D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 2

STEFAN TROEBST Stefan Troebst Lipsk

EUROPEIZACJA PAMIE CI O WYPE DZENIACH 2002-2007?* ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie
Kaz dy naro d ma prawo do swej pamie ci zbiorowej. Pamie c ta nie moz e byc jednak wybio rcza. Nie moz na pomijac prawd trudnych, a cze sto niewygodnych z punktu widzenia toz samos ci narodu.
Uchwaa Sejmu RP z 27 listopada 2003 r.1

ciem czystki etniczne a czono liczne motywowane etnopolitycznie Z poje migracje przymusowe, do kto rych doszo w Chorwacji, Serbii, Bos ni i Hercegowinie w latach 1991-1995 na skutek rozpadu federacji jugosowian skiej. ci Europy wspomnienia o Holocaus Obudziy one we wspo lnej pamie cie, Guagu, Porrajmos (wymordowanie Romo w przez nazisto w), Hoodomorze (wielki go d na Ukrainie), Aghet ew. Yeghern (eksterminacja Ormian w Imperium Osman skim) i innych mordach na narodach, ludobo jstwach, zbrodniach przeciwko spoeczen stwom, jak ro wniez o gigantycznych przymusowych przemieszczeniach ludnos ci w Europie Srodkowo-Wschodniej w obu dekadach wojennych: 1912-1922 opinie publiczna alarmuja co i 1939-1949. Stosownie do tego na europejska dzenie prawie miliona kosowskich Alban zadziaao wype czyko w przez serbskie organa bezpieczen stwa z kadubowej Jugosawii do Macedonii i Albanii w 1999 r. cy po ki interwencji z zewna trz, udao sie przywro Jednak kilka miesie z niej, dzie cic poprzedni stan. By to jeden z nielicznych wypadko w tego typu w Europie, kiedy powstrzymac udao sie zbrodnie dokonywane przez pan stwo wobec swoich obywateli.
w pracy: Verflochtene Geschichtskulturen. Polen und seine Nachbarn im 19. und * Tekst ukaz e sie 20. Jahrhundert, Hg. M. Aust, K. Ruchniewicz, S. Troebst, Kln, Weimar, Wien 2008 (Visuelle Geschichtskultur, 3). 1 Uchwaa Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 listopada 2003 r. w sprawie ustanowienia ci Narodo Centrum Pamie w Europy pod auspicjami Rady Europy (Monitor Polski z dnia 15 grudnia 2003 r.). (URL http:www.abc.com.plserwismp20030867.htm). Przekad niemiecki autorstwa Thomasa Strobela w: Vertreibungsdiskurs und europische Erinnerungskultur. Deutsch-polnische Initiativen zur Institutionalisierung. Eine Dokumentation, Hg. S. Troebst, Osnabrck 2006, Dok. Nr. 24, s. 105.

208

Stefan Troebst

Ro wnolegle do wydarzen na Bakanach i ich echa w mediach europejskich, doszo do wyraz nej intensyfikacji polsko-niemieckiej wspo pracy badawczej poconej problematyce ucieczki i wype dzenia Niemco s wie w z zachodnich obszaro w Polski (tzw. ziem odzyskanych) oraz Polako w z przyznanych w 1945 r. ZSRR dawnych wschodnich obszaro w Polski 2 z efektem spillover na obszarze polityczta nym. Jednakz e, podczas gdy w polskim spoeczen stwie prowadzono rozpocze w 2000 r. debate o wymordowaniu Zydo w w Jedwabnem w 1941 r. przez ich siado polskich sa w, w tym samym czasie w Niemczech zainteresowanie wzbudza zku Wype dzonych (BdV) utworzenia w Berlinie pierwotnie narodoweprojekt Zwia dzeniom. Dopiero rezolucja Bundestagu z lata 2002 r. go Centrum przeciwko Wype dzeniom i przede wszysto europejsko zorientowanym Centrum przeciwko Wype kim burzliwa wewnatrzniemiecka, jak ro wniez polsko-niemiecka, debata o tej inicjatywie latem 2003 r., przeniosy ten temat ro wniez do Polski. Fundacja dzeniom, a przede wszystkim jej przewodnicza ca, depuCentrum przeciwko Wype odta d przez towana do Bundestagu z ramienia CDU, Erika Steinbach, uwaz ane sa cze s znaczna c polskiej opinii publicznej za wcielenie agresywnego niemieckiego Drang nach Osten 3. zasuguje to, z Tym bardziej na uwage e ro wnolegle do ostrej, transgranicznej dzeniom w 2004 r. rozwija sie polsko-niemiedebaty o Centrum przeciwko Wype cony europeizacji pamie ci o wype dzeniach wraz z jej instytuccki dyskurs pos wie . I jeszcze bardziej zdumiewaja ce byo to, z jonalizacja e do tego celu moz na byo rodkowej. Poniz s znalez c partnero w w innych cze ciach Europy S ej zostanie nas szkicowana europejska historia (cze ciowego) sukcesu, kto rego znaczenie lez y nie cych tyle w jego skromnych wynikach, lecz bardziej w okolicznos ciach dotycza samych wydarzen . Zostao to ukazane po pierwsze z perspektywy naukowo-historycznej, po drugie z pozycji s wiadka i aktora. W latach 20042005 du ds. kultury powoany z inicjatywy o wczesnego niemieckiego penomocnika rza zki niemieckiego eksperta w czasie tzw. i medio w Christiny Weiss, peniem obowia cych projekt Europejskiej Sieci Pamie c rozmo w Wyszehrad ; 2, przygotowuja funkcje w zwia zku i Solidarnos c . W tym samym czasie peniem podobna ci Narodo z projektem Centrum Pamie w Europejskich (Centre for European
2 Kompleks wype dzenia, pod red. W. Borodzieja i A. Hajnicza, Krako w 1998; Verlorene Heimat. Die Vertreibungsdebatte in Polen, Hg. K. Bachmann i J. Kranz, Bonn 1998. Zob. ro wniez rezultaty polsko-niemieckiego projektu badawczego: Unsere Heimat ist uns ein fremdes Land geworden... Die Deutschen stlich von Oder und Neie 1945-1950. Dokumente aus polnischen Archiven, Hg. W. Borodziej, H. Lemberg. 4 Bde. Marburg 2000-2004. 3 Zob.: T. Pet ersen, Flucht und Vertreibung aus Sicht der deutschen, polnischen und tschechischen Bevlkerung, Bonn 2005, 96-104; A. ada, Debata publiczna na temat powstania Centrum przeciw Wype dzeniom w prasie polskiej i niemieckiej, Wrocaw 2006; O kulisach por. takz e: J. M. Piskorski, Vertreibung und deutsch-polnische Geschichte. Eine Streitschrift, Osnabrck 2005; C. Kraft, Die aktuelle Diskussion ber Flucht und Vertreibung in der polnischen Historiographie und ffentlichkeit, w: Zeitgeschichte-online (URL http:www.zeitgeschichte-online.deportalalias rainbow langde tabID40208128DesktopDefault.aspx).

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

209

Nations Remembrance) przy Komitecie ds. migracji, uchodz co w i spoeczen stwa Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Kluczowe dokumenty dla tego tematu opublikowaem w wydanym w 2006 r. tomie Vertreibungsdiskurs und europische Erinnerungskultur. Deutsch-polnische Initiativen zur Institutionalisierung, na kto rym oparem swo j artyku.

CE POLSKO-NIEMIECKIE INICJATYWY ZMIERZAJA DZENIACH 2002-2003 DO ZINSTYTUCJONALIZOWANIA DYSKURSU O WYPE

z idei zinstytucjonalizowania pamie ci Zamys europeizacji, kto ry wywodzi sie o wypedzeniach w Niemczech i w Polsce, zrodzi sie wiosna 2002 r. 21 lutego du ds. 2002 r. podczas panelowej dyskusji w Poczdamie o wczesny penomocnik rza projektu BdV, kultury i medio w Julian Nida-Rmelin optowa za europeizacja za a Markus Meckel, socjaldemokratyczny pose do Bundestagu, opowiedzia sie dzeniom z siedziba we Wrocawiu 4. Argumentowa to Centrum przeciwko Wype skiej metropolii podlegaa w latach 1938-1952 tym, z e struktura spoeczna dolnos la dramatycznej, a zarazem totalnej przemianie spowodowanej przez Holocaust, , ucieczke , wype dzenia Niemco wojne w i osiedlanie Ukrain co w, emko w, Greko w cych z caej Europy i Macedon czyko w oraz przede wszystkim przez powracaja polskich robotniko w przymusowych, jen co w wojennych i przesiedlen co w z centrum Polski. Jednoczes nie miasto jest traktowane jako ognisko historii stosunko w 5 6 z aprobata ze strony polsko-niemieckich . Propozycja M. Meckela spotkaa sie polskich intelektualisto w, takich jak Wodzimierz Borodziej, Adam Michnik i Adam Krzemin ski 7. 16 maja 2002 roku Bundestag debatowa o znaczeniu akcento w narodowych dzeniom 8, a 4 lipca i europejskich w planie wzniesienia Centrum przeciwko Wype
4 Wie viel Geschichte liegt im Osten? Die Deutschen und das stliche Europa. Podiumsgesprch im Alten Rathaus Potsdam mit Norbert Lammert, Markus Meckel, Julian Nida-Rmelin, Julius Schoeps und Manfred Stolpe. Moderation: Hansjrgen Rosenbauer. Potsdam 2003, s. 34. To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr. 1, 30. 5 G. Thum, Die fremde Stadt. Breslau 1945, Berlin 2003 (wyd. polskie: G. Thum, Obce miasto. Wrocaw 1945 i potem, Wrocaw 2006; S. Ci esielski, Umsiedlung der Polen aus den ehemaligen polnischen Ostgebieten nach Polen in den Jahren 1944-1947, Marburg 2006. 6 M. Meckel, Dlaczego Wrocaw? Cierpienie wype dzonych powinno byc tematem wspomnien i rozwaz an , Rzeczpospolita 7 III 2002 (URL http:arch.rzeczpospolita.plarz20020320020307 200203070066.html). Przekad niemiecki w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 2, s. 31-34. 7 Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 3, s. 34-36; Dok. Nr 4, s. 36-38. Por. z wczesnym stadium dzeniom: Pamie polsko-niemieckiej debaty o bilateralnym planie powoania Centrum przeciwko Wype c wype dzonych. Grass, Bene i s rodkowoeuropejskie rozrachunki. Antologia teksto w polskich, niemieckich i czeskich, red. P. Buras i P. M. Majewski, Warszawa 2003. 8 Deutscher Bundestag, Stenographischer Bericht, 236. Sitzung, Berlin, Donnerstag, den 16. Mai 2002 (URL http:dip.bundestag.debtp1414236.pdf); Mowa penomocnika ds. kultury i medio w Juliana Nida-Rmelina, Fr ein europisch ausgerichtetes Zentrum gegen Vertreibungen w: Deutschen

d Zachodni 2008, nr 2 14 Przegla

210

Stefan Troebst

kszos przy poparciu czerwono-zielonej (SPD-Zieloni) wie ci uchwalona zostaa ca z projektem M. Meckla uchwaa o europejsko zorientowanym koncypuja dzeniom. Kluczowy fragment rezolucji brzmi naCentrum przeciwko Wype puja co: ste
za rozpocze ciem europejskiego dialogu o powoaniu europejsNiemiecki Bundestag opowiada sie dzeniom. Takie Centrum jako centrum dokumentacji i centrum spotkan kiego Centrum przeciwko Wype dzenia w Europie XX wieku, z ich wraz z instytutem badawczym powinno dokumentowac wype dzenia Niemco ci (ofiary) ro z nymi przyczynami, kontekstami i skutkami, w tym ro wniez wype w. Dotknie krzywde , a jednoczes powinni poznac na nowo w tej dokumentacji swo j los i swoja nie zobaczyc dzenia innych narodo dzie miejscem naukowo-historycznego rozliczenia wype w. Taki projekt be dzie przypomina, z (Aufarbeitung), a ro wnoczes nie be e my jako Niemcy i Europejczycy musimy czynic wszystko, by przeszkodzic takim krzywdom w przyszos ci 9.

zek Wype dzonych krytykowa zaro Podczas gdy Zwia wno wybo r Wrocawia centrum, jak i tendencje zmierzaja ca do nadania temu dyskursowi 10 jako siedzibe dowa Os wymiaru europejskiego, polska niezalez na organizacja pozarza rodek , jak i polsko-niemieckie propozycje zmierzaKARTA zaakceptowaa tak niemiecka ce do powoania Centrum dokumentacji wype dzen ja w Europie XX wieku 11. gier wysali 5 lipca do Takz e prezydenci Sowacji, Bos ni i Hercegowiny oraz We o wspo Markusa Meckela i Rity Sssmuth listy z pros ba udzia przy zainicjowanym c przy tym dzien wczes niej przez Bundestag europejskim centrum 12, potwierdzaja swe poparcie dla niemieckiej inicjatywy 13. Bos nia i Hercegowina uchwalia powoanie wasnego penomocnika 14. dzynarodowe s Pozytywnie zareagowao ro wniez mie rodowisko naukowe 15. W dniach 5-7 grudnia 2002 r. z inicjatywy Niemieckiego Instytutu Polskiego
Bundestag am 16. Mai 2002 (URL http:archiv.bundesregierung.debpaexportrede2780527mu sie ro lti.htm). Oba teksty znajduja wniez w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 5, s. 38-57, i Dok. Nr 6, s. 57-60. 9 Uchwaa niemieckiego Bundestagu: Fr ein europisch ausgerichtetes Zentrum gegen Vertreibungen. Deutscher Bundestag. 14. Wahlperiode. Drucksache 1490339661, 4. Juli 2002 (URL http:www.bohemistik.debeschlussmain.html). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 10, s. 67. 10 Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 7, s. 60-62; Dok. Nr 9, s. 65-67. 11 Z. Gluza, Dokumentationszentrum der Vertreibungen im Europa des 20. Jahrhunderts, w: Karta. Zeitzeugnisse aus Ostmitteleuropa, Historische Zeitschrift 3 (2002), s. 1-3. To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr. 8, 62-65. 12 Tamz e, Dok. Nr 11, s. 68-73, tutaj s. 68 i n. 13 adna odpowiedz inicjatywe nie przysza ze strony prezydento Tamz e, s. 69-73. Z na niemiecka w Polski i Czech. 14 do spraw zagranicznych prezydium Tamz e, s. 72. Chodzi o Dragana Ivanovicia, doradce pan stwa. 15 Zob.: Die bersichten in Flucht und Vertreibung in europischer Perspektive. Hg. J. Danyel, P. Then. Berlin 2003 (Themenheft der Zeitschrift fr Geschichtswissenschaft 51 [2003], H. 1); S. Troebst, Unterwegs in Europa. Wissenschaftler pldieren dafr, die Vertreibung europisch zu erforschen und zu erinnern. Eine kleine bersicht zum Stand der Diskussion, Freitag Nr 6 vom 30

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

211

rodw Darmstadt, Centrum Nauk Humanistycznych, Historii i Kultury Europy S kowo-Wschodniej Uniwersytetu w Lipsku (GWZO), jak ro wniez Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego i przy udziale ponad 40 naukowco w z Azji, w Darmstadt Ameryki Po nocnej oraz licznych pan stw europejskich, odbyo sie w domu niemiecko-batyckim kolokwium zatytuowane: Europejskie Centrum dzeniom. Historyczne dos ci koncepprzeciwko Wype wiadczenia polityka pamie c sie na cje na przyszos c . Jego organizatorzy w deklaracji z 7 grudnia, powouja wspo naukowa w obszarze badan polsko-niemiecka prace nad migracjami przymu Europejskiego Centrum sowymi, sformuowali cel, metody pracy i strukture dzeniom. Po raz pierwszy wyonia sie tutaj koncepcja Sieci: przeciwko Wype
c ci, mogyby byc Wspo lna europejska pamie i przestroga na przyszos c , solidarnos c pamie ci (Gedenksttwspierane poprzez rozwo j koncepcji zdecentralizowanej pracy nad miejscami pamie c od jednego centralnego, wia z cego miejsca powinno sie stworzyc d tenarbeit). Wychodza a przegla laska dzen licznych miejsc wype od rosyjskiej Karelii az do po nocnej Grecji, od Besarabii do Dolnego S c do tego moz wykorzystuja liwos ci wirtualnej sieci 16.

trzniemieckimi Rok 2003 nacechowany by ostrymi kontrowersjami wewna dzy ore downikami umieszczenia w Berlinie niemieckiego centrum a propagapomie zania europejskiego 17. Jednoczes a sie torami rozwia nie latem tego roku rozwine ca polsko-niemiecka debata 18, kto kszego rozgora ra z czasem nabraa coraz wie eby temu przeciwdziaac do machu. Z , 14 lipca 2003 r. Markus Meckel zwro ci sie cym apelem zatytuowanym: Wspo c europejskiej opinii publicznej z gora lna pamie dzeniom, jako krok w przyszos c . Za europejskim Centrum przeciwko wype w Europrzymusowym wysiedleniom i deportacjom. Wspo lnie ods wiez my historie rodkowo-Wschodniej 20. pie 19 i uzyska szerokie poparcie, takz e w Europie S
I 2004, s. 15; Tenz e, Geschichte als politisiertes Szientifikum. Ein europisches Netzwerk zur Erforschung ethnopolitisch motivierter Zwangsmigration, w: Zwangsmigration und Vertreibung Europa im 20. Jahrhundert, Hg. Anja Kruke, Bonn 2006, 41-48. 16 D. Bingen, S. Troebst, W. Borodziej, Erklrung zum internationalen wissenschaftlichen Kolloquium Ein europisches Zentrum gegen Vertreibungen. Historische Erfahrungen Erinnerungspolitik Zukunftskonzeptionen, Darmstadt, 7. Dezember 2002 (URL http:www.deutsches-polen-institut.dePressemitteilungenArchivArchiv 2002.htmlpmErklaerung.kolloquium.html). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 12, a. 73-77, tutaj s. 76 i n. Szerzej o samej konferencji, w tym o dyskusji zob.: Vertreibungen europisch erinnern? Historische Erfahrungen Vergangenheitspolitik Zukunftskonzeptionen, Hg. D. Bingen, W. Borodziej, S. Troebst, Wiesbaden 2003. 17 Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 13, s. 77-79; Dok. Nr 14, s. 79-82; Dok. Nr 17, s. 85-87; Dok. Nr 18, s. 87-91; Dok. Nr 21, s. 95-99. 18 Zob. P. Lutom ski, The Debate about a Center against Expulsions: An Unxepected Crisis in German-Polish Relations?, German Studies Review 27 (2004), s. 449-468. Zob. ro wniez kwantytatywna analiza ady. A. ada, Debata publiczna. 19 Tekst apelu: URL http:www.markusmeckel.dealteseitepdf2zentrum-vertreibungaufrufeuropaeisches-zentrum-gegen-vertreibungen.pdf. To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 15, s. 82-84. 20 Tamz e, Dok. Nr 16, s. 84 i n.
14*

212

Stefan Troebst

Pogorszenie bilateralnych stosunko w w wyniku kontrowersji woko projektu do podje cia pro BdV sprowokowao Berlin i Warszawe by przeamania kryzysu. Juz w lipcu 2003 r. prezydenci Polski i Niemiec, Aleksander Kwas niewski i Johannes li zastanawiac nad wspo inicjatywa zmierzaja ca do rozadowania Rau, zacze sie lna tej sytuacji, jak to wyjawi prezydent Polski pod koniec sierpnia w jednym napie z wywiado w 21. Rezultatem bya tak zwana Deklaracja Gdan ska obu prezydento w z 29 paz dziernika 2003 r., kto ra pooz ya podwaliny zaro wno do dalszych polsko-niemieckich inicjatyw w tym zakresie, jak i europeizacji dotychczasowych du na jej brzmienie: inicjatyw instytucjonalnych. Nie tylko ze wzgle
tki miliono W XX wieku dziesia w Europejczyko w doznao cierpien w wyniku wysiedlen , ucieczek dzen ci narodu Polski i Niemiec zajmuja okrucien i wype . Szczego lne miejsce w pamie stwa, kto rych tanej przez nieludzki rez zaznay miliony w wyniku wojny rozpe im narodowosocjalistyczny. s ksze rzesze obywateli Europy Nieszcze cia te kosztoway miliony istnien ludzkich. Jeszcze wie bokich zmian wielu narodowych doznay bo lu upokorzenia i strat materialnych. Doprowadzio to do ge dzy naszymi obywatelami. Wysiedlenia, ucieczki spoeczen stw i nadal oddziauje na stosunki mie dzenia sa cze s historii Europy, a wie c i cze s jej dziedzictwa. i wype cia cia Ta gorzka spus cizna winna prowadzic do zjednoczenia naszych wysiko w dla lepszej przyszos ci. tac Musimy pamie o ofiarach i sprawic , by byy to ofiary ostatnie. Jest naturalnym prawem kaz dego c zkiem jest tez c narodu czcic ich pamie , lecz naszym obowia zapewnienie, z e pamie iz aoba nie zostana . Dlatego nie moga wie cej miec naduz yte, z eby na nowo podzielic Europe miejsca materialne roszczenia, pstw. wzajemne oskarz enia i przeciwstawianie sobie doznanych strat i popenionych przeste Europejczycy winni razem na nowo ocenic i udokumentowac wszystkie przypadki wysiedlen , dzen ucieczek i wype , kto re miay miejsce w XX w. po to, aby ich przyczyny, to historyczne czytelne dla opinii publicznej. Wszystko to moz dokonac i konsekwencje stay sie e sie jedynie w duchu pojednania i przyjaz ni. Zjednoczy to nas jeszcze bardziej. cej naszej przeszos Wzywamy do szczerego europejskiego dialogu w tej waz nej sprawie dotycza ci i przyszos ci. Oczekujemy, z e osoby o najwyz szym autorytecie moralnym, politycy i przedstawiciele w nim uczestniczyc dzie sformuowanie zalecen spoeczen stwa obywatelskiego zechca . Ich zadaniem be co do formy i struktur tego procesu europejskiej oceny i dokumentacji. sie w sposo cy Jestes my przes wiadczeni, z e wyniki takiego europejskiego dialogu przyczynia b znacza bienia naszej wie zi jako obywateli Europy 22. do wzajemnego zrozumienia i poge

pozytywnym echem ws Wprawdzie Deklaracja Gdan ska odbia sie ro d opinii publicznej, w s wiecie nauki i mediach Polski oraz Niemiec, jak choc by ze strony to tez ce polsko-niemieckiej Grupy Kopernika 23, ale podje konkretne kroki zmierzaja
21 Wywiad prezydenta RP Aleksandra Kwas niewskiego w audycji Sygnay dnia nadanej 29 sierpnia 2003 roku przez pierwszy program Polskiego Radia. Tumaczenie niemieckie w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 19, s. 91-93, tutaj s. 92. 22 Pressemitteilung des Bundesprsidialamts vom 29. Oktober 2003: Bundesprsident Johannes Rau und der Prsident der Republik Polen, Aleksander Kwas niewski, haben heute in Danzig folgende gemeinsame Erklrung abgegeben (URL http:www.bundeskanzlerin.deContentDEArtikel2005 12Anlagendanziger-erklaerung927524,property:publicationFile.pdf). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 22, s. 99i n. 23 Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 25, s. 107-110.

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

213

do przetworzenia [na grunt naukowy uzup. tumacza] zalecen dialogu 24. Jednak w obu krajach moz na byo zauwaz yc wyraz ne przeciwnos ci. Przede wszystkim gach w Polsce polsko-niemiecka debata z lata 2003 r. wywoaa w szerokich kre do tematu i poje cia wype dzenie. Ujawnio sie to klasy politycznej awersje w uchwalonej 27 listopada 2003 r. z inicjatywy posa Platformy Obywatelskiej ci Narodo Bogdana Klicha rezolucji Sejmu o powoaniu Centrum Pamie w Europy. Ten paneuropejski two r powinien dziaac pod egida Rady Europy i zajmowac sie totalitaryzmami w Europie XX w. i ich negatywnych skutkach w caos ci, a nie na problematyce wype dzen skupiac sie lat 40.
tniaja ca tragiczne dos Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje, z e instytucja upamie wiadczenia dzynarodowy. Winna ona upamie tnic Europejczyko w w XX wieku powinna miec charakter mie caos c zbrodniczej dziaalnos ci obu systemo w totalitarnych: hitlerowskiego i komunistycznego. Powinna ona badac oraz dokumentowac zaro wno cierpienia narodo w, jak i spoeczny opo r wobec totalitaryzmo w, rucho w tym historie w oporu i demokratycznej opozycji (...). Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uwaz a, z e ci Narodo Centrum Pamie w Europy powinno dziaac pod auspicjami Rady Europy 25.

Juz 30 wrzes nia 2003 r. B. Klich jako czonek Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy wnio s wspo lnie z posami z Polski, Litwy, otwy, Sowacji, Ukrainy cy projekt ro i Wielkiej Brytanii podobnie brzmia wniez na forum tego gremium 26. I SOLIDARNOS C 2004-2005 C POWSTANIE EUROPEJSKIEJ SIECI PAMIE ce sie latem 2003 r. w polskich i niemieckich mediach liczne Pojawiaja dzeniom zaalarmoway nie tylko kontrowersje woko Centrum przeciwko Wype dy w Berlinie prezydento w i parlamenty obu pan stw, lecz skoniy ro wniez rza cia dziaan cych do ograniczenia obszaru i w Warszawie do podje zmierzaja dzeniach. Motorem konfliktogennego zawartego w publicznym dyskursie o wype dowym sta sie niewa tpliwie czerwono-zielony rza d w Berlinie, przy czym nape inicjatywa wysza od socjaldemokrato w, kto rzy w osobach kanclerza Gerharda
relacje z polsko-niemiecko-czeskiego spotkania w Warszawie 16 grudnia 2003 r., Zob. moja dzynarodowej konferencji (kto jednak nie odbya) na temat: kto rego celem byo przygotowanie mie ra sie Displaced, Forced to Escape and Expelled Persons in Twentieth Century Europa. Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 23, s. 100-105. 25 25 Uchwaa Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 listopada 2003 r. w sprawie ustanowienia ci Narodo Centrum Pamie w Europy pod auspicjami Rady Europy (Monitor Polski z dnia 15 grudnia 2003 r.). (URL http:www.abc.com.plserwismp20030867.htm). Przekad niemiecki w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 24, s. 106. 26 Parliamentary AssemblyAssemble parlementaire. Council of EuropeConseil dEurope: Establishment of the Centre for European Nations Remembrance under the auspices of the Council of Europe, Doc. 9945, 30 September 2003, Motion for a recommendation presented by Mr Klich and others (URL http:assembly.coe.intMain.asp?link:http:assembly.coe.intASPDocListDoc(SQL).asp?Session:2003-4). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 20, s. 93-95.
24

214

Stefan Troebst

Schrdera i posa Markusa Meckela dysponowali ekspertami znakomicie zorien mo towanymi w sytuacji w Polsce. Was ciwie role zgu w sprawie penia komisja dzie SPD 27. Partia zostaa zmuszona do wyraz historyczna przy Zarza enia zgody na przekazac ce bezpartyjnej Christiny Weiss, penomocnika rza du to, by sprawe w re to po pierwsze dlatego, by zmarginalizowac ds. kultury i medio w. Stao sie w tej zajmuja cego nadzwyczaj ostroz sprawie role ne stanowisko Ministerstwa Spraw Fischera, przywo partii Zielonych, Zagranicznych, kierowanego przez Joschke dce dzynarodowy, traktowany jako draz a po drugie, tym sposobem ten mie liwy temat, to z konfliktogennej paszczyzny wielkiej polityki na uznawane za przesunie mniej problematyczne obszary stosunko w kulturalnych. Do tego Ch. Weiss bya browskim, w dobrych stosunkach z polskim ministrem kultury Waldemarem Da a udzia we wspo z kto rym wzie lnej wielodniowej podro z y wzduz Odry i Nysy uz yckiej. Juz 16 wrzes nia penomocnik ds. kultury i medio w zaprezentowaa dowej: podczas przemo wienia w Lipsku go wne punkty niemieckiej inicjatywy rza
conej dyskusji woko (Historyk) Ute Frevert w rozprawie pos wie planowanego Centrum przeciwko dzeniom wspomniaa o wspo ci w nowej Europie. Sama idea nie jest nowa, Wype lnych miejscach pamie ksza uwage . Jeszcze nie jest oczywiste, czy Niemcy i Czesi, Litwini i Polacy, jednak zasuguje na najwie grzy wspo do swej wspo Rumuni i We lnie ustosunkowywali sie lnej historii. (...) W kwestii Centrum dzeniom nie chodzi nam o miejsce, lecz o proces. Proces porozumienia, badania przeciwko Wype z przeszos . Dlatego planuje utworzenie mie dzynarodowej sieci, w kto i uporania sie cia rej naukowcy, mie dzy soba . Jednos politycy i poszkodowani mogliby kontaktowac sie c europejska jest niedoskonaa z przeszos ucieczek i wype dzen bez uporania sie cia w XX w. Republika Federalna Niemiec wniesie inicjatywe w tej sprawie do najwyz odpowiednia szych gremio w Unii Europejskiej 28.

puja cy W innym teks cie penomocnik sprecyzowaa zaoz enia planu w naste sposo b:
nam wspo Zostaa nam dana szansa na pojednanie ze Wschodem. Moz e powiedzie sie lnie siadami wypenic dzie moz z naszymi sa luki w historii XX w., a przyspieszenie wspo lnych dziaan be liwe danie Bundestagu utworzenia europejskiego Centrum po otwarciu archiwo w. Z tego powodu popieram z a dzeniom. Rozumiem przez to s wspo zdecentralizowanych os przeciwko Wype cisa prace rodko w cych sie upamie tnianiem. Nie powinna ona byc badawczych (Werksttten) zajmuja wyspecjalizowana dzen ci o narodowosoctylko w problematyce ucieczek i wype w XX wieku, lecz dotyczyc takz e pamie poszukiwaniem korzeni pan jalistycznym rez imie i komunistycznej dyktaturze oraz zajmowac sie stw ci, narodowych i urojeniami o ich etnicznej homogenicznos ci. Nie chodzi o muzeum albo miejsce pamie nie o miejsce rozrachunku i kompensacji. Tu chodzi przede wszystkim o pene historyczne wyjas nienie 29. z Gremium to we wrzes niu 2003 r. wypracowao kompleksowe propozycje z punktem cie kos ci i strukture sieci. Zob. stanowisko komisji historycznej przy Zarza dzie SPD zwro conym na europeizacje dzeniom [23 X 2003] (URL http:archiv. wobec debaty woko Centrum przeciwko Wype spd.deservletPBmenu10112241029804.html). 28 Ch. Weiss, Europa als kultureller Raum. Kulturpolitische Perspektiven der EU-Osterweiterung, Osteuropa 53 (2003), s. 1595-1604, tutaj s. 1603. Por. takz e U. Frevert, Die Rckkehr der Opfer im Land der Tter. ber den Erinnerungsboom und die Chancen der Historisierung, Neue Zrcher Zeitung 3031 VIII 2003. 29 Ch. Weiss, Niemand will vergessen. Aber nur ein Netz von Geschichtswerksttten in ganz Europa dient der historischen Aufklrung, Die Zeit Nr. 41 vom 2. Oktober 2003 (URL http:www.ze27

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

215

rodcy sie termin rozszerzenia Unii Europejskiej o kraje Europy S Zbliz aja projektu kowo-Wschodniej (1 maja 2004) mia pozytywny wpyw na realizacje sta sie tandem polsko-niemiecki. Podczas intensywsieci, kto rego lokomotywa polska , z nych podro z y i rozmo w dyplomatycznych Ch. Weiss nakonia strone eby czyc wa do projektu pan stwa czonkowskie utworzonej w 1991 r. Grupy Wysze pozyskac , Budapeszt i Bratysawe . hradzkiej. I rzeczywis cie udao jej sie Warszawe Ro wniez Praga bya gotowa do wspo pracy, ale tylko pod warunkiem, z e obok czona ro Niemiec do nowego porozumienia zostanie wa wniez Austria. W marcu wzia c szes ciu ministro w kultury zgodzio sie udzia w przewidzianym na kwiecien w Warszawie pierwszym spotkaniu w ramach grupy Wyszehrad ; 2, podczas kto rego miay zostac omo wione dwa go wne tematy: Konflikty polityczne i etnicz ne, przymusowe migracje i wypedzenia widziane jako nasze wspo lne kulturalne dziedzictwo i Wspo praca kulturalna 30. pio dalsze przestawienie zwrotnicy. W czasie Ze strony niemieckiej nasta zanej z SPD Fundacji im. Friedricha Eberta, w poowie posiedzenia blisko zwia marca 2004 r., zarysowano ksztat nowego tworu w programowym dokumencie, dzenia tzw. Deklaracji Bon skiej Europejska Siec . Migracje przymusowe i wype 31 pnie przedstawiony przez strone niemiecka w XX w. Dokument ten zosta naste rodkowo-Wschodniej. Spotka sie on podczas rozmo w z partnerami z Europy S odmowa ze strony polskich eksperto du na z kategoryczna w i negocjatoro w ze wzgle wype dzen pooz onie w nim juz w przedmowie go wnego nacisku na kwestie 32. Skomplikowany charakter caej struktury Wyszehrad ; 2, czyli rozmo w minicej sie migracjami przymusowymi i jej stro w kultury o europejskiej sieci zajmuja
du penomocnika rza du ds. kultury it.de200341Vertriebene?page:all). Knut Nevermann, szef urze i medio w Christiny Weiss, skonkretyzowa 11 grudnia dalsze zaoz enia projektu: Uwaz am, z e nie potrzebujemy z adnego Centrum i nie potrzebujemy go w Berlinie. Potrzebujemy sieci z naszymi dze , z dziemy mogli ja zbudowac europejskimi kolegami w Unii Europejskiej. I sa e jes li be i wraz przewiduje z centrum, w kto da koordynowane, w kto z biurem, czy jak to sie rym te prace be rym da wspo planowane be lne uroczystos ci, wtedy bylibys my o jeden wyraz ny krok dalej. K. Nevermann, Knut: Zur Haltung der Bundesregierung, w: Zwangsmigration in Europa. Zur wissenschaftlichen und politischen Auseinandersetzung um die Vertreibung der Deutschen aus dem Osten, Hg. B. Faulenbach na forum komisji historycznej przy i A. Helle, Essen 2005, s. 63-68. Nevermann wypowiedzia sie dzie Partyjnym SPD Vertreibungen im 20. Jahrhundert. Geschehen und Vergegenwrtigung, Zarza w Berlinie 11 grudnia 2003 roku. Zob. w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 26, s. 110-116, kto re odbyo sie tutaj s. 116. 30 Por. z: Agenda. For Mutual Cooperation. Meeting of the ministers of culture. Warsaw 22-23 April 2004, w: Vertreibungsdiskurs, s. 126 i n., przypis 4. 31 Deklaracja Bon ska, Europisches Netzwerk: Zwangsmigrationen und Vertreibungen im 20. Jahrhundert, Bonn, 13 marca 2004 (URL http:library.fes.dehistoryboll-eu-netzwerk-bonner.pdf ). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 28, s. 120-122.. 32 P. Machcewicz, Das Netzwerk aus polnischer Sicht..., s. 147-150. To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 27, s. 117-120. Polski historyk Pawe Machcewicz, kto ry w latach 200-2005 peni ci Narodowej, zrewidowa swoje negatywne nastawienie wobec kierownicze funkcje w Instytucie Pamie Sieci po przejs ciu do Polskiej Akademii Nauk. Por. P. Machcewicz, Polityka historyczna to nic nowego, Gazeta Wyborcza 20 IV 2006, s. 20.

216

Stefan Troebst

juz przydatnos ci, ujawni sie podczas pierwszego spotkania szo stki w dniach 22 i 23 kwietnia 2004 r. na Zamku Kro lewskim w Warszawie. Juz samo drobiazgowe pio w wyniku z ustalenie nazwy dla spotkania nasta mudnego kompromisu politycznego: Spotkanie ministro w kultury: For Mutual Understanding. Pierwsza, polzyczna tres skoje c tytuu Spotkanie ministro w kultury nie wskazywaa na zyczna cze s Wyszehrad ; 2, a druga, angloje c tytuu For Mutual Underzku z z standing, czyli Dla wspo lnego zrozumienia nie miaa zwia adnym dku obrad: migracji przymusowych i dziedzictwa z go wnych temato w porza z czterech cze s p stanowia kulturalnego. Samo spotkanie skadao sie ci. Wste otwarta runda, w kto rej ministrowie kultury Polski, Niemiec i Sowacji oraz gier i Austrii wygosili kro reprezentanci ministro w kultury Czech, We tkie os wiadczenia. Potem doszo do dyskusji z udziaem ministro w i ich przedstawicieli, li udzia zaproszeni przez nich eksperci. Naste pnie odbya sie w kto rej wzie konferencja prasowa ministro w i ich przedstawicieli, a drugiego dnia odbya sie dniko runda ekspercka przy wspo udziale urze w. Zwaszcza w trakcie ostatniej ze soba odmienne interesy Polako rundy obrad zderzay sie w i Niemco w. Strona c polska sprzeciwiaa sie skupianiu sie na problematyce ucieczek i wypedzen , optuja czeniem obu totalnych rez za szerokim historycznym kontekstem, tj. za wa imo w: c udaremnic narodowosocjalistycznego i stalinowskiego. A strona niemiecka, chca dzeniom, projekt BdV utworzenia w Berlinie narodowego Centrum przeciwko Wype idei urza dzenia planowanej sieci, uwzgle dniaja cej procesy migracji trzymaa sie przymusowych wraz z ich odpowiednim uwypukleniem. Do tego doszy wyraz ne z da enia strony czeskiej, aby utrudnic kaz dy rodzaj instytucjonalizacji, jak ro wniez wzie cie na obszary wspo nakierowac cae przedsie pracy kulturalnej, a nie na wprawdzie kwestie przymusowej migracji. W wyniku negocjacji porozumiano sie pnych rozmo na wspo nazwe co do terminu naste w, ale nie zgodzono sie lna i uchwalenie wspo lnego kon cowego komunikatu. Zbyt duz e byy ro z nice zdan w kwestii nadania nazwy i formy dla nowego tworu 33. Gospodarz spotkania, polski minister kultury i dziedzictwa narodowego, Walbrowski, jak ro cy demar Da wniez sekretarz stanu Zdenk Novk, reprezentuja czeskiego ministra kultury Pavla Dostla, mo wili 22 kwietnia w czasie konferencji ci i odpowiedzialnos prasowej o Sieci europejskiej pamie ci, ewentualnie o O ci i odpowiedzialnos sieci pamie ci w Europie Srodkowej, a ich niemiecka kolez anka o Sieci migracji przymusowych w Europie XX w. 34 Bezsporny by jedynie ci i os zdecentralizowany charakter, jak ro wniez to, z e siec miejsc pamie rodko w
Zob. moje wasne sprawozdanie o spotkaniu ministro w kultury Polski, Niemiec, Czech, Sowacji, gier i Austrii na temat For Mutual Understanding w Warszawie 22 i 23 kwietnia 2004 roku, w: We Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 29, s. 122-139. 34 Tamz e s. 130 i n. Sowacki minister kultury Rudolf Chmel zaproponowa (s. 131) utworzenie cy we gierskiego ministra kultury Istvana Hillera sekretarz stanu biblioteki, podczas gdy reprezentuja puja cy w imieniu austriackiej minister kultury Elizabeth Gehrer ambasador Austrii Lajos Vass i wyste w kwestiach organizacyjnych. w Polsce Georg Weiss nie wypowiedzieli sie
33

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

217

sie badawczych, muzeo w, archiwo w i pomniko w w caej Europie, kto re zajmuja dzeniach i totalitaryzmach, powinny sie poa czyc badaniami o wype , jak to zostao du niemieckiego nazwane w nieformalnym polskim sprawozdaniu 35. Ze strony rza ce droge (wegweisend) 36, a spotkanie zostay uznane te uzgodnienia za wskazuja ce sie opisac ministro w zostao okres lone przez Ch. Weiss jako niedaja dos wiaddzeniom zaakceptowali czenie 37. Sami inicjatorzy Centrum przeciwko Wype 38. Zaskakuja co sabe echo odnioso ono w Polsce 39. umowe Wprawdzie w trakcie pierwszego spotkania partnero w grupy Wyszehrad ; 2, do kto rego doszo pod koniec kwietnia 2004 r., wyszy na s wiato dzienne dzy przeciwstawne interesy poszczego lnych pan stw przede wszystkim pomie i Niemcami oraz Czechami i pozostaymi pan Polska stwami jednak juz w trakcie li udzia drugiego spotkania (12, 13 lipca 2004 r. w Warszawie), w kto rym wzie dnicy, udao sie znalez eksperci i urze c kompromis przynajmniej w kwestii c nazwy sieci, kto ra miaa brzmiec : Europejska Siec Pamie i Solidarnos c . zamiar Czecho wzie cia Pro cz tego nie powio d sie w zastopowania caego przedsie weta, was ki nowej polsko-niemieckiej zgodnos za pomoca nie dzie ci intereso w. Przedstawiciele obu pan stw mogli sie relatywnie szybko porozumiec na gruncie dzen uporza dkowac tematycznym, gdyz kwestia wype w XX w. daa sie w kon zgodzili sowaccy i we gierscy teks cie wojen s wiatowych i zimnej wojny, z czym sie w nazwie nowego eksperci 40. Opro cz tego sowo solidarnos c , kto re pojawio sie pstwem na rzecz strony polskiej. Odwoanie do NSZZ Solidarnos tworu, byo uste c role odgrywa potraktowane zostao jako szczego lnie symboliczne. W kon cu istotna fakt, z e kierownictwo pertraktacjami ze strony polskiej lez ao w gestii Andrzeja
35 siewicz ber Bericht des vom polnischen Kulturministerium beauftragten Moderators Edward Wa das Warschauer Kulturminister- und Expertentreffen vom April 2004, 7. Mai 2004, w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 34, s. 145-147, tutaj s. 145. 36 Presse- und Informationsamt der Bundesregierung. Pressemitteilung Nr. 199: Konferenz zum Thema Vertreibung: Kulturstaatsministerin Weiss zieht positive Bilanz, 23. April 2004 (URL http:archiv.bundesregierung.debpaexportpressemitteilung42641242multi.htm). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 30, s. 140 i n., tutaj s. 140. 37 Weiss zamieszczony w dzienniku Wywiad z penomocnikiem ds. kultury i medio w Christina Tageszeitung 4 maja 2004 roku (URL http:archiv.bundesregierung.debpaexportpressemitteilung42641242multi.htm). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 33, s. 144 in., tutaj s. 144. 38 Tamz e, Dok. Nr 32, s. 142 i n. 39 tek stanowi liberalny dziennik Rzeczpospolita. Por. P. Zachowicz, Opowiedziec Wyja Europejczykom historie . Szes c pan stw jednym gosem o wype dzeniach, Rzeczpospolita 23 IV 2004, wywiad z penomocnik ds. kultury i medio s. 7. W tym samym wydaniu znajduje sie w Ch. Weiss: Gos c Rzeczpospolitej: Siec zamiast centrum. Christina Weiss, minister kultury Niemiec, tamz e, s. 2. 40 Zob. moje sprawozdanie z warszawskiego spotkania w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 35, pienie Czech z projektu sieci dao powo grom do tego, z c s. 147-151. Jednakz e wysta d We eby usuna ten dku dziennego zaplanowanego na 5 paz temat z porza dziernika 2004 r. spotkania ministro w kultury pan stw Grupy Wyszehradzkiej. Wspo praca wyszehradzka jest daniem go wnym (The Visegrad przedstawiciel we gierskiego ministra kultury, siec cooperation is the main dish) tak wyrazi sie to tylko pustynia. Tamz e, s. 155.

218

Stefan Troebst

Przewoz nika, pragmatycznego polityka i historyka czaso w najnowszych 41. Komunikat ze spotkania eksperto w stanowi pierwsze konkretne propozycje dla ministro w ce ksztatu, struktur i funkcji tworzonej sieci 42. kultury, dotycza 22 listopada Po intensywnych polsko-niemieckich dopasowywaniach sie 2004 r. doszo w Krakowie do trzeciego i zarazem ostatniego spotkania eksperto w, gier, jak ro podczas kto rego przy udziale Polski, Niemiec i We wniez za zgoda Sowacji, sfinalizowano projekt ukadu zaoz ycielskiego wraz z planem organizacyjnym 43. Nie byo zbiegiem okolicznos ci, z e zabrako tutaj przedstawicieli Czech wyjas i Austrii. W styczniu 2005 r. sprawa sie nia, kiedy minister kultury Czech pili formalnie z grupy Wyszehrad ; 2, P. Dostl i Austrii Elizabeth Gehrer, wysta c polsko-niemiecki projekt sieci 44. odrzucaja Formalne ogoszenie przez ministro w kultury Niemiec, Polski, Sowacji i We c pio 2 lutego 2005 r. gier zaoz enia Europejskiej Sieci Pamie i Solidarnos c nasta w Warszawie 45. Preambua i najwaz niejsze postanowienia tej deklaracji brzmia puja co: naste
gier, Polski i Sowacji pomni historii Europy w XX w., Ministrowie kultury Niemiec, We gne y za soba ogromna liczbe ofiar naznaczonej wojnami i dyktaturami totalitarnymi, kto re pocia ce sie pasmo cierpien i sprowadziy na ludzkos c niekon cza : na gruncie zawartych po 1945 r. zgodnie z prawem mie dzynarodowym umo Dziaaja w dwu respektowane jako fakty i wielostronnych oraz traktato w politycznych i porozumien , kto re sa historyczne, przeom polityczny jaki dokona sie w Europie po 1989 r., a zwaszcza rozszerzenie Unii Uznaja dzyEuropejskiej z dniem 1 maja 2004 r., kto re nadao nowy ksztat i charakter stosunkom mie bie zaangaz narodowym w obre owanych krajo w, wspierac analize , dokumentowanie i upowszechnienie wiedzy o przeszos Pragna wspo lna ci, dla cza historie narodo sie do rozwoju europejskiej jej lepszego zrozumienia, a w Europy i przyczyniaja ci w celu umacniania wzajemnego zaufania i budowy przyjacielskich stosunko bie kultury pamie w w obre zaangaz owanych pan stw,

sekretarza generalnego, podlegej Ministerstwu Kultury Andrzej Przewoz nik peni funkcje ci Walk i Me czen dowej zaoz i Dziedzictwa Narodowego, Rady Ochrony Pamie stwa, agendy rza onej w 1947 r., kto rej przewodniczy Wadysaw Bartoszewski. Na temat opinii A. Przewoz nika w kwestii sieci zobacz tres c jego wywiadu jakiego udzieli pierwszemu programowi Polskiego Radia w sierpniu 2005 r., Rusza Europejska Siec Pamie c i Solidarnos c , Polskie Radio Pr. 1, 24 VIII 2005 [URL http:www.polskieradio.pljedynkanews.aspx?iID:5026&c:3). 42 Tekst komunikatu zob. w: Vertreibunksdiskurs, Dok. Nr 36, s. 161 i n. 43 Zob. moje wasne sprawozdanie ze spotkania w Krakowie w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 39, s. 169-185. 44 Prag gegen Vertriebenenprojekt, Frankfurter Allgemeine Zeitung 27 I 2005, s. 6; M. Maurer, Netzwerk gegen Vertreibung: Auch sterreich nicht dabei, Neues Volksblatt [Wien] z 1 II 2005 (URL http:www.volksblatt.at25NV1161920.stm). 45 S. Dietri ch, In den Mhlen der Geschichtsdiplomatie. In Warschau wird das Europische Netzwerk Erinnerung und Solidaritt gegrndet, Frankfurter Allgemeine Zeitung 2 II 2005, s. 5; H. Wefing, Christina Weiss: Hartnckig, tamz e, s. 10; K. Schul ler, Dialogisch und gleichgewichtig. Die Grndung des Europischen Netzwerks Erinnerung und Solidaritt, tamz e, 3 II 2005, s. 5.

41

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

219

wole powoania Europejskiej Sieci Pamie ce udzia Deklaruja i Solidarnos c . Pan stwa biora c da otwarte na przyje cie do niej dalszych pan w zaoz eniu sieci be stw europejskich. 1. Przedmiot dziaalnos ci Sieci dzie analiza, dokumentowanie i upowszechnianie wiedzy o historii XX Przedmiotem dziaalnos ci Sieci be wieku, stulecia wojen, dyktatur totalitarnych i cierpien ludnos ci cywilnej jako ofiar wojen, ucisku, podbojo w i przymusowych wysiedlen oraz represji nacjonalistycznych, rasistowskich i motywowanych ideologicznie. 2. Zadania Sieci da : Do zadan Sieci nalez ec be czenie juz cych inicjatyw w poszczego a) poa istnieja lnych krajach, organizowanie wspo pracy dzy instytucjami publicznymi i pan dowymi, os pomie stwowymi oraz organizacjami pozarza rodkami ci, naukowymi oraz miejscami pamie b) wspieranie, finansowanie oraz realizacja wspo lnych projekto w naukowych i edukacyjnych, jak wzie c ro wniez , konferencji, wystaw, publikacji i innych przedsie . 3. Struktura Sieci c Do koordynacji prac Europejskiej Sieci Pamie i Solidarnos c zostanie utworzony Sekretariat z siedziba dzie nim kierowac dzie czonkiem Komitetu Steruja cew Warszawie. Be dyrektor, kto ry jednoczes nie be cy (Steering Committee), go. W celu wspierania pracy Sekretariatu zostanie utworzony Komitet Steruja cy po jednym koordynatorze wyznaczonym przez zaangaz ponadto skupiaja owane pan stwa. Powoa sie Naukowa (Advisory Council), jak ro rade wniez kuratorium (Board), zoz one z osobistos ci z ycia publicznego. 4. Wspo praca z instytucjami europejskimi c z dzie do s Europejska , Rada Europejska Siec Pamie i Solidarnos c da yc be cisej wspo pracy z Unia dzie poszukiwac Europy i OBWE oraz be moz liwos ci pozyskania s rodko w z funduszy Unii Europejskiej. 5. Podstawy prawne funkcjonowania Sieci ce Siec zainteresowanie zawarciem w przyszos cego Pan stwa tworza wyraz aja ci porozumienia reguluja szczego owe zasady funkcjonowania Sieci, w tym kwestie finansowe 46.

Cay czas chodzio o zwyky list intencyjny (Absichtserklrung), a nie o proce wykonawcza (Vollzugsmeldung), co skutkowao problemami prawnymi. Rza dy dure ce udzia w rokowaniach, nie potrafiy znalez biora c wspo lnej formy prawnej dla nowo tworzonego ciaa, az wreszcie 23 sierpnia 2005 r. powoana zostaa w tym celu specjalna prywatna fundacja oparta na polskim prawie. Dopiero kiedy zoz ona w Warszawie z przedstawicieli czterech stron rada fundacji ukonstytuowaa sie dnikiem rza du polskiego 7 wrzes nia 2005 r. na czele z wyz ej wspomnianym urze Andrzejem Przewoz nikiem, Siec zostaa formalnie zaoz ona 47. Jednoczes nie rada a serie pierwszych projekto fundacji przyje w partnero w Sieci, w ramach swych
Absichtserklrung ber die Grndung des Europischen Netzwerks Erinnerung und Solidaritt, Warschau, 2. Februar 2005 (URL http:archiv.bundesregierung.debpaexportartikel33782733multi.htm). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr. 45, 216-218. 47 Zob.: Europisches Netzwerk Erinnerung und Solidaritt, 07. 09. 2005 w: Vertreibungsdiskurs, s. 224-227, tutaj s. 224, przypis 1.
46

220

Stefan Troebst

moz liwos ci finansowych 48. 9 wrzes nia 2005 r. Ch. Weiss zwoaa w Berlinie prasowa , na kto tych projekto konferencje rej przedstawia liste w 49. wybory do Bundestagu, w wyniku kto Kilka dni po z niej odbyy sie rych zakon czya dziaalnos c koalicja SPD-Zieloni. W powstaej w jej miejsce wielkiej koalicji pod przywo dztwem Angeli Merkel z CDU, SPD bya sabszym partnerem. politycznych uwarunkowan projekt Spowodowao to zmiane , w kto rych znalaz sie Sieci. Podobna sytuacja miaa miejsce w Polsce, gdzie w wyniku wyboro w k postkomunisto parlamentarnych i prezydenckich, wadza przesza z ra w do tku narodowych konserwatysto w z Prawa i Sprawiedliwos ci. Wprawdzie na pocza dy w obu krajach staray sie kontynuowac swej dziaalnos ci nowe rza kurs swoich dzy poprzedniko w. Znalazo to wyraz w teks cie Umowy koalicyjnej zawartej mie CDUCSU i SPD 11 listopada 2005 r., gdzie Siec nie tylko zostaa wzmiankowana explicite obok intencji w duchu pojednania postawic ro wniez w Berlinie widoczny znak lecz sformuowano zamiar jej rozszerzenia o kolejne pan stwa 50. cy nadal na swoim stanowisku reprezentuja cy strone polska A. PrzewoA pozostaja z nik okres li 23 listopada 2005 r. w wywiadzie dla dziennika Die Welt oczekiwaz nowe wadze w Warszawie z projektem Sieci 51. Zima nia i nadzieje, jakie wia a nowo powoany przez kanclerz 20052006 w podobnym tonie wypowiedzia sie A. Merkel niemiecki penomocnik do spraw kultury i medio w Bernd Neumann oraz , z kierownik jego biura Hermann Schfer 52. Innymi sowy: wydawao sie e polcona Sieci be dzie kontynuowana ro sko-niemiecka inicjatywa z 2004 r. pos wie wniez do pod auspicjami nowych rza w. WNOLEGEGO PROJEKTU RADY EUROPY NIEPOWODZENIE RO W przededniu rozszerzenia Unii Europejskiej dotychczas bilateralna polczeniu z inicjatywami zinstytucjonalizowania projeksko-niemiecka debata, w poa tu, zyskaa na dynamice. Ksztatu nabray zainicjowane przez Berlin wspo lnie
Tamz e, s. 225-227. Presse- und Informationsamt der Bundesregierung. Pressemitteilunge Nr. 366: Kulturstaatsministerin Weiss begrt Vereinbarung von Projekten des Europischen Netzwerks Erinnerung und Solidaritt, 9. September 2005 (URL http:archiv.bundesregierung.debpaexportpressemitteilung58886458multi.htm). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 49, s. 224-227. 50 Gemeinsam fr Deutschland. Mit Mut und Menschlichkeit. Koalitionsvertrag von CDU, CSU und SPD. Berlin, 11. November 2003, Kapitel VII, Abschnitt (URL http:www.spd.deservletPBshow1589444111105Koalitionsvertrag.pdf). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 51, s. 228. 51 Vertreibung nicht aus dem Kontext reien. Das Europische Netzwerk nimmt Gestalt an. Ein Gesprch mit dem Vorsitzenden des Stiftungsrats, Andrzej Przewoznik, Die Welt 23 XI 2005 (URL http:www.welt.dedata20051123807419.html). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 52, s. 229-231. 52 Tamz e, Dok. Nr 53, s. 231 i n.; Dok. Nr 54, s. 232-234; Dok. Nr 55, s. 234-239.
49 48

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

221

w ramach projektu Wyszehrad ; 2 rozmowy ministro z Warszawa w kultury Polski, Czech, Wegier, Sowacji, Niemiec i Austrii o utworzeniu tzw. Sieci, kto re miaby c forme w poa czeniu z europejskimi instytucjami zajmuja cymi sie przyja konkretna przymusowych migracji, ale takz problematyka e poprzez zmaterializowanie sie polskiej inicjatywy europejskiej z jesieni 2003 r. Wprawdzie projekt Komitetu do spraw migracji, uchodz co w i spoeczen stwa Zgromadzenia Parlamentarnego Rady w podobnym stopniu przeciwstawny do pomys Europy wydawa sie lanego jako cego narodowe Centrum przeciwko kontrprojekt wobec Projektu BdV ustanawiaja dzeniom w Berlinie polsko-niemieckiego projektu Sieci. Zainicjowana Wype przez wspomniany wniosek posa do Sejmu polskiego B. Klicha z wrzes nia 2003 r. ci idea utworzenia opartego na szerokiej paszczyz nie tematycznej Centrum Pamie gu 2004 r. nowego obrotu. Nominowany przez Narodo w Europy nabraa w cia Komitet w tej sprawie sprawozdawca, czonek szwedzkiej Partii Lewicy (Vnsterzanej z migrapartiet) Mats Einarsson, poprzez ograniczenie tres ci do tematyki zwia przymusowa zniweczy intencje B. Klicha, zmierzaja ca do rozszerzenia histocja B. Klicha byo pooz enie nacisku na ogo lny rycznych horyzonto w. Intencja charakter kryminalnej aktywnos ci rez imo w totalitarnych, bez rozro z niania na nazistowskie i komunistyczne (the general character of criminal activities of totalitarian regimes, unvaryingly Nazi and Communist) 53, ale zostao to ograniczone przez M. Einarssona do: przymusowe wysiedlenia i czystki etniczne w XX wieku cis(forced population movements and ethnic cleansing in the 20th century) 54, w s cym Komitetu Johnem Wilkinsonem ym porozumieniu z brytyjskim przewodnicza i politycznym kierownictwem Rady Europy. W tak dalekim stopniu zanegowana polska inicjatywa do Rady Europy, kto ra kszos jeszcze w grudniu 2003 r. miaa poparcie wie ci polskiego Sejmu, natrafia tnos w Polsce na oboje c , a nawet opo r. 28 kwietnia 2004 r. w trakcie przesuchania eksperto w komitetu M. Einarsson przedstawi opracowany plan memorandum ci Narodo zatytuowany: Ustanowienie Centrum Pamie w Europy pod auspicjami Rady Europy (Establishment of the Centre for European Nations Remembrance under the auspices of the Council of Europe), kto ry w 2005 r. powinien zostac cia 55. 4 grudnia przedoz ony Zgromadzeniu Parlamentarnemu do rozstrzygnie
Vertreibungsdiskurs, s. 93. Tamz e, s. 169, 179, 186. 55 Parliamentary AssemblyAssemble parlementaire. Council of EuropeConseil dEurope. Committee on Migration, Refugees and Populations: Establishment of the Centre for European Nations Remembrance under the auspices of the Council of Europe. Rapporteur Mr Mats Einarsson, Sweden, Group of the Unified European Left (ASMig (2004) 18 rev. 14 April 2004. Or. Fr. Zu der Anhrung siehe meinen eigenen Bericht in Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr. 31, 141f. Zum neuerlich revidierten Entwurfstext in der Fassung vom 20. Dezember 2004 vgl. ebd., Dok. Nr. 40, 186-209, sowie zur aktuellen Endfassung Parliamentary AssemblyAssemble parlementaire. Council of EuropeConseil dEurope. Committee on Migration, Refugees and Population: Establishment of a European remembrance centre for victims of forced population movements and ethnic cleansing. Report. Rapporteur: Mr Mats Einarsson, Sweden, Group of the Unified European Left. Doc. 10925rev. 2. 3 October 2006 (URL http:assembly.coe.intMainf.asp?link:DocumentsWorkingDocsDoc06EDOC10925.htm).
54 53

222

Stefan Troebst

w Genewie seminarium pos cone tej tematyce, w kto 2004 r. odbyo sie wie rym nie cy sie z postuczestniczy B. Klich. Tadeusz Iwin ski, pose na Sejm wywodza za zmianami poczynionymi przez Einarssona, komunistycznej SLD, opowiedzia sie tak samo jak otewski wspo two rca wniosku Klicha, znany dziaacz na rzecz jasne, z ochrony praw czowieka w Rosji, Boris Cilevic s 56. Stao sie e zaro wno Komitet, jak i Polityczny Dyrektoriat Rady Europy byy zainteresowane, z eby umies cic temat migracji przymusowych na lis cie temato w do dyskusji podczas do odbyc trzeciego spotkania szefo w rza w i pan stw, kto re miao sie w maju 2005 r. te byy juz ce do powoaw Warszawie. Daleko posunie plany Strasburga zmierzaja nie wspomnianego centrum 57. 20 grudnia 2004 r. Komitet M. Einarssona przedoz y sprawozdanie w ostatecznym ksztacie, teraz juz z nowym tytuem. Poniewaz dokument zawiera propozy, Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy mogoby na posiedzeniu przewicje dzianym na styczen 2005 r. zaproponowac Komitetowi Ministro w powoanie ci Ofiar Przymusowych Migracji i Czystek EtniczEuropejskiego Centrum Pamie nych (European Remembrance Centre for Victims of Forced Populations Movec juz cego Centrum ments and Ethnic Cleansing), a wie nie neutralnie brzmia ci Narodo Pamie w Europy (Centre for European Nations Remembrance). Projekt puja co: rezolucji zamieszczony w sprawozdaniu brzmi naste
Zalecenia: dzone, przesiedlone ba dz 1. We wspo czesnej historii Europy miliony ludzi zostay wype zmuszone zku ze swoja narodowos . Byo to wynikiem wyznaczenia nowych granic, do ucieczki w zwia cia zywania problemo rozwia w mniejszos ci narodowych, tudziez celowej polityki czystek etnicznych. Masowe deportacje wykorzystywano do karania pewnych grup narodowos ciowych, etnicznych cy ludzi zostao zmuszonych do i spoecznych za ich przekonania polityczne. Setki tysie dz opuszczenia swojej ojczyzny ze strachu przed przes ladowaniami ze strony rez imo w ba nowych ciu granic. wadz po przesunie c 2. W dwudziestym wieku mao kto ry region Europy zdoa unikna tej tragedii: W Europie rodkowej i Wschodniej do masowych migracji doszo w wyniku traktato S w zawartych w czasie lub tuz po II wojnie s wiatowej. Doprowadziy one do przymusowych przesiedlen Niemco w, gro Polako w, We w, Sowako w, Czecho w i Rumuno w. W Niemczech oraz na innych terytoriach ydzi, Cyganie, ale ro wniez Rosjanie, Polacy, Ukrain cy i inni byli kontrolowanych przez nazisto w Z z deportowani do obozo w koncentracyjnych i obozo w zagady. Wie niowie obozo w koncentracyjzku Radzieckiego przymusowym nych byli ofiarami ludobo jstwa. W krajach byego Zwia przesiedleniom poddano Rosjan, Polako w, Fino w, Ukrain co w, Niemco w, Biaorusino w, Eston czyko w, otyszy, Litwino w, Azero w, Czeczeno w, Tataro w, Turko w meschetyn skich oraz wielu Zob. moje sprawozdanie z genewskiego Seminar on the Establishment of the Centre for European Nations Remembrance under the auspices of the Council of Europe zamieszczone w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 38, s. 164-169. Por. z: Seminar on the establishment of a Centre for European Nations Remembrance under the auspices of the Council of Europe. In: pace news. The Assemblys Electronic Newsletter (URL http:assembly.coe.intASPAPFeaturesManagerdefaultArtView.asp?ArtId:63). 57 Council of Europe. Directorate of Political Affairs: Draft. Concept Paper. European Centre for the remembrance of forced population movements and ethnic cleansing in the 20th Century. Strasbourg, 19 November 2004. W: Vertreibungsdiskurs, 179-185.
56

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

223

3.

4.

5.

6.

7.

gu ostatnich lat miliony innych. Pos ro d nich pewne grupy zostay przesiedlone w caos ci. W cia konflikto ludzi zostay zmuszone do przesiedlenia na Bakanach i Kaukazie za sprawa w w tych regionach. dzynarodowa milczaa albo nawet zache caa do Przez dugi czas w historii wspo lnota mie cego trway poko deportacji i transferu ludnos ci jako s rodka przynosza j w regionie. Obecnie czyny range zbrodni przeciwko ludzkos dzynarodowych, takie maja ci w statutach wielu trybunao w mie dzynarodowego Sa du Kryminalnego. Co wie cej, powszechnie uwaz , z a ws ro d nich Mie a sie e z sie z licznymi i powaz czyny te wia a nymi pogwaceniami praw czowieka. tych Europejczyko Zgromadzenie Parlamentarne ubolewa nad niedola w, kto rzy ucierpieli za deportacji, wysiedlen dz du na swo sprawa , transferu ba przymusowych przesiedlen . Ze wzgle j sumienie wszystkich narodo ohydny charakter akty te obraz aja w europejskich, a nie tylko tych grup, kto re musiay je znosic . Jest zadaniem Rady Europy jako organizacji paneuropejskiej gnie cie wie kszej jednos dzy poszczego nastawionej na osia ci pomie lnymi czonkami w celu ich wspo tnianie ofiar takich akto realizacji ideao w i zasad, kto re sa lnym dziedzictwem upamie w c sie , z nie powto upewniaja e historia sie rzy. ci dla ofiar przymusowych W tym celu Rada Europy powinna zaoz yc europejskie centrum pamie przemieszczen populacji i czystek etnicznych, aby przypominac Europejczykom o ich historii przymusowej migracji, prowadzic do pojednania, dziaac jako instrument zapobiegania konflik publiczna na tragedie osobista jednostek, kto tom oraz uczulac opinie re jako czes c grupy, zostay zmuszone do opuszczenia swoich krajo w lub regiono w, w kto rych zamieszkiway, ze strachu dz przed przes ladowaniami ba w wyniku fizycznego przesiedlenia. c pod uwage wage przymusowych rucho czaja c w to W kon cu, biora w ludnos ci w Europie, wa oraz prawa czowieka oraz aspekty humanitarne, geograficzny wymiar tych tragicznych wydarzen intensywnos c obecnej debaty w pewnych krajach czonkowskich Rady Europy, Zgromadzenie ci dla ofiar przymusowych rucho wierzy, z e sprawa zaoz enia europejskiego centrum pamie w czona do agendy Trzeciego Szczytu Go ludnos ci i czystek etnicznych powinna zostac wa w do dzie sie w maju 2005. Pan stw i Rza w krajo w czonkowskich Rady Europy, kto re odbe Dlatego tez Zgromadzenie zaleca aby Komitet Ministro w:

dziaania nakierowane na zaoz ci dla ofiar przymusoI. Rozpocza enie europejskiego centrum pamie c sie wych rucho w ludnos ci i czystek etnicznych (dalej: Centrum), pod auspicjami Rady Europy, kieruja puja cymi zaleceniami: naste a. Celami centrum powinny byc : do krzewienie pojednania poprzez promowanie bezstronnej historii oraz przyczynianie sie ci zdolnej pokonac stworzenia wspo lnej europejskiej pamie podziay przeszos ci, funkcjonowanie jako instrument zapobiegania konfliktom poprzez promowanie szacunku dla praw czowieka i praw mniejszos ci narodowych oraz zwalczanie rasizmu, ksenofobii poprzez uczulanie europejskiej opinii publicznej na aspekty ludzkie i aspekty praw czowieka, przymusowych przemieszczen ludnos ci i czystek etnicznych. Powinno to odbywac Komisja Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji (FCRI). sie we wspo pracy z Europejska czaja c te b. Mandat Centrum powinien obejmowac przymusowe przemieszczenia ludnos ci i grup, wa zane z polityka i praktykami czystek etnicznych, kto i be da miay miejsce w granicach zwia re miay, maja dz dzy dwoma lub wie cej krajami. jednego kraju ba pomie dzy innymi: c. Jego funkcje to mie prowadzenie i promowanie badan w dziedzinach historycznych i prawnych, wspieranie i tworzenie materiao w edukacyjnych do nauczania historii, funkcjonowanie jako forum dla publicznej i akademickiej dyskusji, w celu zastosowania lekcji z przeszos ci do sprostania wyzwaniom dnia dzisiejszego i przyszos ci, dzynarodowych, istnienie jako miejsce kontaktowe dla tworzenie sieci narodowych i mie organizowanie konferencji, seminario w, pokazo w i innych wydarzen , fundowanie i wspieranie ponadnarodowych inicjatyw NGO.

224

Stefan Troebst

podstawe do stworzenia Centrum nalez dz II. Jako legalna y rozwaz y spisanie Porozumienia ba s Cze ciowego Porozumienia, jak zapisano to w Ustawie Statutowej (93)28 Komitetu Ministro w, gotowego do podpisania przez kraje czonkowskie Rady Europy. c Centrum, nalez c wszelkie istotne inicjatywy tak narodowe, jak III. Zakadaja y wzia pod uwage dzynarodowe, w celu zaoz dzynarodowej sieci pod auspicjami Rady Europy. i mie enia mie czyc zaoz do IV. Wa sprawe enia Centrum w agendzie Trzeciego Szczytu Go w Pan stw i Rza w krajo w czonkowskich Rady Europy 58.

cych sie z innych Dla szwedzkich, niemieckich, holenderskich i wywodza cy by opo krajo w inicjatoro w projektu zaskakuja r delegacji parlamento w Francji, Federacji Rosyjskiej, Turcji, a nawet Armenii. Aktywny w czasie dyskusji by cy francuskiej delegacji Bernard Schreiner. Skrytykowa on czasowa przewodnicza mie dzy przewidziana na 27 stycznia 2005 r. debata na ten temat koincydencje dzynarodowym dniem Pamie ci o Os ciw Zgromadzeniu Parlamentarnym z mie wie cia deportacje, kto miu, jak ro wniez zastosowanie poje re to chciaby zastrzec tylko Europy trwaego dla Holocaustu. Ponadto widzia on w utworzeniu przez Rade ci ludzi przesiedlonych po upadku III Rzeszy w czasie obchodo centrum pamie w 60-lecia oswobodzenia narodowosocjalistycznych obozo w koncentracyjnych, jako czenniemoz liwe do zaakceptowania zro wnanie ofiar i ubliz enie milionom me zania, albo ba dz niko w ostatecznego rozwia tez bojownikom ruchu oporu (...) z norodne kto rzy zapacili z yciem za uwolnienie swoich krajo w 59. Dwie ro da rozpatrywane na tej samej paszczyz tragedie kontynuowa B. Schreiner be nie. Deportacje do obozo w s mierci i migracje przymusowe grup narodowych 60. dce zwoanym kryzysowym Pomimo obecnos ci delegacji niemieckiej w napre czyo zmodyfikoposiedzeniu Komitetu i Zgromadzenia Parlamentarnego, kto re wa wersje projektu, otrzyma on wprawdzie poparcie wie kszos wana ci deputowanych, kszos jednak nie uzyska wymaganej wie ci dwo ch trzecich goso w, aby go skierowac pod obrady Komitetu Ministro w 61.
58 Draft Resolution. In: Report. Committee on Migration, Refugees and Population. Rapporteur: Mr Mats Einarsson, Sweden, Group of the Unified European Left. Parliamentary AssemblyAssemble parlementaire. Council of EuropeConseil dEurope: Establishment of a European remembrance centre for victims of forced population movements and ethnic cleansing, Doc. 10378. December 2004 (URL http:www.assembly.coe.intDocumentsWorkingDocsDoc04EDOC10378.htm). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr. 40, s. 186-209, tutaj s. 187-189. 59 Dlgation franaise lAssamble parlementaire du Conseil de lEurope: 60. Jahrestag der Befreiung des Konzentrationslagers Auschwitz-Birkenau Zentrum des Gedenkens oder Entstellung des Gedenkens.Straburg, 24. Januar 2005 (bersetzung PB 10170-05). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 41, s. 209-211, tutaj s. 211. Por. Takz e: ANR: Widerstand im Europarat Frankfurter Allgemeine Zeitung 26 I 2005, s. 6 oraz Europarat nicht fr Vertriebenenzentrum, tamz e, 29 I 2005, s. 5. 60 Pressemitteilung der Parlamentarischen Versammlung des Europarats: Versammlung lehnt Grndung eines Gedenkzentrums fr Opfer von Zwangsvertreibungen ab. Straburg, 27. Januar 2005 (URLhttp:www.coe.inttdComPresseWeb-News2004NE20050127-Gedenkzentrum.asp). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 44, s. 216. 61 Tamz e.

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

225

role w obu Pomimo okolicznos ci, z e Polska i Niemcy odgryway centralna cej pomie dzy inicjatywach nie stworzono z adnej efektywnej platformy koordynuja obiema inicjatywami Wyszehrad ; 2 i Rady Europy. Tymczasem doszo do ich tres o na oba projekty. Samokrytyczne zatarcia sie ci, co niekorzystnie wpyne powiedzenie Zblokowanie instytucji zamiast zablokowania instytucji (Interblocking institutions instead of interlocking institutions), kto re we wspo lnocie pan stw stao sie popularne od czasu rozpadu Jugosawii, i notoryczna niekompetencja multilateralnych organizacji takich jak ONZ, NATO, Unia Europejska, OSCE i Rada Europy w podejmowaniu wspo pracy zorientowanej na cel, potwierdzia sie ro wniez i tutaj. J ZARO WNO NA PASZCZYZ NIE S RODKOWOEUROPEJSKIEJ, ZASTO LNOEUROPEJSKIEJ JAK I OGO 2 marca 2006 r. nowy polski minister kultury Kazimierz Micha Ujazdowski, da cy czonkiem kierowanej przez braci Kaczyn be skich prawicowo-konserwatywnej w Berlinie z ro partii Prawo i Sprawiedliwos c , spotka sie wnie niedawno powoad niemieckim penomocnikiem do spraw kultury i medio nym na swo j urza w wo Berndem Neumannem, czonkiem CDU. W centrum uwagi znajdoway sie wczas c rozmowy o Europejskiej Sieci Pamie i Solidarnos c . Przedtem B. Neumann du niemieckiego utworzyc zadeklarowa, z e planuje na wniosek rza miejsce dokumentacji w Berlinie (...) kto re powinno powstac w ramach Europejskiej Sieci i w porozumieniu z partnerami europejskimi 62. W reakcji na objas nienie przez B. Neumanna umowy koalicyjnej z 11 listopada 2005 r. wraz z planem utworzenia dzen w Berlinie miejsc dokumentacji wype w XX wieku, K.M. Ujazdowski powiedzia:
Dzisiaj omal nie bagaem o to, z eby na nowo przemys lano sformuowanie umowy koalicyjnej (...), ci jako specjalnej instytucji, be dzie poniewaz jestes my zdania, z e powoanie tego rodzaju miejsca pamie trwale szkodzic stosunkom polsko-niemieckim 63.

na umowe Tymczasem strona niemiecka pozostaa przy swoim powoaniu sie , z objas koalicyjna nieniem sieci, jak ro wniez widomego znaku w Berlinie, zku z czym rozmowy z K. M. Ujazdowskim nie przyniosy rezultatu. w zwia Stosownie do tego polski minister kultury poinformowa prezydenta Polski, kto ry
62 3Sat-Kulturzeit: Regierung frdert Europisches Netzwerk. 1. Mrz 2006 (URL http:www.3sat.de3sat.php?http:www.3sat.dekulturzeitkuz titel.html). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 56, s. 239 i n. 63 3Sat-Kulturzeit: Netzwerk vor dem Aus? Deutsch-polnische Streit um Zentrum gegen Vertreibungen dauert weiter an. 3. Mrz 2006 (URL http:www.3sat.dekulturzeitthemen89408index.htlm). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 58, s. 242 i n.

d Zachodni 2008, nr 2 15 Przegla

226

Stefan Troebst

z wizyta do stolicy Niemiec. Zapytany o Siec tydzien po z niej uda sie , Lech Kaczyn ski wyjas ni 9 marca niezobowiazujaco dziennikarzowi Die Welt: Be 64 ten projekt . dziemy w tym uczestniczyc i obserwowac , w jaki sposo b rozwija sie bardzo wolno. Strona polska nalegaa na to, Jednak w 2006 r. sprawy toczyy sie z eby strona niemiecka zrezygnowaa z zamiaru uczynienia z tak zwanego miejsca dokumentacji w Berlinie widomego znaku, podczas gdy strona niemiecka ca sie z CDU i jej obstawaa przy tym, poniewaz kanclerz A. Merkel wywodza ostroz penomocnik ds. kultury i medio w zwracali sie nie w kierunku ich partyjnej kolez anki Eriki Steinbach. 17 maja 2006 r. B. Neumann os wiadczy, z e zaprojek towana przez kierownika jego biura Schfera (peniacego wczes niej funkcje dzenie i integradyrektora Domu Historii RFN w Bonn)) wystawa Ucieczka, wype cja powinna byc sercem przyszej staej wystawy w centrum Berlina, kto ra ty w umowie koalicyjnej widomy znak. jednoczes nie powinna uosabiac uje do planowanego miejsca Odnos nie do Sieci B. Neumann ustosunkowa sie dnione losy dokumentacji: W tym wypadku powinny byc w szczego lnos ci uwzgle tych krajo w, z kto rymi wspo pracujemy partnersko w ramach Europejskiej Sieci c Pamie i Solidarnos c . Serdecznie zapraszamy naszych partnero w z Europejskiej 65 Sieci do wspo pracy . Pod koniec listopada 2006 r. B. Neumann zakomunikowa, iz w 2007 r. przeznaczy 750 tys. euro na opracowanie koncepcji widomego znaku w centrum Berlina, a strona polska otrzymaa wyraz ne zaproszenie do uczestnictwa 66. Teraz coraz jas stawao sie niejsze, z e penomocnik ds. kultury i medio w planowa ci, kto z projektem centralnie pooz ony w stolicy kompleks pamie ry pokrywa sie centrum wysuwanym przez BdV zaro wno co do miejsca, jak i elemento w, kto re w pokazywanej przez fundacje Centrum przeciw Wype dzepowinny znalez c sie niom w okresie od sierpnia do listopada 2006 r. wystawie Przymusowe drogi. dzenie w Europie XX wieku 67. W s rodowisku niemieckich Ucieczka i wype
64 Ein knstliches Gebilde. Lech Kaczynski hlt den Integrationsgrad der EU fr ausgeschpft. Polens Prsident ber die Prioritt des Nationalen, die Furcht vor den Nachbarn und deutsche Literatur, Die Welt 9 III 2006 (URL http:www.welt.dedata20060309857067.html). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 62, 246 i n. 65 Przemo wienie ministra stanu ds. kultury i medio w Bernda Naumanna z okazji otwarcia w Berlinie wystawy Ucieczka, wype dzenie, integracja 17 maja 2006, (URL http:www.3sat. de3sat.php?http:www.3sat.dekulturzeitkuz titel.html). To samo w: Vertreibungsdiskurs, Dok. Nr 56, s. 239 i n. 66 WFG, Sichtbar in der Mitte. Zeichen gegen Flucht und Vertreibung, Frankfurter Allgemeine Zeitung 1 XII2006, s. 37. Socjaldemokratyczni partnerzy koalicyjni byli przeciwni uchwaleniu danych sum, ale musieli pokazac z c z a gotowos c do kompromisu, do kturego da ya CDUCSU, zgadzaja na przeznaczenie 5 000 000 euro w ramach budz z ekstremizmem prawicowym. Por. sie etu na walke Eine finanzielle Frderung des Zentrums gegen Vertreibungen wird es durch die Bundesregierung nicht geben. Pressemitteilung von Markus Meckel MdB vom 11. September 2006 (URL http:markusmeckel.de). 67 APAAP, Dokumentationssttte fr Vertriebene als innerdeutscher Zankapfel. Einrichtung wegen Angst vor geschichtlicher Relativierung umstritten Bedenken auch in Polen, Der Standard [Wien] 29 XII 2006.

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

227

debate , jak ro gne a na siebie medio w wywoaa ta wystawa ostra wniez s cia 68 e przekrytyke ze strony polskiego premiera Jarosawa Kaczyn skiego . Jednakz doz ony w maju 2007 r. przez B. Neumanna koncept powoania widomego znaku w formie muzeum z miejscem dokumentacji i spotkan zosta zwro cony przez kanclerz RFN do poprawienia, poniewaz jej zdaniem BdV i fundacja y w wystarczaja cym stopniu udziau dzeniom 69 nie wzie Centrum przeciw Wype w projekcie. c W 2006 r. spado zainteresowanie projektem Europejskiej Sieci Pamie i Solidarnos c ze strony niemieckiej, jak i polskiej. Niemcy podnosili ten temat pieniach, jak w trakcie wygoszonej 18 wrzes jedynie w oficjalnych wysta nia w Berlinie mowy kanclerz Angeli Merkel podczas spotkania okolicznos ciowego dzen frakcji CDUCSU na temat 60 lat wype 60 lat drogi do pojednania 70. du polskiego nie podejmowali w tym czasie w ogo Prezydent i przedstawiciele rza le wzie cia. Ro dyskusji na temat tego czterostronnego przedsie wniez na gruncie cej z parlamentarnym nie uznano za potrzebne podejmowanie wie adnych wspo lnych puja cy w najnowszych opisa w naste rozmo w w tej kwestii 71. Polski historyk czaso sposo b stanowisko nowych wadz w Warszawie wobec Sieci pod koniec 2006 r.:
dania maja tkowe wype dzonych nie Tak samo mao [jak wobec zapewnien strony niemieckiej, z e z a da popierane ze strony rza du S. T.] czuje sie Warszawa przekonana do stworzenia mie dzynarodowej be c w stworzeniu alternatywy dla Centrum przeciwko Sieci Pamie i Solidarnos c , kto rej cel zawiera sie dzeniom. Wprawdzie uczestniczono w jej pracach od pocza tku, ale podczas konkretnych rokowan Wype to juz do jej stagnacji, a aktywnos nie wzie udziau. Polska w znacznym stopniu przyczynia sie c Sieci zostaa ograniczona takz e po stronie niemieckiej 72.
68 G. Hofmann, Trbe Vitrine der Vertreibung. Die Ausstellung Erzwungene Wege entlastet die deutsche Geschichte und erschwert die Beziehungen zu Polen, Die Zeit 10 VIII 2006, s. 8; PCA, Steinbach: Vertreibungsopfer dem Vergessen entreien. Ausstellung Grundlage fr DokumentationszentrumKaczynski: Eine schlechte Angelegenheit, Frankfurter Allgemeine Zeitung 11 VIII 2006, s. 4; S. Dietri ch, Polen bleibt ablehnend, tamz e, 12 VIII 2006, s. 6; S. Dietrich, K. Schuller, Glocke der Gustloff zurckgefordert. Polen geht gegen die Berliner Vertriebenenausstellung vor Steinbach: Hetzjagd auf Leihgeber, t amz e, 18. August 2006, s. 1 i n. Por. takz e Katalog. Erzwungene Wege. Flucht und Vertreibung im Europa des 20. Jahrhunderts. Eine Ausstellung der Stiftung Zentrum gegen Vertreibungen. Vorsitzende: Erika Steinbach. Potsdam 2006. 69 Pca, Erinnerung an Vertreibung sorgt fr Verstimmung. Kanzlerin will von Neumann neues KonzeptSteinbach beklagt AusgrenzungDie Rolle der SPD, Frankfurter Allgemeine Zeitung 22 V 2007, s. 11. 70 Rede von Bundeskanzlerin Angela Merkel auf der Veranstaltung der CDUCSU-Bundestagsfraktion 60 Jahre Vertreibung 60 Jahre Wege zur Vershnung, Berlin, 18. September 2006 (URL http:www.bundeskanzlerin.denn5296ContentDERede2006092006-09-19-rede-bkin-60-jahre-vertreibung.html). 71 Der Begriff der Vertreibung trennt uns. Fragen an Sejmmarschall Marek Jurek, Frankfurter Allgemeine Zeitung 28 VIII 2006, s. 5; Es gibt keine staatliche Deutungshoheit. Bundestagsprsident Lammert ber das deutsch-polnische Verhltnis und den Streit ber den Begriff der Vertreibung, tamz e, 2 IX 2006, s. 4; J. Leithuser, Zwischen Misstrauen und Hoffnung. Begegnungen deutscher und polnischer Parlamentarier, tamz e, 27 X 2006, s. 4. 72 K. Juchniewicz, Geschichte und Perspektiven der deutsch-polnischen Beziehungen, Silesia Nova. Zweitmonatsschrift fr Kultur und Geschichte 2006, H. 4, s. 6-16, tutaj s. 8.

15*

228

Stefan Troebst

dowych znajduje sie jedyna oficjalna Stosownie do tego na polskich stronach rza c na stronie odpowiedzialnego za sprawe Ministerstwa wzmianka, s cis lej mo wia Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Charakterystyczne jest to, z e chodzi tutaj prasowa z lipca 2004 r. 73 o wzmianke Z kon cem 2006 r. w skutek wzmoz onej aktywnos ci zaoz onego w 2000 r. przez dziaaczy BdV Powiernictwa Pruskiego (Preuische Treuhand GmbH & Co. KG cym rady nadzorczej jest Rudi Pawelka ro a. A.) 74, kto rego przewodnicza wnoczes da cy przewodnicza cym ziomkostwa s skiego 75 BdV doszo do kolejnego nie be la tych stosunko c sie na roszczeniach pogorszenia napie w dwustronnych. Wzoruja ydowskich) teraz jako Jewish Clains Conference (Konferencja ds. Roszczen Z 15 grudnia 2006 r. do Europejskiego Prussian Clains, Inc. towarzystwo zwro cio sie tko Trybunau Praw Czowieka z 22 wnioskami o zwrot maja w pozostawionych w Polsce ich dawnym niemieckim was cicielom lub o odszkodowania. Ro wniez du niemieckiego, niepodejmuja cego na forum stosunko stanowisko rza w bilateralnych kwestii prywatnych oskarz en , wzbudzio wkro tce w Warszawie histeryczne reakcje 76, kto re wywoay w polskiej opinii publicznej kolejne niepokoje. Taka sytuacja doprowadzia do dalszego ochodzenia w stosunkach polsko-niemieckich. w 2006 r., co Polsko-niemiecka lokomotywa projektu Sieci zatrzymaa sie odpowiadao ogo lnej sytuacji. Bronisaw Geremek, byy polski minister spraw cego Obecny rza d zagranicznych, skomentowa wypowiedz dziennikarza mo wia w Warszawie nie sprawia wraz enia, z e jest zainteresowany alternatywnym proc puja cym pytaniem Czy gramem Europejskiej Sieci Pamie i Solidarnos c naste 77 jest to niemieckie? Czarno-czerwona koalicja w Berlinie nie daa dotychczas jasnej odpowiedzi na pytanie B. Geremka. Przede wszystkim, dlatego z e po pierwsze chrzes cijan sko-demokratyczny partner z ywi wyraz ne preferencje dla da cej czonkiem prezydium partii i go projektu centrum Eriki Steinbach, be publicznie popiera, po drugie takz e s rodowisko socjaldemokratyczne traktuje swo j . Ani zmieniaja cy sie w szybkim tempie na przeomie wasny projekt Sieci z rezerwa cy SPD Franz Mntefering, Matthias Platzeck i Kurt 2005 i 2006 r. przewodnicza
73 Ministerstwo Kultury i Dziedziectwa Narodowegy. Wydzia Prasowy. Archivum wiadomos ci. c Rok 2004: Europejska Siec Pamie i Solidarnos c (21. 07. 2004). (URL http:www.mkidn.gov.plweb ro siteindex.jsp?artId:607. Tutaj znajduje sie wniez deklaracja o powoaniu Europejskiej Sieci c Pamie i Solidarnos c z 2 lutego 2005 r. (URL http:www.mkidn.gov.plwebsitedocument?docId:228). 74 K. Schul ler, Berlin und Warschau wollen Verhltnis verbessern. Merkel fr gemeinsamen europischen GasmarktKaczynski: Gute ErfahrungWeiter Differenzen, Frankfurter Allgemeine Zeitung 31 X 2006, s. 1 i n.; R. Mller, Die offene Vermgensfrage, tamz e, s. 2. 75 Powiernictwa Pruskiego (URL http:www.preussischetreuhand.de.vu), jak ro Por. strone wniez landsmanszaftu s skiego (URL http:www.schlesien-lm.de). strone la 76 Vertriebenenklagen: Warschau stellt Grenzvertrag mit Deutschland in Frage, Die Welt 19 XII 2006 (URL http:www.welt.dedata200612191151272.html). 77 Geschichte ist wie ein Messer. Polens ehemaliger Auenminister Bronislaw Geremek ber deutsch-polnische Irrwege und Traumata, Der Tagesspiegel 17 IX 2006, s. 7.

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

229

na ten Beck, ani ministrowie z SPD w gabinecie A. Merkel nie wypowiadali sie cego Bundestemat. A propolska grupa w SPD skupiona woko wiceprzewodnicza pczyni przewodnicza cego tagu Wolfganga Thierse, Angeliki Schwall-Dren zaste cej sie polityka europejska , Markusa Meckla zafrakcji parlamentarnej, zajmuja pcy mo du ste wcy frakcyjnego, a takz e Gesiny Schwann koordynatorki rza w kwestii wspo pracy polsko-niemieckiej, nie ma takiego wpywu na poczynania du jak na poprzedni. Nie jest wykluczone, z cia swo nowego rza e SPD pos wie j projekt Sieci w trakcie pertraktacji koalicyjnych, co moz e oznaczac , z e pojawio sie zielone s wiato dla Eriki Steinbach 78. Na tym tle doszo wkro tce do swego rodzaju ironii historii, gdyz zaproponowany da cy w 2004 r. przez chrzes cijan skich demokrato w prezydent Horst Khler, be cym sie politykiem pochodza cym z Berlina, publicznie obecnie jedynym licza to podczas jego przemo namawia partie do idei Sieci stao sie wienia wygoszonego 2 wrzes nia w Berlinie podczas Tag der Heimat BdV. Po pierwsze nazwa on Siec po imieniu:
dzenie, integracja pokazuje, z tac Wystawa Ucieczka, wype e moz liwe jest pamie o indywidualnej dzenia i jednoczes krzywdzie ofiar wype nie zachowac historyczny kontekst. Jestem przekonany, z e te da wystarczaja ce, kto czeniu z Europejska Siecia Pamie c roszczenia, a takz e widomy znak be re w poa d niemiecki chce utworzyc dzen i Solidarnos c rza w Berlinie, z eby przypomniec o nieprawos ci wype pic i aby je pote jako s rodek polityki 79. koncepcje Sieci: Ro wniez przedstawi europejska z dzeJest ogromne zainteresowanie ksia kami, filmami dokumentalnymi i wystawami o Ucieczce, wype em swoim patronatem identycznie nazwana wystawe bon niu, integracji. Obja skiego Domu Historii. Dlaczego? Poniewaz jestem o tym przekonany, z e my nadal musimy mo wic i mys lec o tym rozdziale do przyszos niemieckiej i europejskiej historii, z ebys my znalez li droge ci. Musimy o tym mo wic , dzono nieskon krzywde , maja roszczenia wobec naszych poniewaz ludzie, kto rym wyrza czenie wielka dzen uczuc i naszej solidarnos ci. Musimy o tym mo wic , poniewaz kultura i historia wype nalez y do naszej gierskimi toz samos ci. I musimy szukac dialogu o tym z naszymi polskimi, czeskimi, sowackimi i we siadami, z dalszymi sa siadami i przyjacio sa mi, poniewaz dla wspo lnej dobrej przyszos ci nalez y z nasza przeszos . (...) Nasza ro wniez , z ebys my mogli szczerze i w duchu pojednania obchodzic sie cia dzenia powinna przeksztacic w dialog europejski. wasna dyskusja na temat ucieczki i wype sie Poprzednie lata pokazay, z e potrzebujemy do tego dialogu wraz liwos ci, a takz e zdolnos ci do rozro z niania 80.

tutaj odwoanie do Deklaracji Gdan H. Khler przyja skiej i pokaza na przykadzie swej wasnej biografii, kto ra zawiera przede wszystkim dla polskiej
In diesem Zusammenhang ist darauf zu verweisen, dass sich die Stiftung Zentrum gegen Vertreibungen unter dem Druck des Netzwerk-Gegenprojekts seit 2004 zunehmend europisiert hat, und dies sowohl in inhaltlicher wie personeller Hinsicht. Ein deutlicher Beleg dafr ist auch die Konzeption der genannten Berliner Ausstellung Erzwungene Wege. 79 zku Wype dzonych Mowa prezydenta Niemiec Horsta Khlera podczas Dnia Ojcowizny Zwia z 2 wrzes nia 2006 r. w Berlinie. (URL http:www.bundespraesident.de-,2.632658Rede-von-Bundespraesident-Hors.htm). 80 Tamz e.
78

230

Stefan Troebst

dzy przesiedleniem i ucieczka opinii publicznej tak istotne rozro z nienie pomie dzeniem z drugiej: z jednej strony, a wype
z Besarabii. Zostali przesiedleni do Polski. Byli Jak Pan stwo wiecie, moi rodzice pochodza zakwaterowani w polskim domu, kto ry wczes niej nazis ci odebrali polskim chopom. Ucieczka przed c naznaczona przez frontem przeniosa nas potem do Niemiec. Biografia mojej rodziny jest wie . Nie przez wype dzenie, ale ja wiem, co ta caa historia oznacza poprzez przesiedlenie i ucieczke przez ycia mojej wasnej rodziny 81.

z stosunki polsko-niemieckie, pokazaa wyraz Jak obcia one sa nie reakcja pol prezydenta H. Khlera. Caskiego premiera Jarosawa Kaczyn skiego na mowe ziony w swej antysteinbachowskiej obsesji, Jarosaw Kaczyn kowicie uwie ski puja cymi sowami wysta pienie prezydenta Niemiec podczas skomentowa naste zjazdu BdV:
cych wydarzen To jest jedno z kolejnych niepokoja , kto re miay miejsce w ostatnim czasie gle w Niemczech. (...) W Niemczech powstaje wielka, popierana przez pan stwo struktura, kto ra cia polskich obszaro porusza kwestie w, kto re nalez ay kiedys do rzeszy niemieckiej 82.

be dna interpretacje Wprawdzie premier zebra z niwo masowej krytyki za swoja dowe znalazy sowa ze strony polskiej prasy opozycyjnej, ro wniez gazety prorza pienia prezydenta Niemiec 83. Skrzywiona percepcja Jarosawa uznania dla wysta dza cej [w Kaczyn skiego jest cakowicie symptomatyczna dla polskiej warstwy rza c latach 20062007 przyp. tum.]. Kombinacja poje migracje przymusowe dzenie, wywouja niekontrolowana i Niemcy, tak samo jak uz ycie terminu wype reakcje bez wzgle du na kontekst i kierunek pchnie cia (Stossrichtung). alergiczna dzypan Dialog mie stwowy w tej kwestii jest obecnie [tj. w 2007 r. przyp. tum.] niemal niemoz liwy juz nie tylko z berlin skim partnerem, kto ry demonstracyjnie tny i tylko cze s jest oboje ciowo gra w otwarte karty. Ro wnoczes nie sytuacja w Radzie Europy pozostaa statyczna. Komitet do spraw migracji, uchodz co w i spoeczen stw postanowi 24 stycznia przeredagowac sprawozdanie M. Einarssona z 2004 r. i ponownie przedoz yc je pod gosowanie Zgromadzeniu Parlamentarnemu. Na burzliwym posiedzeniu z 5 paz dziernika 2006 r., na dzy holenderskim socjaldemokrata kto rym doszo do ostrej wymiany zdan mie (kto ry przez y Holocaust) Edem van Thijnem a kierownikiem francuskiej delegacji kszos B. Schreinerem, wie c polskiej delegacji przesza z holendersko-szwedzko-niecego projekt do obozu francusko-rosyjskiego pragna cego mieckiego obozu popieraja
Tamz e. PcaRve, Warschau emprt ber Khlers Auftritt bei den Vertriebenen. Kaczynski: Ein beunruhigendes EreignisBundesprsident: Polens Sorgen ernst nehmen, Frankfurter Allgemeine Zeitung 4 IX 2006, s. 1 i n., tutaj s. 1. 83 K. Schull er, In Polen Kritik an Kaczynski wegen Angriffs auf Khler. Sitten wie in der Volksrepublik PolenDie Vertreibungsdebatte, Frankfurter Allgemeine Zeitung 5 IX 2006, s. 2.
82 81

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

231

go obalic , a jedynie wczes niej wspomniany pose SLD T. Iwin ski pozosta przy wie kszos (43 goswoim stanowisku z 2005 r. W wyniku gosowania minimalna cia ce sie ) rezolucja zostaa przyje ta, ale nie uzyskaa sy za, 42 przeciw, 3 wstrzymuja wymaganych 23 goso w w gosowaniu (41 goso w za, 40 przeciw, 5 wstrzymuja ) nad przekazaniem jej Komitetowi ministro cych sie w do dalszych prac 84. Ta nadzwyczajna sytuacja zaistniaa w Zgromadzeniu Parlamentarnym, gdzie rezolucja ta, ale ze wzgle du na nieuzyskanie kwalifikowanej wprawdzie zostaa przyje kszos wie ci nie moga zostac przekazana dalej do europejskiej egzekutywy. Wyraz ne zaostrzenie fronto w w Zgromadzeniu Parlamentarnym, jak ro wniez solidarnos c cej realizacje rezolucji mniejszos blokuja ci niekto rych Europejczyko w zaro wno ze odoz projektu. wschodu, jak i z zachodu, kaz a yc na po z niejszy czas realizacje
TKU 2007 ROKU BILANS NA POCZA

tku 2007 r. trudno byo przewidziec c Na pocza , czy Europejska Siec Pamie w bo i Solidarnos c po rodzeniu sie lach i dwo ch latach wegetacji zyska na znaczeniu i z upywem czasu nabierze rozmachu. Wprawdzie w grudniu 2006 r. zwoanie na maj 2007 r. embrionalny sekretariat Sieci powiadomi, z e planuje sie dzynarodowej konferencji na temat Miejsc pamie ci w Warszawie pierwszej mie rodkowo-Wschodniej, jednak od 2004 r. pojawio sie wie cej takich w Europie S d jakoby zapowiedzi, przy czym nie byy one po z niej realizowane. Jednakz e pogla gierska wspo polsko-niemiecko-sowacko-we praca bya martwa od urodzenia nied pewien dziennikarz wielkiej niemieckiej gazety strudzenie gosi ten pogla c, z miejscem codziennej, twierdza e jej siedziba jest w Warszawie (...) staa sie przedwczesny. Ba dz dz d penomocnika rza du pocho wku 85 wydaje sie co ba urza
84 Protokoll der 30. Sitzung der Parlamentarischen Versammlung des Europarats am 5. Oktober 2006 (AS (2006) CR 30) (URL http:assembly.coe.intMain.asp?link:DocumentsRecords20064E0610051500E.htm), jak ro wniez K-O. Satt ler, Tiefe Wunden im Gedchtnis der Vlker. Parlamentarische Versammlung des Europarats bert ber Vertriebenengedenken, w: Das Parlament 56 (2006), Nr 43 (23 X 2006), s. 10. 85 S. Dietrich, Unfhig zur Vershnung, Frankfurter Allgemeine Zeitung 7 IX 2006, s. 1. Por. takz e tegoz , Begrbnis erster Klasse. Vom Europischen Netzwerk Erinnerung und Solidaritt wird man dzie innych medio so bald nicht mehr hren, tamz e, 5 II 2005, s. 12. O osa w drukowanych zob. S. Bickerich, Risse im Netz. Der Zusammenschluss europischer Gedenksttten gegen Vertreibung fllt bescheidener aus als geplant, Der Tagesspiegel 2 II 2005, s. 4; C. Kahlweit, Erinnern mit Hindernissen. Netzwerk soll Gedenken an Vertreibungsorte koordinieren, Sddeutsche Zeitung 2 II 2005, s. 1; T. Roser, Erinnerungs-Netzwerk mit Startproblemen. Vier europische Staaten unterzeichnen Absichtserklrung zum Gedenken an VertreibungWenig Enthusiasmus, Frankfurter Rundschau 3 II 2005, s. 7; G. Gnauck, Fr eine Wiedervereinigung der Erinnerung. Im Krebsgang voran das Zentrum gegen Vertreibungen und das Netzwerk, Neue Zrcher Zeitung 23 XI 2005 (URL http:www.nzz.ch20051123fearticleDCFB8.html); R. Vet ter, Europisches Erinnern. Das Netzwerk Erinnerung und Solidaritt hat seine Arbeit begonnen, Dialog nr 7273 (200506), s. 115-118; T. Urban, Ein berflssiger Streit, Berliner Republik 2006, H. 6, s. 27-30.

232

Stefan Troebst

do spraw kultury i medio w zatwierdzi w 2005 r. pierwsze s rodki finansowe na c przynajmniej w obszarze badawczym moz badania w ramach Sieci, tak wie na c caos oczekiwac namacalnych rezultato w 86. Patrza ciowo, dotychczasowe wyniki wzie cia podje tego ze znacznym wysikiem sa bardziej niz przedsie skromne, a jego dzie cakowicie uzalez cych w nim przyszy rozwo j be niony od woli politycznej biora do do udzia rza w, przede wszystkim rza w w Warszawie i Berlinie. powszechnie wiadoma , z ci dziela Jednak jest rzecza e europejskie kultury pamie na segmenty narodowe. Zapisane w Sztokholmie w 2000 r. przesanie, az sie eby ci o Holocaus z pamie cie uczynic ro wniez mit zaoz ycielski Unii Europejskiej, . Nie ruszy z miejsca transnarodowy samokrytyczny dyskurs pozostao iluzja ci kolonializmu, rasizmu lub kolaboracji w Europie 87. Nawet rosna ce o pamie zainteresowanie Europy ludobo jstwem Ormian w czasie I wojny s wiatowej nie jest tkiem potwierdzaja cym regue , jako z z adnym wyja e chodzi tutaj go wnie o krytyke wobec innych, a nie wasnych zbiorowos ci. Na tym generalnie problematycznym tle warte odnotowania jest to, z e tak kontrowersyjny temat jak etnopolitycznie w ogo motywowane migracje przymusowe sta sie le przedmiotem transgranicznego dyskursu o pamieci w Europie Srodkowej, a nawet europejsko zakrojonej instytuc swej roli nie jonalizacji. Poniewaz zaangaz owane w to spoeczen stwa s wiadome sa dzen przy tym tylko jako ofiary, ale ro wniez jako sprawcy wype . To z e ujawnio sie ce oddziaywanie istnieja cych narodowych obrazo w danym wypadku hamuja w przyszos ci, nie powinno wcale dziwic nawet jes li s rodowisko historyko w idzie tu dalej niz dane klasy polityczne. To jest jednoczes nie pozytywna strona caej sprawy. , z Wyniki lub brak rezultato w obu pokazanych tutaj inicjatyw wskazuja e integruja cej pod wzgle dem prawnym, w poszerzonej Europie, w coraz bardziej sie monetarnym, spoecznym, ekonomicznym i infrastrukturalnym Unii Europejskiej, kszym stopniu narodowa polityka historyczna, nie tylko nadal, ale i w coraz wie
86 plany przygotowania leksykonu na temat Stulecie wype dzen Od wrzes nia 2005 r. pojawiy sie , deportacji, migracji przymusowych i czystek etnicznych 1912-1999, kto rego gremium wydawnicze z historyko projektowa : H-Soz-Kult. skadao sie w niemieckich, polskich i czeskich. Zob. deklaracje Kommunikation und Fachinformation fr die Geschichtswissenschaften, 1. Dezember 2005 (URL http:hsozkult.geschichte.hu-berlin.deprojekteid:137). 87 O stanie badan zob. A. Assmann, Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik, Mnchen 2006; H.A. Winkler, Erinnerungswelten im Widerstreit. Europas langer Weg zu einem gemeinsamen Bild von Jahrhundert der Extreme, w: Antisemitismus und Erinnerungskulturen im postkommunistischen Europa, Hgg. Bernd Kauffmann und Basil Kerski, Osnabrck 2006, s. 105-116; U. Ackermann, Das gespaltene Gedenken. Eine gesamteuropische Erinnerungskultur ist noch nicht in Sicht, Internationale Politik 61 (2006), H. 5 (Mai), s. 44-48; S. Troebst, Jalta versus Stalingrad, GULag versus Holocaust. Konfligierende Erinnerungskulturen im grsseren Europa, Berliner Journal fr Soziologie 15 (2005), s. 381-400; H. Rousso, Das Dilemma eines europischen Gedchtnisses, Zeithistorische Forschungen 1 (2004), s. 363-378; Verbrechen erinnern. Die Auseinandersetzung mit Holocaust und Vlkermord, Hg. Volkhard Knigge und Norbert Frei, Mnchen 2002; Memory and Power in Post-War Europe. Studies in the Presence of the Past, Hg. Jan-Werner Mller, Cambridge 2002; D. Levy, N. Sznajder, Erinnerung im globalen Zeitalter. Der Holocaust, FrankfurtM. 2001; Stalinisme et nazisme. Histoire et mmoire compare, Hg. Henry Rousso, Bruxelles 1999.

ci o wype dzeniach 2002-2007 Europeizacja pamie

233

trznej ro zagraniczna . Dotyczy to nie okres la obok polityki wewne wniez polityke tylko tradycyjnie szczego lnych przypadko w takich jak Francja i Wielka Brytania, dz lub trudnych przypadko w, jak Grecja, Cypr ba Czechy, lecz takz e dawnych prymuso w polityki pojednania Polski i Niemiec. Centralnym pytaniem, kto re sie tutaj nasuwa, jest oczywis cie, czy chodzi tu o kro tkoterminowe koniunkturalne trzne i pan odchylenie uwarunkowane przez aktualne wewne stwowo-polityczne konstelacje w poszczego lnych pan stwach; czy tez chodzi podobnie jak w wypadku zmiany klimatu o dugoterminowy, mao podatny na bezpos redni wpyw rozwo j zku przyczynowym z poge biona rozwo j, kto ry prawdopodobnie powstaje w zwia Unii Europejskiej z narodowym samopotwierdzeniem niejako poprzez integracja odrzucenia. reakcje z pewnos oba naszkicowane Zeby odpowiedziec na to pytanie nie wystarcza cia tutaj przykady: Wyszehrad ; 2 i Rada Europy. Raczej nalez aoby przeprowadzic ce narodowej kultury pamie ci oraz transnarododalsze studia przypadko w dotycza tniania w Europie zainicjowane przez Unie wych inicjatyw w zakresie upamie i Rade Europy. W kaz Europejska dym razie jednak, wydarzenia na pokadzie ci i obchodach jubileuwystawnie inscenizowanej ogo lnoeuropejskiej kultury pamie sie zupenie inaczej, niz to w maszynowni szowych prezentuja dzieje sie do europejskiej polityki historycznej, w kto rej reprezentanci parlamento w, rza w i prezydento w krajo w europejskich (okazjonalnie przy wspo udziale historyko w) podczas cia gna cych sie rokowan tnych cze sto formu pro buja i przy pomocy me kompromisowych, wynegocjowac pierwsze elementy pewnej europejskiej kultury ci wa czaja c w to poraz pamie ki. Tumaczenie: Piotr Kubiak

ABSTRACT The article gives an account of the Polish-German debate of 2002-2007 on themes connected with the problem of commemorating forced migration in Europe in the 20th century, particularly immediately after the Second World War. The debate was initiated by the Polish-German controversy over the project of building the Centre Against Expulsions in Berlin which was proposed by Erika Steinbachs Federation of Expellees (BdV) and the discussion about the concept of expulsion as such that with time became an international issue. By initiative of the ruling SPD (Markus Meckel, a member of the Bundestag) the idea was put forward to ground a Europe-oriented Centre Against Expulsions, which gained the support of the Polish government and also of the other states engaged in the discussion within the framework of the project Vysehrad ; 2. In effect, in February 2005 in Warsaw the creation of the European Network Memory and Solidarity was announced, and the governments of Germany, Poland, Slovakia and Hungary declared their support. However, in autumn 2005 after CDU (together with SPD) came to power in Germany and Law and Justice in Poland, relations between the two countries cooled, and the joint realization of the project European Network Memory and Solidarity was put into question.

reklama

NASZE WYDAWNICTWA
INST YT UT ZACHODNI ul. Mostowa 27 61-854 Pozna tel. 061 852 28 54 fax 061 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan. pl

NARODOWE I EUROPEJSKIE ASPEKTY POLITYKI HISTORYCZNEJ

Praca zbiorowa pod red. Bartosza Korzeniewskiego
ISBN 978-83-87688-88-2 Poznan 2008, 160 ss., cena 20 z Od kilku lat w Polsce toczy sie oz ywiona debata publiczna na temat polityki historycznej. Jej pierwsza faza cechowaa sie silnym upolitycznieniem. Zajmowane stanowiska i wyraz ane pogla dy byy wyraz nie zalez ne od opcji politycznej zabieraja cych gos w dyskusji. Od jakiegos czasu jednak w debacie o polityce historycznej zaobserwowac moz na wiadczy o tym, z jednej strony, o wiele symptomy jej poge bienia i odpolitycznienia. S bardziej stonowany charakter wypowiedzi zwolenniko w postulatu prowadzenia aktywnej polityki historycznej i zrozumienie przez nich delikatnos ci materii, na kto rej winna ona byc prowadzona, z drugiej zas strony wypracowanie w debacie kilku interesuja cych stanowisk ze strony intelektualisto w i naukowco w, kto re coraz bardziej dotycza pytania: jak prowadzic polityke historyczna aniz eli tego, czy w ogo le nalez y ja prowadzic . Przedstawione referaty, kto re stay sie podstawa pracy zbiorowej, dotyczyy zaro wno poszczego lnych aspekto w polityki historycznej, takich jak: uroczystos ci rocznicowe, wystawy historyczne, dyskurs literacki, jak i bardziej ogo lnych teoretycznych problemo w wia z a cych sie z polityka historyczna , a w szczego lnos ci z problemem jej stopniowej internacjonalizacji w warunkach wzrastaja cej integracji europejskiej oraz moz liwos ci istnienia transgranicznej polityki historycznej.