Henryk Rzewuski (1791 1866)

- ur. w dniu Konstytucji 3 Maja (na Woyniu) - maganteria konserwatywna (ojciec senator cesarstwa rosyjskiego) - nauka (Krakw), krtka kariera wojskowa (wojsko Ks. Warsz.), podre europejskie, wstpi do loy wolnomularskiej w Petersburgu - znajomo z Mickiewiczem (Petersburg), z ktrym widywa si jeszcze pniej; Mick. zachca Rz. do pisania - rozpoczyna od pojedynczych gawd (pniej w Pam. Sopl.) - bdc w Rzymie, potpi wybuch powst. listopadowego, jako ruchu sprzecznego z legitymizmem - pisuje rozprawy historiozoficzne (opublikowane po mierci autora cenzura) - zdecydowanie odrzuca pojcie postpu, bo przez rozwj techniki, sztuki i nauki moe si on sta zagroeniem dla tej cywilizacji, wzniecajc buntownicze popdy rozumu; przeciwnik Owiecenia to przestpstwa wobec praw Boych; konserwatyzm skrajny - najbardziej istotne zadanie pielgnacja tradycji, ktrej nosicielka jest szlachta - apologeta ustroju demokracji szlacheckiej, zotej wolnoci, ktra uksztatowaa patriotyzm Polakw - Pamitki Soplicy 1839-41 wyszy anonimowo w Paryu w 4. tomach; uczyni z gawdy arcydzieo; Wielkie Ksistwo Litewskie jako kraj urzeczywistnionej utopii szlacheckiej; suchaczem tych gawd by Mickiewicz, co wida w jego Panu T. Wielu bohaterw Pamitek pojawi si w Listopadzie (potpia Rz. Balzaka za nieobyczajno i cynizm taki to konserwatysta by z niego). Czsto wbrew intencjom twrcy dochodzi do autodemaskacji szlacheckiej sielanki (raczej oskarenie ni obrona minionego wiata) - rwnie w List. Rz. stara sie przkona, e stos. miszy szlacht a magnateri ukaday si harmonijnie (nostalgia magnata za powszechnym szacunkiem - pam. Sopl. przyjto z zachwytem - Rz. skania si ku akceptacji rosyjskiego panowania na ziemiach polskich, krytykuje dziaalno konspiracyjn rozmaitych towarzystw; wierzy w potne stowarzyszenie Sowian, czyli cakowite podporzdkowanie Rosji - prawdziw burz wywoay Mieszaniny obyczajowe Jarosza Bejy zbir pamfletw obejmujcych spoeczestwo polskie, porwnanie go do organizmu w stanie rozkadu - pobyt w Petersburgu, zwiza si z Tygodnikiem Petersburskim, tam ogasza swe powieci historyczne - Listopad publikowany na amach TP w latach 1845-46; kontynuacja tematyczna i ideowa Pamitek; sukces mniejszy (oskarano go o naruszenie zasad gatunku literackiego, jakim bya powie hist. chodzio o przypisy, dygresje, komentarze pochodzce bezporednio od autora); - napisa te Zamek krakowski, Adam migielski, Rycerz Lizdejko, zbir gawd Nie-bajki - pisze jeszcze Rz. inne powieci hist., opowiadania-gawdy (tu: horror staropolski pt. Ja gor!) publicystyka jego raczej marna, grafomaska, dzi ju nie do czytania (gosi apologi ugody politycznej). - wypenmia na zlecenie Iwana Paskiewicza (namiestnika Krlestwa Polskiego) rozmaite misje polityczne; wsptworzy prorzdowy organ Dziennik Warszawski (od 1851) Rzewuski jednak zniechca swoimi artykuami np. Cywilizacja i religia (za najwiksz klsk uznawa nie rozbiory, lecz inwazj nowej cywilizacji, zapocztkowana przez Owiecenie) - bliski wsppracownik Paskiewicza, obroca Targowicy (Pamitniki Bartomieja Michaowskiego ) Rz. znienawidzony przez Polakw, oburzajcy i obskurancki

- negatywny stosunek do powstania styczniowego - zmar 1866 w Cudnowie w zupenym osamotnieniu i zapomnieniu POD ZNAKIEM W. SCOTTA - tradycja walterskotyzmu pozwolia odej od tradycyjnej formy narracji w pierwszej osobie (pamitnik, list, np. K. z Taskich Hoffmanowa) dochodzi do gosu komentarz odautorski, opwiadanie z pozycji bezstronnego obserwatora - w Polsce zapotrzebowanie na idealizacj przeszoci, optymizm (przeciwnikiem takiego mylenia by Kraszewski) - polscy walterskotyci: Fryderyk Skarbek, Franciszek Wyk, Konstanty Gaszyski, JUN - zalecano (na amach gazet) lektury pamitnikarzy XVII-wiecznych (na czle z Paskiem) oraz utworw W. Scotta jako przeciwwaga dla zalewu francuszczyzny - Rz. publikowa swe powieci pod pseudonimem B. Niekrasz (krytykowany przez Kraszewskiego, ktry domaga si przede wszystkim przestrzegania prawdy dziejowej!) zaczto w lad za Scotem szuka wzorcw w przeszoci (teza: dawne czasy byy lepsze); Rz. idealizowa dawne dzieje wbrew prawdzie historycznej - Rz. wprowadzaa postaci fikcyjne w miejsce pierwszoplanowych bohaterw; fakty historyczne s dla Rz. drugorzdne (charakterystyczne jest tu przemilczenie Rosji lub jeje eufemistyczne potraktowanie tak jak i pniej u Sienkiewicza czy Prusa) - dosy ostro potraktowa w List. krla St. Augusta Poniatowskiego, utrwala jego czarn legend (Rz. oczywicie nie stawia zarzutu o serwilizm wobec Katarzyny II). Przeciwstawia krlowi legend bia posta Karola Radziwia (ksi Panie Kochanku), cho w rzeczywistoci uwaano go za ograniczonego umysowo i sualczego wobec Rosji. Przeciwstawia wic typ idealnego magnata monarsze. Kontrast: bracia Strawiscy. Konstrukcja caoci opiera si na antytezie (skorzysta z tej techniki Sienkiewicz). Rz. by te antywarszawski 1768 (w stolicy lokalizowa spitrzenie franc., itp.). - portret Radziwia jest daleki od rzeczywistoci, czsto by on na usugach Rosji - wiat skonstruowany na zasadzie antytezy dwch rzeczywistoci np. dworowi krla przeciwstawione zostay majtki; Niewie Radziwiw i Koronowo Kunickiego - to powieciowe: konfederacja barska (Rz. dostrzega w niej wycznie antykrlewskie ostrze, widzi j jako wojn domow: sarmatw z sfrancuziaymi zwolennikami krla) -uczestnikw konfederacji przedstawia z uznaniem, szacunkiem i wspczuciem - humor i ironia byy narzdziami prowokacji intelektualnej i politycznej - przypisy denerwoway wielu krytykw - Listopad zosta przetumaczony na jzyk rosyjski, czeski, niemiecki - niesychanie wiernie utrwali realia ycia polskiego z przeomu XVIII i XIXw. - kontrastuje z tym cakowita obojtno na przyrod, raz tylko opisana - wielkie zrnicowanie stylistyczne, listy, dialogi, dziennik osobisty, komentarz odautorski

LISTOPAD
TOM I Przedmowa: mistrzyni ycia jest przeszo; kady nard ma swoje wasne przeznaczenie; apeluje, by opisywa wasn przeszo, nie ulega cudzoziemszczyznie. Pisze, e w tym romansie historycznym zestawi ze sob dwie cywilizacje. Kady nard ma swoje przeznaczenie. Narody umieraj gdy pogardzaj wierzeniami przodkw i dawnymi tradycjami.

I. WSTP: Wojciech Strawiski suga i przyjaciel domu Radziwiw (siedziba: Niewie), by oszczdny, dorobi si majtku. Zaleca si do panny Rozalii z Massalskich, pochodzi ona z domu wrogiego Radziwiom. Bya sierot, zostawion na wychowaniu u biskupa Messalskiego. Duchowny powierzy swoj krewn Rozali w opiek pani komisarzowej, ktra bya z francuskiego rodu i postanowia uczy Rozali francuskiego. D rogo go to kosztuje; komisarzowa za kadym razem gdy go odwiedza zabiera jakie cenne sprzty i ozdoby. Jednak mio jest dla niego waniejsza ni majtek. Potem zacz chowa co cenniejsze sprzty;) Baba zaczea poycza pienidze oczywicie na wieczne nieoddanie ;D. Biskup w kocu wyraa zgod na maestwo. Po lubie Wojciech zabroni onie utrzymywa jakiekolwiek stosunki z komisarzow. Poycie byo szczliwe, Bg ich pobogosawi dwoma synami. Ludwik (starszy) i Micha (takie imiona dostali gdy urodzili si w dniu tych wanie witych). Ze wzgldu na interesy przeprowadzaj si na rok do Wilna, tam te Rzia odnawia kontakty z komisarzow. ona zdradza Wojceicha z hrabi Mycielskim. Mycielski by kawalerem wielkiego wiata, sabo mwi po polsku, nosi si na mod francusk. Potajemne schadzki organizowali sobie w komisarzowej w domu. Rzia napisaa Wojciechowi list, e wysza za niego z musu i musz si rozej. R ozwd; Rozalia otrzymuje prawa do Ludwika, wyjedaj do Wielkiej Polski. Wojciech natomiast ma w opiece syna Michaa. II. WYCHOWANIE STAROPOLSKIE Ojciec wychowuje Michasia surowo, nakaza mu podgoli wosy, przyj nauczyciela domowego, ktry mia uczy go katechizmu, aciny. Nakaza mu nie szczdzi syna, ceni dyscyplin. Sprzty ony kaza wynie na strych by mu o niej nie przypominay. Jako katolik nadal czu si onaty wiec nawet mu do gowy nie przyszo poszukiwa drugiej ony. Mia wiernego przyjaciela w generale Kunickim. W smym roku ycia zrobi synowi egzamin i zobaczy e duo ju umie, postanowi posa go do jezuickiego Collegium Nobilium w Warszawie (tu.: bracia znowu razem); Ludwi ju od roku tu przebywa, oddany przez ojczyma, ktry doczeka si wasnych dzieci i nie dba ju o syna ony z pierwszego maestwa. Wywizaa si z ich znajomoci wielka przyja, cho byli zupenie rnie ubrani. Ludwi upudrowany, w trzewikach, po francusku a Micha jak inni uczniowie, w tych butach, podgolone wosy. Pewnego dnia do Warszawy przybywa ojciec i odwiedza Michasia, widzc obu synw jest zaskoczony ale i szczliwy, Ludwi przy caej swojej cudzoziemszczynie jest pikny. Daje mu wicej pienidzy, tuli go ale zauwaa kolczyki. Zabiera Michasia ze szkoy, pniej Micha w Niewieu si uczy ale tylko aciny. Micha tylko na wita w domu, ojciec mao si nim zajmuje, jedynie kae go przywie, uszy bielizn przerobi jakie stare ubrania i wyprawi znowu w drog. III. PALESTRA Micha po szeciu latach nauki umie acin i teologi. Zna si na ludziach, wie komu trzeba si podliza, komu okazywa szacunek. Ojciec dumny z syna, postanawia go jeszcze ksztaci w prawie. Udaj si w Sonimie do regenta Wojszwiy, tam pij o rozmawiaj o sprawie sdowej Wojciecha z biskupem o myn. Wojciech prosi Wojszwi, ktrego uczyni juryst, by teraz on uczyni prawnikiem jego syna Michaa. Micha oddany do palestry (do znajomego regenta), na prawnika. IV. MICHA ZOSTAJE JURYST Micha ostro wzi si do pracy, ju po paru miesicach zosta praw rk Wojszwiy. Wojciech stranik trafia do bandy albeskiej zorganizowanej i posusznej ksiciu Karolowi Radziwiowi. Micha jednak dostaje od ojca mae pienidze i popada w dugi, udaje si do niego z prob o poyczk. Prosi ojca o trzy tysice i obiecuje, e za rok je odda, Bdzie zarabia gdy zoy przysig i zostanie juryst. Micha ma kiedy otrzyma Sonim. Micha by bardzo podobny do ojca, obaj nienawidzili cudzoziemszczyzny. Micha staje na

pierwszym szczeblu palestry sonimskiej; jest powszechnie szanowany, posiada spore zasoby wiedzy; ojciec dumny. Po zoeniu przysigi na juryst ojciec wydaje uczt, najpierw poycza mu trzy tysice i daje tysic, a potem drze wszystkie obligi i z radoci mwi, e caa ta kwota zostaa mu podarowana. V. WYCHOWANIE ZAGRANICZNE: Ludwik: szkoa we Francji (ojczym zna Leszczyskiego i zaatwia synowi edukacj w Lotaryngii), zostaje kapitanem w puku zagranicznym na odzie Francji, ranny w bitwie pod Minden kula na wylot mu twarz przestrzelia; lubiany na dworze wersalskim, nawet taczy z margrabin de Pompadour; prowadzi rozwize ycie. Zacigna drugi, mao brako a trafiby do wizienia. Zabi Francuza w pojedynku i by wiziony w Bastylii., ale wstawia si za nim margrabina. Otrzyma list od Woltera, zna si z twrcami pierwszej encyklopedii. w Paryu w domu pani Geoffrin poznaje A. Czartoryskiego i S. Poniatowskiego; spaca swoje dugi i wraca do Warszawy, wzmianka o tym, e matka jego umara. Ludwi czsto pisywa listy do ojca, do brata. Wraca do kraju w dniu, gdy krlem zostaje St. August Poniatowski. zostaje dworzaninem, wie si z krlem, obejmuje urzdy. Autor wspomina o podziale spoeczestwa na dwa obozy, jeden pod dowdztwem Karola Radziwia, drugi pro krlewski. Poniatowski oczernia ksicia, mci si na nim, pozbawi go urzdw, majtku, Radziwi zosta banit i tuaczem. Krl jednak przez swoje intrygi popada w kopoty nie doszy do skutku plany oenku z crk Marii Teresy a na dodatek dowiedzia si o nich dwr rosyjski, ktry zezwolil Radziwiom na utworzenie konfederacji w Radomiu. Ta konfederacja zawizana przeciwko krlowi przywrcia Karola Radziwia do kraju i zwrcia mu majtek. Wkrtce konfederacja zostaa zamieniona w sejm i uznana przez inne mocarstwa. VI. ZARCZYNY: Radziwi zosta zwyciony pod Niewieem. Lecz zarzdzono amnesti i onierze wrcili do kraju, tylko Radziwia nie obejmowa wic rozpocz peregrynacj po Europie. Wszyscy tsknili za ksiciem, wspierali go pieninie i mg prowadzi godne a nawet dostatnie ycie. Micha i jego ojciec walczyli, teraz mieszkaj razem, Micha zrezygnowa z pracy prawnika i zosta w domu ze starym ojcem, opiekowa si gospodarstwem. Genera Kunicki po mierci swojego syna sprowadza crk Zosi z Wilna. Ojcowie chcieliby, eby ich dzieci si razem oeniy. Stranik chce przepisa Michaowi cay majtek, starszy syn nic nie dostanie bo suy Rosji. Modzi dorastali w wielkiej przyjani, Micha kocha Zosi, ona wie, e jest porzdnym czowiekiem i bdzie dobrym mem. auje tylko e nie jest czuy tak jak kochankowie w romansach i e nie umie mwi po francusku. Micha jest czowiekiem bardzo pobonym. Decyzja o maestwie Zosia pacze, bo nie chce tak szybko opuszcza domu ojca, w kocu dopiero co do niego przybya. W kocu ustpuj jej i odkadaj dat lubu. Zarczaj si a lub ma si odby za ptora roku. Radziwi wraca do kraju. VII. ZJAZD PRZYJACI: Dary od ksicia Radziwia i brata Ludwika (starosty wieluskiego) dla narzeczonych; Micha zostaje wojskim to dar od ksicia, Zosia otrzymuje kolczyki. Ludwik przesya swj obraz pdzla Bacciarellego i komplet biuterii. Zosia czsto wpatruje si w ten wizerunek i wpada w zamylenie. Uczty i biesiady, najwiksz wyprawia Micha na 200 osb. VIII. MIER SPRAWIEDLIWEGO: Po dwch tygodniach biesiad stary stranik zapada na zdrowiu. Przeczuwa dzie swojej mierci, spowiada si, daje jamuny, egna si z bliskimi. Daje wszystkim zebranym znajomym spinki do munduru. Umiera ojciec Michaa i Ludwika; w testamencie wszystko przekazuje Michaowi (tylko troch finansowo dostaje si Ludwikowi), Micha wstawia si przed ojcem (kiedy jeszcze yje) za Ludwikiem, eby nie pozbawia go majtku (skutecznie), jednak ten zrzeka si na korzy brata (nie potrzebuje majtku). Pogrzeb w Sonimie, wiele

osb na nim byo obecnych. Wielka stypa. Kunicki wyznacza slub dzieci po aobie Michaa i wraca do Niewodowa. Ludwik flirtuje z Potock dlatego nie przyjecha do brata. IX. LIST STAROSTY WIELUSKIEGO DO KSICIA GENERAA ZIEM PODOLSKICH Z rozkazu krla musia wyjecha na Litw, goci u brata. Troch jakby zazdroci Michaowi, Ludwik u swojego brata z fascynacj obserwuje jego ycie; w licie jest sceptyczny co do wartoci rozumowych; przypomina jak rozmow u krla Leszczyskiego, ktr sysza a bra w niej udzia take Wolter. Opisuje dzie z ycia brata, Micha wczenie wstaje, ciko pracuje w gospodarstwie, duo je a Ludwik dugo pi i si nudzi. Pisze o dwch wydarzeniach w domu brata: zdech w i Micha gani sucych bo to z ich winy, wpad do wody z razem z bryczk czowiek wiozcy pienidze dla Michaa, ale w tym wypadku nikogo nie ukara bo uwaa, e to z woli Boga si stao i nie byo win czowieka, e prawie utonli, cieszy si z uratowania ludzi, pienidze jako nadrobi. Nie widzi mioci i namitnoci u swego brata, uwaa, e ten si eni bo tak wypada. Zosta wysany na Litw aby podburzy dysydentw przeciwko ksiciu Panie Kochanku. X. LIST DRUGI ... (jak wyej) Pisze o wypenianiu zobowiza krlewskich wrd dysydentw na Litwie; uda si do starego przyjaciela z wojska Grabowskiego, ktry stoi na czele dysydentw. Ma posta konfederacja innowiercw domagajcych si praw do wyznawania swojej religii w Sucku i Toruniu. Ludwik zosta wysany przez krla do Niewiea, by zoy yczenia w imieniu krla dla obchodzcego imieniny ksicia Panie Kochanku XI. DROGA DO NIEWIEA Kontrast w wizerunku braci (Sarmata odmawia litanie w drodze, Francuzik nuci arie operowe); Ludwik ma angielsk karet, jest ubrany na mod europejska, na gowie papiloty. rozmowa 2 rne koncepcje (poznajemy ich tok mylenia); Ludwik wierzy w reformy, postp, twierdzi, e zwiza si z ludzmi wiatymi i tylko dzieki nim kraj jeszcze nie upad. Narzeka na wiecznie pijan szlacht i lud wierzcy w zabobony. Prbuje przecign Michaa na stron krla. Ludwik nie chce osi na wsi, chce da Michaowi w dzieraw sw cz po ojcu i sam wrci do Warszawy; Ludwik proponuje by przyszy te Michaa czyli Pan Kunicki jako przyjaciel ojca rozsdzi podzia majtku. XII. ELEGANCJA DWCH WIATW zakwaterowanie; podkrelone rnice w ubiorze obu braci, Micha ubiera kontusz i upan, ma tez specjaln szabl ktr nazywa Alfa i Omega. Nowomodny ubir Ludwika, fryzjer go czesze, oglnie stroi si i stroi.;] Ludwik mwi, e ma brata Bertranda Mycielskiego, czyli to przyrodni brat Michaa te. To wasnie brat przysa mu z Parya najnowsz sukni, ktr zakada na t uroczysto. Ludwik opowiada o Paryu i swoich wspomnieniach; gotowi, mog jecha XIII. IMIENINY przyjci serdecznie przez ksicia, Ludwik przekazuje list z zyczeniami od krla; Radziwi chwali Ludwika jako kawalera orderu witego Stanisawa i wspomina, e sam zawsze chcia go posiada ale krl nie odznaczy go t ask; szczegowy opis wntrza (utrzymany w stylistyce tradycyjnej, nie hodujcy aktualnej modzie) Ludwik dziwi si takim skromnym wystrojem zamczyska; Ludwik poznaje narzeczon brata Zosi; pniej zjada tylko troch przy obiedzie (nienawyky do tego typu strawy), no i wypi te tyle co Sarmaci nie moe; siedzi jak na szpilkach, obserwuje Zosi. XIV. BAL DOBRANA PARA: Rozpoczynaj si tace. Ludwik postanawia zagoci troch duej w domu brata, chyba ze wzgldu na Zosi. Gocie w grupkach (niezbyt przychylni w rozmowach Ludwikowi), pewien mczyzna mwi, e o ile jest przyjacielem Michaa, o tyle jego brata niecierpki i ani z nim nie rozmawia ani nie pije; Ludwik i Zosia tacz menueta (ten, ktrym L. byszcza na dworze francuskim); inni zniesmaczeni, e taczy cho przeciez ma jeszcze aob po mierci

ojca. Szabaski opowiada, e widzia, jak si Ludwik stroi, ubierao go piciu mczyzn, chodzi z czepkiem na gowie. Wszyscy si smiej ale taniec wzbudzi podziw. XV. LIST STAROSTY WIELUSKIEGO DO HRABI MYCIELSKIEGO pisze do swojego brata Bertranda (z drugiego maestwa matki); zazdroci mu pobytu w Paryu, podczas gdy sam bka si po borach litewskich; pisze, e dwr krlewski w Polsce jest urzdzony cakowicie na wzr francuski; radzi by, by ku elazo pki gorce i oeni si z hrabin skoro ona tego pragnie. Pisze, e w zamku krlewskim panuje ju moda francuska ale na prowincji dalej utrzymywane s typowo polskie obyczaje. charakteryzuje sytuacj szlachty w Polsce (godna poaowania); anachronizm polityczny w kraju. Jest zachwycony Zosi (zna doskonale francuski, ma ogad, itd.) orzeka o niedopasowaniu przyszego maestwa brata (auje Zosi, ktrej przeznaczeniem nie powinno by ycie pozbawione namitnoci u boku Sarmaty). W Paryu i Warszawie jest wiele zdrad ale nie na prowincji, tutaj trudno odbi szlachcicowi ukochan bo zaraz wszyscy si dowiedz. Opisuje tez Michaa jego usposobienie i prawo (niemal przesadn). Jest najpoczciwszym z ludzi, przestrzega zasad moralnych, prawnych i religijnych. XVI. DOM MONEGO SZLACHCICA: Opis obszernej wsi zwanej Korwinowem, niegdy Niewodowem. Jest tam paac murowany i ogrd angielski. Przepych paacu, wiele ozdb, przepych stou. Bardzo szczegowy opis rezydencji generaa Kunickiego, wystrj, pokoje, (Niewodw) porwnanie dzisiejszego stanu rzeczy z wygldem rezydencji w przeszoci, jest te kaplica w zespole paacowym obecnie zamieniona w altan. Zosia wraca z Niewiea od ksicia Radziwia, Kunicki, ktry nie mg by obecny na imieninach chce j o wszystko wypyta. Opis mieszkacw rezydencji Niewodowskiej: panna owczanka cioteczna siostra generaa zarzdza domem; ojciec Kleofas bernardyn, kapelan domowej kaplicy, ogrodnik. By jednak tolerancyjny bardzo. Jacek Buczukiewicz rzdca, chrzestny syn generaa (cho 60-letni), gospodarz niedoskonay, ale genera jest z nim zyty i przyzwyczai si do niego, mia on liczne potomstwo, lubi napi si krupniczku przy niedzieli; ksidz Nowochacki pleban obrzdku wschodniego; ksidz Prosper Chlebowicz czsty go, krewny generaa, pyszny, prbuje uduchowi religijno generaa, ktra jest tyle arliwa, co powierzchowna; genera klepa pacierze ale nie zgbia si w modlitw, myla o czym innym. Z Chlebowiczem najlepszy kontakt ma Zosia, bardzo lubi go sucha zreszt on te j uwielbia. General rozmawia z Kleofasem, nazajutrz maj przyjecha bracia Strawiscy, specjalnie przygotowania s czynione, aby odpowiednie pokoje byy do dyspozycji dla ludwika, bo on musi mie trzy. Genera jako superarbiter ma podzieli midzy brami majtek po zmarym ojcu. Genera rozmawia z Zosi, wypytuje co mwi o nim ksi Radziwi. Jest bardzo podekscytowany. XVII. SZERMY DUCHOWE: Rozmowa przy stole o polowaniu. Czy polowanie to grzech? Prosper mw, e nie grzech ale marnowanie czasu. Genera zapewnia ks. Chlebowicza, e ju niedugo bdzie mia godnego towarzysza do rozmw, bo przyjeda cz. wiatowy Ludwik; genera i ks. Kleofas podziwiaj ks. Chlebowicza, uchodzi on za czowieka godnego stanowiska prymasa rzeczy braci zostay ju przywiezione do izb. Genera i ojciec Kleofas pij krupnik przybywa ks. Prosper i wygasza jakie swoje mowy o mierci; przyjezdza kareta bracia zawitali do Niewodowa. TOM II I. PRZYBYCIE STAROSTY DO NIEWODOWA: serdeczne przyjcie braci Strawiskich; rozmowa: Genera opowiada gdzie i kiedy walczy. Nastpuje zapoznanie starosty z mieszkacami dworu. Ludwik podarowa ojcu Kleofasowi sztuciec, eby mg robi swoje projekta;) architektoniczne. Kleofas zachwycony cyrklami i innymi przyrzdami, obiecuje solennie modli si za starost. Starosta te chce uczestniczy

w sobotnim polowaniu, robi to ju kiedy z samym krlem francuskim. Namawiaj Ludwika do oenku ale on mwi, e planuje zosta zakonnikiem na Malcie. Bracia pojechali na spoczynek do przygotowanych pokoi, Starosta przedmiotem pochwa i nadziei; wszyscy o nim rozprawiaj, podziwiaj jego zachowanie i szacunek dla starszych. Starocie podoba si prowincja, chocia obawia si, e ks. Prosper bdzie go zanudza Bracia rozmawiaj przed snem, wojski mwi pacierze i idzie spa a Ludwik pisze swj pamitnik. II. POBYT STAROSTY W NIEWODOWIE: Starosta przyjani si z Zosi, ich znajomo przeradza si w wielk mio. Starosta imponuje na polowaniu (zastrzeli odyca), podarowa generaowi swoj strzelb. Ludwik zagaduje z Zosi po francusku, wic brat nie wie co si wici; gdy inni jad na polowanie starosta sobie flirtuje;D Genera wspomina swoj on, Zosia zaczyna paka mylc o matce. starosta zachwycony gosem Zosi podczas naboestwa postanawia da jej kilka lekcji piewu. Wszyscy s zachwyceni piosenkami ktre razem piewaj. Z Warszawy przychodz kolejne listy do Ludwika domagajce si jego powrotu (w tym list od samego krla, grocy utrat aski); szykuje si do odjazdu, poegnanie. Tymczasem rodzona siostrzenica generaa Wejherowa - kasztelanowa inflancka ma przyby lada dzie. To kobieta wiatowa, ozdoba dworu, jest ju w drodze do Niewodowa. Genera mwi, ze kasztelanowa rozwodzi si z mem. Nie chc wypuszcza starosty w droge w poniedziaek, bo to feralny dzie. starosta uproszony przez wszystkich pozostaje dob duej (na nieszczcie... jak si okae) III. POJEDYNEK: Ludwik dziwnie zamylony, jego suga zauway, e chodzi w ubraniach ktre wyszly z mody, co wczeniej byo niemoliwe. Raz nawet zapomnia kapelusza jadc w gocie. Genera broni przywilejw szlachty, na wie o moliwoci dopuszczenia do sejmikw posw nieszlacheckich krew go zalewa, bo to narusza prawa kardynalne. Genera wychodzi z zaoenia, e prawa s jak wino im starsze tym lepsze. Genera po raz kolejny namawia go do porzucenia suby na dworze krolewskim i gospodarowania we wasnych dobrach. Przybywaj: Jan Wazgird brat cioteczny Zosi, dworniak niewieski, trefni, wrogi cudzoziemszczynie (Albeczyk, czyli stronnik Radziwia) oraz pan Sztyrmer chory generaa. Wywizuje si sprzeczka midzy starost i Wazgirdem. Prosper prosi by Zosia zapiewaa piosenk, starosta siada do klawikordu i piewaj razem. Wazgird do starosty: opu Niew. i nie zbliaj si do Zosi przez 3 lata (rozesza si ju bowiem plotka); umawiaj pojedynek (inni o tym nie wiedz); pojedynek jutro o swicie, bro: pistolety, nieopodal karczmy ydowskiej starosta raniony IV. WYZNANIE: w domu generaa nikt nie wie o pojedynku (starost kto rzekomo postrzeli oficjalna wersja wydarze); opatruj mu rany, przybywa lekarz. Ludwik odzyskuje przytomno, Zosia i jej ciotka czuwaj przy jego ou. Zosia domyla si prawdziwej wersji wydarze, Ludwik wyznaje jej mio, ona te go kocha, no ale razem by nie mog; musz si rozsta, itd. Starosta powoli wraca do zdrowia. V. PRZYBYCIE PANI KASZTELANOWEJ: Sam krl si w niej kocha. pani Wejherowa siostrzenica generaa, z dworu przybywa, trwa wanie jej sprawa rozwodowa; intrygi byy ywioem panowania Stanisawa Augusta, by protektorem wszystkich spraw rozwodowych. Kasztelanowa informuje starost, e jego brat Bertrand Mycielski eni si w Paryu z Kreolk; kasztelanowa przejmuje prowadzenie salonu, ktry umiejscawia w komnacie starosty; po obiedzie wszyscy si zbieraj przy chorym by go zabawia. Ludwik wtedy pierwszy raz widzi Zosi od dnia ich wyzna miosnych. Dyskusja Kasztelanowej z Wojskim (Michaem Strawiskim) na temat rozwodu (w czasach rzdw St. Aug. jest coraz wicej rozwodw, Micha ich nie uznaje). Micha uwaa, e skoro przysigaa przed Bogiem i przed ludzmi to nie powinna si rozwodzi, szczerze chciaby, eby maonkowie si pojednali. Kasztelanowa rozrnia przysig szczer

i pod przymusem, gdy zazwyczaj rodzice zmuszaj, nawet ks. Prosper mwi, e tak przysig mona zama. Opowiada o swoich zarczynach z Wejherem, miaa lat 16 i nie bya do koca wiadoma tego co robi. Potem chciaa si rozej ale ludzie mwili, e nie wypada. Prosper mwi o prawie szlacheckim i chrystusowym. Jako ksidz moe przebaczyc i pobogosawi wiele rzeczy, ktre wrd szlachty nie s mile widziane np. zwizek przeciwko woli rodzicw jeeli widzi, e modzi si kochaj i s pewni w swoich postanowieniach. Genera mwi o tym, e nieposuszne swojej woli dziecko pozbawiby majtku. Prosper jednak nadal utrzymuje ze rodzice powinni dziecku doradza wybr maonka ale nie wybiera za niego. VI. LIST KASZTELANOWEJ DO SZAMBELANA GINTOWTA: jest to obecny kochanek kasztelanowej, za ktrego obiecuje wyj; rozwd zostanie przeprowadzony szybko, bo biskup jest po jej stronie. Opacia te wiadkw, ktrzy zeznali rne rzeczy na jej korzy. Pisze w tym licie, e brat genera jest dla niej miy, bo jest pani kasztelanow. Relacjonuje z Niewodowa (Micha uznany za nudziarza), dostrzega mio Ludwika i Zosi; pisze, e pomoe modym bo oni musz by razem. Wspomina co o tym, e Ludwik moe by w niebezpieczestwie, e Albeczycy mog chcie go porwa, gdy wiedz jak wany jest dla krla. pojawiaj si uwagi na temat ewentualnego zagroenia porwania krla; zapowiada powrt swj i Ludwika do Warszawy (jak dobrze pjdzie to z pikn kobiet u boku, czyli Zosi). VII. KONWALESCENCJA STAROSTY: kasztelanowa zachca Ludwika do zblienia si z Zosi; jej wyswobodzenie jest jego obowizkiem; ten ma wyrzuty sumienia, Zosia te; pomys kasztelanowej: lub potajemny, wyjazd do Warszawy, sam krl poprze t ide; modzi jednak s zdyscyplinowanie, wybieraj cierpienie, zamiast wsplnego szczecia VIII. URYWKI Z DZIENNIKA STAROSTY: targaj nim sprzeczne uczucia, czuje si niewinnym zbrodniarzem; krl pisze do niego, e lada chwila ma wojna domowa wybuchn, ale jego to wcale nie obchodzi; auje, e brat wstawi si za nim u ojca, kiedy wymg zmian testamentu, w przeciwnym razie moe by si nie spotkali, a Ludwik nie pokochaby Zosi. Nie potrafi ju y ale te nie moe umrze. IX. LIST SZAMBELANA GINTOWA DO KASZTELANOWEJ INFLANCKIEJ: wyznania miosne, tskni, podobnie jak i krl (nie moe si obej bez kasztelanowej i starosty); krl intrygant i naogowy kobieciarz; prosi, by wracaa razem z Ludwikiem, bo sytuacja jest napita (zanosi si na wojn domow), Poniatowski prbuje we wszystkim naladowa Ludwika XIV, radzi aby uwaali na hajdamakw Radziwiowskich. X. PRZEDWSTP DO KONFEDERACJI: Zbieraj si ludzie w zamku niewieskim bo wybieraj si na wielkie owy, jednak ksi Radziwi dugo si nie pojawia. Zebrali rozmawiaj co si mogo sta, jaka wana osobisto w nocy przyjechaa do ksicia i przywioza jakie dokumenty. Jedni chcieliby zawizania nastpnej konfederacji tylko takiej prawdziwie walczcej, nie jak ta w Toruniu, ale inni znowu pragn spokoju. Narada u ksicia Radziwia; posowie, ktrzy na sejmiku w Warszawie nie chcieli nada praw dysydentom zostali przez nich porwani i wywiezieni m.in. te ksicia. sporzdzony akt konfederacji; powouj marszaka starost zioowskiego Michaa Paca (chcieli eby ksi zosta marszakiem ale on odmwi); Wazgird opowiada ksiciu o swoim pojedynku z Ludwikiem (cho na pocztku nie chcia powiedzie caej prawdy, ksi j wymg); Radziwi rozkazuje Wazgirdowi jecha do Niewodowa, porwa starost wieluskiego i przy okazji kasztelanow rzgami owiczy (moe krl odda im za Ludwika ich zakadnikw). Podpisanie aktu konfederacji litewskiej. XI. OBJAWIENIE: Wazgird i jego suga Skouba w drodze do Niewodowa; Skouba radzi, eby powiedzie w Niewodowie Michaowi o mioci Ludwika i Zosi, moe wtedy pomoe im porwa starost,

chc pozyska zausznikw; spotykaj po drodze w karczmie Michaa: przekazuj wieci o przygotowywanej konfederacji (Radziwi na Ukrainie, pod powag tureck powstanie szykuje); przedstawia Michaowi plan porwania jego brata i wywiezienia go do achwy na pocztku wojski si nie zgadza, nie chce przyoy rki do porwania brata (Micha: konflikt interesw: brat a ojczyzna); wtedy Wazgird wyjawia sekret swojego pojedynku z Ludwikiem, opowiada, e w kocha i ju zbaamuci Zosi; proponuje wic wraca do Niewodowa, aby si o tym przekona, bo Micha nie moe w to uwierzy. XII. KATASTROFA: przychodzi list do generaa dowiaduje si, e krl kaza porwa biskupw, hetmana i posa na sejmie w Warszawie, co oczywicie bardzo go wcieka (to zamanie Pacta Conventa); Kleofas opowiada swj sen, w ktrym nie mg znale mszau i interpretuje to jako zapowiedz wanych wydarze w kraju. Genera boi si o swego gocia, proponuje mu umkn w nocy pod przebraniem; kasztelanowa w nocy ze starost opuszcz Niewodw; poegnanie Ludwika z Zofi: Ludwik chce kiedy w nocy j porwa ale Zosia wierna jest przyrzeczeniu danemu ojcu. Ludwik prosi j o odrobin nadziei; kasztelanowa podkrca atmosfer, cauj si i... wchodzi wojski (Micha) wyrzeka si Zosi i brata; kasztelanowa i starosta Zosi hyc do woza i w nogi do stolicy. W drodze zatrzymani przez Wazgirda, ktry nie spenia swojego planu pojmania ich, bo przeszkadza mu w tym nadcigajca chmara wojsk. Wazgird odgraa si caej trjce (najpierw nawet chce zastrzeli starost, ale Zosia go obejmuje i nie pozwala) i zmyka. XIII. SUGA DAWNYCH CZASW: od 3 lat trwa konfederacja barska i walczy ze stronnictwem krlewskim (czyli rok 1771) Suworow zwycia w bitwie z Ogiskim, wielu konfederatw dostaje si do niewoli ; wielu Litwinw si poddao albo te mwili, e byli zmuszani do walk przeciwko krlowi. Wazgird posya Skoub, aby odszuka i przyprowadzi z powrotem (odbi) wojskiego, gdy pewnie dosta si w niewol; Skouba rusza w drog, spotyka Buczukiewicza sug Michaa, ten godny, paka nad swym koniem; odtd szukaj pana wsplnie;z ich opowieci dowiadujemy si, e: pan genera i owczanka umarli, wojski (Micha) na wojnie szuka mierci. Nocuj w lesie, modl si. XIV. UWOLNIENIE: Budz si rano, gotuj jakie niadanie. Znowu modlitwa. Obaj boj si szubienicy ale Skouba jest bardziej dzielny i krzepi Buczukiewicza. Wojski wiziony jest w Bortnicy na dworze ksiecia biskupa Massalskiego i tam si udaj. Szatny Buczukiewicz ma udawa guchego i z nikim nie wdawa si w rozmow. Spotykaj jakiego yda i chorego, poywiaj si z nim, on daje Skoubie swj piercie rodowy i zaprasza w swoje strony, eby kiedy mg si odwdziczy za tak poywk. Chory mwi o zdradzie Ogiskiego i dlatego musi baka si po lesie ze swoim oddziaem. yd mia wyprowadzi chorego z lasu do Korelicz ale Skouba mwi, e to w drug stron i yd jest zdrajc. yd zosta powieszony. Trafiaj do Bortnicy, tam ekonomem pan Oskierko, niby suga biskupa ale postepuje troche na dwie strony, jak apie konfederatw to daje naiwn stra i oni uciekaj ;) Skouba podaje si za gajowego, wiozcego beczk miodu; akurat Kozacy przywieli transport jecw (by w nim wojski), zostaj na uczcie u ekonoma i razem pij mid, nastpnie podstpem upijaj do nieprzytomnoci wszystkich stranikw i uwalniaj szlacht, w tym pana wojskiego. XV. SPOTKANIE KOLEGW: Wojski wdziczny, ale ma pretensj do Skouby, e podpali gospodarstwo bortnickie (bez potrzeby wyrzdzi wic krzywd); piewaj pie konfederacka, spotykaj si z wojskiem chorego; Micha zostaje ogoszony dowdc, cho chce odda to stanowisko choremu, jednak ten si wzbrania. wrd swoich; rozmowa wojskiego z chorym: Micha mwi mu, eby odda si krlowi, bo ma rodzin i dzieci wiec musi mie pewny los. A on sam bdzie

walczy, odszuka konfederatw pod Krakowem, bo jego ycie nie jest nikomu potrzebne, waciwie cae byo pasmem cierpie i niepowodze. TOM III I. WYJAZD DO WARSZAWY Obz wyruszy do Korelicz, nastpnie kady trafi do dbr swoich. Wojski sporzdza testament, ojcowizn przekazuje bratu, ktremu przebacza a dobra uzyskane wasn prac rozdziela midzy swych poddanych swoich np. Skoubie, Buczukiewiczowi, Wazgirdowi, zakonom. wyjazd do stolicy (ze Skoub i Buczukiewiczem), wojski udaje handlarze sonin; zatrzymuja si w karczmie i tam wojski kupuje od handlarza dwie furmanki ze sonin. Wojski idzie na spacer po Warszawie (pogardliwie myli o zbytku, szerzcych si obcych obyczajach, ndzy), rozmyla o tym, e mami si ludzi demokracj a w rzeczywistoci to cywilizacja arystokratyczna bo bogaci maj zbytki i przyjemnoci a biedni ndz. widzi Zosi modlc si w Kociele, zostaje wprowadzona przez poddanych, pikniejsza ni zwykle; widzi paac mieszkanie Ludwika i Zosi. spotyka Wazgirda, ktry zaprasza go na obiad; Wazgird jest w Warszawie, aby odda krlowi pozew, ukrywa si (zgoli nawet wsy) bo jeeli kto go zapie to grozi mu mier za obraz majestatu; jego misj przejmuje Wojski (to niebezpieczne, musi odda krlowi pozew, niby jako suplik; krl pewnie kae schwyta zuchwalca, Wojski bdzie musia uciec). Wojski prosi Waz., by odda Zosi obrczk zarczynow i przynis t, ktr ona ma; z serca jej odpuszcza i czyni woln. II. WIELKI WIAT Wojski z Waz. sysz rozmow dworzan, ktrzy podziwiaj Zosi (maj zreszt na ni ochot, podoba si nawet krlowi i innym wysokim urzdnikom, wychodzi na jaw, e spory udzia w zwizku Ludwika z Zosi odegraa kasztelanowa, miej si te, e Ludwik zostawiby Zosi gdyby tylko przestaa by tak powszechnie szanowana i podziwiana i e wcale by si nei zmartwi gdyby zrobia go rogaczem, zostajc kochank krla bo to by mu otworzyo drog do wysokich stanowisk ); Wazgird w pacu u ony Ludwika Zosi: przyjty serdecznie, widzi wychodzcego ubogiego starca, ktrego Zosia wspomaga i o innych biednych te dba. Z. pokazuje mu sw creczk, oddaje piercie Michaa; nachodzi ich ksi (brat krla), z ktrym oczywicie Wazgird si sprzecza. III. KRL STANISAW AUGUST wrd tumu skandujcego Niech yje krl, przekazujcego na rce St. Aug. swoje supliki, rwnie Wojski oddaje w rce krla pozew, ktrego ten na szczcie nie czyt a od razu, ale odkda na rce swego szambelana z zagitym rogiem (czyli, e przeczyta z pilnoci); krl odbiera rne listy od dam z Wersalu, nawet od samego Woltera, co wprawia go w dobry humor. Krl doskonale si prezentowa, taki elegancik. na dworze krla: owczy Branicki (wierzy w jak pomyln wrb dla siebie), Trembecki ( mowa o jego miociach, w Wersalu by wielkim rozbjnikiem), Krasicki wszyscy chwal krla (krl dosta nawet list pochwalny od Woltera). Odkrywaj wrd suplik pozew, eby si stawi osobicie przed konfederacj. Postanawiaj w miecie schwyta tego zdrajc ale nie bdzie atwo, bo wielu nieprzyjaci ukrywa si w Warszawie. IV. CZSTOCHOWA: rodowisko krla dochodzi do wniosku, e to wojski wrczyl pozew bo przedstawi si wtedy krlowi jako jaki podleniczy i chcia wrci na swoj posad a takiej supliki nie znaleli wic to on musia da pozew. Zeznaa stara blacharzowa, e szlachcic u niej nocowa (Wazgird) a potem przyprowadzi drugiego i w ogole, dziwnie znikli. Krl rozsya list goczy za dorczycielem pozwu; ledztwo; bohaterowie (wojski, Wazgird, Skouba i Buczukiewicz) w Czstochowie, wrd konfederatw, gdzie szefuje pan Puawski; pochwala czynu bohaterw i mwi, e odtd wszystko, co wane bdzie si dziao z ich udziaem. Jakie takie

10

panuje przekonanie e moe krl jest dobry tylko ma zych doradcw, chcieliby eby krl poczy si z konfederacj i utworz wtedy sejm. V. WYPRAWA DO WARSZAWY: Zoenie pozwu krlowi zostao potpione przez nard i nie odnioso zamierzonych skutkw. Krl jest askawy dla konfederatw, ktrzy wracaj pod jego skrzyda. Litwa i Ru uspokojone zupenie ulegy krlowi. Konfederacja dogorywa (cienia si wok Czstochowy); krl wszystkim przebacza, utrzymywa jednak e jednemu tylko Puawskiemu nie przebaczy dlatego marna bya jego sytuacja, gdy wikszo poddawaa si woli krlewskiej. Jednym z najdotkliwszych dla niego niepowodze bya choroba Rzewuskiego chorego wielkiego litewskiego, ktry mia odpowiada za porwanie krla; Puawski posya wic pk ukawskiego i 20 chopa (pena konspiracja, nie wszyscy mog by wtajemniczeni, oprcz pk-a wiedz tylko Strawiski, Wazgird i Skobua); Rzewuski obawia si, e gdy porwanie si nie uda spadnie na nich wielka haba e chcieli zabi monarch a oni chcieli mu tylko wiernie suy majc go w Czstochowie. wyprawa (Micha smutny, bo jest miesic Listopad, a wtedy zawsze spotykaj go nieszczcia, ma przeczucie, e umrze tego miesica; urodzi si w listopadzie, matka mu zmara w listopadzie, i wiele innych szkd. Wazgird obiecuje wwczas zosta kapanem i odprawia za wojskiego msze. VI. PRZECZUCIE: Wedug autora dzie 17 listopada zosta naznaczony na uwiezienie krla, jednak nie jest to zgodne z prawd historyczn. Krl mia wybra si w odwiedziny do wuja, a w drodze powrotnej planowali go napa konfederaci pod oson nocy. Zofia pena zych przeczu prosi ma, by opucili Warszaw i przenieli si na Litw, na wie. Ju obrzyd Zosi ten wielki zakamany wiat. Ludwik stara si o krzeso senatorskie, Zosia prosi go, aby zakoczy sub u krla i poprzestal na maym wasnym gospodarstwie. Ludwik si godzi, ale dopiero po sejmie (najpierw ojczyzna), wyjad na troche do Parya a potem osid na wsi; Zosia boi si bezbonoci ma (on przedkada j ponad Boga);podarowaa mu na acuszku obrazek Najwitszej Marii Panny Ostrobramskiej, ten dzie na prob Zosi spdz razem (ma z przeczucie). Jad razem na obchd wojska Ludwika, wszyscy onierze s ni zachwyceni. VII. WIECZR NA WIELKIM WIECIE: Starosta czsto zajmuje si hazardem, jest wybornym graczem. Dom ich jest bogaty i synny w Warszawie. Zosia utrzymuje kontakty z dawna kasztelanow, teraz czenikow, inne kobiety traktuje powierzchownie bo to jawnogrzesznice i namawiaj j do zego. Autor podkrela cnot, skromno, wierno maesk Zosi; Zosia zyskiwaa sobie szacunek starszych kobiet, matron, ktre czyste przeszy przez modo bez skaz, prawe chrzecijanki. Zosia pisuje z bratow (on brata Ludwika). obiad u starosty wieluskiego (wrd goci krajczyna, dawna kochanica Ludwika, ktra wci do niego wzdycha) i czenikowa z nowym amantem Waraginem i wiele innych wiatych postaci; rozmawiano o mioci, czenikowa obiecaa, e kto j nakarmi konina bez jej wiedzy ten dostanie buzi i na uczcie u WAragina zjada konine nie wiedzc o tym. Krajczyna porwnuje swoje korale z perami Zosi ale wypada przy nich blado. zajadano si ostrygami (tylko Zosia si ich brzydzi); wszystko dla mody; w nocy przybywa pose od krla, ktry wzywa starost wieluskiego do siebie VIII. KARCZMA POD MARYMONTEM: Karczma nazwana Bruhlwk. prowadz karczm szynkwarz Kie i jego maonka Jewka (ktr niedawno polubi, cwana bya ale troche atwa, oddawaa si za kosztownoci) maestwo nie dla pieszczoty lecz dla zysku; w nocy przybywaj do pustej karczmy bohaterowie, ktrzy zbdzili (tylko cz wojsk) na czele z ukawskim (jest z nimi krl, ktrego pozostawiaj pod stra Kosiskiego i Jaszczuta. Jewka poznaje w Jaszczucie Kub Flicza swojego dawnego kochanka); onierze z ukawskim na czele zabieraj Kiecia, ktry ma ich poprowadzi do celinowskiej karczmy; Flicz to taki rozbjnik wielki, krad, sta na czele bandy zbjeckiej w przeszoci. Uwolniony przez ukawskiego zoy przysig

11

konfederacji wiernie suy. Jewka chce sobie uoy przyszo z Fliczem, dlatego namawia go, eby pomogli krlowi w ucieczce (aby ubaga jego aski; Jewka bowiem boi si, e wystpek Flicza pogrzebie ich wspln przyszo); IX. MAJESTAT KRLEWSKI: Krl wyznawca filozofii XVIIIw., otacza si libertynami. By peen sprzecznoci a to drwi z religii a to gorliwie si modli. Rozmowa Kumy z krlem, on pyta dlaczego go pojmali i co zamierzaj z nim zrobi. Kuma opowiada o nierzdzie, ktrego jest przyczyn, za krla Sasa tego nie byo. Drugi stranik - Kuma nie wytrzymuj napicia, pada do ng krla, obiecuje wierno, podobnie Flicz i Jewka; chc wywie krla do marymonckiego mynarza; krl posya Flicza z karteczk do starosty wieluskiego (obiecuje w zamian, e nie zapomni o ich pomocy) X. ZWYCISTWO STAROSTY: Droga do karczmy celinowskiej. w karczmie cel. Podrni zastali Wazgirda i Skoub, doczaj do nich ci, ktrych przyprowadzi Kie; wojski niepocieszony caym tym przedsiwziciem, nie podoba mu si ukawski, ktry jest porywczy (chcia nawet zabi krla, ale wojski si temu przeciwstawi); wracaj do karczmy i tam zastaj wojska starosty wieluskiego; wywizuje si bitwa, cz ginie (m.in. Kie ku radoci Jewki), starosta raniony, cz ucieka; Krl oczekuje starost w karczmie marymonckiej, odznacza go wstg orderu ora biaego. Schwytano: ukawskiego i Michaa (na ten widok starosta mdleje). XI. POSUCHANIE U KRLA: Krl wraca do stolicy. Krl gosi, e konfederaci chcieli go zabi, lud krz yczy o powieszenie krlobjcw. Przesuchania, krl chce skorzysta, moe zostanie dzieki temu wadc dziedzicznym. Jednak ukawski nie chce nic podpisa. Sprawa jecw publiczna; brat martwi si o Michaa, wie, e nie uda si go przekona, by zeznawa na swoj korzy; ludzie zmienili swj stosunek do starosty, niby dalej mili i zapraszaj go do siebie ale czasami syszy bratobjca. Konfederaci wystosowali rne pisma w kraju i zagranic, w ktrych tumacz dosy racjonalnie swoje czyny, troszk ju spada poparcie dla krla i pomysu zamordowania jecw. Wraca do Warszawy Ogiski, ktry chcia przekona krla do wypuszczenia uwizionych ale si mu nie udao. starosta w nagrod swoich zasug domaga si uwolnienia brata przed krlem; krl: jeli wojski zezna, e wypenia rozkazy hersztw swej bandy pjdzie wolno; starosta wie, e to niemoliwe w gniewie opuszcza krla; jest gotw na wszystko, byle uwolni brata. Zorzeczy krlowi, jest wcieky. XII. WIZIENIE: Wojski w wiezieniu spotyka starego przyjaciela Koryciskiego, ktry troch mu pomaga i umila to ycie jeca. Micha daje mu sowo, e nie bdzie prbowa uciec. w wizieniu kontrast midzy porywczym ukawskim a spokojnym i oglnie powaanym (nawet przez wrogw) Michaem. opisany dzie z ycia wojskiego w wizieniu, duo si modli. Obaj z lukawskim dostali wyrok mierci za trzy dni; Starosta prosi wielu przyjaci o pomoc w uwolnieniu brata ale wszyscy odmawiaj, wrcz wyraaj niech do utrzymywania jakichkolwiek stosunkw z nim. starosta po wielu nieudanych prbach wstawienia si za bratem, reygnuje z urzdu (krl zy kae mu te zrezygnowa z chorgwi, ale starosta si nie godzi, bo nie suy ju krlowi, ale RP); bracia si spotykaj, Ludwik prosi o przebaczenie, nie chce mie ju nic wsplnego z krlem, pragnie doczy do konfederatw; oferuje bratu moliwo ucieczki, ale ten j odrzuca honorowo. Micha te gani go za to, e odstpi krla gdy ten nie by dla niego przychylny, e kieruje si osobistymi korzyciami i nawet ch doczenia do konfederatow nie ma nic wspolnego z mioci do ojczyzny tylko jest jakby zemst na krlu. Micha skazany na mier 1 grudnia (egzekucj przesuwaj o dzie wczeniej, bo boj si zamieszek, jakie mog wybuchnc ze wzgldu na ogln sympati jak cieszy si wojski). Ludwik nie moe tego tak zostawi... XIII. ZDARZENIE NIESPODZIEWANE:

12

Starosta chory, traci wadze umysowe, nie poznaje lekarza. wszyscy poruszeni tym faktem (cznie z krlem), ktry osobicie przybywa zapyta o jego zdrowie; ostatniego dnia listopada Micha zostaje stracony (napisa jeszcze 2 listy do: brata i Wazgirda, pene mioci i wiary); Pocaowa kata na znak pojednania, zostawi mu swj zoty zegarek. W chwili egzekucji Ludwik zaczyna krzycze, wzywa imi brata cho jest przytomnoci umysu. starosta pozbywa si swych dbr i godnoci (kupuje je syn krla chyba), chce wyjecha do Parya razem z on, ju na stae; ludwik oddaje swoj chorgiew. Ostatnia poegnalna audiencja u krla. Ludwik odbiera jaki list, po ktrym jest bardzo zmartwiony. Lekarz ma jecha z nim do Francji. Ludwik wstaje rano w dniu wyjazdu, idzie si wykpa, Zosia zdejmuje mu medalik z szyi na czas kpieli. Jest jednak w depresji, popenia samobjstwo (strzela do siebie). Zosia mdleje. XIV. OSTATNI: znajduj przy trupie gazet z artykuem, ktry by bezporednio przyczyn samobjstwa: jest tam napisane, e Ludwik dla zaszczytw krlewskich odda w ofierze swego brata; Bertrand pojedynkuje si w obronie honoru brata w Paryu, zostaje niebezpiecznie ranny. zostawi Ludwik list: prosi Zosi, by wyjechaa razem z crk, gdzie, gdzie za swa ma nie byaby jej przeszkod. Oddaje krlowi ordery. XV. EPILOG: Autor pisze o dalszych losach swoich bohaterw: Zosia udaje si do Woch (narrator pisze, e odwiedza j tam parokrotnie i na kanwie jej opowieci w duej mierze napisa t powie), crk wydaje bogato za m. Czesnikowa trwoni majatek; Wazgird pospnieje, wstpuje do zakonu, przyjmuje imi Michaa; Skouba blisko Wazgirda, ma swj majteczek, umiera w czasie Sejmu 4-letniego. Flicz oeni si z szynkark, zacz pi.

13

PAMITKI JPANA PARNAWSKIEGO

SEWERYNA

SOPLICY

CZENIKA

motto: Polonus sum, Poloni nihil a me alienum puto I Kazanie konfederackie - byo to roku 1769, msza w Kociele ojcw bernardynw w Kalwarii - solenizant ksi Radziwi (wojewoda wileski) - po mszy w. ksidz Marek zaintonowa Te Deum laudamus, piew - kazanie ks. Marka gorzkie sowa pod adresem szlachty, chce by si kochali, widzi upadek ojczyzny, krytykuje monych (m.in. bjki szlacheckie) - 2 kazanie pokazuje marne postawy quasi-patriotw - impreza przy kielichu u Radziwia na chacie (wraz z ksidzem, ktry cieszy si duym szacunkiem zebranych) II Pan Dzieranowski - konfederata barski, pukownik - sprawny (cho nieuk); jednak katolik (zarzucano mu herezje) - miano go za naogowego kartownika - zabiega o wzgldy mieszczanki krakowskiej (ale ojciec nie da zgody) - Seweryn Soplica uratowa mu ycie, dlatego w go polubi III Pan Bielecki - dawniej byo lepiej, ni teraz (teraz to Bg zaamuje tylko rce...) - niemody konfederata, mony szlachcic, pobony, wiaty (rozmawia po francusku z samym generaem) - by dworzaninem u krla Augusta II pomaga krlowi zdoby serce ony pewnego wojewody - Bielecki by posacem krlewskim przyapany przez ma obrywa bardzo znacznie... - Bieleckim odtd pogardzaj - krl daje mu ziemi i mianuje sdzi grodzkim, na pocztku mu si dobrze powodzi, ale za swa przychodzi za nim (ludzie ju go przestaj powaa, kiedy poznaj jego histori) - Bielecki chce ruszy z pielgrzymk do ziemi witej, by przebaga Boga, by zdj z niego sromot, ale... wybucha wtedy konfederacja - Bielecki lubuje 3 razy osobicie znale si w boju i da pienidze na walk (wykazuje si sporym bohaterstwem w walkach) - ranny wraca do domu (ale szczliwy, bo odkupiony) - Bielecki wybrany podkomorzym (umiera w chwale)

14

Pamitki Soplicy Henryk Rzewuski

Ossolineum, 2009 Wstp : Zygmunt Szweykowski Wstp Geneza Pamitek i ich znaczenie Urodzony w sferze magnackiej, zrs si z arystokratyczno-szlacheckim ustrojem spoecznym. Upadek niepodlegoci podway mono pjcia torami przodkw. Odsun si od ogu, nie chcia walczy, czas zaj podrami na wschd i zachd oraz studiowaniem wczesnych prdw umysowych. Studia uwiadomiy go, e wiat staroszlachecki, ktry istnia w Polsce przedrozbiorowej, musia zgin z koniecznoci dziejowej, a ycie pj naprzd innymi torami. Wkrad si sceptycyzm. O twrczoci artystycznej nie myla zupenie, nie jako literat napisa Pamitki, ale jak sam mwi : dla artu i rozrywki. Cho miay one gbsz genez. Wyrosy z atmosfery romantycznej, ktra niosa hasa historycyzmu i realizmu artystycznego. Wzroso zainteresowanie przeszoci, chciano utrwali poczucie narodowe, wskaza drog dla teraniejszoci, osdzi lub obroni tradycj. W stosunku do szlachty stanowisko autorw byo bardzo rne. Pamitki Soplicy , jako utwr historyczny, to zjawisko nowe, wane i ciekawe. Wikszo Pamitek przyjmujemy na lata 1830 1832. W Polsce, Rzewuski by pierwszym, wybitnym twrc wiata zupenie odrbnego od teraniejszoci, poprzednicy byli jednostronni ( Niemcewicz) lub poowiczni ( z Taskich Hoffmanowa, Skarbek). Utwr spenia trzy podstawowe artystyczne warunki powieci historycznej : 1. obiektywizm w tworzeniu, 2. przedstawienie przyszoci w sposb typowy, 3. dnie penego, cakowitego rodowiska historycznego. Rzewuski ma niesychane poczucie epoki. Nikt na Zachodzie nie zdoby si na takie przedstawienie bezporednie, wyraziste i szczegowe. Najwybitniejszym przedstawicielem powieci historycznej by Scott, ale nie by on tak konsekwentny w realizmie. Rzewuski mia wietne odczucie ycia szlacheckiego XVIII wieku, dziki wasnej obserwacji oraz bogatej tradycji rodzinnej. Oryginalno Pamitek zawiera si w treci i formie. wiat szlachecki w Pamitkach Cay tum sylwetek szlachty, ktre maj znamiona indywidualne. Jednostka nie dziaa jako oderwane indywiduum, lecz czynami swymi popiera pogldy rodowiska, albo si od nich odchyla. Wszystkie funkcje czowieka s z gry dokadnie okrelone przez pogldy ogu. Konserwatyzm jest cech podstawow szlachty. Szlachcic Rzewuskiego jest typem wybitnie spoecznym, ma kult prawa i obyczaju, dziaa na niego sia opinii i presji. Bohater gwny Sam Seweryn Soplica, to typowy reprezentant swojego rodowiska, zawsze tak myli, postpuje i czuje jak wikszo szlachty. Zgoda ze spoeczestwem rodzi pewne zadowolenie duchowe, optymizm i spokj wewntrzny. W gr wchodzi interes. Soplica, jeli zasuguje si komu, wie, ze nie ominie go nagroda. Nigdy te myl wasnego zysku Ne opuszcza pana Czenika.

15

Praktyczno. Swe postpowania normuje zawsze wyczuciem taktu spoecznego, umiejtnoci wspycia z innymi oraz interesem wasnym. Gdy trzeba, jest brawurowy, kiedy trzeba, umie si zahamowa. Ma poczucie naleenia do lepszej rasy, jest zalepiony fanatyzmem. To czowiek ograniczony uczuciowo i umysowo. Chwiejno, wypywajca z ograniczenia umysowego, brak samodzielnie przemylanej i konsekwentnej linii yciowej, bawochwalcza i bezkrytyczna cze dla tradycji, z ktrej nie potrafi si wydoby istotnie twrczych pierwiastkw, lecz to wanie, co jest zmartwiae, co jest czcz formuk, interesem lub zud, nie majc zastosowania w rzeczywistoci, stanowi podstaw do oceny tego rodowiska, a zarazem jest przyczyn, dla ktrej ono ginie, nie wiedzc dlaczego i za co. Inne postacie szlachty Oprcz Soplicy jest tu cay szereg sylwetek szlacheckich, jedne - od czenika w peniejszy lub szlachetniejszy sposb speniaj ideay wczesnego rodowiska, inne w specjalny sposb si wyrniaj lub wpadaj w konflikt z otoczeniem. Magnaci W konstrukcji spoecznej Pamitek rola magnatw jest bardzo wana, Rzewuski jest wyznawc utylitaryzmu spoecznego, w Polsce widzia dwie warstwy, arystokracj i szlacht. W jego mniemaniu szlachcic niepodlegy,. niezawisy nie istnia zupenie; takim by tylko magnat, ktry jednake bez poparcia szlachty by rwnie niczym. Magnaci staj si jakby gow szlachty, pod wzgldem psychologicznym zasadniczo od szlachty si nie rni, maj tylko bardziej rozwinite rysy psychiczne. Ich poziom umysowy stoi bardzo nisko. Radziwi Panie Kochanku - to gowa szlachty bez mzgu. Technika Pamitek To typ historycznych szkicw obyczajowych, charakteryzujcych si przedstawieniem szeregu scen z ycia pewnego rodowiska. Zajmoway si zjawiskami ycia codziennego, zawsze rzeczywistymi. Musiay uwzgldnia jeden postulat : by powiza poszczeglne czci utworu w cao. To tradycja charakterystyczna ju dla romansu polskiego, polegajca na wprowadzeniu jednej postaci, ktrej koleje yciowe wchodz bardziej lub mniej w zakres utworu, ale ktra przede wszystkim, w rozmaitych formach opowiada o swych obserwacjach nad pewnym rodowiskiem ludzkim co stanowi gwn tre dziea. Rzewuski nie zachowuje porzdku chronologicznego, ani adnej logiki w ukadzie poszczeglnych opowiada. Dba natomiast o zachowanie typu narratora, obdarza go cechami typowymi dla rodowiska, nastpnie wprowadza specjaln psychik opowiadacza. Kompozycja opowiada Polega na bezpretensjonalnym rejestrowaniu ciekawych stron ycia szlachty. Treci kadego urywka jest najczciej charakterystyka postaci, znajduje si silny podkad rodowiska, ktre wybija si nieraz na plan pierwszy, stajc si gwn osob dziaajc. Rzewuski wprowadza krtki yciorys, ktry uzupenia szeregiem znamiennych cech danego osobnika, lub omawia jego gwny rys psychiczny za pomoc odpowiednich wypadkw z ycia, sucych jako przykady. S to jakby drobne kroniki.

16

Narrator kreli szereg scen opisowych wedug kolejnego ich nastpstwa w czasie i miejscu. yciorys opiera si rwnie na opisie charakteru. Zazwyczaj pojawia si konflikt dramatyczny. Trzy wic rodzaje : y c i o r y s , k r o n i k i d r a m a t y c z n a anegdota, ktre s przykadem lub udowodnieniem o g l n y c h z a o e stanowi podstaw techniki kompozycyjnej Pamitek. Rzewuski czsto miesza te trzy typy razem. Czasem czy kilka czci w jedn cao, ale czciej nastpuj one po sobie. Kompozycja szczegw Rzewuski ma wybitne poczucie wartoci rodkw artystycznych, ktrych uywa, i wiadomo ich celw. Dwie podstawowe rzeczy przy budowie scen : 1. Celem zasadniczym jest odmalowanie rodowiska i charakterw, 2. Nie przemawia przez siebie, tylko przez usta Soplicy, dba, by nie uboc artystycznych wartoci zachowa odpowiedni prostot. Styl Pamitek Rzewuski stworzy specjalny jzyk dla Soplicy ( ju wczeniej poniekd pojmowali takie zagadnienie Niemcewicz czy Hoffmanowa, lecz nie udao im si urobi materiau sownego a do tego stopnia, by wyrazi cakowit psychik opowiadacza). Soplica opisuje zdarzenia przesze, o wszystkim, co jest przedmiotem jego relacji wyraa ustalony sd, wszystko zna dokadnie. Std pewno i spokj w opowiadaniu, co odbija si w budowie zda, zazwyczaj pene, rozwinite. Podkrela drobiazgi. Spokojny, gawdziarski ton, zostaje od czasu do czasu przerwany dla podkrelenia wanoci momentu, oraz silnych wzrusze narratora. Wwczas pojawiaj si zdania krtkie, proste, cignite, wykrzyknikowe. Jzyk Czenika (Soplicy) ma swoiste oblicze : zajmuje Soplic przede wszystkim rzecz lub osoba, oraz czynno, wzgldnie stan, w jakim si one znajduj. Styl Pamitek jest peen ruchu czasem szybkiego, zwykle za spokojnego, rwnomiernego. W obfitoci uywa okrele i dopowiedze, gdy oznacza rd, stanowisko, lub majtek swych postaci. Unika okrele rzeczowych ( tyczcych barwy, wiata, ksztatu), jest pozbawiony blasku i cieniowania, brak okrele uczuciowych, jzyk ma wic charakter bardzo prosty, surowy nieco, lecz nie monotonny. Soplica chwyta zjawiska podpadajce pod zmysy. Dziki cigej konkretyzacji wrae, wszystko jest bardzo wyraziste. Jzyk Pamitek nie zna niedomwie, ptonw, ma za to przekonywajc si, ktra wynika z lapidarnoci. Sfera przenoni jest barana tylko z ycia codziennego. Umiar wprowadza te przy uywaniu zwrotw aciskich. Soplica zarywa od czasu do czasu z litewska lub posuguje si rusycyzmami. Znajduje si tu sporo przysw, zwrotw obiegowych. Rzewuski w caej peni rozwin w naszej literaturze stylizacj historyczn jzyka. Humor Pamitek Teraniejszo nie obchodzi go zbytnio. Nie uwaa si za czowieka opisujce wiat, stoi poza nim. Na Soplic patrzy si cay czas jako na czowieka naiwnego i ograniczonego std humorystyczny odcie utworu.

17

Humor stoi tu porodku midzy dwiema moliwociami ustosunkowania si do przedmiotu : zdecydowan ironi i zdecydowanym serdecznym wzruszeniem. Humorystyczny ton przejawia si najlepiej w zabarwieniu charakterystyki gwnego bohatera, Jest widoczny w jzyku ( przypadkowe skojarzenia, konkretno, rubaszno, naiwny zachwyt nad majtkiem innych, itd.). Rzewuski podkrela naiwno czowieka, nie umiejcego odrni pozoru od rzeczywistoci, sprawia ona, ze nawet ujemne cechy jego charakteru maj warto humorystyczn. W niektrych jednak opowiadaniach humorystyka znika. Pamitki jako gawda szlachecka Szkic obyczajowy zosta ujty w form wybitnie narodow i oryginaln, w form gawdy szlacheckiej. Zasadnicze cechy: 1. rodowisko szlacheckie, 2. posta narratora, ktry jest typowym przedstawiciel ogu, 3. technika prymitywnego opowiadania, uwzgldniajca psychik narratora, 4. obiektywizm autora. Gawda zawiera dwa zasadnicze walory estetyczne: 1. prostot, ujawniajc si w wyborze tematu, niewielkich rozmiarach i niezawikanej kompozycji oraz praktycznym owietleniu caoci, 2. duy kunszt artystyczny, autor musi ukry si za postaci opowiadacza, co jest konieczne, by traktowa gawd jako typ literacki. Rzewuski uczyni tu z gawdy kunsztown form literack. Wpyw Pamitek Jeden z wybitnych etapw literatury polskiej XIX wieku. Speniay one niemal pragnienie narodu zachowania rysw przodkw i odtworzenia wiata szlacheckiego. Otrzymay duy rozgos, mona powiedzie, e stworzyy epok. Nie opara si im take emigracja. Wywoa odruchy artystyczne. W kraju miay legiony naladowcw. Gorliwe badanie przeszoci zwizane byo nawczas z coraz wzmagajcym si pragnieniem, by znale w niej okres, ktrego charakter mgby stan jako wzr ycia zbiorowego w ogle. Odznacza si prostot, prawoci, zdolnoci do czynu, nie by zepsuty nadmiernym indywidualizmem. Nie zrozumiano jednak na pocztku na czym polega wielko Pamitek i ich charakter. Pod wpywem tego niezrozumienia ( m.in. Grabowskiego) zaczo si rwnie zmienia stanowisko samego Rzewuskiego : i on uzna czasy saskie za er naszych wiekw rednich, czemu da wyraz w Listopadzie. Atmosfera, ktra go otaczaa, zawsze wyciskaa swe pitno na jego dziaalnoci.

18

Henryk Rzewuski Pamitki Soplicy

Pamitki Soplicy to zbir 25 opowiada poczonych osob sdziwego narratora, Seweryna Soplicy, gawdzcego o ludziach, wydarzeniach i obyczajach, z ktrymi zetkn si w czasie swojego dugiego ycia. Ich cech wspln jest brak logicznego cigu chronologicznego. Pomieszanie chronologii dostrzegali wszyscy interpretatorzy utworu, krytyczne wydania wyposaone s w szczegowe przypisy, prostujce oczywiste bdy historyczne. Geneza utworu nie jest zupenie jasna, powsta, wedug powiadczonej legendy, niemal przypadkiem, i to z nie byle jakiej inspiracji samego A. Mickiewicza; prbowano nawet przypisywa Pamitkomniejaki wpyw na genez soplicowskiego dworu w Panu Tadeuszu. Tytuowy, snujcy wielowtkowe opowieci Seweryn Soplica nie jest bohaterem, jest tylko narratorem i komentatorem wydarze, jego za osobisty w nich udzia stanowi zaledwie pretekst do przywoania ich obrazu. yciowa droga czenika Soplicy typowa bya dla drobnoszlacheckich klientw wielkopaskiego dworu. Osierocony w pitym roku ycia przez ojca, zaciankowego szlachcica powiatu nowogrdzkiego, niechtnie widziany przez ojczyma, przygarnity zosta przez wujaszka, wonego sdowego w Nowogrdku. W jezuickiej szkole opanowa bieg znajomo Alwara podstawowego podrcznika aciny, dziki za wujowi elementarn umiejtno pisania pozww sdowych. Popisowa aciska mowa przyniosa mu sympati Bogusawa Ogiskiego, wojewody witebskiego. Przyj on Soplic na swj dwr i z t chwil rozpocza si kariera dworzanina, zgodnie z zasad: trzymajc si wielkiej klamki miaem plecy za sob. W myl tej maksymy wystpuje Soplica z szabl w rku w obronie honoru marszaka dworu, za co zarobi na twarzy pamitk i otrzymany od magnata pas sucki lity, ktrego i senator nie powstydziby si nosi. W ten sposb powoli buduje si szlachecka fortuna z pobieranej pacy w wysokoci 300 tynfw na rok oraz licznych podarunkw, otrzymanych za rnorodne zasugi, nierzadko zwizane z naraeniem wasnej skry: od konia, sprezentowanego za znalezienie zgubionych okularw, a do wypuszczonej w dzieraw na szczeglnie korzystnych warunkach wioski Doktorowicze, w zamian za odsiedzenie czterech niedziel wiey jako kary za awantur w obronie czci ksicia Radziwia. Po upadku konfederacji barskiej i mierci pierwszego protektora Soplica rozpoczyna dziaalno w palestrze. Jako zdolnego i elastycznego dependenta zaangaowa go kolei ksi Radziwi do obrony wasnych interesw. Gdzie po drodze Soplica oeni si z pann Magdalen Bohuszewiczwn, ubog krewn pani Rejtanowej, podkomorzyny nowogrdzkiej. Wydarzenie to miao miejsce, gdy Soplicy pity krzyyk wschodzi, gwnym za powodem bya potrzeba pozyskania dobrej gospodyni dla posiadanych dbr. Szczeglna nobilitacja bohatera nastpia w czasie wizyty w Niewieu przybyego na sejm grodzieski krla Stanisawa Augusta, z ktrego to rk otrzyma Seweryn Soplica godno czenika parnawskiego. Soplica kocha swj kraj, jest gorcym patriot, obcy jest mu jednak luksus mylenia w skomplikowanej rzeczywistoci drugiej poowy XVIII wieku znacznie atwiej sign po szabl ni szuka uzasadnienia dla opowiedzenia si po jednej lub po drugiej stronie. Ideowym wzorcem s dla Soplicy: wojewoda Ogiski, ksi Radziwi, gwnym za wrogiem Familia Czartoryskich, osadzony przez ni na tronie Cioek i sprowadzone w tym celu wojska rosyjskie. Sdzi jednak wolno, e gdyby losy rzuciy Soplic na dwr Czartoryskich, z rwnym przekonaniem stanby po ich stronie. 19

W imi swoich pogldw Soplica uczestniczy w konfederacji barskiej (Soplica powica 9 opowiada, w pozostaych znajdujemy rne o niej wzmianki, jak sposb datowania czasu akcji przed i po konfederacji), wczeniej w czasie bezkrlewia 1763/64 jako dworzanin Ogiskiego angauje si w zabiegi litewskich magnatw przeciw osadzeniu na tronie Stanisawa Augusta i dzielnie staje w bitwie pod Sonimiem. Ksidz Marek Jandoowicz, przeoony barskiego klasztoru karmelitw, cieszy si saw natchnionego kaznodziei i cudotwrcy. Seweryn Soplica jest bezkrytycznym wielbicielem proroka, jako realistyczny obserwator dostrzega jednak nie tyle mistyka, jakim go chcieli widzie romantycy, ale rubasznego ksiula, umiejcego nie tylko porywa natchnieniem, ale i zdrowo rugn z ambony. Najgoniejszym za z cudw ksidza to przywoanie na wzr proroka Samuela piorunw potwierdzajcych prawdziwo Markowych przepowiedni. Soplica odrzuca prby racjonalnego tumaczenia, sam cud przedstawia w aurze wielkopaskiej uczty i staropolskiego pijastwa. Gdy w czasie przyjcia starszyzny konfederackiej przez kasztelana Stanisawa Ankwicza speniano liczne zdrowia z towarzyszeniem salw wiwatwek, ks. Marek wznosi toast za zdrowie Przenajwitszej Trjcy, po ktrym z maej chmurki raz po raz siedem razy piorun uderzy, przeranych za cudem wiadkw uspokaja jego sprawca: Nie bjcie si, dzieci! Pan Bg bogosawi zabawom naszym. Nie cakiem da si stwierdzi czy cud ten ma stanowi istotnie proroctwo powodzenia konfederacji, czy te raczej aprobat dla gsto wznoszonych toastw. W krgu barskiej legendy pozostawa take Jzef Sawa-Caliski, jeden z najdzielniejszych dowdcw partyzanckich dziaa w latach 1769-1771. Powicone mu opowiadanie rozbija si na dwie czci opis szybkiej kariery prostego Kozaka, jego bohaterskiej mierci poprzedzony jest obszern ekspozycj, stanowic wykad spoecznych pogldw pana Seweryna Soplicy. Drugim ludowym herosem Pamitek jest Pawlik, posta zapewne fikcyjna. By to rozbjnik, ktry wraz z trzydziestk swoich ludzi postanawia przyczy si do konfederacji, co ma mu zapewni dostp do stanu szlacheckiego. Tego zaszczytu nie pozwolia mu dostpi mier w czasie przeprawy przez Zbrucz. Ta, powstaa wyranie pod wpywem romantycznej literatury, posta szlachetnego rozbjnika, nie tylko w niczym nie podwaa, ale i potwierdza zasad doskonaoci stanu szlacheckiego. Konfederacja barska jest w Pamitkach Soplicy centralnym wydarzeniem historycznym, udzia w niej gwn legitymacj patriotyzmu bohatera. Relacja o niej nie ma jednak nic wsplnego z historycznym przebiegiem ruchu. Akces Soplicy do konfederacji nie jest wynikiem wiadomego wyboru, orientacji w skomplikowanej sytuacji politycznej, lecz suby u Ogiskiego. Polityczne przekonania Soplica wyraa charakteryzujc zarazem genez konfederacji barskiej:
Za krlw Sasw by bezrzd, ale bya swoboda, byo ze i dobre, a co wicej, za nimi by nard; a za Piastem byy obce forsy [naciski]. Przyzwoiciej byo szlachcicowi i panu ze swoimi bdzi jak mie suszno przy pomocy zagranicznego onierza. Ot wic, kiedy Moskwa najechaa Warszaw, aby pana podstolego litewskiego na tron wynie, prawie wszyscy panowie, temu nieradzi, ukartowali, aby po caym narodzie konfederacj podnie i przyj do tego, aby nikt obcy ju u nas nie gospodarowa. (Pan Ogiski)

Wszystko jest wic jasne przyczyn zego jest narzucony przez Moskw krl, wystarczy wprowadzi na tron kolejnego Sasa, by wszystko wrcio do dawnego adu i porzdku czyli zotej wolnoci szlacheckiej. Dopiero w ostatnich, krajowych opowiadaniach pogldy pana Soplicy ewoluuj w kierunku ugody ze znienawidzonym krlem Ciokiem:

20

Cakowit modo przepdziem w otwartych bojach z krlem Stanisawem lub w domach jemu nieyczliwych, a jednak wszystko po boemu rozebrawszy, potpia go nie miem, ani jemu przypisuj niezasuonej winy (Stanisaw Rzewuski)

Z nich te dowiadujemy si o yczliwoci nowogrdczan dla Konstytucji 3 maja i niektrych jej reform. W hierarchii wartoci Seweryna Soplicy religia katolicka zajmuje miejsce szczeglnie wysokie. Stanowi ona swoiste przymierze z Bogiem i Najwitsz Pann, ktra jest
[] krlow polsk i wielk ksin litewsk i naszym zaborem rwnie jak my jest ukrzywdzon, i kiedy odda za swoje, bylebymy si do niej tulili, bo ona, co zechce, u Syna swojego otrzyma.

Stosunek Soplicy do Boga jest bezporedni i familiarny, idzie jednak w parze z powierzchownoci i prymitywizmem. Podziwia on religijn gorliwo starosty kaniowskiego, ktry sto rzeg kaza da jednemu ze swoich paziw za to, e ziewn podczas jednej antyfony, skutecznie te dziaaj batogi na prawosawnych popw gwarancj zbawienia dla Woodkowicza jest nawrcenie do unii trzech popw, a czwarty, uparty, pod batogami umar. Religijno i wiara nie przeszkadzaj w popenianiu rnych grzechw od drobnych oszustw do cikich przestpstw. Nie stanowi one przeszkody do zbawienia, byle tylko w odpowiednim momencie je odpokutowa. Pokuta moe by rna mona wstpi do klasztoru, a jeszcze lepiej klasztor ufundowa, jak pan Ciechanowski wraz z szecioma synami. Pokuta bywa te z gry wkalkulowana w grzeszne plany ksi Radziwi planujc zemst za rozstrzelanie Woodkiewicza zamierza zabi biskupa i odpokutowa win pielgrzymk do Ziemi witej. Tak to wszechobecna pokuta zapewnia znaczna elastyczno praw Boskich, jeli stoj one w poprzek ziemskich interesw. Cywilne ycie Seweryna Soplicy upywa w rnych instytucjach sdownictwa, w ktrych dzielnie broni interesw swoich mocodawcw. Cho podstawy prawniczej edukacji naby w czasach wczesnej modoci, dalsza jego kariera zwizana jest z magnackim dworem, w ktrego interesach wystpuje przed sdami wszystkich niemal instancji. Wodzi wic nas pan Soplica po zakamarkach sdw ziemskich, grodzkich, kapturowych i trybunalskich, wprowadza w wiat adwokackich konfederacji, eksdywizji i egzekucji. Skomplikowana procedura prawna sprzyjaa coraz bardziej rozpowszechniajcemu si pieniactwu, cigncym si i przeciganym w nieskoczono w myl formuy exspecta cadaver (czekaj na trupa, czyli na mier strony przeciwnej) procesom, zrywaniu rozpraw za pomoc terminu non sunt (rzekomej nieobecnoci stron) i licznych wybiegw prawnych, a bywao e i bezprawnych, stosowanych drog przekupstwa lub wrcz zbrojnych interwencji. Soplica za nic ma znakomitych prawnikw, ksztaconych na wileskim uniwersytecie:
Panie Boe, odpu profesorom wileskim, co ich ucz! Uyj ktrego z nich do interesu, to jak zacznie rozprawia, nie tylko e ca histori polsk przebiegnie, ale ledwo nie potopowych czasw siga w tomaczeniu prawa; a kiedy napisze, to jeszcze trzeba drugiego jurysty sprowadzi, aby wytumaczy czego on chce. (Palestra staropolska)

Praktyka sdowa Soplicy stanowi niewyczerpane rdo anegdot i miesznych, i strasznych. Konflikt pana Leona Borowskiego z Bonifacym Soohubem o upolowanie psa zamiast zajca dla wygrania zakadu, pocztkowo zosta rozstrzygnity przez ksicia drog sdu polubownego, ktrego wyroki nie podlegay apelacji. Pan Borowski usiowa obali wyrok, zwracajc si do wszystkich moliwych instancji a po najwysz Rad Nieustajc,

21

ktra skarg oddalia. Groteskowo przedmiotu sporu, ostateczne zawarcie zgody przy kielichu przez obu antagonistw wyjaskrawia bezsens nieustannych procesw, stanowicych szczegln rozrywk i okazj do towarzyskich spotka. Rzeczywisty proces Leona Borowskiego z Radziwiem w sprawach majtkowych nabra w opowieci o psie i zajcu charakteru parodystycznego, ukazujc przy tym bezsilno szlachcica wobec magnata nawet w tak drobnej i miesznej sprawie. Wytrwao za pana Leona w docieraniu do najwyszych instancji dla rozstrzygnicia czy pies to zwierz ujawnia charakterystyczn cech pieniactwa, dla ktrego bardziej liczy si wygranie sprawy i podejmowane w tym celu zabiegi ni rzeczywista warto coraz mniej ju liczcego si przedmiotu sporu. Zupenie inny wymiar ma opowiadanie Trybuna lubelski, w ktrym, jako najwyszej instancji koronnej, nie byo ju miejsca na bazeskie anegdoty i wymachiwanie szabelk. Soplica jest tu zauroczony powag sdu. Nie by jednak i ten wspaniay trybuna wolny od nieuczciwych machinacji. Przytoczona legenda o odwrconym krucyfiksie, ktry nie chcia patrze, jak diabli wydali wyrok dla biednej wdowy sprawiedliwszy ni ferowany przez przekupionych sdziw, z wyjtkow jaskrawoci ujawnia chciwo i podporzdkowanie sdziw woli magnatw. Nie do na tym w drugiej czci opowiadania wprowadza Soplica podobn spraw generaa Kajetana Kurdwanowskiego, targowiczanina i zausznika Franciszka Ksawerego Branickiego, ktry przy pomocy sfaszowanych dokumentw zamierza wyudzi majtek od ubogiej wdowy Glinkowej. Proroczy sen, ostrzeenie w postaci mierci wynajtych pomocnikw powoduje odstpienie Kurdwanowskiego od sprawy i cudown popraw pieniacza, wiodcego odtd prawdziwie chrzecijaskie ycie. To pene wrodzonego Soplicy optymizmu zakoczenie, agodzce jednoznaczn wymow legendy o diabelskim sdzie, nie zmienia faktu, e tylko nadprzyrodzona interwencja, nie za doskonao trybunau uchronia wdow od cikiej kary. Soplica nie jest wobec staropolskiego prawa zupenie bezkrytyczny, uwaa jednak za grujce nad obecnym, w ktrym adna sprawa tak dobra, aby j nie mona przegra, ani tak za, aby jej nie wygra. Ta odnoszca si do lat 20. XIX wieku opinia nie jest tak cakiem pozbawiona racji. Niedomogi sdownictwa polskiego znakomicie poszerzya wprowadzona na Litwie carska biurokracja, pomieszanie statutu litewskiego i dawnych tradycji sdowych z jawnym ju przekupstwem rosyjskich czynownikw i precedensowych praw obowizujcych w Cesarstwie. W konfrontacji z porozbiorow sytuacj sdownictwa Rzeczpospolitej Obojga Narodw jawi si niemal sielankowo, cho Soplica by skonny przyzna, e bywa
[] czasem forsa mieszajca bieg sprawiedliwoci; ale i w tym zym byo jakie sumienie. Saby sdzia, dogadzajc panu, czasem zwleka, jak mg, nka szlachcica przewokami, niszczy go tym, ale go nie zarzyna jak dzi. (Palestra staropolska)

Soplica jako czonek palestry broni prawa, nie w tym jednak stopniu, by jako klient magnacki nie szuka usprawiedliwienia dla amania go przez monych lub ich protegowania. Szczeglnym przykadem jest gona na Litwie, autentyczna sprawa Michaa Woodkowicza, najbliszego przyjaciela ksicia Radziwia Panie Kochanku. Woodkowicz, deputat miski, w 1760 roku wywoa po pijanemu w sdzie trybunalskim w Misku awantur, ranic Jzefa Duskiego, deputata orszaskiego. Obecni w sdzie zwolennicy Czartoryskich wykorzystali t spraw, osadzajc Woodkowicza i w trybie tzw. gorcego prawa stosowanego za pogwacenie spokoju w trybunale wykonujc natychmiast wyrok mierci. Sprawa ta bya gona na Litwie jeszcze w XIX wieku, piewano o niej pieni w szlacheckich zaciankach, aluzje do niej znalazy si na kartach Pana Tadeusza. Rzewuski, powicajc Woodkowiczowi, nazwanemu Ignacym, jedno z opowiada Soplicy, przenis jego akcj na okres elekcji, uszlachetniajc pijack awantur Woodkowicza rzekomym oporem przeciw dziaalnoci Joachima Chreptowicza, sdziego kapturowego zwolennika Familii

22

Czartoryskich. Nieudana ucieczka Woodkowicza przez okno trybunau w czasie odczytania wyroku przeksztacia si w ustach Soplicy w heroiczn opowie o samotnej walce bohatera z caym regimentem puku Massalskich, podstpnym zasypaniu go puchem z pierzyn w lochu, w ktrym si dzielnie broni i wreszcie zaniesieniu zwizanego do trybunau dla odczytania dekretu. Trzeba si tu godzi z Soplic, e pospieszna egzekucja na Woodkowiczu, cho prawnie uzasadniona, bardziej wynikaa z politycznych rozgrywek ni autentycznej troski o spokj sdowy, wielokrotnie rnymi burdami zakcany. Trudniej przyzna racj jego zachwytowi dla byskawicznej reakcji ksicia, ktry na wie o rozstrzelaniu Woodkowicza wyruszy na Misk na czele 6 tysicy ludzi wasnej milicji, rozbijajc w puch puk Massalskich bronicy rogatek miasta i przysigajc zemst nad inspiratorem spr awy, biskupem Massalskim. Niespodziewany epilog tej historii, inscenizacja rzekomej egzekucji nad zgaszajcym si po kilkunastu latach do suby u Radziwia dawnym oficerem puku Massalskich, naley ju do tej czci legendy radziwiowskiej, ktra eksponujc wierno pamici utraconego przyjaciela i niewygas dz zemsty przechodzi do porzdku nad tym wtpliwym moralnie i mao chrzecijaskim postpkiem. Sprawa ta, znana zapewne z opowiada Rzewuskiego, rozpalia wyobrani modego Zygmunta Krasiskiego, ktry w Genewie rozwin j w opowiadanie Panie Kochanku, podajc nazwisko nieszczsnego oficera, ktrym mia by Jdrzej Niezabitowski. Dzie powszedni Seweryna Soplicy upywa midzy magnackim dworem a szlacheckim dworkiem. Wydobyty z drobnoszlacheckich nizin przez Ogiskiego, trafia po jego mierci do synnej bandy albeskiej, stajc si dworzaninem ksicia Radziwia Panie Kochanku. Szczeglna ta posta protektora Soplicy bya niewyczerpanym rdem anegdot, barwnych opowieci i surowych ocen tak wspczesnych, jak i potomnych. Najbardziej niefortunny polityk,, wierzcy w swoj misj dziejow, przez francuskich przyjaci konfederacji uznany wrcz za barbarzyc, litewskiego niedwiedzia, najwikszy garz i krtacz oraz pierwszy pijak Rzeczypospolitej, by przedmiotem adoracji zafascynowanej nim szlachty, uosobieniem staropolskiej krzepy i wielkopaskiej fantazji. Obraz ksicia Radziwia pojawia si w Pamitkach Soplicy w kilku wersjach. Bywa to wizerunek zadufanego w sobie polityka, przy czym Soplica nie orientuje si zupenie w chwiejnoci i zmiennoci wojewody wileskiego, opowiadajcego si po coraz to innej stronie. Najczciej widzimy go bijcego rekordy w ilociach wypijanych trunkw, rozdajcego w zalenoci od humoru aski i zaszczyty lub niczym nieusprawiedliwione surowe kary. Ksi jadcy po pijanemu na beczce penej wina i czstujcy nim cignc wz szlacht, rozdajcy jej czci wasnej garderoby z towarzyszeniem inwektyw w rodzaju Daruj, durniu!, Na, winio!, Trzymaj, ole! to obrazek szczeglnie fascynujcy Soplic i majcy stanowi dowd synnej rwnoci szlacheckiej. Ta pozorna yczliwo dla poddanych, lojalno wobec przyjaci, jak w sprawie Woodkowicza, trwa tak dugo, jak dugo nie napotyka na najmniejszy opr. Przekona si o tym pan Tryzna, gdy odway si odmwi ksiciu zorganizowania nagonki podczas polowania z powodu pilnych prac niwnych. Zosta natychmiast i bezprawnie wyrzucony z majtku, nie na wiele te zdao si szukanie sprawiedliwoci w sdzie. Soplica, wystpujc w obronie ksicia, stosuje rne wybiegi prawne, zdajc sobie spraw z ich brudnego charakteru. Rozgrzesza si jednak twierdzeniem: Czyj si chleb je, tego broni trzeba i racj t przyznaj mu wszyscy, cznie z samym pokrzywdzonym. Nie pomogo panu Tryznie uzyskanie korzystnego dla siebie wyroku sdowego ksi jak zaj Kodyczw, tak go trzyma pomogo dopiero wstawiennictwo ksidza Idziego i lk ksicia przed upiorami. Skoczyo si sowitym wynagrodzeniem krzywdy i solidnym pijastwem do wygrania susznej sprawy nie pomagay bowiem wyroki sdowe, lecz umiejtne postpowanie z

23

kaprynym magnatem i wykorzystanie jego sabostek. Dla Soplicy nie jest to jednak widoczne w zachwyt wprawia go zarwno sprawiedliwo sdowa, jednakowo, cho z rnym skutkiem oceniajca magnata i szlachcica, jak i hojno i wyrozumiao ksicia, askawie puszczajcego w niepami fakt uzyskania na wyroku sdowego. Wyksztacenie pana Soplicy koczy si na Alwarze i szerokim dowiadczeniu yciowym. Do zagranicznych nauk ma krytyczny stosunek, wynikajcy z niedostpnoci obcej literatury, wobec nieznajomoci jzykw. Nie ma te zaufania do nowinek owiatowych: Oj, lepszy by na Alwar ni Towarzystwo Ksig Elementarnych powiada pan Soplica, popierajc swj wywd o obronie tradycyjnego szkolnictwa. W yciu szlachcica nie ma miejsca na ksiki, zajmuje je intensywne ycie towarzyskie i dworskie. Odwiedzajc lsk pan Soplica zdumia si brakiem ssiedzkich kontaktw goszczcego go ziemianina, u ktrego, prcz domownikw ywego ducha nie widziaem, gospodarz jednak nie nudzi si, bo mia wielk bibliotek i rnego gatunku zbiory. Podobnie nie zyska aprobaty pana Soplicy teatr lubelski, gwnie z przyczyny haaliwych widzw, ktrych gone wiwaty ni e pozwalay na zrozumienie treci sztuki. Nie znajdziemy na kartach Pamitek egzaltowanych opisw przyrody, las to zwyczajnie br i las, las i br, do tego na naszej Litwie czowiek z malekiego przywyk. Niewiele uwagi powica Soplica take budowlom i miastom, ktre mu przyszo odwiedza mocniej zajmuje go zawarto bogato zastawionych stow ni architektura zamkw, w ktrych te stoy stawiano. Seweryn Soplica interesuje si ludmi i tylko ludmi, wrd ktrych si obraca i ktrym suy ci, ktrzy jemu su, rwnie na uwag nie zasuguj. Ten antropocentryzm ujawnia si ju na pierwszy rzut oka w spisie treci na 25 opowiada, a 18 zatytuowanych jest nazwiskiem osoby, ktrej w wikszym lub mniejszym stopniu dotycz. Nie znamy fizycznych cech Soplicy, ani jego szczeglnych zamiowa, ulubionych potraw (poza tym e lubi dobrze zje i wypi), jego sposobu mwienia. Wiadomo tylko, e nosi si po polsku, nie znamy jednak jego ulubionych kolorw, rodzajw tkanin. Jako szlachcic jedzi konno, wada broni, by dobrym mem i ojcem, z wynikw sdzc niezym gospodarzem, lojalnym sug magnackim, pobonym katolikiem. Nie wida w jego zachowaniu adnej hierarchii wartoci. Soplica to posta ogniskujca w sobie wszystkie typowe cechy mas szlacheckich, stanowicych w gruncie rzeczy zbiorowego bohatera Pamitek. Tak uformowany Soplica mia wszelkie dane ku temu, by podzieli los wydumanych bohaterw owieceniowych, nie przemawiajc niczym do czytelnika. Stao si inaczej wymodelowany w ten sposb Soplica sta si dyskretnym i nie narzucajcym si przewodnikiem po barwnym wiecie ostatnich lat Rzeczypospolitej na dodatek przewodnikiem budzcym czasem umiech politowania, krytyczn refleksj, ale zawsze sympatycznym i akceptowanym. Na niezwyky sukces artystyczny utworu zoyo si nowatorstwo gatunkowe, zapocztkowanie gawdy szlacheckiej i to w takim stopniu doskonaoci, jakiego nie udao si osign nikomu z licznych pniej kontynuatorw. Mistrzowska kreacja psychiki bohatera-narratora, przeamujca dotychczasowe stereotypy literatury dydaktycznej, subtelne zabiegi kompozycyjne, atrakcyjno anegdotycznej fabuy i realistyczny obraz epoki skadaj si na peni artystycznego sukcesu utworu.

24