Z Dziejo W Niemieckiej Antynazistowskiej Reprezentacji Politycznej Na Wychodz Stwie Council For A Democratic Germany" (1944-1945)

D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 2
Z Katarzyna Jedynakiewicz-Mro KATARZYNA JEDYNAKIEWICZ-MRO z o dz
W NIEMIECKIEJ ANTYNAZISTOWSKIEJ Z DZIEJO STWIE REPREZENTACJI POLITYCZNEJ NA WYCHODZ COUNCIL FOR A DEMOCRATIC GERMANY (1944-1945)
Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie cie rza do tkowao Obje w w Niemczech przez Adolfa Hitlera 30 I 1933 r. zapocza exodus z kraju rzeczywistych i potencjalnych przeciwniko w narodowego socjalizcych Rzesze znajdowali sie zaro mu. Ws ro d opuszczaja wno reprezentanci opozycyjnych wobec NSDAP nurto w politycznych, jak i przedstawiciele s wiata nauki do przyczyne wyjazdo i kultury. Obok wzgle w natury rasowej, istotna w stanowi brak akceptacji dla narodowo-socjalistycznej wizji pan stwa i spoeczen stwa. Wobec rez dzynarodowej, oznak umacniania sie imu i sukceso w Hitlera na arenie mie emigracji stao sie stworzenie alternatywnego dla realio ambicja w III Rzeszy obrazu pieniach i dziaalnos innych Niemiec. W wysta ci publicznej wychodz stwa cel ten przybra postac pro b utworzenia wolnej od volkistowskiego dziedzictwa antynazistowskiej reprezentacji politycznej. Powstanie takiej struktury dowodzioby moz koma reprezentanto liwos ci demokratycznego odrodzenia Niemiec re w tego kraju, trz. Ro bez koniecznos ci reedukacji narodu niemieckiego od zewna wnolegym wspo efektem inicjatywy byaby integracja ro z nych nurto w emigracji, w imie lnej walki z narodowym socjalizmem. ta w lutym Pierwsza pro ba powoania do z ycia wychodz czej reprezentacji, podje 1936 r. w Paryz u, nie przyniosa rezultatu. Utworzony wo wczas Komitet Przygoto dziaalnos wawczy Niemieckiego Frontu Ludowego ograniczy swoja c do ideocych konsekwencje politycznego oblicza wspomnianej logicznych sporo w, stanowia struktury 1. Jej inicjatorami byli przedstawiciele szeroko rozumianej lewicy, po ro trznie jeszcze w czasach Republiki Weimarskiej 2. Z dzielonej wewne do konfliktu
1 K. Jedynakiewicz, Literatura przeciw faszyzmowi i wojnie. Z historii I Kongresu Pisarzy w Obronie Pokoju i Kultury w Paryz u (21-25 czerwca 1935 roku), Dzieje Najnowsze, R. XXXIII, 2001, nr 2, s. 47 n.; W. Jasper, Hotel Lutetia. Ein deutsches Exil in Paris, Mnchen 1994, s. 91, 275-278. podczas I Kongresu Pisarzy w Obronie Pokoju i Kultury, Pomys utworzenia komitetu narodzi sie cego w Paryz inicjatywy byli lewicowo-liberalni pisarze, na czele obraduja u w czerwcu 1935 r. Osia zywac cych w tym czasie we Francji z Henrykiem Mannem. Nazwa struktury nawia miaa do powstaja zko i Hiszpanii fronto w ludowych koalicji centrolewicowych partii i zwia w zawodowych. 2 W skad komitetu weszli przedstawiciele wychodz czej SPD, lewicowo-socjaldemokratycznej Sozialistische Arbeiterpartei (SAP) oraz KPD. O szerokiej formule gremium s wiadczya obecnos c w nim
110
Katarzyna Jedynakiewicz-Mro z
stanowi nie tyle problem przyszego oblicza ustrojowego Niemiec, ile stosunek do cej sie w tym kraju wielkiej czystki. Reprezentanci opcji ZSRR i dokonuja z bezkrytyczna akceptacja stalinowsniekomunistycznej nie mogli pogodzic sie kiego terroru ze strony dziaaczy emigracyjnej KPD 3. Do rozpadu struktury ro przyczynia sie wniez apodyktyczna postawa Waltera Ulbrichta, od 1937 r. delegata komunisto w w szeregach Komitetu 4. przyczyne upadku Volksfrontu stanowia zmiana linii programowej Faktyczna puja cego od wiosny 1939 r. zbliz Kominternu. W obliczu poste enia radziecdzynarodo ko-niemieckiego kierownictwo Mie wki komunistycznej zaprzestao lansowania hasa fronto w antyfaszystowskich. Emigracyjna KPD nolens volens nie tylko z zaprzestaniem aktywnej dziaalnos zmuszona bya pogodzic sie ci, ale i z dwuznacznymi ideowo konsekwencjami paktu Ribbentrop-Mootow. Koniecznos c stawienia czoa politycznym realiom dotyczya nie tylko s rodowiska niemieckich komunisto w. Takz e pozostae nurty emigracji musiay dokonac syntetycznego bilansu pierwszych lat dziaalnos ci. Sukcesy Hitlera na arenie dzynarodowej i towarzysza cy im entuzjazm mieszkan mie co w III Rzeszy czyniy tpliwym obalenie rez wa imu siami samych Niemco w. W powyz szych okolicznos ciach pod znakiem zapytania stawaa ro wniez koncepcja powoania do z ycia emigracyjnego przedstawicielstwa. Wobec braku jakichkolwiek wpywo w w kraju wspomniane gremium miao nike szanse zdobycia poparcia europejskiej opinii ski militarnej Niemiec niepraw eniu szybkiej kle publicznej. Nawet przy zaoz rezygnacja pan dopodobnym wydawaa sie stw Zachodu z ingerencji w przebudowe ustroju politycznego Rzeszy. Dos wiadczenia lat 1919-1923 wskazyway na duz e dzie inicjatywy samym Niemcom, choc ryzyko pozostawienia w tym wzgle by krytyczna wzgle dem rez reprezentowali oni opcje imu. cia realnych szans sukcesu emigracyjnej reprezentacji, niewielu Mimo sabnie ce wychodz co w gotowych byo stawic czoa politycznym realiom 5. Gosy postuluja
reprezentanto w s wiata literatury (Henryk i Klaus Mann, Lion Feuchtwanger, Arnold Zweig, Johannes Becher, Egon Erwin Kisch) U. Langkau-Alex, Volksfront fr Deutschland. Vorgeschichte und Grndung des Ausschusses zur Vorbereitung einer deutschen Volksfront (1933-1936), Kln 1975, s. 311 n.; A. Betz, Exil und Engagement. Deutsche Schriftsteller in Frankreich der dreiigen Jahren, Mnchen 1986, s. 115. 3 Z powyz szej przyczyny szeregi Volksfrontu opus ci m.in. Rudolf Breitscheid, najbardziej eksponowany w Komitecie przedstawiciel SPD w latach 1920-1933 pose do Reichstagu, od 1931 r. czonek wadz partii. Nalez y podkres lic , z e Breitscheid uczestniczy w pracach struktury bez formalnego cego w Pradze emigracyjnego kierownictwa partii. To ostatnie mandatu ze strony Sopade rezyduja tku pomys wspo lewica . krytykowao od pocza dziaania z komunistyczna 4 Pierwszym przedstawicielem KPD w komitecie by Willi Mnzenberg. 5 w tym czasie Jednym z nielicznych krytyko w utworzenia antynazistowskiej reprezentacji sta sie Leopold Schwarzschild, wybitny dziennikarz, na emigracji redaktor naczelny czasopisma Das Tagebuch. W artykule opublikowanym w lipcu 1939 r. wyraz a on obawy o przyszos c Rzeszy po sce tego kraju w zbliz cej sie wojnie. Wobec braku demokratycznych tradycji ewentualnej kle aja z Niemiec w politycznym chaosie, postulowa on reedukacje kraju i niebezpieczen stwa pogra enia sie koma pan skiej koalicji L. Schwarzschild, Der Tag danach, Neues Tagebuch, 15 VII re stw zwycie 1939, s. 682-686.
Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie
111
Niemiec von auen natrafiay na ostry sprzeciw ze strony propagatoprzebudowe nie dostrzegac zku ro w idei przedstawicielstwa 6. Ci ostatni uparcie starali sie zwia sukceso w Hitlera z poparciem udzielanym rez imowi przez wasny naro d. Akcepc koniecznos bokiej przebudowy ustroju Rzeszy w duchu demokracji, dziea tuja c ge trznych, siami nie tyle tego chcieli dokonac bez ingerencji czynniko w zewne rodako w w kraju, ile przy pomocy wyonionej przez ro z ne nurty wychodz stwa koalicyjnej struktury. Niepowodzenie Volksfrontu sygnalizowao jednak istnienie problemo w takz e kwestie stanowi brak wyrazistych postaci, zwia zanych innej natury. Kluczowa z ugrupowaniami byej Republiki Weimarskiej. Najbardziej predestynowanym Heinrich Brning, w latach 1930-1932 do roli lidera wychodz stwa wydawa sie kanclerz Niemiec, zbiegy z kraju w 1934 r. Ewentualne poparcie, udzielone wspomnianej inicjatywy. Problem przezen idei reprezentacji, podnosioby range polega na tym, z e o w znany polityk partii Zentrum wybra na emigracji wykadowcy akademickiego w Stanach Zjednoczonych. Wielokrotne pro kariere by niepozyskania jego osoby dla koncepcji przedstawicielstwa zakon czyy sie powodzeniem 7. towana sojuszem tej partii z Adolfem HitKompromitacja DNVP, przypiecze czenie w prace lerem po wyborach 5 III 1933 r., czynia niestosownym wa wychodz czego gremium polityko w weimarskiej prawicy 8. Podobne uwarunkowania przekres lay moz liwos c uczestnictwa we wspomnianej strukturze byych czonko w NSDAP, zbiegych z kraju w wyniku nie akceptowania kierunku przemian, cych sie w Rzeszy po 30 I 1933 r. Ci ostatni skompromitowani byli dokonuja zkiem z ideologia nazistowska , jak i nacjonalistycznym zabarwieniem zaro wno zwia do pogla w politycznych 9. W obliczu braku potencjalnych lidero w ze s rodka i prawej strony weimarskiej propagatoro li dziaacze sceny politycznej, role w idei przedstawicielstwa przyje przede wszystkim do szeroko rozumianej lewicy. Powyz sza konstatacja odnosi sie ce ze soba skrzyda. Nurt go socjaldemokracji, podzielonej na dwa konkuruja wny ca w Pradze, zas reprezentowaa Sopade, rezyduja od 1939 r. w Londynie. Relatyw krytyko ny spadek znaczenia emigracyjnej SPD wzmacnia pozycje w jej strategii
6 A. Betz, Der Tag danach. Zur Auseinandersetzung um Deutschland nach Hitler im Pariser Sommer 1939, w: Deutschland nach Hitler, Zukunftsplne im Exil und aus der Besatzungszeit 1939-1949, wyd. T. Koebner, G. Sautermeister, S. Schneider, Opladen 1987, s. 42-45. 7 Wedug Georgea Schustera, prezydenta nowojorskiego Hunter College, jednym z powodo w Brninga w emigracyjne z nieangaz owania sie ycie polityczne moga byc sytuacja jego siostry, cej w Rzeszy F. Baerwal d, Zur politischen Ttigkeit deutscher Emigranten im Council for mieszkaja a Democratic Germany, Vierteljahreshefte fr Zeitgeschichte, R. 28, 1980, s. 370. 8 Najbardziej znanym przedstawicielem DNVP na emigracji by Gottfried Treviranus, czonek z fobia i otwartym podwaz gabinetu Brninga, obcia ony jednak antypolska aniem trwaos ci wschodniej granicy Niemiec. 9 Powyz sze grono reprezentowali przede wszystkim Otto Strasser i Hermann Rauschning.
112
autoro biernego obserwowania wydarzen w III Rzeszy 10. Role w alternatywnej linii li dawni reprezentanci lewego skrzyda partii. Czoowa w tej programowej przeje zdobya grupa Neu Beginnen, powstaa w ostatnich latach istnienia mierze pozycje tej przez o SPD Republiki Weimarskiej, na fali kontrowersji woko przyje wczesna ciu kierownictwa organizacji przez Karla taktyki mniejszego za 11. Po przeje o zyskiwac cej Franka latem 1935 r., s rodowisko to zacze na popularnos ci, owocuja 12 wzrostem liczby sympatyko w i wspo pracowniko w . pnie zas ska Francji w czerwcu 1940 r., wymusiy Wybuch wojny, naste kle kolejny exodus antynazistowskich opozycjonisto w tym razem za ocean. Wedug ustalen specjalisto w przedmiotu, w latach 1933-1941 w Stanach Zjednoczonych znalazo schronienie okoo 132 tys. emigranto w z Niemiec i Austrii 13. Po 1940 r. go USA stay sie wnym skupiskiem niemieckiego wychodz stwa oraz centrum ki wprowadzeniu Emergency Visa publicznej aktywnos ci tego s rodowiska. Dzie Programme osiedli tutaj dziaacze weimarskiej sceny politycznej, naukowcy i reprezentanci szeroko rozumianego s wiata kultury 14. Niekto rzy znalez li zatrudpieniu Stano nienie w amerykan skich placo wkach badawczych 15. Po przysta w Zjednoczonych do wojny w grudniu 1941 r. niemieccy emigranci zasilili szeregi
10 ty przez Sopade w styczniu 1934 r. manifest zakada wprawdzie obalenie rza du Hitlera Przyje rewolucji, w istocie rzeczy ogranicza sie jednak do propozycji ramowych zmian w Niemczech po droga sce rez kle imu W. Jasper, Entwrfe einer neuen Demokratie fr Deutschland. Ideenpolitische Aspekte der Exildiskussion 1933-1945, Exilforschung, 1984, t. 2, s. 271 n. 11 ciem mniejszego za okres Poje lano warunkowe poparcie, udzielane przez socjaldemokracje cego wadze bez trwaej wie kszos gabinetowi Heinricha Brninga, sprawuja ci parlamentarnej w Reichsdu wielkiej koalicji Otto tagu. Wspomniana strategia podyktowana bya pragnieniem zachowania rza przetrwania tego ostatniego stanowio poparcie partii Zentrum, czonkiem Brauna w Prusach. Gwarancje kto rej by Brning H.A. Winkler, Weimar 1918-1933. Die Geschichte der ersten deutschen Demokratie, Mnchen 1993, s. 395-398 n. 12 J. Radkau, Die deutsche Emigration in den USA: Ihr Einflu auf die amerikanische Europapolitik 1933-1945, Dsseldorf 1971, s. 177-178. 13 H. Bungert, Deutsche Emigranten im amerikanischen Kalkl: die Regierung in Washington, Thomas Mann und die Grndung eines Emigrantenkomitees 1943, Vierteljahreshefte fr Zeitgeschichte, R. 46, 1998, s. 254. 14 Od 1924 r. w Stanach Zjednoczonych funkcjonowa system tak zwanych kwot rocznych zykowych. W przypadku mieszkan limito w wjazdowych dla poszczego lnych nacji i grup je co w Niemiec, cznie 27 tys. oso Austrii i Szwajcarii limit ten wynosi a b rocznie. W obliczu lawinowego wzrostu wprowadzic wniosko w wizowych w maju i w czerwcu 1940 roku, wadze USA zdecydoway sie zanie przejs te kwota . Beneficjenrozwia ciowe dodatkowe kro tkoterminowe wizy turystyczne, nie obje tami programu mieli byc wybitni przedstawiciele niemieckiej i austriackiej emigracji antynazistowskiej. Szerzej na ten temat: R. Daniels, American Refugee Policy in Historical Perspective, w: The Muses Flee Hitler, Cultural Transfer and Adaptation, wyd. J. Jackman, C. Borden, Washington 1983, s. 66; W.F. Pet ersen, Das Umfeld: die Vereinigten Staaten und die deutschen Emigranten, w: Was soll aus Deutschland werden? Der Council for a Democratic Germany in New York 1944-1945. Aufstze und Dokumente, wyd. U. Langkau-Alex, T. Ruprecht, Frankfurt am Main, New York 1995, s. 51, 56. 15 C.D. Krohn, Let us be prepared to win the peace. Nachkriegsplanungen emigrierter deutscher Sozialwissenschaftler an der New School for Social Research in New York, w: Deutschland nach Hitler..., s. 124-131.
113
pracowniko w wywiadu i aparatu propagandy USA. Apogeum aktywnos ci tych pio w latach 1944-1945, wraz z otwarciem II frontu i wkroczeniem ostatnich nasta wojsk amerykan skich na terytorium III Rzeszy 16. kszos Wie c osiadych w Stanach Zjednoczonych niemieckich emigranto w nie bya aktywna na forum publicznym. Nie zmienia to faktu, iz inaczej niz s w wypadku wczes niejszych fal wychodz stwa lwia cze c przybyszo w opus cia c sie z restrykcjami natury Niemcy z powodo w pozaekonomicznych. Nie godza ojczystego kraju, przez Amerykano rasowej i totalitaryzacja w postrzegani byli jako emigranci stricte polityczni. Wspomniana ocena ulega wzmocnieniu po 1941 r., w obliczu pierwszych poraz ek militarnych III Rzeszy i pro b stworzenia przez cego interesy tego s wychodz co w organu, reprezentuja rodowiska w USA. pnym sygnaem integracyjnych plano Wste w emigracji by artyku, opublikowany 15 XI 1940 r. na amach nowojorskiego czasopisma Der Aufbau. Wydawany cznik, pierwotnie organ stowarzyszenia o nazwie Germanod 1934 r. miesie opiniotwo -American Jewish Club, zyska w okresie wojny range rczego medium d wychodz stwa 17. Anonimowy autor publikacji przypomina fakt, iz zaro wno rza Wielkiej Brytanii, jak i Biay Dom niemal od poczatku wojny deklaroway solidarnos c z narodami zniewolonymi przez nazistowski rez im. Tymczasem mieszcy skutki rza do kan cy Rzeszy, cierpia w Hitlera od ponad os miu lat, nie mieli szansy na podobne wyrazy poparcia ze strony mocarstw. Przyczyna tego stanu cej interesy antyrzeczy lez aa, zdaniem autora, w braku instytucji, reprezentuja go nazistowskich kre w niemieckiego spoeczen stwa. Sytuacja mogaby ulec zmia powoania do z nie, z chwila ycia kolegialnej struktury, wyonionej z szerego w emigracji niemieckiej w USA 18. c od kontrowersyjnos Abstrahuja ci samej tezy o cierpieniach narodu niemiecdami Hitlera, apel publicysty Der Aufbau mia nike szanse na kiego pod rza . Pro ta w listopadzie realizacje ba powoania do z ycia wspomnianej struktury, podje trz1941 r. przez Alberta Grzesinskiego, byego pruskiego ministra spraw wewne fiaskiem. Utworzona przezen nych i berlin skiego szefa policji, zakon czya sie czeniem sie USA do wojny, to zas Association of Free Germans powstaa przed wa dzao o braku poparcia dla obok przyczyn natury organizacyjnej przesa dowych 19. inicjatywy amerykan skich czynniko w rza
Ch. Bauer, R. Gpfert, Die Ritchie Boys. Deutsche Emigranten beim US-Geheimdienst, Leck 2005, s. 27 n. 17 H.A. Walter, Exilpresse, w: Deutsche Exilliteratur 1933-1950, t. 4, Stuttgart 1978, s. 543 n. Autorem sukceso w periodyku by Manfred George, w Republice Weimarskiej felietonista prasowy koncernu Ullsteina. 18 J. Radkau, op. cit., s. 193. 19 Ibidem. Powodem braku szerszego odzewu ze strony emigracji moga byc takz e sama osoba Grzesinskiego, postaci kojarzonej nie tyle ze s wiatem polityki, ile aparatem bezpieczen stwa Republiki Weimarskiej. Z drugiej strony nalez y podkres lic , iz Albert Grzesinski by w Stanach Zjednoczonych najwybitniejszym przedstawicielem niemieckiej socjaldemokracji i czonkiem emigracyjnej Sopade.
16
114
Zasadniczym impulsem dla rozwoju idei antynazistowskiego przedstawicielstwa nie tyle przebieg dziaan w Stanach Zjednoczonych sta sie militarnych w Europie, ile informacja o powstaniu w ZSRR Nationalkomitee Freies Deutschland. Powoana do z ycia w lipcu 1943 r. struktura stanowia wyzwanie nie tylko dla niemieckich wychodz co w w USA. Takz e amerykan skie i brytyjskie komo rki wywiadu zaskoczo Moskwy. Ws ne zostay inicjatywa ro d zachodnich analityko w istniay obawy z stwa Armii o dalekosie ny charakter plano w Kremla. W obliczu militarnego zwycie podje cie przez Stalina Czerwonej pod Kurskiem prawdopodobne wydawao sie separatystycznych rokowan z wadzami Rzeszy. Negocjacje takie stanowiyby ce z decyzja o otwarciu skuteczny s rodek nacisku na mocarstwa zachodnie, zwlekaja II frontu. W powyz szym scenariuszu popierany przez Rosjan NKFD speniby role cego ferment w szeregach Wehrmachtu 20. konia trojan skiego, inicjuja kszy niepoko Jeszcze wie j pan stw Zachodu budzia ewentualnos c wykorzystania dzia przyszej bolszewizacji Niemiec. Symptomy radzieckich Komitetu jako narze rodkowej miay miejsce juz cia kontrola Europy S wczes niej. W powyz ambicji obje zku Patrioto szych kategoriach oceniano powoanie w lutym 1943 r. Zwia w Polpnie zas stosunko skich, naste demonstracyjne zerwanie przez Moskwe w dyp21 dem polskim Wadysawa Sikorskiego . lomatycznych z emigracyjnym rza biane byy powstaniem struktur, nosza cych zbliz Obawy Waszyngtonu poge ona . Juz do NKFD nazwe w styczniu 1943 r. w urugwajskim Montewideo powoano do cy z ycia Komitet Wolne Niemcy (Komitee Freies Deutschland) organ maja na celu dokonanie integracji s rodowisk wychodz czych w Ameryce acin skiej 22. Podobne zaoz enia przys wiecay powstaniu Latynoamerykan skiego Komitetu Wolnych Niemco w (Lateinamerikanisches Komitee der Freien Deutschen). Owa tkach 1943 r. struktura miaa ewidentnie komunistyczne oblicze. powoana w pocza Jej czonkami byli w przede wszystkim niemieccy literaci Anna Seghers, Ludwig Renn, Bodo Uhse i Egon Erwin Kisch 23. Brak pewnos ci co do rzeczywistych intencji Moskwy i spekulacje na temat quasi dowego charakteru NKFD zwie kszay prawdopodobien rza stwo akceptacji przez Biay Dom analogicznej inicjatywy w Stanach Zjednoczonych. Oczekiwana latem 1943 r. kapitulacja Woch i nadzieje na ryche zakon czenie wojny wzmacniay odpowiedzi na dziaania Sowieto e poparcie potrzebe w 24. Problem polega na tym, z
20 P. Steinbach, Nationalkomitee Freies Deutschland und der Widerstand gegen den Nationalsozialismus, Exilforschung, 1990, t. 8, s. 75. 21 H. Bungert, Das Nationalkomitee und der Westen. Die Reaktion der Westalliierten auf das NKFD und die Freien Deutschen Bewegungen 1943-1945, Stuttgart 1997, s. 39. 22 zany wczes Animatorem struktury by August Siemsen, powia niej z lewym skrzydem SPD Handbuch der deutschsprachigen Emigration 1933-1945, wyd. C. D. Krohn, P. von zur Mhlen, G. Paul, L. Winckler, Darmstadt 1998, s. 302. 23 kszos Ibidem, s. 302-303. LKFD dziaa do 1946 r. Wie c czonko w gremium powro cia do c sie w radzieckiej strefie okupacyjnej. Niemiec, osiedlaja 24 s Stanowisko takie prezentowaa m.in. cze c pracowniko w wydziau Europa w Departamencie Stanu. Adresatem raporto w by sekretarz stanu Sumner Welles H. Bungert, Deutsche Emigranten..., s. 258.
115
dziaania Waszyngtonu udzielone wspomnianemu gremium ograniczaoby swobode w kwestii przyszos ci Niemiec. W odro z nieniu od NKFD, kontrolowanego przez Sowieto w, reprezentacja wychodz stwa w Ameryce dziaaaby w warunkach ustroju demokratycznego. Jej oficjalne uznanie przez Stany Zjednoczone wymuszaoby dniania opinii antynazistowskiego przedstawicielstwa. Tymkoniecznos c uwzgle czasem amerykan ska wizja polityki wobec pokonanych Niemiec coraz bardziej przede wszystkim odbiegaa od oczekiwan emigranto w. Przeomem okazaa sie zku z podje ta wo pna decyzja o zmianie konferencja w Teheranie, w zwia wczas wste granic Rzeszy. W obliczu wymuszonej przez ZSRR aneksji wschodnich kreso w na przyznanie Polsce w formie Rzeczypospolitej, pan stwa zachodnie zgodziy sie ekwiwalentu niemieckich Ostgebiete. Niezalez nie od ustalen Wielkiej Tro jki w Teheranie, Biay Dom nie zamierza sytuacji z lat 1918-1919. Odrodzone Niemcy podlegac dopus cic do powto rzenia sie dzynarodowej kontroli, zaro miay mie wno w sensie politycznym, jak i militarnym. Powyz sza wizja wykluczaa przyznanie mieszkan com Rzeszy roli podmiotu, cego o swym losie 25. decyduja Nike szanse na oficjalne poparcie USA dla dziaalnos ci w tym kraju antynazistowskiej reprezentacji nie przekres lay akceptacji takiego gremium w rozumieniu cie konkretnych dziaan nieformalnym. Warunkiem powstania struktury byo podje , maja ca powia zania zaro najlepiej przez osobe wno ze s rodowiskiem emigranto w, jak taka okaza sie lider grupy Neu i czynnikami opiniotwo rczymi w Ameryce. Postacia cy w Stanach Zjednoczonych publicystycznego Beginnen, Karl Frank, uz ywaja ki odczytom wygaszanym przed publicznos pseudonimu Paul Hagen. Dzie cia i kontaktom z przedstawicielami tutejszego establishmentu, pozysamerykan ska kszym sukcesem kiwa dla organizacji fundusze i nowe pola dziaania. Najwie P. Hagena bya znajomos c z Elmerem Davisem, dyrektorem Office of War cym propagande wojenna USA 26. Ten ostatni Information (OWI) biurem nadzoruja z napisa wprowadzenie do wydanej przez szefa Neu Beginnen ksia ki pt. Will ciem przezen Germany Crash? Wprawdzie tekst E. Davisa powsta przed obje
25 W kierownictwie USA istniay wo wczas dwa typy podejs cia do sprawy Niemiec. Stanowisko za umiarkowane reprezentoway Departament Stanu i Departament Obrony. Oba resorty opowiaday sie ukaraniem kadry przywo dczej III Rzeszy, umiarkowanymi reparacjami i ograniczeniem potencjau o zbiorowej winie narodu niemieckiego. militarnego tego kraju. Wspomniana opcja odrzucaa teze Stanowisko radykalne prezentowa przede wszystkim sekretarz skarbu, Henry Morgenthau zwolennik rozczonkowania terytorialnego Rzeszy, reedukacji pod nadzorem alianto w oraz pozbawienia Niemiec z potencjau przemysowego (likwidacja kopaln i zakado w przemysu cie kiego) K.D. Hanke, Die amerikanische Basatzung Deutschlands, Mnchen 1995, s. 70-71; W. Krieger, General Lucius D. Clay und die amerikanische Deutschlandpolitik 1945-1949, Stuttgart 1987, s. 34.. 26 tkach 1942 r.; E. Davis stana na jego czele Office of War Information powstao w pocza rok po z niej. Biuro nadzorowao wszystkie programy radiowe w Stanach Zjednoczonych, produkopniane naste pnie (nieodpatnie) prywatnym rozgos wao tez wasne audycje, udoste niom radiowym. uruchomienie rozgos cej programy dla Trwaym sukcesem OWI stao sie ni Voice of Amerika, nadaja zagranicy.
8*
116
z kierownictwa OWI, ale ws ro d emigranto w kra yy pogoski, iz Paul Hagen ma 27 etato wpyw na obsade w w niemieckiej sekcji Biura . c starania o powoanie do z Podejmuja ycia emigracyjnego przedstawicielstwa, szef Neu Beginnen mia s wiadomos c potrzeby zdobycia dla tej inicjatywy wyraziscej niekwestionowany autorytet w kre gach tego lidera osobowos ci posiadaja dowych. Jego wybo wychodz stwa i ws ro d amerykan skich czynniko w rza r pad tkowo na Tomasza Manna, postac ca sie w Stanach Zjednoczonych pocza ciesza najwybitniejszego reprezentanta wspo ranga czesnej niemieckiej literatury. Za autora Buddenbrooko kandydatura w przemawiaa publiczna aktywnos c pisarza, czne pogadanki na falach BBC, skierowane do mieszkan w tym jego comiesie co w III dy noblisty odbiegay coraz bardziej od Rzeszy 28. Problem polega na tym, z e pogla stanowiska sympatyko w idei reprezentacji. W obliczu informacji o zbrodniach popenianych przez Niemco w na terenie Europy, Tomasz Mann uwaz a za pieniu dla absurdalne traktowanie rodako w jako pierwszej ofiary Hitlera. W wysta cz, iz BBC z 9 XII 1943 r. os wiadczy wre nie wypada nam, emigrantom, dawac zcom rad co do poste powania z Niemcami po wojnie (...). Kaz zwycie da formua i propozycja mogaby zostac odczytana jako afront (...), pro ba ochrony (naszego) kraju przed skutkami popenionych przezen zbrodni 29. Mimo sceptycznego stosunku do koncepcji reprezentacji, Tomasz Mann nie tkowo oferty uczestnictwa w emigracyjnym przedsie wzie ciu. Poodrzuci pocza manifestu wspostawa pisarza podyktowana bya powstaniem NKFD i lektura mnianego gremium. W lis cie do przywo dcy grupy Neu Beginnen autor Czarodziejskiej Go ry wyraz a niepoko j co do narodowo-bolszewickich tendencji i militarystycznego ducha, was ciwych jego zdaniem istocie Komitetu 30. decyzje Tomasz Mann podja po rozmowie z Adolfem Berle, Ostateczna urze dnikiem Departamentu Stanu. Przekonany o braku szans wysokim ranga pozyskania dla reprezentacji oficjalnego poparcia USA, noblista wycofa swe poparcie dla inicjatywy 31. rozmowy W obliczu odmowy autora Czarodziejskiej Go ry, P. Hagen podja z jednoznacznym zwolennikiem idei przedstawicielstwa, Paulem Tillichem. Biografia tego ostatniego budzia nadzieje na pozyskanie dla inicjatywy wsparcia
J. Radkau, op. cit., s. 179-180. Pierwsza audycja BBC z udziaem Tomasza Manna miaa miejsce w paz dzierniku 1940 r. Do listopada 1945 r. pisarz wygosi ogo em 59 pogadanek do rodako w w kraju T. Mann, Deutsche Hrer! Radiosendungen nach Deutschland aus den Jahren 1940 bis 1945, Frankfurt am Main 1995, s. 7-10 (ze pu). wste 29 Ibidem, s. 114-115. 30 H. Bungert, Deutsche Emigranten..., s. 264. 31 Decyzja Tomasza, Manna jako os wiadczenie prasowe, opublikowana zostaa przez nowojorski atako s The New York Times 29 XI 1943 roku. Deklaracja wywoaa fale w na pisarza ze strony cze ci niemieckiego wychodz stwa. Prym w tej mierze wio d Bertolt Brecht, zwolennik pomysu reprezentacji H. Lehnert, Bert Brecht und Thomas Mann im Streit ber Deutschland, w: Deutsche Exilliteratur seit 1933, t. 1: Kalifornien, wyd. J.M. Spalek, J. Strelka, S.H. Hawrylchak, Bern, Mnchen 1976, s. 78-79.
28 27
117
w ewangelicki teolog i profesor na uniwersytecie we ro z nych nurto w emigracji. O Frankfurcie nad Menem, znany by z konsekwentnej krytyki ideologii narodowego socjalizmu. Postawa taka przyniosa w rezultacie skres lenie P. Tillicha z listy wykadowco w uczelni, w ramach restrykcji przewidzianych w ustawie O odnocznie wzgle dy wieniu stanu urze dniczego Rzeszy. Powo d zwolnienia stanowiy wya 32 polityczne, nie zas przyczyny natury rasowej . ki poparciu Reinholda Niebuhra, protestanckiego teologa wykadaja cego Dzie 1933 r. P. Tillich w Union Theological Seminary w Nowym Jorku, jesienia do Stano tkowej wyemigrowa wraz z rodzina w Zjednoczonych. Mimo pocza zyka angielskiego, zdoby wkro czoowego przednieznajomos ci je tce renome stawiciela niemieckiej teologii ewangelickiej w USA 33. Jego akademickie wykady, uznaniem w amerykan odczyty oraz kazania wygaszane dla studento w cieszyy sie skich kregach intelektualnych. Jeszcze w okresie Republiki Weimarskiej P. Tillicha okres lano mianem teolocych w niemieckim ewangelicyga zaangaz owanego. W odro z nieniu od dominuja za ograniczeniem roli instytuczmie tendencji konserwatywnych, opowiada sie jonalnego Kos cioa oraz religijnym socjalizmem, rozumianym jako idea poprawy cza akademickiemu losu ubogich. Popularnos c w Stanach Zjednoczonych zawdzie wyksztaceniu i solidnej wiedzy walorom rzadkim u reprezentanto w teologii ewangelickiej w USA 34. Na emigracji w Stanach Zjednoczonych P. Tillich by jednym z najbardziej aktywnych reprezentanto w antynazistowskiego wychodz stwa. Juz w latach trzy dziestych uczestniczy w akcjach protestu wobec polityki Hitlera. W 1940 r. obja przewodnicza cego organizacji Selfhelp of migrs from Central Europe funkcje cej datki na rzecz osiadych w Ameryce uchodz struktury pozyskuja co w ze Starego s ci spoeczen stwa niemieckiego P. Tillich mo g byc Kontynentu 35. Opozycyjnej cze ki pogadankom, wygaszanym przezen znany dzie na falach Gosu Ameryki. Uruchomiona podczas II wojny rozgos nia podlegaa kierownictwu Office of War bya efektem pos Information. Wspo praca ze stacja rednictwa P. Hagena, zaprzyjaz nionego wczes niej z Reinholdem Niebuhrem, protektorem niemieckiego
32 [P. Tillich], Impressionen und Reflexionen. Ein Lebensbild in Aufstzen, Reden und Stellungnahmen, wyd. R. Albrecht, M. Hahl, Stuttgart 1980, s. 196. 33 Od lutego 1934 r. P. Tillich otrzyma etat profesora wspomnianego wyz ej Union Theological Seminary. Okazjonalnie wykada ro wniez na uniwersytecie w Chicago. 34 dyskusyjna . Mimo J. Radkau, op. cit., s. 48. Wybitnos c naukowa P. Tillicha jest sprawa wieloletniej dziaalnos ci akademickiej i licznych publikacji, nie stworzy wasnej szkoy teologicznej. dzy teologia , filozofia i socjologia . Wbrew potocznym opiniom, Jego zainteresowania oscyloway mie cym go w kre gu zwolenniko dy szwajcarskiego teologa i utoz sytuuja w Karla Bartha, odrzuca pogla z nim neoortodoksje ewangelicka . Obu teologo samiana w dzieli ro wniez stosunek do Bekennende cego dziaalnos cego, P. Tillich nie Kirche. W odro z nieniu od Bartha, popieraja c Kos cioa Wyznaja opozycje antynazistowska . wierzy w moz liwos c przeksztacenia tego nurtu w realna 35 W.F. Peterson, op. cit., s. 54.
118
grupy Neu Beginnen a czya z P. Tillichem nie tylko teologa 36. Przywo dce do bliskos c pogla w politycznych. Obaj emigranci przekonani byli o specyficznej misji narodu niemieckiego w dziele odnowy Europy. Was nie mieszkan cy III cy konsekwencje z dami dyktatury, odegrac Rzeszy, znaja ycia pod rza mieli role budowniczych nowego ustroju demokratycznego socjalizmu 37. Specyficznego stosunku P. Tillicha do rodako w w kraju dowodzia tres c pogadanek dla niemieckiej sekcji Voice of Amerika. W odro z nieniu od Tomasza cego postawe mieszkan Manna, krytycznie oceniaja co w III Rzeszy, propagator religijnego socjalizmu uparcie trwa przy apelach o samowyzwolenie Niemco w pia spod wadzy Hitlera. W odczycie na temat winy narodu niemieckiego pote wprawdzie biernos c rodako w wobec zbrodni rez imu, ro wnolegle jednak pochyla sie nas losem rodzimych ofiar toczacej sie od pieciu lat wojny. Cierpienie tych ostatnich uatwic miao powojenne pojednanie mieszkan co w III Rzeszy z obywate dyktature 38. lami krajo w, podbitych i okupowanych przez nazistowska , kto Osoba ra pos redniczya w pertraktacjach P. Tillicha z liderem grupy Neu cy w USA od 1941 r. 39 Beginnen by prawdopodobnie Bertolt Brecht, przebywaja pnych rozmowach Autor Opery za trzy grosze uczestniczy wczes niej we wste P. Hagena z T. Mannem, nalez a tez do najbardziej zajadych krytyko w ostatecznej decyzji niemieckiego noblisty. Wedug opinii Hansa Sahla, emigracyjnego pisarza tpliwos zaprzyjaz nionego z P. Tillichem, ten ostatni nie mia wa ci co do susznos ci mieli idei reprezentacji. Mimo iz w planowanym skadzie struktury znalez c sie sympatycy KPD, teolog odrzuca tez obawy o ewentualne wykorzystanie jego osoby przez s rodowisko lewicy. W odpowiedzi na ostrzez enia H. Sahla, krytycznego wobec pomysu wspo pracy z komunistami, P. Tillich mia odpowiedziec : Jestes my dzisiaj w podobnym pooz eniu, jak niegdys francuska arystokracja na jej [rewolucji] do kro tko przed wybuchem rewolucji. Moz emy albo oddac sie d? Zreszta , wyrok juz dyspozycji, albo po raz drugi emigrowac . Tylko doka zapad, 40 historia zadecydowaa przeciwko nam .
36 E. Sturm, Paul Tillich, w: Deutschsprachige Exilliteratur seit 1933, t. 3: USA, wyd. J.M. Spalek, K. Feilchenfeldt, S.H. Hawrylchak, cz. 4, Zrich, Mnchen 2003, s. 210. 37 [P. Tillich], An meinen deutschen Freunde. Die politischen Reden Paul Tillichs whrend des Zweiten Weltkriegs ber die Stimme Amerikas, oprac. K. Schfer-Kretzler, Stuttgart 1973, s. 15-16 (ze pu). Do maja 1944 r. P. Tillich wygosi na falach Gosu Ameryki 109 przemo wste wien . 38 Ibidem, s. 335-336. O kontrowersyjnos ci poro wnan P. Tillicha s wiadczy sam tytu odczytu: Cierpienie Jezusa i cierpienie niemieckiego narodu, nadany 28 III 1944 r. 39 ki finansowemu wsparciu pisarki Karin Michaelis, do B. Brecht opus ci Niemcy w 1933 r. Dzie ciu tego kraju przez Wehrmacht, przedosta sie (via Finlandia) 1940 r. mieszka na stae w Danii. Po zaje d w 1941 r. wyjecha do USA. do ZSRR, ska 40 H. Sahl, Das Exil im Exil, wyd. 3, Frankfurt am Main 1990, s. 151. Na paradoks zakrawa fakt, iz dy lewicowe. Jego opublikowany na emigracji w Zurychu utwo sam Sahl reprezentowa wczes niej pogla r pt. Jemand eine weltliche Kantate (1938), napisany zosta w konwencji estetycznej radzieckiego cym prace B. Brechta. Antykomunizm H. Sahla stanowi konsekwenAgitpropu, w stylu przypominaja krytycznej oceny paktu Ribbentrop-Mootow i postawy KPD w latach 1939-1941. cje
119
Determinacja P. Tillicha, zdecydowanego przewodniczyc przyszej reprezentacji, przys pieszya prace nad powoaniem emigracyjnego gremium. W rozpotych w marcu 1944 r. rozmowach uczestniczyli nie tylko przyszli czonkowie cze ce wspierac struktury (Paul Tillich, Paul Hagen), ale ro wniez osoby planuja te od zewna trz (Bertolt Brecht) 41. ostatnia Mimo wysiko w na rzecz pozyskania wsparcia Heinricha Brninga, ten ostatni wzie ciu. Byy kanclerz odmo wi ostatecznie udziau w planowanym przedsie decyzje nie tyle ro pogla do Niemiec uzasadni swa z nica w politycznych, ile brakiem gwarancji poparcia inicjatywy przez wadze USA 42. pro czenia do wspo Ro wnie negatywnym wynikiem zakon czya sie ba wa pracy emigracyjnych wykadowco w z nowojorskiej New School for Social Research. Brak specjalisto w z zakresu ekonomii i socjologii zawaz y przede wszystkim na zawartos ci dokumento w programowych grupy, zwaszcza na koncepcji zmian w gospodarce tpliwos sce Hitlera 43. Nie ulega wa ci, iz polityczny skad niemieckiej po kle , przyje tego na wste pie, celu przedsie wzie cia. reprezentacji stanowi konsekwencje strukture tworzyc c z Nowa miay siy, zdolne po wojnie wzia na siebie cie ar inicjatywy najlepiej oddaway sowa zasadniczej przebudowy pan stwa. Formue wychodz Paula Tillicha. Juz po ukonstytuowaniu sie czego gremium podkres la on, z e powoany do z ycia organ nie odzwierciedla wprawdzie ideologicznego spektrum reforma emigracji, grupuje jednak wszystkie siy, zainteresowane gruntowna 44 Niemiec . Moz na przypuszczac , iz sowa P. Tillicha wyprzedzac miay gosy krytyki pod adresem politycznego oblicza reprezentacji. Komitet organizacyjny struktury tworzyli przede wszystkim przedstawiciele lewicy czonkowie grupy Neu Beginnen i SAP, dysydenci komunistyczni z partii Revolutionre Sozialisten Deutschlands (RSD) oraz komunis ci. Emigracyjne wadze SPD reprezentowa Albert Grzesinski, cy jednak w pracach gremium bez mandatu Sopade 45. Najbardziej uczestnicza kontrowersyjnym uczestnikiem inicjatywy by Karl Otto Paetel, w Republice cy na Weimarskiej sympatyk Otto Strassera, na emigracji dziennikarz, drukuja amach prasy wychodz czej. Jako zwolennik idei narodowego bolszewizmu krytykowa Hitlera nie tyle za amanie zasad demokracji, ile sprzeniewierzenie sie programowi NSDAP z 1920 r. Paradoksalnos c loso w K.O. Paetela polegaa na tym, z e z powodu swej postawy postrzegany by w Rzeszy jako wro g rez imu. Powyz sza
A. Stephan, Im Visier des FBI. Deutsche Exilschriftsteller in den Akten amerikanischer Geheimdienste, Stuttgart, Weimar 1995, s. 198. 42 K.O. Paetel, Zum Problem einerdeutschen Exilregierung, Vierteljahreshefte fr Zeitgeschichte, R. 4, 1956, s. 289. 43 Por. C. D. Krohn, Ordnungsmuster von gestern: der Wirtschafts-Ausschuss des Council for a Democratic Germany, w: Was soll aus Deutschland..., s. 92. 44 K.O. Paetel, op. cit., s. 290. 45 Handbuch der deutschsprachigen Emigration..., s. 486-487.
41
120
pozostawionego w kraju mienia oraz utrate ocena przyniosa w rezultacie konfiskate 46 rodzimego obywatelstwa . formalnego powoania reprezentacji przyjmuje sie 3 V 1944 r. Tego Za date was nie dnia na amach New Yorker Staats-Zeitung opublikowana zostaa czonym do niej os niemiecka wersja Deklaracji grupy, wraz z zaa wiadczeniem wzie cia. Angloje zyczne tumaczenie obu doamerykan skich sympatyko w przedsie 15 V 1944 r. w nowojorskim periodyku Christianity and kumento w ukazao sie a nazwe Council for a Democratic Crisis. Nowo powoana struktura przyje Germany (Rada na Rzecz Demokratycznych Niemiec). ostatecznie 65 oso Na lis cie sygnatariuszy manifestu Rady znalazo sie b. grupe stanowili naukowcy, pisarze oraz reprezentanci emigracyjnej Najliczniejsza kszos sceny politycznej. Wie c nazwisk znana bya jedynie czonkom wychodz stwa. cych nalez Do grona znacza eli przede wszystkim przedstawiciele s rodowiska kulturalnego: aktorzy (Elisabeth Bergner, Oskar Homolka, Fritz Kortner), rez yser Erwin Piscator oraz pisarze (Lion Feuchtwanger, Henryk Mann, Hannes Marchwitza, Friderike Zweig). Niekto rzy z sygnatariuszy penili w okresie Republiki Weimarskiej funkcje publiczne poso w do Reichstagu, czonko w rad miejskich, dniko urze w ministerstw i administracji lokalnej 47. Rzeczywiste kierownictwo Rady tworzy Komitet Organizacyjny (Organising pocza tkowo 19 oso Committee). W jego skadzie znalazo sie b. Na czele gremium Paul Tillich, penia cy funkcje tymczasowego prezesa (provisional stana Paul Hagen i Albert Grzesinski. Na chairman). Ws ro d czonko w wadz znalez li sie c posiedzeniu w dniu 4 VIII 1944 r. do Komitetu dokooptowano kolejnych pie oso b, ce sie na lis w tym cztery znajduja cie sygnatariuszy Deklaracji z 3 V 1944 r. cych zreszta Ro wnolegle jednak ze skadu wadz ubyo dwo ch czonko w, nie nalez a kszyo do z adnej partii politycznej 48. Do lutego 1945 r. kierownictwo Council powie o kolejne siedem oso sie b (szes cioro z nich podpisao wczes niej Deklaracje ). ksza strata personalna byo w tym czasie wysta pienie z Rady Alberta Najwie Grzesinskiego. U podstw rezygnacji tego ostatniego lez ao zaro wno rozczarowanie dy natury osobistej 49. pracami Komitetu, jak i wzgle
W. Elfe, Von den Schwierigkeiten, ein deutscher Patriot zu sein. Karl Otto Paetel und Deutschland, w: Deutschland nach Hitler..., s. 191-192; 195-196. Po II wojnie s wiatowej K.O. Paetel nie wro ci na stae do Niemiec, choc wielokrotnie odwiedza kraj jako turysta. Jego starania o odszkodowanie sukcesem dopiero w 1961 roku. W Stanach Zjednoczonych utrzymywa sie od wadz RFN zakon czyy sie z pracy dziennikarskiej, jako korespondent prasy niemieckiej i austriackiej w USA. Co ciekawe, nie dy Ernsta Jngera i idee rewolucji nalez a do zwolenniko w neonazizmu, popiera natomiast pogla konserwatywnej. 47 Was soll aus Deutschland..., s. 161-163. 48 Z czonkostwa Council zrezygnowali: Joseph Kaskel (wspo edytor wydawawanego w Chile cy w USA) oraz Alfons A. Nehring (byy profesor periodyku Deutsche Bltter, czasowo mieszkaja filologii uniwersytetu w Wrzburgu, w Stanach Zjednoczonych wykadowca Fordham University). 49 Was soll aus Deutschland..., s. 271. Wiele wskazuje na to, z e A. Grzesinski wycofywa sie stopniowo z aktywnos ci politycznej.
46
121
Zaoz enia i cele nowo powstaej struktury odzwierciedlaa Deklaracja Rady, opublikowana 3 V 1944 r. Redaktorem dokumentu by prawdopodobnie Hermann Budzislawski, w latach 1934-1939 redaktor naczelny wydawanego w Pradze emigracyjnego periodyku Neue Weltbhne. Po osiedleniu w Stanach Zje sekretarza Dorothy Thomson, dziennikarki dnoczonych peni kro tko funkcje i publicystki, wczes niej korespondentki amerykan skiej prasy w Niemczech 50 i w Austrii . Deklaracje Rady otwieraa teza, z e odbudowa Europy, zniszczonej przez cznie we wspo hitlerowskie Niemcy, moz liwa jest wya pracy pan stw zachodnich c s i Rosji. Maja wiadomos c , iz zasadnicze decyzje w powyz szej kwestii nalez ec da do wielkich mocarstw, s be rodowisko antynazistowskiej emigracji w USA , odnosza ca sie do przyszos postanowio stworzyc propozycje ci Rzeszy. Przyc, iz znaja powoane do z ycia gremium nie posiada formalnego mandatu ze strony rodako w w kraju, autorzy manifestu tumaczyli powstanie Council poczuciem . Was wasnej odpowiedzialnos ci za ojczyzne nie teraz, gdy naro d niemiecki nie c moz e sam zabrac gosu, czonkowie Rady postanowili przyja na siebie role 51 reprezentanta jego spraw . c z zaoz zanie problemu niemieckiego stanowi funWychodza enia, iz rozwia na dament pokojowej przyszos ci Europy, sygnatariusze Deklaracji zwracali uwage koniecznos c spoecznej i gospodarczej przebudowy Rzeszy. Od wadzy w kraju c , naste pnie zas nalez ao odsuna siy, kto re wspary Hitlera w walce o wadze do utrwalenia rza do przyczyniy sie w rez imu. Do grona sojuszniko w NSDAP wasnos , wielki przemys, kaste autorzy manifestu zaliczyli: wielka c ziemska , aparat urze dniczy, se dzio wojskowa w oraz nauczycieli 52. c sie do miejsca Niemiec w powojennym porza dku Europy, czonkowie Odnosza przeksztacenia kraju w pan Council popierali koncepcje stwo zdemilitaryzowane, czeniu z rozbrojeniem pozostaej cze s ale w poa ci Starego Kontynentu, w ramach c oddanie przez Rzesze zdobyeuropejskiego systemu bezpieczen stwa. Deklaruja czy terytorialnych oraz zados c uczynienie narodom podbitym przez Hitlera, dniac stwierdzali, iz to ostatnie uwzgle powinno granice moz liwos ci materialnych Niemiec 53. ce postawy mieSzczego lny charakter nadaway Deklaracji fragmenty dotycza szkan co w Rzeszy wobec nazizmu. Autorzy dokumentu podkres lali, z e masy ws niemieckie znalazy sie ro d pierwszych przeciwniko w Hitlera, zostay przezen zniewolone i zmuszone do wojny. Ich ewentualne ujarzmienie (Versklavung) (Verelendung) przez zwycie skie mocarstwa, czonkowie Rady i pauperyzacje
Dorothy Thomson utrzymywaa oz ywione kontakty ze s rodowiskiem niemieckiej emigracji, popara tez zamys powoania reprezentacji antynazistowskiego wychodz stwa w USA. 51 Deklaracja Council for a Democratic Germany, w: Was soll aus Deutschland..., s. 155-156. 52 Ibidem, s. 156. 53 Ibidem, s. 157.
50
122
zanie niesprawiedliwe i sprzeczne z Karta Atlantycka . okres lali jako rozwia cz za Potencjalne rozdarcie polityczne i gospodarcze Rzeszy uznawano wre zgubne dla przyszos ci Europy. Powyz sza strategia uruchomiaby na powro t fale rucho w pangerman skich i groziaby wybuchem nowej nazistowskiej irredenty 54. zane z faktem powTekst manifestu Council zapowiada kontrowersje, zwia programowa gremium. Czonkowie struktury mieli s stania Rady i linia wiadomos c niewielkich szans uzyskania statusu oficjalnej reprezentacji Niemiec. Problem ten przeszkode wynika nie tylko z postawy wadz Stano w Zjednoczonych. Istotna du Republiki stanowiy czynniki natury prawnej brak legitymacji ze strony rza Weimarskiej 55. Powstaa w maju 1944 r. Council bya de facto ciaem samozwan cym na domiar zego zaledwie cze s czym, reprezentuja c niemieckiego wychodz stwa w Ameryce. Ro wnie dyskusyjnym, jak samo powstanie Rady, by tekst jej programowego cej uwag budzi stosunek struktury do we zowych dla przyszos manifestu. Najwie ci c o oddaniu Niemiec spraw: problemu granic, reparacji i demilitaryzacji kraju. Pisza zdobyczy terytorialnych nie precyzowano, czy wspomniane okres przez Rzesze lenie obejmowao tereny anektowane przez Berlin w latach 1938-1939, czy tez cznie ziemie zdobyte po 1 IX 1939 r. Podobnie niejasno brzmia fragment, wya cy sie do kwestii zados odnosza c uczynienia wobec pan stw okupowanych przez Hitlera. Sformuowanie do granic moz liwos ci (Rzeszy) zapowiadao kontrowersje woko wysokos ci reparacji, naoz onych na Niemcy po przegranej wojnie. Zastrzez enia Council przypominay obiekcje, zgaszane przez ten kraj po 1918 r. cy sie do spodziewanej demilitaryzacji Podobne skojarzenia budzi passus odnosza czenie powyz zania z budowa europejskiego systemu szego rozwia Rzeszy. a bezpieczen stwa rodzio skojarzenia z nieudanymi projektami rozbrojeniowymi przeomu lat 20. i 30. komentatoro Krytyke w wywoywa takz e sposo b traktowania przez Rade problemu postawy niemieckiego establishmentu. Wprawdzie czonkowie gremium cie od wpywo cych Hitlera, nie okres postulowali odsunie w si popieraja lili jednak ani charakteru, ani skali sankcji wobec elity spoecznej III Rzeszy. Gros narodu do niemieckiego uznano za ofiary, a nie wspo winnych rza w rez imu. Prezentowana, w powyz szym konteks cie, wizja skutko w ewentualnych represji ze strony alianto w, brzmiaa bardziej jak ostrzez enie niz troska o losy powojennej Europy. c trudny start wychodz Zakadaja czej reprezentacji, czonkowie Council zadbali o poparcie reprezentanto w amerykan skiej elity. Deklaracje z 3 V 1944 r. uzupeciu osobistos niao Os wiadczenie (Statement) ponad szes c dziesie ci z ycia publicz m.in.: cych sie z celami Rady. Ws ro d tych ostatnich znalez li sie nego, solidaryzuja dziennikarka Dorothy Thomson, ewangelicki teolog Reinhold Niebuhr, two rca New School for Social Research, Alvin Johnson oraz znany rabin, Jonah B. Wise 56.
54 55 56
Ibidem. K.O. Paetel, op. cit., s. 287. Lista sygnatariuszy Statement, w: Was soll aud Deutschland..., s. 165.
123
pie, iz Sygnatariusze dokumentu os wiadczali na wste powoane do z ycia kszos gremium jest reprezentatywne dla wie ci trendo w politycznych antyhitlerowscy i pozytywny przejaw kiej emigracji. Powstanie Rady okres lali jako znacza zanych z idea demokratyzacji Niemiec po wojnie. Ze swej krystalizacji celo w, zwia , z dzie wa czenie strony wyraz ali wiare e po upadku rez imu Hitlera moz liwym be antynazistowskiego wychodz stwa w proces polityczno-gospodarczej przebudowy z czyli z odrzuceniem przez Rzeszy. Przezwycie enie niemieckiej siy destrukcji a skie mocarstwa rozwia zan zwycie natury represyjnej. Podsumowanie Os wiadczenia stanowia puenta: c Ani poko j agodny, ani twardy, ani sentymentalizm, ani che odwetu nie z problemo czona rozwia a w Europy. Tylko nowa organizacja kontynentu, poa z demokratyczna rekonstrukcja Niemiec, umoz liwi stworzenie podstaw trwaego pokoju 57. Analiza zawartos ci Statement pozwala dostrzec liczne podobien stwa do tekstu manifestu Council z 3 V 1944 r. Paralelnos c sformuowan i niemal identyczne przesanie dokumentu wynikay z faktu, iz rzeczywistymi autorami obu enuncjacji byli czonkowie Komitetu Organizacyjnego Rady. Zaro wno Deklaracja, jak i Os wiadczenie rozesane zostay do potencjalnych sympatyko w idei reprezentacji gremium. Nazwiska oso na kilka tygodni przed formalnym ukonstytuowaniem sie b, pnie pod kto re wyraziy poparcie dla emigracyjnej inicjatywy, zamieszczono naste omo wionym wyz ej tekstem. Fakt zyskania przez Council poparcia kilku znanych przedstawicieli amerykan skiego z ycia publicznego ocenic nalez y jako sukces Rady. Sygnatariusze Statement na jednorazowym ges struknie poprzestali zreszta cie solidarnos ci z wychodz cza . Wie kszos pnie w skad tura c oso b, podpisanych pod dokumentem, wesza naste Association for a Democratic Germany 58. Zadaniem wspomnianego stowarzyszenia byo propagowanie emigracyjnej inicjatywy ws ro d czonko w establishmentu Staki prelekcjom, rautom i towarzyskim spotkaniom no w Zjednoczonych. Dzie ce skromny budz Association zdobywaa dodatkowe fundusze, uzupeniaja et Rady 59. Moz na przypuszczac , iz was nie zaangaz owanie na rzecz Council kilku znanych postaci amerykan skiego z ycia publicznego zaowocowao informacjami na temat powstania Rady w nowojorskich mediach. Wspomniany fakt anonsoway czoowe periodyki Wschodniego Wybrzez a The New York Times i The New York , z Herald Tribune. W komentarzach redakcyjnych zwracano uwage e powoane do
Statement of American Endorsers, w: ibidem, s. 164-165. zan dzy Rada a Stowarzyszeniem s O stopniu powia mie wiadczy m.in. fakt, iz sekretarka Association zostaa z ona Paula Hagena, Amerykanka Enne Coples. Co rka z pierwszego maz en stwa asystentki Stowarzyszenia F. Baerwald, op. cit., s. 375. P. Hagena, Vera Frank, penia funkcje 59 wie cej, niz Finansowe moz liwos ci Council przedstawiay sie skromnie. Na fundusz Rady w go skaday sie wnej mierze skadki czonko w gremium. Z posiadanych s rodko w opacano biuro (jeden na po poko j wraz z sekretariatem w budynku przy 8 East 41 st Street) oraz sekretarke etatu. Wszelkie funkcje w Council miay charakter honorowy J. Radkau, op. cit., s. 198.
58 57
124
du. Ro z ycia gremium nie ros ci sobie pretensji do roli emigracyjnego rza wnolegle podkres lano, iz Council for a Democratic Germany nie ma nic wspo lnego cym w ZSRR Nationalkomitee Freies Deutschland 60. Konstatacja ta z dziaaja zaro odnosia sie wno do oblicza ideowego Rady, jak i jej politycznej niezalez nos ci. z wymienionych opinii nalez . Nie ulega Ostatnia y uznac za symptomatyczna tpliwos zki Council z NKFD stanowiy przedmiot wnikwa ci, iz ewentualne zwia liwej obserwacji suz b specjalnych USA. Mimo z e sami czonkowie grupy Tillicha okres lali swo j projekt jako kontrkomitet (Gegenkomitee), zaro wno analitycy amerykan skiego wywiadu (Office of Strategic Services), jak i FBI postrzegali nowo powstae gremium jako element inspirowanego przez Moskwe ruchu Wolne Niemcy. U podoz a podejrzen lez aa obecnos c we wadzach Council dach lewicowych i powia zania kilku czonko oso b o pogla w gremium z emigracyjna 61 j suz b budzio tez pretendowanie przez Rade do roli organu KPD . Niepoko cego niemieckie interesy narodowe 62. reprezentuja pnych badaczom archiwalio zkach grupy Lektura doste w przeczy tezie o zwia cej pod tym Tillicha z ruchem Freies Deutschland. W odro z nieniu od dziaaja zanej z inicjatywa samym szyldem struktury w Meksyku, niemal na pewno powia , utworzone w USA gremium pomys radziecka lane byo jako konkurencja wobec Komitetu Paulusa. Brak kontakto w Council z wychodz cami w ZSRR stanowi istotny element krytyki struktury w pracach historyko zreszta w NRD 63. Nie zmienia to faktu, iz w momencie powstania Rady inicjatywa ta miaa zapewne poparcie ze strony Kremla. Akceptacji Moskwy dowodzi fakt obecnos ci we wadzach gremium czonko w KPD i sympatyko w orientacji komunistycznej. cych powstaniu Wywaz ony charakter pierwszych komentarzy, towarzysza dza o ostatecznym ksztacie opinii na temat emigracyjnego Council, nie przesa wzie cia. Adwersarzem Rady okaza sie przede wszystkim William Shirer, przedsie byy wieloletni komentator rozgos ni CBS w Niemczech i Austrii, autor opub w popularny i cieszacy likowanego w 1941 r. zbioru artykuo w pt. Berlin Diary. O znakomita opinia dziennikarz skrytykowa nie tyle fakt powstania struktury, ile sie cego jej dziaalnos przesanie manifestu inauguruja c . Na amach, wspomnianej wczes niej, The New York Herald Tribune podkres la, iz dokument ten nie zawiera
K.O. Paetel, op. cit., s. 293. zanego z Zentrum czonka Council, we wadzach Rady Wedug Friedricha Baerwalda, powia zasiadao formalnie dwo ch czonko w KPD: Albert Hermann Schreiner oraz Albrecht Norden (ten ostatni od sierpnia 1944 roku) F. Baerwal d, op. cit., s. 376. Za sympatyko w opcji komunistycznej nalez aoby uznac takz e Hermanna Budzislawskiego, Felixa Boenheima i Bertolda Viertela. 62 A. Stephan, op. cit., s. 308. Lektura akt OSS dowodzi, z e Council pozostaa w orbicie zainteresowania wywiadu az do momentu swego rozpadu, to jest do jesieni 1945 roku. Jako ciekawostke m.in. Robert Kempner, po przytoczyc moz na fakt, iz w gronie informatoro w OSS znalaz sie z niejszy oskarz yciel z ramienia USA w go wnym procesie norymberskim. 63 Por. H. Bungert, Das Nationalkomitee..., s. 144.
61
60
125
ani sowa z alu wobec ogromu zbrodni, jakie Niemcy popenili w krajach okupowanych 64. cych Council w kategoW odro z nieniu od amerykan skich periodyko w, traktuja o powstanie riach szybko przebrzmiaego newsa, s rodowisko wychodz co w przyje burza . Wyrazy poparcia dla Rady napyne y jedynie ze strony struktury prawdziwa czonko w ruchu Freies Deutschland 65. Pozostae reakcje byy mniej lub bardziej negatywne. Za symptomatyczny uznac moz na ton komentarzy czasopisma Der tkowo redakcja periodyku ograniczya sie do lakonicznej noty, Aufbau. Pocza cej o narodzinach emigracyjnego gremium. Podobnie jak w przypadku informuja ocene wzbudzi przede wszystkim manifest Council, opinii Shirera, krytyczna ydo cie przez autoro w. Nie zwaszcza zas pominie w Deklaracji problemu zagady Z c zaoz udoste pnic akceptuja en programowych Rady, gazeta zdecydowaa sie swe amy przeciwnikom idei reprezentacji. Czoowa w tej grupie role odgrywa Emil Ludwig, na emigracji w USA propagator reedukacji narodu niemieckiego od trz 66. Publikacja tekstu pisarza na amach Der Aufbau zasuguje na zewna podkres lenie, bowiem redaktorzy czasopisma nalez eli do grona oponento w lan67 sowanej przezen teorii zbiorowej winy narodu niemieckiego . Ostra krytyka manifestu Council nadesza ro wniez ze strony tak zwanych Rex Stount, vansittartysto w 68. Wyrazicielem opinii wspomnianego grona sta sie cy amerykan organizacje o nazwie Society of the Prevention of reprezentuja ska c zapobiec odrodzeniu militaryzmu niemieckiego, czonWorld War III. Pragna za wieloletnia okupacja Rzeszy przez wojska kowie stowarzyszenia opowiadali sie Sprzymierzonych. Sam Stount opublikowa swo j tekst na amach The New York a protest wobec zasadniczego przesania Times 69. Autor polemiki wyraz Deklaracji Rady. Program gremium stanowi, jego zdaniem, nacjonalistyczna
za: J. Radkau, op. cit., s. 199. Cytuje P. Liebner, Paul Tillich und der Council for a Democratic Germany (1933 bis 1945), Frankfurt am Main 2001, s. 276. 66 J. Radkau, op. cit., s. 199-200. Emil Ludwig (1881-1948) by autorem popularnych na Zachodzie biografii historycznych (Goethe, Napoleon, Bismarck, Lincoln). Na emigracji w Stanach jednym z nieformalnych doradco Zjednoczonych sta sie w prezydenta Franklina Delano Roosevelta do spraw niemieckich. W wydanej w 1944 roku pracy pt. How to Treat the Germans? propagowa teze okupacje o autorytarnym charakterze niemieckiego ducha narodowego; popiera tez wieloletnia pokonanej Rzeszy przez alianto w. 67 Na temat tzw. Kollektivschuldtheorie zobacz: T. Koebner, Die Schuldfrage. Vergangenheitsverweigerung und Lebenslgen in der Diskussion, w: Deutschland nach Hitler..., s. 302-303. 68 cie vansittartyzm pochodzio od nazwiska lorda Roberta Vansittarta, do 1938 roku Poje urze dnika brytyjskiego Foreign Office. W opublikowanej w 1943 roku ksia z wysokiego ranga ce pt. cy in gremio za Lessons of my Life dowodzi on, z e naro d niemiecki to urodzeni nazis ci, odpowiadaja zbrodnie rez imu Hitlera. 69 Warto podkres lic , iz polemika Stounta opublikowana zostaa 3 V 1944 roku, w dniu ogoszenia przez Council deklaracji programowej. Zbiez nos c dat wynikaa z wczes niejszego ujawnienia zawartos ci cym sie postaciom amerykan dokumentu licza skiego z ycia publicznego.
65 64
126
ratowania Niemiec i uzyskania przez ten kraj moz pro be liwie agodnych 70 warunko w pokoju . Ro wnie radykalnie brzmiaa opinia Eryki Mann, w s rodowisku wychodz stwa do c sie do faktu powstania propagatorki pogla w Roberta Vansittarta. Odnosza puje: Council, co rka autora Czarodziejskiej Go ry pisaa, co naste przeciwko tym [Niemcom], kto da c emigrantami pro Zwracam sie rzy be buja uprawiac niemiecka polityke. To prawdziwa bezczelnos c (...) Niedawny manifest antyfaszystowska i socjalne slogany lista z dan [grupy Tillicha] to ubrana w otoczke a i warunko w (...). Nie ma mowy o skrusze i z alu (...) za to, co Niemcy uczynili s wiatu 71. wobec Rady postawe zaje li ro Negatywna wniez przedstawiciele emigracyjnej socjaldemokratyczna . German Labor Delegation, gremium reprezentujacego opcje ca od 1939 r. w USA struktura zyskaa podczas wojny range Owa dziaaja nieoficjalnego przedstawicielstwa SPD w Stanach Zjednoczonych 72. Jej znaczenie podnosi fakt, z e w odro z nieniu od innych grup niemieckiego wychodz stwa zaufaniem amerykan Delegacja cieszya sie skich suz b specjalnych. U podstaw dy two dobrej opinii lez ay pogla rco w gremium: Gerharda Segera i Friedricha Stampfera, wyraz nie wrogich wobec komunizmu 73. Was nie obecnos c we wadzach Council reprezentanto w KPD stanowia os zarzuto w wobec Rady ze strony GLD. W opinii Gerharda Segera, redaktora emigracyjnej Neue Volkszeitung, powoana w maju 1944 r. struktura stanowia pro odrodzenia Volksfrontu. Krytykuja c cele programowe Council, jeszcze jedna be cz, iz cej Weimaru Rada publicysta gazety stwierdza wre pod hasem nigdy wie pro bowaa przenies c do Niemiec model radziecki 74. komunistyczna wymaga Zarzut sympatyzowania grupy Tillicha z ideologia dokumento konfrontacji z tres cia w Rady. Deklaracja z 3 V 1944 r. zawieraa jedynie s ladowe elementy wizji ustroju pan stwa. Przygotowanie konkretnych
za: P. Liebner, op. cit., s. 282. Cytuje E. Mann, Briefe und Antworten, wyd. A. Zanco Prestel, Mnchen 1988, t. 1: 1922-1950, s. 194-195. Eryka Mann (1905-1969) bya najstarszym z szes ciorga dzieci Tomasza Manna. Aktorka a pocza tkowo jako two dziennikarka i pisarka, na emigracji zasyne rczyni kabaretu politycznego Die wojenna prasy brytyjskiej i amerykan Pfeffermhle. Od 1943 roku bya korespondentka skiej, publikowaa ro wniez teksty na amach Der Aufbau. 72 zkowej American Federation of Labor German Labor Delegation dziaaa jako filia centrali zwia (AFL). 73 ucieczka z KZ Oranienburg. Na J. Radkau, op. cit., s. 158-160. Gerhard Seger zyska sawe emigracji w USA znany by jako dziennikarz nowojorskiej gazety Neue Volkszeitung. Friedrich c w skad praskiej Sopade. W USA Stampfer nalez a do czoowych dziaaczy wychodz czej SPD, wchodza osiad w paz dzierniku 1940 roku. 74 C.D. Krohn, Der Council for a Democratic Germany, w: Was soll aus Deutschland, s. 36-40. cej Jeszcze bardziej radykalnie brzmiay zarzuty Ruth Fischer, dysydentki komunistycznej, wydaja w Stanach Zjednoczonych niszowy biuletyn The Network. Periodyk stawia sobie za zadanie demaskowanie stalinowskich organizacji w USA. Do tych ostatnich Fischer zaliczya ro wniez Council for a Democratic Germany.
71 70
127
zaoz en programowych powierzono specjalnym komitetom Council, powoanym do cach 1944 r. 75 Czoowa w tym wzgle dzie role odegrac z ycia w pierwszych miesia mia Komitet Studyjny (Studienkomitee), powoany do z ycia w czerwcu 1944 r. pnie w bardziej wyspecjalizowane struktury. i przebudowany naste merytorycznego przygotowaProduktywnos c organo w Rady stanowia funkcje nia i stopnia zbiez nos ci politycznej czonko w komiteto w. Najbardziej efektywna okazaa sie komo rka do spraw zwiazkowych, kierowana przez Siegfrieda Aufcego Zwia zku Zawodowego husera, w Republice Weimarskiej przewodnicza dniko ki Wolnych Urze w (Arbeitsgemeinschaft Freier Angestelltenverbnde). Dzie cy prace bliskos ci programowej pozostaych czonko w gremium dokument wien cza komitetu gotowy by juz w lipcu 1944 r. 76 Podobnie jak po z niejsze teksty programowe Rady, Memoria do spraw od de facto z dwo bnych budowy ruchu zwiazkowego w Niemczech skada sie ch odre biez cej sytuacji fragmento w. Pierwszy z wymienionych stanowi charakterystyke a w Rzeszy, z ewentualnymi odniesieniami do realio w Republiki Weimarskiej. Druga s poz danych zmian, z podkres cze c dokumentu zawieraa wizje a leniem ogo lnej potrzeby demokratyzacji z ycia w kraju po upadku Hitlera. kanwe memoriau stanowio przekonanie, iz Zasadnicza niemiecki ruch zwia ce w przyszos animatora przezkowy posiada atuty, pozwalaja ci odegrac role s cej budowy politycznej pan stwa. Wprawdzie cze c warstwy pracuja zwies kszos (Arbeiterschaft) daa sie c demagogii rez imu, jednak wie c niemieckich robotniko w zachowaa zdolnos c krytycznej oceny ideologii nazistowskiej. Stwiezkowco rdzenie to odnoszono przede wszystkim do starszej generacji zwia w, taja cej tradycje oporu wobec wadzy i nie akceptuja cych totalitarnych pamie dzania przedsie biorstwem 77. regu zarza c szybka odbudowe niemieckiego ruchu zwia zkowego od dou do Postuluja do przykadu wyzwalanych przez alianto go ry autorzy memoriau odwoywali sie w do Woch. Mimo ponad dwudziestu lat rza w w tym kraju partii faszystowskiej warstwa najmniej zinfiltrowana przez totalitarna was nie robotnicy okazali sie 78. Odrodzenie zwia zko ideologie w nie powinno jednak oznaczac powrotu do sytuacji politycznego rozbicia z czaso w weimarskich. Warunkiem powodzenia procesu odnowy winno byc zaro wno odejs cie od nazistowskiego modelu jednej
75 Podczas pierwszego ogo lnego zebrania czonko w Rady, 14 VI 1944 roku, prezes struktury pna liste komiteto cach gremia odbiegay zaprezentowa zebranym wste w. Powstae w kolejnych miesia tzw. Amerikakomitee przeje a, wspomniana wczes od pierwotnej koncepcji Tillicha. Funkcje niej, cy podja c Association. Nie powsta ro wniez Komitet Europejski, maja kontakty z reprezentantami europejskich narodo w. 76 J. Foitzik, Wiederaufbau der Gewerkschaften: Zur Denkschrift des Council for a Democratic Germany, w: Was soll aus Deutschland..., s. 75-77. Tekst memoriau opublikowany zosta w pierwszym numerze biuletynu Council we wrzes niu 1944 roku, w wersji niemieckiej i angielskiej. 77 Denkschrift des Unterauschusses des Studienkomitees fr Gewerkschaftsfragen, w: ibidem, s. 171-172. 78 Ibidem, s. 176-177.
128
zkowego organizacji (Deutsche Arbeitsfront), jak i stopniowa integracja ruchu zwia w formie struktur branz owych. Dokument zamykaa konkluzja, z e odrodzone zki zawodowe nie be da aspirowac zwia do roli ekwiwalentu partii politycznych, sie natomiast istotna gwarancja stabilnos stana ci systemu pan stwowego 79. tym Cytowany memoria by pierwszym dokumentem programowym, przyje przez wadze Council po 3 V 1944 r. Polityczna optyka dokumentu wskazuje, z e jego autorzy sympatyzowali z pogladami niemieckiej socjaldemokracji, wzbogaconymi dos wiadczeniami Republiki Weimarskiej. Prezentowana przez nich wizja w standardach pan mies cia sie stwa demokratycznego i w znacznej mierze w realiach gospodarczych przyszej RFN (spoeczna gospodarka rynkowa). ty w lipcu 1944 r. memoria stanowi jedynie pierwszy element wyPrzyje cach koncepcji pan pracowywanej w kolejnych miesia stwa. Problem polega na tym, zkowych, pozostae komo iz w odro z nieniu od Podkomitetu do Spraw Zwia rki Rady pracoway znacznie wolniej i mniej efektywnie. Przyczyn wspomnianego stanu rzeczy upatrywac nalez y zaro wno w czynnikach natury kompetencyjnej, jak i niemoz nos ci okres lenia przez czonko w Council wspo lnej wizji programu. O stopniu trudnos ci wypracowania szczego owych projekto w s wiadczyy daty cia kolejnych memoriao przyje w. Najwczes niej, bo we wrzes niu 1944 r. opracowane zostao memorandum Komitetu Gospodarczego. Tempo uchwalenia moz e zaskakiwac , zwaz ywszy z e pozyskac prezesowi Council nie udao sie wsparcia fachowco w od spraw ekonomii. przede wszystkim do specjalisto Uwaga powyz sza odnosi sie w uczelni Republiki Weimarskiej, kto rzy na emigracji w USA znalez li zatrudnienie w nowojorskiej New kszos dz School for Social Research. Wie c tych ostatnich reprezentowaa ba gos opcje liberalna , ba dz dy Johna Maynarda Keynesa, zwolennika podarcza pogla kontrolowanego interwencjonizmu pan stwa 80. autoro W obliczu braku specjalisto w akademickich role w programu gospodarli na siebie znawcy problematyki zwia zkowej lub tez cy czego wzie laicy, dysponuja wiedza w sprawach ekonomii. Jedynym fachowcem w onie komitetu by Paul luz na Hertz, byy ekspert finansowy frakcji SPD w Reichstagu, znawca polityki walutowej i budz etowej 81. kszos Wie c zarzuto w pod adresem koncepcji gospodarczych Council zasadza sie zan na anachronicznos ci proponowanych w programie rozwia . W opinii Clau do sa-Dietera Krohna, autorzy memorandum z wrzes nia 1944 r. odwoywali sie schemato w z drugiej poowy lat 20., w szczego lnos ci zas do koncepcji zorganizowanego kapitalizmu Rudolfa Hilferdinga, socjaldemokratycznego ministra
Ibidem, s. 178-179. C.D. Krohn, Ordnungsmuster von gestern..., s. 92. 81 tych kompetencji czonko Ibidem. Przykadem wa w komitetu by Friedrich Baerwald, z zawodu prawnik, byy pracownik Ministerstwa Pracy, na emigracji wykadowca labor economies w nowojorskim Fordham University.
80 79
129
finanso w z lat 1928-1929 82. Zasadniczy problem tkwi jednak nie tyle w konkretzaniach, ile w wyjs nych rozwia ciowym przesaniu dokumentu. Autorzy tekstu przyjmowali za pewnik, iz mimo istnienia okresu przejs ciowego odrodzone da przez wasny rza d, gwarantuja cy jednos Niemcy kierowane be c i spo jnos c w obre bie granic Rzeszy 83. Wyonienie samodzielnych struktur decydecyzyjna zan zyjnych stanowic miao conditio sine qua non zaro wno spaty zobowia reparacyjnych, jak i udziau Niemiec w procesie gospodarczej rekonstrukcji Starego Kontynentu 84. Memorandum z wrzes nia 1944 r. nie byo jedynym projektem ekonomicznym ce po Rady. Trzy miesia z niej bardziej konkretny obraz zmian wyszed spod pio ra Siegfrieda Aufhusera, ro wniez czonka Komitetu do Spraw Gospodarczych. Autor uwage na potrzebie us sce tekstu skupi swa cis lenia wizji przemian w Rzeszy po kle adaniu zamania pote gi si wspieraja cych nazizm towarzytotalitarnego rez imu. Z szy postulat wprowadzenia metodycznego i dugofalowego wpywu pan stwa na . W przyszych Niemczech funkcjonowac gospodarke miay trzy rodzaje przedsie biorstw: zakady upan stwowione, spoecznie kontrolowane i prywatne. Na kaz dym szczeblu struktury administracyjnej nalez ao wprowadzic organy wspo pracy pracodawco w, pracowniko w i konsumento w. Wadze pan stwowe winny dziem kontroli w powyz zapobiegac zjawisku monopolizacji gospodarki. Narze szej d antymonopolowy, dziaaja cy na zasadzie ustawodawstwa kwestii mia byc urza antytrustowego 85. Mimo obecnos ci w projekcie S. Aufhusera elemento w ewidentnie lewicowych, autora dokumentu nie moz na nazwac zwolennikiem komunistycznego modelu c sie do problemu wielkiego przemysu podkres gospodarki. Odnosza la, iz kach prywatnych. Postulat upan w odrodzonych Niemczech pozostanie on w re stcznie tych przedsie biorstw, kto wowienia dotyczy wya rych was ciciele czerpali c z nazistowskim rez profity, kolaboruja imem 86. Racjonalne przesanki mia ro wniez aufhuserowski projekt planowania gospodarczego. Potrzeba okres lania kierunko w rozwoju i prioryteto w inwestycyjnych wynikaa, zdaniem autora tekstu, z koniecznos ci szybkiej restrukturyzacji ramowej kontroli moz niemieckiego przemysu. Tylko droga na byo w kro tkim ze zbrojen do czasie przestawic gospodarke na produkcje br konsumpcyjnych. To ostatnie umoz liwioby z kolei uruchomienie systemu odszkodowan dla pan stw Rzesze 87. okupowanych wczes niej przez nazistowska
Ibidem, s. 95. Die Wiedereingliederung Deutschlands in weltwirtschaftliche Zusammenhnde, w: Was soll aus Deutschland..., s. 183-184. 84 Ibidem. 85 Der Entwurf einer demokratischen Wirtschaftsordnung, w: ibidem, s. 189-190. 86 Ibidem, s. 190. 87 Ibidem.
83
82
d Zachodni 2008, nr 2 9 Przegla
130
Nie znamy okolicznos ci i przesanek powstania cytowanego wyz ej projektu. c Z adnotacji na pierwszej stronie dokumentu wynika, z e motywem autora bya che zniwelowania wraz enia, jakoby Council popieraa model biurokratycznej gosk zarzuto podarki pan stwowej 88. Powyz sza uwaga potwierdza wydz wie w pod c na podstawie politycznych powia zan adresem Rady. Wnioskuja niekto rych czondy komunistyczne. ko w grupy Tillicha, oponenci gremium przypisywali mu pogla Tymczasem dokadna lektura dokumento w Council przeczya tezie o radykalnie lewicowym obliczu struktury. Projekty programowe Rady grzeszyy nie tyle radziecka , ile naiwnos , niez trznej afiliacja cia yciowym podejs ciem i brakiem wewne konsekwencji. zan Za przykad anachronicznos ci proponowanych rozwia posuz yc mogy Rozwaz ania na temat nowego porzadku agrarnego, powstae w poczatkach 1945 r. Powyz szy memoria stanowi wprawdzie efekt pracy Komitetu Gospodarczego, ale cy z terytorium USA periodyk go wny nan wpyw wywar Joseph Kaskel, redaguja Deutsche Bltter 89. Wspomniany dokument rozpatrywac nalez y w dwo ch aspektach. Wartos ciowa czes c tekstu stanowi analiza stosunko w spoeczno-ekonomicznych w Niemczech po 1871 r., z uwypukleniem pozycji warstwy junkierskiej i wpywem tej ostatniej na protekcjonizmu celnego w sferze rolnej. Podkres c destruktywna role polityke laja wielkiej wasnos ci ziemskiej w dziejach II i III Rzeszy, autor memoriau stwierdza dnos niezbe c przeprowadzenia w przyszych Niemczech reformy rolnej. Was ciciele stkowy ekwiwalent za rozparcelowywanych latyfundio w otrzymywaliby jedynie cza tego utracone mienie, w granicach moz liwos ci budz etowych pan stwa dotknie skutkami wojny 90. Koncepcja parcelacji wos ci junkierskich nie odbiegaa od wizji programowych s innych nurto w wychodz stwa. Takz e cze c s rodowisk opozycyjnych w Rzeszy do koniecznos przychylaa sie ci ograniczenia pozycji ekonomicznej was cicieli c nie postulat reformy ziemskich. O kontrowersyjnos ci tekstu s wiadczy wie agrarnej, lecz idea odrodzenia stanu chopskiego (Erlebung des Bauernstandes), przenoszenia na wies droga mieszkan co w wygodzonych i przeludnionych miast. c sie do tradycji niemieckiego chopstwa, jego pracowitos Odwouja ci, religijnos ci i umiowania pokoju, autor projektu stwierdza dobitnie, z e was nie ta warstwa c spoeczna zdolna jest wzia na siebie dzieo odrodzenia kraju 91. zania polegaa nie tylko na Dyskusyjnos c proponowanego w dokumencie rozwia cej paraleli z nazistowska idea Blut und Boden koncepcja powrotu do zaskakuja ludowych korzeni i tradycji niemieckiego Volku. Paradoksalne podobien stwo czyo Rozwaz a ania z programem sekretarza skarbu USA, Henryego Morgenthau,
88 89 90 91
Ibidem, s. 188. J. Radkau, op. cit., s. 198. Gedanken ber eine neue Agrarordnung, w: Was soll aus Deutschland..., s. 192-196. Ibidem, s. 198.
131
cego przeksztacenie Rzeszy w kraj rolniczy. W powyz postuluja szym konteks cie ta w teks amerykan zaskakuje polemika, podje cie was nie z wizja skiego polityka, obrony intereso cego w imie w niemieckiego przemysu, od lat subwencjonuja rolna kraju 92. produkcje trznych proceso W swej wizji oz ywienia wewne w osadniczych autor dokuga zaro mentu sie wno do Tomasza Jeffersona, jak i do modelu z ydowskich kibuco w w Palestynie. Amerykan ski prezydent dowodzic mia potrzeby indywidualnego t i ogrodnictwa. Z kolei kolektywne formy podejs cia do hodowli zwierza dnos osadnictwa dawayby korzys ci w postaci oszcze ci koszto w produkcji 93. Utopijnos c przedstawionego wyz ej projektu potwierdzio z ycie. tko Postulat likwidacji maja w junkierskich znalaz wprawdzie odzwierciedlenie w fali wywaszczen przeprowadzonych w 1945 r. w strefie radzieckiej, ale nie zku mie dzy polityka prowadzona przez wschodnioniemieckich sposo b znalez c zwia koncepcja budowy silnego ekonomicznie stanu komunisto w, a kaskelowska likwidacje chopskiego. Program KPD, a od 1946 r. SED zakada stopniowa czona z procesem migracji ludnos prywatnej wasnos ci ziemi, poa ci wiejskiej do miast. Za ro wnie pozorne uznac nalez y podobien stwo kolektywnych form osadnictwa w Palestynie z tworzonymi we wschodnich Niemczech spo dzielniami rolnymi radziecka . na mode Zdecydowanie bliz szy koncepcjom komunistycznej lewicy by opracowany program zmian w systemie opieki zdrowotnej. Gotowy w maju 1945 r. przez Rade projekt stanowi efekt pracy Podkomitetu do spraw Suz by Zdrowia, komo rki zdominowanej przez trzech czonko w Council: Felixa Boenheima, Kate Frankenthal i Kurta Glasera 94. Moz na przypuszczac , iz merytoryczna spo jnos c i rzeczowy charakter memorandum wynikay z kompetencji jego autoro w. Zaro wno Felix Boenheim, jak i Kate dyrektora Frankenthal byli lekarzami; ten pierwszy peni przed 1933 r. funkcje jednego z berlin skich szpitali. Kurt Glaser, jako czonek rady miejskiej w Chemnitz, dowej. Warto dodac mia dos wiadczenie w pracy samorza , z e pod projektem takz budowy demopodpisa sie e Paul Tillich, zainteresowany problematyka kratycznej opieki zdrowotnej w odrodzonych Niemczech. cze s Istotna c dokumentu podkomitetu stanowia analiza postaw lekarzy i niz dzili so szego personelu medycznego w III Rzeszy. Autorzy tekstu nie szcze w pienia dla koniunkturalizmu i nieetycznos pote ci zachowan pracowniko w niemieckiej suz by zdrowia po 30 I 1933 r. Mimo z e w memorandum zabrako uszczego o cze s wienia straszliwych zbrodni popenionych przez duz a c s rodowiska medybokiej weryfikacji cznego w Rzeszy, autorzy projektu nie kryli koniecznos ci ge kadr lekarskich po wyzwoleniu kraju. Stanowiska dyrektoro w i ordynatoro w klinik
Ibidem, s. 199-200. Ibidem, s. 201. 94 T.M. Ruprecht, Kriegsgefangenenbetreuung und Gesundheitswesen: der Frsorge-Ausschuss, w: Was soll aus Deutschland..., s. 121.
93 92
9*
132
oraz kierownictwo izb i przychodni nalez ao powierzac osobom przeniesionym przez nazisto w w stan spoczynku, opozycjonistom lub emigrantom 95. ocena zachowan Ro wnolegle z krytyczna niemieckich lekarzy, autorzy memorandum konstatowali fakt katastrofalnego stanu zdrowia mieszkan co w Rzeszy. Czytelnika dokumentu zaskakiwac mogo, iz jako go wny symptom degradacji kowe), nie postrzegano zaburzenia natury psychicznej (depresje, nerwice, stany le zas schorzenia o charakterze somatycznym. Altruistycznemu wydz wiekowi opisu towarzyszyy postulaty pod adresem alianto w. W ramach tzw. s rodko w natychmiasskie mocarstwa winny zadbac towych (Sofortmanahmen) zwycie o zabezpieczenie dostaw z ywnos ci, prowizorycznych miejsc noclegowych i doraz nych punkto w opieki medycznej 96. tej skutkami wojny Jest faktem bezspornym, z e sytuacja zdrowotna w ogarnie z obrazem zaprezentowanym w memorandum. Autorzy tekstu Rzeszy pokrywaa sie zapominali jedynie, iz identyczny lub bardzo podobny stan rzeczy mia wo wczas miejsce w caej okupowanej przez Niemco w Europie. Oczekiwanie, w powyz szym konteks cie, natychmiastowej pomocy ze strony Sprzymierzonych, zaskakiwao postulowanych dziaan brakiem wyczucia i niestosownos cia . cze s Jednoznacznie wartos ciowa c dokumentu stanowi natomiast podrozdzia cy program przebudowy opieki zdrowotnej w powojennych Nietrzeci, zawieraja zywali w tym miejscu do koncepcji z czaso mczech. Autorzy projektu nawia w Republiki Weimarskiej, formuowanych przez lewe skrzydo SPD oraz komu stworzenia systemu prewencji, nisto w. Go wny nacisk pooz ony zosta na potrzebe cego zapobieganie falom epidemii i schorzeniom, stanowia cym efekt umoz liwiaja zaniedban i niskiego poziomu z ycia. Wszyscy zatrudnieni oraz czonkowie ci obowia zkowymi ubezpieczeniami, gwarantuja cymi ich rodzin mieli zostac obje prawo do porady i opieki na wypadek choroby. Trzon systemu stanowiyby, podobnie jak wczes niej, kasy chorych. Zmiana polegac miaa na nowym sposobie do wyaniania zarza w wspomnianych instytucji. Zaro wno czynne, jak i bierne prawo wyborcze przysugiwaoby ro wniez s rodowisku ubezpieczonych. Projekt cy wzrost nakado zdrowotna ze strony pan zakada znacza w na opieke stwa. Wspo finansowane przez budz et centralny miay byc ro wniez ubezpieczenia rentowe i emerytalne 97. tpliwos Nie ulega wa ci, z e przedstawiona w memorandum wizja zmian systemu opieki medycznej przypominaa koncepcje komunistycznej lewicy. Sam Felix Boenheim mia wprawdzie w Council status bezpartyjnego, postrzegany by jednak s jako sympatyk KPD. Nie zmienia to faktu, iz znaczna cze c postulato w Rady cy sposo w zaskakuja b przypominaa zaoz enia programowe brytyjskiej Partii Pracy (powszechne ubezpieczenia spoeczne). Nalez y ro wniez podkres lic , z e wiele
95 96 97
Der Aufbau eines demokratischen Gesundheitswesens in Deutschland, w: ibidem, s. 231, 237. Ibidem, s. 235-236. Ibidem, s. 238-241.
133
elemento w cytowanego dokumentu znajdzie swe miejsce w systemie ochrony cych je fundamentalnych zdrowia obu pan stw niemieckich, niezalez nie od dziela ro z nic ustrojowych. Na paradoks zakrawa fakt, iz po 1949 r. demokratyczna RFN s dzona znacznie gorzej poradzia sobie z denazyfikacja rodowisk lekarskich niz rza polityka czystej karty, przez komunisto w NRD. Zgodnie z adenauerowska kszos te wie c reprezentanto w medycznej elity kontynuowaa bez przeszko d rozpocze w III Rzeszy zawodowe kariery. Dopiero na fali rozliczen z przeszos cia, w latach tych XX w., problem postaw lekarzy w czasach nazizmu stanie sie osiemdziesia przedmiotem szerszej analizy badawczej 98. Ws ro d kwestii dyskutowanych w gronie czonko w Council szczego lne miejsce zajmowaa sprawa przebudowy niemieckiego systemu ksztacenia. Juz w Deklaracji Rady z 3 V 1944 r. bya mowa o potrzebie wychowania modziez y w duchu c, z demokracji. Przyznaja e wspomniany problem ma kluczowe znaczenie w przebudowie Rzeszy, autorzy manifestu nie widzieli jednak potrzeby korzystania w tej trznej. Dziea reedukacji modego pokolenia zamierzano materii z pomocy zewne antynazistowsko nastawionych Niemco dokonac z pomoca w, zaro wno emigran99 to w, jak i oso b pozostaych po 30 I 1933 r. w kraju . Juz w momencie powstania Council powyz szy postulat wzbudza zastrzez enia cach wojny, w obliczu postronnych komentatoro w. Tymczasem w kolejnych miesia informacji o skali zbrodni niemieckiego rez imu i s wiadomos ci znikomej skali antyhitlerowskiego oporu w Rzeszy, stanowisko Rady we wspomnianej materii nie te 25 V 1945 r. Linie odbudowy systemu szkolnego i wyulego zmianie. Przyje chowawczego w Niemczech powielay schemat reedukacji modego pokolenia od trz. Upo wewna r czonko w Council mo g zaskakiwac , bowiem sami autorzy zanych z transformacja memorandum mieli s wiadomos c ogromu trudnos ci, zwia niemieckiego modelu edukacyjnego. Podstawowy problem stanowia kadra pedagoca w praktyce giczna, poddana w III Rzeszy politycznej Gleichschaltung i realizuja 100 ideowe pranie mo zgo w . c koniecznos Konstatuja c kontroli postaw niemieckich nauczycieli, two rcy pnie zas dokumentu postulowali przeprowadzenie jednorazowych zwolnien , naste poddanie kadry procedurom weryfikacyjnym. Pozbawieni prawa wykonywania zawodu mieli byc aktywis ci NSDAP, czonkowie SS i innych nazistowskich organizacji. Przebudowie i wymianie podlegayby zaro wno programy nauczania, czniki. Powstae w okresie przejs jak i podre ciowym trudnos ci zamierzano niwelowac poprzez wykorzystanie radia i filmu 101. O niekonsekwencji Council w kwestii przebudowy systemu os wiatowego Rzeszy s wiadczy, widoczny w teks cie,
98 T. Frei mller, Mediziner: Operation Volkskrper, w: Karrieren im Zwielicht. Hitlers Eliten nach 1945, wyd. N. Frei, Frankfurt am Main, New York 2002, s. 13 n. 99 Deklaracja Council for a Democratic Germany, w: Was soll aus Deutschland..., s. 159. 100 Richtlinien fr einen Neuaufbau des Schul- und Erziehungswesens in Deutschland, w: Was soll aus Deutschland..., s. 248. 101 Ibidem, s. 250-251.
134
niepoko j co do skali indoktrynacji przez rez im niemieckiego spoeczen stwa. nie tylko do generacji nastolatko Powyz sze obawy odnosiy sie w, uksztatowanych gu dwunastu lat rza do w cia w NSDAP. Autorzy Linii dostrzegali o w problem takz e w odniesieniu do s wiata dorosych, odizolowanego wychowawczo i intelektualnie propaganda . W zwia zku z powyz od s wiata i faszerowanego nazistowska szym postulowano tworzenie sieci szko wieczorowych i ludowych, przy braku jednak odpowiedzi na pytanie, kto miaby uczyc we wspomnianych placo wkach 102. cy cytowany program wspo nacisk na Oceniaja czes ni znawcy przedmiotu kada dyskusje i spory, obecne w onie wyonionego przez Council Komitetu do spraw Wychowania i Nauki 103. Mimo iz gremium to dziaao co najmniej od czerwca 1944 r., konkretne efekty pracy zespou ujrzay s wiato dzienne prawie po roku. Za cie w memoranprzykad kontrowersji wewnatrz komitetu posuz yc mogo pominie dum kwestii miejsca religii w procesie nauczania. Zagadnienie to stanowio dzy partiami Republiki Weimarskiej i w ro przedmiot realnego konfliktu mie wnie Zasadnicza RFN. ostrym ksztacie powro cic miao w okresie prac nad Ustawa Ro z nice zdan w onie czonko w komitetu wynikay z istnienia w tym gronie wyraz nych podziao w politycznych. Obok dwo ch pastoro w i byego czonka partii Zentrum, w skad gremium wchodzi jeden komunista i jeden reprezentant opcji socjalistycznej 104. Unifikacji programowej nie sprzyja ro wniez cego zespou. Zosta nim profesor Julius Lips, z zawodu wybo r przewodnicza cy w New School for Social Research. etnolog, na emigracji w USA wykadaja cy komitetem nie zajmowa sie wczes Problem polega na tym, z e kieruja niej zku kwestiami os wiaty, zas jego zainteresowania badawcze pozostaway bez zwia kraju pochodzenia 105. ze specyfika Pokadanie wiary w samonaprawcze zdolnos ci systemu edukacyjnego Rzeszy wada memorandum. Podstawowy mankament programu stanowio nie byo jedyna z planami wielkich mocarstw, zdecydowanych co najmniej od nie liczenie sie konferencji w Jacie odebrac Niemcom prawo do decydowania o wasnym losie. skiej koalicji, ile Przyczyna owego stanu rzeczy lez aa nie tyle w zej woli zwycie w potrzebie stworzenia skutecznych gwarancji przeksztacenia Rzeszy w kraj demokratyczny. Pozostaje dodac , iz z punktu widzenia wadz alianckich, reforma cz fundament budowy w Niemproceso w edukacji i wychowania tworzyc miaa wre czech spoeczen stwa obywatelskiego. Autorytarne tradycje tutejszego szkolnictwa nadaway powyz szym planom znamiona procesu wysokiego ryzyka. Przyszos c miaa pokazac , z e droga do sukcesu niemieckiej demokracji wioda nie tyle poprzez
Ibidem, s. 251-252. U. Langkau-Alex, Rckbesinnung auf die abendlndische Kultur: Das Komitee fr Erziehung und Wissenschaft, w: Was soll aus Deutschland..., s. 133, 135. 104 cy Czonkami komitetu byli: pastorzy Erwin Mller i Friedrich Forell (ten drugi reprezentuja Bekennende Kirche), Friedrich Baerwald (Zentrum), Maximilian Scheer (komunista) i Emil Gumbel (pacyfista i socjalista, w okresie Republiki Weimarskiej wykadowca na uniwersytecie w Heidelbergu). 105 Specjalnos c Juliusa Lipsa stanowia kultura amerykan skich Indian.
103 102
135
, ile wybieralne instytucje z szkoe ycia publicznego oraz gwarantowane konstytucja prawa i swobody obywatelskie. Naiwnos c i brak zasadniczego rozeznania w postawach Niemco w Anno Domini kszos dzay o wartos 1945, widoczne w wie ci memorando w Council nie przesa ci wszystkich dokumento w Rady. Problem polega na tym, iz nawet te teksty gremium, kto rych zawartos c s wiadczya o kompetencji autoro w, nie daway gwarancji zan sukcesu proponowanych rozwia . Jako przykad wspomnianej wyz ej sprzecznos ci posuz yc moz e, opracowana przez Council, koncepcja reformy niemieckiej administracji i systemu prawnego. Powstay w czerwcu 1945 r. projekt stanowi efekt prac Komitetu do spraw tkowo Albert Grzesinski; po Prawa i Administracji. Na czele zespou sta pocza przezen Horst Baersprung, wycofaniu sie z Rady przewodnictwo struktury przeja byy prokurator, nastepnie zas do kon ca 1932 roku prezydent policji w Magdeburgu. Zaro wno wymienieni, jak i Hans Hirschfeld, czonek komitetu, a wczes niej trznych Carla Severinga, reprezenreferent w pruskim ministerstwie spraw wewne . Istotna role w pracach zespou socjaldemokratyczna towali w Council orientacje odegra takz e Friedrich Baerwald, wspomniany wczes niej zwolennik spoecznie zaangaz owanego skrzyda Zentrum, asystent posa do Reichstagu, Friedricha ro cy e w gremium znalaz sie wniez Albert Schreiner, nalez a Dessauera 106. Mimo z do KPD niezalez ny pisarz, wypracowany przez komitet dokument nosi w sobie elemento wyraz ne znamiona optyki centrolewicowej, z przewaga w socjaldemokratycznych. pnej cze s Istotny element wste ci memoriau stanowia teza o sabych fundamentej tradycji niemieckiej demokracji. Jako przykad tej ostatniej autorzy tach i wa frankfurcka z 1849 r. oraz konstytucje projektu wskazywali jedynie konstytucje z 1919 r. Pierwsza z wymienionych nigdy nie wesza w z weimarska ycie, druga do nosia w sobie wiele be w 107. intencja autoWspomniana konstatacja pozwala domniemywac , iz rzeczywista ro w tekstu byo przygotowanie propozycji ustrojowych, ze szczego lnym naciskiem na zakres i kompetencje wykonawczych organo w pan stwa. Wprawdzie sami , ich koncepczonkowie komitetu podkres lali przedwczesnos c prac nad konstytucja cje miay kluczowe znaczenie dla administracyjno-prawnego oblicza kraju. sugerowanych przez zespo zan Jako istote rozwia uznac nalez y odejs cie od tradycyjnego dla Niemiec modelu federacyjnego. Centralizacja systemu dzania pan przed odrodzeniem separatystycznych zarza stwem stanowiaby zapore z da en poszczego lnych regiono w Rzeszy. Podniesieniu rangi centralnych organo w towarzyszyc miao przywro cenie ogo lnoniemieckiej struktury podatkowej
W. Benz, Recht und Verwaltung im neuen Deutschland, w: Was soll aus Deutschland..., s. 141. Vorschlge fr eine neue deutsche Verwaltung und ein neues deutsches Rechtswesen, w: ibidem, c o przyje tej przez Parlament Frankfurcki konstytucji, autorzy dokumentu podawali date s. 254. Pisza 1848 roku.
107 106
136
aby takz i transportowej. Unifikacja obje e system opieki spoecznej i ubez108 pieczen . Wprawdzie cytowane wyz ej propozycje w istotnym stopniu przypominay koncepcje weimarskiej SPD, nie sposo b zaprzeczyc , z e w 1945 r. stanowiy reakcje c sie argumentem na alianckie plany okupacji i rozczonkowania Rzeszy. Posikuja cego Rzeszy, czonkowie komitetu ewoluowali jednak powszechnego chaosu, groz a d przez Council, kryterio w kierunku zmiany, stosowanych dota w rozumowania. niepoko Miejsce tezy o przetrwaniu w Niemczech demokratycznego etosu, zaja j o szanse szybkiej transformacji politycznej kraju. Wiele wskazuje, iz to s wiadomos c skali spustoszenia w systemie wartos ci mieszkan co w Rzeszy, skonia czonko w zespou do uwypuklenia kwestii denazyfikacji sektora administracji i sprawiedliwos ci. Weryfikacja pracowniko w obu grup aby postac zania dotychczasowych zawodowych przyje opcji zerowej rozwia oraz oceny postaw zainteresowanych poprzez specjalne komisje umo w o prace kontroli. Powstae w wyniku zwolnien braki kadrowe uzupeniac miayby osoby ce jednak relatywnie czysta karte polityczna 109. mniej wykwalifikowane, posiadaja czujnos Szczego lna c czonko w komitetu budzia postawa s rodowiska prawniczego. Dos wiadczenia z lat 1919-1933 dowodziy autorytarno-prawicowego do ciem wadzy przez oblicza niemieckich sa w i prokuratur, na dugo przed przeje dzi NSDAP. Powyz szy fakt skania autoro w projektu do wypracowania narze w tej mierze role penic kontroli organo w sprawiedliwos ci. Kluczowa mia specjalny Trybuna Ludowy, zoz ony zaro wno ze zweryfikowanych politycznie 110 jurysto w, jak i laiko w . cego przebieg rozpraw i wydaKoncepcja stworzenia specorganu, nadzoruja o ewolucji postawy Council wobec rodako wane wyroki, potwierdza teze w. ca nieufnos Niestety, rosna c Rady w odniesieniu do Niemco w, owocowaa pomyscymi rozwia zania stosowane w III ami w niebezpieczny sposo b przypominaja Rzeszy. Juz sama nazwa proponowanego Trybunau (Volkstribunal) budzia skojarzenia z utworzonym w 1934 r. nazistowskim Trybunaem Ludowym dzy wspomnianymi instytucjami polegaa na tym, (Volksgerichtshof). Ro z nica mie d do spraw politycznych, z e pierwszy z wymienionych pomys lany by nie jako sa cy w procedury sa dowe i weryfikuja cy niedostatecznie tylko organ ingeruja 111 c narze dzi zapobiegaumotywowane wyroki . Nie zmienia to faktu, iz poszukuja nia w przyszos ci naduz yciom ze strony wymiaru sprawiedliwos ci, czonkowie Council proponowali w zamian odejs cie od kanono w demokratycznego pan stwa.
Ibidem, s. 257-258; 260. Ibidem, s. 263. 110 Ibidem, s. 265. 111 s Cze c czonko w Council proponowaa zastosowanie alternatywnego, wobec projektu komitetu, zania. Instancja weryfikuja ca byby w tym wypadku minister sprawiedliwos cy rozwia ci, posiadaja dziego, w wypadku naduz cych mu kompetencji. Zwolnienie moz nos c zwolnienia se ycia przysuguja miaoby charakter ostateczny, bez moz liwos ci odwoania.
109 108
137
zania obowia zywac Nawet jes li powyz sze rozwia miay w okresie przejs ciowym, downiczej. oznaczayby przekres lenie zasady suwerennos ci wadzy sa Powaz nego traktowania przez autoro w memoriau kwestii denazyfikacji, dowodnienie w projekcie gremium problemu kary wobec niemieckich dzio uwzgle pco dzenia nazistowskich zbrodniarzy miao byc przeste w wojennych. Zadanie osa dzy, wspomniany wczes dowe podzielone mie niej, Volkstribunal oraz organy sa Narodo w Zjednoczonych. Na podkres lenie zasuguje fakt, iz te ostatnie odgryway instancji kluczowych, od decyzji kto by role rych zalez aoby przekazanie danej dzic pco sprawy organowi niemieckiemu. Trybuna sa mia przeste w przeciw narodowi (niemieckiemu) inicjatoro w i gosicieli antysemickiej propagandy, beneficjento w pracy niewolniczej i rabunku obcego mienia oraz tych czonko w NSDAP (wraz z organizacjami afiliowanymi), kto rzy w aktywny sposo b przyczynili do zniszczenia demokratycznego pan sie stwa 112. dzynarodoweNa tle kontrowersji, wybuchych wkro tce woko prerogatyw Mie go Trybunau Wojskowego w Norymberdze, koncepcje komitetu zaskakiway do stopniem akceptacji faktu ograniczenia kompetencji procesowej sa w niemiec kich. W odro z nieniu od dominujacego ws ro d mieszkan co w Rzeszy przekonania, z e dzeni wya cznie przez rodako zbrodniarze nazistowscy winni byc sa w, projekt role organo zespou dopuszcza w tej mierze istotna w ponadnarodowych. Z drugiej pewne komplikastrony, moz na zauwaz yc , iz takz e propozycje Rady niosy za soba cje. Istota problemu polegaa na tym, z e wymienione w dokumencie kategorie pstw odnosiy sie zaro przeste wno do narodu niemieckiego, jak i ludnos ci tereno w . Przykadem owej dychotomii byo poje cie pracy okupowanych przez Rzesze zane w go cymi obywatelsniewolniczej, zwia wnej mierze z osobami nie posiadaja twa niemieckiego. Powyz sza nieprecyzyjnos c zaowocowaaby niechybnymi sporami na temat rzeczywistych kompetencji Volkstribunal. przeszkode w realizacji planu stanowia jednak nie tyle kwestia Zasadnicza cie sie autoro do uprawnien Trybunau, ile rozminie w memoriau z intencjami rza w wielkich mocarstw. Co najmniej od uchwalenia Deklaracji Moskiewskiej z 1 XI ewentualnos 1943 r., przywo dcy Wielkiej Tro jki nie brali pod uwage ci powierzenia dzenia zbrodniarzy nazistowskich 113. Decyzja organom niemieckim sprawy osa powyz sza wynikaa z dos wiadczen lat 1920-1921. Pan stwa Ententy zgodziy sie dowo wczas przekazac sprawy niemieckich zbrodniarzy wojennych instancjom sa ta redukcja liczby wym tego kraju. Rezultatem decyzji bya daleko posunie pnie zas oskarz onych, naste niezwykle agodne wyroki, wydane przez Trybuna Rzeszy w Lipsku 114.
Vorschlge..., s. 265. E. Ryszka, Norymberga prehistoria i ciag dalszy, Warszawa 1982, s. 127-128. Sprawcy dzeni przez sa dy tychz zbrodni popenionych na terenach krajo w okupowanych mieli byc sa e krajo w. dzenia tychz W przypadku kategorii zbrodniarzy go wnych mocarstwa zastrzegy sobie prawo osa e w trybie ponadpan stwowym. 114 Ibidem, s. 61, 69-70.
113 112
138
Dokadna analiza memoriau Komitetu do spraw Prawa i Administracji nie tpliwos pozostawia wa ci, iz na tle wczes niejszych programo w Rady, wypracowany duz projekt przedstawia sie o bardziej udanie. Autorzy dokumentu potrafili, s z ide fixe zdrowego rdzenia narodu przynajmniej w cze ci, wyzwolic sie niemieckiego. Inaczej niz pozostae gremia Council czonkowie komitetu porzucili na szybka odbudowe demokracji w Rzeszy re koma rodako nadzieje w. W swym braku zaufania do mieszkan co w Niemiec nie byli jednak konsekwentni do kon ca. Przykadem owego braku konsekwencji by pomys powierzenia misji s cigania pco cej zasie giem cay kraj, policji 115. przeste w wojennych jednolitej, obejmuja dniko Zdumienie budzi fakt, iz inaczej niz w wypadku urze w, prokuratoro w dzio dzi weryfikacji i se w autorzy projektu nie przewidzieli z adnych narze pracowniko w suz b. Wprawdzie moz na przypuszczac , z e pod mianem policji czonkowie gremium rozumieli funkcjonariuszy policji kryminalnej, ale dla kaz dego obserwatora III Rzeszy byo jasne, iz ro wniez ta grupa zawodowa nalez aa do aparatu represji nazistowskiego pan stwa. ca sie w oczy niespo dzy Rzucaja jnos c memoriau stanowi brak korelacji mie tzw. autoadministracji (Selbstverwaltung). postulatem centralizacji pan stwa a idea ciem tej ostatniej rozumiano instytucje nosza ce znamiona demokracji Pod poje bezpos redniej rady gmin, powiato w, miasteczek i miast. Autorzy dokumentu postulowali nie tylko szybkie reaktywowanie wspomnianych gremio w, ale tez kszych, niz przyznanie im wie w okresie Republiki Weimarskiej, prerogatyw. c ewentualne wa tpliwos Antycypuja ci ze strony alianto w podkres lali fakt, iz cia reaktywacja najniz szych ogniw z ycia politycznego stanowiaby dobry punkt wyjs dla procesu transformacji ustroju Rzeszy 116. z koncepcjami Wizja budowy w Niemczech demokracji od dou pokrywaa sie skich mocarstw. Do kon zwycie ca 1946 r. we wszystkich strefach okupacyjnych wyonione struktury samorza dowe dolnego szczebla. Uzalez c Rzeszy zostana niaja kszenie ich kompetencji od politycznej strategii pan zwie stw Wielkiej Tro jki, kraje da wspierac zachodnie be przywro cenie w Niemczech modelu federacyjnego, zlikwidowanego przez nazisto w w latach 1933-1934. Odmienny kurs obierze zek Radziecki. Reaktywacji niemieckich struktur wadzy we wschodniej strefie Zwia , wzrost pozycji jednej siy bedzie towarzyszy, kontrolowany przez Moskwe dzie mieszanke politycznej komunisto w. Ostateczny ustro j NRD stanowic be zan rozwia radzieckich i modelu tzw. demokracji ludowej, typowej dla pan stw Bloku Wschodniego. ledzac poczynania i prace programowe Council narzuca sie wraz enie, iz S niezalez nie od sytuacji militarnej w Europie, czonkowie gremium dalecy byli od z brakiem wpywu na losy wasnego kraju. Za przykad powyz pogodzenia sie szej
115 116
Vorschlge..., s. 259, 264. Ibidem, s. 255.
139
zku z la dowaniem wojsk tendencji posuz yc moz e Apel Rady z 8 V 1944 r., w zwia c od faktu, z alianckich w Normandii. Abstrahuja e wspomniany tekst ukaza wya cznie w periodykach emigracji, jego zawartos o prosie c potwierdzaa teze c doste pu do rodako pagandowym konteks cie dokumentu. Nie maja w w Niemczech, czonkowie Council wzywali z onierzy Wehrmachtu do po js cia za gosem 117 dniaja c brak dku i wyzwolenia sie z nazistowskiego jarzma . Uwzgle rozsa pu Rady do amerykan doste skich stacji radiowych, apel powyz szy mia zerowe byli nie tyle Niemcy, szanse dotarcia do adresato w. Jego rzeczywistym odbiorca ile opinia publiczna w USA. kwestia powojennych Kluczowym sprawdzianem realizmu Council okazaa sie granic Rzeszy. Ujawniane przez zachodnie media ustalenia Wielkiej Tro jki w Jacie potwierdzay pogoski o alianckich planach redukcji obszaru Niemiec. W s wietle wspomnien Karla Otto Paetela, was nie rezultaty konferencji tkoway polaryzacje opinii wewna trz emigracyjnego gremium. krymskiej zapocza Mimo apeli Paula Tillicha o wypracowanie jednolitego stanowiska, Rada nie cia wspo bya zdolna do podje lnej uchway. Za poparciem decyzji jatan skich : komunista Albert Schreiner i lewicowy socjaldemokrata Siegfried opowiedzieli sie opinie zaprezentowa Paul Hagen. Wedug lidera Aufhuser. Przeciwstawna Neu Beginnen, postanowienia konferencji krymskiej oznaczay przeksztacenie Niemiec w pan stwo kadubowe i po kolonialne, bez atrybuto w suwerennos ci 118 trznej i wewne trznej . zewne tej w pracach Council zasady jednomys Wobec przyje lnos ci, niemoz nos c cia wspo mete paraliz podje lnej uchway oznaczaa na duz sza prac gremium. Wprawdzie wyonione przez Rade komitety programowe kontynuoway swa dryfowac dziaalnos c , jednak struktura jako caos c zdawaa sie bez wyraz nego celu. przyczyne rozpadu Council stay sie ustalenia konferencji poczdamOstateczna kszos za rezolucja , krytykuja ca skiej. Wie c czonko w rady opowiedziaa sie decyzje Wielkiej Tro jki w sprawie Niemiec. Najbardziej radykalne w tej mierze Friedrich Baerwald, reprezentuja cy opcje chadecka . 20 IX 1945 r., stanowisko zaja podczas spotkania wadz struktury, uzna on za niedopuszczalne pozostawienie bez komentarza deklaracji poczdamskiej. Zbliz one zdanie wyrazi formalny prezes Council, Paul Tillich. W opinii wymienionych, reakcji wymagaa zaro wno zmiana ce jej wysiedlenia ludnos granic Rzeszy, jak i towarzysza ci niemieckiej z Polski, gier 119. Czechosowacji i We
Apel Council for a Democratic Germany, 8 VI 1944, w: Was soll aus Deutschland..., s. 170. tkach 1944 r. Paul Hagen opowiedzia sie za K.O. Paetel, op. cit., s. 297. Juz w pocza gu sudeckim. Informuja cy o tej opinii nowojorski Der zorganizowaniem po wojnie plebiscytu w okre przeszos Aufbau komentowa zos liwie, z e jak na lewicowa c przywo dcy Neu Beginnen, prezentuje on co wielkoniemiecka wizje Rzeszy J. Radkau, op. cit., s. 165. zaskakuja 119 F. Baerwald, op. cit., s. 377, 383. W prywatnych rozmowach i korespondencji P. Tillich poczdamska mianem kon okres li konferencje ca Rzeszy.
118 117
140
15 X 1945 r. Burzliwa dyskusje Ostatnie posiedzenie Council odbyo sie zainicjowali komunis ci, przeciwni jakiejkolwiek krytyce ustalen Poczdamu. Wyra Hermann Budzislawski, formalnie bezpartyjny, zicielem ich stanowiska sta sie w rzeczywistos ci sympatyk KPD. Stwierdzi on, z e dla oso b pokroju F. Baerwalda nie ma miejsca w nowych Niemczech. Wobec braku jednoznacznej reakcji na wypowiedz puje powyz sza ze strony P. Tillicha, zaatakowany os wiadczy, iz wyste deklaracje zoz z niej identyczna y Paul Hagen, z szerego w Rady 120. W kilka dni po rzeczywisty inicjator emigracyjnego gremium. W s lad za liderem Neu Beginnen, o opuszczeniu Rady podje a wie kszos decyzje c czonko w struktury, w tym sam P. Tillich. Upadek Council for a Democratic Germany oznacza definitywne fiasko staran o zdobycie przez wychodz stwo w USA pozycji wspo autora plano w przebudowy Niemiec po upadku Hitlera. Niepowodzenie koncepcji budowy przez emigracje wasnej reprezentacji politycznej w Ameryce wynikao ze splotu dwo ch czynniko w. przyczyne stanowi brak poparcia wspomnianej inicjatywy przez wadze Zasadnicza Stano w Zjednoczonych. Ro wnie istotnym powodem poraz ki bya niemoz nos c wykreowania przez niemieckich wychodz co w platformy wspo pracy ro z nych nurto w emigracji. Ws ro d zwolenniko w idei reprezentacji zabrako wyrazistych przedstawicieli opcji chadeckiej i liberalnej, istotnych w procesie demokratyzacji Niemiec po wojnie. W zestawieniu z przedstawionymi wyz ej czynnikami, blednie destruktywna rola, odegrana w Council przez komunisto w. Reprezentanci KPD stanowili w Ragu czonko mniejszos c , a ich wykluczenie z kre w gremium nie dzie wyraz na spowodowaoby upadku caej struktury. Wiele wskazuje na to, z e u podstaw decyzji paz dziernikowych secesjonisto w lez aa przede wszystkim utrata wiary w dalszy sens wychodz czej reprezentacji. Wypracowywane w latach 1944-1945 projekty skiemu gronu czytelprzebudowy powojennych Niemiec znane byy jedynie wa niko w emigracyjnej prasy i sympatykom Komitetu Tillicha. Mimo iz pewne odzwierciedlenie w poczynaniach alianto elementy programu Council znajda w, nie cych na zwia zek tych ostatnich z poczynaniami Rady. ma przesanek wskazuja decyzji poczdamsW powyz szym konteks cie nalez y stwierdzic , z e spo r o ocene cego kich, kto ry wybuch jesienia 1945 r. odegra w istocie role pretekstu, pozwalaja z prac gremium. Brak akceptacji polityki Wielkiej Tro wycofac sie jki wskazywa na problem innego rodzaju. Podobnie jak wie kszos zreszta c mieszkan co w Rzeszy, z kwestia ogromu winy, czonkowie Council nie byli gotowi zmierzyc sie z cej naro d niemiecki. Dyskusje woko odpowiedzialnos ci i kary za zbrodnie obcia aja da w z rez imu Hitlera, obecne be yciu publicznym Niemiec przez kolejne po wiecze.
120
Ibidem, s. 383.
Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie ABSTRACT
141
The article presents the genesis, pursued goals and activity of the Council for a Democratic Germany an organ aspiring to the role of a representative of the German anti-Nazi groups in exile. The Council, created in May 1844 in the USA, was intended as an alternative to the Nationalkomitee Freies Deutschland founded in July 1943 in the Soviet Union. The chairman of the Council was Paul Tillich, well-known from the broadcasts in German of the Voice of America radio station. The political basis of the Council was formed by German left-wing parties (the Neu Beginnen group, SAP, part of the SPD, KPD) and the Chrystian-Democrats (Zentrum). Apart from the Declaration of May 3, 1944, its members developed a detailed programme of the reconstruction of the Reich after Hitlers downfall. The Councils proposals concerned the role of trade unions, the socio-economic system, changes in education and the judiciary. The factor that held those conceptions together was the postulate of entrusting the transformation of Germanys political system to Germans themselves and not to the representatives of the victorious coalition. The Councils aspirations to participate in the process of the reconstruction of Germany were not fulfilled. This was because of some controversial opinions of its members opposition against the Allies occupation of Germany, lack of acceptance for shift of the border, undermining the responsibility of the German nation for the crimes of the Hitler regime. The main reason, however, of a failure of this initiative was a lack of support from the ruling authorities of the United States. Having no confidence in the attitude of the inhabitants of the Reich, the White House gave its support to the conception of a long-term control of Germany by the victorious Powers. The decisions of the conference of the Big Three in Potsdam put an ultimate end to the hopes of the refugees. The Council was dissolved in October 1945.
reklama
NASZE WYDAWNICTWA
INST YT UT ZACHODNI ul. Mostowa 27 61-854 Pozna tel. 061 852 28 54 fax 061 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan. pl
REGIONALNYCH O NOWY MODEL HISTORYCZNYCH BADAN

Praca zbiorowa pod red. Krzysztofa A. Makowskiego
ISBN 978-83-87688-83-7 Poznan 2007, 158 ss. cena 20 z
Podczas gdy w rozwijaja cej sie Europie regiono w coraz bardziej ros nie zapotrzebowanie na syntezy dziejo w poszczego lnych dzielnic lub ziem, w Polsce w ostatnich latach ukazao sie ich znacznie mniej aniz eli syntez dziejo w Polski. W celu ksztatowania i utrwalania zwia zko w mieszkan co w z ich maymi ojczyznami wielce poz a dane byoby opracowanie nowoczesnych historii Maopolski, Mazowsza, Wielkopolski czy Pomorza, jak ro wniez rozmaitych miast i miasteczek, kto re mogyby wywoac odpowiedni rezonans spoeczny. Dostrzegaja c taka potrzebe , grono badaczy skupionych w dziaaja cym od 2002 r. na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Centrum Instytut Wielkopolski postanowio zainicjowac dyskusje nad modelem takiej nowoczesnej syntezy dziejo w regionu oraz monografii miasta i zastanowic sie , jaki powinny one przybrac ksztat, by trafic do dzisiejszego czytelnika, a tym samym dotrzec do znacznie szerszego niz obecnie grona odbiorco w. Ucieles nieniem tej idei staa sie konferencja metodologiczna zatytuowana O nowy ksztat historycznych badan regionalnych, kto ra Centrum Instytut Wielkopolski zorganizowao 7 grudnia lnie z poznan skim Instytutem Zachodnim. Niniejszy tom stanowi jej pokosie. 2005 r. w Poznaniu wspo Chociaz konferencja zasadniczo dotyczya badan regionalnych, u jej genezy lega ro wniez ge boka troska organizatoro w o stan nauki historycznej w Polsce, kto ra znajduje sie w stanie kryzysu. Jednym z najbardziej widocznych jego symptomo w jest brak refleksji teoretycznej i powaz nego dyskursu w s rodowisku historyko w. Ksia z ka, podobnie jak wczes niej konferencja, skada sie z dwo ch cze s ci. W pierwszej znalazy sie rozwaz ania na temat nowego modelu syntezy dziejo w regionu, w drugiej nowego modelu monografii miasta. Obie cze s ci maja taki sam ukad. Na pocza tku znajduja sie teksty wioda ce, wprowadzaja ce w zagadnienie i przedstawiaja ce pewne propozycje rozwia zan , po nich naste puja zas trzy komentarze. Caos c uzupenia omo wienie dyskusji i glosa. wbrew Oddaja c do ra k Czytelniko w tom zapisko w z konferencji autorzy wyraz aja nadzieje , iz ogo lnym tendencjom panuja cym w polskiej historiografii pobudzi on jednak do przemys len i przyczyni sie do podje cia szerszej dyskusji nad nowym ksztatem historycznych badan regionalnych. (ze Wste pu K.A. Makowskiego)

Z Dziejo W Niemieckiej Antynazistowskiej Reprezentacji Politycznej Na Wychodz Stwie Council For A Democratic Germany" (1944-1945)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Z Dziejo W Niemieckiej Antynazistowskiej Reprezentacji Politycznej Na Wychodz Stwie Council For A Democratic Germany" (1944-1945)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 2

Z Katarzyna Jedynakiewicz-Mro KATARZYNA JEDYNAKIEWICZ-MRO z o dz

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

d Zachodni 2008, nr 2 9 Przegla

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Vorschlge..., s. 259, 264. Ibidem, s. 255.

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie

Z dziejo w niemieckiej antynazistowskiej reprezentacji politycznej na wychodz stwie ABSTRACT

REGIONALNYCH O NOWY MODEL HISTORYCZNYCH BADAN

You might also like