Pamitki Soplicy - streszczenie

1.KAZANIE KONFEDERACKIE Czwartego listopada 1769 roku w Kalwarii, w kociele ojcw bernardynw odbya si msza wita, prowadzona przez ksidza Marka - karmelit, cieszcego si wielkim szacunkiem. Cztery dni wczeniej pod Lanckoron miaa miejsce jedna z bitew konfederacji barskiej. Przewodzi jej Kazimierz Puawski; Polacy zwyciyli, cigajc resztki wojsk rosyjskich a pod Mylenice. Z tej okazji tumnie zgromadzona w kociele szlachta i magnaci oczekiwali na pochwa z ust karmelity. Dodatkowym powodem, radujcym monowadcw, byy urodziny JO. ksicia Karola Radziwia. Tymczasem ksidz Marek zaintonowa Te Deum lauda mus, po czym wszed na ambon i rozpocz kazanie. Twierdzi, e konfederaci walcz tylko dla pozorw i wasnej chway. Nie potrafi wsppracowa, najwaniejsza bowiem jest dla nich zabawa i sprzeczki z bahych powodw. Moni panowie zamiast uspokaja owe zatargi, jeszcze bardziej je podsycaj, majc z tego przedni rozrywk. Kazanie ksidza wywaro na zgromadzonych tak wielkie wraenie, e gdy ten zszed z ambony i zacz piewa Przed oczy Twoje, Panie, stali cicho, przetrawiajc sowa prawdy i nie mogc wydoby z siebie gosu. Szczeglnie wzi je sobie do serca JW. Granowski, ktry dzie po lanckoroskiej bitwie, urzdzi u siebie wielkie przyjcie, na ktrym zupenie bez sensu pokcili si i pobili pan Snarski z panem Bolest, zwanym Makutem. Po skoczonej pieni ksidz Marek znw wszed na ambon, wywoujc wielkie zdziwienie wrd zebranych, wszyscy jednak byli cicho, ciekawi sw karmelity. Ten za przypomnia sobie o wicie ksicia wojewody wileskiego i chcia mu pogratulowa. Jednoczenie opowiedzia o swoim widzeniu, ktre mia siedem lat wczeniej. Ot, gdy przebywa w swojej celi, paczc gorzko nad losem Polski, nawiedzi go anio. Istota niebieska stwierdzia, e Wszyscy pragn rzdu, a aden z poczciwszych rzdzi nie chce. Ostrzegaa przed rych mierci Augusta III Sasa i prbowaa namwi do rzdw ktrego z wielmonych, chccego dobra kraju panw. Wszyscy jednak okazali si przebrzydymi domatorami, naogowymi leniami. Kady myla o tym, jak wiele straci, mieszkajc w stolicy. Jedni martwili si o upadnicie gospodarstwa czy stad, inni - o rozrywk, jak stanowiy codzienne zwady w sdach. Karmelita stwierdzi, e Polacy s sami sobie winni za utrat pastwa, bo za bardzo myl o sobie. Cho ksidz Marek wymienia w swym drugim kazaniu nazwiska najpotniejszych, nikt nie wsta oburzony, a przy wyjciu kady pokornie caowa rk karmelity. 2.PAN DZIERANOWSKI Pan Dzieranowski by podczas konfederacji barskiej pukownikiem puku gumbiskiego. Jego ojciec by sug i przyjacielem Zamojskich, ktrzy w ramach dugoletniej znajomoci dali mu w doywocie Suowiec pod Zamociem. Ten wychowa synw na ludzi, posa ich do szk, tylko

jeden z nich, Franciszek, uciek i zacign si do puku Mirowskich. By jednym z najlepszych onierzy, a do tego z fantazj, dlatego Mirowski - szef puku - kupi mu poruczestwo. Gdy nastaa konfederacja, zdetronizowa dotychczasowego pukownika - Larzaka, za co Generalno zrobia go pukownikiem powiatu gumbiskiego. Gdy pewnego razu onierze konfederacji stali pod Tycem, wszyscy dostali zakaz wychodzenia pojedynczo z obozu, bowiem wok krcili si Kozacy. Dzieranowskiemu wyjtkowo nie spodoba si ten rozkaz, poniewa niedaleko mieszkaa sdzina Sulejowska, bogata wdowa, crka krakowskiego awnika, co do ktrej snu on plany matrymonialne. Rodzina jednak patrzya na zaloty nieprzychylnym okiem, bo pukownik za duo grywa i przegrywa w karty. Pan Jzef wymkn si zatem z obozu, a przed witem dao si sysze huk jego broni. Dowdca kaza jecha w odsiecz narratorowi - Sewerynowi Soplicy wraz z dwudziestk konnych. Okazao si, e przybyli w sam por - Dzieryski by zraniony w rami i, cho zabi siedmiu Kozakw, nie mg ju broni si dalej. Chcia bowiem przywie ze sob do obozu konie trzech pierwszych zabitych. Musia jecha powoli, tak, e dogonia go pozostaa czwrka, a on nie mg walczy, bo zaplta si w uprz. Jzef Dzieranowski by dozgonnie wdziczny swemu wybawcy i chcia go za to przyj do swego puku. Soplicy odradzi to jednak jego przyjaciel i protektor - wielmony Korsak, mwic, e pukownik to dobry onierz z fantazj, jest jednak szubrawcem, ktry okrada tak wrogw, jak i swoich. 3.PAN BIELECKI Soplica rozpoczyna sw gawd od spostrzeenia, e w dawniejszych czasach ludzie bardziej zwracali uwag na to, co przystoi, a co nie. Obecnie, to, co teraz jest postrzegane jako art, kiedy byo cikim przewinieniem albo nawet grzechem. Jako przykad podaje posta pana Bieleckiego. Nie pamita jego imienia, wie, e Bielecki by monym szlachcicem i sdzi grodzkim, wyksztaconym obywatelem i wiernym katolikiem. Obraca si w krgach dworskich u boku Augusta III Sasa. Krl, bdc po luteraskim wychowaniu, mia troch inne przekonania ni katolicy i znany by z rozwizego ycia. Szczeglnie upodoba sobie on pana wojewody. Wysya zatem Bieleckiego z listami do niej, aby [ten] zabiegami swymi torowa jemu drog do cudzej wasnoci. Wojewoda jednak szybko zorientowa si, co planuje August III Sas. Przej korespondencj ony i krla, kaza pobi Bieleckiego do nieprzytomnoci, a maonk umieci w ufundowanym przez siebie klasztorze na kilkanacie lat. Sam Bielecki sta si szybko pomiewiskiem caej Warszawy, wic za wstawiennictwem krla obj urzd sdziego grodzkiego w Mcisawskiem. Tam przez lata dobrze mu si wiodo, dopki plotka z Warszawy nie dotara do ludzi. Bielecki przesta si liczy nie tylko w towarzystwie, ale rwnie jako sdzia grodzki, dlatego rycho zrezygnowa z posady. W ramach pokuty postanowi uda si Grobu Paskiego; przez kilka lat zbiera rodki na podr, a nastaa konfederacja barska.

Pewien dominikanin zmieni mu zatem pokut - pienidze, ktre odoy na wypraw pokutn, odda na spraw polsk, a sam ma wzi udzia w bitwie przynajmniej trzy razy. Pierwszy raz walczy wic pod Jarosawiem u boku Rudnickiego i zosta postrzelony w nog; pniej pod Lanckoron, gdzie zosta zraniony w rk. Musia wyjecha do Bielska na kuracj. Ostatni raz bra udzia w bitwie pod Czstochow pod przywdztwem Kazimierza Puawskiego. Przepasany by taratatk zoto-psow i stanowi przez to doskonay obiekt dla wroga. Mimo namw przyjaci, nie przebra si, twierdzc, e Czowiek strzela, a Pan Bg kule nosi. Zosta zraniony w twarz i dugo si leczy. Wrci jednak do domu w peni chway. Trafi akurat na sejmik, gdzie szlachta kcia si co do wyboru podkomorzego. Zobaczywszy Bieleckiego, jemu oddaa urzd. 4.PAN AZULEWICZ Soplica postanowi zaznajomi si z twrczoci Woltera. Sysza o nim wczeniej, jednak za modu nie mia ani czasu, ani ochoty na czytanie. Dopiero, gdy posun si w latach i szuka nowych rozrywek, postanowi nadrobi zalegoci, zwaszcza e o francuskim pisarzu byo wtedy gono. Okazja wkrtce si nadarzya - wnuk Soplicy, Sta, podarowa dziadkowi na imieniny Zair, wasnego tumaczenia i rozpocz czytanie. Szczeglnie uwanie, oprcz oczywicie solenizanta, sucha pan Azulewicz - jego tatarski przyjaciel. Suy on jako tumacz podczaszemu litewskiemu w Stambule, potem walczy podczas konfederacji barskiej, a na koniec osiad w Polsce. Obaj szlachcice zamiewali si do rozpuku przy Wolterze, co wywoao smutek na twarzy Stasia, ktry stan w obronie pisarstwa Woltera. Soplica wyjani mu zatem, e Francuz omiesza si, piszc w obudny sposb. Okazuje si, e zasmuca go fakt, i Polacy tak mao o sobie wiedz. Informacje o sobie samych czerpi z zagranicy, nie potrafic samym zastanowi si co jest prawd. Wskazuje na chrystianizacj Rusi, jako na pierwsz przyczyn upadku Polski. Powierzchowne przyjcie religii i obyczajw nie zmienio przecie Kozakw, a tylko zaostrzyo ich niech do krla. 5.PAN REWIESKI Do Seweryna Soplicy co jaki czas przyjeda pan Wolski - wnuk zmarego ju sdziego ziemskiego. Szlachcic lubi przy nim wspomina dawne dzieje, a ze wzgldu na powinowactwo, czsto mwi o przodku Wolskiego - Ignacy Rewieskim. Pewnego stycznia, po wicie Trzech Krli, sdzia zaprosi Soplic z maonk - Magd na zapusty do Omniewicz. Szlachcic zgodzi si i kryt bryczk uda si do pana Rewieskiego. Powz by bardzo kosztowny, a na dodatek otrzymany w nagrod za wzicie udziau w sporze, dlatego narrator

o nim wspomina. Rozpoczyna si opis gocinnoci domu sdziego oraz zabaw, adekwatnych do czasu karnawau. Soplica podkrela, e gospodarze byli nadzwyczaj uprzejmi, dbali o dobrobyt i wygod goci (wstawali jako pierwsi i obchodzili goci z kaw i mietank; szlachcic podkrela syto obiadw i wszelkich innych, licznych posikw, braterstwo, ktre panowao wrd ludzi i huczne zabawy do pnego wieczora). W gociach, oprcz Soplicy z on, przebywao jeszcze pi innych maestw, ktre czuy si wobec siebie rwne jako szlachta, nie zwracajc uwagi na faktyczny majtek. Mczyni rozmawiali przede wszystkim o polityce i wojnach, zmieniajc jednak czsto tematy, by damy nie nudziy si w ich towarzystwie. Podczas jednej z takich rozpraw gospodyni koniecznie chciaa pochwali si swoimi dokonaniami. Kazaa wic przynie wasnorcznie wykonane ptna, a jedno z nich podarowaa ksidzu do kocioa w Iwiecu. Zostaje opowiedziana historia Wawrzyca, sugi - przyjaciela domu. Pracowa on u Kowieskich od zawsze i nosi przodkw na rkach. Cyganka wywrya jego matce, e przewyszy on w zaszczytach wasnego ojca i- kiedy do tego doszo - Rewieski zwolni z robocizny ca rodzin Wawrzyca. W ostatni wtorek zapustw okazao si, e do Omniewicz zmierza ksi Radziwi, wojewoda wileski. Wszyscy wyjechali mu naprzeciw, eby mc go godnie przywita ju od granic dziedzictwa Rewieskiego. Powitania w niegu trway ponad dwie godziny, a pniej ksi z gospodarzami i jego gomi pojecha przodem do gospodarstwa sdziego, zostawiajc dobytek pod opiek poddanych, ktrzy mieli doczy pniej. Radziwi zosta przedstawiony jako hojny, dobry i wyrozumiay wadca. Inteligentny czowiek, ktremu ciy kwestia dobra ojczyzny, jednak umiejcy si bawi. Unika niepotrzebnych bjek i zwad. Hulanki trway przez kilka kolejnych dni. Tydzie pniej odbyy si w domu gospodarza zarczyny jego siostrzenicy - Agnieszki Haciskiej i Symeona Mogielnickiego. Agnieszka bya jedn z czworga rodzestwa. Ich ojciec poleg podczas konfederacji barskiej, matka umara wkrtce potem, oddajc dzieci pod opiek brata. Ten opiekowa si nimi jak najlepiej i zadba o ich przyszo: starszy siostrzeniec zosta regentem nowogrdzkim, modszy suy w pokojowym u ksicia wojewody; Katarzyna - starsza z crek - posza do klasztoru, mimo e miaa due powodzenie u mczyzn. Agnieszka zgodzia si wyj za Mogielnickiego, rozpoczy si zatem ustalenia, dotyczce posagu z obu stron. Ustalono, e panna dostanie wie pod zastaw i dziewitnacie tysicy piset zotych. Zaskoczy wszystkich ksi Radziwi, ktry z przychylnoci do rodziny sdziego chcia da co od siebie: Ksi powiedzia panu Mikuciowi, e jedn z wsi, ktre s do wypuszczenia, wypuszcza w zastaw pannie Agnieszce Haciskiej, a jej posag do siebie przyjmuje, tylko doda, eby inwentarz by przyjacielski. Spisano zatem intercyz i udzielono narzeczonym bogosawiestwa, ustalajc dat lubu na dzie Wniebowstpienia Paskiego, kiedy to miaa miejsce rwnie rocznica przyjcia bogosawiestwa przez sdzi z maonk.

Rozpoczy si zabawy dla uczczenia narzeczestwa. Nad ranem jednak nikt ju nie myla o hulankach, bo rozpocz si Wielki Post. W dniu tym wina na stole nie byo wida, tylko mid i piwo; a po obiedzie wszyscy rozjechali si. I ja z moj Magdusi do Nowogrdka pucilimy si. 6.KSI RADZIWI PANIE KOCHANKU W 1781 roku, w Nowogrdku odbywa si sejmik, na ktrym miano wybra pisarza ziemskiego. Po mierci Marcina Danejki wojewoda wileski - Karol Stanisaw Radziwi, zaproponowa na ten urzd swego przyjaciela - Michaa Rejtena. Jego wygrana bya praktycznie pewna, bo caa szlachta nowogrdzka zawsze bya za Radziwiami i gosowaa jednogonie. Fakt ten nie podoba si wojewodzie Niesioowskiemu oraz Jeleskiemu, kasztelanowi nowogrdzkiemu. Chcc skci ze sob gosujcych, wysunli kandydatur Kazimierza Haraburdy, szwagra Rejtena. Prby pogodzenie obu panw nie zday si na nic, Haraburda zapar si przy swoim i jeszcze nawymyla bratu ony, e ten skrzywdzi go przy oddawaniu posagu. O mao nie doszo do bijatyki. Kart przetargow przeciw Radziwiowi byo jego zachowanie wobec Tryzny - ubogiego potomka dawnego rodu, ktry y z zastawionej wojewodzie wsi Kodyczw, bo pienidze jako si go nie trzymay. By on przykadnym, witobliwym obywatelem, ktry jednak atwo si denerwowa. Pewnego dnia, w czasie sianokosw, Radziwi polowa na terenie ziem Tryzny. Na dodatek ksi posa do szlachcica ludzi z prob o gocw na obaw. Ten akurat szed w pole, bo byo mnstwo pracy i innych ju pogoni, i okrzyki podwadnych Radziwia mocno go zirytoway. Zwymyla ich i kaza si wynosi. Gdy wojewoda wileski dowiedzia si o tym potraktowaniu, wygoni Tryzn z ziemi tak, jak tamten sta. Sprawa nie zostaa rozstrzygnita - sejmik, zwoany na t okoliczno, musia si rozej. Soplica bowiem mia zeznawa na rozkaz Radziwia, jednak ten sercem by z Tryzn. Doszuka si wic koligacji pomidzy pozywajcym a sdzi, uniemoliwiajc w ten sposb wydanie wyroku. Sprawa ta nie podobaa si wyjtkowo Michaowi Rejtenowi. Bojc si jednak samemu sprzeciwi Radziwiowi, poprosi o wsparcie ksidza Idziego. Ojciec wmwi wojewodzie, e Woodkowicz, jego zmary przyjaciel, dlatego nie moe wyj z czyca i przeladuje co noc Radziwia, bo ten musi ku pamici jego czci odpuci jak przewin wzgldem niego. Zaproponowa oczywicie Tryzn. Ksi Karol pocztkowo oponowa, twierdzc, e Tryznie przebaczy nie moe, jednak nastpnego ranka doszo do pogodzenia zwanionych panw. Ale wojewoda wileski musia jeszcze na swoim postawi i wezwa Tryzn do pojedynku. Ten przyj go i szybko przegra, czym ju zupenie zakoczy spr, ku radoci Radziwia. Po obiedzie wszyscy udali si na dziedziniec klasztoru bernardynw, gdzie spili si niemal do nieprzytomnoci. Najgoniej bawi si sam ksi, ktry zacz pniej si rozbiera, rozdajc przybrane tego dnia bogactwa, a wic spink brylantow, drogi kontusz czy upan ze zotym pasem. Nastpnie usiad na wozie z beczk wina i rozlewa trunek kademu, kto o niego poprosi,

opowiadajc jednoczenie o swoim widzeniu. Ot twierdzi, e podczas modlitwy w Koronie ukaza mu si Jezus, nakazujc wraca na Litw. Chrystus nazwa pono tamtejszego biskupa hultajem i powiedzia Radziwiowi, e nie naley si go obawia. Pod koniec dnia wojewoda wileski rozebra si przy studni i kaza obla zimn wod, dziki czemu zaraz otrzewia. Nastpnego dnia, o smej rano, odbyo si gosowanie w sprawie wyboru pisarza ziemskiego. Przez brak zgodnoci szlachty co do osoby, zaczto gosowanie. Szybko okazao si, e Haraburda nie ma szans w starciu. eby wic zatrzyma resztki godnoci, wyszed na rodek i oznajmi, e nie bdzie ju duej Michaowi Rejtenowi przeszkadza w otrzymaniu tej godnoci. Chwil pniej wyszed z kocioa i uda si do siebie na wie. Sejmik trwa jeszcze sze dni, ale poza rozpatrzeniem trzydziestu spraw, szlachcice waciwie zajmowali si piciem i zabaw. 7.PAN OGISKI Seweryn Soplica przyblia swoj sylwetk. By synem ubogiego szlachcica zaciankowego, ktry umar zreszt, gdy Seweryn mia pi lat. Matka wysza ponownie za m; nowemu panu domu nie podobaa si obecno dziecka z poprzedniego maestwa, zwaszcza, e sami z matk Soplicy spodziewali si dzieci. Siedmiolatkiem ju wtedy zaj si wic jego wuj z Nowogrdka. Sam mia dwoje dzieci i zajmowa si woniowstwem. Ponadto wujenka, jako kobieta gospodarna, trzymaa u siebie studentw z dyrektorem. Sam Seweryn, starajc si wywdziczy wujostwu, chwyta si rnych zaj. Szybko zacz si te uczy; pocztkowo z ksiek dyrektora, a gdy zda infim u jezuitw (najnisza klasa w dawnych szkoach polskich, uczono w niej przede wszystkim gramatyki aciskiej i odmiany wyrazw), ciotka podarowaa mu Alwara, dziki czemu mg ukoczy rwnie gramatyk. Niedugo potem dyrektor wstpi do jezuitw, a jego miejsce zaj mody szlachcic. Po mierci Radziwia prefektem kongregacji zosta Ogiski, wojewoda Witebski. Poniewa Soplica suy wtedy jako owej kongregacji marszaek, musia nosi lask przed prefektem. Gdy Ogiski zawita do Nowogrdka, Seweryn uoy na jego powitanie pikn mow po acinie. Wojewod zainteresowaa bardzo posta modego szlachcica. Postanowi przyj go na swj dwr. Wuj Soplicy i on sam padli prefektowi do ng. Na drog wuj da swemu wychowankowi cztery czerwone zote, dwadziecia pi bolesnych batw i zbawienne rady. Mody szlachcic uda si z wojewod do jego dworu w Sonimu (po drodze dostawszy konia w podzice za zawrcenie po okulary), gdzie zosta przekazany marszakowi dworu - panu Szukiewiczowi. Zostao ustalone wynagrodzenie dla Seweryna - trzysta tynfw na rok i obrok dla jednego konia.

Szybko zawar przyjanie i podoba si pozostaym dworzanom. Wsawi si jako dobry szermierz, walczc o honor swego pana. Jednak po szabl siga rzadko i dlatego miano o nim zdanie, e cho umie si bi, to robi to z koniecznoci, nie z zamiowania. Po mierci Augusta III Wazy wojewoda Ogiski postanowi przyczy si do konfederacji barskiej. By w tej sprawie zgodny z Radziwiami i z Potockimi. Ci ostatni przysali do Sonima zaszyfrowan wiadomo o pocztkach rozruchw. Informacja bya napisana na gowie Kozaka, ktry przyby jako posaniec, podrujcy pod pretekstem przekazania liwek. Wie o pocztku powstania szybko rozesza si po caej Litwie. 8.TRYBUNA LUBELSKI Po rozwizaniu konfederacji barskiej Soplica musia szuka sobie nowego zajcia. Chcia dosta si do wojska, ale walczcy przeciw krlowi, nie byli zbyt dobrze widziani. Pan Seweryn postanowi zatem wrci do poprzedniej pracy. Dostaa mu si posada w palestrze (adwokaturze). Podszkoli si u pana Fabiana Wojniowicza. Szybko zdoby uznanie obywateli i sam Stefan Oborski, plenipotent ksicia, powierzy mu spraw swego majtku, gdy za on przenosi si na Bia Ru. Przyszed wtedy czas sejmu w Lublinie. Wojniowicz kaza zatem jecha Soplicy do Korony, do Biaej. Zostaje opowiedziana historia z tej miejscowoci, dotyczca Radziwia Sierotki oraz jego przyjaciela, Ilinicza. Ot szlachcic, wiedzc, e ksi nie jest w najlepszych stosunkach z rodzin, podsun mu pewien pomys. Radziwi mia wanie jecha do Ziemi witej. Poniewa czekao na niego wiele niebezpieczestw, a nie chcia, by rodzina dostaa spadek, za namow Ilinicza przepisa jemu swj majtek. By to testament na przeycie- ktry umrze pierwszy, temu dostaje si fortuna drugiego. Ilinicz nasuchiwa zatem wieci z podry ksicia, liczc na wielki spadek. Tymczasem Radziwi wrci cay, a bdc z wizyt w Krakowie, postanowi odwiedzi szlachcica. Gdy tylko wjecha do Biaej, okazao si, e Ilinicz umar podczas polowania na niedwiedzia. Wdowa po nim, za zgod ksicia, dalej moga mieszka na swych ziemiach, bo te Radziwiowi na nich jako nie zaleao. Dopiero po ich mierci potomkowie zaczli si ze sob spiera, a sprawa cigna si ponad ptora roku. Soplica uda si zatem za ksiciem do Lublina. Za towarzysza mia Bartomieja Chodk, dworzanina ksicia, jednego z najwikszych zabijak na Litwie. Od razu chcia wszdzie wszczyna burdy, jedynie ostrzeenia Soplicy, jako czowieka starszego wiekiem i urzdem, a ponadto znajcego osobicie ojca modzieca, hamoway go przed bjk. Jednak pewnej niedzieli Bartomiej nie wytrzyma. Poszli z Sewerynem przej si, a zobaczywszy po drodze gospod, postanowili napi si przed ni zimnego piwa, jako e dzie by upalny. Soplica poszed po trunki, a modzieniec usiad na kamieniu przed karczm. Zebrana wok grupka twierdzia, e jest to kamie myski i postanowia zabawi si w bijatyk. Bartomiej jak zwykle udawa wystraszonego idiot, a gdy przyszo do walki, pooy trzech z napastnikw. Tubylcy zrozumieli swj bd i gr towarzysza Soplicy, i zaczli pi wszyscy razem do pnego wieczora. Nazajutrz odby si jeden z sejmikw. Co ciekawe, w Sali znajdowa si krzy z wyobraeniem Chrystusa, jednak twarzy Jego nie byo wida. Zaznajomieni ze spraw mwili, ze Pan odwrci

sw gow po pewnym wyjtkowo niesprawiedliwym, ale przekupionym wyroku na niekorzy starej, ubogiej wdowy. Po zakoczeniu tamtego zjazdu, miao w trybunale zasi trzech diabw, ktrzy sporzdzili dekret bardziej uczciwy od szlachcicw: Pan Jezus na tak zgroz, e diabli byli sprawiedliwszymi ni trybuna, przenajwitsz krwi Jego okupiony i w ktrym tylu kapanw zasiadao, twarz swoj zasmucon odwrci i oblicza swego nie pokae, a nard si pozbdzie zaprzedajnoci w sdach, witokupstwa w duchowiestwie, a pieniactwa w szlachcie. Po kilku godzinach obrad i sdw, sesja zakoczya si. Wieczorem Soplica uda si do teatru na wolnym powietrzu, wyszed jednak niezadowolony. Szlachta nie potrafia si zachowa, ludzie byli gono i co chwila przerywali aktorom, gdy wznosili toasty kuflami piwa i wina. W czasie sejmu w Lublinie doszo do pewnego cudownego wypadku. Ot niejaki Kurdwanowski jecha, by sdzi si o ziemi. Wydar j podstpem pewnej wdowie - Glinkowej. Ta nie chciaa mu sprzeda ziemi, zatem Kurdwanowski przekupi jej przyjaciela - Chamca, by wykrad z domu orygina, powiadczajcy jej przynaleno. Dokument zosta podrobiony na jej niekorzy przez Chojeckiego w ytomierzu. Glinkowa zostaa pozbawiona ziemi i wypdzona. Odwoaa si do sdu ziemskiego, gdzie jednak przegraa spraw i zosta jej tylko Lublin, gdzie rwnie nie miaa zbyt wielkich szans, poniewa nie miaa swego aktu wasnoci. Kurdwanowski jecha zatem na sejmik, pewny swojej wygranej. Ale w nocy mia sen, w ktrym Chojecki i Chamiec przyznaj si do winy, za co zostaj skazani na kar mierci. Wyrok taki czeka rwnie na samego szlachcica, z uwagi jednak na dwa postanowione ju zarzuty z jego umierceniem trzeba zatem czeka do Wielkiej Nocy. Nieuczciwy szlachcic obudzi si przeraony, ale w drodze z Piaskw do Lublina zacz si z wolna uspokaja. Dopiero na miejscu dowiedzia si, e Chamiec z Chojeckim zmarli w wypadku. Kurdwanowski tak si wystraszy, e odwoa swoje zarzuty, przeprosi wdow, wypaci jej zadouczynienie i baga na klczkach o przebaczenie. Umar trzydzieci lat pniej w Niedziel Wielkanocn. 9.SICZ ZAPOROSKA Seweryn Soplica postrzega Ru jako kraj wyjtkowo pikny, o bujnych plonach i ze szczliwymi ludmi. Pierwszy raz zobaczy j w 1763 roku, jednak wtedy nie mg si przyjrze jej za dobrze, bo uciekali wraz z pozosta czci konfederacji litewskiej. Za drugim razem bardziej mu si poszczcio. Zosta bowiem wysany na Ru przez Ogiskiego wraz z czwrk przyjaci: Azulewiczem, Michaem Ratyskim, Wojciechem Massalskim i Mikoszem. Wyprawa bya zwizana z prbami przyczenia Kozakw do konfederacji barskiej. Szlachcice mieli wyjecha osobno i spotka si razem w Humaniu. Dojechali wszyscy, prcz pana Massalskiego, ktry zosta schwytany i umar na torturach, nie zdradzajc jednak planw konfederacji. Pozostali udali si do Islam Giraja, chana krymskiego. ()by [on] zapalonym przyjacielem Polakw i cigle nalega na Port, by wojn wypowiedziaa Rosji, a do tego mia wielkie zaufanie u sutana. Z Humania udali si przyjaciele na Sicz Zaporosk. Mieli si tam porozumie z nastpc Semena Kozudry, przywdc tamtejszych Kozakw, ktry zmar niedawno, co wywoao bolesne

rozczarowanie wrd Polakw, ktrzy bardzo liczyli na jego pomoc. Po drodze Polacy ze swoj kozack asyst od Islam Giraja zatrzymali si w Kahorliku i z powodu upau postanowili jecha noc. Akurat mia tu miejsce jarmark, wic ludzi byo mnstwo. Soplica mia okazj przyjrze si strojom rnych narodowoci. W tamtejszej gospodzie zasucha si w opowiadanie pewnego lirnika, a Micha Ratyski zacienia znajomo z pewn Ukraink. Dwa dni pniej, po drodze przez stepy, caa czwrka zatrzymaa si w Gardzie nad Bohem, gdzie zaczynay si posiadoci siczowych Kozakw. Tu jednak spotka ich zawd - okazao si, e wybrano ju nowego koszowego, antypolskiego fanatyka, ktry zamierza ukada si z Moskw. Jedyne, co mg obieca, to - e podczas walki Polakw - nie bdzie wystpowa przeciwko nim. Azulewicz wysa Soplic do Ogiskiego, by ten przekaza mu nowiny, sam za postanowi jecha dalej i sprbowa szczcia z Tatarami. Gocie zostali jednak jeszcze zaproszeni na rytua przyjcia nowego koszowego. Odbywa si on przed domem jego poprzednika. Zostay tam zwalone cztery wozy, ktre zasypano ziemi. Tam usiad Jura Majborody - nowo obrany przywdca i cierpliwie czeka, a Kozacy uprztn mieszkanie zmarego. Ci, kiedy skoczyli, wysypali mu na gow mieci poprzednika, a pisarz gono wyrzek: jak widzisz siebie obsypanym mieciami, tak w kadej potrzebie znajdziesz nas wszystkich od siebie nieodstpnych. I taka bya cakowita ceremonia inauguracji naczelnika Siczy. Na koniec pobytu w Gardzie nad Bohem Seweryn Soplica postanowi zapyta ich pisarza (przyjaciela Polakw), czemu zdecydowa si na mieszkanie wrd Kozakw. Ten opowiedzia im histori swego ycia. By synem ziemianina z wojewdztwa witebskiego. Ojciec by kalwinem, ale przez wzgld na jego on, ktr bardzo kocha, nie obnosi si z tym i szanowa jej religi. Przez swoje wyznanie nie mg zreszt nigdy doj do adnego wyszego urzdu, cho susznie mu si niejeden nalea. Wszystko byo dobrze, dopki nie nasta nowy proboszcz - jezuita Rokity. Ten omota matk pisarza, twierdzi, e jej m nie ma szans na zbawienie i jest wcielonym diabem. Ojciec zmar z tej zgryzoty niedugo po dwudziestej rocznicy maestwa. Za namow proboszcza, matka oddaa crk do klasztoru; to samo chciaa zrobi z synem. Ten jednak nie pozwoli sobie na to, uciek i zacign si do wojsk Rzeczypospolitej. Tam doczeka si zaszczytw i mg stara si o rk swojej wybranki. Jej rodzice przystanli na lub. W tym czasie jednak Rokita zupenie ju przej kontrol nad matk pisarza. Przeniosa si do klasztoru, a on namwi j na spisanie caego majtku jego klasztorowi, twierdzc, e majtek bywa czstokro dla wieckich narzdziem grzechu, u duchownych za na chwa tylko bosk obrcony. Synowi krew zagotowaa si w yach, prbowa jeszcze rozmw i baga, nic jednak nie byo w stanie przemwi matce do rozumu. Rokita tryumfowa. Jego zachowanie tak oburzyo pisarza, e okrutnie zemci si na jezuicie. Z kilkoma zaufanymi poddanymi ojca wkrad si noc do klasztoru i zamordowa ksidza. Dwch jego towarzyszy zabio dwjk innych braci z jakich osobistych powodw, reszt zwizali. Zdobytym majtkiem podzielili si po rwno, po czym kady poszed w swoj stron. Pisarz, ktrego prawdziwe nazwisko brzmiao Wok, wiedzia, e w Koronie nie ma ju czego szuka. Nie chcc si ukrywa, zacign si na Sicz Zaporosk, ktra

zacza si tworzy niedaleko granic. Teraz ju cakiem przej prawo i obyczaje Kozakw. yje z nimi od czterdziestu lat i uwaa, e postpi dobrze. 10.PAN WOODKOWICZ Soplica wychodzi od rozmyla na temat stosunku innych krajw do Polski. Twierdzi, e Polacy nie umiej walczy o swoje i pozwalaj na pomwienia wzgldem nich samych. Jako przykad podaje Demuliera, ktry w swojej ksice opisuje wojewod wileskiego jako gupca i tchrza. Tymczasem pan Seweryn ma zupenie inne wspomnienia. Owszem, przyznaje, e Karol Radziwi jako jedynak by rozpieszczony przez matk, nie chciao mu si uczy - czyta i pisa nauczy si dopiero po pitnastym roku ycia, a i to tylko dziki pomysowoci jego nauczyciela - szlachcica Piszczay. Mimo to, ju majc dziewitnacie lat, Radziwi zosta miecznikiem litewskim, a pniej marszakiem trybunau. Razem z ksiciem ksztaci si jego przyjaciel - Ignacy Woodkowicz. By litewskim chorym nadwornym. Wraz z wojewod litewskim i innymi towarzyszami (grup t nazywali ludzie Poniatowskiego hajdamakami) zawsze dzielnie walczyli w obronie ojczyzny, lubic jednak od czasu do czasu zabawi si kosztem innych, ale zawsze im to wynagradzali. Lubili rwnie przeciga si w dowodach siy i wymylali ku temu coraz ciekawsze prby. Gdy przyszed czas bezkrlewia, nastay sdy kapturowe. Na Litwie urzd ten sprawowa Chreptowicz, ktry by przeciwny partii saskiej i opowiada si po stronie Moskwy i Poniatowskiego. Chcc uatwi im krlowanie, wezwa na sd kapturowy ca band ksicia, wyjwszy jego samego, bo ksicia nie mia prawa wzywa. Byo im to bardzo nie po drodze, bo akurat modzie szalaa w jednym z zaciankw. Woodkowicza jednak tak rozsierdzi tupet sdowego, e przekaza, i owszem, stawi si, ale z rzemiennym nahajem na Chreptowicza. Dobrawszy sobie do tego omiu przyjaci - rbaczy - na czas stawi si w sdzie. Sdzia kapturowy, zobaczywszy go przez okno, uciek z budynku i skry si w klasztorze dominikanw. Wobec tego dwaj towarzysze chorego nadwornego zapali pisarza Matusiewicza i Woodkowicz wymierzy mu pidziesit batw. Pozostali zebrani patrzyli na to obojtnie, jako e wikszo tam bya po stronie Radziwia. Kiedy skoczy, kaza da sobie wszystkie dokumenty w ich sprawie i zabra je do Niewiea. Gdy wybrano Poniatowskiego, ustay sdy kapturowe. Ksi biskup wileski, nienawidzcy si z Radziwiami, ustanowi na sejmikach takich urzdnikw, ktrych mg by pewny. Wznowi spraw ksicia i jego przyjaci w Nowogrdku. Poniewa przeciwnicy krla nie mieli prawa wstpu na sd, mao kto mg gosowa. Ksi nie mia zatem nadziei na ocalenie, chyba, e w oru. Zjecha do miasteczka puk imienia Massalskich, na ktry w razie czego mg liczy biskup; jednak dowodzi nim Roniecki, ktry by w przyjani z Woodkowiczem. Okaza si jednak zdrajc - ksidzu chodzio gwnie o to, by nastraszy parti Radziwiw, chcieli si te przy okazji zemci na chorym nadwornym, zarzucajc mu zbrojne najcie kapturu. Namwili

zatem Ronieckiego, by ten, przebrany, uda si do Woodkowicza i okama go, i w Nowogrdku stoi puk, ktry chce przej na jego stron i schwyta ksidza biskupa. Ten uwierzy i zaraz wyjecha do miasteczka, obawiajc si, e zaraz wybuchnie powstanie puku wojska, a biskup ucieknie. Tu przed witem stan pod kwater Ronieckiego; wtedy te zrozumia, e zosta zdradzony. Prbowa przedrze si przez wojsko. Mia pewne szanse, poniewa onierzom nie mona byo strzela, jako e koniecznym byo, aby go przez sd skaza. Woodkowicz zacz jednak podupada na siach. Cofn si zatem do ogrodu, ktry jednak rwnie by otoczony. Ale tam mg ukry si w starym, warzywnym lochu. Chowa si w lochu dla odpoczynku, e onierze po schodach zaczynaj si spuszcza, do gry bieg, szabl ich kaleczy i do odwrotu zmusza. W kocu pewien yd zaproponowa, by onierze idc, pchali przed sob jakie bety, ktrymi bd mogli obrzuci chorego. Zwizanego zanieli przed sd, ktry - pod nakazem biskupa - wyda wyrok natychmiast, nawet bez moliwoci obrony. Zosta oskarony o czyny, ktrych nie popeni. Nie mg si jednak broni, bo () tu ju nie chodzio o sprawiedliwo, tylko o dogodzenie zemcie. Woodkowicza w przecigu godziny skazano na mier przez rozstrzelanie. Gdy Radziwi przyby do Niewiea i dowiedzia si, e przyjaciel sam puci si do Nowogrdka, zaraz wyczu niebezpieczestwo i w osiem godzin po zabiciu Woodkowicza by ju na miejscu. Mia szczcie biskup i ludzie trybunau, e zdyli wyjecha wczeniej. Ksi rozbi puk Massalskiego w puch. Gdy dowiedzia si o wyroku, wpad w rozpacz. ()zawsze pniej mawia: Dwa tylko nieszczcia prawdziwe w yciu dowiadczyem: pierwsze - podzia kraju, drugie - rozstrzelanie Woodkowicza. I nigdy nie przesta opakiwa tej straty. Okoo dwadziecia lat pniej, w same imieniny ksicia, gdy ten przyjmowa goci, stawi si tam jaki jegomo, w wieku bliej starym ni modym, to jest rednim. By w kontuszu mundurowym granatowym, z pomaraczowym konierzem i takimi obszlegami i czapk, a upanie biaym. Chcia si dosta do Radziwiowskiego puku. Karol przeczyta jego dokumenty, a gdy zobaczy, e oficer suy w puku Massalskich, rykn strasznym gosem Woodkowicza rozstrzelali! Ten prbowa si tumaczy, ale ksi ju go nie sucha. Kaza szykowa bro i nabi j. Zarzdzi take, by przyszpili serce z czerwonego papieru. Podwadni Radziwia pocztkowo myleli, e maj je przyoy do ciaa oficera, jednak wojewoda wileski szybko naprostowa spraw: Gdzie to serce kadziesz? Nie tu, ale przy go wa temu jeleniowi, co jest na tym kobiercu. Caa ciana bya bowiem wyoona gobelinem ze scen polowania na zwierza. Jako wtedy okazao si, e Massalczyka od dawna nie ma wrd zebranych.