyplomu nauczycielki muzyki i naprawd mieliby za ze Lenke Jablonczay, gdyby wanie ona odebraa im uczniw. Droga do domu wiedzie przez ulic Vr, Lenke Jablonczay kroczy powoli i kiedy dochodzi do wylotu Nyomtat, zastanawia si, czy nie wpa do Bartkw, potem decyduje, e lepiej nie, Bella poza tym, e nie ma przy niej ma, jest tak szczliwa, e szkoda byoby j zasmuca, a zreszt co ma jej powiedzie tego popoudnia? Idzie wic w stron swego domu przy Fiivszkert, skd jak najszybciej naleaoby wykwaterowa Majthnyiego, okropne jest 10 mieszkanie w trjk, to stae napicie, jeszcze w kocu may co zauway. Potrzeba mi pienidzy -- myli Lenke Jablonczay -- albo pracy, ktra pozwoliaby mi zarabia pienidze. A moe przydayby si komu te dziwaczne historie, ktre rodz si w jej gowie, moe kto by zapaci za te opowiadania i bajki, ktre wymyla? Jak czowiek zaczyna karier pisarsk? Jak ma startowa kto, kto nic nie ma? A moe by zacz w miecie najwikszych moliwoci, Peszcie, gdzie nikt si nie dziwi, e kobieta pisze? Budapeszt.

Jak tam pojecha? Z czego y, dopki si gdzie nie zaczepi? I czy wolno jej cign ze sob Belusk na tak niepewny los? Jeli nawet nie pragna jego przyjcia na wiat, to teraz jest ju z nim nierozerwalnie zwizana. Trzeba jednak pojecha do Pesztu - powraca natrtna myl, lecz nagle przychodzi refleksja: w Peszcie yje Emma Gacsry z dwoma synami. Lenke nie chce oddycha z ni jednym powietrzem, nie chce si naraa na spotkanie z t kobiet. I to imi, ktre myli wypychaj z dna wiadomoci na powierzchni, znw doprowadza j do rozpaczy. Kupcwna wysyaa alimenty dla Emmy Gacsary z wasnych pienidzy, umowa teciowej z synow nie obowizuje spadkobiercw, a Junior nie yje. Matka nigdy nie bya dla niej oparciem, a teraz bdzie nie tylko zmor, ale take ciarem finansowym, przecie kto musi pomaga Emmie Gacsary, ktra natychmiast zgosi si po zalege pienidze, a kogo miaaby prosi, aby jej nadal paci, jak nie j, swoj najstarsz crk, o ktrej Leidenfrostowie, ktrzy przenieli si tymczasem do Pesztu, na pewno j poinformowali, e wysza za bogatego kupca. Idzie zgnbiona Lenke Jablonczay, lecz nagle rozjania si jej twarz: przed Kolegium z Ekiem Szab stoi Jzsef. Na pewno obydwaj byli u nich, a poniewa nie zastali jej w domu, szybko wyszli. Moja matka gratuluje maemu mczynie, ktry tym razem zosta wybrany wiceprzewodniczcym Miejskiego Towarzystwa piewaczego, potem Elek Szab egna si taktownie, Jzsef przycza si do Lenke Jablonczay i ruszaj ulic Fuveszkert na tyach Wielkiego Kocioa. To spotkanie ma charakter decydujcy: Jzsef nie by na pogrzebie kupcwny, spdzi wiele miesicy w Wiedniu -- jego bank wysa go do zaprzyjanionego banku austriackowgierskiego - i na zawiadomienie o mierci odpowiedzia telegramem kondolencyjnym. Moja matka od Ilony Bartk wiedziaa ju, e wrci, widziaa go take po powrocie na korso, ale dzi rozmawia z nim po raz pierwszy bez wiadkw. W krawacie Jzsefa byszczy nie znana szpilka z szafirem, na twarzy pewno sukcesu, moja matka spoglda w t twarz jak w przyszo. Nagle naiwne i pochopne wydaj si jej dzisiejsze starania. W szkole muzycznej odprawili j z kwitkiem, w klasztorze nie chc rozwdek; dopki oficjalnie jest on Majthenyiego, to ze

wzgldu na niego, a po rozwodzie tym bardziej, nie moe wywoywa sensacji przychodzc do redakcji z tomem bajek czy opowiada - to niestosowne w Debreczynie. O wyjedzie do Budapesztu te nie ma mowy, ale jest co, co moe ju teraz si uoy. Niemal w tym samym czasie co kupcwna umaro ktre z rodzestwa matki Jzsefa, a on odziedziczy znaczny majtek. Moja matka z oporami wyznaa mi, co byo istot rozmowy prowadzonej na tym spacerze, oznajmia wwczas Jzsefowi, e chciaaby spokojnie porozmawia z nim w cztery oczy, niech wic przyjdzie jutro po poudniu do salonu Belli. Nie potpiaj mnie za to 1 powiedziaa moja matka, a mnie nagle zrobio si gupio, bo ja nigdy niczego si nie wstydziam. - Nie mogam postpi inaczej. Dokdkolwiek poszlimy w Debreczynie, wszyscy zwracali na nas uwag, pomylaam, e Bela pewnie cauje si teraz z Gizi, zreszt rozwodzimy si, wic jestem usprawiedliwiona, e poprosiam mczyzn o schadzk. Nie wyobraaj sobie, e zrobi obudn czy te pewn siebie min, jak gdyby myla, e teraz przyjdzie kolej na inne rzeczy. Jeli ktokolwiek mnie zna, to wanie on. Moe troch si ba, ale obieca, e przyjdzie." Ten dzie w kocu maja, ktry znw co odmieni w yciu Lenke Jablonczay, nie jest uroczym, pogodnym dniem, nie brzcz pszczoy, nie pachn re, to zy rok, mokry, podstpny rok, olbrzymie tereny i tak lecej odogiem ziemi nie s ju w stanie wchania wody. Bella jest ogromnie zdenerwowana, kiedy dowiaduje si, co bdzie, Bluska r jej pasierb s po poudniu w szkole, Margit nigdy nie przychodzi bez zaproszenia, rodzice wyjechali do synowej do Pesztu, trzeba si tylko liczy z Ilonk, ale ju ona si ni zajmie. Nastawia samowar, a kiedy przychodzi Jzsef, przeprasza go, e na par minut musi i z Marianka do starszej siostry, Lenke zastpi j przez ten czas. Nie daa przyjacice wiele czasu, zaledwie kwadrans, wicej kodeks moralnoci Belli nie dopuciby nawet w przypadku miertelnego niebezpieczestwa. Okna salonu s otwarte, widok znajdujcych si w nim jest wicej ni poprawny: moda, jasnowosa kobieta w aobie nalewa herbat ciemnowosemu mczynie w szarym garniturze. Czstuje go cukrem, mietank, podaje filiank, do wasnej nawet nie siga, zaczyna mwi.

Moja matka, jak ju wspominaam, bya odwana, czsto nawet brawurowo odwana. Wahaa si tylko wtedy, gdy plany dotyczyy ktrego z jej dzieci, wwczas czsto zastanawiaa si lub rezygnowaa z projektu bojc si o mojego brata czy o mnie. Odwana bya rwnie tamtego dnia, w dzie wielkiej batalii jej ycia. Zakadaa, e do Jzsefa za porednictwem Parek dotara ju wiadomo o tym, co zaszo w lecie midzy Mclind i Bel, ale jednak zapytaa, czy sysza co na ich temat, na co Jzsef bez ogrdek przyzna, e dosza do niego plotka, ale nie rozmawia z nikim z zainteresowanych. Ja jestem zainteresowanarzeka Lenke Jablonczay - i jeli ktokolwiek na wiecie, to chyba pan najlepiej wie, jakie byo, a jakie mogo by moje maestwo. Bla zasuguje na inn on, tak, ktra go pokocha, a Melinda kocha Bel. Rozwiedziemy si i znw bd wolna. Z tego, e do dzi pan si nie oeni i e wci szuka pan okazji spotkania ze mn, mog wnioskowa, e i w panu yj te wspomnienia, o ktrych nie zwyklimy rozmawia. Syszaam, e otrzyma pan spadek, teraz nie potrzebuje pan ju posagu. Czy chce si pan ze mn oeni?" Jzsef nie spodziewa si tego pytania, ale nie by ani odrobin mniej odwany ni moja matka. Od pamitnego, uwiecznionego w Wyborze Elly rozstania po raz pierwszy rozmawiali o tym, co si stao. Jzsef nie zaprzeczy, e kocha moj matk, e zawsze j kocha i, jeli nawet byy w tym czasie w jego yciu jakie kobiety, nie liczyy si. Jemu te nie byo atwo pogodzi si'z wyrokiem rodziny, e nie moe polubi biednej panny. Chciaem pani odstraszypowiedzia Jzsef - po co mielimy si nawzajem drczy, skoro nie byo widokw na przyszo. Mylaem, e jeli postpowaniem swoim skoni pani do maestwa z innym, bdzie lepiej dla nas obojga. Ale oczywicie tak to sobie tylko czowiek wyobraa, w praktyce jest zupenie inaczej. Bywalimy w jednym towarzystwie, spotykalimy si na kadym kroku, a pani staa si pikniejsza ni kiedykolwiek przedtem. Pani jest po prostu cudowna." Pochyli si do Lenke Jablonczay, chcia j pocaowa, moja matka odsuna si, znw poczua to omotanie serca, jak wtedy gdy baa si Kulawego lub gdy karcia j Stillmungus. Niech jej nie cauje, nie chce, aby j drani, dla niej pocaunek to adna przyjemno. Nie odpowiedzia mi pan!" zwrcia uwag

Jzsefowi, mczyzna przyjrza si dokadnie Lenke Jablonczay, jak gdyby stal przed wystaw i przez szyb musia zadecydowa, czy co kupi, Zatem chce pani za mnie wyj, dziewczynko w krtkiej spdniczce?"-umiechn si do niej i wtedy Lenke Jablonczay umiechna si rwnie, a jej oczy napeniy si Izami. Nie powiedziaa: tak", wygraa to na fortepianie, popyna radosna pie, by jej peen cay dom Bartkw. Kiedy wrcia Bella, muzyka ju umilka, moja matka i Jzsef siedzieli naprzeciwko siebie i pili herbat. Trzeba ci j byo wtedy widzie - opowiadaa mi osiemdziesicioletnia Bella, kiedy pewnego razu odprowadzaam j do domu. - Wygldaa tak, e nie umiem tego okreli. Jak kto, komu przydarzy si cud." Zakochani wkrtce si poegnali. Elek Szab znw stal przed Kolegium, may mczyzna znaczn cz wolnego czasu spdza w bibliotece; ich ojciec zapisa Kolegium Wikszo swych ksiek i dlatego Elek Szab i jego rodzestwo mieli wolny wstp do budynku. Mwi mi, e kiedy przechodzili obok niego, nie zauwayli go. Pomylaem, c nareszcie doszli do porozumienia - opowiada. - W twojej matce byo co takiego, czego nigdy dotd u niej nie widziaem, wygldaa, jakby dobia do przystani. Byem w niej miertelnie zakochany, nie mogem patrze na t radosn twarz. Ja te kryem wok niej od lat i niemal tak dobrze jak Stillmungus czy Kubelik wiedziaem, co jest warta. Teraz dostanie to, czego chciaa, pustogowego, bezdusznego pajaca, ktry sta si bogaty jak krezus. Ja miaem tylko miesiczne wynagrodzenie i mnstwo dugw, nie umiaem taczy, nie interesoway mnie karty, kasyno, polowania i, Boe wielki, jake ja si nudziem na tych herbatkach! A jednak wiedziaem, e twoja matka si myli, e to ja jestem jej przeznaczony, tylko ja, nie Jzsef. Wszedem do gmachu Kolegium, aby im znikn z oczu." Szkoda, e nie zaczeka chwili duej, mgby by wiadkiem, jak ganic blask na twarzy Lenke Jablonczay (ktrej on nigdy nie omieli si wyzna, co dla niej czuje, tak bardzo beznadziejna wydawaa mu si ta mio, nie z powodu Bli Majthnyiego, tylko z powodu Jzsefa). Kiedy skrcili w ulic Fiivszkert, Jzsef powiedzia, e on ma jednak pewien warunek, mianowicie nic podejmuje si wychowywa dziecka Maj-

thnyicgo, niech chopiec zostanie przy ojcu. Jeli nie uda si im porozumie w tym wzgldzie, musz zrezygnowa z maestwa. I wtedy na ulicy Fiivszkert ukazaa si oczom mojej matki posta maej dziewczynki: nosia biay kapturek i pantofelki z kokardami, wyrzucili j z rodzinnego gniazda i wychowywaa j Melinda z Kulawym, drczya strachami i ksikami, ktre wkadano jej pod okcie, ujrzaa te Emm Gacsry, ktra -- jak sdzia -- porzucia j, podarowaa. Umilka grana w salonie triumfalna pie, ale dziewczynka w krtkiej spdniczce wci jeszcze nie uprzytomnia sobie, jakie to nieszczcie, e pokochaa mczyzn, ktry najpierw rezygnuje z niej, dlatego e nic ma posagu, potem za stawia jej tak nieludzki warunek. Przyszo jej tylko na myl, e to takie beznadziejne: gdy siga po szczcie ani klasztor, ani szkoa muzyczna nie chc jej pomc, a ten, co j kocha, nie chce przy sobie widzie dziecka Beli Majthnyicgo, ktrego nie byoby przecie na wiecie, gdyby Jzsef, pki jeszcze nie byo za pno, przeciwstawi si swoim rodzicom. Nic rozmawiali wicej o maestwie, moja matka po powrocie do domu obsypaa Blusk pocaunkami, jak gdyby wsta po cikiej chorobie. Jzsef dugi czas nic by u Majthnyich. W dzienniku Agostona Bartoka nastpny zapis po wypowiedzeniu wojny przez Wochy w dniu 23 maja pojawia si dopiero 6 padziernika. Notatka jest do optymistyczna: Oddziay austriacko-wgierskie i niemieckie zakoczyy podbj Serbii. W 1915 nikt z naszej rodziny nie wyjecha na wakacje." Latem 1915 roku wyjeda natomiast Lenke Jablonczay: od pewnego czasu Bluska gorczkuje popoudniami i lekarze nie potrafi znale przyczyny, moja matka jest tym tak samo przeraona jak Jozefa Heinrich, gdy w swoim czasie syszaa kaszel ktrego z dzieci. Olgi od wiosny nie ma w miecie, Bla Majthnyi nigdy nie by zapalonym podrnikiem, Lenke Jablonczay wybiera si wic sama z synkiem na przeraajc wypraw do Pesztu, dla dobra dziecka postanawia nawet skontaktowa si z towarzystwem Emmy Gacsry. Nic moe zamieszka w hotelu 7. Blusk, ktrego denerwuj badania i ktry

cigle pacze, pisze wic do Leidenfrostw proszc, aby zamwili wizyty u lekarzy i udzielili im noclegu. Leidenfrost, dyrektor spdzielni Hangya", ktry w roku wybuchu wojny pochowa swoj on Erzsebet Gacsry, z entuzjastyczn radoci przyjmuje crk chrzestn. Bluska niespodziewanie atwo aklimatyzuje si w domu Leidenfrostw, atrakcje wielkiego miasta odwracaj jego uwag od bada, ktre zreszt niczego nie wykazuj. Caymi latami bdzie tak gorczkowa, a potem nagle gorczka ustanie tak samo niespodziewanie, jak przysza. Moja matka zreszt i tak chce porozmawia z Leidenfrostem: alimenty Emmy Gacsry skoczyy si ze mierci kupcwny i cho z listw do Piroski i Irnke wynikao, e matka znalaza jakie wyjcie, chciaa jednak wiedzie, czego moe si spodziewa. Leidenfrost uspokoi j, on sam zaatwi Emmie skromn posad w spdzielni Hangya", na razie nie ma problemu, on te jej pomaga, w Debreczynie nie musz si o ni martwi. Chciaby nareszcie doprowadzi do spotkania matki z crk, ale nic z tego nie wychodzi, Lenke Jablonczay uprzejmie sucha jego argumentw, dlaczego i w czym nic ma racji potpiajc t biedn Emm, ale mwi: spotkanie nie miaoby sensu. (Los Emmy Gacsry zostaje zreszt przypiecztowany wraz ze mierci szwagra, na pocztku lat dwudziestych, kiedy to wyrzucaj j ze spdzielni, bo ju nikt za ni nic stoi, i zdana na pomoc crek mieszka to z jednym, to z drugim synem. Ostatni, znony ju tylko dziki morfinie, okres jej ycia, jest tak niejasny, e sama Piroska, ktra najczciej widywaa matk, nie potrafia waciwie nic o nim powiedzie.) Podczas pobytu w Peszcie dostaje Lenke list od Belli, pisze te dwukrotnie m, a nawet, zapewne po jakiej wikszej hulance, take Elek Szab przysya jej pikn widokwk. Musia by chyba pijany, bo na karcie przedstawiajcej urocz, ciemnowos dziewczynk, napisa tylko: Wosy ma jednak jasne." W zapiskach ojca Belli nie ma ani sowa o przegranych na froncie wschodnim bitwach, w ktrych polego dwie tr/ecic naszej armii, ani sowa o inwazji rosyjskiej i nowych dziaaniach wojennych w dolinie Soczy, ktra przecie do 6 padziernika jest terenem dwch olbrzymich bitew; w pierwszej naprzeciw stu tysicom Wochw staje pidziesit tysicy onierzy wsplnej armii, i jest taki dzie, kiedy musz odeprze dwa-

dziecia dwa ataki; w drugiej wier miliona onierzy nieprzyjacielskich uzbrojonych w piset trzydzieci trzy karabiny maszynowe i osiemset szedziesit dzia atakuje liczc zaledwie siedemdziesit osiem tysicy onierzy armi austriacko- -wgiersk. Rodzin Bartkw, poza losem walczcych na froncie krewnych i przyjaci, najbardziej obchodzi ycie Lenke Jablonczay. Kochaj wnuczk kupcwny jak swoj, a cho s gboko religijni i martwi si myl o rozwodzie, ycz jednak mojej matce, aby odnalaza wreszcie spokj duszy, nawet gdyby szukaa go na obcych im drogach. Ale Lenke Jablonczay, jak ju tyle razy, i teraz nie ma szczcia, to, co u innych jest atw spraw, ktr mona zaatwi w par miesicy, u niej omal nie koczy si fiaskiem. Mj sodki, kochany Moni! - pisze Bella do ma 6 wrzenia 1915 roku. -- Wanie wysza ode mnie Lenke i po dzisiejszym ruchliwym dniu dopiero teraz mam czas na pisanie. Rano poszymy z chopcami zapisa ich do szkoy. Pribauer radzi, eby uczy ich te gry na fortepianie, wic wybieram si i do szkoy muzycznej. To wielkie wydarzenie! Pienidze dostaam w poudnie, jak dobrze byoby wsplnie je liczy, wsplnie dzieli i odkada. Ogromnie tskni! Bardzo mi al biednej Lenke. Bli odnowi si nieyt puc w obu szczytach (nikomu o tym nie mwi) i jak twierdzi Bruckner, mogoby mu pomc tylko sanatorium. Ale nie maj pienidzy. Czekaj na powrt Olgi, ona im pewnie pomoe. Choroba Beli przekrela wszystkie nadzieje Lenke. Zarwno z przyczyn finansowych, jak i ze wzgldu na stan zdrowia Bli. Nie mog walczy z losem - powiedziaa mi ta biedaczka." Kiedy przy opracowywaniu listw Bartkw trafi w moje rce take ten list, zadraam czytajc to zdanie. Melinda niejednokrotnie opowiadaa mi, e kupcwna na poraki swojego ycia reagowaa sowami: Nie mog walczy z losem!" Bela Majthnyi oczywicie nie ma nieytu puc, to z ca si ujawnia si dziedziczna w rodzinie grulica. Cios, ktry dosiga zaledwie trzydziestoletniego mczyzn, uderza we wszystkich z jednakow si. Planowane maestwo Melindy staje si problematyczne, a zwaywszy na szalejce w miecie plotki nie jest wcale obojtne, jak skoczy si ta rozpoczta w lecie idylla, osobliwy trjkt zniszczy resztki dobrej opinii wszystkich zainteresowanych. Na domiar zego nic ma w Deb-

reczynie Olgi, moja matka pisze do niej proszc o pomoc i zarazem oznajmia, e w takich okolicznociach nie rozwiedzie si, nie opuci, nie moe opuci Beli. (Bela Majthnyi ju po raz drugi staje na drodze Lenke Jablonczay.) Po tym owiadczeniu Melinda dostaje ataku histerii, wykrzykuje, e ona potrzebuje Bli nawet w chorobie, nawet w agonii, nie zrezygnuje z niego, chce za niego wyj, Lenke powinna si z nim rozwie, niech go zostawi jej, ktra go naprawd kocha. Majthnyi w obliczu mierci z godnoci spoglda na obie kobiety, ktre kc si o posiadanie jego chorego ciaa. W kocu Olga ukada los modszego brata, wraca do Debreczyna i wysya Bel do sanatorium w Tatrach, grzecznie proszc Melind, aby wyjechaa do swojej winnicy i podleczya nerwy (i tak w tym roku bdzie miaa kopoty z winobraniem, bo robotnikw zabrano na front); uspokaja te moj matk, e nic straconego, moe si jeszcze wszystko jako uoy. Lenke Jablonczay po raz pierwszy od duszego czasu zostaje w wielkim mieszkaniu sama z synkiem, zaprasza wic modsze siostry. Obydwie dziewczyny ju pracuj, ciesz si, e mog by razem, i miej si, e wychowanie Melindy wycisno na nich tak nieodwracalne pitno, wszystkie trzy wstaj, myj si, jedz o tej samej porze, co niegdy na ulicy Kismester. Dziewczta zwracaj uwag mojej matce, e ostatnio jako nigdy nie przychodzi do nich Elek Szab, odwiedza tylko Bell. Od Belli wiedz, e kupi radiol, uprawia muzyk, fotografuje i nic bywa w towarzystwie. Brakuje nam go - decyduj siostry i pewnego razu Piroska, ktra przypadkiem spotyka Elka Szab na ulicy, zatrzymuje go i namawia, eby je wreszcie odwiedzi; mj ojciec obiecuje przyj. Olga przysya pocieszajce nowiny z Ttraszeplak*, moja matka ma wic czas, aby poza tragedi ma zajmowa si te wasn, patrzy na synka i zastanawia si, co moe jeszcze przynie jej i temu dziecku ycie, to ycie, do ktrego - teraz ju wie - nigdy nie bdzie nalea Jzsef. W tych tygodniach, kiedy lekarze dokonuj cudw z Bel Majthnyim i stawiaj go na nogi tak, e przeyje jeszcze osiem lat, Elek Szab naprawd wraca i staje si czstym gociem w domu przy ulicy Fiivszkert. Nigdy nie przychodzi z pustymi * Obecnie Tatra nskd Polianka w Czechosowacji.

rkami, Bluska wybiega mu na spotkanie, go spdza z maym waciwie wicej czasu ni z siostrami Jablonczay, ktrym wygrywa na fortepianie szlagiery. May czowiek nie zna nut, ale co raz usyszy, natychmiast gra, i to tak urzekajco, z tak czystym artyzmem, e siostry zachwycone obstpuj fortepian. I take piewa, ma ciepy, adny baryton. Podczas gdy Bela Majthnyi leczy si w Tatraszplak i wdruj namitne listy od Melindy do Beli i od Beli do Melindy, Lenke Jablonczay przyapuje si na tym, e niekiedy znw mieje si goniej, a przecie z powodu Jzsefa, ktry nie chce Beluski, i przy wasnej nie uporzdkowanej sytuacji nie ma zbyt wielu powodw do miechu. Ale przy Eku Szab czowiek nic moe by powany, dobrze z nim przebywa, niemal tak dobrze jak z Bartokami, w jego towarzystwie mona si nie tylko bawi, lecz take uczy i rozmawia naprawd po przyjacielsku. Lenke Jablonczay sucha z podziwem jego opisu rodzinnego domu w Krstarcsa, stanowicego tak zupenie odrbny wiat, sucha o gromadce kochajcych si na mier i ycie sistr i braci. W tym idealnie szczliwym domu kalwiskiego pastora i crki kupca-patrycjusza, ktra od najmodszych lat nie chciaa od ycia niczego innego, jak by matk, wychowao si czternacioro dzieci. Lenke Jablonczay sucha Elka Szab, jakby opowiada jej sen; nie domyla si nawet, jak wiele z tego wiata, o ktrym syszy, mogaby pozna sama, gdyby kiedykolwiek pojechaa do Fuzesgyarmat i zapukaa do drzwi domu Rakhel Banyay. Mogaby tam znale takie same meble, tych samych klasykw, te same tradycje wgierskie i kalwiskie i to samo zaciekawienie Europ, ktre charakteryzoway rodzin-Elka Szab. Ona natomiast zrazu wstydzi si mwi o sobie, cho Elek wypytuje i nawet zawstydza j, bo wicej wie o Juniorze ni ona, jego crka, wie, do jakich gazet pisywa, jak doskonale zbudowane, jak bogate w pikn miejscow gwar s te opowiadania, ktre zostay wydrukowane, ile razy i co publikowa w czasopismach Borsszem Jank" i w Dong". Elek Szab zna twrczo Juniora, ktry przesiadywa w kawiarniach, dziaa w Kole Csokonaiego.i czsto zaglda do debreczyskich redakcji. Moja matka suchaa go, jakby mwi jej o kim, kogo nigdy nie znaa, i odnosia wraenie, e Elek Szab - ktrego ojciec dosta od krla to samo odznaczenie co poeta Janos

Arany i ktry opowiada jej, e jego matka bdc w bogosawionym stanic patrzya na kwiaty i gaskaa je, aby jej nie narodzone dzicci przejy od kwiatw pikno i harmoni - nie brzydzi si burzliwym yciem jej rodzicw. Kiedy podtuczony, uznany za zdolnego zarwno do rozwodu, jak i zawarcia nowego maestwa i waciwie uwaany za wyleczonego Bela Majthnyi wraca z Tatr, Lenke Jablonczay i Elek Szab s ju sobie tak bliscy, e moja matka, ktra dotychczas odwaya si na to jedynie wobec Bartkw, opowiada mu histori swego ycia i mwi nawet o tym, e maestwo z Majthnyim zostanie wkrtce rozwizane, a jej nastpczyni bdzie Melinda. Reakcja Elka Szab nie przypominaa reakcji nikogo spord zaufanych przyjaci, ani sowem nie napomkn o przyszoci. Nie zapyta na przykad, kto bdzie nastpc Beli Majthnyiego, czy bdzie to Jzsef, czy moe kto inny. Mwi o literaturze, o sztuce, interesowa si projektami nowel i powieci mojej matki, przynosi jej ksiki pisane przez sawne w caym wiecie kobiety i w ogle nie uwaa za niemoliwe, aby moja matka sprbowaa w jaki sposb wykorzysta talenty odziedziczone po Juniorze i Gacsrym. Zwraca jej uwag na utwory Margit Kaffki, Anny Lesznai, Minki Czbel, Piroski Reichard, pokazywa numery czasopisma literackiego Nyu- gat", zachca do pracy, bo skoro udao si innym, dlaczego wanie ona miaaby ponie porak. O ewentualnej karierze muzycznej mojej matki, mimo pochwa Kubelika i mimo e sam bardzo kocha muzyk, wyraa si z mniejszym entuzjazmem. Ukoczenie debreczyskiej szkoy muzycznej jego zdaniem byo niewystarczajce dla przyszej artystki i nie uwaa za prawdopodobne, aby bez dalszej nauki w Peszcie czy Wiedniu i zabezpieczenia materialnego, przynajmniej w pocztkowym okresie, Lenke moga si powanie, zawodowo zajmowa muzyk. Literatura to co innego, pomoce naukowe, dziea prawdziwie wielkich pisarzy ma w zasigu rki, w bibliotekach, nieche spord swoich talentw wybierze pisanie, z pewnoci da sobie rad. Ilekro wychodzi od nich, moja matka miaa wraenie, e nudzi si bez niego, a i dziewczta domagay si jego obecnoci, tak samo jak Bella, ktra bardzo przywizaa si do Elka Szab, bo by religijny jak ona, cho innego

wyznania, z uwielbieniem Opowiada o swojej rodzinie i tak samo jak ona stworzy wok siebie ze swoich najbliszych cakiem osobny wiat. Par dni przed powrotem Bli Majthnyiego moja matka swobodnie, z zadowoleniem krzta si po mieszkaniu; .teraz, gdy Bla wrci, bd mogli si rozsta, trzeba tylko znale dla niego odpowiednie mieszkanie. Jest wesoa take dlatego, e po. jednej z wizyt Elka Szab zrozumiaa nagle: wcale nie potrzebuje protekcji Kocioa czy Stillmungus, istniej przecie take szkoy pastwowe, miejskie, a Elek Szab wci jeszcze moe wszystko zaatwi w ratuszu. W Komitecie Szkolnym licz si z jego zdaniem, ju on jej znajdzie posad. Ktrego dnia twoja matka zameldowaa si u mnie - opowiada mi ojciec. - Niemal zawsze chodzia ubrana na biao, nawet zimowe, weniane suknie miaa grube, mikkie i biae, tylko w okresie aoby widywaem j w czerni. Chodzia jeszcze w aobie po babce i w czarnej sukni bya wysmuka jak modziutka dziewczyna. Serce niemal mi zamaro na wie, e jest tutaj, nie uprzedzia mnie, e przyjdzie, nie wiedziaem, czego chce. Potem, kiedy ju siedziaa po drugiej stronie biurka, umiechna si, poprosia o papierosa i powiedziaa, e chciaaby i do pracy, teraz ju rozwodzi si z Bel, wkrtce bdzie cakiem wolna, ale do tego, eby moga by te niezalena, potrzebna jej wiadomo, e potrafi sama zarobi na wasne utrzymanie. O prac byo atwo i zarazem trudno, miejsca walczcych na froncie nauczycieli zajmowali inwalidzi i wdowy wojenne, wiedziaem, e jeli si upr, uda mi si t spraw zaatwi, tylko e nie miaem zamiaru tego robi. Jeli si rozwiedzie i bdzie miaa prac, wylinie mi si z rk. Wtedy ju wiedziaem od mojego szwagra, ktry mieszka w Peszcie, e Jzsef ma zamiar wyjecha i oeni si z crk jakiego wanego bankiera. Oczywicie obiecaem jej pomc i powiedziaem, e wpadn z wiadomoci; przez uprzejmo zostaa jeszcze par minut, potem wybiega zostawiajc mi na biurku aster, ktry znalaza na ulicy, wiesz, e podnosia wszystkie wyrzucone kwiaty.'' W kocu padziernika 1915 roku znw mona spotka na debreczyskim korso opalonego w tatrzaskim socu B Majthenyiego, Jzsef natomiast nie skada nawet wizyty poe

gnalnej, tylko wrzuca wizytwk i znika. Lenke Jablonczay spokojnie przyjmuje do wiadomoci to, na co waciwie bya przygotowana, odkd ich drogi tamtego pamitnego popoudnia rozeszy si ostatecznie. Melinda chodzi po miecie, wypytuje znajomych, czy nie wiedz o jakim pokoju, moja matka czeka par tygodni, aby nie wygldao to na zbytni popiech, a potem idzie do ratusza. Musi czeka na Elka Szab, ktry pracuje teraz take w wydziale spraw wojskowych, a kiedy wreszcie przychodzi, moja matka zwraca uwag na jego mizerny wygld, Elek Szab naley do tej niewielkiej grupki ludzi, majcych dokadny wgld w t ndz i nieszczcia, ktre dotkny miasto, kraj i wiat, a przewiduje take, co przyniesie przyszo. Bd miaa prac?" - pyta Lenke Jablonczay. Tak - odpowiada Elek Szab siedzc spokojnie przy biurku; przed nim przycisk do papierw w ksztacie kuli z barwnego szka i skrzydlaty wenecki lew. - Tak, jeli pani zechce." Moja matka umiecha si, Elek Szab jest powany, chwila znw utrwala si w czasie i decyduje nie tylko o jej, lecz take o moim losie. Znalazem dla pani co, co chyba najlepiej rozwie sytuacj. Niech pani zostanie moj on." Moja matka osupiaa. Propozycja nie przerazia jej, tylko zaskoczya, kiedy zastanawiaa si nad swoj przyszoci, naprawd wiele rzeczy przychodzio jej na myl, tylko nie nowe maestwo. Nigdy nie mylaa o Eku Szab inaczej jak o niezastpionym, najmilszym po Belli przyjacielu, ktrego szanuje i z ktrym zawsze chtnie si spotyka. Zgodnie ze wskazwkami Ry Kalocsy podzikowaa za propozycj i powiedziaa, e nie mylaa o ponownym zampjciu, ale obiecuje, e zastanowi si i wkrtce da mu odpowied. Mj ojciec poprosi j, aby nie wahaa si dugo, jeli jest zdania, e chciaaby z nim y, szkoda traci czas. Lenke Jablonczay, zanim wysza, nie powiedziaa nic zobowizujcego czy zniechcajcego, poprosia go tylko, e gdyby znalaz jak moliwo pracy, niech jej natychmiast da zna. Chciaabym by wreszcie niezalena, samodzielna, to moje najwiksze marzenie" - wyjania, a Elek Szab poegna j zapewnieniem, e jeli za niego wyjdzie, bdzie robia, co zechce, i uoy sobie nowe ycie tak, jak zaplanowaa.

dokadniej mwic, mogaby je otrzyma, gdyby zechciaa wysuchiwa obracajcych si w jej towarzystwie starych kawalerw lub wdowcw, ktrzy dawali do zrozumienia, e chtnie dzieliliby z ni ycie, gdyby im daa szanse, ale moja matka nie chciaa. Teraz, kiedy Elek Szab powiedzia jej o swych zamiarach, prbowaa przeanalizowa, co moe jej da, a co odebra wyraenie zgody na jego propozycj, i jeszcze nie dosza do domu, kiedy ju wiedziaa; naley powanie si zastanowi. Nie jest zakochana w Eku Szab, Jzsef prawdopodobnie a do mierci zawiza jej ycie, ale bardzo lubi tego nieduego czowieka, dobrze jej z nim, dziecko go kocha, a jego rodzina cieszy si powszechnym szacunkiem i autorytetem. Gdyby ya kupcwna, tylko ucieszyaby si z tego zwizku, naprawd wszyscy w Debreczynie znali Jnosa Szab, substytuta biskupa na Wgry Wschodnie i jego on, Mari Vrady-Szab. Lenke Jablonczay strzega tylko cudzych tajemnic, wasnych spraw nie zwyka ukrywa. Ledwie zdya wej do mieszkania, odesaa Belusk do zabawy i zapytaa zakochanych, co oni na to, e Elek Szab chce si z ni oeni. Melinda a krzykna z radoci, Bela Majthnyi za omal nie zoy jej gratulacji. Kto cho raz rozmawia z Ekiem Szab, mg wyczu, e nie bdzie robi komeray midzy eks-maonkami i bdzie dobry dla dziecka, moe nawet lepszy ni dla wasnego. Popoudnie upyno na tym, e Melinda i Bla Majthnyi bezustannie wychwalali zalety intelektualne, rodzin i charakter Elka Szab, starajc si przekona Lenke Jablonczay, e na takie szczcie nikt nie liczy. Teraz jako oboje mieli wraenie, e ju dawno spostrzegli, jak ten czowiek szaleje za Lenke. I jaka pikna kariera czeka mod par, przecie Elek Szab jest wyjtkowo zdolny i ustosunkowany, nikt nigdy nie sysza o nim nic zego, a za par lat, jeli nadal tak jak dotd bdzie si pi po drabinie spoecznej, z pewnoci wybior go na burmistrza, ma wszelkie szanse w tym kalwiskim miecie, dla ktrego tak duo uczynia jego rodzina. Ja waciwie chciaam czego innego - rzeka w zamyleniu matka. - Chciaam by niezalena i cakiem wolna." Ale przecie bdziesz - zapewniaa j Melinda. - W ich rodzinie kobiety daj koncerty domowe, maluj i w ogle robi, co chc, cho nie s zamne. Na przykad taka Emma Vrady-Szab pali cygara nawet w towarzystwie." Bd wol-

ha? - zapytaa z nadziej w glosie Lenke Jablonczay. Narzeczeni zapewnili j, e ju oni znaj Elka Szab i e bdzie przy nim tak wolna i niezalena jak nigdy w yciu, po co ma si uera z dzieciakami w szkole, moe wyadowa swoje cigotki pedagogiczne przy Belusce. Moja matka pobiega do Bartkw, gdzie propozycj Elka Szab przyjto z najwikszym entuzjazmem, Bella nawet uronia par ez. Od Belli Lenke Jablonczay posza do klasztoru, Stillmungus usyszawszy o Eku Szab poprosia, aby Lenke przyprowadzia go do niej ktrego popoudnia, bo skoro zdecydowaaby si wyj za niego, to ona, Stillmungus, pragnaby go zobaczy, pozna, nie chciaaby wraz z Lenke przeywa jeszcze jednej pomyki. Spotkanie nie doszo do skutku, Ekowi Szab zawsze jakie nadzwyczajne zajcia przeszkadzay pozna Mari Margit Stillmungus, a Lenke Jablonczay, ktra nigdy nie interesowaa si specjalnie sprawami panw z ratusza, nie domylia si, e to cakiem nieprawdopodobne. Pniej, ju jako ona Elka Szab, zrozumiaa, e ta mitologiczna zazdro, ktra trawi jej ma, dotyczy nie tylko Jzsefa, Bli Majthnyiego, maego Beluski i kadego mczyzny, lecz take wszystkich kobiet i dzieci, a wyjtku nie stanowi nawet zmarli. Mj ojciec by zazdrosny nawet o wspomnienia Lenke, o zy przelane nad grobem babki. Kocha ci tak bardzo, e niemal umiera z mioci - prbowaam jej wytumaczy - gdyby mg, wyrwaby z ciebie, wyszarpa t cz ycia, w ktrej jego nie byo. Cigle wychwalaa siostr Margit, wic i o ni mia al, nie chcia jej widzie. O Bell te by zazdrosny, tylko nigdy tego nie okazywa, bo wyczuwa jej lojalno i wiedzia, e Bella jest jego przyjacielem, nie wrogiem." Drczy tym i mnie, i siebie" - rzeka moja matka. Siebie bardziej" - odparam ja, jedyna osoba, ktrej Elek Szab wyzna kiedy prawd. Zainteresowani szybko doszli do porozumienia i okazao si, e obydwoje mieli do siebie proby. Lenke Jablonczay yczya sobie, aby jej przyszy m uwaa Belusk za wasne dziecko, na co mj ojciec zgodzi si bez wahania, jak rwnie na to, aby jego ona uoya sobie ycie, jak uzna za stosowne: eby wystpowaa, jeli zechce koncertowa, pisaa, jeli znajdzie temat, bo gdy skoczy si wojna i wszystko stanie si atwiejsze, zapewne bdzie mia moliwoci, aby jej pomc

w wydaniu tych utworw. Moja matka powiedziaa uczciwie, e nie jest w nim zakochana, przeladuje j dziecinna, nie speniona mio, na co Elek Szab umiechn si i machn rk: Cie!" Lenke Jablonczay nie wie, co kryje ten umiech, jak wielk nienawi, jak rozpaczliw nadziej: niemoliwe, aby nie potrafi przesoni wspomnienia tej niedorzecznej pensjonar- skiej mioci, przecie on jest dla Lenke stworzony i kocha j tak bardzo. Warunek Elka Szab ma charakter religijny: obraa tradycje rodzinne biorc za on katoliczk, yczy wic sobie, aby ich przysze dziecko byo wyznania kalwiskiego. Moja matka zgadza si od razu, ona sama te urodzia si jako kalwink, zreszt to wszystko tylko teoria. Czuje si zaskoczona, kiedy przyszy m mwi jej, e jest w bdzie. Pani ma syna, ja nie mam potomstwa. Pragnem tego przez cae ycie: chc mie dziecko. Crk. Wysaem pani do Leidenfrostw widokwk, po powrocie do Debreczyna powiedziaa pani, e albo pomyliem adres, albo musiaem by pijany wysyajc t niezrozumia kart. Nawet pani nie zauwaya, e nie lubi alkoholu." Lenke Jablonczay najchtniej powiedziaaby, e to naprawd nieadnie z jego strony, e nie chce zadowoli si skarbami jej intelektu i wymaga od niej tej samej ohydy co Majthnyi, ale nie protestuje, Elek Szab bdzie mia do tego prawo. Ale potem niech pan nie zostawia dziecka tylko mnie- powiedziaa p artem, p serio - dziecko wie si z tyloma kopotami, a ja chciaabym czasami napisa, a czasami wygra na fortepianie to, co we mnie tkwi." Nie zostawi go cakiem pani - odpar z nieoczekiwan powag Elek Szab. - Dziecko bdzie w poowie moje. Raz pani bdzie si nim zajmowa, raz ja." Rozmawiajcy w tabaczkowym salonie Belli narzeczeni nic mog przewidzie, e dziecko Lenke Jablonczay i Elka Szab przez dugi czas bdzie naleao tylko do ojca, e matka bdzie zamieszona midzy yciem i mierci, minie wicej ni rok, nim sama zobaczy creczk, a w tym okresie wszystkie zwizane z dzieckiem kopoty spadn na Elka Szab. Bella Bartk ma wraenie, e Lenke wreszcie znalaza czowieka, z ktrym bdzie moga y tak samo, jak i ona yaby ze swoim Monim, gdyby Bg wreszcie sprowadzi go z tej przeraajcej dali i pooy kres wojnie. Jake potrzebna jest

rado, przecie ycie jest takie trudno: Dzi po poudniu byam u czterech rzenikw przy ulicy Csap, eby wysa ci cho kawaek soniny. W trzech miejscach nie byo, w czwartym byy dwa kawaki i rzenik zgodzi si sprzeda mi jeden z nich pod warunkiem, e kupi tyle samo schabu. Ludzie bagaj rzenikw o odrobin smalcu. Rozpacz! U Majthpyich marz o jak najszybszym podwjnym lubie. Dluska chodzi do szkoy, ostatnio zwrci si do mnie z pytaniem, czy to prawda, e to nie Jezusek przynosi choink, bo tak mwi wszystkie dzieci, zwaszcza starsze. Powiedziaam mu, e dzieci powinny wierzy, e to Jezusek, bo On daje mio rodzicom i On te daje im pieniki. Kr wieci, e Rumuni skonni s przepuci Rosjan przez swoje terytorium, a to skomplikowaoby sytuacj. Syszaam, e najmodszy syn Kardossw, Zoli, ktry na pocztku wojny by w Londynie, postanowi nie wraca do kraju i wyjecha do Ameryki, gdzie nauczy si krawiectwa i zosta wacicielem dobrze prosperujcego zakadu; przysza od niego wiadomo, e Ententa bdzie przeciga wojn w nieskoczono i e pastwa centralne, otoczone Ze wszystkich stron, znajd si w obliczu krachu. Oczywicie Ameryka jest po stronie Ententy. Wiesz, jeli o mnie idzie, to wbrew tym wszystkim pesymistom absolutnie w to nie wierz. Uwaam za prawdopodobne, e w cigu trzech, czterech miesicy wyplcze- my si z tej strasznej ciemnoci. Sdz jednak, e przeciwnicy tylko na pewien czas pogodz si z przyszym pokojem, a za dziesi, dwadziecia lat ch zysku, zemsty itp. doprowadzi do nowej wojny. O czym mam ci jeszcze napisa? O naszej maej? Kiedy robiam paczk, ona te mylaa o Tobie. -Mamusiu, ja tes idem na wojne!" W samym kocu padziernika Bella zawiadamia ma, e sprawa przyjaciki robi pikne postpy, ...panuje u nich cudowna harmonia, poniewa caa czwrka romansowych bohaterw z radoci aprobuje wzajemnie swoje plany. Teraz nastpi realizacja projektu, ktra rozpocznie si od separacji (sze miesicy), i wydaje mi si, e nie bd z tym zwleka. Na razie wszystko jest utrzymywane w tajemnicy, ludzie tylko domylaj si i plotkuj." 17 listopada dowiadujemy si rwnie z listu Belli - Bla Majthnyi jest ju na nowym mieszkaniu, tradycyjnie obchodzona uroczysto rocznicy uro

dzin poety Csokonaiego odbywa si w mrone, zimowe popoudnie, sypie nieg, Bella jest jako pesymistycznie nastrojona tego dnia, na prno tak piknie piewa chr i Szavay czyta wzruszajcy wiersz okolicznociowy. wydaje mi si, e Lenke prdzej bdzie szczliwa w swym przyszym domu, z nowym mem ni my. Pokj "nie ma skrzyde tak szybkich jak nasza za nim tsknota... Po poudniu bya u mnie Lenke. W tym roku znw w staym uytku jest samowar. Wanie nalewaam do niego wod, kiedy zjawili si starsi pastwo Kursinszky. Kiedy wyszli, rozmawiaymy o sprawach Lenke. Bela mieszka w wynajtym pokoju u Ludanyw, a w marcu upywa termin separacji. Potem sze tygodni procesu, wreszcie dwa luby. Szczerze lubi Elka Szab, ciesz si, e i ty rwnie." Beluska Majthnyi nie wie, na co si zanosi. Nie zauwayem, e maestwo moich rodzicw wpado na raf - donosi mi dwa lata przed mierci we wspomnieniach, ktre napisa na moj prob, i Ju stare zdjcie znad Adriatyku wiadczyo o tym, e nawet w okresie mego najwczeniejszego dziecistwa sprawy nie byy w porzdku. Wesoe towarzystwo w morzu, mj ojciec przy Melindzie, matka z dala od wszystkich ze mn na rce. Ale nigdy nie syszaem adnych scen, nie docieray do mnie adne konflikty. Wejcie do naszego mieszkania prowadzio z bramy, do drzwi wchodzio si dugimi schodami. Z tyu na podwrzu bya altana, od zewntrz oplatao j dzikie wino, w rodku panowa tajemniczy pmrok. Wysiadywaem tam samotnie caymi godzinami. Czsto byem w kuchni. To bya piwniczna kuchnia, gdzie suba zabawiaa si straszeniem mnie: rozlegay si tajemnicze stuknicia, jakie piski. Bardzo si baem. Byem samotny, ale strzeg tych wspomnie. Co wieczr stawiaem przed fotelem na biegunach dwa krzesa, zarzucaem na nie sznurek i to byy konie. Poganiaem je dug witk, fotel buja si w przd i w ty, a ja zwiedzaem wspaniae okolice. Nie podjbym si ich opisa, ale zjechaem wiat od rwnika po Antarktyd. Potem upyn jaki czas i zmienilimy mieszkanie. My z mam zamieszkalimy w tym samym domu, ale od podwrza. Ojca nie byo. Widz ten obraz, jakby to byo wczoraj: drzwi mieszkania otwarte, przy cianie szezlg, siedz

na nim obok siebie Elek Szab i nasza matka. Ja bawi si na podwrku i patrz na nich. Matka jest bardzo pikna. Ojciec? Raczej: OJCIEC! On jest dla mnie poczeniem mioci, dobroci i humoru. Kiedy by ju ciko chory, kadego wieczoru stawa przy moim ku peen mioci i pokory i sucha modlitwy, ktr prbowaem opowiedzie Bogu to, co On wiedzia lepiej ode mnie. Wiem, powinienem'napisa o Melin- dzie, ale zamiast niej jawi mi si ojciec i widz go, jak spaceruje tam i z powrotem po otwartych na ocie pokojach. Widz go siedzcego w wielkim fotelu, jak pali papierosa, jak chichoczc gra w karty. Mj ojciec przepada za domem w winnicy, u nas w ogrodzie byo peno kwiatw. Jego wiernym przyjacielem by Gza Ludny, prezes komitackiego sdu opiekuczego; lubili sobie popija i podpiewywa. Ale przejdmy do Melindy. Nie wiem, co byo przedtem, nigdy mnie to nie interesowao. Nie wiem, co stanowio t czarodziejsk si, ktra pozwolia widncej ju kobiecie odbi mojego ojca naszej modej, piknej matce. Bya przecie od niej znacznie starsza, chuda, paska, stale walczca z migrenami i anemiczna. Nieprawda, aby co byo midzy ni a panem Gez Ludnyem. Ciotka Gizi, moesz wierzy lub nie, nadawaa si nawet na matk. Kadego wieczoru, gdy akurat nie zoya si partyjka kart, wycigaa moje spodnie i skarpetki i cerowaa je biedaczka uparcie, z wci now energi. Lubia dzieli si tym, co miaa. Midzy ni i moim ojcem panowa gadki, elegancki ton. Przecierpiaa dug chorob ojca i nigdy nie daa nam odczu, e mj ojciec i ja umarlibymy bez niej z godu. Bya oszczdna, kadego wieczoru zapisywaa wydatki i rzadkie wpywy, miaa w Elep dwadziecia hodw ziemi, za roczn dzieraw dostawaa szedziesit metrw pszenicy. Z tego ylimy, a kiedy grad wybi nam winorol, nie mielimy adnych innych dochodw. W naszym domu mimo to nie czuo si ndzy. Dwa razy w tygodniu odbyway si wielkie partie kalabriaka z Ern Szekerem, prezesem urzdu katastralnego, ktry by brzydki, lecz dowcipny, a przy kartach zawsze byway jakie smakoyki. Od tamtej pory nie widziaem i nie jadem takich pogaczy*, Melinda bya wprost mistrzem cukierniczym. I miaa te dobre

serce, staraa si pomaga kademu, kto tego potrzebowa. Nigdy nie krzyczaa. W domu nie syszaem ktni. Dwukrotnie tracia swoj winnic, ktra w jej wiadomoci nierozerwalnie wizaa si ze wspomnieniem ojca. Musz ci powiedzie, e nie lubiem Melindy." W roku separacji, midzy listopadem 1915 a padziernikiem 1916, rwnolegle z ksztatowaniem si losw postaci Starowieckiej historii, Enwer Pasza oznajmia w parlamencie, e nieprzyjaciel w Dardanelach utraci ponad wier miliona onierzy i co najmniej drugie tyle rannych; delegacja wgierskich miast jedzie do Schonbrunnu zoy hod krlowi; w robotniczych dzielnicach Budapesztu i innych mniejszych miast, gdzie pracuj fabryki, odczuwa si niepokj; nasz ambasador w Waszyngtonie da, aby go odwoano; pastwa centralne protestuj przeciwko amerykaskim dostawom broni dla aliantw, jako rekompensata za trudnoci aprowizacyjne na Wgrzech ukazuje si ustawa o nowym, wsplnym godle austriacko-wgierskim; Beluska przechodzi cik odr; Piroska Jablonczay otrzymuje oficjaln pochwa za doskona prac z najmodszymi przedszkolakami; wedug doniesie prasy nasze oddziay i nasi sojusznicy walcz w jednakowo trudnych warunkach, ale z powodzeniem, ktre budzi podziw na caym wiecie; wiersz Menyherta Kissa Modlitwa przechodzi z rk do rk, bo poeta ze zrcznoci onglera czy przeczucie klski z zachwytem nad sukcesami wojennymi i gromadzi wszystkie rekwizyty liryczne, ktre s ju tak oklepane, e natychmiast wywouj w czytelnikach odruchy warunkowe: Ty nas, Boe, wspierasz, nie jestemy sami walczc z szatanami, z ndzami-cieniami, wic chwaa Ci, Ojcze, ktry jest w niebiesiech, Ty nam od zagady ocalenie niesiesz. Niech Twa wita rka Wgrom zy osusza, grb nasz to chorwacko-polsko-ruska gusza. Pobogosaw, Panie, nasz lud, jego wieszcze, jego krew i dusz, co cierpi wci jeszcze, pobogosaw krla, co tak dobry dla nas,

niech byszczy korona witego Stefana. Spraw, by nic pakali lepi, chromi, niemi, daj soce i ros dobrej naszej ziemi, deszcz runi, owocom zapach, co si zowie, daj sierocie ojca, towarzysza - wdowie. Ty wiesz, e szeregi nasze zwarte, cise wspary si o cian Karpat i o Wis, w Tyrolu i wszdzie tam, gdzie bj najwikszy, gdzie sia, blask, triumf, wszdzie byli Wgrzy. Menyhert Kiss pisze znacznie przyjemniej ni bezczelny Endre Ady, ktrego podburzajce i defetystyczne wiersze tak lubi Elek Szab, co stanowi jedyn plam na jego charakterze, ale poczciwa Bella i na to znajduje usprawiedliwienie: Elek Szab jako student prawa nalea przecie do koa Adyego, oczywicie, nawet w tym przypadku nie powinny mu si podoba takie wiersze, jak Wojna w Mezhegy i Grzech wielkich kradziey, to ju nie poezja, lecz zniewaga, a to, co pisze Ady o filtrujcym dziaaniu czasu, sprawi na czytelniku przykre wraenie, jakby dotyczyo ojczyzny. Nie, i tak wok jest tyle goryczy, tylu znajomych w niewoli, tylu. polego, ze ju lepiej sucha Menyherta Kissa albo Vertessa. Teraz ju i bogata Bella Bartk nie moe dotrzyma kroku skaczcym cenom, a co dopiero biedna Lenke Jablonczay. Teraz, kiedy jej przyjacika szykuje si do nowego maestwa, a Melinda a promienieje ze szczcia, Bella odczuwa samotno bardziej ni dawniej i melancholijnie gra na fortepianie. Lenke Jablonczay po raz drugi urzdza sobie dom, do ktrego zabiera nie tylko wspomnienie Jzsefa, ale take ywego maego chopczyka, ktry jeszcze'o niczym nie wie, popija elazo, bo jest anemiczny i bardziej nerwowy, ni to uzasadnione. Poniewa na amach Pesti Hirlap" czyta si entuzjastyczne wypowiedzi zarwno posa do parlamentu, jak pewnego inspektora policji, duchownego katolickiego, na temat tak modnych ostatnio kropli Kniga, przy ulicy Fuveszkert dyskutuje si powanie, czy Beluska nie powinien przej podobnej kuracji, byby to bowiem cios dla wszystkich, gdyby

choroba dziecka miaa utrudni przegrupowanie si par. Blu- ska jednak z cakiem naturalnych powodw jest bardziej cichy i lkliwy: doroli zajmuj si sob, a personel w kuchni zabawia go takimi samymi historyjkami grozy jak niegdy ma Lenke w suterenie domu przy ulicy Kismester. Gocie te nie przynosz wesoych nowin, prawie zawsze opowiadaj o czyjej mierci, dziecinne lata Bluski upywaj pod znakiem kataklizmu wiatowego, wiadcfey o tym najlepiej militarny charakter zabawek od Elka Szab, i jako dociera do jego wiadomoci to wszystko, na co ojciec i matka, zaabsorbowani przede wszystkim wasnym losem, zwracaj niewiele uwagi. A przecie dni s pene nie tylko napicia i wiadomoci bezustannie zbierajcej gdzie niwa mierci, ale rwnie przyjemnego podniecenia, bo co dzie przychodzi hajduk z ratusza z prezentami od Elka Szab. Przynosi kwiaty, kilka wieo wywoanych zdj, nowe nuty, miniaturowe instrumenty muzyczne dla Bluski, oryginalny samodzia lub jakie osobliwe dzieo sztuki. Na pewno ma duo pienidzy -- myli Lenke Jablonczay -- skoro go sta na takie luksusy. Powoli oswaja si z tym, e znw czeka j ycie maeskie, lecz ten fakt agodzi nieco myl, e Elek Szab to waciwie czarujcy czowiek. Pogodna natura Le/ike Jablonczay natrafia na pokrewn dusz: mczyzna ma .nie tylko wesoe usposobienie, ale jest take wyksztacony, mdry i dowcipny, wida, e orientuje si we wszystkim, e docieraj do niego nie tylko miejskie plotki, lecz take nowiny, ktre nie dochodz do opinii publicznej, i e milczy na ten temat! Lenke Jablonczay nie moe si nadziwi, e ani prob, ani pochlebstwem, ani przymilnoci nie potrafi wycign z niego rzeczy, o ktrych on nie chce jej powiedzie. Bela Majthnyi by jej niewolnikiem, robi to, czego sobie yczya, nawet wtedy gdy ju od dawna jej nie kocha - Elek Szab jest w niej miertelnie zakochany, ale Lenke nie potrafi go nakoni do niczego, co jest .sprzeczne z jego wol. Tymczasem czwrka bohaterw pokazuje si razem w miecie tylko tak czsto, jak pozwala na to zdrowy rozsdek. Przyja rodziny Bartkw jest teraz cenniejsza ni kiedykolwiek. Skoro Agostonowa Bartk przyjmuje razem Elka Szab, Lenk Jablh- czay, Bel Majthnyiego i Gizell Jablonczay, to nie ma jzyka, ktry omieliby si ich oczerni, naley bowiem sdzi, e ten

niecodzienny ukad wcale nie zasuguje na potpienie. W tym czasie w parlamencie rozbrzmiewaj dugie i burzliwe wystpienia na temat pomocy dla urzdnikw pastwowych, odszkodowa i powoania do wojska pidziesiciopi- ciolatkw, pastwo, aby zapewni zaopatrzenie ludnoci, wprowadza kartki ywnociowe, w Budapeszcie lokale rozrywkowe zamyka si o pnocy zamiast o wicie i wprowadza si czas letni. Minister spraw zagranicznych Francji ustpuje; Briand tworzy nowy rzd; Bella wpada w panik, potem jednak uspokaja si: jej m dwukrotnie przechodzi jak cik chorob odka; car zwalnia wielkiego ksicia Mikoaja Romanowa; Sassanow wygasza wielk mow na temat pokoju; premier Goriemykin znika ze sceny; minister spraw zagranicznych Chwostow traci stanowisko; nastrj w dzielnicach robotniczych Rosji jest tak grony, e z meldunkw patroli porzdkowych mona dokadnie wywry przyszo, lecz uwaga cara koncentruje si na komunikatach wojennych; Lenke Jablonczay wymienia co z biuterii, ktr dostaa jeszcze od Jzefy Heinrich, Ha breloczek do dewizki, aby te zrobi jaki prezent Ekowi Szab; premier angielski owiadcza, e nie zo broni, dopki Belgia i Serbia nie odzyskaj zajtych terenw; ciotka Klri po parodniowej chorobie niespodziewanie umiera, koszty pogrzebu ponosz wsplnie najblisi krewni kupcwny, a s one zaskakujco wysokie; w Irlandii wybucha powstanie, sir Roger Casement potajemnie dostarcza bro na zielon wysp, koczy na szubienicy, tymczasem Niemcy czterokrotnie kieruj nalot zeppelinw nad Angli. Wypowiedzi Niemiec s jednoznaczne, bd postpowa z nieprzyjacielskimi statkami w ten sposb, jak gdyby to byy okrty wojenne, reakcja Biaego Domu jest ostra i moliwe, e Stany Zjednoczone wcz si do wojny. Irnke Jablonczay przeywa pierwszy miosny zawd w yciu, a Piroska odrzuca pierwszego konkurenta, ktry si jej owiadcza; Reichstag da prowadzenia wojny podwodnej przy zastosowaniu najbardziej bezwzgldnych rodkw, oddziay Ententy lduj w Salonikach; Grecja obiecuje neutralno, ale rozbraja wkraczajce na jej ziemie jednostki. Melinda odwiedza starsze siostry proponujc im zgod, ale wyprawa koczy si fiaskiem, dwie starsze Parki nie chc nawet sysze o oburzajcym czworokcie i nie ycz sobie

zna szczegw skandalicznej sprawy. Siostry z ulicy Kismester kc si znw jak przed wojn, a tymczasem w kwaterze gwnej nieszczliwa decyzja Conrada von Htzendorfa i Falkenhayna zawraca z Tyrolu oddziay, aby skierowa je pod Verdun, co narusza stosunkow rwnowag si na froncie wschodnim. M Olgi jedzi na prowincj po ywno, rodzestwo Majthnyich dzieli si ni, jednake ani Lenke Jablonczay, ani Melinda nie jedz nic z paczek Olgi, tylko odywiaj Blusk i Bl, dla obydwu byoby nieszczciem, gdyby z powodu coraz to pogarszajcej si aprowizacji Bela Majthnyi wpad z powrotem w chorob. Bitwa pod Verdun trwa od lutego do wrzenia, sanitariuszy, jeli w ogle docieraj z noszami do szpitala polowego, nie mona pozna, tak zbryzgani s krwi, przez ktr musz brn; ze zwok polegych pod Verdun onierzy rnych narodowoci mona by wznie gr - liczba ofiar przekracza milion - a okolice Doberdo i Soczy to ju nie front, tylko rzenia. Agostonowa Bartk organizuje niewielkie kko, w ktrym robi si na drutach pulsetki dla walczcych na froncie wschodnim onierzy, Bella pomaga w tej pracy i zabawia zbierajce si u nich kobiety gr na fortepianie lub gonym czytaniem. W maju w cieninie Skagerrak ma miejsce najstraszliwsza bitwa morska pierwszej wojny wiatowej. We mgle nie mona rozrni sojusznika od wroga, sun torpedy, stercz wraki, leci grad pociskw; w deszczu, chmurach prochu strzelniczego, w pomieniach i falach pochaniajcych przepoowione okity gin tysice onierzy, sztab niemiecki przyznaje si do 2414 polegych i 449 rannych, na zatopionych okrtach angielskich suyo niemal dziesi tysicy onierzy, z. tego niemieckie niszczyciele wyawiaj stu siedemdziesiciu, reszta ginie. Blu- ska Majthnyi i Beluska Tichy jednoczenie dostaj ropnego zapalenia migdakw, matki s zaniepokojone, w aptekach brak lekw, najatwiej mona je zdoby przez Elka Szab, bo jeden z jego szwagrw jest aptekarzem. Poow 1916 roku cechuj wielkie ofensywy, Rosjanie pr do przodu i zajmuj niemal ca Bukowin, a w czerwcu na froncie fandryjskim zaczyna si trwajca a do listopada bitwa nad Somm; Elek Szab prosi znajomego inyniera, aby mu wytumaczy zasad dziaania wprowadzonych wanie po raz pierwszy przez Anglikw czo-

gw; Rumunia wypowiada wojn, Rumuni wdzieraj si do Siedmiogrodu; modsza siostra ciotki Klri, Agnes, bezadnego wyjanienia czy listu poegnalnego popenia samobjstwo i teraz spord dawnych sucych yje ju tylko Annus. We wrzeniu Siedmiogrd znw jest wolny, kopoty z zaopatrzeniem natomiast wystpuj ju nie tylko na Wgrzech, walki morskie i wzajemna blokada gospodarcza naruszyy rwnowag ekonomiczn. Z dodatkw do gazet patrz na czytelnikw fotografie mczyzn, ktrzy ju nawet nie potrafi si umiecha. Bella poza postem, poniewa i tak nie mona dosta misa, skada nowy lub dla przebagania niebios: aby odzyska ma, przez dwa dni w tygodniu nie bdzie pali, cho jest namitn palaczk. Na zdjciach w rubryce przedstawiajcej naczelne postacie parlamentu wgierskiego Mihly Krolyi z gniewn min podpiera si na okciu, a konierzyk Rakovskie- go* sterczy na dwie strony, jak gdyby jego waciciel przewidywa, e zaraz dojdzie do bjki, i ju z gry rozluni krawat. Bluska Majthnyi doznaje szoku, znajduje na cianie w szkolnym WC nieprzyzwoite rysunki, w domu przeryswouje je z pamici, Lenke Jablonczay ma wraenie, e to koniec wiata, w tym bladym dziecku odezwaa si za krew jego ba*bki. Jaki anonimowy ekspert stwierdza na amach prasy, e nie mona oczekiwa cudw po zbiorach w 1916 roku, jest zbyt wiele wd gruntowych, a znaczna cz ziemi ley odogiem z powodu braku siy roboczej. Szczcie, e w 1915 roku los by askawy, bo jeli nawet przynis zbiory mniej ni rednie, to jednak udao si szczliwie zebra je z pl i dzi miao moemy wyruszy na spotkanie trzeciej wojennej zimy, cikie czasy zahartoway nasze siy i jeli waciwie wykorzystamy plony - dostarczajc je rwnie naszym sojusznikom - na najbliszy rok bdziemy zaopatrzeni w podstawowe rodki ywnoci." Ale w 1916 roku los nie bdzie ju tak askawy: w kwietniu spada na kraj katastrofalna ilo deszczu, w czerwcu plony niszczy huragan, w lipcu susza i znowu huragan, ktry na obszarze kilometra kwadratowego zamienia w gruzy wszystkie zabudowania i w Becsujhely zostawia po sobie trzysta ofiar miertelnych i rannych. Policja debreczyska obiecuje skuteczn interwencj, aby zapewni zaopatrzenie ludnoci i uderza w spekulantw z czarnego rynku, ale poktny handel rozwija si nadal i sytuacja staje si coraz bardziej beznadziejna. Lenke Jablonczay dostaje niekiedy wiksz ilo ywnoci przynoszon przez hajduka od Elka Szab, i to te jest prezent. Ronie liczba jecw wojennych, budapeszteski urzd, ktry zajmuje si pomoc dla jecw i zawiadamianiem ich rodzin, podaje w. gazetach, e wprowadzi do obrotu towarowego rnokolorowe karty pocztowe przeznaczone do korespondencji z jecami. Elek Szab pyta przysz on, ile te waciwie ma rodzestwa, po wysuchaniu jej odpowiedzi zamyla si i dalej pyta, gdzie podziewaj si jej dwaj modsi bracia. Bezlitosne pytanie - Lenke Jablonczay nie zwyka interesowa si rodzin z Pesztu. Na froncie we Flandrii toczy si walka powietrzna, pod Ypres Niemcy po raz pierwszy uywaj gazw bojowych, w bitwie nad Somm Anglicy i Francuzi rzucaj do walki dziewidziesit dywizji, z ktrych pidziesit ulega zagadzie. Agoston Bartk notuje w dzienniku o tym okresie: 1 grudnia 1915 roku mj zi Antal Tichy po zbudowaniu i uruchomieniu na zajtych terenach rosyjsko-polskich polowych tramwai konnych przenis si do Brodu w celu odbycia dalszej suby. 4 marca 1916 roku urodzia si w Budapeszcie moja wnuczka va Bartk. Antal Tichy zosta przeniesiony do Szkodry." Po utracie ojca debreczyska cz klanu Szabw mieszka z owdowia matk, potem za, gdy Maria Vrdy-Szab umiera, Elek i jego trzy siostry, Gizella, Berta i Iren, prowadz nadal wsplne gospodarstwo. Gizella wychodzi za m za Lszl Smyego i ma z nim synka. Irn i Berta s jeszcze pannami, kiedy ich brat oznajmia niespodziewanie, e chciaby, aby poznay przysz szwagierk, chce si eni. Przebieg spotkania znam z trzech rde, czsto opowiadaa mi o nim matka, a na moj prob take moja cioteczna siostra Maria oraz moja matka chrzestna

Irn Szab. Szabwny a do chwili spotkania wiedziay o mojej matce tylko tyle, e jest to pikna ona Bli Majthnyiego, i ucieszyy si, e dziki Ekowi zostanie czonkiem ich rodziny. Matka natomiast opowiadaa

mi, e nieatwe byo to pierwsze spotkanie i nie naleaoby do udanych, gdyby ojciec nie roztoczy caego blasku swego humoru, nie nadskakiwa jednoczenie przyszej onie i modszym siostrom, i gdyby Lenke nie nauczya si przy ulicy Kismester przeywa trudnych chwil; w cigu tego kwadransa skonfrontoway si ze sob dwa wiaty. Szabwny nie byy podobne do adnej z tych osb, ktre dotd przewijay si przez ycie mojej matki, nigdy nie widziaa tak cichych i yjcych tylko sprawami rodziny panien. Nie dlatego, eby ciotka Berta czy te moja przysza matka chrzestna Irn nie byy do wyrobione towarzysko, ale moja matka i one patrzyy na siebie jakby pizez szyb. Lenke Jablonczay wniosa ze sob atmosfer francuskich herbatek Olgi Majthnyi i przejt od Melindy, swobodn paplanin na temat wszystkich ciekawszych wydarze "w miecie; szukajc coraz to nowych tematw w utykajcej rozmowie, przejechaa przez cay horyzont debreczyski, ale Szabwny milczay i wreszcie pomysowo mojej matki wyczerpaa si. Aby przerwa nieprzyjemn cisz, Elek Szab otworzy wieko fortepianu i odegra piosenk z operetki Zoty Deszcz: Gwen- doline, Owendoline, czy chcesz zay aspiryn, cuda czyni ten proszeczek, Gwendoline, Gwendoline, czy chcesz zay aspiryn", ale i wtedy miaa si jedynie jego narzeczona. W trakcie rozpocztej na nowo rozmowy okazao si, e Szabwny nie znaj ludzi, o ktrych wspominaa Lenke Jablonczay, ale gdyby ich nawet znay, i tak nie interesowayby si ich yciem prywatnym, one najbardziej lubi przebywa we wasnym domu i cho polubiy Debreczyn, tskni za Korstarcsa, za Beks i reszt rodzestwa. Potem ju tylko przyglday si mojej matce w taki sposb, jak gdyby nagle wlecia przez okno rajski ptak, a one do tej pory znay jedynie przepirk. Nigdy nie syszaam od ciotek Szab o mojej matce nic poza pochwaami i komplementami, nikt lepiej od nich nie wiedzia i nie gosi, z jak wiernoci i odwag stawaa w kadym kopocie przy swym lekkomylnym mu, trzymajc w rkach ster okrtu, ktry prowadzony przez chwytajce si wci czego innego rce ich uwielbianego i podziwianego brata, zatonby w p godziny. Nigdy o rodzinie ojca nie syszaam od matki nic poza dobrymi i piknymi sowami, a jednak od wczesnego dziecistwa czuam, e Lenke Jablonczay i rodzina

Kiedy si czyta list Belli z 29 maja 1916 roku, nie ulega wtpliwoci, e moja matka w okresie separacji ya w trudnych warunkach materialnych. eby mc si utrzyma, prosi przyjacik o poyczk, a Bella, jak o wszystkim, tak i o tym donosi mowi. Znajc okolicznoci, jestem przekonana, e wydaa wszystkie pienidze, aby wsplnie z Melind zapewni Bli Majthenyiemu dobre odywienie i ciepy pokj: bardziej ni wszystkiego na wiecie baa si, e mczyzna znw zachoruje i znw trzeba bdzie odoy rozwd. Ceny ywnoci i opau zdobywanych bez kartek stay si wprost horrendalne, teraz ju na kadym kroku odczuwao si skutki wojny, nawet prasa nie Elka Szab stanowiy dla siebie wzajemne rozczarowanie. Do zamknitego,. purytaskiego, kalwiskiego krgu Szabw wesza katoliczka, wychowana w klasztorze i w bigoteryjnie wierzcej rodzinie, rozwdka z chorowitym synkiem, mojej matce za wspominanie komitatu , rozmowy o ojcu przyszego ma, genialnym dziekanie, ktry na terenach zamieszkanych przez mniejszoci narodowociowe nie tylko podtrzymywa, lecz take rozwija rozproszone wgierskie zbory, przypominay to, o czym chciaa zapomnie: Srrt, Gacsarycli i pradziadka, kaznodziej-kronikarza. Poza tym ze zdziwieniem patrzya na te dziwne panny, ktre, jak same twierdziy, tylko we wasnym domu czuy si naprawd dobrze i nie interesoway si obcymi. Lenke Jablonczay najmniej lubia przebywa w domu; jeli jej nikt nie zaprosi, nie moga spotka si z przyjacimi lub o okrelonej porze dnia przej si po korso, czua si nieswojo; trzy dni przed mierci* w osiemdziesitym trzecim roku ycia, kiedy bez pomocy nie moga przej nawet przez pokj, powiedziaa, e chciaaby wyj i przespacerowa si alej Erzsebet Szilgyi. To pierwsze spotkanie wypado poprawnie. Wiem od ojca, e matka gratulowaa mu sistr, a siostry gratuloway mu mojej matki. Szabwny nawet mrugniciem powiek nie day pozna, jakim wstrzsem jest dla nich maestwo Elka. Dotychczas yli w trjk, teraz zostan we dwie, na pewno bez pomocy brata. Wszystko jedno, byleby on by szczliwy, niech go Bg prowadzi na nowej drodze.

omielaa si ukrywa kryzysu: Nie tylko fizycznie, take psychicznie sparaliowa nas widok setek ludzi wystajcych w trzaskajcy mrz przed gazowniami i skadami opaowymi. Ilu ludzi zgino przez te wojenne trudnoci, ktrych przy odpowiedniej organizacji mona byo unikn! Oto i do nas zawitaa wojenna bieda i-niestety-widzielimy zamarznitych na ulicach wczgw, ld w miednicach, miermaych dzieci, przesiadujcych caymi dniami w nie opalanych lodowatych mieszkaniach. miertelno wrd dzieci przybraa zastraszajce rozmiary i podczas gdy ojcowie i bracia ginli w dalekim wiecie bronic ojczyzny, ofiarami wojny stay si rwnie te niewinne istoty w kraju. Cierpienia, ktre dotkny tej zimy zwaszcza biedniejszych, pozostan na zawsze w naszej pamici. Niestety, pogoda w ubiegym roku dla zbiorw ziemniakw i kukurydzy, jak rwnie pasz objtociowych bya jak najgorsza." Ustanie kredytw i brak towarw przynosz w rezultacie nie tylko komplikacje spowodowane rubowaniem cen, ale po brakach ilociowych nastpuj braki jakociowe; nieuczciwi dostawcy wojskowi, oszuci i spekulanci prowadz swoj prywatn wojn, na ktrej zbijaj majtki. W miar zmniejszania si poday zaczyna gwatownie wzrasta przestpczo wrd maoletnich i wrd kobiet, brak mczyzn na tyach prowadzi do rozkadu i demoralizacji rodzin. Z dnia na dzie zwiksza si liczba samobjstw, Budapeszteski Sd dla Nieletnich w trzecim roku wojny rozpatruje o 2158 spraw wicej ni w roku poprzednim, wadze wojskowe rejestruj 9369 dezerterw, z tego udaje si uj 3842, reszta jest nadal poszukiwana. O wydarzeniach z okresu separacji maonkw Majthnyich mona si wiele dowiedzie z listw i dziennikw. Bella donosi mowi na front, e piewa solo na mszy i e wyle mu fotografi swoj i Mariann, a czekajca na rozwd Lenke, mimo impasu uczuciowego, jest w wesoym nastroju, bowiem liczy, e bdzie moga wstpi na drog kariery artystycznej, chodzi rwnie do klasztoru na gimnastyk (na zdjciu stoi na schodach z dawnymi koleankami szkolnymi, znw upia wosy jak za panieskich czasw i umiecha si do aparatu jak szesnastolatka). Sfotografowany zostaje te Bluska Majthnyi, w biaym trykotowymi ubranku i zapinanych pantofelkach pry si i salutuje ze smutn twarzyczk. W Segedynie panuje

smutek i zarazem duma: 46 puk piechoty tylko jednego dnia odpiera siedem cikich atakw, za sekretarz stanu, socjaldemokrata Haase, ktry chciaby przyspieszy pokj, wyraa t sam myl co piszca do ma Bella Bartk: Pokj nie ma skrzyde tak szybkich, jak nasza za nim tsknota." Czy jeszcze kiedy bdzie tak dobrze jak dawniej? Gdy myl o tych piknych i szczliwych czasach, kiedy bylimy razem, to tak jakbym spogldaa w zamierzch przeszo. Ta epoka wznosi potny mur midzy przeszoci a przyszoci. Chyba po trwajcym dwadziecia lat nie Rip van Winkle'a nie mogo by wikszych zmian ni te, ktre zachodz w naszym spoeczestwie." Kiedy ten list wdruje do adresata, Bella i Lenke maj do mtne wyobraenie o Verdim, operacji wojennej nad Moz, o walce powietrznej, o tym, e w San Martino onierze morduj si w waloe wrcz, uczestnicy bitwy pod Verdun yj w okopach niczym krety, a podczas nalotu lotniczego ginie w Triecie 400 dzieci w klasztorze salezjanw. Gdyby nawet Lenke Jablonczay syszaa co na ten temat, jej wiadomo natychmiast odrzuciaby te informacje, i jest to tak niepodobne do teje Lenke z jej at panieskich i pniejszych (wiem co o tym, bo przeyam z ni II wojn wiatow), przejawiajcej zawsze tak ywe i wielostronne zainteresowania, e nie mona tego wytumaczy niczym innym jak tylko tym, e zbieraa wwczas siy do ostatniej prby swojego ycia i przygotowania do tej wielkiej zmiany pochony bez reszty jej uwag. Gizella Jablonczay ostronie prbuje si wywiedzie, co jej zostao po mierci kupcwny i rodzinnym trzsieniu ziemi, dzieli i mnoy, rozwaa, jakby to zuytkowa najpraktyczniej. Beluska Majthnyi bawi si w wojn gazow z Belusk Tichym, zrczne palce Elka Szab wyczarowuj im z woowego pcherza wspaniaego zeppelina. Jednake zabawa w wojn niezbyt ich porywa, dwaj mali, wtli onierze, bawi si raczej przez grzeczno. Ci spokojni i bardzo do siebie przywizani chopcy uwielbiaj jednak bohaterw. Bella Bartk pacze, kiedy widzi, e chopcy wykopali symboliczny grb kochanemu, wiernemu mczennikowi, Sir Rogerowi Casementowi, ktry omal nie zaatakowa od tyu tej niedobrej Anglii, o ktrej Bella i tak ma swoje zdanie, odkd ten grubianin Lloyd George powiedzia, e wojna bdzie trwaa dopty, dopki nie zginie pruski milita-

ryzm. Elek Szab czyta w swoim mieszkaniu tajne raporty wydziau spraw wojskowych, gdy kto wchodzi do jego pokoju, chowa papiery, ktre przeszmuglowa do domu, pod teczk, w tej chwili nade wszystko interesuj go wydarzenia w Rosji. Zbyt wielki jest tam niepokj, cigle zmieniaj si nastroje, Rosja, w ktrej narasta ndza i rozgoryczenie, jest jakby spita w oczekiwaniu. Elek Szab rzadziej teraz ma okazj przebywa z Lenke Jablonczay, bo musi zaatwia take sprawy jecw wojennych i uciekinierw z Siedmiogrodu, najwyej wieczorem mog si spotka na krtk pogawdk; kiedy idzie przez podwrze, czsto syszy dwik fortepianu i zdarza si, e jest to piosenka o dziewczynce w krtkiej spdniczce, lecz Elek Szab udaje, e nie wie, kogo przywouj te dwiki. Wie o bitwie pod Fogaras* i Tdrcsvr**, o zajciu Braszowa i dotarciu nad rzek Olt wzbudza w postaciach Starowieckiej historii umiarkowane zainteresowanie, bo oto sd w Debreczynie ogasza wreszcie wyrok rozwodowy w sprawie Beli Majthnyiego i Lenke Jablonczay. Narzeczeni po raz pierwszy mog przespacerowa si pod rk na korso. W nowej bitwie nad Socz ginie trzydzieci sze dywizji, ulega zniszczeniu sze tysicy armat, na froncie wschodnim bezustannie trwa ofensywa rosyjska, Bella Bartk nie wspomina o smutnych wydarzeniach wojennych, tylko pisze do ma: Pod wieczr przyszed Elek i niezwykle mio gra nam na fortepianie. Jake to szczliwy okres! Powrt mojej szesnastej wiosny." Elek Szab wynajmuje mieszkanie przy ulicy Domb 16 i poleca architektowi miejskiemu, aby sprawdzi, czy pod kadym wzgldem nadaje si do zamieszkania. Elek Szab jest niespokojny, bo tu ma si urodzi jego przysze dziecko - mieszkanie ma suy jego dziecku przez pierwsze lata ycia, musi by wic bez zarzutu. Architekt oglda, oblicza kubatur, zaglda do piecw, Elek Szab zapisuje dane w notesie, a poniewa - co jest dla niego typowe - w tym samym czasie potrafi si zajmowa kilkoma rnymi sprawami, myli o tym, co przeczyta tej nocy w tajnym raporcie i e gdyby zechcia sporzdzi bilans lub oznaczy na mapie miejsca, gdzie ponie wiat, okazaoby si, e wojna nie ma

granic. W bitwie nad Somm Anglicy i Francuzi rzucili dwadziecia dywizji, Ententa zajta greckie stacje kolejowe i telegraficzne, Sarrail na froncie macedoskim posuwa si w kierunku Niszu, jeli straty nieprzyjaciela nad Socz ocenia si dotychczas na 180 tysicy, jaka moe by liczba polegych Wgrw - prawdziwa liczba? Bella i dwie modsze Jablonczaywny szykuj si na lub Lenke, szykuje si te na wasny lub szczliwa Melinda. Tymczasem pizebiega wielka operacja wojenna Cadorny na froncie woskim, na odcinku frontu wschodniego nasi onierze s zmuszeni do odpierania czterech lub piciu zmasowanych atakw rosyjskich dziennie, uczestnikw walki pozycyjnej na froncie zachodnim zabija ju nie tylko bro, lecz take obd. Wok nowo urzdzanych domw Lenke i Melindy ponie wiat, ale Lenke Jablonczay jest wesoa, codziennie mno si dowodyunioci Elka Szab, rozbrzmiewa wic fortepian. Lenke Jablonczay jest sama, znw przygotowuje si do koncertu, prbuje zestawi wasny program i zastanawia si, czy wyszoby co z tego, gdyby t nowel, ktr napisaa po rozstaniu z Jzsefem, przerobia na prawdziw powie, utrwalajc w niej ju nie tylko osobisty bl, ale co oglniejszego o kobiecie, ktra nie jest zdana na niczyj ask, jest wolna, pracuje, nie krpuje jej m, nie ma przesdw, urzdza sobie ycie, jak chce. Informuje si wreszcie Belusk Majthenyiego, jakiej to zmiany moe spodziewa si w najbliszym czasie, chopczyk przyjmuje to do wiadomoci bez najmniejszego wstrzsu, dotychczas te mieszkali w tylu rnych ukadach, e naprawd nie warto sobie ama gowy nad tym, dlaczego odtd ma mieszka z matk i Ekiem Szab przy ulicy Domb, a ojciec z ciotk Gizi przy Bethlena, bo nic si nie zmienia wok niego, od rozwodu obie pary narzeczonych demonstracyjnie pokazuj si zawsze we czwrk. Kiedy Elek Szab wraca co wieczr do domuod narzeczonej, od razu bierze si do tajnych raportw. Zarwno nastrj na frontach, jak i wieci z Rosji sygnalizuj co, co ma przyj, i te rozmowy, ktre prowadzi z rodzinami, jecw wojennych, z wdowami, sierotami wojennymi -s to przewanie chopi, ktrych dobrze zna i ktrzy natychmiast wyczuwaj w nim czowieka ze wsi; a do mierci jedynym realnym miejscem dla

mojego ojca pozostanie Krstarcsa - uwiadamiaj mu,e i na Wgrzech co si szykuje. Mieszkanie przy ulicy Domb 16 ma ju od listopada pani; Lenke Jablonczay wprowadza si z B- lusk, poza meblami kupionymi przez Mari Rickl przywo take rzeczy Elka Szab, projektowan przez niego wasnorcznie olbrzymi szaf dbow, amatorskie laboratorium fotograficzne, niezliczon ilo pyt, radiol, rkodziea przywiezione z Siedmiogrodu, polewane garnki, wielk bibliotek z biaymi krukami, rzebiony, orzechowy st dziekana Janosa Szab, porcelan odziedziczon po dziadkach Varady-Szab, ktra pniej w blasku wiec odwitnie nakrytej stou bdzie ozdob uroczystoci z okazji narodzin jego crki. W oknach nowego mieszkania stoj wskie skrzyneczki, pod zroszonymi tafelkami szka rosn w nich jakie rolinki-niespodzianki, kady Szab to urodzony ogrodnik - w dzie lubu w caym mieszkaniu rozkwitaj pomieniem nieznane czerwone kwiaty. 10 listopada 1916 roku Bella pisze do ma: ...zaczam si ju niepokoi, baam si o ciebie z powodu woskich samolotw. Wyobra sobie, e w tym roku nic palio si wieczek na cmentarzu, wadze zabroniy. Narzeczony Mitzi twierdzi, e powinni wzi lub wojenny za dyspens. Zblia si te dzie lubu Lenke." Sensacja na dzi-pisze 11 listopada - odby si lub Beli Majthnyiego i Melindy. Po poudniu poczy ich w nowym mieszkaniu urzdnik stanu cywilnego. Posaam im zsolnayowski wazon z biaymi chryzantemami i zaczyam bilet wizytowy z yczeniami nieustajcego szczcia. Po tym zakupie poszlimy do Lenke, ktra zaprosia nas do swojego nowego mieszkania. Mieszkanie jest komfortowe* ma adny rozkad i ju teraz panuj w nim pogoda i przyjemny nastrj. Odniosam mie wraenie. Tylko twoj nieobecno trudno mi znie." Ledwo wysya ten list, umiera krl*, jako pierwszy dowiaduje si o tym Elek Szab, przez specjaln lini telefoniczn burmistrza prdzej docieraj do niegp wiadomoci. Lenke Jablonczay chwyta paszcz, eby natychmiast biec do Belli i do Melindy, porozmawia, zapyta, co myl, czego naley si teraz spodziewa, trzydziestodwuletnia narzeczona i trzydzicsto-

siedmioletni narzeczony biegn listopadow ulic trzymajc si za rce, nikt na wiecie nie zdoaby ich powstrzyma. Elek Szab gwide na to, co wypada, niech Lenke biegnie, skoro ma na to ochot, on dotrzyma jej kroku. Bella, wraliwa Bella, wybucha paczem na t wie, a kiedy spostrzega, e Elek Szab nie dzieli z ni aoby, tylko spokojnie popija herbat i kwituje mier krla uwag: Krl umar? Byoby jeszcze lepiej, gdyby si w ogle nie urodzi!" -patrzy na niego przeraona i nawet przywouje go do porzdku: Ale, Elek!" Bella pierwsza dostrzega w Eku Szab, ktry jest przecie uosobieniem grzecznoci i agodnoci, namitne i hamowane ze wszystkich si afekty, zdolno do nienawici. Kraj okrywa si aob, kraj koronuje nowego krla, Karol IV obiecuje, e bdzie strzeg granic pastwa, tymczasem Ententa zaja ju Pireus, przetrzebiona pod Turnu-Seve- rin dywizja rumuska poddaje si; narzeczeni s umiechnici, - szykuj si do lubu. Maj zamiar pobra si w dzie w. Mikoaja, ale w ostatniej chwili Endre Mrk, wiadek pana modego, musi wyjecha z miasta w jakiej urzdowej sprawie. Jutro tradycyjnie zajm si podarunkami mikoajkowymi - pisze Bella do ma 5 grudnia 1916 roku. - Przed poudniem zanios Lenke tac. Jest wytworna w ksztacie i bardzo adna. Zaniosam j do Dorrowej, eby uoya na niej rurki czekoladowe, a jako obramowanie po obu stronach cukierki choinkowe w czerwonym papierze. Na grze porodku paka siedzi midzy dwiema maymi gazkami wierkowymi czerwony diabeek, a cay pak jest opleciony czerwon wstk. Szkoda, e przeoyli lub z jutra na pojutrze, ale ja i tak trzymam si programu mikoajkowego. Co si tyczy naszego odywiania, to nie godujemy, wcale nie odczuwamy braku misa, czsto jadamy jarzyny, makaron i mamy tyle mleka, e rano dla caej pitki, po poudniu za dla dzieci robi si kaw. Jeli czego brakuje, to masa, prawie w ogle nie mona go dosta. Musimy teraz skada na pimie zeznania, jakie kto ma zapasy. Gupia sprawa, bo przecie jemy to, co daj na kartki, z wyjtkiem tuszczu, ktrego co dzie ubywa." lubowi Lenke Jablonczay i Elka Szab towarzysz zwycistwo pod Turnu-Severin i wie o poddaniu si pierwszej dywizji rumuskiej i upadku Bukaresztu; st na godzin kae

zapomnie o wojnie: wprost ugina si pod przysmakami, ktre zdoby gdzie Elek Szab - cae wczorajsze przedpoudnie Lenke Jablonczay otwieraa drzwi objuczonym hajdukom. Mj sodki, kochany Moni, wczoraj nie pisaam z powodu lubu Lenke -- pisze Bella na front. - Jak wiesz, i ja tam byam. A wic i to ju za nami, odnaleli swoje szczcie. Nie musz si rozstawa. Kiedy my znw bdziemy razem? Poszam do ich mieszkania o szstej po poudniu. Wszyscy ju byli. Lenke w biaej letniej sukni wygldaa o dziesi lat modziej, bya bardzo pikna, urocza, promienna, a Elek szczliwy i zakochany. Mwi, e pastor Sandor Zih mia przepikne kazanie. To najlepszy kaznodzieja w Debreczynie. Poza oblubiecami byli te wiadkowie, burmistrz Endre Mark z piersi pen odznacze i nasz kochany tatu, ja jako przyjacika, dwie modsze siostry Lenke, jej synek, dwie siostry Elka i dwaj Laci Smy. Pray stole siedziao nas dwanacioro. Herbata, kanapki, torty, ciastka. Bardzo dobrze wygldaa nasza srebrna taca i to, co na niej byo, te wszystkim smakowao. May Majthnyi by bardzo wzruszony. Po jedzeniu Lach Smy, ten duy, cudownie gra nam na fortepianie, potem Elek zademonstrowa gramofon. Spdzilimy u nich par miych, pogodnych godzin i wrcilimy do domu o wp do dziesitej." Tak jak pisaa mowi Bella Bartk, modzi maonkowie o wp do dziesitej zostali sami. Ulica Domb, jedna ze spokojnych, bocznych uliczek, jest ju o tej porze wymara, okna zasonite aluzjami, Anna - bo to ona suy u Lenke Jablonczay, Rzsika, dawna suca z domu Majthnyich, zostaa u Melindy - kpie Blusk, szykuje go do spania, Elek Szab od razu pierwszego wieczoru zaskakuje domownikw: sam myje i wyciera swoj porcelanow zastaw, o ktr bardzo si boi. Nowoecy wsplnie ukadaj do snu Belusk: jak w dawnym domu ojciec, tak tutaj Elek Szab sucha jego modlitwy, potem Anna ciele ka w sypialni. Wygodne, przestronne jest to mieszkanie przy ulicy Domb, na porczy rzymskiego krzesa bladotej jesionowej sypialni z morskimi obiciami czeka biay szlafroczek Lenke. Obok sypialni jest pokj Beluski, do jadalni i salonu wchodzi si z maego

osobnego korytarza, jest w nim stojce lustro, wieszak na cianie, a przed nim, jak naley, jak nauczya si Lenke przy ulicy Kismester, niewielki nautilus w srebrze na bilety wizytowe, w jadalni stoi mahoniowy komplet mebli od Marii Rickl, olbrzymi st na mosinych apach, przy ktrym - jeli si go rozsunie - mieszcz si dwadziecia cztery osoby; na kredensie przed lustrem stoi na honorowym miejscu taca od Belli. Sze maych stoliczkw, ktre kryj si w kcie wsunite jeden pod drugi, obiecuje partyjki kart, herbatki, goci, cho Lenke Jablonczay nie wie jeszcze, e tylko w wyjtkowych wypadkach zbiera si u niej bdzie towarzystwo, dokoa stou krzesa, w kcie wielkie, angielskie fotele klubowe, midzy nimi omioktny stoliczek dla palaczy, a na nim wazon Marii Rickl (drugi z kompletu zdobi dom Melindy). I jest jeszcze jeden wazon (te ze szlachetnej porcelany, cho nie tak stary jak ten z domu Anselmusw, postawiono go w salonie na fortepianie, nie opodal krytego skr lamparci szezlonga, maej kanapki i taboretw): dama w gorsecie otwierajca porcelanow szkatuk, z ktrej wntrza wygldaj fioki. Zawiadomienia o lubie zostay wysane w por, Jzsef zamiast depeszy gratulacyjnej przysa posaca z prezentem: wazon porcelanowy z fiokami. W domu panuje cisza, maonkowie s tak idealnie sami, e Lenke Jablonczay odczuwa lk, przekrada si do pokoju ma, gdzie na maym biedermeierow- skim stoliczku stoi haftowany perami parawanik przed wiece matki Elka Szab, za nim fotografia: wiejska droga, jakie drzewa, a w oddali wiea kocielna - to Krstarcsa. Obok szezlong przykryty kilimem z komitatu Torontl. Midy bicdermeierowskimi fotelami, na ktrych poyskuj tym blaskiem wci ywe w barwie wianki r, nie opodal dawnego biurka dziekana Szab, stoi gramofon. Lenke Szab szuka pyty, ale kto bierze j za rk i agodnie wyjmuje pyt z jej palcw. Pomy si -- mwi Elek Szab. -Ju za pno na muzyk." Lenke Jablonczay z bijcym sercem szykuje si w ciepej azience, ktra mieci si za pokojem synka, Bluska od dawna ju pi, m te ju czeka, aby si umy przed snem. Lenke otula si w biae koronki i, podczas gdy m jest w azience, biegnie przez ciemne pokoje do salonu. Zaraz zacznie si koszmar,

w trakcie ktrego jak litani musi sobie bezustannie powtarza, e trzeba to znie: przecie ja kocham kad czsteczk tego czowieka, bo jest dobry, mdry i czuy, a wic musz to znie, tylko daj Boe, eby nie (rwao dugo - ale przedtem wcign jeszcze odrobin zapachu fiokw. Czy to grzech powcha niewinne kwiatki - skde! I stoi w salonie, w lewej rce trzyma wiec - na szafce nocnej pali si lampa elektryczna, ale ona zawsze ma pod rk wiec, tak nauczya si na ulicy Kismester, daremnie ju od lat jed po Debreczynic elektryczne tramwaje i pal si latarnie. wieca dry w jej rce, bo kiedy pochyla si nad porcelanowym wazonem, widzi tylko czarny otwr, wntrze zionie pustk, jak gdyby nigdy w nim nie byo kwiatw. Stoi Lenke Jablonczay, patTzy na podarunek od Jzsefa, potem syszy, e za jej plecami otwieraj si drzwi. Nie widzi koszuli nocnej Elka Szab, woy na wierzch sigajcy ziemi tabaczkowy szlafrok, na nogach ma tureckie pantofle. Kwiaty, za pozwoleniem, wyrzuciem do mieci, kiedy myazby" -syszy jego gos. Lbnke Jablonczay myli, e waciwie powinna czu si szczliwa, e jest tak zazdrosny, a jednak ma wraenie, e postpi nieadnie. Cae miasto wie, jak niewinna i nieszkodliwa bya ta historia z Jzsefem. Nic powinien by wyrzuca do micci tych biednych fiokw. Pocaunek Elka Szab nie jest ani bardziej przykry, ani bardziej przyjemny ni pocaunki Bli Majthenyiego: pocaunek, w ktrym przyjemno znajduje partner, lecz nic ona. Lenke Jablonczay znosi go z otwartymi oczami i tumaczy sobie, e Elek jest takim kochanym czowiekiem, wic ona musi jako wytrzyma te noce dla radoci, ktr przynios jej dni. Brzowy notes Elka Szab by pierwsz rzecz, na jak po jego mierci natrafiam w szufladzie biurka. Zostao wiele zdj mojego ojca z tego okresu, kiedy wystpuje w Starowieckiej historii, zachoway wspomnienie jego inteligentnej, adnej twarzy, szczupej, chopicej sylwetki, wykwintnego smaku w ubiorze, gstych, jedwabistych czarnych wosw, modnych wwczas wsikw, okrgych cyklistwek i eleganckich rkawiczek. Notes mwi o nim wicej: o jego pasjach, radociach, udrkach, zainteresowaniach i mylach.

Przepisuj z niego wyjtki w tej kolejnoci, w jakiej nastpuj po sobie: Ciotka Terz .ylasta staruszka, wymalowana: gupia, zniszczona, lecz wymalowana. Krzesa na parterze, lewa strona 65-66 Urania". 10 wrzesie 1915 Sen, fortepian, gniew. Czerwona suknia na wystawie kapelusz. Irnke. Odpac za kad niewierno. Nie wolno mi tam czsto chodzi. Nie lubi przypochlebnych uwag w towarzystwie, po pierwsze, peszy mnie to, po drugie, zupenie jakby odnosiy si do maego dziecka lub wsplnego przyjaciela. Lubi, gdy si o mnie boj. Obawiam si, aby nie zaj miejsca B.B. i nie zosta zaufanym przyjacielem. Nie chc by przyjacielem, jeszcze mniej rozgadan przekupk. Umiem bardzo kocha, ale tylko wtedy gdy i ja jestem kochany. Jedna zdrada, jeden flirt czy okruciestwo potrafi mnie zrazi do kogo w cigu sekundy, tak samo gdyby okazao si, e byem potrzebny tylko jako partner do zabawy, dla rozproszenia nudy. Wszystko wyczuwam, jestem jak sejsmograf, mam zadziwiajcy dar odgadywania, co kto myli. Mwi, e mio, ktra moe przej w cigu sekundy, jest nieprawdziwa. Nie zgadzam si. Moliwe, e wrd milionw ludzi jest tylko jeden taki czowiek, ale to ja nim jestem. Nie rozumiem takiej sympatii czy mioci, ktra wzdycha do obiektu nieosigalnego. Gdy mnie nie chc, odchodz. A przeci jestem idealist, mimo wszystko. To ja jestem. Lubi jej mdro, lubi jej niekonsekwencj. Jest tak mdra, kiedy oczekuje po mnie, abym jej nie kocha za urod, bo to nie ma znaczenia, i tak niekonsekwentna, kiedy znajduje porucznika P. do tego stopnia urodziwym, e moe mu przebaczy jego gupot.

Nie lubi, kiedy boi si pani, aby J. nie poszed na wojn. A zwaszcza nie lubi tego, co czsto powtarza pani w jego obecnoci, gdy wyrywaj si pani tego rodzaju sowa: Ja o nic nie dbam, byle tylko pana nie wzili, J.!" Nie sdzi pani,e ten J. moe to niewaciwie zrozumie, jak zreszt wanie rozumie? Poza tym to mnie boli. Bardziej nie mogaby si pani ba nawet o mnie ni o tego J., ktrego ju pani opakaa. Wanie wtedy, gdy spotkalimy si po pobycie w Szovacie* po raz pierwszy . A pani si dziwia, e byem wtedy bez humoru. Jestem zazdrosnym, zawistnym psem, ale taki ju jestem i taki zostan. Prosia mnie pani, abym jej mwi, gdy co mi si nie spodoba. Prosz bardzo. Uwielbiam pani zdjcie w czarnej sukni i nienawidz go zarazem. Uwielbiam, poniewa uwielbiam pani, a nienawidz, bo wie si z nim jakie wielkie pani szczcie. Gdy o tym myl, chciabym zniszczy t fotografi. Jestem zazdrosny nawet o przeszo. Egoista ze mnie i tego nie da si zmieni. Boe, co ze mnie bdzie za m! Biedna ta moja przysza ona! Hrabia Luksemburg. cchaggahhd los na loterii tureckiej 1028870 Jak si masz, jak si masz, moja pani siostro, c/y yje jeszcze twoja ciotka? Bardzo mikki, bardzo pulchny piek chleb w Szoboszl. Ich talie auf dem Feld fur Deutschlands Ehre. Begrabt mich nicht in der Furstengruft, sondern gemeinsam mit meinen tapferen Soldaten. Prinz Eugen von Sachsen-Meiningen, 20 August 1914.** Adres Kalmanowej Jablonczay IX ul. Dregely 7.1.22. Deli Vasut I ul. Meszaros 19 o 10tej. Napisano o Sandorze Krsim Csoma***, e nigdy nie gniewa si na nikogo, nikomu nie zazdroci i nikt te nie gniewa si na niego i nie zazdroci mu.

Od mierci Seniora Lenke Jablonczay po raz pierwszy yje w pobliu prawdziwie wyksztaconego czowieka. Elek Szab dotrzyma sowa, bya wolna. Kiedy jej m przebywa w ratuszu, robia, co chciaa. Bluska chodzi do szkoy, nie bya mu ju tak bardzo potrzebna jej pomoc, fizyczne i psychiczne problemy Bli Majthnyiego naleay ju teraz do Melindy, dziewczta stany na wasnych nogach, Piroska przebieraa wrd kandydatw do swej rki; Lenke za nieoczekiwanie znalaza si w dobrobycie. Ile wynosz zarobki Elka Szab, nie pytaa, m nigdy jej o tym nie mwi, ale dawa wszystko tak szczodr rk, e Lenke Jablonczay nie rozumiaa, dlaczego tak czsto wspomina o aosnej sytuacji urzdnikw pastwowych, kiedy ci, przynajmniej na wyszych stanowiskach, wedug jej rozeznania zarabiaj niele. Podarunki od Elka Szab nadchodziy rwnie systematycznie jak w okresie narzeczestwa, Lenke Jablonczay miaa spiarni pen produktw, bez ktrych dawniej musiaa si obywa. Moja matka znw godzinami wiczy gr na fortepianie, pisze dziennik, szkicuje projekt powieci na temat jakiego osobliwego, czarodziejskiego wiata - na jego podstawie czterdzieci lat pniej jej crka pisze ksik dla dzieci - porzdkuje adne, przytulne mieszkanie i po pewnym czasie ju bardzo czeka poudnia, kiedy wraca jej m. Od najmodszych lat bya reporterem Cazety Kismesterskiej", kim, kto rozadowywa cudze humory, grywa na wieczorkach, bya ukochan egoistycznego mczyzny, ktry podczas caej ich idylli ani razu nie sprbowa przystroi wasnych pragnie do jej planw, pielgnowaa ma, dodawaa mu otuchy - a teraz po raz pierwszy w yciu jest rozpieszczana. Nie w ten sposb, jak czyni to jej pierwszy m, dopki by bogaty, Elek Szab ma fantazj i wie, czym zrobi jej przyjemno. Z Ekiem Szab mona si bawi, Lenke Jablonczay przeywa z nim skradzione, utracone dziecistwo, w mieszkaniu przy ulicy Domb najstarsz, najpowaniejsz osob jest Bluska, chichocze nawet stara Anna i krci si wok pana, gdy nic tego nie usprawiedliwia; kiedy Elek Szab gono czyta, siada przy maonkach z chopczykiem. Czytanie zawsze dotd byo obowizkiem Lenke Jablonczay, nie tylko przy ulicy Kismester, ale take przy Fuveszkert, teraz kto jej czyta i na dodatek jest to nie byle jaki lektor, mona z nim omawia

doznania i dyskutowa nad rozwizaniami literackimi. M ofiaruje jej nowe futro z-lisi mufk i wyciga na spacery, id pastwo Szab ulicami, zatrzymuj si przed tym i owym domem, ogldaj style architektoniczne, ksztat okien, oryginalne, drewniane motywy na drewnianych bramach, niezwyke klamki: Elek Szab zna si na historii sztuki, czyta po niemiecku i wosku tak samo jak po acinie, i gdy Lenke Jablonczay pochyla si nad robtk, tumaczy jej Swetoniusza lub Tacyta. Jeli to on siada przy fortepianie, muzykalne ucho Lenke Jablonczay syszy w jego muzyce tsknot, skarg, miech lub drwin, wszystko potrafi wyrazi te zrczne palce, ktre zdolne s do tylu jeszcze innych rzeczy: sporzdzaj z patyczkw podprki dla sabych sadzonek, mikroskopijn drabink dla biaych myszek Beluski, Elek Szab lubi rzebi, majsterkowa, robi ze skry uszczelki do kranw, rbie drzewo, naprawia aluzje, doprowadza dzwonek nad st w jadalni. Niekiedy po kolacji pisz we dwjk wiersze, jedn linijk ona, drug on. Bluska patrzy na nich i to Ekowi Szab, a nie jego matce, przychodzi na myl, eby wcign go do zabawy. Ten drobny mczyzna jest takim ojczymem, e pidziesiciojednoletni Bla Majthnyi, na ktrego wyrs Bluska, tak plcze na jego pogrzebie, a kuzyn Elka Szab, lekarz, pyta, czy aby dobrze si czuje. Pocztek ycia maeskiego jest tak bezchmurnym, tak fantastycznie szczliwym okresem w yciu Lenke Jablonczay, e atwiej przychodzi jej znosi noce. Elek Szab ma wicej rutyny w mioci ni Bela Majthnyi, i postpuje wstrzemiliwie, nie ma dwudziestu czterech lat jak smutny miody bohater wiedeskich i weneckich poraek. Lenke Jablonczay nie ma odwagi przyzna si nawet sobie, lecz jest waciwie szczliwa, jeszcze niekiedy powraca obraz Jzsefa, ale Lenke ju si umiecha, gdy o nim myli, wspomnienie ju nie boli. To, do czego nie mona si u Elka Szab przyzwyczai, to jego zazdro. Lenke Jablonczay rozmawiaa z nim na ten temat, tumaczya, jakie to niedorzeczne, przecie ona naprawd zna wasny charakter, nie jest skonna do zdrady, nie byaby nawet wtedy, gdyby miaa pokus, ma inn struktur psychofizyczn. To, e Elek wci jeszcze ma jej za ze Jzsefa, jest zwykym absur

dem, jak mona mie do niej pretensj o-marzenie, o dziecinni- urojenie, nigdy nie spenion mio, ktra nikomu nie szkodzi? Mnie szkodzi to urojenie -- rzek Elek Szab -- ja ci kocham i tak, jak kocham ciebie, nigdy nie kochaem. Nie potrafi i nic chc dzieli si tob nawet ze wspomnieniem." Lenke Jablonczay uala si Belli, e jej m jest jiiewolnikiem niedorzecznej obsesji, Bella ku jej zdziwieniu przyznaje racj Ekowi Szab - mio do ma przesonia jej wszystkie dawne marzenia i potrafi zrozumie starego przyjaciela. U Bartkw znw czsto zapala si ogie pod samowarem, ale teraz ju tylko przed poudniem, bo po poudniu Elek Szab potrzebuje towarzystwa ony. Koronacji Karola IV towarzyszy na ulicy Domb mierne zainteresowanie, tylko Elek robi par ironicznych uwag na temat tej uroczystoci, jego zdaniem to gwna wygrana, gdy ksi Habsburg chce strzec granic wgierskich. On osobicie odnosi si z penym uwielbienia szacunkiem ju do Franciszka Jzefa, bdzie wic uwielbia jego nastpc! Elek, obawiam si, e pan tego nie mwi powanie - patrzy na z przygan Bella. - Wcale pan nie kocha biednego, dobrego cesarza i nie szanuje pan te jego nastpcy. Z tego nie naley artowa." Nieduy mczyzna zamiast odpowiedzi nastawia gramofon, Bella mieje si, wszyscy si miej.. Pikna odpowied na jej powane sowa: Hopsa, Sari, och jak dobrze!" . W grudniu nie wypadao jeszcze skada pierwszych wizyt, w styczniu za ich odkadanie byoby ju obraz. Podczas gdy Karol IV i cesarz Wilhelm stwierdzaj w rozkazie wojskowym, e odrzucenie przez Entcnt ich propozycji rokowa zmusza ich do wywalczenia pokoju broni, Rosjanie pr do przodu na froncie wschodnim, za Monarchia i Niemcy oznajmiaj wiatu, e od pierwszego lutego stan si panami mrz i sparaliuj wszelki ruch Elek Szab prosi burmistrza o powz i odwiedza z on niezliczonych krewnych, a take spor rodzin Lenke Jablonczay. Ksika Ry Kalocsy wci obowizuje, jak gdyby Ameryka nie zerwaa stosunkw dyplomatycznych z Niemcami, jak gdyby z powodu braku wgla nie pozamykano teatrw, moda para skada wic konieczne wizyty, a potem siedzi

w domu w godzinach przeznaczonych na rewizyty i oczekuje goci. Do najprzykrzejszych wizyt dla Beluski Majthnyiego naley pojawienie si ojca i Melindy, ktrzy wydaj si cakiem na miejscu we wasnym domu, ale nie tu. Chopczyk siedzi skulony i jest tak zakopotany, e zamiast do ojca biegnie do Elka Szab i pociga nosem, dopki Melinda nie przywouje go do porzdku tym dawnym tonem, ktry tak dobrze zna Lenke Jablonczay. Wszyscy ich rewizytuj, ogromny i wietny krg rodzinny roztacza si przed Lenke Jablonczay, bogaty wachlarz mik-rowiata Szabw. Nadchodzi zaproszenie za zaproszeniem, wadze miejskie doskonale wiedz, e nie naley pozbawia ludzi rozrywek, i podczas gdy Niemcy po obu brzegach rzeki Ancre rozpoczynaj planowy odwrt", debreczyski Czerwony Krzy organizuje przedstawienia amatorskie i wieczorki na rzecz wdw i sierot wojennych. Lenke Jablonczay z zapaem wiczy na fortepianie i odnosi ogromny sukces rapsodi Liszta, Piroska Jablonczay z Bert Bartha, Margitk des Combes. Lajosem Kovacsem, Nandorem Lisztem i Levente Thuryrr urzekaj zebranych ywymi obrazami. Teraz powinien by tu Jzsef, ktry w Peszcie, w domu swojej ony. zaczyna ju urzdza wieczory muzyki kameralnej, na jeden z nich zostanie kiedy zaproszona crka Lenke Jablonczay, ale Jzsef nie przyjeda do Debreczyna, nic syszy wirtuozowsko odegranej rapsodii i nie moe z niej wyczu, e kobieta przy fortepianie jest waciwie szczliwa. Rana jeszcze si nie zagoia, ale ju ledwie pulsuje, codziennie zmieniaj na niej opatrunek, lec/) j bezgraniczna cierpliwo zakochanego ma, jego niewyczerpana pomysowo. Po wystpach zaczynaj si tace, Lenke Jablonczay w balowej sukni, Elek Szab we fraku, ale on tylko stoi w kcie sali i patrzy na innych, bo nie umie taczy, Lenke Jablonczay przechodzi z jednych ramion w drugie, nigdy nie bya tak pikna jak teraz, kiedy jeszcze nie wic, e jest w ciy, z jej twarzy bije pogoda, poczucie bezpieczestwa i rado. Ma za sob zaledwie par tacw, kiedy podchodzi do niej m i prosi, aby wracali do domu, troch mu sabo w dusznej sali balowej. Lenke Jablonczay zatroskana zbiera swoje rzecz>. amie sobie gow, jak mona najwygodniej odstawi ma na ulic Domb, jest siarczysty mrz, co zrobi, jeli jej zemdleje, trzeba poprosi kogo o pomoc albo wezwa dorok. Mam powz" -- mwi Elek Szab i naprawd c/ckaj nti nich konie z ratusza; pomaga onie wsi i wcale nie sprawia wraenia, jakby mia zaraz zemdle. Zamwie powz? - zdumiewa si Lenke Jablonczay. - Z gry przewidziae, c zrobi ci si sabo i bdzie ci potrzebny?" Zamwiem - potwierdza Elek Szab - przecie nie moesz w takich cieniutkich pantofelkach brn po niegu, zreszt liczyem si z tym, e zasabn. Mj ojciec i moja matka umarli na serce, ja te mam nic najzdrowsze, a kiedy zobaczyem, jak przechodzisz od partnera do partnera, jak si miejesz i wirujesz po sali, mylaem, c bdzie ze mn koniec." Ale ty wcale nie jeste chory, tylko znw zazdrosny" - domyla si Lenke Jablonczay i nic wie, czy ma si inia, czy paka, winowajca mruga oczami i jest tak skruszony i triumfujcy zarazem, e nie mona si na niego gniewa, Lenke prosi go tylko, aby nastpnym razem nic psu jej zabawy, ona tak lubi taczy i tak jej przyjemnie, e jeszcze cigle moe by krlow balu. Elek Szab przyrzeka, ale nie dotrzymuje obietnicy-albo nic przekazuje onie zaprosze, albo je sabotuje, a gdy Lenke nie chce wraca do domu, naprawd robi mu si sabo i ma takie ataki tachykardii, e Hutiray, zaprzyjaniony lekarz domowy, ostrzega: z takim ttnem bdzie lepiej, jeli ona zapakuje go do ka. Kiedy udaje mu si zwabi Lenke do domu, jest jak Harun ar-Raszid, obsypuje j podarunkami, ktrych pochodzenia nigdy nie zdradza. Lenke Jablonczay dostawaa duo prezentw od Majthnyich, ale prezenty Elka byy do tamtych zupenie niepodobne. Poniewa zawsze pragna podrowa, dostaa szesnastowieczny sztych z map wiata, wieczorem, odchyliwszy kodr, znalaza na poduszce wielkie, fioletowe ametysty w ksztacie ez z karteczk: To ja pacz, bo nie kochasz mnie tak, jak na to zasuguj." Niemal codziennie dostawaa nowe ksiki, ale zawsze musiaa ich szuka, bo chowa je przed ni dla zabawy.

Lenke Jablonczay zamiewajc si do ez przeszukiwaa dom od piwnicy po strych, zanim udawao si jej znale niespodzianki, a Beluska Majthnyi podziwia, e i doroli potrafi si tak dobrze bawi. Przyja z Bell wzbogacia si o nowy odcie. Jeli nawet na pocztku pierwszego maestwa obsypywano Lenke prezentami, to jednak crka Emmy Gacsry nigdy nie miaa spokojnego i wesoego domu. Kiedy 19 styc/nia 1917 roku

zwalniaj wreszcie z wojska Antala Ticnyego i odsyaj go dis domu, dwie wychowanki Stillmungus padaj sobie w ramiona: znw rodzina w komplecie. W yciu przyjaciek po raz pierwszy nic ma rnic, Bella te tylko z obowizku zgadza si na pieszczoty ma, wie, e to Bg tak nakaza, a za t przykro, ktra suy tylko zadowoleniu mczyzn, szczodrze wynagradza j nadzieja, e znw moe zosta matk, natomiast pod wszystkimi innymi wzgldami szaleje za Antalem. Lenke Jablonczay te kocha Elka Szab, z dobr min znosi wic to, co sprawia jej przykro, i domy przy ulicach Domb i Nyomtats jak oazy porodku zbroczonego krwi wiata. Domy Tichych i Szabw omijaj kopoty materialne, w marcu, kiedy w Petersburgu wybucha rewolucja, aresztuj ministrw, car abdykujc. Ententa uznaje rzd rewolucyjny i zaczynaj dziaalno Rady Delegatw Robotniczych i onierskich, kiedy Niemcy ewakuuj tereny za Arras, a na Wgrzech powoany zostaje do wojska najstarszy rocznik, Lenke Jablonczay przekonuje si, e jest w ciy. Czas poczcia, wnioskujc z dnia narodzin drugiego dziecka, to noc z czwartego na pity stycznia; bdzie jeszcze taka noc w jej yciu, kiedy wit z czwartego na pity stycznia co zmieni. Dokadnie w pidziesit lat po nocy, kiedy poczta zostaa jej crka, Lenke Jablonczay umiera, zwracajc ku crce twarz rwnie niewiadom jak przed laty noworodek przyjmujcy ciekawe spojrzenie matki. Jej samej trudno w to uwierzy, ale jest szczliwa. Cieszy si na dziecko, szyje mu zabawki ze skrawkw materiau, a przecie ile jeszcze czasu do porodu! Gdy spotkao j topo raz pierwszy, bya zbyt moda, nie szykowaa si na przyjcie syna, lecz tego drugiego przybysza ju czeka. Znw atwo przechodzi ci, Kenzy, ginekolog, nie zabrania jej ani lejszej pracy, ani ycia towarzyskiego, ale teraz jako rzadziej ma ochot wychodzi z domu: pisze bajki dla nie narodzonego dziecka. Elek Szab promienieje, tymczasem rosyjski emigrant nazwiskiem Lenin wraca do kraju ze Szwajcarii, ustpuje premier Istvan Tisza, tocz si straszliwe walki nad kanaem czcym Aisne z Marn, gsienice czogw wgniataj w ziemi nie tylko polegych, lecz take ywych i nie zebranych rannych. Odkd Ameryka przystpia do wojny z Niemcami, Elek Szab take po poudniu musi by w ratuszu, wydzia spraw wojskowych

walczy / powanymi problemami, ale z jakimi, tego Lenke Jablonczay nie wie, bo o cokolwiek pyta, m tylko umiecha si i zamiast odpowiedzi artuje. Odpowiada tylko wtedy, gdy ma ochot. (Moja matka zawsze zastanawiaa si, dlaczego waciwie musiaa zmieni ginekologa i dlaczego jej m yczy sobie, aby dziecko urodzio si nie w domu, tylko w klinice szkoy pooniczej przy pomocy doktora Kenzycgo. Na to, poza umiechem, te nie otrzymaa odpowiedzi. Dopiero kiedy dosta si w moje rce trjjzyczny dokument loy wolnomularskiej Postp", zaczynajcy si literami: 000 SSSGR GR GR, i znalazam wrd podpisw nazwisko doktora Kenezyego, zrozumiaam to, co Elek Szab tak starannie ukrywa: jemu, pierwszemu inspektorowi loy Postp", wypadao prosi o pomoc mistrza, ktry by dyrektorem szkoy pooniczej i obiecywa szczeglne wzgldy onie brata z loy wolnomularskiej.) Kiedy we Flandrii trwa nalot za nalotem, a na froncie wschodnim Kierenski agituje za dalszym prowadzeniem wojny, pewnego popoudnia zjawiaj si na ulicy Domb Bela Majthnyi i Melinda. Na twarzy Gizelli Jablonczay maluje si napicie, a nie rado, jak ostatnio. Bela Majthnyi da swojego syna, brak mu go, ma wraenie, e i Belusce bdzie lepiej z nimi, przecie nowe dziecko i tak skupi na sobie ca troskliwo dorosych. Elek Szab odmawia, Lenke Jablonczay dumnie patrzy na Melind: czy syszy, jak walczy o dziecko mczyzna, ktry nie jest jego ojcem? Bluska bezradnie stoi midzy dwiema parami, potem wybucha paczem i obydwaj mczyni jednoczenie wycigaj rce, aby go pogaska, utuli. Majth- nyiowie odchodz bez dziecka, Bluska po poudniu jest ju wesoy, hajduk tym razem przychodzi z paczk dla panicza Beli Majthnyiego i oczarowany chopczyk wyciga z pudeka may samolocik, a potem do wieczora nakrca propeller. Tego dnia maj jeszcze jednego gocia, przybiega Bella i zjawia si w najlepszym momencie: Lenke moe jej opowiedzie o propozycji Majthnyich i pokaza bawice si dziecko, przy ktrym w tak stanowczy sposb stan jej m, ktry uwielbia maego i wanie w ubiegym tygodniu ubra go w nowe rzeczy od stp do gw. Bella do mierci znana bya z tego, e zupenie niewinnymi uwagami pewniej ni promienie rentgenowskie wykrywaa ja-

kies cakiem nieoczekiwane kawerny i potem tylko patrzya zdziwiona, bo nie rozumiaa, co ludzie widz w tym nadzwyczajnego. Tego popoudnia przykucna przy bawicym si chopczyku, obejrzaa z podziwem samolocik, a potem zapytaa: A waciwie, jak was na to wszystko sta?" Wida sta - umiechna si Lenke Jablonczay. -- Elek potrafi zdoby wszystko na wiecie." Nam ostatnio jest troch trudniej" - mwi Bella i to jest zdanie, na ktre Lenke Jablonczay zwraca uwag. Za Bell stoj Bartkowie, jest przy niej Ionka, jest m, odkd ich zna; zawsze byo ich na wszystko sta, jake wic teraz moga zachwia si ta rwnowaga i jak urzdnik miejski moe zarabia o tyle wicej ni Antal Tichy, inynier kolejowy, i jakim cudem moe mie to wszystko, czego nie maj ci od pokole bogaci ludzie? Lenke Jablonczay od dziecka wiedziaa, w jaki sposb wymkn si z rk Imrego Kselyszeg, jak zbankrutowa Senior, sama ucierpiaa na historii Juniora, przeya te krach przy Majthnyim, kiedy to Maria Rickl w pierwszej zoci, zamiast j pocieszy, powiedziaa tylko, e dobrze jej tak, dobrze tym wszystkim kobietom, ktre oddaj ster w rce samcw. Tego dnia Elek Szab wchodzi do domu pogwizdujc, Bluska biegnie mu na spotkanie, ale mj ojciec patrzy tylko na on: jak przyja prezent, ktry wprawdzie nie by dla niej, ale w pewnym sensie i jej dotyczy. Twarz, ktra zwraca si ku niemu, jest spokojna i powana, gos take, Lenke Jablonczay zadaje mowi to samo pytanie, ktre usyszaa od Belli: jak ich na to wszystko sta? Elek Szab macha rk, chce si uchyli od odpowiedzi, rzuci jaki arcik, mwi co o swoich ludziach, o premiach za dodatkow prac, ale Lenke prosi o dokadne informacje, chce wiedzie to, o co dotd nie pytaa, ile wynosi mowskie wynagrodzenie, e tak szczodrze moe im wszystko dawa. Usiad przy fortepianie - opowiadaa wiele lat pniej crce Lenke Jablonczay - usiad i zacz gra Gejsz: Jeli sucha nas zechcecie, zapiewamy wam, nie w tercecie, nic w kwartecie, ale - sam na sam*, i mruga do mnie. Nie powie mi pomylaam. Wiedziaam, e co jest nie w porzdku, ale wiedziaam rwnie, e jeli sobie postanowi, nikt z niego nic nie wycignie. Zostawiam go, zajrzaam do Anny, do kuchni,

przyniosymy kolacj i chyba myla, e zapomniaam, bo by tego wieczoru w wyjtkowo dobrym humorze, jak na rauszu." Nastpnego dnia Lenke Jablonczay, jak codziennie, kiedy ma czas, wychodzi si przej po korso i spaceruje w okolicy ratusza tak dugo, dopki nie spotyka pewnego pana, ktry pracuje razem z jej mem. Urzdnik uchyli kapelusza i chcia i dalej, ale moja matka zatrzymaa go. Smutna maa reporterka Gazety Kismesterskiej" ju od dziecistwa umiaa cign ludzi za jzyk dla chciwej plotek Melindy, w wesoej paplaninie trzydziestodwuletniej Lenke Jablonczay nawet najbardziej dowiadczone ucho nie wyczuoby cienia troski. Gawdzili o pogodzie, o wojnie, o zaopatrzeniu, kolega Elka Szab pogratulowa jej wielkiego szczcia, ktrego - wie o tym od Elka - spodziewaj si jesieni. To naprawd wielkie szczcie - umiechna si Lenke Jablonczay. - Nie potrafi sobie wyobrazi wikszej i wspanialszej radoci. Dlaczego pan si nie oeni?" Ja? - zdumia si urzdnik. - Teraz? Wystarczy, e sam klepi bied. Nie kady jest tak odwany jak Elek i nie kady jest takim artyst, eby go byo na wszystko sta z pensji, ktra z dnia na dzie traci warto." Dobra gospodyni utrzyma rodzin za grosze - nie rezygnowaa moja matka. - Wiem, e nie wypada pyta, ale waciwie ile pan zarabia?" Kolega Elka poda kwot i doda, e otrzymuje o rwne osiemdziesit dwie korony mniej ni Elek Szab. Lenke Jablonczay zamienia z nim jeszcze par sw, potem poegnaa si. Nie miaa ochoty wraca do domu, skrcia w ulic Kossutha, przecia ulic Batthyny, wysza na cmentarz. Na grobie Jablonczaych rozrs si bluszcz, moja matka usiada na ramie z czerwonego marmuru i zamylia si. Szukaa w sobie gniewu, e j oszukano, i nie znajdowaa, czua natomiast jakie zakopotanie, jak gdyby kto w nocy przemalowa nad jej kiem obraz, ktry jeszcze wieczorem poprawiaa na cianie, a ktry rano przedstawia ju co zupenie innego. Zadzwoniono na poudnie, trzeba byo wraca; idc w stron ulicy Domb zagldaa do sklepw, byy aonie puste. W domu czeka gotowy obiad, Anna ugotowaa kur, powiedziaa, e to pan przysa j przez hajduka. Do rozmowy midzy maonkami doszo wieczorem; kiedy pooyli ju dziecko, Lenke Jablonczay oznajmia mowi, e yczy sobie, aby jej wytumaczy,

z czego yj tak dostatnio, bo udao si jej dowiedzie, ile dokadnie wynosi jego uposaenie, i chciaaby si zorientowa, z jakich pienidzy pokrywa wydatki ubiegego i biecego roku. Spodziewaa si, e Elek si speszy, ale nic takiego nie nastpio. Znw tylko si umiechn i powiedzia: Z poyczek." Z poyczk? - przerazia si Lenke Jablonczay. - Od kogo poyczae?" Elek Szab odpar: Od wszystkich." Moja matka opowiadaa mi, e tak j to zaskoczyo, a przestaa wypytywa, ale mj ojciec wtedy ju zacz mwi, a to, co syszaa, byo w caej swej niedorzecznoci tak cudowne, c zoya bro. Nie miaa dziecistwa -- tumaczy Elek Szab. - Chowaa si przy Kismester, gdzie nawet nie dawali ci do syta je. Nie piecili ci, nie kochali. Kiedy znalaza si w dobrobycie, wtedy te nie dawali ci waciwych podarunkw - wiesz, jak szanuj Bel, ale on nie ma za grosz fantazji. Chciaem, aby na nowo zacza ycie, chciaem ci wynagrodzi t twoj biedn modo. Kocham ci i chciaem, aby si cieszya, eby kadego dnia miaa si z czego cieszy. eby ya jak w bajce. Nie ya? Nie cieszya si?" Co za obd - rzeka moja matka. - Mj Boe, co za obd! A kt ci poycza na tym wiecie, w ktrym kredyt po prostu nie istnieje?" Przecie mwi, e wszyscy" -- zwrcia si ku niej twarz, o ktrej mylaa, e j zna, a ktrej nikt nie zna a do mierci. Lenke Jablonczay pokiwaa gow, nietrudno byo uwierzy. Kto umia temu czowiekowi czegokolwiek odmwi? A ywno?" - pytaa dalej. Siostry przysyay ze wsi - odpar Elek Szab i po raz pierwszy zaama mu si gos. Odejmoway sobie od ust." Moja matka w wyobrani ujrzaa milczce pastorwny, z ktrymi zamienia tylko par sw, wstaa, wyja z teczki Bluski kajet i poprosia ma, aby jej podyktowa, komu i ile s winni. Od tej pory bdziemy y tak samo jak inni biedacy, spacimy dugi. Jeli jeszcze raz dowiem si, e poprosie kogo o poyczk, rozwiod si z tob. Urodzi si dziecko, twoje dziecko. Jak je wyprawisz w ycie?" Gniewasz si na mnie? zapyta Elek Szab bez skruchy, umiechnity, jak gdyby bawia go powaga i surowo ony. Uwaasz, e ci nabraem?" Pytanie znw byo absurdalne, bo rzeczywicie j nabra, ale nie w ten sposb, jak zwyko si nabiera innych, nie i jej strat, lecz korzyci i jak mona o tym mwi? Gnicwa-

a si?" - pytaam moja matk dziesitki lat pniej, paliymy papierosy, ona za popijaa kaw. Potrzsna gow, a potem tylko patrzyymy na siebie, ona i crka Elka Szab. Czy kto kiedykolwiek potrafi si na niego gniewa? Lenke Jablonczay dowiaduje si, ile wynosz realne zarobki jej ma, z ktrych odtd musz si utrzymywa, i jak sum trzeba uzbiera, eby jako wyj z dugw. Mniej wicej w tym samym czasie, kiedy Rady Delegatw Robotniczych i onierskich w Rosji zaczynaj domaga si szybkiego zakoczenia wojny, a wgierska klasa robotnicza manifestuje, eby otrzyma prawo wyborcze, Agoston Bartk zapisuje w swoim dzienniku: Mj zi Emil Wilhelms zosta mianowany inspektorem Banku Austriacko-Wgierskiego, moja crka Margit bya sze tygodni w kpielisku Palics*, ale z tak niekorzystnym rezultatem, e sidmego sierpnia kompletnie wyczerpana wrcia do domu i natychmiast znalaza si pod kontrol lekarsk." Moja matka odkada szkicowanie bajek, pakuje otrzymane przed kilkoma dniami nuty i pyty gramofonowe, ktre na zlecenie ma przysano jej ze sklepu muzycznego wydane ostatnio przeboje z Ksiniczki Czardasza i Panny Zuzi - moe szef bdzie askaw przyj je z powrotem, m rezygnuje z zakupu". Lenke Jablonczay cakiem powanie zabiera si do zaprowadzenia adu w tym chaosie, jaki stworzya wok niej mio Elka Szab. Jest to nerwowy, trudny rok (po mronej zimie, podczas ktrej wymarzy setki tysicy drzew i krzeww winoroli, a na Wielkiej Nizinie termometry wskazyway systematycznie minus trzydzieci stopni, nastaje na Wgrzech taka susza, e w rozgrzanym piasku gotuj si jajka, na socu rt termometru skacze do szedziesiciu stopni, wypalaj si roliny kopalne, ginie nadzieja na pasze objtociowe), Lenke waciwie powinna si oszczdza, ale nie moe, jeli chce, by dziecko przyszo na wiat w wyranej sytuacji materialnej. Zaczyna racjonalizacj swego gospodarstwa. Na szczcie pomaga jej w tym Piroska - ktra jest jeszcze wraliwsza i bardziej wyrozumiaa, odkd towarzyszy jej Jzsef Juhasz - zabiera od .

starszej siostry suc Ann, w jej przedszkolu przyda si niania, i w ten to sposb staruszka przestaje obcia nowy budet; Elek ma do dyspozycji hajduka, jeli pokieruje si nim we waciwy sposb, to jako zastpi Ann. Lenke Jablonczay zbiera wszystkie kosztownoci, ktre dostaa w okresie narze- czestwa i po lubie, i dowiaduje si, e ich cena wzrosa tak bardzo, e jeli sprzeda je wszystkie wraz z czci srebra od Marii Rickl, moe zacz jesie z czyst kart. Powierza sprzeda Antalowi Tichyemu, ktry chtnie jej pomaga, moja matka odkada medalion i koli, teraz ju nauczya si, e przy tym ubogim Harun ar-Raszidzie zawsze musi by na wszystko przygotowana. Od Bartkw idzie do Melindy, ktra ze zoci sucha, e od tej pory jej m ma si przyczynia do utrzymania Bluski, natomiast Bela Majthnyi uwaa to za oczywiste i podkrela, e on ju dawno proponowa pomoc, tylko oni jej nie przyjmowali. Melinda wpada w gniew, mwi, e Elek Szab nie ma w -naturze ani odrobiny maostkowoci, nie tak jak Lenke; moja matka nie zdradza tajemnicy ma, czeka spokojnie, jak w dziecistwie, a Melinda przestanie jej wymyla. Niewane to, co mwi, niech tylko da dla Bluski troch mki, smalcu, ziemniakw, oleju, Lenke nie chce zosta bez wszelkiego zabezpieczenia, gdyby znw wpada w tarapaty. Przeznaczone dla Bluski zapasy ywnoci starcz nawet dla dwojga dzieci. Dochodz do porozumienia, potem wraca spacerkiem do domu dawn ulic Kismester, ktr tymczasem przemianowano na Bethlena, gadzi klamk starej bramy: w domu kupcwny mieszkaj obcy ludzie. Idzie chodnikiem z czerwonych cegie wzdu jezdni, na ktrej niegdy taczy pod Seniorem ko, ktr przejeda wracajcy z Kselyszeg Blunierca i na ktrej zatrzyma si powz, a Junior pomg z niego wysi Emmie Gacsary i maej Lenke w tym odlegym czasie, ktrego moe w ogle nie byo. Musz uwaa - myli Lenke Jablonczay idc w stron Wielkiego Kocioa. 1 Nie mog by ju nigdy taka naiwna. Ten uroczy czarodziej wie, w jakiej odlegoci jest soce od ziemi, zna poezje Baudelaire'a i z pamici rysuje Belusce, jak pynie rzeka Lys, ale widzi tylko dzie dzisiejszy, nie myli nawet o tym, e przyjdzie te jutro i pojutrze. Sekretarz szkoy muzycznej kania si jej i pyta, kiedy po szczliwym rozwizaniu mog liczy na jej wystp, a Lenke

Jablonczay uchyla si od odpowiedzi, ale nie dlatego, c nic pragnie znale si znw na podium, raczej przeczuwa, e odtd nie bdzie miaa zbyt wiele czasu na muzyk. M Belli ma szczliw rk przy sprzeday biuterii, Elek Szab spaca dugi. (Znacznie pniej okazao si, e nie o wszystkich jej powiedzia.) Podczas gdy w Petersburgu manifestujce tumy protestuj przeciwko dalszej wojnie, Kierenski za wzywa do walki flot i armi i krwi i elazem chce sku rosyjsk jedno", Lenke Jablonczay prowadzi gospodarstwo przy ulicy Domb z trzew oszczdnoci. Teraz ju nie tylko ze wzgldu na swj stan wychodzi rzadziej z domu, trzymaj j te obowizki; nie ma Anny, ktrej mona byo powierzy zarwno dom, jak i dziecko, hajduk jest dobrym chopcem, ale nie ma jeszcze dwudziestu lat i nie umie gotowa, wic Lenke Jablonczay sama przyrzdza obiady, Bella te nie zaprasza jej na herbatki. Koniec Margit jest ju tak oczywisty, e rodzina nie moe tego przed sob ukrywa, dotychczasowa beztroska Belli zmienia si w bolesny niepokj. wiat te jest niespokojny, ycie staje si coraz trudniejsze, Bluska wyrasta z bucikw, dostaje nowe, ktre s do niczego, gdy wchodzi w kau, roza si podeszwy, a na nastpn par nie bardzo ich sta. Po piciu bitwach wojsk angielsko-francuskich pod Arras i nad Aisne Flandria staje si jednym morzem krwi i pomieni, straty armii angielskiej wynosz p miliona ludzi, ulegaj zniszczeniu wszystkie elektrownie, folwarki, osady i studnie z wod pitn. W rzeni nad Socz nieprzyjaciele przystpuj do jedenastej nonsensownej bitwy, debreczyczycy, ktrzy z takim entuzjazmem przyjmowali wieci o kadym zwycistwie i na pocztku wojny obok flag wgierskich wywieszali take flagi sojusznikw: Niemcw, Bugarw i Turkw, nie wpinaj ju nawet chorgiewek w mapy frontowe, nie ledz komunikatw wojennych wywieszanych przed redakcjami gazet. Godny tum wdw i sierot wojennych oblega siedziby wadz, teraz ju naprawd niewiele jest rodzin, ktre nie czekayby na czyj powrt z frontu czy niewoli, spord dawnych tancerzy niejeden omija rg przed Kasynem, bo brak mu rki lub nogi, czwarty syn Miklssych poleg na wyynie Doberdo, Lajos Vdrady-Szab przesta pisa z oflagu, moliwe, e nie yje. Zwolnionych od suby wojskowej .wzywa si na kontrol, wikszo z nich

zostaje powoana, tym za, ktrzy mog bezpiecznie zosta w domu, jeli choroba ich nie jest widoczna, towarzysz ironiczne uwagi, gdy przechodz ulicami; Elek Szab uprzedza przyjaci, e andarmeria nie zawsze chodzi w mundurach, niech kady uwaa na to, co mwi. W zmczonym, zniechconym, udrczonym Debreczynie Lenke Jablonczay oczekuje drugiego dziecka, nastrj w Peszcie jest jeszcze gorszy, nie ma instytucji, ktra zajaby si tymi, ktrzy nie maj nic, ani Esterhzy* ani Wekerle** nie mog opanowa sytuacji, ktra po ustpieniu Tiszy grozi blisk katastrof. Panuje powszechna ndza, jeszcze bardziej wzrasta liczba samobjstw, trwa nieograniczona wojna podwodna, ci, ktrych okrt zaatakuje wroga jednostka, mog wybiera midzy mierci w ogniu lub wodzie. Lenke Jablonczay, jak niegdy Maria Rickl, prowadzi rachunki w zeszycie, ktry zabraa Belusce, wpywy s tylko pierwszego, a wydatkw mnstwo, jeszcze dobrze, e w ubiegym roku kupili opa i maj go tyle, e wystarczy na zim. Podarunki nie ustaj, s tylko innego rodzaju, Elek Szab zbiera znaczki, wic Bluska dostaje jeden z albumw i mj ojciec majstruje te dla niego takie zabawki, jakimi sam bawi si w dziecistwie w Krstarcsa: na pododze dziecinnego pokoju pasie si na zielonym dywanie stado krw zrobionych z kaczanw kukurydzy. Dla ony w bibliotece Kolegium przerysowuje Elek z kodeksu rzadkie renesansowe wzory, niech haftuje, przecie lubi robtki, i przemyca do jej koszyczka z nimi rysunki lww i gryfw o wstydliwych oczach. Wyobraasz sobie, e mam czas na takie rzeczy?" - mieje si Lenke Jablonczay, ktra na nic nie ma ju czasu, cho Piroska w miar zbliania si porodu pomaga jej coraz wicej. Nie ma ju moliwoci, aby kupowa na czarnym rynku, ale jednak nie goduj, pastorwny przysyaj im, co mog, przychodzi te ywno od niezadowolonej Melindy. Waciwie nie ma ku temu adnej konkretnej przyczyny, ale Lenke Jablonczay jest jednak niespokojna: byt, ktry na pocztku wydawa si jej tak pewny, w chwili gdy wysza na jaw prawda o materialnych podstawach pierwszego wspaniaego roku ich maestwa,

zachwia si i od tamtej pory nie odzyska rwnowagi. Pierwszego wrzenia Elek Szab przynosi do domu zaledwie drobna cz swego wynagrodzenia, z reszty nie potrafi si wyliczy. Stka zakopotany, kiedy ona patrzy ze zdziwieniem na skromn sumk, i wyznaje jej z trudem, e dzi, gdy wykonywa swoje obowizki w ratuszu, zwali si na niego taki ogrom ndzy i rozpaczy, e musia odda pienidze wdowom i dzieciom. Cakiem obcym? patrzy na niego Lenke Jablonczay. - Rozdawae pienidze nigdy nie widzianym dzieciom, podczas gdy za cztery tygodnie bdziesz mia wasne?" Nie mwi nic wicej, zamyka do metalowej skrzyneczki to, co dostaa, wyjmuje poczochy Bluski i zaczyna cerowa. * Elek Szab wychodzi z domu, zapada zy, ponury wieczr, nawet Bluska to wyczuwa. Nie jedz kolacji, Elka nie ma w domu, potem nagle zjawia si i Lenke czuje w sercu ukucie ostrej igy lku: niesie pod pach wielk paczk, pewnie znw kupi jej jaki prezent, pewnie poyczy pienidze i teraz chce j przebaga tym Bgwieczym, kupionym za cudze. Teraz jest ju zagniewana, ale nie ma na kogo wyla ci, Elek znika bowiem z paczk w azience, nie pokazuje si, wychodzi dopiero p^dugiej chwili, Bluska piszczy radonie, bo widok jest wrcz fantastyczny, nie bardzo rozumie, ale czuje, e to co nadzwyczajnego: Lenke Jablonczay mieje si tak, e a pokada si na stole o mosinych apach. Oto Elek Szab taczy, kryguje si w bkitnym scenicznym kostiumie ksicia Boba, przy boku mandolina, trykot zwisa na nim, bo Elek jest mniejszy i szczuplejszy od aktora noszcego kostium. mieje si Lenke Jablonczay, mieje si a do ez, nie boli jej ju wiadomo, e ten czowiek nigdy nie zostanie burmistrzem, nigdy nie bdzie nikim, bo nawet kot ma wicej ambicji. Elek Szab, jeli w ogle czego chce, to najwyej nowej sadzonki albo tubki gumy arabskiej. miej si wszyscy, may skacze dokoa Elka Szab, nie ma ju mowy o adnych oskareniach ani wyrzutach, niech wdowy i sieroty bior pienidze, i tak ju wszystko jedno, jako tam bdzie. miech ustaje dopiero w nocy. Lenke Jablonczay powanieje, bo przychodzi jej na myl dziecko, ktrego oczekuje. Na co ono wyronie - myli przeraona - dziecko czarodzieja, biednego, nieodpowiedzialnego, cudownego, czarodzieja? Po

tem tylko patrzy przed siebie w ciemno, na ulicy Domb latem i zim zostawia si uchylone okna, od lasu napywa pachnca jesieni, chodna noc. Nie bd moga gra na fortepianie myli bez szczeglnego wzruszenia - zapewne z pisania te nic nie wyjdzie. Blusce zawsze pomoe Melinda, bo bdzie widziaa w nim Bl. Ale kto pomoe temu nowemu dziecku? Tylko ja. Na pewno bdzie miao dziecistwo jak nikt na wiecie i bdzie rosn w nierealnej scenerii, wrd nierealnych istot, nigdy nie wiedzc na pewno, czym jest fantazja, a czym rzeczywisto. Ale ono te musi je chleb i wszystkie moje wysiki powic, aby ten chleb dla niego zdoby. Nie mog walczy z losem - mwi w duchu ju po raz trzeci Lenke Jablonczay i dwie muzy muzyki i literatury i wtapiaj si w ciemno nocy. Zastanawia si, czy to boli. Nie bardzo. mieje si, bo przypomina sobie, jak min zrobi Bela Majthnyi, kiedy zdja walizki z pki, i jakie spienione, dzikie burzliwe byo jej ycie, odkd tylko przysza na wiat. Mnie waciwi^ nudzi cisza - myli Lenke Jablonczay. - Moe dlatego tak rzadko j miaam. Ja kocham burz, mrz, nieg i mg. Crka Lenke Jablonczay i Elka Szab przychodzi na wiat 5 padziernika 1917 rku, dziewczynka ma pl godziny, kiedy wnosz bukiet skadajcy si z pidziesiciu czerwonych r dla panny Marii Magdlny Szab z biletem wizytowym jej ojca. Czarodziej - myli Lenke Jablonczay. i Dziadowski kalif. Przysig, e nie ruszy zostawionych w domu pienidzy, ale na pewno nie dotrzyma.obietnicy albo znw poyczy. I Lenke Jablonczay zamyla si, ile te moe by wart jej fortepian i czy w tej powszechnej ndzy znajdzie si jeszcze czowiek, ktrego zainteresuje tak drogi instrument. Kto wie, co zastanie, kiedy wrci z creczk na ulic Domb? Jeli ju nie bd mieli w ogle nic, sprzeda dwa pozostae klejnoty i fortepian.