D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 2

PIOTR ZIENTARA Piotr Zientara Gdynia

POLSKI RYNEK PRACY Polski rynek pracy

P WSTE

z Pomimo tendencji spadkowej, stopa bezrobocia w Polsce jest wcia wysoka (okoo 11% w marcu 2008 r.) i de facto najwyz sza ws ro d krajo w czonkowskich tac Unii Europejskiej. Nalez y ro wniez pamie , iz w niekto rych powiatach zwaszcza w wojewo dztwach zachodniopomorskim i warmin sko-mazurskim bezrobocie z wcia przekracza 20%. Jednoczes nie na skutek masowej emigracji zarobkowej do do krajo w Europy Zachodniej (i polityki edukacyjnej kolejnych rza w, marginalizuja cej szkolnictwo zawodowe), zaczyna brakowac wykwalifikowanych specjalisto w na w takich branz ach, jak budownictwo czy przemys stoczniowy, co przekada sie inflacyjna . Nie ulega zatem szybki wzrost wynagrodzen . To z kolei wzmacnia presje tpliwos na rynku pracy ma i be dzie miec cy wa ci, iz to, co dzieje sie znacza gospodarke . wpyw na caa cych bez pracy oznacza nie tylko Teoretycznie wysoki odsetek oso b pozostaja z etu pan stwa (tj. niewykorzystany potencja ludzki, ale ro wniez obcia enie dla budz cej, odnotowany spadek o 9 punkto wszystkich podatniko w). Co wie w procentowych (z 20% w styczniu 2004 r.) jest efektem nie tyle zmiany polityki gospodarczej w dziedzinie zatrudnienia, co oz ywienia gospodarczego, a przede wszystkim d ten jest kwestionowany przez niekto chociaz pogla rych polityko w wspoc od tego, jaki jest w rzeczymnianym powyz ej procesom migracyjnym 1. Abstrahuja wistos ci dokadny wpyw kaz dego z tych dwo ch czynniko w na spadek bezrobocia, nie ulega kwestii, iz wyjazd okoo 2 miliono w oso b musi byc odczuwalny do kapitau ludzkiego, w statystkach urze w pracy. Ponadto oznacza to ro wniez utrate sto opuszczaja dobrze wyksztaceni gdyz obok specjalisto w kraj bardzo cze swa kariere zawodowa absolwenci szko wyz szych (kto rzy niekiedy zaczynaja c w Londynie czy Dublinie od niskopatnych zaje poniz ej ich kwalifikacji i ambicji). otwarta pozostaje to, ilu z nich powro tnos Sprawa ci i wykorzysta nabyte umieje ci
Zob. takz e: A. Ziomek, Polska modziez na rynku pracy w rok po wejs ciu Polski do Unii Europejskiej, Polityka Spoeczna, Instytut Pracy i Polityki Spoecznej nr 1, 2006, s. 9.
d Zachodni 2008, nr 2 11 Przegla
1

162

Piotr Zientara

, z s i dos wiadczenie w pracy w Polsce (chociaz wydaje sie e cze c na pewno pozostanie na duz ej). zane z problematyWarto zatem przeanalizowac zagadnienia bezpos rednio zwia zatrudnienia i spro ka bowac wskazac na przyczyny i konsekwencje proceso w cych w ostatnich latach na polskim rynku pracy. Niniejszy artyku zachodza w szczego lnos ci dowodzi, iz w Polsce na skutek wysokich koszto w pracy, zko relatywnie restrykcyjnego kodeksu pracy i silnej pozycji zwia w zawodowych rynek pracy typu swoi-obcy (insider-outsider labour market), wyksztaci sie ce na rynek pracy (absolwenci) kto ry dyskryminuje bezrobotnych i osoby wchodza ce (kobiety po okresach wychowywania dzieci) oraz lub na niego powracaja zatrudnieni (jedynie) na podstawie umogeneralnie tych wszystkich, kto rzy sa gne o apogeum tuz wy-zlecenia lub umowy o dzieo. Zjawisko to osia przed wejs ciem Polski do UE, kiedy w styczniu 2004 r. stopa bezrobocia przekroczya jest, z 20%. Prawda e wymienione powyz ej czynniki w znacznej mierze przyczyniy do kumulacji negatywnych efekto sie w podziau na swoich i obcych. Nie znaczy to jednak, iz nie warto dokadnie przeanalizowac tego zjawiska i zastanowic nad raison dtre ewentualnych zmian. sie s W pierwszej cze ci artykuu omo wiono teoretyczne aspekty regulacji rynku c nacisk na ustawodawstwo chronia ce zatrudnienie (employment pracy, kada pnie omo insider-outsider i przeanaprotection legislation, EPL). Naste wiono teorie lizowano mechanizm powstawania oraz konsekwencje funkcjonowania takiego s rynku pracy w polskich warunkach. W kolejnej cze ci artykuu ukazano, w jaki sposo b nadmierna regulacja rynku pracy moz e oddziaywac na proces zmian strukturalnych w caej gospodarce. Na kon cu dokonano podsumowania, uwydatc tak charakter wyzwan cych przed wspo niaja stoja czesnymi systemami spoecz role kompromisu i wspo no-gospodarczymi, jak i kluczowa pracy (w ramach dialogu spoecznego) w procesie wprowadzania reform.

REGULACJA RYNKU PRACY: ZA I PRZECIW WYSOKIEJ OCHRONIE ZATRUDNIENIA

ro W Polsce to kodeks pracy reguluje stosunki pracownicze. Z dem przepiso w zawartych w kodeksie jest natomiast ustawodawstwo oraz negocjacje zbiorowe 2. , iz ce negocjacjom W tym sensie zauwaz a sie otoczenie legislacyjne, sprzyjaja zbiorowym, wzmacnia restrykcyjne przepisy kodeksu pracy 3. Polski kodeks pracy z na przepisach pochodza cych z 1974 r. Generalnie kolejne wcia opiera sie
Por. OECD, Employment outlook, Paris 2004, s. 64. W.S. Siebert, Labour Market Regulation: Some Comparative Lessons, Economic Affairs vol. 25, 2005, s. 4.
3 2

Polski rynek pracy

163

pracowniko modyfikacje z lat 1996, 2002 i 2003 wzmocniy pozycje w 4. Obecnie , iz dowodzi sie regulacja rynku pracy jest efektem oddziaywania trzech niewycych sie czynniko kluczaja w: 1) ekonomicznego, tj. regulacja jest skutkiem niedoskonaos ci mechanizmu rynkowego (market failure); 2) politycznego (tzw. economics of politics argument); 3) prawnego (tradycja legislacyjna) 5. c od pierwszych dwo dzie przedmiotem szczego Abstrahuja ch czynniko w (co be owej analizy w dalszej czes ci artykuu), warto zaznaczyc , iz trzecia determinanta z sie bezpos prawna obowia zuja ca w danym kraju. Innymi wia e rednio z tradycja sowy kultura regulacji jest w duz ej mierze ksztatowana przez narodowe systemy , iz jeden prawne; dlatego tez moz na spodziewac sie spoeczen stwa, kto re reguluja de takz obszar aktywnos ci, be e regulowac inne obszary 6. W tym konteks cie wskazuje sie na i przeciwstawia sobie francuski (kontynentalny) system prawa tradycje prawa zwyczajowego (common law), skodyfikowanego i anglosaska c, iz dowodza w pan stwach takich jak Wielka Brytania czy USA, kodeks jedynie du (precedens), uzupenia niepisane prawo, a jego go wnym z ro dem jest werdykt sa przesanka modelu francuskiego. W efekcie co stoi w sprzecznos ci z konstytutywna gych w tradycji anglosaskiej fundamentalne znaczenie precedensu i awy przysie sprawia, iz regulacyjna aktywnos c pan stwa ro wniez w zakresie rynku pracy zostaje skutecznie ograniczona. Jak wiadomo, polski system prawny jest wzorowany na francuskim, co (obok spus cizny realnego socjalizmu) moz e tumaczyc wysoki stopien regulacji stosunko w pracodawca-pracownik w naszym kraju. Najwaz niejszym aspektem regulacji rynku pracy obok takich zagadnien , jak m.in. wysokos c pacy minimalnej czy dugos c tygodnia pracy i urlopu macierzyn sce zatrudnienie, kto kiego jest wspomniane juz ustawodawstwo chronia re w duz ej mierze decyduje o elastycznos ci rynku pracy. Im jest ono wyz sze, tym trudniejkosztowniej jest zwolnic pracownika i tym bardziej rynek pracy jest nieelastyczny. Wedug OECD, dla Polski syntetyczny wskaz nik EPL (Employment cy Protection Legislation wskaz nik prawnej ochrony zatrudnienia) 7, przyjmuja 8 cej niz wartos ci od 0 do 6, wynosi 2,1 . To znacznie wie w USA (0,7) czy Wielkiej Brytanii (1,1). W literaturze przedmiotu mimo iz wielu ekonomisto w postrzega restrykcyjne sie opinie EPL jako zjawisko negatywne (o czym poniz ej) 9 pojawiaja
4 N. Choueiri, Z. Murgasova, I. Szkely, Republic of Poland: Selected issues, IMF Country Report No. 05264, International Monetary Fund, Washington DC 2005, s. 52. 5 W.S. Siebert, op. cit., s. 7-8. 6 J. Botero, S. Djankov, R. La Porta, F. Lopez-de-Silanes, A. Shleifer, The Regulation of Labor, Quarterly Journal of Economics, November, 2004, s. 1371. 7 z trzech komponento stkowych: 1) ochrona pracowniko Wskaz nik EPL skada sie w cza w o prace ; 2) wymagania dotycza ce zwolnien zatrudnionych na umowe zbiorowych; 3) stopien regulacji czasowych form zatrudnienia. 8 OECD, op. cit., s. 117. 9 Zob. np. J. Heckman, C. Pags, The Cost of Job Security Regulation: Evidence from Latin American Labour Markets, NBER Working Paper, nr 7773, 2000; G. Saint-Paul, op. cit., s. 263-316.

11*

164

Piotr Zientara

ce takie podejs pozytywne strony kwestionuja cie; niekto re opracowania uwydatniaja ekonomiczne argumenty wysokiego stopnia ochrony miejsca pracy i przedstawiaja ce za taka teza 10. W konsekwencji kontestuje sie przekonanie o tym, iz przemawiaja elastycznos c rynku pracy 11 (co gwarantuje niskie EPL) moz e byc postrzegana jako zanie problemo skuteczny sposo b na rozwia w rynku pracy. , iz Przede wszystkim podkres la sie wysoki stopien ochrony miejsca pracy poprawia sytuacje bytowa (welfare-improvement) pracowniko w poprzez zagwarantowanie im stabilnos ci dochodu 12. Dalej, z makroekonomicznego punktu widzenia, , iz d finansuje zasiki dla bezrobotnych oraz dowodzi sie zwaz ywszy na to, iz rza inne dobra publiczne z podatko w (bezpos rednich i pos rednich) paconych przez cych tzw. spoeczna (publiczna) wartos pracuja c etatu moz e byc wyz sza niz jego wartos c prywatna (indywidualna). Inaczej rzecz ujmujac, likwidowane miejsce pracy moz e byc dla pracodawcy nieproduktywne, a przez to nieopacalne, jednak korzys dla caego spoeczen stwa moz e stanowic pewna c (nie trzeba w uproszczeniu wypacac zasiko w i zmniejszac nakado w na dobra publiczne 13). Wynika d, iz du (tj. restrykcyjnego kodeksu pracy), byoby zbyt wiele sta bez interwencji rza dane. zwolnien w stosunku do tego, co jest spoecznie poz a dzania zasobami ludzkimi, argumentuje Po drugie, z perspektywy teorii zarza , z sie e pracownik, s wiadomy tego, iz trudno jest go zwolnic (co gwarantuje wysoki i mocniej identyfikuje sie stopien EPL), jest bardziej zaangaz owany w prace biorstwem, co w dugim okresie przekada sie na zwie kszona wydajnos z przedsie c pracy. Jednoczes nie s wiadomos c tego, iz w kaz dej chwili moz na zostac zwolnionym zdarzyc (co moz e, ale nie musi sie , gdy restrykcyjnos c EPL jest niska), sprawia, iz do wykonywanej pracy, nie identyfikuje sie z firma zatrudniony nie przykada sie poprawic tnos czy nie stara sie swych umieje ci przydatnych tylko w tym konkretnym biorstwie (tzw. non-transferable skills) 14. przedsie s , iz Po trzecie, coraz cze ciej dowodzi sie nalez y krytycznie spojrzec na jakos c ki relatywnie niskiemu EPL tworzone sa masowo miejsc pracy, kto re dzie fakt, iz to cze sto tzw. w krajach anglosaskich. W tym konteks cie uwydatnia sie sa cia, kto Mcjobs nisko patne, mao perspektywiczne zaje re niemal w takim samym poczucie frustracji. Innymi sowy, trzeba skon stopniu jak bezrobocie rodza czyc ze cej o tym, z zwyczajem powtarzania niczym hinduskiej mantry tezy mo wia e
Zob. np. S. Nickell, R. Layard, Labour Market Institutions and Economic Performance, w: Handbook of Labor Economics, red. O. Ashenfelter, D. Card, vol. 3, nr 3, Summer, s. 55-74. 11 . Chodzi tu o elastycznos c zatrudnienia, a nie elastycznos c pacowa 12 na zaoz kszona awersja do Ten tok rozumowania opiera sie eniu, iz zatrudnionych cechuje zwie oni moz od utraty pracy; zob. C. Pi ssarides, ryzyka i z e nie maja liwos ci (prywatnego) ubezpieczenia sie Employment Protection, Labour Economics vol. 8, 2001, s. 131-159. 13 Co jest efektem zmniejszonych wpywo w do budz etu pan stwa wskutek niepacenia podatko w s (tak bezpos rednich, jak i cze ciowo pos rednich) przez bezrobotnego. 14 M. Belot, J. Boone, J. van Ours (2002), Welfare Effects of Employment Protection, CEPR Discussion Paper, nr 3396.
10

Polski rynek pracy

165

, z lepsza praca jakakolwiek niz brak pracy. Okazuje sie e jest to teza baamutna, z e praca byle jaka, jest ro wnie za co bezrobocie. Uporczywie jestes my tez przekony tzw. elastyczne wani o tym, z e uniwersalnym lekarstwem na kopoty rynku pracy sa formy zatrudnienia 15. dzie (sztuPowyz sze argumenty moz na jednak podwaz yc . Gdy pracodawca be dobra spoecznego (a na skutek cznie) unika zwalniania pracowniko w w imie , iz restrykcyjnego EPL), z czasem moz e okazac sie jego firma utraci konkurencyjdu na przerosty zatrudnienia zwie kszaja ce koszty stae) i w skrajnym nos c (ze wzgle przypadku moz e zbankrutowac . Efekt ekonomiczno-spoeczny upados ci tj. prace , przechodza na zasiki i nie zasilaja budz wszyscy traca etu pan stwa (a firmy ce ponosza straty) niewa tpliwie przewyz kooperuja sza nawet znaczne zwolnienia , moz indywidualne. Jes li chodzi o zaangaz owanie w prace na ro wnie dobrze dowodzic , iz to was nie brak ochrony (czyli s wiadomos c , z e w kaz dej chwili moz na bardziej, by udowodnic stracic zatrudniony stara sie przeoz oprace ) powoduje, iz tnie przydatny i z tego powodu nie warto go zwalniac nemu, z e jest ponadprzecie . z teza , jakoby z gruntu faszywe byo twierdzenie, z Ro wnie trudno zgodzic sie e o kilku lepsza praca byle jaka niz z adna. Krytycy tworzenia Mcjobs zapominaja pod uwage tego, iz waz nych aspektach. Przede wszystkim, nie bierze sie na szeroko jakos cej czynniko rozumiana c pracy wpywa o wiele wie w (atmosfera, przeoz ony, , kto c nam szkolenia). W tym sensie moz na wykonywac prace ra nie daja naszych ambicji, a przy tym cenic ze teoretycznie satysfakcji nie jest na miare ja du na wyrozumiaego szefa i s atmosfere . A rebours, moz wzgle wietna na realizowac na danym stanowisku, a jednoczes tnie, wiedza c, sie nie przychodzic do pracy nieche ony jest arogancki i niekompetentny, a wspo pracownicy nie tworza iz przeoz cego sie kolektywu (co negatywnie oddziauje na atmosfere zgranego, wspieraja c, nawet praca na miare naszych ambicji i oczekiwan pracy). Inaczej rzecz ujmuja (w ca i rodzic sferze wynagrodzenia) moz e byc stresuja poczucie frustracji. ca byle jaka prace zarabia (nawet jes Poza tym, osoba maja li wysokos c zarobko w poniz ksztatuje sie ej s redniej krajowej) i ma kontakt z drugim czowiekiem, czego nie moz na powiedziec o bezrobotnym, kto ry nie dos c , z e jest na utrzymaniu dnos pan stwarodziny (ewentualnie z yje z oszcze ci), to ma niezwykle utrudniony kszos cej, gdy kontakt z innymi (wie c znajomych pracuje i nie ma czasu). Co wie dotychczasowa praca , szuka nowego osoba nie do kon ca usatysfakcjonowana swoja zatrudnienia i jest zapraszana na rozmowy kwalifikacyjne, ma s wiadomos c , z e cy zawsze ma do czego wro cic (co moz e zmniejszyc stres). Ro wniez prowadza moga s rekrutacje wiadomie lub pods wiadomie faworyzowac tych, kto rzy choc niesatysfakcjonuja ce ich prace sa jednak zatrudnieni (a zatem dotychwykonuja na tyle zaradni, z czasowy pracodawca ceni sobie ich potencja, a oni sa e znalez li zatrudnienie).
15

K.W. Frieske, Dwa oblicza rynku pracy, Dialog, lipiec 2006, s. 64.

166

Piotr Zientara

ca od miesie cy bez pracy co jest typowe dla W tym sensie osoba pozostaja Francji i Niemiec, gdzie EPL jest restrykcyjne moz e byc postrzegana w czasie procesu rekrutacyjnego jako ktos niezaradny i bierny, co oczywis cie nie sprzyja przekonywaniu potencjalnego pracodawcy o jej przydatnos ci dla firmy. Ponadto, c, jak wiele zalez wiedza y od tego, czy zostanie zatrudniona czy nie (przeciez nie denerwowac ma do czego wro cic ), moz e bardziej sie i w rezultacie nie wypas c korzystnie w oczach rekrutujacego. Z tych wzgledo w bezrobocie, czyli brak do marjakiejkolwiek pracy, jest bardziej stresogenne i bardziej przyczynia sie ginalizacji i wykluczenia niz wykonywanie byle jakiej pracy. c z perspektywy socjopsychologicznej na grunt czysto To z kolei przechodza z z najistotniejszym mankamentem restrykekonomiczny bezpos rednio wia e sie cyjnego EPL. Chodzi mianowicie o to, iz nawet jes li rzeczywis cie chroni ono ce miejsca pracy to co znacznie waz ca do tworzenia istnieja niejsze znieche ce zatrudnienie wpywa w dwojaki nowych. Innymi sowy, ustawodawstwo chronia rynku pracy. Z jednej strony EPL, i przeciwstawny sposo b na dynamike caja c do zwalniania, zmniejsza napyw oso znieche b do bezrobocia, z drugiej zas , 16 utrudniajac bezrobotnym znalezienie pracy, zmniejsza odpyw z bezrobocia . podstawowa funkcje , ale odbywa sie to (zbyt) W rezultacie spenia ono swa , z wysokim kosztem 17. Wydaje sie e w Polsce gdzie odpyw z bezrobocia puje przede wszystkim na skutek masowej emigracji do Wielkiej Brytanii, naste Irlandii i innych krajo w Europejskiego Obszaru Gospodarczego (np. Islandii i Norwegii) zachodzi powyz sza prawidowos c . kszym stopniu Jednak w warunkach polskich, czynnikiem, kto ry w jeszcze wie ca do tworzenia nowych miejsc pracy, sa wysokie niz restrykcyjne EPL, znieche (pozapacowe) koszty pracy 18. Warto nadmienic , iz w literaturze przedmiotu bardzo sto poro faktyczne naste pstwa restrykcyjnos cze wnuje sie ci EPL do podatku (od , obok dostosowywania wielkos ci siy roboczej) ponoszonego przez pracodawce z zanych z zatrudnieniem pracownika. W rezultacie tradycyjnych obcia en zwia tnym niskim wynagrodzeniu) jest jednym w Polsce klin podatkowy (przy przecie z najwyz szych ws ro d wszystkich pan stw czonkowskich Unii Europejskiej (w dnie 2004 r. wynosi 41,9%). Wysokie pozapacowe koszty pracy to efekt wzgle duz ego stopnia redystrybucji dochodu narodowego (w 2005 r. 49% PKB), a zwaszcza problemo w systemu ubezpieczen spoecznych (ZUS i KRUS) 19.
OECD, op. cit., s. 63. Jest to szczego lnie widoczne w tych branz ach (z reguy nowoczesne technologie informatyczdu na tempo poste pu naukowo-technicznego i intensyfikano-telekomunikacyjne), w kto rych ze wzgle konkurencji wprowadzanie innowacji bezpos ga za soba redukcje zatrudnienia. cje rednio pocia konkurencyjnos W takich sektorach restrykcyjne przepisy kodeksu pracy automatycznie obniz aja c biorstw; zob. takz przedsie e: D. Young, Employment Protection Legislation: Its Economic Impact and the Case for Reform, European Economy, Economic Papers nr 186 (July), European Commission, Brussels 2003. 18 Jobs, please, Economist nr 8224, 31 March 2001, s. 33. 19 c moz Warto w tym miejscu zaznaczyc , iz OFE (drugi filar), nie maja liwos ci inwestowania poza
17 16

Polski rynek pracy

167

c, polski rynek pracy w poro Podsumowuja wnaniu z rynkami pracy krajo w tnie szukaja zatrudnienia) jest mao anglosaskich (na kto rych Polacy tak che czeniu z wysokimi kosztami pracy, elastyczny. Relatywnie restrykcyjne EPL, w poa generalnie nie sprzyja tworzeniu nowych miejsc pracy 20. Co gorsza jednakz e, kodeks pracy przyznaje szerokie przywileje osobom zatrudnionym na podstawie na czas nieokres s umowy o prace lony (i cze ciowo okres lony), tym samym c jego autonomie . osabiajac pozycje pracodawcy i w jakims stopniu ograniczaja cia niedogodnos Z pewnego punktu widzenia zatem wszelkie pro by ominie ci zanych z zatrudnianiem na podstawie kodeksu pracy czyli m.in. zmuszanie zwia dotychczasowych pracowniko w do samozatrudnienia moz na postrzegac jako racjonalne. Z drugiej jednak strony nalez y wyraz nie zaznaczyc , iz wysokie bezrobocie byo c przynajmniej teoretycznie niejako korzystne dla pracodawco w, kto rzy moga dyktowac warunki zatrudnienia niejednokrotnie nieetycznie wykorzystywali pozycje pracobiorco sabsza w (naduz ycia w supermarketach, przypadki dyskrymi kwalifikacji nacji kobiet w czasie rekrutacji, etc.). Do tego nalez y dodac kwestie kadry kierowniczej, a zwaszcza stylu zarzadzania wielu polskich managero w z dzanie nakazowo-kontrolne niz wcia preferuje raczej zarza oparte na konsultacjach i partnerstwie co nie sprzyja ani wspo pracy w firmach, ani dialogowi spoecznemu w ramach Komisji Tro jstronnej. podstawy, by twierdzic zywanie restrykcyjnych przepiso Istnieja , iz obowia w cych zwalniania oraz wysokich pozapacowych koszto dotycza w pracy spowodowazko o, z e w Polsce kraju (tradycyjnie) silnych zwia w zawodowych wyksztaci specyficzny rodzaj rynku pracy, a mianowicie wspomniany rynek pracy typu sie pie, osia gne o swe apogeum swoi-obcy. Zjawisko to, jak juz zauwaz ono na wste pieniem Polski do UE. Mimo iz w okresie tuz przed wsta sytuacja na rynku pracy zmienia, warto szczego znacznie sie owo przeanalizowac mechanizm powstawania oraz konsekwencje funkcjonowania takiego systemu.
GENEZA I CHARAKTER RYNKU PRACY TYPU SWOI-OBCY

prawna normuja ca tzw. stosunki przemysowe, tj. caoW Polsce podstawa dzy pracodawca a pracownikiem reprezentowanym przez ksztat relacji pomie
obligacje skarbowe, tym samym de facto finansuja c deficyt budz granicami kraju, kupuja etowy. Co cej, 30 listopada 2006 r. pojawia sie takz wie e propozycja (Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej), aby dza ZUS, co wielu komentatoro s rodkami finansowymi OFE zarza w a zwaszcza autoro w reformy emerytalnej (m.in. profesor Marek Go ra z SGH) odebrao nie tylko jako krok wstecz, ale ro wniez przeje cia kontroli nad pienie dzmi ubezpieczonych przez polityko jako pro be w. 20 Zob. N. Choueiri, Z. Murgasova, I. Szkely, op. cit., s. 35; M. Boni, The Labor Market in Poland: Current Trends and Challenges, w: Labor, Employment and Social Policies in the EU Enlargement Process: Changing Perspectives and Policy Options, red. B. Funck, L. Pizzati, World Bank, Washington DC 2002.

168

Piotr Zientara

zki zawodowe 21, jest zbiorowe prawo pracy (zawarte w zbiorowym kodeksie zwia du na role , jaka Solidarnos pracy). Ze wzgle c odegraa w obaleniu systemu tkowym okresie transformacji ustrojowej uchwalono komunistycznego, w pocza ce i wzmacniaja ce pozycje ruchu ustawy zbiorowego prawa pracy, faworyzuja zkowego. Generalnie stan ten pomimo wprowadzeniu pewnych modyfikacji zwia Kodyfikacyjna Prawa Pracy roboczej i opracowaniu (w 2005 r.) przez Komisje wersji zbiorowego kodeksu pracy nie uleg zasadniczej zmianie. zkach zawodowych (uzz), o roz23 maja 1991 r. uchwalono ustawy 22 o zwia zywaniu sporo wia w zbiorowych (ursz) i organizacjach pracodawco w (uoo), kto re c prymat dziaaniom zwia zkowym w stosunkach przemysowych de przyznaja dyskryminacje pracodawco iure sankcjonoway swoista w 23. Na przykad w ustawie zywaniu sporo dniono instytucji lokautu, o rozwia w zbiorowych w ogo le nie uwzgle (kto ani z adnej innej formy prowadzenia sporu zbiorowego przez pracodawce ry zkowe), co stoi w sprzecznos moz e jedynie reagowac na inicjatywy zwia ci z pocymi sie w Europejskiej Karcie Socjalnej i konwencji stanowieniami znajduja dzynarodowej Organizacji Pracy. Ponadto, pracodawca nie ma prawa 871948 Mie pic zainicjowac sporu zbiorowego (art. 1 ursz) 24, ani do niego nie przysta po zki, gdyz grzywny za utrudnianie ogoszeniu przez zwia ustawa przewiduje kare prowadzenia sporu zbiorowego (art. 26 ursz). zkowej moga ro puja ce O mocnej pozycji strony zwia wniez s wiadczyc naste zek wystarczy 10 pracowniko uprawnienia i przywileje: aby zaoz yc zwia w (art. 12 biorstwach, w kto zku uzz) 25; w przedsie rych co najmniej 150 oso b nalez y do zwia cy organizacji zwia zkowej jest zwolniony z obowia zku zawodowego, przewodnicza
Nalez y wyraz nie zaznaczyc , iz dychotomia pracodawca pracobiorca jest nie do kon ca umownie. W mniejszych firmach, gdzie was biorca jest precyzyjna i trzeba traktowac ja ciciel-przedsie , rzeczywis jednoczes nie pracodawca cie moz na z pewnym uproszczeniem traktowac w ten sposo b te . Jednak w spo relacje kach akcyjnych, zaro wno managerowie (kierownictwo), jak i szeregowi pracow zatrudniani a wie c sa pracobiorcami przez was nicy sa cicieli (tj. akcjonariuszy), kto rzy sa ci po to, by maksymalizowac faktycznymi pracodawcami. Managerowie, wynaje zysk w kro tkim dzaja przedsie biorstwem, decyduja c m.in. o zatrudnianiu okresie i wartos c firmy w dugim, zarza c funkcje pracodawcy (w stosunku do szeregowych i zwalnianiu podwadnych, tym samym penia zki zawodowe pracowniko w). Dlatego tez dochodzi do konflikto w na linii managerowie zwia ce zatrudnionych, a nie akcjonariusze (czyli pracodawcy sensu stricte) zwia zki zawodowe. reprezentuja 22 Dz.U., nr 55, z dnia 26 czerwca 1991 r., Warszawa; zob. takz e: K. Baran, Komentarz do ustaw o zwiazkach zawodowych, o organizacjach pracowniczych, o rozwiazywaniu sporo w zbiorowych, o zwolnieniach grupowych, Os rodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdan sk 2004. 23 Zob. R. Skowron, Dialog zamiast niero wnej pozycji, Rzeczpospolita nr 278, 26-27 XI 2005, s. C4. 24 pracownicza do wszcze cia sporu (art. 1 ursz); co wie cej, Ustawa explicite upowaz nia tylko strone dania pracodawcy nie moga byc z a samoistnym przedmiotem sporu. 25 Co w peni wykorzystano w przemys le go rniczym, gdzie w 2003 r. funkcjonowao 29 organizacji pracowniczych, kto rych czonkowie stanowili 86% wszystkich zatrudnionych. W niekto rych kopalniach zko zkach, by do zwia w nalez ao 110% zaogi (bo niekto rzy go rnicy dziaali w dwo ch lub trzech zwia skorzystac z ochrony przed zwolnieniem); zob. We giel albo s mierc , Nowe Pan stwo nr 102003, s. 24-25.
21

Polski rynek pracy

169

zwia zkowa (art. 31 uzz). Co waz s wiadczenia pracy i pobiera tzw. pensje niejsze, zkowi sa specjalnie chronieni przed utrata pracy, na skutek czego ich dziaacze zwia zwolnienie jest w praktyce bardzo trudne (art. 32 uzz). Jednoczes nie nalez y zkowcy, cze sto wspomniec tu o obradach komisji tro jstronnej, w czasie kto rych zwia do przewage wspierani przez reprezentanto w (kolejnych) rza w, faktycznie uzyskuja w stanie zablokowac nad przedstawicielami pracodawco w i sa propozycje zmian w kodeksie pracy, wysuwane przez tych ostatnich. Dlatego tez ustawodawstwo, kto re przyznaje szerokie uprawnienia i przywileje zkom zawodowym, a tym samym wzmacnia ich wpywy w szeroko rozumianej zwia podstawa opracowania wskaz sferze polityczno-gospodarczej, stao sie nika ochrony zko zwia w zawodowych (Union Protection Index UPI) 26. UPI, stworzony przez , Lopez-de-Silanesa i A. Shleifera, przybiera J. Botero, S. Djankova, F. La Porte zki sa wartos ci na skali od 0 do 1. Im wartos c wskaz nika jest wyz sza, tym zwia wie ksze kompetencje i przywileje. Jest to o tyle bardziej chronione oraz maja zko cy ze sprzyjaja ceistotne, iz z reguy stopien uprzywilejowania zwia w, wynikaja EPL. Innymi sowy, im go ustawodawstwa, idzie w parze z restrykcyjnos cia ksza ochrona i uprzywilejowanie organizacji pracowniczych, tym bardziej wie restrykcyjne EPL (por. wykres 1) 27. Wartos c wskaz nika UPI dla Polski wynosi 0,57, cej niz czyli znacznie wie w krajach anglosaskich (Wielka Brytania 0,19; USA zko 0,26) 28. Wynika zatem, iz o faktycznej sile zwia w zawodowych decyduje cych do zwia zko opro cz liczebnos ci (union membership) i stosunku nalez a w zawodowych w zatrudnieniu ogo em (union density) takz e wartos c UPI. W tym , iz konteks cie warto zwro cic uwage procentowy udzia czonko w organizacji pracowniczych w zatrudnieniu ogo em jest w Polsce niz szy niz w USA i Zjedzki noczonym Kro lestwie (zob. wykres 1); niemniej to was nie w Polsce zwia znacznie wie kszy wpyw na polityke gospodarcza i stosunki zawodowe maja pracownicze niz w obu tych krajach. zywania restrykcyjnego kodeksu pracy i umocW efekcie na skutek obowia zko zkowych w Polsce (podobnie jak we Francji nienia statusu zwia w zwia i Niemczech) moz na dostrzec zjawiska typowe dla rynku pracy typu swoi-obcy. W mys l teorii, insiderzy (swoi) to osoby, kto re zatrudnione na podstawie na czas nieokres umowy o prace lony (w mniejszym stopniu okres lony), co dnie wysoka stabilnos sie wewna trz gwarantuje im wzgle c zatrudnienia znajduja ce z liberalizacji systemu 29. Dla nich jakiekolwiek potencjalne korzys ci wynikaja cych zwalniania, kodeksu pracy, a przede wszystkim zagodzenia przepiso w dotycza
s be dzie skro W dalszej cze ci artykuu stosowac sie t UPI. W.S. Siebert, op. cit., s. 3. Jak wynika z tabeli 1, istnieje statystycznie istotna, dodatnia korelacja dzy restrykcyjnos EPL i stopniem ochrony zwia zko pomie cia w zawodowych (wspo czynnik korelacji wynosi 0,77). 28 J. Botero, S. Djankov, R. La Port a, F. Lopez-de-Silanes, A. Shleifer, op. cit., internetowa pna na: http:www.economics.harvard.edufacultyshleifershleifer.html. baza danych doste 29 bardziej adekwatne (inside wewna trz). Z tego powodu angielskie okres lenie insider wydaje sie
27 26

170

Piotr Zientara Wykres 1 Udzia (%) oso b nalez acych do zwiazko w zawodowych w zatrudnieniu ogo em

60 50 40 30 20 10 0 1970 1980 1990 2003

W. Brytania USA Niemcy Francja Polska

ro Z d o: Opracowanie wasne na podstawie: Power without responsibility, Economist nr 8475, 27 April 2006, s. 32; dane Solidarnos ci i OPZZ. warte mniej niz ciesza sie na sa ryzyko utraty (uprzywilejowanej) pozycji, jaka c z ich punktu widzenia uelastycznienie rynku pracy jest rynku pracy. Inaczej mo wia c zjawiskiem negatywnym) niz dana zmiana i istotraczej zagroz eniem (a wie poz a nym elementem reformy wolnorynkowej 30. Oczywis cie klasycznymi insiderami sa zkowcy (zreszta liderzy zwia zkowi, jak juz obje ci ponadzwia zauwaz ono, sa tna ochrona przed zwolnieniem), kto obrony praw pracowniczych przecie rzy w imie pro blokuja by liberalizacji przepiso w prawa pracy zaro wno w czasie obrad Komisji jawnych nacisko Tro jstronnej, jak i za pomoca w na polityko w (lobbying, manifesta zatem raczej interes aktualnie zatrudnionych niz cje uliczne, etc.). Chronia wszystkich ludzi pracy 31.
Zob. Ducking change, the European way, Economist nr 8474, 22 April 2006, s. 32. czona jest sie z histereza , czyli przekonaniem, z Koncepcja insider-outsider a e zaburzenia wpyw na punkt ro w kro tkim okresie maja wnowagi w dugim okresie. Na rynku pracy mechanizm naste puja co: kiedy pojawia sie recesja, niekto prace i staja sie histerezy przedstawia sie rzy swoi traca swoja rzadkos c sie od pracodawco obcy; w takiej sytuacji insiderzy wykorzystuja c , domagaja w
31 30

Polski rynek pracy

171

Outsiderzy (obcy) w go wnej mierze osoby bezrobotne oraz zatrudnione jedynie na podstawie umowy-zlecenia lub umowy o dzieo, a takz e ci, zmuszeni sie na zewna trz systemu. Outsiderzy, ze wzgle du na do samozatrudnienia znajduja znalez restrykcyjnos c EPL i wysokie koszty pracy, nie moga c zatrudnienia lub sa zatrudnieni na o wiele gorszych warunkach (na podstawie kodeksu cywilnego, a nie cy na etacie. W efekcie tworzy sie dwuwarstwowy rynek kodeksu pracy) niz pracuja pracy, na kto rym dochodzi do faktycznej dyskryminacji outsidero w. W ich interesie postrzegaja nie jako zagroz lez y zatem liberalna reforma rynku pracy, kto ra enie na zmiane swego statusu. Niemniej jak to jest w przypadku insidero w ale szanse tku argumentu politycznego, outsiderzy a zatem w duchu wspomnianego na pocza ce na rynek pracy po okresach przerw bezrobotni, absolwenci, kobiety wracaja grupa wysoce zwiazanych z wychowywaniem dzieci czy osoby starsze sa i niezorganizowana , co sprawia, iz nieskuteczni w forsowaniu heterogeniczna sa reform wolnorynkowych. zkach lub faktycznie reprezentowani Natomiast insiderzy, zrzeszeni w zwia dobrze zorganizowani i nie dopuszczaja do wprowadzania zmian, przez nie, sa zagraz ajacych status quo. Dysponujac rozwinietymi strukturami i uprawnieniami, a przede wszystkim realnym wpywem na kierunek polityki gospodarczej, sa w stanie skutecznie blokowac plany liberalizacji kodeksu pracy, obniz enia wydatbiorstw ko w socjalnych czy zmniejszenia subsydio w dla nierentownych przedsie pan stwowych. Taka zachowawcza, antyrynkowa postawa ma powaz ne implikacje.

RYNKU PRACY KONSEKWENCJE UKSZTATOWANIA SIE TYPU SWOI-OBCY

tpliwie najbardziej oczywistym efektem uksztatowania sie rynku pracy Niewa typu swoi-obcy i uprzywilejowanej pozycji insidero w jest wysoka stopa bezpie, w ostatnim okresie rzeczywis pi robocia. Jak juz zauwaz ono we wste cie nasta cych bez pracy (abstrahuja c przy tym od skali spadek liczby oso b pozostaja w urze dach pracy jedynie w celu wyudzenia s procederu rejestrowania sie wiadczen , tj. przede wszystkim ubezpieczenia zdrowotnego). Powto rzmy, pozostaje kwestia rozstrzygnie cie tego, w jakim stopniu do zmniejszenia stopy bezrobocia otwarta masowa emigracja, a w jakim wzrost gospodarczy. Niewiele oso przyczynia sie b daby polski rynek pracy zadaje sobie jednak pytanie, jak (hipotetycznie) wygla kszos w 2007 r., gdyby wie c pan stw UE wprowadzia (tak jak Niemcy i Austria)
c z wywierania nacisku na ponowne zatrudnienie zwolnionych, co sprawia, z wyz szych pac i rezygnuja e w (nowym) punkcie ro gospodarka znajduje sie wnowagi przy wysokich pacach i niskim zatrudnieniu (obliczenia ekonometryczne jeszcze niepublikowane prowadzone przez G. Kuczyn skiego i autora , z niniejszego artykuu potwierdzaja e dziaanie tego mechanizmu moz na dostrzec ro wniez w Polsce); zob. takz e: D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, PWE, Warszawa 2000, s. 245-246.

172

Piotr Zientara

dugie okresy przejs ciowe. Przeciez gdyby w Irlandii i Wielkiej Brytanii bezrobocie zywao restrykcyjne EPL, a jednoczes byo wysokie czyli gdyby i tam obowia nie koszty pracy byyby znacznie wyz sze to z duz ym prawdopodobien stwem moz na w 2004 r. jak Niemcy i Austria. zaoz yc , z e oba kraje zachowayby sie cej, nie nalez Co wie y zapomniec , iz naturalna stopa bezrobocia w Polsce jest 32 nawet jes li bezrobocie obniz y szacowana na okoo 12,9% (2004 r.) . Oznacza to, iz w najbliz dzie sie szym czasie o 2-3 punkty procentowe, to i tak z definicji be dzie sie utrzymywac trudno go obniz yc do poziomu jednocyfrowego (i be , podobnie pi kolejna fala wyjazdo jak w Niemczech, na wysokos ci 9-10%; chyba, z e nasta w za ). Zejs granice cie poniz ej tego poziomu, czyli faktyczne obniz enie naturalnej stopy bezrobocia, wymaga bowiem zastosowania s rodko w o charakterze mikroekonomicznym (po stronie podaz owej), a zatem liberalizacji kodeksu pracy i obniz enia koszto w pracy. Nie moz na zapomniec tez , iz w niekto rych powiatach stopa z s zywania bezrobocia wcia przekracza 20%. Jest to cze ciowo skutkiem obowia dnie wysokiej pacy minimalnej (be da cym jednym z go wzgle wnych postulato w zko czeniu z regionalnym niezro zwia w zawodowych), co w poa z nicowaniem ca do tworzenia nowych miejsc pracy i ro wnoczes nie koszto w pracy 33 znieche wpywa na rozwo j szarej strefy 34. cym polski rynek pracy, jest Innym niekorzystnym trendem charakteryzuja bardzo niski wskaz nik zatrudnienia, szczego lnie w poro wnaniu z nowymi krajami z to e sie czonkowskimi z Europy Srodkowo-Wschodniej (zob. wykres 2). Wia zaro wno z wyz ej wymienionymi utrudnieniami w tworzeniu nowych miejsc pracy, jak ro wniez z nieprawidowos ciami w systemie s wiadczen socjalnych (wyudzanie rent, odchodzenie na wczes niejsze emerytury i kontynuowanie pracy bez podpisywania umowy, etc.). W tym konteks cie nalez y zaznaczyc , z e w 2004 r. 13,1% Polako w w wieku 20-64 lat byo uprawnionych do otrzymywania renty inwalidzkiej (w OECD wskaz nik ten by dwukrotnie niz szy). W 2000 r. wydatki na renty wielkos w krajach OECD (w Irlandii, stanowiy 3,98% PKB, co byo najwyz sza cia dla poro wnania, tylko 0,7% PKB byo przeznaczane na renty) 35.

32 W 1991 r. naturalna stopa bezrobocia wynosia jedynie 6,2%; G. Kuczyn ski, Estymacja stopy ro wnowagi bezrobocia w krajach grupy Wyszehradzkiej, niepublikowana praca doktorska, Uniwersytet Gdan ski, Gdan sk 2005. 33 tych regionach, gdzie z reguy zaro Chodzi o to, aby w gorzej rozwinie wno wydajnos c pracy, jak niz tych, koszty pracy ro i wynagrodzenia sa sze niz w regionach wysokorozwinie wniez byy proporcjonalnie niz sze. 34 Zob. takz e: M. Estevao, Structural and Cyclical Labor Market Changes in Poland, w: Republic of Poland: Selected Issues, Country Report nr 03188, International Monetary Fund, Washington DC 2003, s. 14-43. 35 P. Ciz kowski, A. Rzon ca, Koszty, przepisy, swobody, Rzeczpospolita nr 131, 5-6 VI 2004, s. B4.

Polski rynek pracy Wykres 2

173

Poziom zatrudnienia (%) w populacji w wieku produkcyjnym w Polsce i nowych krajach czonkowskich rodkowo-Wschodniej (bez Rumunii i Bugarii) (UE-8) z Europy S

62 60 58 56 54 52 50 48 46 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Polska UE

ro d o: N. Choueiri, Z. Murgasova, I. Szkely, op. cit., s. 32; E. Lucas, Cheer up, Z Economist, 11 May 2006, nr 8477, s. 4. rynku pracy typu swoi-obcy ma znacznie dalej ida ce Niemniej utrwalenie sie pstwa. Wysokie pozapacowe koszty pracy i restrykcyjne przepisy dotycza ce naste zki zawodowe dziaaja ce zwaszcza w (schyzwalniania bronione przez zwia caej gospodarki. To z kolei niekorzystkowym) sektorze przemysowym dotycza nie oddziauje na rozwo j sektora usug, kto ry jest fundamentem nowoczesnych z gospodarek. W Polsce okoo 18,6% zatrudnionych wcia pracuje w rolnictwie, 29% w przemys le wytwo rczym (manufacturing) i jedynie 52,3% w usugach (2005 r.). W krajach anglosaskich s rednio 70-75% zatrudnionych pracuje w sektorze usug. taja c o zasadzie nieutoz kauzatywRzeczywis cie, pamie samiania korelacji z relacja , istnieja ujemne korelacje pomie dzy restrykcyjnos EPL, stopniem ochrony na cia zko zatrudnienia w sektorze usug. Ostatnia zwia w zawodowych a wielkos cia zalez nos c jest statystycznie istotna (zob. tabela 1). puja cy: w sektorze usug a zwaszcza Mechanizm tego oddziaywania jest naste niskie w jego niz szych segmentach (tzw. low-end services), gdzie pace sa puje duz wysokich i wyste a sezonowa rotacja personelu, ale nie wymaga sie kwalifikacji (restauracje, hotele, supermarkety) wysokie koszty pracy i trudnos ci caja do przy zwalnianiu zdecydowanie bardziej niz w innych branz ach znieche kszania zatrudnienia. A przeciez zwie ekspansja sektora usug to szansa na znalezie-

174

Piotr Zientara
TABELA 1

Statystyczne korelacje pomie dzy restrykcyjnos cia EPL, stopniem ochrony zwiazko w zawodowych (UPI) a zatrudnieniem w sektorze usug w krajach OECD (2004 r.) Zatrudnienie w sektorze usug jako % zatrudnienia ogo em Australia Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Japonia Kanada Niemcy Norwegia Nowa Zelandia Polska Portugalia Szwecja USA Wielka Brytania Wochy 74,9 67,2 73,1 73,1 69,3 72,6 64,9 64,0 76,6 65,9 67,1 75,0 66,6 75,6 69,8 47,8 56,5 75,2 78,4 76,4 64,5 Wartos c wskaz nika restrykcyjnos ci EPL (0-6) 1,5 2,2 2,5 1,8 2,1 2,9 2,9 3,1 2,3 1,3 1,8 1,1 2,5 2,6 1,3 2,1 3,5 2,6 0,7 1,1 2,4 0,41 94,08 Wartos c wskaz nika zko ochrony zwia w zawodowych (0-1) 0,37 0,36 0,42 0,42 0,32 0,67 0,49 0,59 0,46 0,46 0,63 0,20 0,61 0,65 0,25 0,57 0,65 0,54 0,26 0,19 0,63 0,46 921,62

Regresja na zatrudnienie Wspo czynnik w sektorze usug korelacji Nachylenie

ro p 12 lipca 2006). Z d o: Obliczenia wasne (p:,05000) na podstawie: OECD (online), Paris (doste pne na: www.oecd.org; OECD, op. cit., s. 117; J. Botero, S. Djankov, R. La Porta, Doste pna na: F. Lopez-de-Sil anes, A. Shlei fer, op. cit.; internetowa baza danych doste http:www.economics.harvard.edufacultyshleifershleifer.html. nie miejsca pracy dla klasycznych outsidero w: dugookresowych bezrobotnych (szansa powrotu na rynek pracy), pracowniko w niewykwalifikowanych (proste cia w supermarkecie), absolwento ca zdobyc zaje w (pierwsza praca pozwalaja ce dzieci lub wracaja ce po przerwie dos wiadczenie zawodowe), kobiety wychowuja sto w niepena rynek pracy (moz liwos c pracy w niestandardowych godzinach, cze nym, ale elastycznym wymiarze czasu pracy), osoby starsze (kto re nie chca

Polski rynek pracy

175

, a chca czuc potrzebne). Nie bez przyczyny to was przechodzic na emeryture sie nie gospodarki anglosaskie cechuje najwyz szy wskaz nik partycypacji zawodowej kobiet, oso b do 24 roku z ycia i po 55 roku z ycia 36 oraz najniz sze wskaz niki bezrobocia dugookresowego.
TABELA 2

Statystyczne korelacje pomie dzy restrykcyjnos cia EPL, stopniem ochrony zwiazko w zawodowych (UPI) a bezrobociem dugookresowym w krajach OECD (2005 r.) Stopa bezrobocia dugookresowego (%) Australia Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Japonia Kanada Niemcy Norwegia Nowa Zelandia Polska Portugalia Szwecja USA Wielka Brytania Wochy Regresja na bezrobocie 5,5 5,2 13,2 4,8 8,4 9,8 9,8 9,2 4,7 4,2 4,4 7,2 11,6 4,6 3,9 17,7 7,6 6,3 5,1 4,7 7,7 Wspo czynnik korelacji Nachylenie Wartos c wskaz nika restrykcyjnos ci EPL (0-6) 1,5 2,2 2,5 1,8 2,1 2,9 2,9 3,1 2,3 1,3 1,8 1,1 2,5 2,6 1,3 2,1 3,5 2,6 0,7 1,1 2,4 0,66 13,81 Wartos c wskaz nika zko ochrony zwia w zawodowych (0-1) 0,37 0,36 0,42 0,42 0,32 0,67 0,49 0,59 0,46 0,46 0,63 0,20 0,61 0,65 0,25 0,57 0,65 0,54 0,26 0,19 0,63 0,56 55,26

ro p 12 lipca Z d o: Obliczenia wasne (p : ,05000) na podstawie: OECD (online), Paris (doste pne na: www.oecd.org; OECD, op. cit., s. 117; J. Botero, S. Dj ankov, R. La Porta, 2006). Doste pna na: http: F. Lopez-de-Sil anes, A. Shleifer, op. cit.; internetowa baza danych doste www.economics.harvard.edufacultyshleifershleifer.html. statystycznie Jak wynika z obliczen zamieszczonych w tablach 2 i 3, istnieja dzy restrykcyjnos EPL, stopniem ochrony istotne, dodatnie korelacje pomie cia zko zwia w zawodowych a bezrobociem dugookresowym i bezrobociem kobiet dzy UPI a bezrobociem kobiet nie jest statystycznie istotna). (zalez nos c mie
36

Not yet free to serve, Economist nr 8465, 18 February 2006, s. 28.

176

Piotr Zientara
TABELA 3

Statystyczne korelacje pomie dzy restrykcyjnos cia EPL, stopniem ochrony zwiazko w zawodowych (UPI) a bezrobociem kobiet w krajach OECD (2005 r.). Stopa bezrobocia kobiet jako % z en skiej siy roboczej Australia Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Japonia Kanada Niemcy Norwegia Nowa Zelandia Polska Portugalia Szwecja USA Wielka Brytania Wochy Regresja na bezrobocie 5,5 5,5 14,6 6,2 8,5 11,0 15,9 15,0 5,2 3,7 4,4 6,8 9,3 4,0 4,4 19,9 7,6 6,2 5,4 4,2 10,6 Wspo czynnik korelacji Nachylenie Wartos c wskaz nika restrykcyjnos ci EPL (0-6) 1,5 2,2 2,5 1,8 2,1 2,9 2,9 3,1 2,3 1,3 1,8 1,1 2,5 2,6 1,3 2,1 3,5 2,6 0,7 1,1 2,4 0,49 3,04 Wartos c wskaz nika zko ochrony zwia w zawodowych (0-1) 0,37 0,36 0,42 0,42 0,32 0,67 0,49 0,59 0,46 0,46 0,63 0,20 0,61 0,65 0,25 0,57 0,65 0,54 0,26 0,19 0,63 0,34 9,79

ro p 12 lipca Z d o: Obliczenia wasne (p : ,05000) na podstawie: OECD (online), Paris (doste pne na: www.oecd.org; OECD, op. cit., s. 117; J. Botero, S. Djankov, R. La Porta, 2006). Doste pna na: F. Lopez-de-Sil anes, A. Shlei fer, op. cit.; internetowa baza danych doste http:www.economics.harvard.edufacultyshleifershleifer.html. kszos Powyz sze korelacje mimo iz w wie ci przypadko w statystycznie istotne dowodem na istnienie zwia zku przyczynowo-skutkowego (correlation does nie sa not prove causation). Niemniej jest symptomatyczne, iz w krajach (w tym w Polce), zuja restrykcyjne przepisy prawa pracy, a zwia zki zawodowe maja w kto rych obowia sie szerokie uprawnienia i przywileje, podstawowe wskaz niki rynku pracy ksztatuja , z zania nie przystaja do potrzeb niekorzystnie. Wydaje sie e te nieelastyczne rozwia nowoczesnych gospodarek, opartych na przetwarzaniu wiedzy i sektorze usug.

Polski rynek pracy

177

Kluczem do szybkiego rozwoju i ogo lnospoecznego dobrobytu jest likwidacja przepyw zasobo barier, kto re utrudniaja w ludzi i kapitau od schykowych branz biorstw do sektoro i niewydolnych przedsie w przyszos ci i wysoko konkurencyjnych firm. Dlatego we wspo czesnych gospodarkach proces realokacji zasobo w winien wzgle dnie sprawnie i szybko. Do tego potrzeba jednak duz odbywac sie o elastyczga za soba akceptacje wie kszej nos ci i otwartos ci na zmiany. To jednak pocia sie niepewnos ci i mniejszego bezpieczen stwa zatrudnienia, czemu przeciwstawiaja zki zawodowe. Innymi sowy, zarysowuje sie wyraz dzy zwia ny konflikt pomie potrzebami gospodarek (elastycznos c ) a pracowniko w (bezpieczen stwo zatrudzania kodeksu pracy). nienia gwarantowane przez nieelastyczne rozwia cie bezpieczen W tym konteks cie warto przypomniec , iz poje stwa 37 zatrudnienia gos ma de facto trzy wymiary: 1) cia c zatrudnienia stabilnos c zatrudnienia jest gos gwarantowana poprzez restrykcyjne EPL; 2) cia c dochodo w stabilnos c da c nierozerwalnie zwia zana ze stabilnos zatrudnienia, jest dochodo w kto ra, be cia ce miejsce pracy, jak i wysokie zapewniana zaro wno przez ustawodawstwo chronia zasiki dla bezrobotnych 38 (i inne s wiadczenia socjalne); 3) moz liwos c szybkiego znalezienia zatrudnienia w przypadku utraty pracy zatrudnialnos c wspiera, abstrahuja c od samej elastycznos (employability) kto ra ci rynku pracy, tzw. aktywna polityka rynku pracy (po stronie popytowej), czyli wszelkie inicce ponowne znalezienie pracy. Z reguy przybieraja one formy jatywy uatwiaja pos rednictwa pracy, szkolen dla bezrobotnych (tzw. aktywizacja bezrobotnych) cych przekwalifikowac lub podnies ilub oso b chca sie c swe kwalifikacje 39. zku z tym wydaje sie , iz forma W zwia obecnie o wiele bardziej adekwatna zapewnienia bezpieczen stwa zatrudnienia jest nie tyle restrykcyjne EPL, co ce na promowanie employability poprzez przemys lane, skuteczne dziaania maja tcelu szybkie (ponowne) znalezienie pracy przez zwolnionego pracownika. Przecie dzie czu sie znacznie bezpieczniej wtedy, gdy be dzie wiedzia, iz ny zatrudniony be reprezentuje (ucieles kapita ludzki, kto ry soba nia) jest poszukiwany na rynku efektywnych szkolen pracy, a pan stwo pomoz e mu za pomoca uzyskac ilub ce jakos podnies c kwalifikacje wyznaczaja c tego kapitau (oczywis cie niskie bezrobocie per se jest tu takz e pomocne). wysiki dun du. W Danii, gdzie Was nie w tym kierunku zmierzaja skiego rza stopien ochrony zatrudnienia jest relatywnie niski (1,8), ale za to dziaa sprawny system podnoszenia kwalifikacji (przy wysokich zasikach dla bezrobotnych),
37 zku zawodowego jest niejednokrotnie dla pracownika Ro wniez sama przynalez nos c do zwia puja ca prawidowos kszy z ro dem poczucia bezpieczen stwa. Jednoczes nie zaobserwowano naste c : im wie stres i gorsza atmosfera w pracy (co negatywnie wpywa na subiektywne odczucie bezpieczen stwa), tym ksza che c do zwia zku; zob. B.A. Friedman, S.E. Abraham, wie zatrudnionego do zapisania sie R.K. Thomas, Factors Related to Employees Desire to Join and Leave Unions, Industrial Relations. A Journal of Economy and Society vol. 45, nr 1, s. 106. 38 niskie i nie oferuja bezpieczen Zasiki dla bezrobotnych sa stwa socjalnego. 39 Na temat aktywnej polityki rynku pracy w Polsce, zob. M. Szyl ko-Skoczny, Zwrot w polityce rynku pracy, Polityka Spoeczna, Instytut Pracy i Polityki Spoecznej nr 1, 2006, s. 1-5.

d Zachodni 2008, nr 2 12 Przegla

178

Piotr Zientara

ki wspo zkami zawodowymi tzw. model stworzono dzie pracy ze zwia 40 flexicurity . Oznacza to elastycznos c dla pracodawcy (niski stopien restrykcyjnos ci EPL uatwia zwalnianie) i jednoczes nie bezpieczen stwo dla pracobiorcy (w w postaci szkolen momencie utraty pracy pan stwo zapewnia mu opieke i pomoc zania te nie sa idealne przy znalezieniu nowego zatrudnienia). Chociaz rozwia o tym, iz zki zawodowe 41 zdecydowanie (wysokie koszty), dobitnie s wiadcza zwia niz przyja c bardziej otwarte na wspo prace polskie organizacje pracownicze moga postawe wobec kwestii bezpieczen inna stwa zatrudnienia i zaakceptowac fakt, z e . czas filozofii pracy na cae z ycie bezpowrotnie mina CZENIE ZAKON obecnie mniej Zjawiska charakterystyczne dla rynku pracy typu swoi-obcy sa odczuwalne. Kombinacja dobrej koniunktury gospodarczej i otwarcia unijnych rynko w pracy sprawiy, z e bezrobocie spada i z e to raczej pracodawcy zabiegaja o pracowniko w niz odwrotnie (przynajmniej w wielkich miastach i niekto rych z zawodach). Nie s wiadczy to bynajmniej o tym, iz przezwycie ono sabos ci ce tak rynek pracy, jak i caa gospodarke , co ponieka d strukturalne cechuja bardzo niskie pozycje Polski w wielu rankingach konkurencyjnos potwierdzaja ci cz przeciwne, dobra i atwos ci prowadzenia dziaalnos ci gospodarczej 42. Wre decydentom pretekst do odwlekania reform, zas zkom koniunktura daje zwia do eskalacji z dan zawodowym okazje a pacowych (co, wbrew oficjalnemu zkowemu, raczej nie przyczyni sie do zatrzymania Polako stanowisku zwia w w kraju). A przeciez taka sytuacja winna byc was nie wykorzystana do przeprowadzenia trudnych reform wolnorynkowych (niz sze pozapacowe koszty pracy ke ). to przeciez wyz sze realne wynagrodzenie na re wykazac czenie wysokich koszto Jak starano sie , poa w pracy i nadmiernej regulacji rynku pracy nie tylko moz e dyskryminowac outsidero w, ale ro wniez spowalniac przeksztacenia strukturalne w gospodarce. To z kolei nie sprzyja tzw. dzy systemami realnej konwergencji, czyli procesowi niwelacji ro z nic pomie tych krajo ekonomicznymi Polski i wysokorozwinie w UE 43, co obok spenienia
Zob. OECD, op. cit., s. 97. zko Warto dodac , iz az 83% dun skich pracowniko w nalez y do zwia w zawodowych; C. Schnabel, J. Wagner, Union Density and Determinants of Union Membership in 18 EU Countries: Evidence from Micro Data, Industrial Relations Journal vol. 38, nr 1, 2007, s. 5. 42 pne na: Zob. World Economic Forum (2006), Global Competitiveness Index; doste http: www.weforum.org pdf Global Competitiveness Reports Reports gcr 2006 top50.pdf ; pne na: http:www.doingWorld Bank (2007), Doing Business 2007 How to Reform; doste business.orgdocumentsDoingBusiness2007Countrypages.pdf. 43 puja ce aspekty: synchronizacja cykli koniunkturalnych; poro Realna konwergencja to naste wnywalna struktura gospodarek; zbliz ona wydajnos c pracy; podobny docho d per capita i poro wnywalne ceny tzw. non-tradable goods (czyli do br niewymiennych).
41 40

Polski rynek pracy

179

warunko w tzw. nominalnej konwergencji (kryteria z Maastricht) winno decydopieniu kraju do strefy euro. Jest to o tyle niepokoja ce, iz kszos wac o przysta wie c rodkowo-Wschodniej (zwaszcza Estonia, otwa i Litwa) nie tylko krajo w Europy S odnotowuje szybszy wzrost PKB niz Polska, ale ro wniez ma bardziej elastyczne zwia zki zawodowe. rynki pracy i znacznie bardziej otwarte na wspo prace d co zreszta potwierdza przykad Danii (ale takz Wynika sta e Holandii i Irlandii) z e proces wprowadzania zmian powinien sie odbywac raczej w ramach dialogu spoecznego, opartego na konsensusie i wzajemnym zrozumieniu, niz na skutek konfrontacji. Do tego jednakz e potrzeba dobrej woli trzech stron (w go wnej zko mierze zwia w zawodowych) i zrozumienia charakteru zmian strukturalnych cych we wspo zachodza czesnych systemach gospodarczych. Kluczowe jest tu s us wiadomienie sobie, iz niskie bezrobocie nawet jes li zostanie cze ciowo gnie te wskutek tworzenia byle jakich miejsc pracy jest wartos sama osia cia w sobie, co faktycznie sprzyja wszystkim ludziom pracy, a nie tylko zatrudnionym. tpliwy sukces setek tysie cy Polako Niewa w, kto rzy znalez li zatrudnienie w Irlandii sto na pocza tku wykonuja c Mcjobs, be da ce poniz i Zjednoczonym Kro lestwie (cze ej ich kwalifikacji i ambicji) s wiadczy o tym, iz model anglosaski oparty na niskim sprawdza. EPL i niewysokich pozapacowych kosztach pracy po prostu sie Dlatego tez obniz enie koszto w pracy i restrykcyjnych przepiso w kodeksu pracy zko poprzez likwidacje wbrew obawom zwia w zawodowych przyczynioby sie dualnos ci rynkowej do poprawy sytuacji wszystkich ludzi pracy w Polsce.

ABSTRACT There are grounds for the claim that the imposition of restrictive regulations concerning dismissals and the existence of high extra-salary costs have led in Poland a country with strong trade unions that at the onset of the transformation of the political and economic system obtained extensive privileges and rights to the emergence of the insider-outsider labor market. The article brings a preliminary analysis of the mechanism and consequences of the functioning of this type of labor market. With this aim in mind the author discusses the significance of the regulation of the labor market with special emphasis on employment protection legislation and the sources of the strong position of employees organizations. It is argued that the formation of an insider-outsider type of labor market not only discriminates the unemployed and other outsiders, who have problems finding employment or being employed on the basis of the labor code, but also hinders the process of restructuring transition from the manufacturing sector to the service sector and slows down socio-economic development. In this context attention is focused on the importance of liberalization of the labor market and the character of the conflict between the demands of modern economies (flexibility) and the sense of employment security and stability.

12*

reklama

NASZE WYDAWNICTWA
INST YT UT ZACHODNI ul. Mostowa 27 61-854 Pozna tel. 061 852 28 54 fax 061 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan. pl

LAZACY, KASZUBI, MAZURZY I WARMIACY S CIA A NIEMIECKOS CIA MIE DZY POLSKOS
Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Saksona
Seria Ziemie Zachodnie. Studia i Materiay nr 24 ISBN 978-83-87688-86-8 Poznan 2008, 436 ss. Cena 49 z

lazacy, Kaszubi, Warmiacy i Mazurzy to spoecznos S ci ludnos ci rodzimej (miejscowej, autochtonicznej) od setek lat zamieszkuja cy obszary dzisiejszych Ziem Zachodnich i Po nocnych Polski. Burzliwe losy tej ludnos ci spowodoway, iz stanowi ona typowy przykad grup pogranicza spoecznego. Charakteryzuje je wielos c toz samos ci lazakiem lub jedynie S lazakiem, Polakiem czy (moz na byc np. polskim ba dz niemieckim S laska czy tez mazurska toz samos c tworzy w ro wnym stopniu tez Niemcem). S ,,tutejszos c , tzn. s la skos c lub mazurskos c , ale takz e polskos c i niemieckos c . Te trzy komponenty kulturowe wzajemnie sie uzupeniaja , a nie wykluczaja . Pierwsza cze s c ksia z ki, zawieraja cej 25 teksto w, dotyczy rozwaz an na temat narodu kulturowego jako kategorii badawczej w socjologii narodu, stosunku ludnos ci rodzimej do Narodowego spisu powszechnego (2002 r.) i Ustawy o mniejszos ciach (2005 r.) oraz ,,s wiato w spoecznych jako kategorii badan ludnos ci Ziem Odzyskanych. Naste pna cze s c zawiera analizy problematyki spoecznos ci s la skiej, kaszubskiej i mazurskowarmin skiej. Ostatnia cze s c ksia z ki dotyczy aspekto w poro wnawczych. Idea tego zamierzenia byo lazako w, Kaszubo w, Mazuro w i Warmiako w, z yja cych na szeroko poro wnanie loso w S rozumianym polsko-niemieckim pograniczu spoecznym ze spoecznos ciami ewangelickich Litwino w Pruskich z yja cych na dawnym pograniczu niemiecko-litewskim (Kraj Kajpedzki Litwa Zachodnia), Alzatczyko w mieszkaja cych od stuleci na pograniczu niemiecko-francuskim oraz Serbouz yczan zamieszkuja cych wspo czesny obszar styku trzech pan stw: Niemiec, Czech i Polski. Tom zamyka studium poro wnawcze dotycza ce dylemato w toz samos ciowych ludnos ci s la skiej i karpatorusin skiej (emkowskiej).