Materiay

Materiay Materiay SCY W USA ZARYS PROBLEMATYKI IMIGRANCI MEKSYKAN Migracja stanowi przedmiot zainteresowania nauk spoecznych juz od dawna, kszego znaczenia. Zwia zane jest ale wspo czes nie zagadnienie to nabiera jeszcze wie dzy innymi, ze wzrastaja ca liczba migranto na s sie to, mie w, kto ra wiecie szacuje obecnie na ponad 191 mln 1, a takz e ze zoz onymi spoecznymi konsekwencjami tego zjawiska. Tematyka ta sama w sobie jest bardzo rozlega i dotyczy aktualnie kszos was ciwie wie ci spoeczen stw nowoczesnych. Migracja jest przeciez konsek ro wencja z norodnych czynniko w, takich jak sytuacja ekonomiczna 2 czy procesy zane z szeroko rozumiana globalizacja (np. wzrost mobilnos zwia ci jednostek 3), kto re sprawiaja, przynajmniej w pewnym stopniu, z e pozornie niezalez ne zjawiska istotnie wpywac , iz moga na z ycie caych zbiorowos ci. Wydaje sie taka was nie zku sytuacja ma ostatnio miejsce w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w zwia z napywem przybyszo w z Ameryki acin skiej, w tym przede wszystkim z Mek ja czasem do fali, a niekto syku. Wobec skali tej imigracji poro wnuje sie rzy widmem utraty amerykan skrajni publicys ci i badacze strasza skiej toz samos ci, czy cz remeksykanizacja przynajmniej cze s wre ci kraju 4. Dosyc trafnie o wadze i pewnej , pisze The Economist: America cyklicznos ci tej sytuacji, wraz z reakcjami na nia is going through one of its periodic bursts of high immigration. (...) It is also going c zjawisko through one of its periodic panics about the subject 5. Nie jest to wie c sie na zupenie nowe, zaskakiwac moz e jednak jego rozmiar. Koncentruja zagadnieniu migracji warto postawic zatem kilka pytan . Jaka jest geneza i rzeczywista skala migracji ludnos ci pochodzenia latynoamerykan skiego, w tym Meksykano w, do USA? Jaki wpyw ma ta imigracja na spoeczen stwo amerykan skie? z Czy dotychczasowe modele integracji spoecznej odmiennych etnicznie grup wcia funkcjonalne, czy moz sa e potrzebna byaby ich weryfikacja i dostosowanie do
Global Estimates and Trends, raport International Organization for Migration, 2005, pu: 10 VI 2007), s. 1. http:www.iom.intjahiapage254.html (data doste 2 Por. G.J. Borjas, Migration, Economy of, w: N.J. Smelser, P.B. Baltes (red.), International Encyclopedia Of The Social & Behavioral Sciences, 2001. 3 S. odzin ski, Etnicznos c , obywatelstwo i wielokulturowos c w procesach globalizacji, w: J. Zdanowski (red.), Kultury pozaeuropejskie i globalizacja: zderzenia, Warszawa 2000, s. 48. 4 S. Huntington, Kim jestes my?: wyzwania dla amerykan skiej toz samos ci narodowej, Krako w 2007, s. 202. 5 The Americano Dream, The Economist z 14 VII 2005, vol. 376, http:isites.harvard.epu: 10 XII 2006), s. 8-9. dufsdocsicb.topic129614.filessyllabi07WangSyl07.pdf (data doste
1

236

Materiay

aktualnej sytuacji? I wreszcie, czy rzeczywis cie zagroz ona jest, jak twierdza niekto rzy, amerykan ska toz samos c ? cia niejasnos W celu uniknie ci definicji czy poszczego lnych kategorii, nalez y na pie zarysowac wste ramy teoretyczne problemu. Obecnie zjawisko migracji, tak dzynarodowej, rozpatruje sie z ro lokalnej (regionalnej), jak i mie z nych perspektyw: spoecznej, demograficznej, ekonomicznej, kulturowej, politycznej, gender studies etc. Na gruncie nauk spoecznych panuje zgoda, co do ogo lnego znaczenia tego najcze s terminu, kto ry ujmuje sie ciej jako przekroczenie granic jednostki administracyjnej lub politycznej na minimalnie okres lony czas 6. Oksfordzki A Dictionary of jako raczej trwae przekroczenie, przez Sociology okres la natomiast migracje ba dz , granic symbolicznych lub politycznych 7. Wspo jednostke grupe czes nie owa byc stsza jest, trwaos c wydaje sie bardziej dyskusyjna, poniewaz coraz cze ca sie was chociaz by w Europie, tzw. okresowa migracja, charakteryzuja nie pewna . tymczasowos cia W s wiecie podzielonym, w politycznym rozumieniu, na pan stwa narodowe, dzynarodowa wcia z , zachowanie migracja mie moz e byc uznawana za dewiacje niestandardowe, przynajmniej z punktu widzenia instytucji pan stwowych 8. Wynidzy innymi, was kszej liczby granic, kac to moz e, mie nie z faktu przekroczenia wie co oznaczaoby jednoczes nie pochodzenie z obszaru, kto rego owe instytucje nie sa zane ze zjawiskiem migracji trudno byoby w stanie kontrolowac . Problemy zwia rozpatrywac w oderwaniu od kontekstu, tak historycznego, jak i spoecznego czy czy sie cze sto z analiza w wymiarze politycznego. W rezultacie zagadnienie to a indywidualnym lub zbiorowym etnicznos ci, toz samos ci, czy wreszcie wielokulcymi, takimi jak turowos ci, a zatem takz e z procesami zazwyczaj im towarzysza ro z norodne formy integracji spoecznej grup odmiennych etnicznie. Warto w tym wielu aspekto miejscu podkres lic , z e skutki migracji dotycza w z ycia spoecznego sie tak do kraju pochodzenia migranta (tzw. out-migration), jak i pan i odnosza stwa cego (in-migration) 9. przyjmuja ca ze wzgle do Tematyka ta, interesuja w praktycznych, ale takz e z punktu sto podejmowana widzenia teorii socjologicznej (acz nie tylko), jest szczego lnie cze najwie kszym krajem przez badaczy w Stanach Zjednoczonych Ameryki, kto re sa ty migrant 10. Wobec tego faktu moz e sie docelowym mieszka tam blisko co pia w europejskim dyskursie naukowym analizowydawac , iz niekto re zagadnienia sa przy tym takich emocji. I rzeczywis s wane rzadziej i nie wywouja cie, cze c zjawisk, jak choc by transkulturacja, koncepcja melting pot czy, po z niejsze, transnarodowos c zane z nimi nowe podejs swoje i etnogospodarki oraz zwia cia teoretyczne maja cze sto analizowane was z ro da lub sa nie w ramach refleksji naukowej na ca sie aktualnie kontynencie amerykan skim. Dobrym przykadem jest ro wniez tocza takz debata na temat imigracji latynoamerykan skiej w USA, kto rej echa docieraja e do Polski 11.
S. Castl es, Migration: Sociological Aspects, w: N.J. Smelser, P.B. Baltes (red.), International Encyclopedia Of The Social & Behavioral Sciences, 2001, s. 9824. 7 Identity, haso w: A Dictionary of Sociology, 1998, http:www.encyclopedia.comdoc pu: 12 III 2007). 1O88-identity.html (data doste 8 S. Castles, op. cit., s. 9825. 9 D.S. Massey, Migration, Theory of, w: N.J. Smelser, P.B. Baltes (red.), International Encyclopedia Of The Social & Behavioral Sciences, 2001. s. 9828-9829. 10 Global Estimates and Trends, op. cit., s. 2. 11 to jedynie pojedyncze, nierzadko kontrowersyjne, gosy: por. np. wydana niedawno Niemniej sa z S. Hunt ingtona, op. cit. w Polsce ksia ke
6

Materiay

237

d zatem bierze sie owo zaniepokojenie ws s Ska ro d cze ci amerykan skiego z go spoeczen stwa i niekto rych intelektualisto w? Jedna wnych przyczyn sa skale zagadnienia. Oto zapewne dane demograficzne, kto re podkres laja z obecnie liczbe imigranto w szacuje w USA, przy ponad 300 mln mieszkan co w 12, cakowita na blisko 38 mln. W zbiorowos cej oso sie ci tej najwie b, bo okoo 12 mln (czyli prawie 30%), pochodzi was nie z Meksyku 13. Jednoczes nie nalez y wspomniec o stosunkowo duz ej liczbie ludzi urodzonych juz w USA, jednak z racji swojego cych sie jako Hispanics czy Latinos latynoamerykan skiego pochodzenia okres laja zyczne diaspory skoje w 2006 r. byo ich ponad 26 mln 14. Najliczniejsze hiszpan , obok Meksykano tworza w, przybysze z Portoryko, Kuby, Dominikany, Salwadoru, c, ws c oso Gwatemali i Kolumbii. Reasumuja ro d okoo 44 mln Hispanics, a wie b pochodzenia latynoamerykan skiego, czy to urodzonych juz w USA, czy imigran wie kszos Meksykanie 15. Opro to w, wyraz na c ponad 28 mln (64%) stanowia cz dnic tego nalez y uwzgle jeszcze pracowniko w sezonowych z Meksyku, kto rzy na kilka miesie cy, by po s , a wie c po okresie przyjez dz aja z niej, najcze ciej na zime wzmoz onych prac w rolnictwie, wro cic do kraju. Niemal co trzeci imigrant przebywa w USA nielegalnie, a ws ro d przybyszo w z Meksyku lub Ameryki rodkowej wskaz S nik ten jest wyz szy: poowa z nich nie ma prawa do legalnego pobytu 16. Wszystko to, a takz e s wiadomos c tempa wzrostu populacji Hispanics, cej 17, powoduje, iz te niekto kto rych od 2000 r. jest o ponad 25% wie sytuacje rzy wre cz w kategorii zagroz definiuja enia. c temat imigracji meksykan Nalez y w tym miejscu podkres lic , z e podejmuja skiej w USA niezwykle trudno byoby abstrahowac od pozostaych zbiorowos ci pocych ten kraj. Chodzi tutaj przede wszystkim chodzenia latynoskiego zamieszkuja zanych z etnicznos i przemianami w zakresie toz o kontekst proceso w zwia cia samo z amerykan s ci spoeczno-kulturowej oraz integracja skim spoeczen stwem. Z dru giej strony natomiast trzeba zaznaczyc , z e Meksykanie osiedli w USA stanowia sie nie tylko od innych przybyszo zjawisko szczego lne odro z niaja w, ale pod dami ro pewnymi wzgle wniez od reszty imigracji latynoskiej. Powyz sze czynniki specyficzny obraz tego zjawiska. wspo lnie tworza zane z nimi przepywy ludnos Wzajemne stosunki USA i Meksyku oraz zwia ci juz maja stosunkowo dugie i burzliwe dzieje, co wynika go wnie z bliskiego siedztwa, a takz z nic w rozwoju politycznym, gospodarczym sa e istotnych ro i kulturowym obu krajo w. Jeszcze w XIX w., po wojnie amerykan sko-meky tereny obecnego Poudniowego Zachodu, w wyniku sykan skiej, USA przeje cych tam Meksykano obywatelami czego od 75 do 100 tys. mieszkaja w stao sie
U.S. POPClock Projection, http:www.census.govpopulationwwwpopclockus.html (data pu: 10 I 2008). doste 13 S.A. Camarota, Immigrants in the United States, 2007. A Profile of Americas Foreign-Born pu: 15 XII 2007), s. 10. Dane te pochodza z marca 2007 roku. Population, 2007, www.cis.org (data doste W Meksyku mieszka ponad 108 mln ludzi. 14 Statistical Portrait of Hispanics in the United States, 2006, raport Pew Hispanic Center, 2006, pu: 26 I 2008), tab. 1. http:pewhispanic.orgfactsheetsfactsheet.php?FactsheetID:35 (data doste 15 Tamz e, tab. 5. 16 S.A. Cam arota, op. cit., s. 1. Ws ro d szacowanego w 2004 r. na ponad 10 mln ogo u takich oso b, okoo 6 mln to Meksykanie (G.H. Hanson, Illegal Migration from Mexico to the United States, The Center for Comparative Immigration Studies, San Diego 2006, http:www.ccis-ucsd.orgPUBLICApu: 14 I 2007), s. 2). TIONSwrkg143.pdf (data doste 17 Statistical Portrait of Hispanics in the United States, 2006, op. cit., tab. 2.
12

238

Materiay

amerykan skimi 18. W tym miejscu wypada jeszcze wspomniec o pewnym rozro z nieniu, stosowanym w literaturze przedmiotu. Oto z potomko w Meksykano w, cych na tych terenach cze sto zreszta podobnie jak kolejne, urodzone juz mieszkaja czasem mianem meksykan w USA, generacje okres la sie skich Amerykano w c przy(Mexican American; Amerykano w meksykan skiego pochodzenia). Tak wie bysze zza poudniowej granicy, nazywani po prostu meksykan skimi imigrantami (lub, w szerszym konteks cie, Hispanics, Latinos), dopiero w kolejnych pokoleniach sie meksykan z to przewaz staja skimi Amerykanami. Wia e sie nie z asymilacja kulturowa , za Miltonem M. Gordonem 19, moz na okres lic jako asymilacje kto ra (znajomos zyka i norm kulturowych oraz doste p do instytucji i strukturalna c je puja tez spoecznych) oraz uregulowanym statusem prawnym. Nierzadko wyste jej ce sie poprzez cze stsze zawieranie mieszanych maz dalsze etapy, wyraz aja en stw zko oraz identyfikacje wytworzone z zwia w ze spoeczen stwem amerykan skim. Warto podkres lic , iz jest to utrudnione, gdyz spoecznos c w ich miejscu zamiesz w znacznym stopniu takz kania moz e skadac sie e z innych potomko w Meksykano w oraz nowych imigranto w. Jes li chodzi o pozostae stopnie asymilacji M.M. Gordo, z na, czyli poziom osobowos ciowy, behawioralny i obywatelski, to wydaje sie e jeszcze nie moz na mo wic o penej asymilacji. Wprawdzie prowadzona jest walka , przede wszystkim za pomoca programo dowych oraz z dyskryminacja w rza z uprzedzenia, podgrzewane przez przyjazd regulacji prawnych, jednak wcia istnieja zany nowych imigranto w. W kwestii asymilacji obywatelskiej pozostaje nierozwia cy sie nie tylko do statusu imigranto problem polityczny, odnosza w, ale ro wniez do cych uz zyka czy zmian w systemie edukacji. regulacji dotycza ycia je siedztwo USA jest zatem jednym z elemento cych Bezpos rednie sa w warunkuja cych sie do wie kszego napywu podejmowanie decyzji o wyjez dzie i przyczyniaja Meksykano w. Wyro z nia to istotnie ten przypadek od was ciwie wszystkich innych przebywac w historii migracji do USA, gdyz przybysze z Meksyku nie musza tak s cach lub dugiej drogi i dokonywac tak radykalnego, liczonego najcze ciej w tysia tkach tysie cy kilometro od ojczyzny. Duga na dziesia w, fizycznego oddalenia sie ce kilometro ponad trzy tysia w granica sama w sobie nie stanowia, przynajmniej do cych innych niedawna, jakiejs znacznej przeszkody i, w poro wnaniu do oddzielaja nie byc imigranto w mo rz czy oceano w, jej przekroczenie wydawao sie az takim cych granice jak i tych, problemem. Dotyczy to tak imigranto w legalnie przekraczaja z usug przemytniko kto rzy korzystaja w, okres lanych mianem coyotes. Moz liwos c cie decyzji odwiedzin lub nawet ewentualnego definitywnego powrotu uatwia podje o wyjez dzie. O determinacji migranto w pos rednio s wiadczy fakt, iz co roku kilkaset cej sie cze s oso b ginie w trakcie pro by przekroczenia granicy znajduja ciowo na kszania s i zabezpustyni 20. Niemniej jednak, wobec zwie rodko w na ochrone samodzielnie, bez pieczenie tejz e, imigrantom coraz trudniej jest przedostac sie ksza szczelnos cymi cenami, zezwolenia, do USA. Wie c granicy skutkuje rosna dyktowanymi przez przewodniko w, a takz e podwyz szonym ryzykiem takiej wyT.R. Jimnez, Immigrant Replenishment and the Continuing Significance of Ethnicity and Race: The Case of the Mexican-origin Population, raport The Center for Comparative Immigration Studies, University of California, San Diego 2005, http:www.ccis-ucsd.orgPUBLICATIONSwrkg130.pdf pu: 14 I 2007), s. 4-5. Aneksja Teksasu w 1845 r. oraz traktat pokojowy z 1848 r. (data doste 19 M.M. Gordon, Assimilation in American Life, New York 1978, s. 68-71. 20 W.A. Cornelius, Impact of border enforcement on unauthorized Mexican migration to the United States, os wiadczenie dla House Judiciary Committee (San Diego, 2 VIII 2006), pu: 14 I 2007), s. 32. http:www.ccis-ucsd.org (data doste
18

Materiay

239

stao sie intratnym zaje ciem, prawy. Nielegalne przeprowadzanie przez granice ce grupy przemytniko a dobrze zorganizowane i profesjonalnie dziaaja w zajmuja nie tylko migrantami z Meksyku, ale ro sie wniez z innych pan stw Ameryki rodkowej i Poudniowej, oferujac im niemal kompleksowe usugi transportu: od S kraju pochodzenia, poprzez Meksyk, az do jednego z amerykan skich miast zku ze zbyt duz Poudniowego Zachodu. Oczywis cie, w zwia ym napywem nielegald amerykan nych imigranto w, rza ski podejmuje pro by uszczelnienia granicy z Mekdzy innymi podja kontrowersyjna i budza ca sprzeciw strony meksykiem. Mie o budowie dugiego na ponad tysia c kilometro sykan skiej decyzje w muru 21. Poza sie i sami patroluja granice , strzega c jej przed tym niekto rzy Amerykanie organizuja raczej o nieche ci nielegalnymi przybyszami z poudnia 22. Dziaania takie s wiadcza s bardziej wymiar symboliczny niz cze ci spoeczen stwa do imigranto w i maja co wpywaja na ograniczanie tego zjawiska. Moz rzeczywis cie znacza na mo wic o militaryzacji tej granicy, gdyz Meksyk, w ramach walki z przemytem narkotyko w, skierowa tam wojsko. tych Istotne jest takz e to, z e USA, jeden z najbogatszych i najbardziej rozwinie siada pan gospodarczo krajo w s wiata, ma za bezpos redniego sa stwo duz o uboz sze, cz jako zacofane czy nalez ce wcia z kto re przez niekto rych okres lane jest wre a do wiata 23. Byc to oceny przesadzone, jednak wskaz moz e sa niki ekonomiTrzeciego S na duz czne jednoznacznie wskazuja e, niekorzystne dla Meksyku, dysproporcje. tek to tempo wzrostu gospodarczego, ale w zwia zku z duz Wyja ymi ro z nicami dnymi w wielkos kolwiek szybka bezwzgle ci gospodarki, nie daje to szansy na jaka sytuacji. Stany Zjednoczone sa wie c dla poudniowych sa siado zmiane w miejscem tpliwie atrakcyjnym z ekonomicznego punktu widzenia. Opro niewa cz tego, jak badania, przepyw migranto wyraz nie pokazuja w jest skorelowany ze wskaz nikami ekonomicznymi, takimi jak choc by poziom s rednich dochodo w 24 czy sytuacja nie do przecenienia gospodarcza w poszczego lnych stanach Meksyku 25. Role w imigracji odegray ro wniez przeksztacenia w strukturze meksykan skiej gospodadzy innymi procesy integracyjne, w tym najwaz rki. Wywoay je mie niejszy z nich, pienie Meksyku do Po czyli przysta nocnoamerykan skiego Ukadu o Wolnym zay sie one ze spadkiem konkurencyjnos Handlu (Nafta) w 1994 r. Wia ci maych gospodarstw i zakado w rzemies lniczych. A naturalnym niejako kierunkiem emigracji byy albo miasta meksykan skie, albo bogata po noc. W ten sposo b ukad cy takz Nafta, w swoich zaoz eniach maja e poprawic stan meksykan skiej gospodakszony napyw taniej siy roboczej do rki, niespodziewanie spowodowa zwie z ekonomiczne zwia zki z krajem nie imigranci wcia utrzymuja USA 26. Jednoczes c rodzinie lub przyjacioom cze s pochodzenia, wysyaja c zarobionych w USA
21 Por. np. G.H. Hanson, op. cit., s. 37-42. Budowa muru nie jest pomysem nowym, gdyz istnieje s juz w sumie ponad 100 kilometro w tego typu zabezpieczen , najcze ciej na miejskich odcinkach granicy. Zaostrzenie polityki wobec nielegalnych imigranto w to ro wniez jeden ze skutko w wydarzen z 11 wrzes nia 2001 r. 22 Organizacje takie jak np. Minuteman Civil Defense Corps czy Minuteman Project. 23 S. Huntington, op. cit., s. 203. 24 Por. G.H. Hanson, op. cit., s. 48. 25 J.E. Mendoza Cota, Determinantes macroecono micos regionales de la migracio n mexicana, Migraciones Internacionales vol. 3, nr 4, 2006. 26 Por. H.M. Covarrubias, Migracio n y desarrollo en Mxico: entre la exportacio n de fuerza de trabajo y la dependencia de las remesas, Regio n y sociedad nr 39, 2007, s. 5-12.

240

Materiay

dzy. Sa to znacza ce kwoty, stanowia ce jedno z najwie kszych, obok eksportu pienie ropy naftowej, z ro de dewiz 27. Podobne wnioski moz na wysnuc z wyniko w badan przeprowadzonych przez Waynea Corneliusa, amerykan skiego badacza opisywanych zjawisk. Na pytanie stsze odpowiedzi zwia zane o go wne powody ostatniej migracji do USA trzy najcze mikro- lub makroekonomiczna : wyz byy z sytuacja sze pace niz w Meksyku 36%, budowa domu, spata poz yczki lub otwarcie wasnego interesu w Meksyku cej szans na prace w USA 15%. Interesuja ca jest takz pna 16%, wie e naste wiadczy to odpowiedz , a mianowicie ponowne zjednoczenie rodziny 12% 28. S cych juz dzy Meksykiem w pewien sposo b o stopniu rozbudowania istnieja mie zi spoecznych, kto sie nie tylko na sprawach zawodowych, ale a USA wie re opieraja z waz ro wniez na sprze onych z nimi relacjach rodzinnych. Te ostatnie odgrywaja na : prawie poowa z kilku tysie cy przebadanych w miastach amerykan role skich rodziny 29, co jest was ciwie jednym Meksykano w szukaa pracy z pomoca cych wie zi spoecznych. Chociaz z typowych sposobo w wykorzystania istnieja kszos warto zaznaczyc , z e w tej samej pro bie zdecydowana wie c , bo ponad 90% zanim wyemigrowaa. Fakty te nie pozostaja bez znaczenia oso b, posiadaa prace ostroz dla proceso w toz samos ciowych, gdyz instrumentalne powody wyjazdu kaz a niej podchodzic do zmian w s wiadomos ci etnicznej czy narodowej tych imigranto w. , iz Wspomniane dane pokazuja nie jest to problem typowy dla historii imigracji wiadczy o tym tak skala zjawiska, jak i okolicznos amerykan skiej. S ci mu ce. Na ponad 300 mln mieszkan siebie towarzysza co w USA, okoo 44 mln opisuja jako Hispanic albo Latino 30. Juz w chwili obecnej jest ich zatem o kilka miliono w cej niz wie Afroamerykano w (kategoria Black or African American w spisie ksza mniejszos w Amepowszechnym), tradycyjnie uznawanych za najwie c rasowa dzie ryce. Aktualnie jest to stosunek okoo 15% do 12% i, zgodnie z prognozami, be na niekorzys zmienia sie c tych ostatnich 31. Wypada jednak zaznaczyc , z e do tej ro ce sie jako HispanicsLatinos, gdyz populacji moga wniez nalez ec osoby definiuja zana wya cznie z jedna rasa (ujmowana pod ka tem potrzeb kategoria ta nie jest zwia statystycznych). Jaki jest zatem sens stosowania tej kategorii? Wypada wyjas nic , iz najcze s osoby pochodzenia latynoamerykan skiego okres la sie ciej was nie jako Hispanics (lub, zamiennie, Latinos). Kategoria ta budzi jednak pewne kontrowersje ona popularna na przeomie lat 70. i 80., jako maja ca a czyc teoretyczne 32. Staa sie s da ca jednoczes ludzi o cze ciowo odmiennym dziedzictwie kulturowym i be nie dla zbyt wa skiego i mocno politycznie nacechowanego terminu alternatywa ja jako pewien typ czes nie instytucje amerykan skie definiuja Chicano 33. Wspo etnicznos ci lub rasy i etnicznos ci rozpatrywanych razem (race and ethnicity) 34.
Por. tamz e, s. 12-16. W.A. Cornelius, op. cit., s. 38. 29 Survey on Mexican Immigrants: The Economic Transition to America, raport Pew Hispanic pu: 04 II 2007). Center, 2005, http:www.pewhispanic.org (data doste 30 Statistical Portrait of Hispanics in the United States, 2006, op. cit., tab. 5. 31 Tamz e, tab. 1. 32 S. Fenton, Etnicznos c , Warszawa 2007, s. 43-53. 33 Por. A.J. Gross, Texas Mexicans and the Politics of Whiteness, Law and History Review vol. 21, nr 1, 2003. 34 Por. C. Gi bson, J. Kay, Historical Census Statistics on Population Totals By Race, 1790 to 1990, and By Hispanic Origin, 1970 to 1990, For The United States, Regions, Divisions, and States, Working Paper Series, U. S. Census Bureau, nr 56, 2002, http:www.census.govpopulationwwwdocumenpu: 20 V 2007). tationtwps0056.html (data doste
28 27

Materiay

241

raczej rozpatrywac kategorie Z kolei na gruncie socjologii proponuje sie te c w konteks cie etnicznos ci. Nie moz na jednak przy tym pomina kwestii rasowych, kto re towarzyszyy Hispanics was ciwie od zawsze. W literaturze przedmiotu s zamiennie termino ro najcze ciej uz ywa sie w Hispanic oraz Latino, z ta z nica jednak, z e do niedawna tylko ten pierwszy by stosowany w oficjalnych statys Office of Managament and Budget zamiast tykach. Od 1997 r., zgodnie z decyzja dzy innymi zbitki Hispanic or Latino 35. Uzasadniono to mie Hispanic uz ywa sie powania regionalnych ro faktem wyste z nic w ich stosowaniu: na wschodzie USA korzystano zazwyczaj z terminu Hispanic, podczas gdy na zachodzie posugiwano go sie wnie okres leniem Latino. ca sie najcze s ciej, W spisach ludnos ci jest to osobna rubryka 36, pojawiaja . Moz powac zgodnie z wytycznymi, przed pytaniem o rase e ona ro wniez wyste cznie z rasa , jednak wo a wczas respondent powinien miec moz liwos c zaznaczenia cej niz ki czemu nie be dzie musia wybierac dzy wie jednej odpowiedzi, dzie pomie np. Hispanic a Black or African American. Oddzielenie w amerykan skim systemie cego charakter raczej etniczny poje cia spisowym niejednorodnego rasowo i maja wie c logiczne. Jest to Hispanic od kwestii rasowych sensu stricto wydaje sie przeciez sposo b na uzyskanie dokadniejszych, z demograficznego punktu widzenia, informacji od tych respondento w, kto rzy wczes niej nierzadko w pytaniu o rase zanie okres lali siebie was nie jako Hispanics. Natomiast z drugiej strony rozwia tpliwos takie budzi wa ci, poniewaz tworzenie nowej kategorii powoduje pewien t poznawczy w kwestii badan zame kultury i s wiadomos ci (etnicznej i narodowej) cy wywies to bowiem ludzie moga c swoje pochodzenie z jednego tychz e oso b. Sa zycznych czy tez z krajo w hiszpan skoje , w szerszym rozumieniu, z obszaru okres lanego poprzez wpyw Spanish culture 37. Definicja ta jest obszerna, tak aby c moga obja nie tylko jednostki niedawno przybye do USA, ale takz e potomko w pne pokolenia same nierzadko wczes niejszych imigranto w, gdyz nawet naste sie was okres laja nie jako Hispanics. Kategoria ta ma zatem dwojaki sens: ten zany z empirycznym wymiarem zjawiska, rozumianym jako wariant w badazwia cy sie do faktycznej lub niach caej populacji oraz s wiadomos ciowy, czyli odnosza tej tylko wyobraz onej identyfikacji jakiejs zbiorowos ci. Aby zrozumiec istote c jeszcze kategorii, waz nej ro wniez dla opisu imigracji meksykan skiej, trzeba wie cia, kto wyjas nic zakres spoecznego funkcjonowania tego poje re nierzadko staje sie podstawa intersubiektywnie podzielanej s spoiwem, pewna wiadomos ci jednostek. cie Hispanic nabiera Jako wyraz tak rozumianej toz samos ci zbiorowej, poje znaczenia dopiero po przyjez dzie do USA. Wczes niej, w krajach imigranto w, zdaje nie miec cej szanse na wytworzenie wspo sie ono takiej siy, daja lnej s wiadomos ci 38. cy te imigracje tak meksykan , jak Jest to dodatkowy element, wyro z niaja ska w ogo , iz i latynoamerykan ska le od wczes niejszych. Wydaje sie z adna inna zbiorowos c , od czasu powstania Stano w Zjednoczonych, nie miaa po przyjez dzie cia stanowia cego niejako nowy element tak specyficznego punktu odniesienia, poje cy przeksztacenie toz s wiadomos ci, umoz liwiaja samos ci spoeczno-kulturowej.
Revisions to the Standards for the Classification of Federal Data on Race and Ethnicity, Office of Managament and Budget, 1997, http:www.whitehouse.govombfedreg1997standards.html (data pu: 10 V 2007). Decyzja, wraz z uzasadnieniem z 30 X 1997. doste 36 Hispanics or Latino lub Not Hispanic or Latino. 37 Revisions to the Standards for the Classification of Federal Data on Race and Ethnicity, op. cit. 38 Por. R. Suro, A Developing Identity. Hispanics in the United States, Carnegie Reporter vol. 3, nr 4, 2006.
d Zachodni 2008, nr 2 16 Przegla
35

242

Materiay

to nie tylko sami zainteresowani, ale takz Zauwaz aja e reszta spoeczen stwa amerykan skiego, czego wyrazem jest was nie opisywana wczes niej postawa Biura c Ewidencji Ludnos ci. Wpyw na to ma zapewne ro wniez che korzystania z uatcych i uogo cych rzeczywistos wiaja lniaja c stereotypo w. Roberto Suro pro buje Hispanic poprzez odwoanie sie do dwo zdefiniowac kategorie ch historycznych cych w Stanach Zjednoczonych 39. Pierwmodeli toz samos ci grupowej funkcjonuja na dos szy z nich, nazywany mniejszos ciowym, opiera sie wiadczeniach ludnos ci kszos pochodzenia afroamerykan skiego. Podczas gdy wie c spoeczen stwa definio (i nierzadko wcia z , dyskryminowana zbiorowos waa ja definiuje) poprzez rase c zy i sama ro do tych a cza cych ja zacies niaa wie wniez zaczynaa odwoywac sie zanych ze soba elemento i zwia w: koloru sko ry i odczuwanej dyskryminacji. W ten pewna toz sposo b tworzya sie samos c grupy mniejszos ciowej (lub tylko niekto re jej cy sie go elementy). Z kolei model grupy etnicznej, odnosza wnie do imigranto w powanie toz z Europy, zakada wyste samos ci uwarunkowanej pochodzeniem naro dowym. Po przyjez dzie do Stano w Zjednoczonych nierzadko skutkowao to izolacja spoeczen czy nawet odrzuceniem przez reszte stwa. Jednak wskutek proceso w z asymilacyjnych ich wie , oparta na etnicznos ci i kulturze narodowej osaba oni czonkami biaej wie kszos zao sie to stawali sie ci 40. Oczywis cie nie wia jednoznacznie z porzuceniem wszelkich dotychczas uznawanych wartos ci i tradycji, gdyz te mogy byc dalej kultywowane, aczkolwiek juz w innym konteks cie. Zakadanie istnienia jakiejs toz samos ci opartej na kategorii Hispanic wyklucza zatem uz ycie tylko jednego z opisanych wyz ej, uproszczonych modeli, poniewaz cy. Oso czy rasa ani wspomnienie z aden z nich nie jest wystarczaja b tych nie a takich przes ladowan jak w przypadku Afroamerykano w. Nie wolno jednak zapominac , iz imigranci pochodzenia latynoskiego ro wniez dos wiadczali dyskryminacji c instytucjonali w pewnym sensie sami musieli walczyc o swoje prawa, konstruuja s go ny i polityczny wymiar Hispanics. Tym samym nie byli cze cia wnego nurtu czeni przybysze z Europy. kulturowego, do kto rego stosunkowo szybko zostali wa Przy okazji warto wspomniec , z e fakt tak pojmowanej odmiennos ci by powodem oskarz en spoeczen stwa amerykan skiego o kryptorasizm i rzeczywiste traktowanie pojawiaja sie opinie, iz Hispanics jako rasy. Do dzisiaj zreszta stosowanie tego terminu w mediach czy, szerzej, w kulturze popularnej ma na celu opisanie rzekomej rasy lub aspekto w fizycznych 41. Wedug niekto rych jest to pro ba juz etnicyzacji i urasowienia migracji, tak jak to dziao sie w historii z innymi wa tpliwa pozostaje czy takie postawienie imigrantami-robotnikami 42. Kwestia dzy mniejszos latynoska , zwaszsprawy uatwi procesy asymilacji i dialog mie cia cymi w niej zdecydowana wie kszos cza ze stanowia c Meksykanami, a reszta wie kszos , jak proponuja niekto spoeczen stwa (czy biaa cia rzy). c istotna dla analizy imigracji meksykan Kategoria Hispanic jest wie skiej z kilku powodo w. Po pierwsze, chodzi o fakt jej uz ytecznos ci przy konstruowaniu
Tamz e, s. 24-25. Por. T.R. Jim nez, Immigrant Replenishment and the Continuing Significance of Ethnicity and Race: The Case of the Mexican-origin Population, The Center for Comparative Immigration Studies, University of California, San Diego, 2005, http:www.ccis-ucsd.orgPUBLICATIONSwrkg130.pdf pu: 14 I 2007), s. 22. (data doste 41 , z zowa sko Przyjmuje sie e Hispanics cechuje ciemny kolor oczu i woso w oraz bra ra. 42 B. Sifuentes-Juregui, Eplogo: apuntes sobre la identidad y lo latino, Nueva Sociedad nr 201, 2006, s. 152.
40 39

Materiay

243

to ro (rekonstruowaniu) toz samos ci imigranto w. Odnosi sie wniez do kwestii ich abstrahowanie spoecznego postrzegania. Po drugie, nieuzasadnionym wydaje sie od pozostaych zbiorowos ci pochodzenia latynoamerykan skiego, choc by ze wzgle zyk kraju urodzenia. Opro du na wspo lny je cz tego w badaniach nad migracja o problemie zwia zanym z ro dzy autodefiniowaniem sie wspomina sie z nicami pomie ce sie nimi przybyszo w a kategoriami nadawanymi imigrantom przez zajmuja sto decyduja ce o ich losie instytucje. W zwia zku z tym nalez i cze y badac takz e sie sami zainteresowani 43. Dzie ki temu moz sposo b, w jaki klasyfikuja na spro bowac c trz caej kategorii oraz zminimaliunikna tworzenia fikcyjnych podziao w wewna nieprzystaja cych do rzeczywistos cych w oficjalnych zowac liczbe ci, a widnieja kwestie sytuacja w USA, dokumentach i statystykach, danych. Dobrze obrazuje te sie mianem Meksykano gdzie imigranci meksykan scy nie zawsze okres laja w, czasem kategorie Hispanic lub Latino, dotycza ca przeciez natomiast stosuja szerszej . To ro zbiorowos ci, lub jeszcze inna wniez szansa na pomoc w wyjas nieniu pewnych cych stopnia identyfikacji z nowym organizmem kwestii, choc by tych dotycza kultura czy odpowiedniego stosowania kryterium uchodz pan stwowym i dana cy przy przyznawaniu wizy lub prawa staego pobytu. c do najbardziej interesuja cej nas zbiorowos Wracaja ci, imigranto w meksykan skich, wypada jeszcze przedstawic pewne dane na temat ich rozmieszczenia one istotne, gdyz cej oso geograficznego. Sa najwie b pochodzenia latynoskiego siaduja cych mieszka przy poudniowej granicy oraz na Florydzie. W czterech sa cej przypada na z Meksykiem stanach rezyduje ich ponad poowa, z czego najwie odpowiednio okoo 19% i 30% z caej populacji Hispanics Teksas i Kalifornie co wygla da ro w USA 44. Interesuja wniez kwestia liczebnos ci Hispanics w stosunku oni przynajmniej 10% do reszty mieszkan co w: w czternastu stanach stanowia lanych czasem mianem Poudniowepopulacji 45. W stanach przygranicznych, okres go Zachodu (Southwestern), czyli w sabo zaludnionym Nowym Meksyku i Arizokszych, pod wzgle dem liczby ludnos nie oraz w dwo ch najwie ci regionach, Teksasie oni ponad 35% ogo i Kalifornii, stanowia u mieszkan co w 46. Obecnos c Mek jak w pozostaych stanach z ludnos hiszpan zyczsykano w, podobnie zreszta cia skoje , jest tam najsilniej zaznaczona (patrz tab. 1). Wyja tek, jes na li chodzi o poszczego lca sie duz ne mniejszos ci narodowe, to wyro z niaja a diaspora kuban ska na Florydzie oraz portorykan ska i dominikan ska w Nowym Jorku w obu przypadkach jest to okoo 6% ludnos ci danego stanu.

Por. np. K.J. Bade, Migration History, w: N.J. Smelser, P.B. Baltes (red.), International Encyclopedia Of The Social & Behavioral Sciences, 2001, s. 9810. 44 A Statistical Portrait of Hispanics at Mid-Decade, raport z danymi demograficznymi i statystyczpu: 18 II nymi, Pew Hispanic Center, 2006, http:pewhispanic.orgreportsmiddecade (data doste 2007), tab. 11. 45 Tamz e, tab. 12. 46 Poudniowy Zacho jeszcze cztery inne stany: Nevade , Utah, Czasem nazwa d okres la sie . Perspektywa tego artykuu, zorientowanego na ludnos Kolorado i Oklahome c pochodzenia meksykan siedztwo granicy uzasadnia jednak zastosowanie we z skiego oraz bezpos rednie sa szego rozumienia tego cia. poje
16*

43

244

Materiay
TABELA 1

Obecnos c Hispanics i Meksykano w na Poudniowym Zachodzie USA (dane z 2005 roku) Udzia Hispanics w populacji danego stanu 43,9% 28,9% 35,4% 35,5% Udzia Meksykano w w populacji danego stanu 23,4% 25,4% 29,5% 29,3%

Stan Nowy Meksyk Arizona Teksas Kalifornia

Ludnos c (w mln) 1,8 5,8 22,2 35,3

ro Z d o: obliczenia wasne na podstawie: A Statistical Portrait of Hispanics at Mid-Decade, op. cit., tab. 12 oraz spisu ludnos ci: American Community Survey, 2005, http:factfinder.census.gov (data pu 10 II 2007). doste zku z istnieniem sieci spoecznych, wspomaganych Prawdopodobnie w zwia tendencje takz e poprzez zakadane stowarzyszenia imigranto w, Meksykanie maja cych nie tylko z tego samego kraju, ale do mieszkania w pobliz u oso b pochodza takz e regionu, miejscowos ci, a nawet ulicy 47. Fakt ten ma dwojakie konsekwencje: w wybranych miejscach, po pierwsze, ludnos c ta nierzadko koncentruje sie kszaja c tym samym lokalna diaspore . Powoduje to swoista reakcje an powie , gdyz cuchowa nowym przybyszom najatwiej zamieszkac was nie na obszarze juz sie zaludnionym przez Meksykano w (lub Hispanics w ogo le). W rezultacie tworza skupiska oso b pochodzenia meksykan skiego. Z drugiej strony natomiast trzeba stosunkowo odporne na procesy asymilacyjne, podkres lic , z e zbiorowos ci takie sa przebiegac to przeciez kto re moga tam wolniej. Sa osoby nie tylko z tego samego ki swojemu duz kraju, ale nierzadko takz e regionu, miasta lub wsi, kto re dzie emu dz udziaowi w populacji niekto rych miejscowos ci, ba caych obszaro w, w dalszym gu moga rozmawiac sto w powstaej cia po hiszpan sku, chodzic do wasnego (cze specjalnie dla nich parafii) rzymskokatolickiego kos cioa czy, wreszcie, kultywowac niemal te same wartos ci i tradycje, co w kraju pochodzenia. Dodatkowo dzy terytorium meksykan fakt podobien stwa fizycznego pomie skim a poudniem zyczne klasy w szkoach oraz liczne media dopeniaja obrazu skoje USA 48, hiszpan cego sie tam was imigranta czuja ciwie jak u siebie. Oznacza to, iz w skali caego kraju problematyka imigracji meksykan skiej nie jest az tak widoczna, jak we imigracje latynowspomnianym regionie (czy regionach, gdy chodzi o caa ). amerykan ska etnogospodarek, kto Wszystko to skutkuje ro wniez pojawieniem sie re w przy na obszarach ze szczego padku opisywanej populacji dziaaja lnie duz ym udziaem ludnos ci meksykan skiej, ale nie tylko. Badacz tego zagadnienia, Alejandro Portes, definiuje je jako moz liwos ci dziaania czy rozwoju ekonomicznego imigranto w ziach warunkowanych etnicznie. Taka ekonomiczna oparte na zasobach i wie bnym wobec dominuja cej gospodarki oraz enklawa etniczna jest czyms odre
G.H. Hanson, op. cit., s. 12. Por. L. Dinnerstein, D.M. Reimers, Ethnic Americans. A History of Immigration, New York, 1999, s. 135.
48 47

Materiay

245

go wnego rynku pracy 49. Oddziauje to negatywnie na stopien uczestnictwa imigranto w w spoeczen stwie amerykan skim w ogo le, w tym szczego lnie na zywanie interakcji z osobami spoza wasnej grupy etnicznej. Moz nawia e to ciu szkodzic skutkowac brakiem integracji, a w szerszym uje procesom asymilacyjc je lub, w skrajnych przypadkach, nawet uniemoz c 50. Poza nym, opo z niaja liwiaja tym wiele z tak rozumianych elemento w struktury gospodarczej nie uczestniczy c przede wszystkim w produkcji do br czy usug na szerszy rynek, zaspokajaja wo c potrzeby wasnej zbiorowos ci (etnicznej). Tworzy sie wczas cos , co stosuja do subsociety M.M. Gordona nazwac subgospodarka analogie moz na etniczna ca sie niejako poza go (czy procesem subgospodarczym), znajduja wnym rynkiem. wykluczyc Chociaz oczywis cie nie da sie , iz na niekto rych obszarach to was nie da , w znacznym stopniu, stanowiy o potencjale i charakterystyce etnogospodarki be ekonomicznej lokalnej spoecznos ci. Osobnego rozwaz enia, zgodnie z teoriami migracji, wymaga ro wniez pytanie , z punktu widzenie struktury spoecznej swojego kraju pochodzenia, owi o to kim sa meksykan scy przesiedlen cy. Gordon H. Hanson stwierdza, z e mamy tutaj do zku z czym czynienia z modelem negatywnego wyboru (negative selection), w zwia tne do wyjazdu powinny byc che osoby z kwalifikacjami niz szymi od s redniej 51. wyz Z drugiej strony zauwaz a sie szy niz w reszcie populacji Meksyku s redni s tak poziom wyksztacenia migranto w. Te cze ciowo sprzeczne informacje wynikaja cej ilos z niewystarczaja ci danych, jak i z faktu, iz jest to proces, kto ry cay czas trwa z zanym chociaz sytuacja i wcia ulega przeksztaceniom, zwia by ze zro z nicowana poszczego makroekonomiczna lnych regiono w. c juz wiedze na temat sytuacji imigranto Maja pewna w, spro bujmy teraz sie ci ludzie odpowiedziec na pytanie, w jakim miejscu struktury spoecznej lokuja da sytuacja w naste pnych pokolepo przyjez dzie do USA? I czy podobnie wygla poniz niach? W kwestii zmiennych takich jak wyksztacenie, Hispanics wypadaja ej na szkole s s redniej, jes li chodzi o procent oso b, kto re skon czyy edukacje redniej lub sie pod tym wzgle dem takz dalszym etapie. Co ciekawe, prezentuja e gorzej od ludnos ci pochodzenia afroamerykan skiego, kto ra tradycyjnie uwaz ana bya za edukacyjnie i ekonomicznie. Wynika to w duz najbardziej upos ledzona ym stopniu z faktu, z e w pierwszym pokoleniu imigranto w co trzecia osoba posiada najniz sze kwestia zarobko w. Dla zbiorowos ci wyksztacenie 52. Podobnie prezentuje sie sie poniz Hispanics wskaz niki te znajduja ej s redniej, jes li jednak rozpatrywac je nie zycznych caos ciowo, lecz osobno, to jedynie w przypadku oso b hiszpan skoje sa one niz urodzonych za granica sze. Latynosi urodzeni w USA i Afroamerykanie juz przede wszystkim w rolnictwie, maja zbliz one dochody. Hispanics pracuja zanych z przemysem budowlanym oraz les nictwie i ryboo wstwie, sektorach zwia przy obsudze gospodarstw domowych. Jednoczes nie bezrobocie w tej grupie jest z niz sze niz w przypadku mniejszos ci afroamerykan skiej, chociaz wcia powyz ej
A. Portes, S. Shafer, Revisiting the Enclave Hypothesis: Miami Twenty-Five Years Later, pu: 30 V 2007), Princeton University, 2006, http:cmd.princeton.edupaperswp0610.pdf (data doste s. 4-5. 50 Por. E. Fong, E. Ooka, The Social Consequences of Participating in the Ethnic Economy, pu: University of Toronto, 2000, http:www.utoronto.caethnicstudiesfongsocial.pdf (data doste 20 V 2007). 51 G.H. Hanson, op. cit., s. 26. 52 Statistical Portrait of Hispanics in the United States, 2006, op. cit., tab. 21.
49

246

Materiay

s redniej dla kategorii Non-Hispanic white 53. Jest to o tyle istotne, z e moz e byc jedna dzy tymi grupami, tym bardziej iz z przyczyn powstawania animozji pomie ws ro d s zuje przekonanie o zabieraniu im cze ci afroamerykan skiej mniejszos ci obowia zyczne. Miaoby to przyczyniac do ich miejsc pracy przez osoby hiszpan skoje sie na rynku pracy, chociaz dalszej marginalizacji, nie tylko zreszta akurat poziom oso b cych w ubo z yja stwie jest zbliz ony dla obu zbiorowos ci. Chodzi takz e o wspomniany ksza i najwaz , w rozumieniu rasowczes niej przywilej bycia najwie niejsza , kto wo-etnicznym, mniejszos cia ry stracili na rzecz Hispanics. Z drugiej jednak ksze miasta, takie jak Nowy Jork, Chicago czy Detroit strony, jes li wykluczyc wie Floryde , to w pasie od s oraz kuban ska rodkowego poudnia do wschodniego z wybrzez a USA tradycyjnie wcia dominuje ludnos c afroamerykan ska, natomiast go Hispanics, w tym przede wszystkim Meksykanie, mieszkaja wnie na poudniu i zachodzie kraju. zasuguje nie tylko skala zjawiska, ale ro wniez dynamika proceso w Na uwage zanych, a zwaszcza informacje o wcia z cych nowych z nim zwia przybywaja ce kategorie Hispanics imigrantach. Poza tym warto podkres lic , iz grupy konstytuuja sie wyz s charakteryzuja szym wskaz nikiem urodzen w stosunku do pozostaej cze ci cznie z Afroamerykanami 54. Takz co spoeczen stwa amerykan skiego, a e znacza mniejsza jest w ich przypadku liczba oso b starszych, a s rednia wieku to 27 lat wobec najmodsi ws 36 lat w caej populacji 55. Dla Meksykano w, kto rzy sa ro d wszystkich Hispanics, wspomniana s rednia to nieco ponad 25 lat 56. Wszystko to wpywa ro wniez na tempo wzrostu liczebnos ci tej zbiorowos ci. W latach 2000-2004 rozmiar kszy sie o 14%, podczas gdy dla reszty spoeczen opisywanej populacji zwie stwa zane jest to tez amerykan skiego byo to okoo 2% 57 zwia z przyjazdem nowych imigranto w. Co istotne, zbiorowos c ta, dotychczas skoncentrowana go wnie w kilku po kraju. Skutkiem tego w niekto stanach, obecnie zaczyna rozpraszac sie rych d wyste powaa niewielka populacja hiszpan regionach USA, w kto rych jak dota szycznych imigranto koje w, w ostatnich kilkunastu latach ich liczba wzrosa kildz ciokrotnie. kunasto- ba nawet kilkudziesie Wszystko to pozwala przewidywac dalszy wzrost liczby Meksykano w, jak zku z charaki Hispanics w ogo le. Nawet zaostrzenie polityki imigracyjnej, w zwia demograficzna oso cych, nie jest w stanie szybko terystyka b juz w USA przebywaja , z odwro cic tego trendu. Prognozuje sie e w 2020 r. liczebnos c tej zbiorowos ci kszaja c sie tym samym o poowe . W tym ponad 23 przekroczy 60 mln, zwie da imigranci i ich, urodzone juz stanowic be w USA, dzieci 58. dzy innymi, ukazaniu aktualnego Przytoczone wyz ej wybrane dane suz yy, mie obrazu struktury spoecznej ludnos ci pochodzenia latynoamerykan skiego, ze szczednieniem Meksykano spojrzec go lnym uwzgle w. Informacje te pozwalaja na te c troche podejs zbiorowos c z szerszej perspektywy, jednoczes nie zmieniaja cie do
53 Hispanics. A People in Motion, raport Pew Hispanic Center, 2005, http:www.pewhispanic.org pu: 4 II 2007), s. 9-11. (data doste 54 Statistical Portrait of Hispanics in the United States, 2006, op. cit., tab. 10. 55 Tamz e, tab. 8. 56 Selected Summary Measures of Age and Income by Hispanic Origin and Race, raport Current Population Survey, U.S. Census Bureau, 2004, http:www.census.govpopulationsocdemohispapu: 10 V 2007). nicASEC2004mediantab04.xls (data doste 57 Hispanics. A People in Motion, op. cit., s. 2. 58 Tamz e, s. 4.

Materiay

247

bowiem, z kwestii toz samos ci tychz e. Wydaje sie e klasyczne modele asymilacji dz zanych z akulturacja moga byc ba proceso w zwia nie do kon ca adekwatne w tej sytuacji. Wynikaoby to nie tylko ze skali zjawiska, ale ro wniez z jego dynamiki. zanych z toz , Wszystko to pozostaje nie bez znaczenia dla proceso w zwia samos cia podlegac kto re moga innym transformacjom niz to byo w przypadku wczes niejszych kohort imigracyjnych. Warto w tym miejscu przypomniec jednak, z e bogata przeciez historia migracji cze s do USA stanowi niemal integralna c dziejo w tego kraju 59. Niezwykle trudno czy spoeczen c juz byoby badac kulture stwo amerykan skie, nie wspominaja dnienia wpywo o procesach narodotwo rczych, bez uwzgle w ro z nych migracji. czasem krajem imigranto Stany Zjednoczone nie bez przyczyny nazywa sie w was ciwie juz od XIX w. uwaz ano je za jednego z najwaz niejszych na s wiecie nowoz historie kontynentu odbiorco w migranto w 60. Przez niemal caa ytna z nie po nocnoamerykan skiego odgrywali oni, z ro z nym nate eniem i skutkiem, role c o obliczu tego kraju. do przecenienia, decyduja Obywatele innych pan stw zazwyczaj przybywali do Ameryki stopniowo, du na typ czy charakter jednakz e moz na wyro z nic poszczego lne stadia ze wzgle imigracji. Byy zatem w historii okresy napywu imigranto w ze s rodkowo-wschods niej czy poudniowej cze ci Europy, z Azji. Po dos wiadczeniach z imigrantami z Chin, zatrudnionymi w XIX w. przy budowie kolei, zakazano im osiedlania sie w USA. Wynikac to miao z niemoz nos ci ich asymilacji, co oznacza, z e juz od kwestie powaz dawna traktowano te nie. Faktem jest, z e byy to imigracje pod dami bardzo ro cymi sie krajami pochodzenia wieloma wzgle z norodne, ze zmieniaja s zane z USA. Z naturalprzybyszo w, kto re najcze ciej byy sabo albo wcale powia do nych wzgle w, takich jak wspo lna przynajmniej do pewnego momentu historia, s zyk, wyja tek stanowia tutaj osoby pochodza ce z Wielkiej cze c kultury oraz je s Brytanii oraz Kanady. Zazwyczaj nie chodzio tez , jak w przypadku cze ci migracji powaa jakas dzy do Europy, o bye kolonie. Jes li juz wyste zalez nos c polityczna mie przesiedlen s USA a ojczyzna co w, to najcze ciej nie sza ona w parze z bliskos cia , co widoczne jest chociaz kulturowa by na przykadzie wspomnianego wczes niej Portoryko 61. Nie chodzi jedynie o stosunkowo oczywiste kontrasty kulturowe, zane z tradycja , zwyczajami czy je zykiem. Nierzadko bowiem imigranci ro zwia z nili takz do sie e w kwestii pogla w i dos wiadczen historycznych czy politycznych. w przypadku religii, co ro Podobnie zdarzao sie wniez nie uatwiao integracji nowo przybyych ze spoeczen stwem, kto re, w pewnym sensie, oparte byo na ideaach puje tam od protestanckich. Wobec takich okolicznos ci, problem asymilacji wyste cze s tez dawna i stanowi integralna c prowadzonej polityki. Wydaje sie , z e ku przed imigrantami, w spoeczen stwie amerykan skim istnieje jakas forma le i etniczzwaszcza tymi spoecznie definiowanymi poprzez ich odmiennos c rasowa choc na nie zawsze obecna jest ona explicite.
Por. A. Pel legrino, Migration into the Americas and between American Countries, w: N.J. Smelser, P.B. Baltes (red.), International Encyclopedia Of The Social & Behavioral Sciences, 2001, s. 9815-9820. 60 Tamz e, s. 9817. 61 ce te wyspe posiadaja Portoryko ma status kraju stowarzyszonego z USA, a osoby zamieszkuja paszport amerykan ski. Mimo to, w ramach prowadzonych dyskusji, Portorykan czyko w ro wniez zalicza do imigracji hiszpan zycznej. Por. np. raporty Pew Hispanic Center (http:pewhispanic.org). sie skoje
59

248

Materiay

toz Pewnym punktem odniesienia dla owej asymilacji, podstawa samos ci amerykan skiej moz e byc w tym konteks cie to, o czym wspomina Samuel P. Huntington, czyli tradycja tak zwanego amerykan skiego Credo, definiowanego odmiennie przez ro z nych teoretyko w czy polityko w, ale opartego generalnie na podobnych zasadach: godnos ci i prawach czowieka, ro wnos ci czy wolnos ci z go w poszczego lnych sferach z ycia 62. Za jedna wnych cech owego Credo uwaz a S.P. Huntington jego protestanckie z ro da. Istotnego wkadu w tworzenie zyczni przybysze z po tej idei dokonali takz e biali, angloje nocnej Europy, wobec na rdzeniu opisywanym poprzez czego kultura amerykan ska miaaby opierac sie skro t WASP, czyli White Anglo-Saxon Protestant. Kategoria ta jest o tyle ciekawa, za pewien element wspo cy amerykan z e S.P. Huntington uznaje ja tworza ska toz samos c . Okres la ona przeciez pochodzenie kluczowych tres ci kulturowych gos (Anglo-Saxon), a jednoczes nie zapewnia poczucie pewnej cia ci (wobec kolos bnos z kolei nizatoro w i cze ci imigranto w) oraz odre ci owe dwie kwestie sa i trwania jakiejs waz ne dla ukonstytuowania sie toz samos ci. Ta ostatnia ma byc s dzy budowana najcze ciej na duz ych uproszczeniach, takich jak kontrasty pomie zycznymi potomkami przybyszo biaymi, angloje w z zachodniej Europy, dz a Hispanics (wczes niej byli to Azjaci ba Afroamerykanie). Nalez y jednak WASP za kategorie ideologiczna oraz anazaznaczyc , iz nierzadko uwaz a sie i mao precyzyjna , kto chroniczna ra byc moz e tumaczy w jakis sposo b pochodzenie amerykan skiej kultury, ale wspo czes nie jej funkcjonalnos c , przynajcej opisowi biez cych proceso mniej jako perspektywy suz a a w kulturowych, jest dyskusyjna. ca go role , was ciu lat, imigracja Odgrywaja wna ciwie juz od kilkudziesie zyczna, z wyro cym sie udziaem Meksykano ca do hiszpan skoje z niaja w, zache cych spoeczen stawiania nowych pytan dotycza stwa amerykan skiego oraz szeroko rozumianych proceso w asymilacyjnych. Oto z opisane wczes niej kwestie, wraz z typowym dla czaso w wspo czesnych dyskursem toz samos ciowym, powoduja dzy innymi strach przed utrata narodowej toz niepoko j Amerykano w, mie samos ci. ro Stawia sie wniez pytanie o to, czy koncepcja USA jako melting-pot, czyli sie do je zyka i kultury dotygla kulturowego, w kto rym imigranci asymiluja cej, wzbogacaja c ja takz minuja e o nowe elementy, ma jeszcze w ogo le racje s przeciez bytu. Coraz cze ciej stosuje sie , zaro wno na potrzeby teorii (modele ce spoeczen opisuja stwo), jak i praktyki (konkretne doktryny polityczne), podejs cie wielokulturowe (multikulturalizm) 63. W tym konteks cie zrozumiay byby brak kszos jakiejs jednej toz samos ci amerykan skiej, charakterystycznej dla wie ci spo odczuc eczen stwa. Jednoczes nie, jak zauwaz a Toms R. Jimnez, daje sie cych lepiej zrozumiec niedostatek tak teorii, jak i badan empirycznych, pomagaja toz procesy ksztatowania sie samos ci oso b meksykan skiego pochodzenia pod wpywem staego napywu nowych imigranto w 64. Nie zmienia to faktu, z e ciu zbiorowym moz sama kategoria toz samos ci w uje e byc funkcjonalna przy wyjas nianiu zoz onych proceso w spoecznych.
62 63

S. Huntington, op. cit., s. 69-73. Por. W.J. Burszt a, Blaski i cienie multikulturalizmu, Sprawy Narodowos ciowe t. V, z. 1 (8),

1996. T.R. Jimnez, Immigrant Replenishment and the Continuing Significance of Ethnicity and Race: The Case of the Mexican-origin Population, op. cit., s. 3.
64

Materiay

249

poje cie transPrzy opisie tej zbiorowos ci imigranckiej uz yteczne okazuje sie je jako zespo zko narodowos ci. Definiuje sie ro z norodnych zwia w i interakcji cza cych ludzi oraz instytucje kraju pochodzenia z imigrantami 65. Towarzyszy a jednotemu wielostronnie zorientowane funkcjonowanie imigranto w, kto rzy moga kraczes nie przyjmowac , a takz e w pewien sposo b transformowac kulture c sie jedynie biernie asymilacji (ten ostatni proces ju-gospodarza, nie poddaja , za Fernando Ortizem, mianem transkulturacji 66). Wobec sa siedztwa obu okres la sie pan stw zjawisko to jest szczego lnie widoczne w rejonach przygranicznych. Polega dzy rodzinie, ale takz nie tylko na przesyaniu pienie e odwiedzinach miejsca ro pochodzenia, np. w czasie wyboro w. Transnarodowos c wyraz a sie wniez poprzez ziach rodzinnych, pomagaja dziaanie sieci spoecznych, opartych go wnie na wie w cze s cych nowym imigrantom w znalezieniu pracy i zaaklimatyzowaniu sie ciowo cych, takich jak wie ksza nowym s rodowisku. Z racji zmian w strukturze migruja liczba kobiet czy ludnos ci rdzennej oraz wspomnianego juz , regionalnego, Meksykano cos osiedlania sie w, tworzy sie na ksztat struktury nie tylko transczy ona osoby pochodzenia meksykan narodowej, ale tez translokalnej. a skiego, ce sie z tego samego regionu, miasta czy dzielnicy. ale ro wniez te wywodza bez wpywu na proces integracji i transformacji Zjawiska te nie pozostaja one relacje z krajem potoz samos ci imigranto w. W pewien sposo b stabilizuja i przyczynia sie do transkulturacji samej chodzenia, co utrudnia asymilacje wo toz samos ci, kto ra opiera sie wczas na ro z norodnych tres ciach 67. c, uje cie wykorzystuja ce poje cie transnarodowos Reasumuja ci (czy, w uzasadnionych okolicznos ciach, transkulturacji) nie pozwala juz na traktowanie zmiany toz samos ci i kultury w prostym konteks cie zagroz enia dla jakiejs agej modyfikacji i przemerykan skos ci. Jakakolwiek by ona nie bya, podlega cia ksztaceniom, w ostatnich latach go wnie pod wpywem Meksykano w. I dotyczy to tak asymilacji, kto ra przeciez dopuszcza modyfikacje kultury i struktury cego 68, jak i transkulturacji, kto pan stwa przyjmuja ra z tej konwergencji kultur c przyja c takz tworzy element kluczowy. Moz na wie teze e o transkulturacyjnym, a nie jedynie asymilacyjnym, charakterze transformacji toz samos ci spoeczno-kulturowej imigranto w meksykan skich. ca odpowiedz pie pytania nie jest moz Wyczerpuja na postawione we wste liwa bez przeprowadzenia bardziej szczego owych analiz empirycznych, jak i ze du na rozlegos wzgle c i stopien skomplikowania zagadnienia. Niemniej jednak juz ce w konteks samo poszukiwanie tychz e odpowiedzi moz e byc inspiruja cie stosowa sie bowiem intenych modeli teoretycznych. Przy opisie tej migracji pojawiaja ce problemy, odnosza ce sie do rozmaitych aspekto resuja w z ycia spoecznego. one nie tylko kwestii samej migracji, ale takz Dotycza e po z niejszych praktyk tychz e zzbiorowos ci w nowym otoczeniu, takich jak utrzymywanie specyficznych zwia ko w z krajem pochodzenia czy wpyw na procesy kulturowe. Innymi sowy, sie byc ce, a co za poprzednio stosowane modele teoretyczne wydaja niewystarczaja
Por. A. Portes, L.E. Guarnizo, P. Landolt, The study of transnationalism: pitfalls and promise of an emergent research field, Ethnic & Racial Studies vol. 22, nr 2, 1999, s. 218-223. F. Ortiz, Contrapunteo Cubano del Tabaco y el Azcar, Madrid 1999, s. 80-83. Por. S. Vertovec, Transnationalism and identity, Journal of Ethnic and Migration Studies vol. 27, nr 4, 2001. 68 Por. M.M. Gordon, op. cit.
67 66 65

250

Materiay

tym idzie, niefunkcjonalne z punktu widzenia analizy zbiorowos ci imigracyjnych cego. w konteks cie ich toz samos ci i integracji ze spoeczen stwem kraju przyjmuja Przedstawiony tutaj dosyc skro towo i ogo lnie problem imigracji meksykan skiej wydawac w USA moz e sie odlegy, nie tylko z punktu widzenia polskiej, ale takz e z europejskiej perspektywy. Niemniej jednak, mimo specyficznej sytuacji i odmien nego kontekstu kulturowego czy spoecznego, wnioski z badan nad tamtejsza moga byc ce ro duz imigracja inspiruja wniez dla nas. Przemieszczanie sie ych zbiorowos ci, w duz szym przedziale czasowym stanowi zatem ciekawy teoretycznie i praktycznie punkt odniesienia dla badaczy migracji.
MICHA WERES Poznan ABSTRACT The article takes up the issue of contemporary Mexican migration to the United States of America. Some crucial information is supplied concerning the scale and dynamism as well as the historical and social context of this phenomenon. It also outlines the key problems connected with the application of adequate theoretical models that would facilitate the analysis of migration as such and other related processes like integration with the American society. The text is an introduction to the broad multi-aspect issue of the presence of Mexican immigrants in the USA, also in the context of other people of Latin American origin.

UKRAINA JAKO KRAJ MIGRACYJNY

SKIEGO Z PRAWEM UE HARMONIZACJA PRAWA UKRAIN I MIE DZYNARODOWYMI STANDARDAMI PRAWA O MIGRACJACH ZAROBKOWYCH
UKRAINA KRAJ EMIGRACJI I IMIGRACJI

Ukraina jest obecnie jednym z najciekawszych krajo w europejskich pod dem sytuacji migracyjnej. Od lat obserwujemy exodus obywateli Ukrainy za wzgle w celu podje cia tymczasowej pracy lub znalezienia miejsca staego granice ro zamieszkania. Ostatnio nasila sie wniez zjawisko migracji do Ukrainy (legalnej i nielegalnej) obywateli innych pan stw go wnie pan stw kaukaskich oraz pan stw Azji Poudniowo-Wschodniej. A zatem Ukraina jest nie tylko krajem pochodzenia ona takz wielu migranto w; powoli, ale stopniowo staje sie e krajem osiedlenia ludnos ci napywowej. Wedug danych ukrain skiego Pan stwowego Komitetu Statystyki (stanu na 1 stycznia 2007 r.) na Ukrainie pracowao na podstawie zezwolenia na tymczasowe 61 204 obywateli zatrudnienie 6072 cudzoziemco w z 96 pan stw, a za granica faktycznej skali Ukrainy w 65 krajach. Oczywis cie dane te nie odzwierciedlaja s zjawiska migracji ekonomicznej na Ukrainie. Po pierwsze, duz a cze c obywateli nielegalnie. Po drugie, cze s Ukrainy pracuje za granica c obywateli Ukrainy

Materiay

251

cych za granica legalnie, nie jest obje ta analizami suz pracuja b statystycznych Ukrainy. Natomiast gdy chodzi o zatrudnienie cudzoziemco w na Ukrainie, to moz na kszos przyczyna jest zaoz yc , iz zdecydowana ich wie c pracuje nielegalnie. Go wna , niezwykle restrykcyjna polityka wadz w zakresie udzielania zezwolen na prace udzielenia wizy na prace . W szczego kto re to zezwolenie jest podstawa lnos ci dotyczy to pracowniko w fizycznych i pracowniko w o niskich kwalifikacjach. kszos cych w mie dzyZ kolei wie c zagranicznych menedz ero w i eksperto w, pracuja zku wizowego narodowych korporacjach, pochodzi z pan stw zwolnionych z obowia i wykonuje swoje usugi na podstawie umo w cywilno-prawnych, a nie umo w . W rozumieniu prawa ukrain wie c oni pracownikami; zreszta o prace skiego nie sa sto nie sa oni w ogo ci zakresem ukrain cze le obje skich przepiso w, gdyz przebywaja na statusie turysty. Zatem oficjalna statystyka absolutnie nie odzwierciedla skali zjawiska migracji. pracuje faktycznie kilka miliono co w. Ukrain skie Ministerstwo Za granica w Ukrain Spraw Zagranicznych ocenia, z e jest ich ponad 2 mln. Natomiast Penomocnik liczbe na nie mniej niz Wierchownej Rady do spraw Praw Czowieka ocenia te dane opiewaja ce na 2,27 mln 5 mln 1. Jako najbardziej realne eksperci oceniaja w zatrudnionych nielegalnie na Ukrainie nie bya oso b 2. Liczba cudzoziemco wydaje, moz dotychczas problemem szczego owych dociekan , lecz, jak sie na tu Polski sprzed 10-15 lat. O ile jednak obecnie dokonac pewnych poro wnan z sytuacja obje ci obowia zkiem wizowym obywatele Wspo lnoty Niepodlegych Pan stw nie sa na Ukrainie, o tyle jeszcze do niedawna w ogo le nie istniay kontrole graniczne na granicy rosyjsko-ukrain skiej i rosyjsko-biaoruskiej, co umoz liwiao praktycznie nieograniczony wjazd na terytorium Ukrainy wszystkich cudzoziemco w, kto rzy na terytorium Rosji albo Biaorusi. dostali sie dzie sie w przyszos Nalez y oczekiwac , iz zjawisko migracji do Ukrainy be ci intensywnos , liczba powroto nasilac . Wzros nie takz e, choc z mniejsza cia w obywaczona ze s teli Ukrainy do ojczyzny. Ukraina nie jest bowiem wya wiatowych c proceso w globalizacyjnych, w szczego lnos ci migracyjnych, zwaszcza jes li wzia jej pooz pod uwage enie geograficzne. cych sytuacje migranto Potrzeba dokonania adaptacji przepiso w, reguluja w na dzynarodowych, wynika nie tylko z prognozy przyszych Ukrainie do norm mie pienia Ukrainy do Unii trendo w migracyjnych, lecz takz e z planowanego przysta Europejskiej 3, a takz e szerzej potrzeby budowy pan stwa ukrain skiego jako
1 N. Karpaczowa, Stan dotrimanija ta zahisty praw gromadjan Ukraini za kordonom: Specialna dopowid Uprownowaz enogo Berhownoi Radi Ukraini z praw ljudini, Kijo w 2003, s. 18. 2 Doslidz enija situaci u sferi trudowoi migraci: Ukraina. Dokument przedstawiony podczas trznej migracji ekonomicznej w ramach projektu krajowego seminarium tro jstronnego na temat zewne dzynarodowej Organizacji Pracy Moz Mie liwosti profesijnowo nawczannja, zajnjatist ta migracijna politika jak faktori zapobliganija i skoroczenija massztabiw topgiwli z inkami w Ukraini; Kijo w, 2-4 listopad 2005 r., s. 11. 3 zoz Planuje sie enie wniosku o czonkostwo w UE w II poowie 2011 r., czyli w trakcie polskiej jednak, iz prezydencji w Unii. Wydaje sie bezcelowe byoby skadanie takiego wniosku, o ile do tego dzy UE a Ukraina . Umowa jest obecnie czasu nie weszaby jeszcze w z ycie nowa umowa pomie dzie to umowa stowarzyszeniowa podobna do przedmiotem negocjacji. Strona ukrain ska twierdzi, iz be . Natomiast intencja strony unijnej be dzie prawdopodobnie jedynie Ukadu Europejskiego z Polska siedzkiej, opartej na art. 7a Traktatu Lizbon zawarcie tzw. Umowy Sa skiego. Sytuacja negocjacyjna wie c, gdyby Traktat Lizbon Ukrainy poprawiaby sie ski nie wszed w z ycie.

252

Materiay

dnej ochrony socjalnej odnowoczesnego pan stwa prawa z elementami niezbe cymi europejskiemu standardowi. powiadaja ce wydaje sie dokonanie oceny stopnia przygotowaW tym konteks cie interesuja nia prawodawstwa Ukrainy do tych przyszych wyzwan . Poniz sza analiza koncent na ocenie sytuacji praw ekonomicznych migranto c go ruje sie w, a wie wnie dotyczy prawa pracy. Albowiem prowadzenie efektywnej polityki migracyjnej wymaga nie dzy wykorzystaniem krajowych zasobo tylko koniecznej ro wnowagi pomie w pracy a potrzebnym napywem siy roboczej zza granicy, lecz wymaga ona takz e przestrzegania praw migranto w. Instrumentem przestrzegania owych praw i gwarantowania tej ro wnowagi sa najbardziej ogo lne akty prawne Ukrainy: konstytucja Ukrainy, ustawy, decyzje role odgrywaja mie dzynarodowe umowy Wierchownej Rady, wreszcie niepos lednia Ukrainy. c stopien Analizuja dostosowania prawodawstwa Ukrainy w zakresie migracji cic przede wszystkim relacji pomie dzy mie dzyekonomicznej nalez y pos wie uwage trznarodowymi normami prawa zwyczajowego i traktatowego a prawem wewne dzie nym Ukrainy. Punktem wyjs cia analiz sytuacji migranto w na Ukrainie be s Konstytucja Ukrainy. Wreszcie w dalszej cze ci nalez y zbadac ustawy zwyke, a po du i akty normatywne centralnych nich takz e akty wykonawcze (decyzje rza organo w wadzy wykonawczej). Polskie dos wiadczenie uczy bowiem, iz zgodnos c dzynarodowymi (albo np. z prawem UE) aktu wyz du nie z normami mie szego rze , iz du jest w z adnym razie gwarancja akty wykonawcze do tego aktu wyz szego rze da automatycznie zgodne z tymi normami. W pracy harmonizatoro be w prawa bna analiza kaz zawsze potrzebna jest odre dego aktu prawnego, nawet najniz szej s cone be dzie takz rangi. W ostatniej cze ci opracowania nieco uwagi pos wie e tres ci dzynarodowych Ukrainy. kilku wybranych umo w mie

DZYNARODOWY A PRAWO WEWNE TRZNE UKRAINY STANDARD MIE

dzy zobowia zaniami mie dzynarodowymi jakiegos Relacja pomie pan stwa trznego regulowana jest zazwyczaj w ustawie zasada przepisami prawa wewne zuja ce za zgoda niczej tego pan stwa. Art. 9 Konstytucji Ukrainy stanowi, iz obowia dzynarodowe sa cze s narodowego prawodawstwa Wierchownej Rady umowy mie cia czenie cze s dzyUkrainy. W ten sposo b konstytucja umocnia wa ci umo w mie czenie dotyczy narodowych do prawa Ukrainy; trzeba zauwaz yc , iz owo wa cznie umo dzyrza dowe nie wya w ratyfikowanych przez Parlament. Umowy mie z tego statusu. korzystaja Konstytucja nie mo wi jednak nic o ewentualnym prymacie czy pierwszen stwie dzynarodowych w stosunku do norm prawa ukrain stosowania norm mie skiego. Nie dzynarodowego reguluje ona takz e sposobu stosowania przepiso w prawa mie trznym porza dku prawnym Ukrainy. Zatem wspomniane sformuowania w wewne zuja w jasny sposo art. 9 ustawy zasadniczej Ukrainy nie rozwia b problemu swych zobowia zan dzynarodowych, poniewaz wykonania przez Ukraine mie bez pierwszen odpowiedzi pozostaje zasadnicze pytanie o podstawe stwa jednej z dwo ch we wzajemnej sprzecznos norm w przypadkach, w kto rych normy te pozostaja ci. dzynarodowych w narodowym ustawodawstwie Konstytucyjny status umo w mie dzynarodowych umowach Ukrainy zosta niedawno potwierdzony w ustawie o mie

Materiay

253

Ukrainy 4. Ustawa ta w nieco bardziej precyzyjny sposo b reguluje zasady pierwszen dzynarodowego. Mianowicie, zgodnie z ust. 2 art. 19, o ile zawarcie stwa prawa mie inne reguy puje w trybie ustawowym 5, a w umowie tej ustanowione sa umowy naste reguy mie dzynarodowej niz te przewidziane prawodawstwem Ukrainy, stosuje sie umowy Ukrainy. Ro wniez w ustawie O statusie prawnym cudzoziemco w oraz oso b bez mie dzyobywatelstwa przewidziano, iz w razie ustanowienia przez umowe albo porozumienie, w kto narodowa rym Ukraina bierze udzia, innych zasad niz te, zawarte w prawodawstwie Ukrainy, stosuje sie zasady umowy mie dzykto re sa dzynarodowego 6. narodowej albo porozumienia mie zuja cym ustawodawstwie Ukrainy wzmocniono zasady prioryZatem w obowia dzynarodowych norm prawnych przed normami prawotetowego stosowania mie trznego. Zasada pierwszen takz dawstwa wewne stwa odnosi sie e w penym zakresie cego pobytu, zatrudnienia i ochrony socjalnej cudzoziemdo prawodawstwa dotycza co w i oso b bez obywatelstwa. dzynarodowych nad zwykymi ustawami potwierdzio Pierwszen stwo umo w mie Plenum Sa du Najwyz zreszta szego Ukrainy jeszcze w 1996 r.; zgodnie z uchwaa d nie moz sa e stosowac ustawy, kto ra reguluje stosunki prawne w inny sposo b niz dzynarodowa 7. umowa mie dzynarodowego nie znalazJednak zasada pierwszen stwa stosowania prawa mie a jeszcze szerszego zastosowania w praktyce. W szczego lnos ci dotyczy to praktyki ksza administracyjnej na ro z nych szczeblach administracji ukrain skiej. Tym wie c wage powinno sie przywia zywac cia istnieja cych wie do koniecznos ci usunie dzynarodowymi. niezgodnos ci ustaw i akto w wykonawczych z umowami mie W wielu bowiem wypadkach zwyke wskazanie na pierwszen stwo stosowania dzynarodowej przed aktami prawa ukrain dumowy mie skiego wobec jakiegos urze po prostu ze wzruszenika administracji regionalnej czy lokalnej moz e spotkac sie dnik wyksztacony w tradycji prawnej naszej niem ramionami. Bowiem kaz dy urze s tniej cze ci Europy, zwaszcza wyksztacony dawniej, zazwyczaj stosuje najche ustne polecenia swego przeoz onego, w dalszej kolejnos ci jego polecenia pisemne. pnie z priorytetu stosowania korzystaja akty wykonawcze, rzadziej ustawa. Naste dzynarodowej jest Natomiast stosowanie konstytucji, a tym bardziej umowy mie do trudne do wyegzekwowania przez obywatela ze wzgle w psychologicznych. ro Zreszta wniez w rzeczywistos ci Polski jako pan stwa czonkowskiego, obtego licznymi zobowia zaniami wynikaja cymi z prawa UE, nie wystarczy, by je prawa unijnego wskazac w wypadku konfliktu normy polskiej z norma na zasade pierwszen konstytucyjnie umocowana stwa stosowania prawa unijnego. Na zek usunie cia istnieja cych niezgodnos Polsce spoczywa takz e obowia ci; biernos c z groz wniesienia przez Komisje Europejska skargi do moz e spotkac sie ba Trybunau Europejskiego w Luksemburgu 8.

Ustawa z 29 czerwca 2004 r. Nr 1906-IV, Widomosti Werhownoi Radi (WWR), 2004, nr 50,

s. 540. przez Parlament, czyli Wierchowna Rade . Ustawodawca ukrain ski ma tu na mys li ratyfikacje Art. 33. 7 Por. punkt 4 uchway nr 9 z 1 listopada 1996 r. 8 Por. A. Gras , Nakadanie kar finansowych na pan stwa czonkowskie UE przez Europejski Trybuna Sprawiedlliwos ci, w: Wymiar sprawiedliwos ci w Unii Europejskiej, red. C. Mik, Torun 2001.
6 5

254

Materiay KONSTYTUCJA UKRAINY W ZAROBKOWYCH WOBEC PROBLEMU PRAW MIGRANTO

dzy mie dzynarodowym standardem prawnym Po wyjas nieniu relacji pomie cych zgodnos a prawem Ukrainy, punktem wyjs cia do dalszych rozwaz an dotycza ci prawodawstwa Ukrainy o zatrudnianiu cudzoziemco w powinna byc jej ustawa na art. 26 Konstytucji Ukrainy, zgodnie z kto zasadnicza. Nalez y zwro cic uwage rym cy zgodnie z prawem na cudzoziemcy oraz osoby bez obywatelstwa, przebywaja z tych samych praw i swobo takie same Ukrainie, korzystaja d, a takz e maja zki jak obywatele Ukrainy, z wyja tkami ustanowionymi Konstytucja , obowia dzynarodowymi umowami Ukrainy. ustawami czy mie Analiza przepiso w szczego owych pozwala jednak na postawienie tezy, iz konstytucja mogaby zostac jeszcze w przyszos ci udoskonalona. Na przykad zgodnie z art. 43 Konstytucji, kaz dy ma prawo do pracy. Sowo kaz dy oznacza w tym wypadku podobnie jak w kilku miejscach konstytucji RP nie tylko obywateli, lecz takz e cudzoziemco w i osoby bez obywatelstwa. p art. 43 przewiduje proceduralne gwarancje realizacji prawa Jednak drugi uste p dotyczy wya cznie obywateli Ukrainy. Nalez do pracy i ten uste y ocenic , iz takie z dzynarodowego zawe enie prawa do pracy nie odpowiada wymogom art. 6-7 Mie Paktu Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych, kto ry Ukraina ratyfikowaa; takie podejs cie jest takz e nie do pogodzenia z art. 19 ust. 4 punkt a oraz o Ukraina podpisaa, lecz jeszcze nie ratyfikowaa. Europejskiej Karty Socjalnej jaka Niestety, podobny zarzut moz na sformuowac pod adresem art. 43 ust. 6 Konstytucji Ukrainy. W jego s wietle gwarancja obrony przed bezprawnym zwol nalez nieniem z pracy dotyczy jedynie obywateli Ukrainy. Podobnie zreszta y ocenic art. 36 ust. 4 Konstytucji, zgodnie z kto rym jedynie obywatele Ukrainy posiadaja zkach zawodowych celem obrony swoich praw zwia zaprawo czonkostwa w zwia i interesami socjalno-ekonomicznymi. nych z praca c pod uwage , iz p II art. 9 Konstytucji W tej skomplikowanej sytuacji, biora uste dzynarodowych, jakie stoja w sprzecznos stanowi, iz zawieranie umo w mie ci , jest moz z Konstytucja liwe dopiero po wniesieniu do niej koniecznych zmian, , iz wspomnianej Europejskiej Karty nalez y wyrazic opinie ratyfikacja przez Ukraine Socjalnej byaby obecnie niezwykle skomplikowana. Najpierw potrzebne byoby dokonanie nowelizacji wspomnianych trzech przepiso w konstytucyjnych 9. A zmia niezwykle trudna 10. na konstytucji jest w kaz dym pan stwie rzecza C USTAW ZWYKYCH ZGODNOS DZYNARODOWYMI PRZEPISAMI O MIGRACJI ZAROBKOWEJ Z MIE dzynarodowym Mimo wielu sukceso w w harmonizacji prawa ukrain skiego z mie i europejskim standardem, jest oczywiste, iz ta mro wcza, z mudna praca nie usunie z przyczyn ekonomiwszystkich niezgodnos ci prawnych. Niekto re z nich wynikaja
9 Tak ro wniez M. Fedkov, Trudowe zakonodawstwo Ukraini i Ewropejska socialna hartija (peregljanuta): pitanja adaptacii, Kijo w 2005, s. 121. 10 unikna c Dla przykadu, w Polsce w zasadzie udao sie nowelizacji Konstytucji z 1997 r. przez zywania. Dokonano jedynie niewielkiej nowelizacji przepiso pierwsze 10 lat jej obowia w o zakazie zku z procesem adaptacji polskiego prawa do prawa UE, ekstradycji wasnych obywateli w zwia a konkretnie do unijnych przepiso w o tzw. Europejskim Nakazie Aresztowania.

Materiay

255

cznych i budz etowych, inne z powodo w systemowo-prawnych, jeszcze inne sa pstwem obranego kierunku polityki rozwoju regionalnego. W dalszych wywonaste da niekto dzynarododach wskazane be re z niezgodnos ci ustaw ukrain skich z mie zane ze statusem pracowniko cych na Ukrainie. wym standardem, zwia w migruja Na przykad w art. 13 ustawy o zatrudnieniu ludnos ci przewidziano celem stworzenia warunko w dla penej realizacji prawa obywateli do pracy regulowanie trzno-ekonomicznej w cze s cej wa czenia i wykorzystania polityki zewne ci dotycza zagranicznej siy roboczej na Ukrainie na podstawie kwotowania i licencji. zyku obron zagranicznej siy W je co w praw czowieka oznacza to dyskryminacje dzie jeszcze mowa. roboczej, o czym be role w obronie praw zawodowych Moz na by takz e oczekiwac , iz doniosa zkach zawodowych, ich prawach i gwaranccudzoziemco w odegra ustawa o zwia zaniami jach dziaalnos ci. Niestety, ustawa ta stoi w sprzecznos ci ze zobowia dzynarodowymi Ukrainy dotycza cymi praw czowieka w tym zakresie, w jakim mie zkach zawodowych nie-obywateli Ukrainy zezwala ona na czonkostwo w zwia zko w tylko w wypadkach, w kto rych jest to przewidziane w statutach owych zwia zawodowych. Tymczasem pracownicy zagraniczni powinni dysponowac prawem powania do zwia zko wyste w zawodowych w takim samym zakresie, w jakim to prawo pracownicy obywatele Ukrainy. Podobnie zreszta wygla da posiadaja zko sytuacja, gdy chodzi o prawo tworzenia zwia w zawodowych. Osoby nie ce obywatelstwa Ukrainy nie dysponuja prawem zakadania zwia zko posiadaja w zawodowych. Przeczy to nowoczesnemu s wiatowemu i europejskiemu standardowi. tpliwos zanie problemu obowia zkowego ubezpiePewne wa ci budzi takz e rozwia po czenia spoecznego na wypadek bezrobocia. Ubezpieczeniu temu podlegaja pierwsze wszyscy obywatele Ukrainy a po drugie cudzoziemcy i osoby bez ce na stae na Ukrainie. Oznacza to, z obywatelstwa, przebywaja e temu publicznemu cudzoziemcy, kto ubezpieczeniu nie podlegaja rych pobyt na Ukrainie ma charakter cy te sama prace Ukrain takiemu czasowy. A przeciez wykonuja cy podlegaja istnieja cego rozwia zania trzeba przyznac ubezpieczeniu. Na obrone , iz ubezpieczenie cudzoziemco w od bezrobocia jest moz liwe nawet w wypadku czasowego statusu dzynarodowych, co ich pobytu na Ukrainie, o ile przewidziano tak w umowach mie na bezpos zywanie wydaa Wierchowna Rada. do kto rych zgode rednie obowia c zwraca uwage , iz da cych pracownikami na Tak wie status cudzoziemco w, be od pozycji prawnej obywateli Ukrainy. Jest to szczego Ukrainie, ro z ni sie lnie na Ukrainie bez widoczne w wypadku tych cudzoziemco w, kto rzy przebywaja ce takz zamiaru albo bez moz liwos ci staego pobytu. Jest zastanawiaja e, iz w niecych poszczego so kto rych ustawach reguluja lne elementy prawa pracy uz ywa sie w pracownik czy pracownicy, a w innych ustawach odnajdujemy jedynie sowa c tylko w tym pierwszym wypadku ochronne obywatel i obywatele. A wie dziaanie ustaw obejmuje wszystkich pracowniko w, w tym takz e obywateli innych pan stw oraz osoby bez obywatelstwa. zane z zatrudnianiem cudzoziemco w szerokim Jakkolwiek kwestie zwia w sa taka regulacje za zakresie uregulowane ustawowo, niekto rzy eksperci uznaja ca . M.in. postuluje sie , z powoaniem na dos dzyniewystarczaja wiadczenia mie dzynarodowego, a takz narodowe oraz normy i zasady prawa mie e z uwagi na cie ustaw koniecznos c spenienia wymogu art. 92 Konstytucji Ukrainy, przyje cych oraz o wykorzystaniu zagranicznej siy roboczej na o pracownikach migruja Ukrainie 11.
11

Doslidz enija situacii u sferi trudowoi migracii..., s. 45.

256

Materiay

C AKTO W WYKONAWCZYCH DO USTAW ZGODNOS DZYNARODOWYMI PRZEPISAMI O MIGRACJI ZAROBKOWEJ Z MIE na UkraBaza normatywno-prawna, na podstawie kto rej cudzoziemcy pracuja wielka ro . Opro inie charakteryzuje sie z norodnos cia cz ustaw obejmuje ona te przez takz e akty wykonawcze, wydane przez prezydenta Ukrainy, oraz przyje d Ukrainy, a takz gabinet Ministro w, czyli rza e przez centralne organy wadzy wykonawczej. uwage , bowiem Wyz ej wspomniana okolicznos c zasuguje na szczego lna d (zob. tab. 1), a zatem ta imigracja do Ukrainy podlega kwotowaniu przez jej rza puje bez bezpokontrowersyjna z punktu widzenia praw czowieka operacja naste s redniego udziau Wierchowej Rady jako suwerena. Kierunki planowanego rozwoju prawodawstwa migracyjnego okres lone sa coroczne w Strategii rozwoju demograficznego do roku 2015 12. Zgodnie z nia kwotowanie liczby imigranto w zalez y od liczby urodzen oraz poziomu s miertelnocania etnicznych Ukrain s ci na Ukrainie, efektywnos ci wysiko w na rzecz zache co w do powrotu do Ukrainy oraz powrotu przedstawicieli narodo w wczes niej depor takz priorytet towanych. Ustala sie e kategorie migranto w, jakim nadaje sie w wypadku imigracji do Ukrainy (wedug kryterio w krajo w pochodzenia, przynalez nos ci etnicznej, wyznania i kwalifikacji zawodowych). Tego rodzaju praktyka musi budzic zastrzez enia co do zgodnos ci z prawami czowieka. Z drugiej jednak strony trzeba przyznac , iz obecnie w wielu krajach istnieje mniej czy bardziej zawoalowana tendencja do kwotowania i kategoryzowania migranto w wg ro z nych puje w USA oraz RFN. Takz kryterio w. Na przykad zjawisko to wyste e Polska, c niedawno ustawe o Karcie Polaka, wpisaa sie w te tendencje . przyjmuja Analiza zawartych w tab. 1 kwot na rok 2008 w podziale na regiony Ukrainy puja cych wniosko i kategorie imigranto w pozwala na sformuowanie naste w: suszny jest brak ograniczen w imigracji wykwalifikowanych robotniko w i specjalistycznej kadry (gospodarce Ukrainy potrzeba obecnie okoo 300 tys. wykwalifikowanych pracowniko w); ca 9200 oso cakowita liczba dozwolonej migracji nie przekraczaja b jest dnic z zdecydowanie za niska, jes li uwzgle pote ne zjawisko emigracji z Ukrainy. do Przykadowo, wedug danych ukrain skich urze w pracy jedynie na rynku pracy gu zakarpackim na lata 2008-2009 potrzeba be dzie odpowiednio 9017 oraz w okre cie 8863 samych tylko nowych wykwalifikowanych pracowniko w 13. Przy czym poje pracownik wykwalifikowany nie obejmuje oczywis cie oso b z wyz szym wyksztaceniem, kto rych napyw jest ro wniez pilnie potrzebny; limitowanie liczby inwestoro z pozoru cakowicie absurdalne wydaje sie w role w takim podejs zagranicznych; byc moz e jednak pewna ciu odgrywa uzasadniona obawa przed niekontrolowanym napywem kapitau pochodzenia rosyjskiego, nierzadko o mafijnych korzeniach;
z 24 czerwca 2006 r., nr 879. Dokument zatwierdzony przez gabinet ministro w Ukrainy uchwaa W podziale na poszczego lne zawody na 2008 r. na Zakarpaciu prognozowano przykadowo puja ce potrzeby, 1300 montero dzen naste w urza elektronicznych, 1116 sprzedawco w, 906 szwaczek, 415 montero w linii elektronicznych, 346 kelnero w, 331 pracowniko w warsztato w obro bki drewna, 223 kucharzy, 187 spawaczy gazowych i elektrycznych; por. http:www.dcz.gov.uacontrolukpublisharticle.
13 12

TABELA 1

Kwota dozwolonej imigracji do Ukrainy na rok 2008

Kategorie imigranto w (zgodnie z ust. 2 art. 4)

d Zachodni 2008, nr 2 17 Przegla

Nazwa regionu lub obwodu

Razem

Materiay

Osoby, jakie zrealizoway Osoby, kto re za pomoca bez przerwy zagranicznej, przebyway na da ce wymienialnej Osoby be gu Ukrainie w cia Wysokowykwarodzonym Dziaacze nauki waluty ostatnich 3 lat lifikowani bratem czy oraz kultury, inwestycje Osoby, kto re Rodzice, celem nadania specjalis ci , siostra z kto rych imigrazagraniczna wczes niej me owie (z ony) im statusu i pracownicy dziadkiem czy cja odpowiada w gospodarke posiaday imigranta oraz uchodz co w albo pilnie , wnukiem obywatelstwo jego niepenobabcia interesom Ukrainy, tymczasowej potrzebni czy wnuczka nie Ukrainy na kwote Ukrainy letnie dzieci ochrony, oraz dla gospodarki obywatela niz mniejsza ich rodzice, Ukrainy Ukrainy 100 tys. USD, z me owie (z ony) zarejestrowana i niepenoletnie w trybie okredzieci s lonym przez ce przebywaja Gabinet Minirazem z nimi stro w Ukrainy

257

Autonomiczna Republika Krymu Winnicki Woyn ski Dniepropietrowski Doniecki ytomirski Z Zakarpacki Zaporoz ski Iwano-Frankiwski Kijowski Kirowogrodzki uz an ski 10 10 10 10 10 10 25 10 10 10 10 10 400 50 10 150 250 50 25 400 30 75 50 250

bez ograniczenia j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w.

8 5 10 10 50 20 1 50 2 4 5 10

400 150 10 250 400 100 40 400 40 295 35 200

23 40 6 26 14 3 3 16 0 27 10 5

841 255 46 466 724 183 94 876 82 411 110 475

258
cd. tab. 1 Materiay

Lwowski Mikoajewski Odesski Potawski Ro wien ski Sumski Tarnopolski Charkowski Cherson ski Chmielnicki Czerkawski Czernychiwski Czerniowiecki Miasto Kijo w Miasto Sewastopol 345 j.w. 3225 390 3965 1269

25 10 25 10 10 10 10 25 10 10 10 10 10 25 10

j.w. j.w. j.w j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w. j.w.

100 60 220 150 15 20 20 200 80 75 80 15 60 300 90

100 5 10 10 5 5 15 10 10 10 10 2 10 10 3

100 95 250 80 20 60 20 300 80 25 50 25 40 400 100

37 0 226 37 12 0 4 115 7 47 13 9 24 565 0

362 170 731 287 62 95 69 650 187 167 163 61 144 1300 203 9194

RAZEM

ro cznik do rozporza dzenia Gabinetu Ministro Z d o: Zaa w Ukrainy 22 lutego 2008 r., nr 320.

Materiay

259

dzynarodowym standardem ochrony praw czo cakowicie niezgodne z mie wieka jest limitowanie napywu rodzico w, dzieci czy wspo maz onko w migranto w. czenia rodzin powinna obowia zywac Zasada a takz e na Ukrainie. c, z punktu widzenia potrzebnej harmonizacji prawa konieczne jest Tak wie czenia rodzin. W obecnym stanie prawnym zapewnienie stosowania zasady a jedynie cudzoziemcy, przebywaja cy na Ukrainie uprawnieniem takim dysponuja ci sa kwota w ramach pobytu staego i tylko jes li czonkowie ich rodzin obje na dany rok. czenia rodzin jest uznana przyczyna prawa imigracji w wielu Zasada a pan stwach na s wiecie. W mys l tej zasady zgodny z prawem pobyt jednego lub kilku cze s czonko w rodziny w danym pan stwie upowaz nia ro wniez pozostaa c rodziny czenie rodzin jest konieczna droga dla umoz do imigracji do tego pan stwa. a liwienia z ycia rodzinnego; pomaga ono tez w stworzeniu stabilnos ci socjalc agodna integracje obywateli innych pan no-kulturowej, uatwiaja stw w pan stwie cym. Ro czenia rodzin jest jedna goszcza wniez w Unii Europejskiej zasada a z najbardziej doniosych zasad w prawodawstwie i praktyce pan stw czonkowskich z zakresu prawa o cudzoziemcach. We wszystkich pan stwach czonkowskich cego posiadaja na ro p do czonkowie rodziny pracownika migruja wni z nim doste c potrzeba zniesienia kwotowania wobec tej pracy za wynagrodzeniem. Istnieje wie kategorii migranto w.
DZYNARODOWE UMOWY UKRAINY MIE W CE ZATRUDNIANIA CUDZOZIEMCO DOTYCZA

gnie c mie dzynarodowe standardy Jednym z osia wspo czesnej cywilizacji sa pracy, wypracowane i uzgodnione przez pan stwa celem wniesienia do gospodarki dzynarodowa stworzya takz rynkowej elemento w socjalnych. Wspo lnota mie e do wiele akto w modelowych, jakich two rcze przyswojenie zawsze przyczynia sie ustrojowa jak rozwoju prawa pracy zwaszcza pan stw, kto re przeszy transformacje wie c za model do praktycznego wykorzystania Polska czy Ukraina. Te akty suz a one nawet uznane za swego iz ro do cennych zapoz yczen ; w doktrynie rosyjskiej sa dzynarodowy kodeks pracy 14. rodzaju mie jest Ukraina, Analiza umo w wielostronnych i dwustronnych, kto rych strona zgodnos dzynarodowymi standardami wskazuje na zasadnicza c tych umo w z mie cie pewnych niedostatko prawa pracy. Jednakz e wskazane byoby usunie w. go c Niedostatki te dotycza wnie definicji takich poje , jak pracownik migcy, pracodawca czy prawo do pracy. Na przykad lektura umowy WNP ruja cy jako pracownik migruja o wspo pracy w dziedzinie migracji 15 wskazuje, iz cy na kro uznawany jest tylko pracownik migruja tki okres. Bowiem art. 2 umowy cy oznacza osobe , kto stwierdza, iz pracownik migruja ra rezyduje na stae w kraju w sposo pochodzenia i angaz uje sie b zgodny z prawem w dziaalnos c za zapata w pan stwie zatrudnienia.
I. Kisieliew, Trudovoje pravo Rossiji i zarubiezhnych krajin, Moskwa 2006, s. 468. Umowa Wspo lnoty Niepodlegych Pan stw o Wspo pracy w Dziedzinie Migracji Zarobkowej cych z 15 kwietnia 1994 r., ratyfikowana przez Ukraine i Ochrony Socjalnej Pracowniko w Migruja 29095-BP w dniu 11 lipca 1995 r. ustawa
15 14

17*

260

Materiay

dzynarodowe instrumenty nie zawieraja W tym miejscu trzeba podkres lic , iz mie cy 16. Jednak te ro z ne niestety wspo lnej definicji terminu pracownik migruja pewne wspo definicje zawieraja lne elementy. Na przykad z adna z tych definicji nie dzy pracownikami migruja cymi na zasadzie czasowej a staymi czyni ro z nicy mie pracownikami migrantami. d tez art. 2 wspomnianej umowy, Sta nalez y zaproponowac nowelizacje cych na tych, kto tak, by znies c podzia pracowniko w migruja rzy zachowali formalny pobyt w kraju pochodzenia oraz tych, kto rzy wyemigrowali na niecy posiadaja te same ograniczony czas. Zasadniczo wszyscy pracownicy migruja umowa obja c prawa; dlatego wskazane jest, by wspomniana takz e migranto w z zamiarem staego pobytu. ro usterke , polegaja ca Ta sama umowa pan stw WNP zawiera zreszta wniez inna dnym zdefiniowaniu terminu pracodawca. Mianowicie ro na be wniez w art. , instytucje lub organizacje , bez wzgle du 2 termin ten 17 zdefiniowano jako spo ke dkowanie, kto na rodzaj wasnos ci lub podporza ra daje zatrudnienie w kraju pobytu. Zatem, zgodnie z tym wielostronnym porozumieniem, jedynie spo ki byc zas i osoby prawne moga uwaz ane za pracodawco w; nie sa nimi osoby fizyczne. dzynarodowy i europejski nie wyklucza Tymczasem wspo lny standard mie indywidualnych oso b z definicji okres lenia pracodawca. Zazwyczaj termin ten cy pracowniko oznacza kaz dy podmiot zatrudniaja w niezalez nie od jego statusu: osoba fizyczna, osoba prawna, spo ka, stowarzyszenie, organizacja, korporacja, d czy komisja Pan stwo lub jego czon organizacyjny, agencja, takz e kaz dy urza stworzona przez Pan stwo. Na przykad polski Kodeks Pracy stwierdza w art. 3, iz jest jednostka organizacyjna, choc Pracodawca by nie posiadaa osobowos ci one pracowniko prawnej, a takz e osoba fizyczna, jez eli zatrudniaja w 18. Z kolei w Niemczech nie istnieje legalna definicja terminu pracodawca. Jednakz e, , iz jest nie tylko instytucja, lecz wszystkie szczego owe przepisy uznaja pracodawca ro wniez osoba, kto ra zatrudnia pracowniko w. c do sytuacji Ukrainy nalez Wracaja y stwierdzic , iz nie ma szczego lnych czac zatrudnieni przez osoby przyczyn, by wya tych pracowniko w, kto rzy sa fizyczne, z zakresu ochrony wspomnianej umowy. dzynarodowej dotyczy Inna przykadowa propozycja nowelizacji umowy mie prawa pracownika do swobodnego dysponowania swym zarobkiem w dwustrondzy Wietnamem a Ukraina . Mianowicie stosowna umowa nych relacjach pomie przewiduje prawo robotniko w cudzoziemskich do otrzymywania wynagrodzenia.

16 cych z 1977 r., Por. art. 1 Europejskiej Konwencji o Statusie Prawnym Pracowniko w Migruja kto rej Ukraina jeszcze nie ratyfikowaa (for the purpose of his Convention, the term migrant woker shall meana a national of a Contracting Party who has been authorized by another Contracting Party to reside in its territory in order to take up paid employment); art. 1 Konwencji Narodo w Zjednoczonych cych i Czonko o Ochronie Praw Wszystkich Pracowniko w Migruja w Ich Rodzin z 1990 r., do kto rej pia (a person who is to be engaged, is engaged or has been engaged in Ukraina jeszcze nie przysta a remunerated activity in a State of which he or she is not a national); art. 11 Konwencji MOP nr 97 pia (a person who o Migracji dla Zatrudnienia z roku 1949, do kto rej Ukraina jeszcze nie przysta migrates from one country to another with a view to being employed otherwise than on his own account and includes any person regularly admitted as a migrant for employment). 17 W j. ukr. robotodavjec (najmacz). 18 Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., Dz. U. 1998 Nr 21 poz. 94.

Materiay

261

Jednoczes nie, porozumienie przewiduje, iz pracownikom wolno jest przetrans cze s ferowac do kraju pochodzenia jedynie taka c swych zarobko w, by pozostaa kwota zapewniaa osobiste utrzymanie w kraju zatrudnienia w wysokos ci powyz ej dowej granicy ubo urze stwa ustanowionej w tym kraju 19. Tymczasem zakaz ograniczania swobody pracownika w dysponowaniu swym dzynarodowej Organizacji wynagrodzeniem jest ustanowiony w konwencji Mie Pracy o Ochronie Wynagrodzenia 20. Jednak zakaz ten skierowany jest pod adresem biorcy (was przedsie ciciela zakadu); konwencja nie zawiera bezpos redniego zakazu ograniczania swobody dysponowania wynagrodzeniem ze strony pan stwa. konwencji jest zobligowanie pan Jednakz e, intencja stwa do eliminacji jakichkolc wie c pod uwage wiek ograniczen swobody dysponowania zarobkiem, biora teleologiczna musimy logicznie przyja c wykadnie , iz stwarzanie takich ograniczen zasade moz przez pan stwo jest ro wniez zabronione. Podobna emy wyinterpretowac z Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, kto ra w art. 17 ust. 1 przewiduje prawo kaz dej osoby do osobistej wasnos ci.
WNIOSKI

siad dotychczas uwaz cznie za pan Nasz wschodni sa ny by wya stwo podzie stawa sie waz chodzenia migranto w. Z czasem jednak be nym krajem przyjcym imigracje , choc du na kopoty demograficzne oraz perspekmuja by ze wzgle czonkostwa w Unii Europejskiej. Jednak ro du tywe wniez z tego ostatniego wzgle cych do konieczne jest dostosowanie ukrain skich przepiso w o pracownikach migruja dzynarodowego standardu. mie Ukrain skie prawo o cudzoziemcach winno podlegac ewolucji w kierunku bardziej humanitarnego podejs cia do kwestii migracji ekonomicznej, w szczego lnos ci do czasowej migracji zarobkowej. Nawet przepisy Konstytucji Ukrainy, ce prawo zatrudniania i zabezpieczenie socjalne, wykazuja pewne deficyty reguluja w kilku przypadkach jedynie do obywateli w tym sensie, poniewaz adresowane sa w ten sposo Ukrainy i dyskryminuja b obcych pracowniko w. dzy pracownikami Ukrain skie prawo czyni takz e zbyt silne rozro z nienie pomie jedynie na pewien okres. na zasadzie staej i tymi, kto rzy przybyli na Ukraine dzynarodowe, w tym konwencje Mie dzyTymczasem go wne instrumenty mie ochrony pracowniko narodowej Organizacji Pracy, generalnie nie rozro z niaja w cych jedynie czasowo od ochrony pracowniko na migruja w, kto rzy zdecydowali sie docelowa . emigracje Zasada ro wnego traktowania musi byc stosowana w prawodawstwie Ukrainy cych nie tylko w odniesieniu do warunko wobec pracowniko w migruja w zatrudniania jak to ma juz zasadniczo miejsce lecz takz e do wszystkich obszaro w z ycia czowieka, jego praw i zabezpieczenia spoecznego. Pracownik cy ma prawo do z d wywodzi sie prawo do imigracji migruja ycia rodzinnego; sta

dzy Rza dem Ukrainy i Rza dem Socjalistycznej Art. 9 Umowy z 8 kwietnia 1996 r. pomie Republiki Wietnamu o Wzajemnym Zatrudnianiu i Zabezpieczeniu Spoecznym Ich Obywateli (ratyfiko nr 7998-BP z 4 lutego 1998 r.). wana ustawa 20 Por. art. 6 Konwencji MOP nr 95 o Ochronie Wynagrodzen z 1949 r.

19

262

Materiay

rodziny. Jednak ro wniez kilka umo w Ukrainy o zatrudnianiu pracowniko w migcych, zawartych z innymi pan zuja cym ruja stwami, nie jest w peni zgodne z obowia dzynarodowym. standardem mie ce niezgodnos te w najbliz Istnieja ci powinny byc usunie szych latach. Prace be da dobrym wste pem do po dostosowawcze, wykonane przez Ukraine z niejszej harmonizacji caos ci przepiso w o migracjach i cudzoziemcach w okresie bezpos rednich przygotowan do czonkostwa Ukrainy w Unii Europejskiej. ANDRZEJ GRAS Poznan

ABSTRACT Migration of the work force is a global problem, and also Ukraine, which has so far been trying to cope with excessive emigration, should prepare itself for a growing immigration mainly from the countries of the Caucasus and South-East Asia. The presented analysis deals with the legal aspects of Ukraines preparations in this area. On several examples taken from different categories of legal acts the Constitution, statutes, regulations, multi- and bilateral international agreements signed by Ukraine it has been demonstrated that in spite of a formal priority of international agreements, large scale efforts need to be undertaken to adjust the Ukrainian legal system to the international standard of treating migrant workers and their families. This preparatory work will be a good introduction to the adaptation of Ukrainian law to the requirements of the EU in connection with Ukraines planned future membership in this community.

R W NIEMCZECH FILM DIE FLUCHT ODBIO

Emisja w niemieckiej telewizji dwuodcinkowego filmu Die Flucht, opowiadacego w fabularnej formie historie ucieczki przed Armia Czerwona niemieckiej ja tkowe medialne ludnos ci cywilnej z Prus Wschodnich zapowiadana bya jako wyja wydarzenie TV-Event, Eventmovie. Film zrealizowany zosta przez znanego Furtwngler rez ysera Kai Wessela, wedug scenariusza Gabrieli Sperl, z Maria tek 2 marca 2007 r. obydwa odcinki a cznie wyemitowaa, w roli go wnej. W pia ca stosunkowo niewielu odbiorco ca sie kultura , stacja Arte. Juz maja w, zajmuja tnie wielu widzo podczas tej pierwszej projekcji obejrzao go ponadprzecie w, prawie 2,5 mln. W go wnym kanale niemieckiej telewizji publicznej, ARD, pokazano dwa 4 marca i w poniedziaek 5 marca, w najlepszej porze emisji, odcinki w niedziele czyli o godzinie 20.15. Obejrzaa je prawie 13 telewizyjnej widowni (jak podawano okoo 11-13,5 mln). tpliwie wynikiem zre cznej kampanii Tak duz a liczba widzo w bya niewa cej sie , niezmiennie wysokiej fali reklamowej, ale ro wnoczes nie wyrazem utrzymuja tematyka . Trudno jednak okres zainteresowania wspomniana lic zainteresowanie tkowe, gdyz ce tej i podobnej tematyki juz filmem jako wyja produkcje dotycza

Materiay

263

c tych metody wczes niej budziy szerokie zainteresowanie. W poowie lat pie dziesia prowadzenia sondaz y ws ro d telewidzo w byy bardzo niedoskonae, ale juz wtedy stwierdzono, z e okoo 90% telewidzo w obejrzao w zachodnioniemieckiej telewizji serial o niemieckich z onierzach w sowieckiej niewoli So weit die Fe Tragen. cony z Pos wie ydowskim ofiarom Holocaust w 1979 r. obejrzao 12,5 mln widzo w, zaogi niemieckiej odzi podwodnej Das Boot 22 mln, film w 1985 r. historie Stauffenberg w 2004 r. 7,7 mln, a ostatnio gos ny film o nalotach na Drezno Dresden w 2006 r. 12,7 mln. Jak widac , we wszystkich tych przypadkach mamy ogla dalnos . Poniewaz niezmiendo czynienia ze zbliz ona cia tematyka ta cieszy sie nie duz ym zainteresowaniem widzo w i jest atrakcyjna dla medio w, oczekiwac moz na dalszych produkcji. ARD zapowiedziaa przygotowanie filmu Hafen der takz e Hoffnung. Die letzte Fahrt, Wilhelm Gustloff 1. Podobne tytuy planuja niekto re stacje prywatne. Film Die Flucht dotyczy ucieczki cywilnej ludnos ci niemieckiej przed cofaja frontem wschodnim, ale w nieunikniony sposo s cym sie b stanowi cze c szerszej cze s dyskusji o ucieczce i wysiedleniach. Obejmuje pierwsza c uz ywanej w Niemciowej Flucht und Vertreibung. Dlatego w komentarzach prasoczech zbitki poje zanych z wysiedleniami, wych do filmu znajdujemy odwoania do wielu spraw zwia s jednego, zasadniczego problemu: na ile Niemcy a co najwaz niejsze film jest cze cia byli ofiarami II wojny s wiatowej i jak o tym mo wic . W komentarzach pojawiao sie dzeniom lub innej formie takz e odniesienie do dyskusji o Centrum przeciwko Wype tnienia w Berlinie pamie ci o niemieckich ofiarach wysiedlen upamie . Przypominano w Lipsku wystawe Flucht. Vertreibung. Integration. Niewa tpliwie prezentowana conego oczekiwac moz na w niedugim czasie kolejnego filmu fabularnego, pos wie juz bezpos rednio przymusowym wysiedleniom. historie , oparta na autentycznych wspomnieniach oso Film opowiada fikcyjna b, forme narracji wybrano po raz pierwszy kto re przez yy o wczesne wydarzenia. Taka zano do modelu, kto w niemieckim filmie o tej tematyce. Nawia ry dobrze sprawdzi we wspomnianym filmie Dresden. W Die Flucht hrabianka Lena von Mahlensie aktorke Marie Furtwngler, powraca do rodzinnego domu berg, grana przez znana c tek. Wkro krytycznego lata 1944 r., aby przeja od ojca rodzinny maja tce, wobec cego sie frontu wschodniego, musi poprowadzic zbliz aja swoich ludzi przez ty Batyk, podczas zimowej ucieczki przed Armia Czerwona . Czyni to zamarznie wbrew nieludzkim wadzom NSDAP, z kto rych rozkazu uciekinierzy wieszani sa przy drogach. Ucieczce towarzyszy zimno, gwaty czerwonoarmisto w na kobietach, cym sie lodzie oraz mordowanie naloty samoloto w sowieckich, s mierc w zaamuja robotniko w przymusowych przez Wehrmacht. Opowiadana w filmie ucieczka w Bawarii, gdzie nieche tnie przyjmowani przybysze postrzegani sa jako kon czy sie intruzi. Film, zgodnie z obecnym zwyczajem, za os wydarzen przyjmuje historie w rodzaju love story, czyli romans bohaterki z francuskim robotnikiem przymusowym. Dodajmy, z e zapewne bya to bardzo pragmatyczna decyzja scenariuszowa, dzie przez ca ze s wynikaja wiadomos ci, iz romans z Francuzem przyjmowany be zek z polskim lub rosyjskim robotnikiem przymumasowego widza lepiej, niz zwia cych film zaro sowym. Wielu oceniaja wno pozytywnie, jak i negatywnie, dostrzego ca sie fabue i niejasnos uciekiniero w nim rwa ci (znalezienie sie w w Bawarii, oficer cy bohaterce stale podczas ucieczki i jego dziwne pojawieWehrmachtu towarzysza w Bawarii, oderwanie od realio nie sie w spoecznych).
1

Krieg ohne Ende, Der Tagesspiegel z 6 III 2007.

264

Materiay

sto bardzo zro Film wywoa szerokie echo i cze z nicowane reakcje. Trudno , aby byo inaczej, gdyz zreszta przy tak licznej publicznos ci skupionej przed telewizorami nie mo g trafic w gusta wszystkich. Spotkac moz na byo zatem ce aktorstwa, rez zaro wno euforyczne pochway dotycza yserii i scenariusza, jak krytyke . Najostrzejsze sa dy sformuowa Christian Bu w Spieglu, i gwatowna c autorom filmu wykorzystanie wszystkich moz zarzucaja liwych kiczowatych chwyz albo za chwile popenia samobo to w: me czyz ni nie z yja jstwo; ojciec bohaterki os wiadcza, z e nadesza die Stunde der Frauen (godzina kobiet), zostaje sam tku, aby zastrzelic w maja najpierw swoje psy, a potem siebie. Role w filmie sa z sabi i strachliwi, kobiety silne i zdolne do podzielone schematycznie: me czyz ni sa cen wna bohaterka pos wie . W centrum uwagi postawieni zostali junkrzy pruscy, go samotnie na koniu przez pie kne krajobrazy, dbaja c o wszystkich porusza sie poddanych powierzonych swojej opiece. Autor artykuu podsumowywa ironicznie: Nobel geht das Reich zugrunde (Szlachetnie upada Rzesza) 2. Krytyczne uwagi budzio wspomniane wykorzystanie historii miosnej jako osi utworu, co byo jednak s wiadomym chwytem, zgodnym z aktualnym trendem w s wiecie filmowym. Producent, Nico Hofmann, okres li ten zabieg jako emocjonalne oddziaywanie przy pokazywaniu historycznych tres ci. By przekonany, z e emocjonalizacja stanowi sie conych historii II wojny s niemieckich filmo w pos wie wiatowej (Dresden, d, odwoanie do uczuc Stauffenberg, Nicht alle waren Mrder) 3. Jak widac sta nie tylko cze s ekspozycji muzealnych, ale i filmo i emocji stao sie cia w historycznych. Warto takz e, gdy mowa o krytyce kierowanej pod adresem two rco w, zwro cic na problemy z pokazywaniem odmiennych kulturowo, wspo uwage czes nie nie ocene wspomnianej sceny zrozumiaych, wzorco w zachowan . Chodzi o krytyczna pnie jego samobo odmowy ucieczki przez ojca bohaterki, a naste jstwo, poprzedzone ona dzisiaj sztuczna i kiczowata, zastrzeleniem pso w. Wielu odbiorcom wydaje sie podczas gdy w odniesieniu do szlachty niemieckiej w Prusach Wschodnich (a takz e s do cze ci elit polskich w pierwszej fazie wojny, po agresji sowieckiej 17 wrzes nia 1939 r., na Kresach Wschodnich) moz e ona byc prawdziwa, czyli odpowiadac o wczesnym wzorcom zachowania. Pytanie, kto re sobie stawiano w dyskusjach nad filmem, brzmiao, czy moz na w takiej formie opowiadac o cierpieniach niemieckiej ludnos ci cywilnej w kon cowym okresie wojny. Dos c zgodna odpowiedz brzmiaa, z e tak 4. Historyk, Michael Strmer uzna, z e w powojennej sytuacji byo nieuniknione zmarginalizoci o niemieckich cierpieniach, ale wynikiem tego byo stworzenie wanie pamie ci, kto wine , a w niewielkim stopniu w Niemczech pamie ra obejmowaa niemiecka niemieckie bolesne przez ycia. W jego ocenie nadszed czas, by to zmienic , bo wspo wspo czucie dla wasnych ofiar jest podstawa czucia dla innych 5. Jest to cym sie ta problematyka . argumentacja dobrze juz od lat znana osobom zajmuja W licznych wypowiedziach powracao podkres lanie, z e Niemcy powinni miec prawo do mo wienia, bez rewanz ystowskich tono w, o cierpieniu niemieckiej ludnos ci. Podobnie argumentowa znany politolog niemiecki Arnulf Baring w swo2 skich Ch. Bu, Go West, Grfin, Der Spiegel z 2 III 2007. Brak pozytywnych postaci me dostrzegali takz e inni. Podobnie krytycznie o stereotypowych postaciach bohatero w filmu pisa P. Becker, Die Flucht vor uns selbst, Tageszeitung z 6 III 2007. 3 Wywiad w Welt-Oline z 6 III 2007. 4 Por. S.F. Kellerhog, Die Stunden der Frauen, Die Welt z 2 IIII 2007. 5 M. St rmer, Ausshnung der Deutschen mit sich selbst, Die Welt z 5 III 2007.

Materiay

265

jej wypowiedzi w popularnym pis mie Bild: Przez duz szy czas nie odwaz alis my ydo opakiwac sie naszych zmarych. Opakiwalis my Rosjan, Z w, Sinti i Roma, ale nie nasze matki, siostry i dzieci. To zawsze mi przeszkadzao, bo w taki sposo b nikt z nad innymi 6. nie uwierzy w nasza aobe cych Dla wszystkich oso b zaangaz owanych w powstanie filmu, jak i dla oceniaja go, oczywiste byo jego polityczne uwikanie. Producent filmu przypomina w wywiadzie swoje obawy przed niebezpieczen stwem uznania filmu za rewanz ysd s czanie wielu elemento towski. Podkres la, z e wynikao sta wiadome wa w-symboli cych widzowi o przyczynie tragedii (zachowanie Wehrmachtu, brutalprzypominaja nos c wyz szych funkcjonariuszy NSDAP, okrutne traktowanie i zabijanie robotniko w przymusowych, itd.). Wynikiem tej ostroz nos ci byo ponadto staranne wywaz anie wymowy poszczego lnych scen, np. scena gwatu dokonanego przez czerwonoarmisto w zostaa skro cona z 6 do 3 minut, aby nie dominowaa nad tkim, kilkuminutowym wprowadzeniem innymi 7. Dodatkowo film poprzedzono kro cym geneze pokazywanych wydarzen cym niemiecka wyjas niaja i przypominaja . Generalnie w filmie widac ge usiowania, z odpowiedzialnos c za wojne cia eby pokazac (na ile jest to w fabularnym utworze moz liwe) przyczyny nienawis ci wobec ludnos ci niemieckiej. Nie ma w nim z adnego poro wnywania cierpien Niemco w ydo film dla masowej widowni, a to ma iZ w. Widoczna jest s wiadomos c , z e robi sie cene i wymaga szczego zawsze swoja lnej ostroz nos ci. ostroz gliwos Podobna nos c i pows cia c dostrzec moz na w wys wietlanym tego samego wieczoru w ARD, po filmie, dokumencie Hitlers letzte Opfer. Pojawi w nim Kro sie lewiec oraz o dz jako miasto, z kto rego Niemcy najpierw dzili Polako c przed Armia wype w, z eby w kon cu wojny rozpocza ucieczke i powracaja cymi do swych domo Czerwona w Polakami. Poza cierpieniami ludnos ci niemieckiej przypominano takz e los 1,5 mln Polako w, wysiedlonych wraz ze swojej maej ojczyzny. Przy czym odnosio sie enie, z e stronie niemieckiej atwiej jest zrozumiec Polako w niz Czecho w (haso: brnen ski marsz s mierci). dne byoby ocenianie tego jedynie jako pragmatycznie motywowanego, osBe trzejszego traktowania mniejszych, sabszych i w tej perspektywie podatniejszych na naciski Czech. tpliwos ce przy Niekiedy budzi wa ci, czy poszczego lne osoby wspo dziaaja ce zrozumienie wyja tkowej odpowiedzialnos powstaniu filmu miay wystarczaja ci, zanej z jego tematyka i forma . Mia je producent i rez zwia yser filmu. Inaczej da to w przypadku aktorki graja cej go role , u kto wygla wna rej poczucie politycznej odpowiedzialnos ci formuowane byo bardzo odmiennie. Wskazuje na to fragment wywiadu, kto rego udzielia pismu Focus (25 lutego 2007). Zacytujmy fragment, kto ry wskazuje raczej na dominowanie emocjonalnego utoz samiania sie cia o niemieckich ofiarach kon z pamie ca wojny:
ciolecia nie byo moz Focus: Przez dziesie liwe pokazywanie cierpienia Niemco w, w spowodowanej bya wina i wstyd wobec 60 miliono przez nich wojnie. Przyczyna w zabitych i niezliczonych cenia filmu odczuwaa Pani specjalna odpowiedzialnos Pani potwornos ci. Czy podczas kre c ? Baa sie poraz ki? s Furtwngler: Tak, poniewaz tym filmem odtwarzamy obraz cze ci niemieckiej historii. To zanie, obcia z odpowiedzialnos c , zobowia enie. Ale uskrzydlao mnie to w momentach, gdy podczas cenia filmu czuam sie saba, marzam, wyrza dziam sobie krzywde . Poniewaz kre czuam, z e chodzi
6 7

Wir haben das Leid der Vertriebenen zu lange verschwiegen, Bild z 7 III 2007. Wywiad w Welt-Oline z 6 III 2007.

266

Materiay

rzecz. To byy obrazy z naszej pamie ci zbiorowej. Gdy podczas przygotowywania jednej sceny, o wielka w biao-czarnej wersji kaz tym Zalewie kto ra dy widzia setki razy, jechaam na koniu po zamarznie w caos Kuron skim wzduz dugiej kolumny, rzeczywistos c i wizja filmowa zlay sie c 8.

ce ze znajomos Aktorka, pytana o poczucie odpowiedzialnos ci, wynikaja ci z caego historycznego kontekstu, odpowiada, z e obcia enie stanowia dla niej s wiadomos c , z e przedstawia tak waz ny fragment niemieckiej historii. Prawie w zane z podobnymi piguce widac w jej wypowiedzi niebezpieczen stwa zwia filmami. Autor wspomnianego artykuu w Spieglu nie zarzuci filmowi rewanz ystowskich tres ci, ale podnio s waz ny zarzut nieukazania istoty systemu, w kto rym nie dzy dobrem a zem, albo oddziela je jedynie cienka linia. ma klarownej linii mie dobrzy, z z odporne na wpyw W filmie dobrzy sa li sa li, a bohaterskie kobiety sa ideologii nazistowskiej. W kaz dym fabularnym filmie istnieje skonnos c do wyrywania postaci z historycznego kontekstu. Rez yser wprawdzie wprowadzi ce pokazac cy do osoby-symbole, maja ten kontekst fanatyczny chopiec nalez a Hitlerjugend, fanatyczny wyznawca nazizmu spos ro d junkro w pruskich, z onierz cy o zbrodniach popenianych przez Wehrmacht. Inne nakres niemiecki mo wia lenie kontekstu nie jest chyba moz liwe, ale tutaj nie wystarcza. Widzowi przedstawia sie nazistowska niesympatycznych nazisto w i zwykego Niemca, kto ry z ideologia u znanego nie ma nic wspo lnego 9. Ten sam uproszczony obraz pojawia sie historyka, Michaela Strmera: Byli niemieccy sprawcy i byy niemieckie ofiary. cierpienia drugich 10. Klarowna linia Potworne czyny jednych byy przyczyna c, z oddzieli jednych od drugich, zapominaja e w ten sposo b zafaszowuje takz e pocza tko historie w powojennych Niemiec. Kolejny zarzut wobec filmu stanowio niepokazanie uwikania junkro w pruskich nazistowska i dojs w ideologie cie Hitlera do wadzy (niezalez nie od po z niejszego ich dro rozejs cia sie g) 11. Wprawdzie takz e w tym przypadku do filmu wprowadzone ce to uwikanie, ale nie wystarcza to przecie tnemu zostay osoby-symbole, pokazuja w skali zjawiska. Podobnie trudno dostrzec, jak widzowi, aby zorientowac sie wielkie byo poparcie ludnos ci Prus Wschodnich dla ideologii nazistowskiej analize zagadnienia, ale jak wiadomo, i NSDAP. Nie miejsce tutaj na dokadna koniec wojny oznacza zaamanie wiary bardziej we wadze nazistowskie niz nazistowska . Jeszcze w kilka lat po wojnie bardzo silne byy w ideologie w Niemczech postawy (badano je w zachodnich strefach okupacyjnych), kto re puja co: ideologia bya dobra, jej realizacja za. Film tworzy mit okres lic moz na naste niemieckiej ludnos ci cywilnej, kto ra w kon cowym okresie wojny zrozumiaa swo j d i odnajduje sie na drodze do demokracji. ba

8 Ja, weil wir mit diesem Film einem Teil deutscher Geschichte Gesicht und Stimme geben. Das ist Verantwortung, Verpflichtung, Last. Aber es hat mich auch beflgelt in Momenten, in denen ich bei den Dreharbeiten schwchlich war, in denen ich gefroren und mir Leid getan habe. Weil ich gesprt habe, dass es um eine grere Sache ging. Es waren Bilder aus unserem kollektiven Gedchtnis. Als ich fr eine der Szenen, die jeder in Schwarzwei schon hundertfach gesehen hat, auf dem zugefrorenen Kurischen Haff an dem riesigen Treck entlanggeritten bin, verschwammen Wirklichkeit und Vision. 9 Ch. Bu, op. cit. 10 M. St rmer, op. cit. 11 By to przede wszystkim Heinrich Schwendemann (Deutschlandfunk, 5 III 2007). Z zarzutem tym polemizowa konsultant filmu, historyk Peter Steinbach (wywiad z nim w Der Tagesspiegel z 6 III 2007).

Materiay

267

Nie wszystkie media zachoway podczas dyskusji umiar, nakazywany powyz dami, aczkolwiek by on dominuja cy. Pojawiay sie stare i znane szymi wzgle stwierdzenia, z e z ro de powojennych wysiedlen nie nalez y szukac jedynie w wojnie (a i w polskim nacjonalizmie) i nie nalez y mo wic o ucieczce bez przypominania wysiedlen (Frankfurter Allgemeine Zeitung z 6 III 2007). Wybo r ze wspomnien c jednak skrajnos zamies cia Berliner Morgenpost, unikaja ci w ich doborze 12. Natomiast Bild, zgodnie z zasadami rynku medialnego, nagas nia te fragmenty, cej emocji. Zamieszczony tam, dos kto re budziy najwie c rzeczowy, opis podstawowych fakto w o Prusach Wschodnich w latach wojny nosi tytu, przypominaja cy o masowych gwatach dokonywanych przez z onierzy sowieckich. Temu tez cony by kolejny artyku wybo problemowi pos wie r ze wspomnien kobiet. O nim c koniecznos mo wia M. Furtwngler, sugeruja c przeprosin przez Rosjan. Akcen tabuizacje wysiedlen towano duga w powojennych Niemczech, eksponowano i mityczna w rozmowach z M. Furtwngler okrutny los dzieci, operowano znana 2 miliono liczba w ofiar, pisano By to dugi, dugi kondukt pogrzebowy 13. ce jak tres cie przez opinie publiczna Ro wnie interesuja c filmu byo jego przyje i sposo b traktowania przez media. Nie by on wydarzeniem na tyle waz nym, z eby ce dokadniejsze okres przeprowadzac specjalne sondaz e, umoz liwiaja lenie odbioru przez niemieckich widzo w. Jednak projekcje w telewizji wywoay burzliwe dyskusje, czego s lad pozosta w postaci wypowiedzi (ok. 190), zamieszczonych na forum dyskusyjnym na stronie internetowej ARD. Nie byy one w z adnym jednak ciekawe spectrum postaw 14 i na przypadku reprezentatywne, przedstawiaja ich podstawie istnieje pewna moz liwos c okres lenia zasadniczych tendencji widocznych w reakcji na film. Reakcje i postawy widzo w pienie wojny 16 Pote Trzeba mo wic o nie-niemieckich ofiarach, wspo czucie dla nich (tez : Unrecht) 14 dzeniom lub podobne 5 Trzeba zbudowac Centrum przeciwko Wype Trafne pokazanie wojny i jej okrucien stwa 88 Zrozumiaem moich rodzico w, dziadko w, tamte wydarzenia 8 c Nieche do elit, szlachty w Prusach Wschodnich, takiego pokazywania historii 8 Film zbyt agodny, politycznie poprawny 9 o Holocaus Za duz o mo wi sie cie itp. 3 Niemcy byli niewinni (traktat wersalski itp.) 2 Chcemy mo wic o naszych ofiarach (tez : to byo tabu) 30 (2 o krzywdzie wszystkich) Nie nalez y pokazywac takich filmo w, idealizacja Niemco w, rewizjonizm 4 Nie mo wiono o tym wczes niej w szkole 10 Refleksja to nasza wina, polityki i zbrodni niemieckich 8 Zwyky czowiek jest niewinny zbrodni nazistowskich 4 To puste wydarzenie medialne, faszywy obraz, z le zrealizowany 26
F. Kellerhof, Sehenden Auges ins Verderben, Berliner Morgenpost z 5 III 2007. R.-G. Reuth, Haben die Russen auf Befehl vergewaltigt, Bild z 7 III 2007 i inne umieszczone tam teksty. 14 http:www.daserste.dediefluchtgaestebuch.asp. W nawiasach podano inicjay lub nazwiska autoro w cytowanych wypowiedzi. Ze strony korzystano w marcu-kwietniu 2007 r.
13 12

268

Materiay

kszos cych uznaa film i obsade autorska za dobre, potrzebne Wie c oceniaja ce o i was ciwie pokazuja wczesne wydarzenia. Spos ro d starszych oso b wiele chciao po prostu powspominac , opowiedziec o swoich przez yciach podczas ucieczki saja ce wydarzenie, przypominaja ce im i wysiedlen . Dla wielu z nich byo to wstrza ciu lat: To mi nie daje przez cay czas spokoju. To przejs cia sprzed kilkudziesie dzie niespokojna noc. Tak wiele wspomnien be wro cio (Ursula Brautzsch). saja cy, bo unika dosownos s W oczach innych film nie by zbyt wstrza ci. Cze c dzia, z widzo w sa e film nie pokaza w peni okrucien stwa o wczesnych wydarzen , co duz ale nie byo to tez konieczne (C. Gutt-Raben: Czy nie mamy wystarczaja o fantazji, z eby wyobrazic sobie te potworne obrazy?). To, co moz na byo zobaczyc dziao, jaki by los indywidualna filmie wystarczyo, by wyobrazic sobie, co sie eby pokazac nych oso b. Z okrucien stwo gwatu, nie trzeba pokazywac go w zbliz eniu jak napisaa jedna z oso b (am). Zgodnie z tym, w wielu ocenach film odpowiada w zasadniczych liniach realiom kon ca II wojny s wiatowej, nawet jez eli pows gliwos zachowuje wyraz na cia c w ich pokazywaniu. Niekto rzy dobrze oceniacy film twierdzili jednak, z s ja e druga cze c powinna byc obszerniejsza i brutalniejtko sza. Dodajmy, z e w dyskusji do wyja w nalez ao przypomnienie wasnego osobe z danie grupy okrucien stwa w walce o przez ycie, np. opisane przez jedna a dziecka, kto uciekiniero w zabicia przez matke re kaszlao i mogo zdradzic grupe przed czerwonoarmistami. Pozytywnie oceniay film takz e liczne osoby urodzone po wojnie: Waz ny gnie cie aktorskie wszystdokument takz e dla mnie (rocznik 1948) i wspaniae osia eby tylko negatywnego wpywu na jego ocene nie mieli kich wspo autoro w. Z cy, wyapywacze pomyek i wieczni krytycy znowu wszystko lepiej wiedza saja cy dla wielu modych, kilkunastoletnich (Ulrich Birkendahl). Film by wstrza s cych sie z ta tematyka . widzo w, cze ciowo po raz pierwszy stykaja s Cze c widzo w uznaa film za puste i kiczowate wydarzenie medialne, nie ce o ce sie na postaci oddaja wczesnych wydarzen i widowiskowo koncentruja cej na koniu hrabianki. Jak stwierdzi jeden z widzo galopuja w: Mia historia wojny do tego i kro wojenna, troche tka podro z przez lodowate zimno. Przy tym cych jeden ze s wiadko w historii wspomina, z e nie widywano wo wczas galopuja gnie cia wozo jez dz co w, bo wszystkie konie byy potrzebne do cia w. W tej perspektywie, historia miosna spycha w cien rzeczywiste problemy i uniemoz liwia pokazanie historycznych uwarunkowan . Stawiano takz e zarzut oderwania filmu od spoeczna hrabianka nie realio w o wczesnego z ycia, bo zgodnie z hierarchia ki, rozmawiaa z robotnikami przymusowymi, nie podawaa im na powitanie re dzao ws a szlacheckie dziecko nie spe ro d nich wieczoro w (A.H.). Zastrzez enia na losach elit: A na to liczne, bezimienne ofiary nie budzio skoncentrowanie sie dzy innymi za chorobliwe be dy elit zasuz yy, kto re tym samym paciy mie takz (T. Seifert). Ws ro d zarzuto w pojawio sie e oderwanie od historii Prus Wschodnich, chociaz by prawie cakowity brak w filmie dialektu. Jedna z oso b cy przypomniaa, z e do o wczesnych wschodniopruskich realio w nalez a, brakuja gle ogien w filmie, syszalny cia artyleryjski. postawa film opowiada prawdziwa historie naszych rodziZgodnie z trzecia co w, dziadko w. Politycy byli tymi, kto rzy nie chcieli, z eby o niej mo wic , ale teraz nadszed wreszcie czas, z eby to zmienic . Dotychczas mo wienie o niemieckich cierpieniach utoz samiane byo z prawicowym radykalizmem. Niedostrzeganie potwornych zbrodni (Grausamkeiten) popenionych na Niemcach doprowadzio do skrzywienia obrazu historii u modziez y niemieckiej. Wielu widzo w uwaz ao, z e dopiero teraz tematyka ta jest poruszana, nie dostrzego licznych filmo w i pub-

Materiay

269

likacji, a tym samym pisao o przeamaniu tabu i tabuizacji. Przekonanie, z e dopiero te tematyke mogo miec omawiany film podja takz e oparcie w reklamie filmu, cy tabu. w kto rej marketingowo reklamowo Die Flucht was nie jako film przeamuja ciu jednak film opowiada prawdziwa historie , ale nie opowiada jej W tym uje w sposo b w peni prawdziwy. Formuowano oskarz enie, z e autorzy filmu starali sie poprawnos zachowac polityczna c i tym samym nie mogli pokazac prawdy o o w 68, czesnych wydarzeniach. Przywoywano w negatywnym konteks cie generacje c kto rej zarzucano nieche do wszystkiego co niemieckie. Krytykowano elity c tnienia w Berlinie niemieckich ofiar polityczne i intelektualne za nieche do upamie ce je w stosunku do ofiar innej narodowowysiedlen , co uznawano za dyskryminuja sto przypominano gwaty dokonywane na niemieckich kobietach s ci 15. Bardzo cze s przez sowieckich z onierzy. Cze c oso b wspominaa je jako najbardziej traumatyczce, z dkowany zosta zasadom polityczne przez ycie. Osoby uwaz aja e film podporza dziy, z nej poprawnos ci sa e w filmie gwaty pokazane zostay w taki sposo b, iz ca historii moz c osoba nie znaja e przyja , z e chodzio o brutalne wprawdzie, ale pstwa ataki lotnictwa sporadyczne przypadki. Podobnie oceniano jako przeste sowieckiego na kolumny uciekiniero w. reakcje stanowio zaskoczenie oso cych do modszego i s Inna b nalez a redniego ste podkres pokolenia pokazanym obrazem wydarzen kon ca wojny oraz cze lanie, z e podczas ich nauki w szkole ten temat nie by w ogo le poruszany przez nauczycieli. francuska c szkoe Mo wia o tym takz e odtwo rczyni go wnej roli, wspominaja w Monachium, do kto rej chodzia. Wynikiem byo zaskoczenie po obejrzeniu filmu, z z e losy cywilnej ludnos ci niemieckiej byy tak trudne i cie kie oraz przekonanie, z e swoich dziadko modziez powinna lepiej poznac historie w. Szkodliwym skutkiem niekto tej sytuacji jest wyraz ne zagubienie sie rych oso b, wobec powstaego potem troche w Internecie, z dysonansu poznawczego: Rozejrzaem sie eby troche cej sie o tym dowiedziec wie i wpadem przy tym na najdziwniejsze tematy. Np. puje w obronie praw wype dzonych, co wydaje Powiernictwo Pruskie kto re wyste jakos sie zrozumiae, albo strona deutsches-reich-heute, na kto rej wiarygodnie opisano, z e Rzesza Niemiecka nadal istnieje (jak przed 1937 rokiem). Poniewaz nie gle z ustawami, umowami jestem ekspertem na tym obszarze, a cia ongluje sie i paragrafami, nie wiem, czy cos w tym jest, czy to wszystko jakas bzdura? (ah). Cytowana moda osoba bya na tyle samokrytyczna, z eby zadac sobie na koniec jednak obawiac pytanie o prawdziwos c znalezionych informacji. Moz na sie , z e inne osoby, zaskoczone nieznanym im wczes niej obrazem historii, pytania takiego sobie , a Powiernictwo Pruskie be dzie dla nich obron intereso nie postawia ca w niemieckich ofiar wojny. postawe opisac na pote pieniu wojny Kolejna moz na jako skoncentrowana tania ideologia , poa czonym z akceptacja tres i ope ci filmu Die Flucht. Nalez y gna c juz przede wszystkim wycia nauki, z eby podobne wydarzenia nigdy sie nie powto rzyy. W tej postawie widoczna jest niekorzystna tendencja do stwierdzania,
Nie bez powodu Die Welt opublikowa 6 marca 2007 artyku znanej w Polsce Helgi Hirsch cej swoje odchodzenie od atmosfery lat szes (Ein Besuch im damals verbotenen Land), opisuja c tych i rosna ce zrozumienie dla niemieckich ofiar ucieczki i wysiedlen dziesia . Schon in der Sehnsucht nach der alten Heimat oder in der Pflege ostpreuischer oder schlesischer Kultur witterten Linke und Liberale den Beginn von Revisionismus und Revanchismus. Diesen Generalverdacht mochten selbst solche Romane wie Das Heimatmuseum von Siegfried Lenz oder Kindheitsmuster von Christa Wolf nicht zu durchbrechen.
15

270

Materiay

z e wszystkie zbrodnie popenione podczas wojny nalez y oceniac tak samo, takz e ciu mamy niekiedy do czynienia z abstrakcyjpopenione przez alianto w. W tym uje nym postrzeganiem wojny, w kto rej kaz de okrucien stwo jest takie same. Pytanie drugorze dne. Dos o sprawco w i korzenie za staje sie c typowa dla tej postawy jest puja ca wypowiedz dze gos naste : Niekto rymi komentarzami w ksie ci jestem jednak zdziwiony. Cze sto, przynajmniej pos , z sami troche rednio, mo wi sie e Niemcy maja czenia, z to sobie do zawdzie e tak ich traktowano na koniec wojny. Wydaje mi sie boko nieludzka argumentacja . Co winne sa miliony kobiet i dzieci za to, z ge e gdzie indziej zostay przez niemieckich z onierzy popenione zbrodnie wojenne. Nie moz e byc winy WSZYSTKICH Niemco w, tak samo jak nie moz e byc winy WSZYSTKICH Rosjan, chociaz rosyjscy z onierze popenili straszne zbrodnie na Niemcach, poniewaz wina jest zawsze indywidualna (Heinz Solfrank). Ta perspektywa sprzyja idealizowaniu zwykego czowieka i wnioskom, z e ludzie w Prusach Wschodnich nie mieli nic wspo lnego z politykami i skutkami tej niehumanitarnej zawsze ofiarami polityki, tak jak podczas wszystkich polityki, gdyz ludzie sa wojen (Heinz-Jrgen Manier). Nieliczni widzowie mieli zastrzez enia, z e takie emocjonalne filmy powstaja o losie Niemco w, a nie o przes ladowanych przez Niemco w narodach, o marszach czona bya s mierci i milionach zagodzonych jen co w sowieckich. Podobna opinia a pstwem z przypomnieniem, z e ofiary wydarzen pokazanych w filmie byy naste zbrodni III Rzeszy oraz z e nie pokazano uwikania szlachty w Prusach Wschodnich nazistowska ani fascynacji (w tym wielu kobiet) ta ideologia . Padaa w ideologie wreszcie fragment historii, kto uwaga, z e przypomina sie ry jez eli nie zostanie dzie w sobie niebezpieczen przepracowany, kryc be stwo zafaszowania historii i rewanz yzmu (A. Gilson). przekonanie, z Stosunkowo rzadko pojawiao sie e zaro wno w szkole, jak o Holocaus i w prasie i filmach zbyt wiele mo wi sie cie, a zbyt mao o milionach dzonych Niemco wype w: My, Niemcy takz e musielis my bardzo cierpiec ale nikt zachowywali, ale kto za granica nie chce o tym mo wic . Nie tylko Niemcy z le sie mys li o tym? (Ilia Schuster). Holocaust przez uwany jest we wszystkich warian nie mo tach ale o cierpieniu niemieckiej ludnos ci sie wi (Robert Schieder). zbrodnie niemieckie, a nie na Niemcach. Zamordowane Oceniano, z e pokazuje sie takie samo prawo do godnej pamie ci jak niemieckie kobiety i dzieci maja dne okres nie-niemieckie (Hans Gruber). Jako zbe lano przypominanie o zbrodniach niemieckich; Przeszkadzao mi i obniz ao wedug mnie wartos c filmu to, z e kaz dy potworny czyn na nich popeniony musia natychmiast zostac usprawiedliwiony przez jakiekolwiek haniebne czyny niemieckich z onierzy albo nazistowskiego co o tym rez imu. To nie byo konieczne, poniewaz przez 60 lat na pewno wystarczaja c po prostu swoim tematem? O ile informowano. Nie mogli two rcy filmu zaja sie zrozumiaem, film powinien nas wietlic szczego lnie potworne cierpienia mieszkan cie co w Prus Wschodnich podczas wojny (Erika G.). Podnoszono takz e pominie losu Niemco w deportowanych do pracy przymusowej w ZSRR. Nieliczne byy cego do kon gosy w obronie Wehrmachtu, jako bronia ca ludnos ci cywilnej cego jej ucieczke . i umoz liwiaja cej na Hitlerze i NSDAP przechodzio w kolejStwierdzenie o winie spoczywaja tnienia w Berlinie niemieckich ofiar wysiedlen ne, o koniecznos ci upamie , oraz danie przeprosin dla niemieckich ofiar ze strony Polako wz a w i Rosjan. Podnoszono takz e, z e obraz strony sowieckiej w filmie jest nieprawdziwy, gdyz sowiecka ekspansywna , a nie jedynie obrona . Wypowiedzi, kto polityka bya polityka re

Materiay

271

okres lic moz na jako rewanz ystowskie nalez ay do nielicznych, aczkolwiek trudno ci oso okres lic , czy i na ile byo to wynikiem nieche b ze s rodowisk skrajnie czania sie to podobnej dyskusji na forum publicznym. prawicowych do wa powanie, takz Warto na koniec zasygnalizowac wyste e w wypowiedziach prywatnych oso b, sygnalizowanego juz wczes niej niedostrzegania typowego dla i sprawca . Tym samym spotykasystemo w totalitarnych bycia ro wnoczes nie ofiara my przywoywanie niewinnych niemieckich ofiar, przewaz nie kobiet i dzieci tko ce jako problem, z (Sonja Krause). Do wyja w nalez ay wypowiedzi, wskazuja e w powojennych opowies ciach rodzinnych ofiarami byli jedynie Niemcy. Byo kilka hase, kto re wyraz nie miay dla wszystkich starszych duz e znaczenie ale dla nas dzieci nic nie wyraz ay. Podczas wojny..., podczas ucieczki..., Rosjanie, zawsze, dlaczego wszystkie inne narody byy Polaczki (Pollacken)... Dziwiem sie c w odbiorze naszej rodziny relacja mie dzy zawsze w caos ci ze. Tak wie o nieszcze s sprawcami a ofiarami bya odwrotna. Tylko nas dotkne cie (Gerald Schrage). na film Die Flucht. Trudno w jednoznaczny sposo b podsumowac reakcje tpliwie w Niemczech problematyka Niemco Niewa w jako ofiar II wojny s wiatowej niezmiennie duz cieszy sie ym zainteresowaniem. Takie dziea jak omawiany film znaczny odzew, a takz z cymi wywouja e zainteresowanie innymi problemami wia a z pamie cia o ucieczce i wysiedleniach. Tak z sie ywy odbio r filmu wskazuje ci zbiorowej cia gle trwa, ro wnoczes nie, z e proces przemian niemieckiej pamie akcentowania wasnych aczkolwiek nie musi to oznaczac jej przesuwania w strone ci o innych ofiarach wojny. W procesie tym waz role ofiar kosztem pamie na i be da odgrywac c pamie c odgrywaja media, zaro wno pokazuja i stereotypy ce w spoeczen c na ich ksztat funkcjonuja stwie niemieckim, jak i wpywaja kreowanymi obrazami.
PIOTR MADAJCZYK Warszawa

ABSTRACT In spring 2007 German television broadcast a film titled Die Flucht, which in a fictionalized form tells the story of the flight of the German civilian population from Eastern Prussia in the last phase of the Second World War. Its broadcasting generated a heated discussion in the media and the Internet forums about the film itself but also about the way it shows history. As a matter of course it also concerned other problems related to this historical event: forced expulsions, the Red Army, change of borders, Poles, Russians, etc. The present article attempts to show the major trends within the then ongoing discussions. Of particular importance for the analysis was the website of the ARD television where for quite a long time viewers exchanged opinions about the film and historical memory in Germany.

272

Materiay

MIGRACJE ZAROBKOWE WIELKOPOLAN PO AKCESJI POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ trznej i zagranicznej ma w Polsce duga tradycje . Od Zjawisko migracji wewne , z poowy XIX do poowy XX w. szacuje sie e z Polski wyemigrowao okoo 5 mln s oso b, znaczna cze c do USA. Kolejny okres to emigracja wojenna i powojenna zana takz zwia e z nowym ksztatem granic Polski po II wojnie s wiatowej. Lata Polski Ludowej to go wnie migracje w ramach RWPG (NRD, Czechosowacja), ale takz e do krajo w Europy Zachodniej, z czego duz a mobilnos c wyjazdowa przypada zao sie z sytuacja polityczna . na lata 80., co wia Transformacja ustrojowa po 1989 r. posiadanie paszportu, atwos c wyjazdu i przychylnos c starej Europy dla naszych obywateli spowodowaa wzrost Badania Aktywnos mobilnos ci wyjazdowej Polako w, co potwierdzaja ci Ekonomicznej Ludnos ci (BAEL). Wedug Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. czasowo poza Polska kszos przebywao niemal 800 tys. oso b, tj. 1,8% populacji. W znacznej wie ci byy to migracje sezonowe czasowe, kto re nie wymagay kwalifikacji i pozwalay na sytuacje na polskim rynku pracy, na utrzymanie rodziny. Byy reakcja do nowej rzepomagay tez tym osobom, kto re trudno przystosowyway sie czywistos ci gospodarczej. Migracja w znaczeniu uz ywanym w naukach spoecznych (statystyce, demografii, ekonomii) to zmiana miejsca zamieszkania na stae lub na pewien okres zana z praca , nauka . Wedug definicji rekomendowanych przez ONZ i Unie zwia migracje dziela sie na: Europejska kraju poniz cy; migracje kro tkookresowe, przebywanie za granica ej 12 miesie kraju 12 miesie cy migracje dugookresowe, tj. przebywanie za granica i duz ej. ponadto migracje sezonowe i cyrkulacyjne (wielokrotne przejazdy Wyro z nia sie gu roku) oraz migracje definitywne, wia z ce sie z zamiarem staego pobytu w cia a w danym kraju. czyli osiedlenia sie ta rozwia zaniami 1 maja 2004 r. to dzien , od kto rego Polska zostaa obje instytucjonalnymi prawa wspo lnotowego. Polacy jako obywatele Wspo lnot Euro korzystac trznego Wspo pejskich moga z podstawowych wolnos ci rynku wewne lnot, w tym swobodnego przepywu oso b. Zasada swobodnego przepywu oso b stanowi podstawowa wolnos ca rynek wewne trzny. Oznacza ona prawo druga c ksztatuja i osiedlania obywateli pan poruszania sie stw czonkowskich w innych pan stwach z niej korzystac czonkowskich. Moga trzy grupy oso b pracownicy najemni, samodzielni oraz inne osoby np. studenci, osoby, kto re zaprzestay pracy, posiadaja cie pracownika najemnego w rozuce s rodki na utrzymanie. Przy czym samo poje zane mieniu art. 39 i nast. TWE ma charakter wspo lnotowy i nie jest powia z systemami prawnymi pan stw czonkowskich 1. Pracownik wg orzeczenia wykonuja ca prace , maja ca wymierna Trybunau Sprawiedliwos ci oznacza osobe , na rzecz lub pod kierunkiem innej osoby i otrzymuja ca za to wartos c ekonomiczna du na charakter pracy, lub kontraktu. Zgodnie z art.10 wynagrodzenie bez wzgle dzenia Rady nr 161268 o swobodzie poruszania sie pracowniko rozporza w, prawo
1

wspo . Zob. Orzecz. 1964, ETS orzek, z e termin pracownik powinien miec definicje lnotowa

s. 177.

Materiay

273

takie posiada ro wniez wspo maz onek pracownika i ich dzieci do 21 roku z ycia lub da ce na ich utrzymaniu, rodzice pracownika i jego wspo na be maz onka, kto rzy sa cia pracy oraz prawo osiedlania sie ich utrzymaniu 2. Prawo wjazdu w celu podje zanym z pracownikiem. przysuguje takz e osobom zwia Po akcesji do Unii, mimo zastosowania przez wiele krajo w tzw. okreso w przejs ciowych, mobilnos c migracyjna Polako w bardzo wzrosa. Najlepiej ilustruja ce napywu pracowniko to szacunki brytyjskie, dotycza w po 1 maja 2004 r. z krajo w tych. Liczono, z nowo przyje e do Wielkiej Brytanii w pierwszym roku akcesji napynie 13 tys. obywateli nowych pan stw. Tymczasem w okresie od 1 maja 2004 r. do kon ca czerwca 2004 r. wg danych brytyjskiego systemu rejestracji pracowniko w zatrudnienie znalazo 130 tys. pracowniko w (57% stanowili Polacy), w Irlandii 50 tys. Polako w 3. Mimo tak duz ego niedoszacowania nie spowodo wao to perturbacji na rynku pracy, a w ocenie ekonomisto w przysuz yo sie gospodarce brytyjskiej 4. dyskusje i potrzebe refleksji Ta dynamika wyjazdo w po akcesji wywoaa duz a cona konferencja co do skutko w demograficznych migracji. Bya temu pos wie rodkowoeuropejskiego w Senacie RP. Jakub Bijak oraz Marek Kupiszewski ze S c Dugoterminowe konsekwencje migForum Badan Migracyjnych, przedstawiaja li jako komponenty zmiany racji z Polski do krajo w Unii Europejskiej przyje z demograficzne: dzietnos c i dugos c z ycia (81 me czyz ni i 86 lat kobiety). puja ce wyniki prognozy: Po przeprowadzeniu symulacji uzyskali naste , z gu po przewiduje sie e w cia wiecza 2002-2052, liczba ludnos ci Polski o 19% w wariancie bazowym, przy wysokim odpywie migracyjnym zmniejszy sie o 29%, a przy zachowaniu migracyjnego status quo z 2002 r. o 25%; da jeszcze bardziej dramatyczne, ze dla zasobo w siy roboczej zmiany be spadkami odpowiednio o 25%, 37% i 33%. niebawem jednym Polska, z jednego z najmodszych krajo w Europy, stanie sie z najstarszych, z niekorzystnymi wskaz nikami wsparcia demograficznego, emerytadu na niska dzietnos lnego oraz rynku pracy, go wnie ze wzgle c , ale tez , do pewnego stopnia, wieloletni ujemny bilans migracji 5. Te szacunki nie powinny jednak cze sto przeszacowane, narze dzia pomiaro przeraz ac , poniewaz sa w nie precyzyjne. spoeczen zane M. Kapiszewski za kluczowe uzna zjawisko starzenia sie stwa i zwia z tym zagadnienia zabezpieczenia spoecznego. Przy planowaniu polityki migracyjce migranto c kszenia dochodu, nej wymieni takz e czynniki wypychaja w: che zwie w hierarchii zminimalizowanie ryzyka utraty dochodu, a takz e utrzymanie sie ce, spoecznej. Dlatego polityka pan stwa powinna zmniejszyc czynniki wypychaja przede wszystkim: bezrobocie i duz jakimi sa e koszty pracy, przerzucanie koszto w emerytur na mode pokolenie, a takz e estetyka z ycia publicznego w ostatnim cioleciu 6. dziesie
Dz. Urz. Nr L 2572, 1968. Za: M. Duszczyk, Migracje po tora roku po akcesji, w: Migracje. Szanse czy zagroz enia?, Wolnos c i Solidarnos c nr 1, 2005, s.30. 4 dnic Trzeba tez uwzgle fakt, iz pewien odsetek zarejestrowanych pracowniko w mogli stanowic cy do 1 maja 2004 r. nielegalnie. ludzie pracuja 5 Migracja zarobkowa z Polski do krajo w UE wyzwanie dla pan stwa, Senat RP 20 paz dziernik 2006. 6 Tamz e.
2 3

d Zachodni 2008, nr 2 18 Przegla

274

Materiay

kszona po 1 maja 2004 r. emigracja z Polski nie jest czyms Zwie niezwykym ani cym. Migracje z innych krajo trz Unii, byway niepokoja w UE, zwaszcza wewna obecnie wie ksze. Najnowsza migracja z Polski odbywa sie w kro i bywaja tszym d przejs okresie i sta ciowo jest tak wielka. Przykadowo aktualnie ok. 3 mln obywateli Woch przebywa na stale lub dosyc dugo poza krajem. Jaka jest skala migracji zarobkowych Polako w po akcesji do Unii Europejskiej? sie spory wynikaja ce z ro Na ten temat tocza z nych pomiaro w i szacunko w. Wedug Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej do pracy wyjechao 600 tys. obywateli. dy szacuje, iz Kos cio katolicki na podstawie danych zebranych w czasie kole o 2-4 mln oso to eksperci wyjechao 1 mln oso b, z kolei media pisza b. Kwestionuja cy wyjazdy zarobkowe na 1,2 mln oso oceniaja b 7. du na Migracja zarobkowa po akcesji Polski do Unii Europejskiej, ze wzgle kszona dynamike mobilnos przedmiotem debaty zwie ci i jej legalnos c , staa sie publicznej i zainteresowania nie tylko demografo w, medio w i socjologo w, ale takz e co jesienia 2007 r. polityko instytucji rynku pracy i co widoczne by znacza w. geografia wyjazdo d najwaz Zmienia sie w. Niemcy, kraj dota niejszy w planach imigranto w zarobkowych, straci na rzecz Wielkiej Brytanii i Irlandii, kto re otworzyy swe rynki pracy i oferoway bardziej atrakcyjne warunki dla Polako w. Kolejna kwestia to kto wyjez dz a. Co prawda juz na przeomie wieko w odsetek ludzi ksza sie , ale po akcesji dane BAEL wskazuja na z wyz szym wyksztaceniem zwie populacji i lepsze wyksztacenie. Ws odmodzenie sie ro d imigranto w z Polski 60% nie przekracza 35 roku z ycia i taki sam odsetek posiada wyksztacenie s rednie 8. c skonstatowac domena ludzi Moz na wie , iz migracja po akcesji staa sie a tez d nie modych lepiej wyksztaconych, obje nowe obszary Polski, kto re dota ki otwarciu rynko miay wysokiego wskaz nika migracji. Dzie w pracy starej Unii pi rozwo nasta j dziaan rekrutacyjnych poprzez instytucje rynku pracy, w tym coraz juz szerzej EURES 9. Skutki tej fali migracji daja teraz zro z nicowane efekty. Pierwszy to transfer s rodko w do rodzin w kraju lub na wasne potrzeby. Skale tych transfero w jest trudna do precyzyjnego oszacowania, ale wedug oficjalnych danych NBP w 2006 r. wartos c transferu s rodko w wyniosa okoo 4,3 mld USD, a Bank wiatowy umies w grupie 10 krajo kszym transferze s ci Polske w o najwie rodko w S te s od emigranto w (na 99 badanych pan stw). Na co przeznaczane sa rodki? Na firme , a wspomagaja ce rodzine inwestycje dom, mieszkanie, na przysza popyt wewne trzny, czyli przyczyniaja sie do rozwoju gospodarczego pobudzaja w regionie i na lokalnym rynku pracy. Z drugiej jednak strony gospodarka odczuwa odpyw wyksztaconych kadr, kopoty z rekrutacja fachowco firmy maja w, kto rym zaoferowac trzeba wyz sze pace. Mimo iz migracja zarobkowa jest zjawiskiem w globalnej gospodarce korzystne tak spoecznie jak powszechnym, to nie wszystkie jej wymiary sa bienie stanu wiedzy na temat i gospodarczo. Dlatego tez konieczne jest poge migracji w skali makro, ale takz e na regionalnych rynkach pracy. Potrzebne jest dem nie tylko jej ilos monitorowanie proceso w migracji pod wzgle ciowych rozmiaro w, ale takz e przygotowania do wyjazdu, stanu wiedzy o kraju docelowym
B. K os, Migracje zarobkowe Polako w do krajo w Unii Europejskiej, Biuro Analiz Sejmowych, 23 X 2006, s. 2. 8 Tamz e, s. 3. 9 Komisji Europejskiej w 1994 r. jako EURES (European Employment Service) powstaa decyzja d pos cy uatwiac urza rednictwa pracy, maja przepyw pracowniko w.
7

Materiay

275

i jego instytucjach rynku pracy, jak tez wiedza o tych, kto rzy wyjez dz aja zi z migrantami. Tego typu obserwacje na poziomie regiono i o utrzymywaniu wie w niezbe dne dla dziaan sa na lokalnym rynku pracy, a monitoring tego zjawiska pozwoli na prowadzenie racjonalnej polityki migracyjnej na poziomie krajowym. dowego Wojewo W Wielkopolsce po powstaniu wojewo dztwa samorza dzki d Pracy (WUP) rozpocza monitorowanie rynku pracy przede wszystkim pod Urza tem ksztacenia i zatrudnienia absolwento ka w. Od 2001 r. WUP rokrocznie przygotowywa raport na temat sytuacji absolwento w wojewo dztwa Wielkopolsd na bilans kadr wchodza kiego danego rocznika na rynku pracy, co dawao pogla cych na rynek pracy. Wejs cie Polski w skad Europejskiego Obszaru Gospodarczego spowodowao ce zmiany na regionalnym rynku pracy. Jednoczes znacza nie planowane w nowej zane z otrzymaniem przez Polske pomocy perspektywie finansowej inwestycje zwia z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Spoecznego (EFS) i Europejskiego Funduszu Spo jnos ci (EFS) sprawiy, iz cym popytem. Wpyw na ten zmalaa podaz pracowniko w w zderzeniu ze znacza stan miaa migracja po akcesji Polski do UE. c naprzeciw potrzebom pracodawco Wychodza w, jes li chodzi o zapotrzebowanie c potrzebe zdiagnozowania plano na kadry, a jednoczes nie dostrzegaja w migracyjce migracji. w, WUP przeprowadzi dwa obszerne badania dotycza nych absolwento W 2006 r. badanie dotyczyo migracji zarobkowej w Wielkopolsce w rok po akcesji pnym roku mie dzynarodowej migracji do Unii Europejskiej 10, natomiast w naste zarobkowej na teren Europejskiego Obszaru Gospodarczego studento w ostatnich lat uczelni wielkopolskich 11. ta pro Podje ba zmonitorowania tego zjawiska na terenie Wielkopolski w rok po pieniu Polski do UE bya pierwsza tego typu analiza , kto przysta ra na podstawie pnych materiao z doste w i z ro de da y do ustalenia skali tego zjawiska na wielkopolskim rynku pracy i jego wpywu na poziom bezrobocia. Badanie ukaz e ro wniez i przestrzenna Wielkopolan, poszukuja cych zatrudnienia poza mobilnos c zawodowa raportu krajem. Opracowanie o migracji zarobkowej w Wielkopolsce ma forma i tekstu o charakterze analitycznym, kto rego celem jest wzbogacenie wiedzy o tym obszarze aktywnos ci mieszkan co w Wielkopolski. Wnioski sformuowane na podda miay istotne znaczenie dla poznania tej cze s stawie tego badania be ci rynku zana jest z migracja zarobkowa . pracy na terenie Wielkopolski, kto ra zwia ilos migruja cych, kierunki migracji oraz Opracowanie ukazac miao skale ciowa wyjez cy do pracy formy pomocy suz b pracowniczych, z jakich korzystaja dz aja w Europejskim Obszarze Gospodarczym. Dla regionalnego rynku pracy waz ne sa zane z nimi w innych pan takz e motywacje wyjazdo w oraz oczekiwania zwia stwach. sezonowa , jest drugim wojewo Wielkopolska, jes li chodzi o migracje dztwem dem liczby wyjazdo skim. Przy czym w Polsce pod wzgle w do Niemiec, po dolnos la swa wieloletnia tradycje , wyjez wyjazdy do Niemiec maja dz ano jeszcze przed do Unii Europejskiej, szczego akcesja lnie w okresie wiosenno letnim do prac w rolnictwie i ogrodnictwie. W okresie od VI 2004 do XII 2005 r. do WUP
10 d Migracja zarobkowa w Wielkopolsce w rok po akcesji do Unii Europejskiej, Samorza d Pracy, Poznan Wojewo dztwa Wielkopolskiego, Wojewo dzki Urza kwiecien 2006, maszynopis, 141 ss. 11 Mie dzynarodowa migracja zarobkowa na teren Unii Europejskiej Europejskiego Obszaru Gospodarczego ws ro d studento w studio w dziennych ostatnich lat uczelni wyz szych w Wielkopolsce, d Wojewo d Pracy, Poznan Samorza dztwa Wielkopolskiego, Wojewo dzki Urza czerwiec 2007, maszynopis, 76 ss.

18*

276

Materiay Wykres 1 Migracja sezonowa w regionach Wielkopolski (VI 2004-XII 2005)

Region koniski 25% 11 072

45% 19 835

Region kaliski 13% 5 145

Region poznaski

Region leszczyski

9% 4 126

Region pilski

8% 3 498

2 000 4 000 6 000 8 000 10 000 12 000 14 000 16 000 18 000 20 000

ro d o: Opracowanie WUP w Poznaniu, s. 16. Z o 45 536 umo sezonowa w Niemczech, z czego w Poznaniu wpyne w o prace c liczbe migruja cych w poprzednich latach wydanych zostao 43 636. Poro wnuja a zasadniczo z okresem po 1 maja 2004 r. widac wyraz nie, z e integracja nie wpyne cych do prac sezonowych w Niemczech 12. na wzrost liczby migruja du W stosunku do liczby zatrudnionych wg danych Wojewo dzkiego Urze Statystycznego migranci stanowili 4,5% ogo u zatrudnionych w Wielkopolsce. na zro Warto ro wniez zwro cic uwage z nicowanie wyjazdo w z poszczego lnych subregiono w Wielkopolski: zdecydowanym liderem jest wschodnia Wielkopolska. Najbardziej mobilny w wyjazdach do pracy sezonowej w Niemczech jest region cych) i kaliski (1,1%), natomiast najmniej pilski i leszczyn konin ski (2% pracuja ski, stope bezrobocia. mimo iz wiele powiato w w pilskim miao bardzo wysoka ksza mobilnos z Wie c w wyjazdach sezonowych cechuje me czyzn, kto rzy 66% ogo cych. W znacza cej wie kszos to mieszkan stanowia u wyjez dz aja ci sa cy wsi. ksza grupe ws cych stanowia osoby w wieku 25-34 lat Najwie ro d wyjez dz aja osoby powyz (34%), zas najmniejsza ej 54 roku z ycia (2,2%). zdecydowanie preferowane przez migruja cych to: rolnictwo Branz e, kto re sa 18 646 umo w oraz ogrodnictwo 18 106 wydanych umo w. Duz ym zainteresowa ro o niem cieszy sie wniez hotelarstwo i gastronomia, w kto rych 1069 oso b podje zatrudnienie oraz uprawa winoros li 2445 oso b.
12

Migracja zarobkowa w Wielkopolsce..., s. 15.

Materiay Wykres 2 Migracja wg miejsca zamieszkania

277

35%

65%

miasto

wie

ro Z d o: opracowanie WUP Poznan , s. 26.

Warto zadac tez pytanie kto wyjez dz a do pracy sezonowej? Jaka jest struktura spoeczno-zawodowa tych przeszo 43 tys. mieszkan co w Wielkopolski?
TABELA 1

Struktura spoeczno-zawodowa wyjez dz ajacych do pracy sezonowej w Niemczech w okresie VI 2004-XII 2005 cy Pracuja Bezrobotni (bez zasiku) Rolnicy Nieubezpieczeni (gospodynie domowe) Uczniowie Bezrobotni z zasikiem Rencis ci cy dziaalnos Prowadza c gospodarcza Emeryci cy zasiek, s Pobieraja wiadczenie przedemerytalne 12 131 (28%) 11 513 (26%) 7 680 6 474 2 311 1 140 896 851 849 131 (0,3%)

ro Z d o: opracowanie wasne na podstawie badania WUP, s. 30.

278

Materiay Wykres 3 Liczba kontakto w w ramach EURES wg tematyki

16 000 14 000 12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 II procze 2004 Informacje oglne I procze 2005 II procze 2005 Inne

Informacje o warunkach

Poszukiwanie pracy

ro d o: Badanie WUP, Migracja zarobkowa..., s. 49. Z

Z przytoczonych danych wynika, iz do pracy sezonowej wyemigroway w pierwszym po roczu po akcesji osoby, kto re w kraju miay mae lub z adne (bezrobotni) dochody. cym pracy za granica W celu uatwienia przepywu oso b i pomocy poszukuja w kraju od 1 maja 2004 r. funkcjonuje EURES. Organizacja ta powstaa po to, aby ganiu celo cym pracy poprzez suz yc osia w i przynoszeniu korzys ci poszukuja kszenie szans na znalezienie przez nich zatrudnienia, a dla pracodawco zwie w rozpowszechniania informacji o ofertach pracy. W wojewo poprzez poprawe dzt wie wielkopolskim, w okresie od VI 2004 do XII 2005 r. 46 381 oso b zwro cio sie o udzielanie informacji lub doradztwo w ramach EURES. Byy to zaro z pros ba wno spotkania indywidualne w skali Wielkopolski byo ich w analizowanym okresie 5748 takich spotkan 40 633 oraz grupowe odbyo sie 13. Liczba kontakto w indywidualnych wzrosa w badanym okresie trzykrotnie. Wzrost zainteresowania za granica chca wie cej wiedziec nalez y tumaczyc tym, iz zainteresowani praca na d jada i co ich czeka w kraju docelowym. Wia z to z wymiana temat tego doka e sie informacji od oso b, kto re juz do pracy wyjechay. Tematyka spotkan doradco w EURES z kandydatami do wyjazdu do pracy obejmuje informacje ogo lne oraz zana z korzystaniem z portalu, tzn. pomoc w korzywszelkiego rodzaju pomoc zwia
13

Tamz e, s. 47.

Materiay

279

staniu z wyszukiwarki ofert pracy, pomoc w zarejestrowaniu swojego cv w bazie zykowa w zakresie korzystania ze strony EURES, informacje z ycioryso w, pomoc je ce warunko dotycza w pracy, z ycia, znalezienia mieszkania, podstawowych zasad kodeksu pracy, koszto w utrzymania czy podatko w. Kolejne porady dotycza zyku angielskim 14. poszukiwania pracy czy wypenienia cv w je cych sie o wyjazd do pracy Inne formy pracy prowadzone dla oso b ubiegaja i pracodawco w z krajo w Unii to Targi Pracy organizowane przez WUP, na kto re doradcy z krajo sie one zapraszani sa w UE oraz zainteresowani pracodawcy. Ciesza forma promocji rynko duz ym zainteresowaniem i sa w pracy krajo w starej Unii. sie najwie kszym powodzenie to w kolejnos Kraje, kto re ciesza ci: Wielka Brytania, Irlandia i Wochy. na regionalnym rynku pracy i monitorowac Aby prawidowo prowadzic polityke procesy migracji zarobkowej waz ne jest poznanie motywacji i oczekiwan oso b, do pracy poza krajem. Badanie przeprowadzone przez WUP kto re wyjez dz aja : pokazuje, iz najwaz niejszymi motywacjami sa niskie wynagrodzenie 26,85%, trudnos ci w znalezieniu pracy 21,74%, c zyka 20,72%, che doskonalenia je uzyskanie s rodko w finansowych dla lepszej przyszos ci 20,72%, poznanie warunko w z ycia w innym kraju 9,97% 15. cych za granice nie sa jednoznaczZ kolei oczekiwania Wielkopolan wyjez dz aja sie na nie: ne; skadaja tnos zykowych 16,97%, doskonalenie umieje ci je wyz sze wynagrodzenie 16,79%, zdobycie kwalifikacji 13,14%, je zyka 11,1% 16. nauczenie sie Na podstawie badan przeprowadzonych rok po akcesji do Unii Europejskiej puja ce wnioski: przez WUP w Poznaniu sformuowano naste po akcesji Polski do UE i otwarciu rynko w pracy niekto rych krajo w nie doszo do bardzo dynamicznego odpywu siy roboczej do Europejskiego Obszaru Gospodarczego, ta dynamika wyjazdo w jest w regionie staa od lat; Niemcy, a naste pnie w kolejnos podstawowym kierunkiem pozostaja ci Wielka Brytania, Irlandia i Hiszpania; ksza liczba oso cych na roboty sezonowe pochodzi najwie b od lat wyjez dz aja z subregionu konin skiego (45%). wyjechac Badania ankietowe ws ro d oso b, kto re zamierzaja wykazay, iz : ksza grupe stanowia osoby w wieku 25-35 lat (37%), najwie osoby z wyksztaceniem zawodowym (37%), cy (26%), bezrobotni bez zasiku (33,12%), a pracuja deklaruje (39,6%) oso znajomos c warunko w pracy i z ycia za granica b 17. dzynarodowej miDrugie badanie przeprowadzone w 2007 r. dotyczyo mie gracji zarobkowej na teren Unii Europejskiej (Europejskiego Obszaru Gospodarczego) studento w studio w dziennych ostatnich lat uczelni wyz szych w Wielkopolsce.
14 15 16 17

Tamz e, Tamz e, Tamz e, Tamz e,

s. s. s. s.

48. 92. 93. 71 i nast.

280

Materiay Wykres 4 Planowany czas pobytu za granica

na stae; 6,80%

powy ej 24 miesicy; 22,90%

do 2 miesicy; 56,00%

13 - 24 miesicy; 14,30%

ro d o: Mie dzynarodowa migracja zarobkowa..., s. 19. Z Wedug badan przeprowadzonych na pro bie reprezentatywnej podczas studio w wyjez dz ao 44% badanych. Spos ro d studento w, kto rzy podczas studio w wyjechali dz ba wyjez dz ali do pracy 61,5% badanych planuje dalsze wyjazdy, zas 34,7% nie ma juz plano w wyjazdowych. Osoby, kto re podczas studio w przynajmniej raz zdecydowanie najcze s Brytanie wyjechay do pracy zagranice ciej wybieray Wielka pnie zas (ro (33,4% respondento w), naste Niemcy (13,8%), Irlandie wniez 13,8%), (6,2%), Francje (5,9%) 18. Hiszpanie w celu podje cia pracy zarobkowej planuje 32,7%, a 67,3% Wyjazd za granice c cej oso cych na odpowiada negatywnie. Che wyjazdu deklaruje najwie b studiuja kierunkach przyrodniczych, medycznych, humanistycznych i artystycznych, najz to mniej zas na kierunkach ekonomicznych i s cisych oraz technicznych. Wia e sie frustracja studento z pewna w ostatnich lat kierunko w przyrodniczych, medycznych, przyszos po ukon humanistycznych i artystycznych, kto rzy swa c zawodowa czeniu czarno z braku perspektyw dobrej pracy 19. studio w widza Optymistyczne jest, iz tylko 6,8% zamierza wyjechac na stae. Ws ro d studento w dobra jest tez znajomos c warunko w pracy i z ycia w kraju, do kto rego zamierzaja kszos c wyjechac . Wie c deklaruje che pracy w wyuczonym zawodzie. Jaki poziom cy dla respondento wyjechac zarobko w jest satysfakcjonuja w, kto rzy zamierzaja ? Oto z s rednia deklarowana netto to 7 056 z. Jest to kwota, kto rej w kraju obecnie
18 19

Mie dzynarodowa migracja zarobkowa..., s. 11. Jw. s. 15.

Materiay

281

gna . Jaka jest motywacja wyjazdo absolwenci nie osia w zarobkowych? 64% respondento w motywuje swo j wyjazd niskimi zarobkami w kraju, 26% za powo d wyjazdu podaje plany zakupu mieszkania, samochodu, 42% chce podczas pracy lepiej opanowac zyk, 22% poznac kulture , 11% jako powo za granica je chce inna d c podaje che kontynuowania nauki. Charakterystyczne jest tez to, iz istnieje moda na wyjazd, bowiem 21% podaje jako motyw namowy znajomych, a 23% ma juz c nie tylko prace w kraju docelowym 20. Tak wie przed wyjazdem zapewniona motywy ekonomiczne, ale takz decyduja e poznawcze, pewien rodzaj mody czy tez c che wykorzystania jeszcze kon ca studio w do poznania z ycia w innym kraju, , jak deklaruja studenci kierunko pojechania po nauke w ekonomicznych przed ciem staej pracy. podje oczekiwania i obawy zwia zane z wyjazdem za granice ? Wie cej niz A jakie sa poowa (54,9%) liczy na to, iz zarobione s rodki przywiezie do kraju, 18,8% liczy na zyka, a 9,4% na zdobycie nowych kwalifikacji i dos podszkolenie je wiadczen sie przydac cych wyjazd zawodowych, kto re moga w kraju. Tylko 13,2% planuja deklaruje, iz liczy na poznanie nowej kultury i atrakcji turystycznych kraju, da pracowac w kto rym be . du na dobre W tej grupie potencjalnych migranto w byc moz e ze wzgle wyksztacenie panuje duz y optymizm, bowiem 42,1% nie z ywi z adnych obaw zku z wyjazdem. Tylko 1,9% obawia sie dyskryminacji, a 2,3% zego w zwia . Takie postawy s o dobrym przygototraktowania przez pracodawce wiadczyc moga waniu do wyjazdu, przeszo poowa (52,3%) korzystaa z doradztwa rodziny, znajomych, biur pos rednictwa pracy oraz faktu, z e 52% deklaruje, iz ma zapew prace za granica . niona wnioski dla regionalnego rynku pracy? Dla polityki Jakie z tych badan wynikaja migracyjnej w skali mikro i makro oraz dla gospodarki Wielkopolski i planowania po ksztacenia? Mimo iz wyjazdy okresowe sezonowe do pracy za granica , jednak zmieniy sie ich wielkos akcesji Polski do Unii Europejskiej nie nasiliy sie ci i kierunki. Raport z badan przeprowadzonych przez WUP w Poznaniu w 2007 r. puja ce wnioski 21: formuuje naste s che c Studenci poznan skich wyz szych uczelni cze ciej deklaruja wyjazdo w w trakcie studio w (43%) niz po studiach juz tylko 33%; cej wie kszos powody ekonomiczne. Znacz Motywy wyjazdo w w znacza ci sa sie motywacje poznawcze; nie dalej sytuuja rodki uzyskane podczas pracy za granica wie kszos S c deklaruje przeznaczyc na zakupy w kraju (mieszkania, samochodu lub prowadzenie wasnej dziaalnos ci gospodarczej); planuje pozostac cych, przy czym odsetek ten Za granica 6-7% wyjez dz aja dzie spada szczego w perspektywie 5-6 lat be lnie, jes li wzrost gospodarczy utrzyma na poziomie 4-5 punkto sie w procentowych. Wtedy bowiem moz liwe jest, z e wzrost one zarobko w zaspokoi aspiracje pacowe absolwento w szko wyz szych (wynosza cych studento s rednio 3 109,7 z netto), przy czym aspiracje wyjez dz aja w sa znacznie wyz sze (7 000 z netto). pnych latach okoo 20% studento dzie prowadzio Raport szacuje, iz w naste w be da w trakcie studio cy z ycie tzw. ludzi na hus tawce, kto rzy be w po kilka miesie , pozostaja c jednak zwia zani z krajem. Z tej grupy kilka w roku pracowac za granica poza krajem na stae. procent w perspektywie paru lat moz e osiedlic sie
20 21

Jw. s. 29-30. Jw., s. 63-66.

282

Materiay

bnym problemem jest zapotrzebowanie na rynkach pracy starej Unii na Odre pracowniko w w zawodach, takich jak mechanik, spawacz czy wykwalifikowany li w pierwszym roku po akcesji 37% oso b, kto re pracownik budowlany 22. Jes wyksztaceniem zasadniczym zawodowyjechay z Wielkopolski legitymowao sie wym, to ten odsetek po 3 latach nie spada, a potrzeby regionu na pracowniko w co wzrosy. znacza da Lata 2008-2013 to okres, w kto rym w Wielkopolsce wydatkowane be ce s znacza rodki z Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego zku z przygotowaniami do EURO 2012 otwarty zostanie (WRPO). Ponadto w zwia dodatkowo szeroki front inwestycyjny, w szczego lnos ci w budownictwie i infrastrukturze drogowej. samorza dy w poszczego Wielkos c inwestycji, kto re planuja lnych subregionach wedug plano w inwestycyjnych na lata 2008-2013 w Wielkopolsce to 2 412 cznej wartos inwestycji o a ci 10 111 645 845 z, w tym na: budownictwo na 973 2 381 412 026 z, drogownictwo na 833 inwestycje kwote inwestycje kwote 498 888 529 z, inne na 353 1 002 810 622 z, usugi na 253 inwestycje kwote 6 228 534 668 z. Tak ogromnie s inwestycje kwote rodki przeznaczone na inwesty generowac cje musza okres lone zapotrzebowanie na pracowniko w, kto re moz na , z tylko szacunkowo okres lic w niekto rych branz ach i tak szacuje sie e w budownictdzie okoo 4600 pracowwie dla realizacji planowanych inwestycji potrzeba be niko w, dla realizacji inwestycji drogowych zapotrzebowanie wyniesie okoo 2500 pracowniko w 23. zane z ich realizacja zapoPrzedstawione plany inwestycyjne regionu i zwia dy trzebowanie na pracowniko w musi spowodowac podejmowanie przez samorza d wojewo c lokalne i samorza dztwa wielostronnych dziaan , kto re mogyby wpyna na to, aby sezonowa migracja nie spowodowaa deregulacji rynku pracy. Dziaania, sie do tego przyczynic byc kto re moga , musza podejmowanie na szczeblu krajowym i lokalnym. W celu zatrzymania odpywu pracowniko w do krajo w Unii nalez y: ce funkcjonowaniu przed stworzyc warunki rozwoju gospodarczego sprzyjaja biorstw; sie zmniejszyc koszty pracy i podnies c pace netto; ce idee przyjaznego stworzyc w administracji publicznej przepisy realizuja pan stwa, umoz liwic korzystne przenoszenie dziaalnos ci gospodarczej z kraju migracji do ojczyzny; monitorowac proces migracji, jego wielkos ci i motywacje; polskiego rynku pracy przy pomocy permanentnie prowadzic promocje konsulato w i przemys lanych akcji promocyjnych. W skali lokalnej konieczne jest: kontynuowanie monitoringu proceso w migracji, cych, wszechstronna pomoc instytucji rynku pracy dla wyjez dz aja zi z migrantami oraz programy skierowane do czonko utrzymywanie wie w rodzin emigranto w, cych o zmieniaja cych sie wa prowadzenie stron internetowych informuja runkach i szansach na rynku pracy w regionie, powiecie np. nowe inwestycje, oferty pracy,
Jw., s. 32. Diagnoza stanu i potrzeb kadrowych do 2010 r. w poszczego lnych zawodach dla wojewo dztwa d Pracy, grudzien wielkopolskiego, Wojewo dzki Urza 2007 (maszynopis), s. 32.
23 22

Materiay

283

ce wykorzystania funduszy strukturalnych w regionie informacje dotycza i moz liwos ci korzystania z Programu Operacyjnego Kapita Ludzki. tku 2008 r. moz , iz cej Polako Na pocza na byo zauwaz yc tendencje wie w wyjez dz ao z wysp aniz eli przyjez dz ao do pracy. Niedawno jedna z brytyjskich gazet podaa, z e w III kwartale 2007 r. przyjechao o 18% mniej nowych spadek wartos pracowniko w z Polski niz w roku poprzednim. Przyczynami sa ci ca sie gospodarka polska 24. Nie nalez y jednak z tych funta i dobrze rozwijaja gac cych wniosko doniesien wycia zbyt daleko ida w, jest to bowiem na razie w Polsce koniunktury zjawisko zbyt kro tkotrwae i uzalez nione od utrzymania sie w kraju pracodawcy. gospodarczej oraz warunko w, jakie stworza RNA-KUBACKA ANNA GO Poznan

ABSTRACT The article describes the concept of migration, its types, scale and directions. It also gives an account of the discussions on the size of the migration of Poles, its results in demographic, economic and social terms in the scale of the whole country, as well as ways of monitoring it. This is followed by a presentation of the results of studies on the phenomenon of migration in Wielkopolska (Great Poland) conducted by the Regional Work Office, concerning the size of migration after Polands accession to the EU and in 2007. The study also sheds light on the motivation and expectations of migrants. From the analyses it can be inferred that in the nearest future migration will remain on the current level, but after 5-6 years it should diminish depending on the sate of the countrys economy. The last part of the article presents the main conclusions of the study and recommended measures so as to reduce and rationalize migration and its consequences.

24

The Times z 16 II 2008 r. Dziennik, 18 II 2008, s. 7.

ZESZYTY INSTYTUTU ZACHODNIEGO 2003-2007

(Cena 1 egzemplarza archiwalnego wynosi 8 z, od 2006 roku 15 z) 2004 342004 Krzysztof Malinowski, Konsekwencje kryzysu irackiego. Niemcy wobec nowego ksztatu stosunko w transatlantyckich, s. 40 352004 Maria Tomczak, Elity niemieckie wobec wojny z terroryzmem, s. 56 2005 362005 Maria Tomczak, Dwa terroryzmy: regionalny i mie dzynarodowy, s. 54 372005 Maria Wagin ska-Marzec, Woko federalizmu w sferze kultury w Republice Federalnej Niemiec, s. 45 382005 Jadwiga Kiwerska, Neokonserwatywna polityka Georgea W. Busha. Zaoz enia, realizacja i skutki, s. 73 2006 392006 Maria Wagin ska-Marzec, Penomocnicy ds. kultury i medio w w Republice Federalnej Niemiec 402006 Marcin Tujdowski, Asymilacja a toz samos c mniejszos ci narodowej. Przypadek Serbouz yczan 412006 Micha Nowosielski, Trzeci sektor w Polsce i w Niemczech 422006 Bogdan Koszel, Partnerstwo z rozsadku? Stosunki Francji ze zjednoczonymi Niemcami (1999-2006) 432006 Jadwiga Kiwerska, Odwro t od rewolucji? Nowe elementy w amerykan skiej polityce zagranicznej 2007 442007 Krzysztof Malinowski, Nauka i polityka zagraniczna. Dyskurs o mie dzynarodowej roli Niemiec (1990-2005) 452007 Witold Ostant, Europejski Urzad Policji (Europol). Instytucja europejskiego systemu bezpieczen stwa wewne trznego i wymiaru sprawiedliwos ci wie 462007 Bartosz Korzeniewski, S ta polityczne w zjednoczonych Niemczech 2008 472008 Joanna Dobrowolska-Polak, Niemiecka polityka dziaan humanitarnych 482008 Marta Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwiazane z wiedza w Niemczech i na tle Unii Europejskiej