D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 4

ERKO Stanisaw Z erko STANISAW Z Poznan

BY JEGO MODYFIKACJI SYSTEM WERSALSKI I PRO W LATACH DWUDZIESTYCH

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych To nie poko j, to rozejm na dwadzies cia lat powiedzia o traktacie wersalskim Ferdinand Foch 1. Rzeczywis cie, niemal dokadnie dwadzies cia lat po skie mocarstwa podpisaniu tego dokumentu Niemcy, kto rym w 1919 r. zwycie dzywojenpodyktoway traktat pokojowy, wywoay najpowaz niejszy w okresie mie tay kolejna wojne . Agresja na Polske , kto nym kryzys dyplomatyczny i rozpe ra wkro s , dokonaa sie was przeksztacia sie tce w II wojne wiatowa nie pod hasami zrewidowania kolejnych z warunko w traktatu wersalskiego. Gdan sk i Korytarz w powszechnej s stay sie wiadomos ci bezpos rednimi powodami tej wojny. Perspek rewizji tywa moz liwego konfliktu zbrojnego, kto ry wywoac moga Rzesza w imie z na stosunkach mie dzynarodowych w Europie postanowien traktatu, cia ya zreszta dzywojenne dwudziestolecie. was ciwie przez cae mie co do joty. A jednak Wielokrotnie cytowane sowa F. Focha potwierdziy sie wypowiedz francuskiego marszaka nie moz e suz yc naszym zdaniem jako formua ca w skro moga towy sposo b posuz yc wyjas nieniu przyczyn II wojny s wiatowej. I to sto przytaczany jest bez wyjas nie tylko dlatego, z e cytat ten cze nienia, z e marszaek Francji dawa w ten sposo b wyraz swemu rozgoryczeniu, iz jego krajowi nie udao przesuna c sie zachodniej granicy az po Ren lub co najmniej oderwac Nadrenii od s zaa Niemiec. Waz niejsze jest, iz geneza II wojny s wiatowej jedynie cze ciowo wia z antywersalskim rewizjonizmem Rzeszy Niemieckiej. W programie polityki sie zagranicznej przywo dcy partii nazistowskiej, kto ry po dojs ciu do wadzy w Niemczech przygotowywa swo j kraj do nowej wojny, zrzucenie wersalskich ograniczen gnie cia ida cych o wiele dalej celo byo tylko jednym z etapo w na drodze do osia w. Dla wielu Niemco w wojna przeciwko Polsce i generalnie II wojna s wiatowa bya na kontynuacja Wielkiej Wojny, to na pewno wojna swo j sposo b jes li nawet nie prosta o ostateczne zrzucenie wiezo w naoz onych na Rzesze przez zwyciezco w z 1918 r. te podzielaja zreszta , przynajmniej w jej zasadniczym zre bie, liczni Interpretacje historycy.
Cyt. za: A. Adam thwaite, France and the Coming of the Second World War, 1936-1939, London 1977, s. 17.
1

14

erko Stanisaw Z

dem sowa F. Focha wzbudzac wa tpliwos Pod jednym jeszcze wzgle moga ci. Francuski wojskowy wypowiedzia je, by w moz liwie obrazowy sposo b poddac skich mocarstw, kto krytyce zbytne jakoby umiarkowanie zwycie re powinny jego c zdaniem narzucic pokonanej Rzeszy bardziej twarde warunki i, eliminuja pan stwo niemieckie na stae z grona mocarstw, zaz egnac raz na zawsze moz liwos c zagroz enia wojennego z tej strony. Francja, kto ra przez ponad cztery lata ponosia z go wny cie ar Wielkiej Wojny i stawiaa czoa go wnemu impetowi niemieckiej stwo machiny wojennej, chciaa w traktacie pokojowym wykorzystac swe zwycie c sie z realiami i nie bacza c na konsekwencje. w sposo b maksymalny, nie licza Programu tego Paryz nie by w stanie zrealizowac caos ciowo, lecz i tak potrafi zania, kto nierealne. O ile dla jednych narzucic rozwia rych wykonanie okazao sie jako rozwia zanie poowiczne, to dla innych stanowi traktat wersalski jawi sie na niepowodzenie pro wcielenia w z z go ry skazana be ycie adu, kto ry w gruncie rzeczy czyni niemoz liwym uzdrowienie stosunko w politycznych i gospodarczych w Europie. * * * c dzynarodowych, takz Jak wiele innych poje z zakresu stosunko w mie e termin system wersalski jest do pewnego stopnia uproszczeniem. Ukad polityczny, kto ry stwa Ententy w Wielkiej Wojnie i kto tkach by pokosiem zwycie ry okrzep w pocza wya cznie na postanowieniach traktatu, podpisanego 28 lat 20., nie opiera sie czerwca 1919 r. w Sali Lustrzanej paacu wersalskiego czy nawet na decyzjach o czym nie zawsze paryskiej konferencji pokojowej, kto rej obrady zakon czyy sie pamie ta dopiero 21 stycznia 1920 r. W podparyskich miejscowos sie ciach ce wojne z innymi pan podpisano trzy inne traktaty pokojowe, kon cza stwami , We grami, Bugaria i Turcja . Warunki traktatu z tym pokonanej koalicji: Austria na konferencji w Lozanostatnim pan stwem (podpisanego w Svres) zostay zreszta nie (19221923) zrewidowane na korzys c Turcji, kto ra wczes niej z sukcesem podpisano stawia czoa zbrojnej agresji greckiej (nowy traktat pokojowy z Turcja skiego odcinka granicy polsko-nie24 lipca 1923 r.). Nawet wytyczenie go rnos la mieckiej stanowio w kon cu odejs cie od postanowien wersalskich. Niemniej jednak to paryska konferencja pokojowa, a szczego lnie warunki podyktowane Niemcom da cy cze s traktatu Pakt Ligi Narodo y najsilniejsze pie tno na oraz be cia w, odcisne pnego dwudziestolecia. Dla uczestniko wydarzeniach naste w tej konferencji i dla tpliwos wielu obserwatoro w nie ulegao wa ci, z e problem stosunku do pokonanych dzie rzutowac dzynarodowych w stopniu Niemiec be na ksztat stosunko w mie kszym. najwie dzy zwycie zcami Juz sam przebieg paryskich obrad pokaza, z e ro z nice mie bardzo daleko ida ce. Ro w stosunku do pokonanej Rzeszy sa z nice w onie Wielkiej piy zwaszcza mie dzy Francja a Wielka Brytania . W tzw. dokumenCzwo rki wysta cie z Fontainebleau David Lloyd George 26 marca 1919 r. dawa wyraz obawie, z e

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych

15

zac naro d niemiecki mo gby zwia swe losy z bolszewizmem i oddac swoje zasoby, swoje mo zgi, swoje talenty organizacyjne do dyspozycji rewolucyjnym fanatykom, o podboju s z kto rzy marza wiata przez bolszewizm przy pomocy ore a. Dlatego tez gac przygotowywany traktat pokojowy po pierwsze musi wycia wnioski z faktu, z e sprawe , z za wybuch wojny alianci walczyli o suszna e Niemcy odpowiedzialni sa oraz za sposo b jej prowadzenia. Po drugie tres c traktatu musi byc tego rodzaju, aby odpowiedzialny rzad niemiecki mo g go podpisac z wiara, z e jest w stanie wypenic ce zen zania. Po trzecie traktat nie moz wynikaja zobowia e stwarzac warunko w, kto re prowadziyby do nowej wojny w przyszos ci; musi dawac , w przekonaniu caej dnej opinii, suszne rozwia zanie problemu europejskiego, a tym samym rozsa alternatywe wobec bolszewizmu 2. stanowic istotna z rosyjskiej wojny domowej pan Wyonienie sie stwa radzieckiego okazao sie spos z po z niejszej perspektywy bodajz e najwaz niejsza ro d konsekwencji I wojny paryska , s wiatowej. Rosyjska rewolucja bolszewicka rzucia cien na konferencje a zwaszcza formuowane w Moskwie tezy o koniecznos ci rozniecenia rewolucji takz e w innych krajach oraz nadzieje, jakie idee komunistyczne wzbudziy s w niemaej cze ci spoeczen stw niekto rych pan stw europejskich. Jeszcze przed do wybuchu walk otwarciem paryskich obrad przykad bolszewicki przyczyni sie cia na pewien czas wadzy w samym Berlinie, a w 1919 r. doprowadzi do przeje grzech. Niebezpieczen przez komunisto w w Bawarii i na We stwo, z e tymczasowo komunistyczna tylko osabione, pooz one w sercu Europy mocarstwo stanie sie , byo jednym z go cych na sposo dyktatura wnym czynniko w, wpywaja b mys lenia o Niemczech przede wszystkim w Wielkiej Brytanii. Ro wnie waz ne byo takz e tkowane na paryskiej konferencji (na kto z zapocza rej delegacja pogra onej w wojnie cie na pewien czas pan domowej Rosji nie bya obecna) odsunie stwa rosyjskiego dzynarodowej. Po ustaniu walk polsko-radzieckich poza nawias spoecznos ci mie rozcia gna sie pas wzduz zachodniej granicy Rosji od Finlandii po Rumunie cych swoisty cordon sanitaire bariere przed rozprzestrzenianiem pan stw, tworza na Europe bolszewickiego zagroz sie enia. Trzon kordonu sanitarnego tworzyy zane politycznie lub wojskowo z Francja . kraje zwia Stano Duz o uwagi w literaturze zajmuje wycofanie sie w Zjednoczonych ze spraw europejskich. Waszyngton tym samym wbrew woli prezydenta dystansowac Wilsona zdawa sie od dalszego biegu wydarzen na kontynencie europejskim; symbolicznego znaczenia nabiera fakt, z e Amerykanie podpisali 25 sierpnia 1921 r. z Niemcami osobny, niejako separatystyczny traktat pokojowy. przyczynio sie do Nieobecnos c Ameryki w Lidze Narodo w z pewnos cia jednak, z zmniejszenia znaczenia tej instytucji. Wydaje sie e znaczenie absencji skie Stano w Zjednoczonych jest w historiografii mocno wyolbrzymiane. Zwycie mocarstwa europeskie dysponoway dostatecznie duz ym potencjaem politycznym,
Caos c dokumentu w: D. Ll oyd George, Prawda o traktacie wersalskim, t. 1, Warszawa 1939, s. 365 i n.
2

16

erko Stanisaw Z

ekonomicznym i militarnym, by aktywny udzia Stano w Zjednoczonych w systemie dny. Amerykanie zreszta w znacznym stopniu przyczynili wersalskim nie by niezbe do stabilizacji stosunko sie w politycznych w Europie, chociaz by z racji zaan w kwestie reparacji niemieckich (plany Dawesa i Younga), udzielegaz owania sie nia powaz nych kredyto w Niemcom czy zainteresowania pracami na rzecz rozbrojenia. Podczas paryskiej konferencji pokojowej Francji, kto ra musiaa stawic czoa przeforsowac pozostaym mocarstwom z grona Wielkiej Czwo rki, nie udao sie cej wspo wielu swych postulato w. Mimo to ostateczna wersja traktatu miaa wie lnego ze stanowiskiem Paryz a niz z oczekiwaniami Londynu, Waszyngtonu i Rzycej, Paryz mu. Co wie uzyskiwa gwarancje brytyjskie i amerykan skie: oba te kraje zobowiazyway sie do udzielenia Francji pomocy w razie agresji ze strony Rzeszy; zrozumiaa , z jest rzecza e po z niejsze nieratyfikowanie traktato w gwarancyjnych stanowio duz y cios dla francuskiej strategii bezpieczen stwa. z Artyku 231 traktatu wersalskiego obcia a Niemcy i ich sojuszniko w z Czwo rczna odpowiedzialnos za doprowadzenie do wybuchu wojny, przymierza wya cia cej wywoywac a wszystkie inne postanowienia stanowiy konsekwencje tej moga tpliwos dziwic ty wa ci tezy. Trudno sie , z e tak skonstruowany traktat zosta przyje w Niemczech zdecydowanie negatywnie przez praktycznie wszystkie siy politycz berlin d Philipa ne; po ogoszeniu warunko w traktatu do dymisji poda sie ski rza pienia nosi sie ro Scheidemanna, a z zamiarem usta wniez pierwszy prezydent konferencje pokojowa Rzeszy Friedrich Ebert. Delegacja niemiecka na paryska podpisac zgodzia sie dokument dopiero po wystosowanym przez alianto w ostrzez ecym wznowieniem dziaan niu, groz a zbrojnych. Z ko wojskowych dochodziy gosy o moz liwym buncie generalicji. Ostatecznie gosami socjaldemokrato w (z SPD oraz USPD) i katolickiej, konserwatywnej partii Centrum Reichstag udzieli dowi penomocnictw do podpisania traktatu. rza Skutki traktatu wersalskiego byy rzeczywis cie dla Rzeszy niezmiernie dotkliwe, mimo z e poro wnywanie wersalskich postanowien z pokojem kartagin skim nalez y uznac za zdecydowanie przesadne 3. Berlin straci wszystkie swe kolonie, cego imperium lecz niemieckie posiados ci kolonialne i tak nie tworzyy imponuja zamorskiego. Zmniejszenie obszaru Rzeszy o ok. 13,5 proc. byo trudne do opinie publiczna , lecz bliz zaakceptowania przez niemiecka sze przyjrzenie sie siado terytoriom, kto re po Wielkiej Wojnie przeszy w posiadanie sa w, kaz e znacznie zrelatywizowac znaczenie tych strat. Dos c wspomniec , z e o ile ludnos c o ok. 10 proc., to jednak znaczna cze s Rzeszy zmniejszya sie c stanowili tu przedstawiciele innych narodowos ci, przede wszystkim Polacy i Francuzi. Utracone w posiadaniu Rzeszy niespena na rzecz Francji Alzacja i Lotaryngia znajdoway sie
3 Teza z: A. Hillgruber, Unter dem Schatten von Versailles. Die aussenpolitische Belastung der Weimarer Republik: Realitt und Perzeption bei den Deutschen, w: K. D. Erdmann, H. Schulze (Hrsg.), Weimar. Selbstpreisgabe einer Demokratie, Dsseldorf 1980, s. 57.

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych

17

c t lat, a stosunkowo niewielkie terytorialnie Eupen i Malmdy, kto pie dziesia re teraz w granicach Belgii, nie miay wie kszego znaczenia. Paryz znalazy sie owi nie udao przeforsowac cia az sie ani przesunie do Renu granicy francusko-niemieckiej, ani utworzenia po lewej stronie tej rzeki nadren skiego pan stewka buforowego. Bardzo okazao sie , z sie szybko zreszta e ze stratami na zachodzie Niemcy moga stosunkowo atwo pogodzic (wyniki konferencji w Locarno, zwaszcza pakt ren ski, ). Natomiast koniecznos pienia zwalczane byy was ciwie tylko przez prawice c odsta cemu sie pan cych przez zaborami do Rzeczyodradzaja stwu polskiemu ziem nalez a boki sprzeciw, zwaszcza z pospolitej wywoywaa ge e wytyczenie nowej granicy polsko-niemieckiej poprzedziy krwawe walki najpierw w Wielkopolsce, a niedugo lasku. Oburzenie wywoao odcie cie Prus Wschodnich, po z niej na Go rnym S oddzielonych odtad od pozostaych ziem Rzeszy Pomorzem Gdan skim, przekazanym odrodzonemu pan stwu polskiemu i konsekwentnie teraz przez Niemco w nazywanym Korytarzem. Jako absolutne kuriozum przedstawiano w Rzeszy zanie przez Wielka Czwo sprawy zamieszkaego w ogromnej wie kszos rozwia rke ci Gdan przez ludnos c niemiecka ska, kto re wraz z przylegym terytorium przekszta byo przekonac cono w Wolne Miasto. Tym samym wkro tce moz na sie , z e program w Niemczech zasadniczo terytorialnej rewizji traktatu wersalskiego sprowadza sie do rewizji granicy polsko-niemieckiej. d nielicza cym sie jako Pokonane Niemcy miay pozostac pan stwem odta powaz na sia militarna. Liczebnos c Reichswehry ograniczono do 115 tys. ludzi cznie z oficerami), z czego 15 tys. przypas (wa c miao marynarce wojennej. armia zawodowa , zniesiono powszechny Niemieckie siy zbrojne miay stac sie zek obrony. Istotne znaczenie mia zakaz posiadania broni pancernej, si obowia z to s powietrznych, cie kiej artylerii, okre w podwodnych, broni chemicznej, cze c fortyfikacja miaa zostac rozebrana, a pas po obu stronach Renu zdemilitaryzowas oddano na 15 lat pod mie dzyny. Cze c Nadrenii zostaa okupowana, a Saare d. Rzesza zobowia zana zostaa do rozwia zania Sztabu Generalnego. narodowy zarza Pewnym ograniczeniom poddano ro wniez niemiecki przemys zbrojeniowy. Przestrzegania postanowien traktatowych w tym zakresie miaa strzec Wojskowa dzysojusznicza Komisja Kontroli. Tyle tylko, z Mie e zgodnie z zapisami traktatu s pem do powszechwersalskiego cze ciowe rozbrojenie Niemiec miao byc wste na droge rozbrojenia miay udac naste pne nego rozbrojenia. W s lad za Rzesza sie skiej koalicji z pan stwa, takz e z grona zwycie adne z nich, a szczego lnie Francja, kszej ochoty. Francja podkres nie miay na to wie laa nie bez racji, z e rozbrojenie cym mie dzynarodowe bezpieczen powinni byc poprzedzone ukadem, gwarantuja st kwestie , lecz wo. Stanowisko Paryz a byo wyrazem realistycznego spojrzenia na te zanie zagadnienia rozbrojenia lub chociaz w ten sposo b rozwia by ograniczenia rozwia zaniu problemu kwadratury koa. Dawao to w przyszozbrojen ro wnao sie s ci wcale niemae moz liwos ci podwaz enia przez Berlin ustalen traktatu wersalstkach lat 30. Rzesza skwapliwie wykorzyskiego w zakresie rozbrojenia. W pocza moz c hasem o braku ro taa te liwos c , szermuja wnouprawnienia Niemiec.
d Zachodni 2008, nr 4 2 Przegla

18

erko Stanisaw Z

Podobne moz liwos ci otwieraa sprawa naoz onych na Niemcy reparacji, gdyz wysokos c wszystkich odszkodowan nie zostaa w traktacie wersalskim jeszcze 20 mld okres lona (ustalono jedynie, z e do kon ca kwietnia 1921 r. Niemcy dostarcza marek w goto wce lub w naturze). Zagadnienie reparacji byo najbardziej skomzanym z traktatem wersalskim. Zdaniem wielu plikowanym problemem, zwia eksperto w, z Johnem M. Keynesem na czele, wyegzekwowanie narzuconych gospodarcza Niemcom ogromnych reparacji oznaczaoby nie tylko katastrofe ce, negatywne konsekwencje dla Europy. Rzeszy, lecz ro wniez bardzo daleko ida s , z Cze c autoro w 4 zwraca uwage e z geopolitycznego punktu widzenia Niemcy po przegranej wojnie w sytuacji lepszej niz paradoksalnie znalazy sie przed 1914 r. niemiecka w kierunku wschodnim i pouW okresie wilhelmin skim ekspansje ce z Rzesza Rosja i Austro-We gry; po dniowo-wschodnim blokoway granicza s pan 1918 r. w tej cze ci Europy pojawiy sie stwa nieporo wnanie sabsze od obu tych skonfliktowane i cze sto mao stabilne. Gdyby zas mocarstw, na ogo ze soba w istotny sposo Berlinowi udao sie b zrewidowac traktat wersalski, w porozumieniu z mocarstwami lub jednostronnie, zagroz enie dla europejskiej ro wnowagi byoby ze strony Niemiec jeszcze wieksze niz to miao miejsce w okresie wilhelmin skim. Skutki tego odczuaby przede wszystkim odrodzona, skonfliktowana z Niemcami z Polska, a spos ro d mocarstw go wnie Francja, kto ra utraciwszy pote nego tpliwos sojusznika rosyjskiego nie bez wasnych wa ci tworzya w Europie rodkowo-Wschodniej system sojuszy z krajami znacznie sabszymi, jak Polska czy S cym Niemcom zupenie nowe moz Czechosowacja. Drugim czynnikiem, daja liwok zachodnich rza do s ci umocnienia swej pozycji, by le w przed zagroz eniem ze zane ze skutkami szerzenia sie ideologii strony pan stwa radzieckiego i obawy zwia komunistycznej. Z jednej strony niebezpieczen stwo radziecko-komunistyczne kaza o wielu politykom s wiata zachodniego inaczej spojrzec na Niemcy. Pojawio sie k przed odrodzeniem sie mocarstwowos pytanie, czy le ci niemieckiej nie powinien gnie ty wobec groz dzynarodowego zostac pows cia by ze strony Moskwy i mie role odgrywaa tez komunizmu. Istotna obawa, z e twarda polityka wobec Berlina stwa w tym kraju si komunistycznych, co oznaczaomoz e doprowadzic do zwycie mie dzynarodowego adu europejskiego. Z drugiej strony by takz e zaamanie sie dzy pozostaymi krajami europejskimi a Rosja znacznie poszerza pole konflikt mie manewru niemieckiej polityki zagranicznej. Zaskoczenie i oburzenie w europejs Radziecka ukadu w Rapallo kich stolicach po podpisaniu przez Niemcy i Rosje zao sie nie tyle z sama tres tego ba dz dz w 1922 r. wia cia co ba niewinnego traktatu, co z moz liwos ciami, jakie teoretycznie dawaaby Berlinowi ewentualna . s cisa wspo praca z Moskwa w Europie w pierwszych latach po zakon ad, jaki uksztatowa sie czeniu s Wielkiej Wojny, kwestionoway nie tylko Niemcy. Znaczna cze c mieszkan co w
4 W polskiej historiografii przede wszystkim J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Poznan 1978, s. 237 (pierwsze wydanie 1969). Do takiego samego wniosku doszed m.in. H. Kissinger, Dyplomacja, Warszawa 1996, np. s. 262.

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych

19

czeniu sie do Rzeszy, czego wyraz Austrii marzya o przya nie zabraniay traktaty pnych jednak latach w z wersalski i z Saint-Germain. W naste yciu politycznym uzyskali przeciwnicy Anschlussu (by ws Austrii przewage ro d nich katolicki dza cy metodami konserwatysta, praat i kanclerz Ignaz Seipel, a po z niej rza , z autorytarnymi Engelbert Dollfuss i Kurt Schuschnigg). Wkro tce okazao sie e gnowane sa przede wszystkim w Berlinie 5. Zupenie inna plany Anschlussu piele gier, kto bya sytuacja We re na mocy traktatu pokojowego podpisanego 4 czerwca siado 1920 r. w Wielkim Paacu Trianon skim w Wersalu utraciy na rzecz sa w gierskiej. Po 71,5% terytorium, posiadanego przed rozpadem monarchii austro-we gier znalazo sie az traktacie z Trianon poza granicami We 3 mln Madziaro w go wnie w Rumunii (w SiedmiogrodzieTransylwanii) i Czechosowacji (pas te przez poudniowej Sowacji). Decyzje podyktowane w Trianon zostay przyje gro cy w sie nacjonalizm We w z oburzeniem. Poczucie krzywdy, ale tez rosna gierski spowodoway, z przez naste pne niemal c we e rewizja traktatu stanie sie wierc zasada polityki zagranicznej wieku, jako swoisty nakaz patriotyzmu, podstawowa , swymi sa siadami, We gry Budapesztu. Sko cone ze wszystkimi, poza Austria zaczey upatrywac swego rzecznika w faszystowskich Woszech, a w latach 30. s takz e w nazistowskich Niemczech. Na zrozumienie dla przynajmniej cze ci swych grzy liczyc postulato w mogli We takz e w tradycyjnie przyjaznej im Polsce. Samodzielnie Budapeszt nie by w stanie zrealizowac swych zamierzen wobec siado grom zredukowac z adnego ze swych sa w. Traktat trianon ski nakazywa We do 35 tys. ludzi; w tej sytuacji wspomniane porozumienie zawarte mie dzy armie , Bukaresztem i Belgradem (Maa Ententa) byo przez dugie lata wystarPraga cym instrumentem dla pows gnie cia we gierskiego rewizjonizmu. Znacznie czaja cia cy sie przeciwko mniejsze obawy wywoywa rewizjonizm bugarski, kieruja Rumunii, Kro lestwu Serbo w, Chorwato w i Sowen co w (Jugosawii) oraz Grecji. dem terytorialnym bardzo ograniczone Postulaty bugarskie byy jednak pod wzgle Dobrudz oraz Tracje Zachodnia (terytoria te i obejmoway go wnie Poudniowa e Sofia musiaa oddac na mocy postanowien traktato w z Neuilly z 27 lipca 1919 r. i na mocy konferencji w San Remo, gdzie 20 kwietnia 1920 r. podpisano ukad, cy m.in. Tracji Zachodniej). Silnymi wpywami cieszya sie w Bugarii dotycza orientacja proniemiecka, za kto rego przedstawiciela uchodzi mody kro l (car) Borys III. ksze znaczenie niz Dla polityki europejskiej nieporo wnanie wie rewizjonistyczgier i Bugarii miao stanowisko Woch. Juz ny program We na dugo przed wybuchem I wojny s wiatowej naczelnym postulatem woskiego nacjonalizmu stay hasa budowy imperium 6. Sprzymierzona z pan sie stwami centralnymi Italia obraa po wybuchu Wielkiej Wojny neutralnos c , a woski premier Antonio Salandra dzie sie kierowa wya cznie w parlamencie otwarcie deklarowa, z e jego kraj be
Zob. J. Kozen ski, Sprawa przyaczenia Austrii do Niemiec po I wojnie s wiatowej, Poznan 1967. zyk polski ksia z Hasa te formuowa m.in. w przeoz onej na je ce czoowy ideolog woskiego nacjonalizmu: E. Corradini, Jednos c i pote ga narodo w, Poznan 1937.
6 5

2*

20

erko Stanisaw Z

wie sacro egoismo. S ty egoizm kaza zatem Wochom zawrzec zasada z aliantami 26 kwietnia 1915 r. s cis le tajne porozumienie londyn skie, w kto rym Rzym mia pic wysta po stronie Ententy w zamian za powaz ne nabytki terytorialne. Gdy jednak a mnoz podczas paryskiej konferencji pokojowej Wielka Tro jka zacze yc trudnos ci czenie do Woch w realizacji londyn skiej umowy (chodzio zwaszcza o przya dnienie Dalmacji i RijekiFiume), reakcja we Woszech bya gwatowna. Nieuwzgle wiekszos ci woskich z adan spowodowao, iz w Italii nie tylko na prawicy uznano, iz stwo (vittoria mutillata) 7. W ten sposo w 1918 r. odniesiono kalekie zwycie b skich pan jedno z go wnych zwycie stw, niezadowolone z wyniko w konferencji pnych latach pod pewnymi wzgle dami stac krajem pokojowej, miao w naste sie cym ad wersalski, mimo z kontestuja e na mocy zawartego w listopadzie 1920 r. s w Rapallo ukadu znaczna cze c woskich apetyto w terytorialnych zostaa zacy Sowen w granicach spokojona, a kilkaset tysie co w i Chorwato w znalazo sie ksza cze s czono do Woch). Italii (Fiume w 1924 r. zostao podzielone, a wie c przya Nie bez znaczenia by fakt, z e juz wo wczas przedstawiciele Woch solidaryzowali na ogo z cych sie z ostatecznym sie z Berlinem przy rozstrzyganiu spraw wia a wytyczeniem granicy polsko-niemieckiej (Go rny Slask). Zagroz enie ze strony ciu w Rzymie wadzy przez Woch odczuc miay w po z niejszym okresie, po przeje faszysto w, zwaszcza Jugosawia i Grecja. cia jednak na konferencji w LozanPierwszy sukces idea rewizjonistyczna s wie Turcji. Traktat pokojowy z Svres alianci zawarli nie (1922-1923) za sprawa dem sutan z rza skim, kto rego znaczenie w Turcji byo juz wo wczas niewielkie. cym nowym wadzom w Ankarze, z Mustafa Tureckim siom zbrojnym, podlegaja na czele, udao sie w 1921 r. powstrzymac grecka w Azji Kemalem pasza ofensywe Mniejszej i doprowadzic do ewakuacji oddziao w woskich i francuskich. W gronie zachodnich mocarstw nie byo juz jednos ci ro wniez w odniesieniu do problematyki d juz tureckiej, a wsparcia Grekom udzielaa odta tylko Wielka Brytania. W roku pnym wojska greckie zostay w Turcji ostatecznie rozbite, a alianci nie mieli naste rza dowi Kemala paszy narzucic juz zudzen , z e warunko w z Svres nie da sie . Pod a sie konferencja z udziaem nie tylko koniec listopada w Lozannie rozpocze mocarstw zachodnich (lecz juz bez Stano w Zjednoczonych) i kilku innych krajo w cej przy stole obrad na ro tego regionu, lecz takz e Turcji, zasiadaja wnych prawach cej teraz z pozycji zwycie zcy. Traktat z Svres zosta nie tyle poddany i pertraktuja gruntownej rewizji, lecz przekres lony cakowicie. Nowy traktat pokojowy z Turcja pnego roku. Rza d w Ankarze zrzeka sie zosta w Lozannie podpisany w lipcu naste z aneksja Cypru w nim wprawdzie praw do ziem arabskich i pogodzi sie i Dodekanezu przez Brytyjczyko w i Wocho w, lecz pozostae warunki byy dla Turcji nieporo wnanie bardziej korzystne od tych, kto re alianci podyktowali dowi sutan suwerennos w Svres rza skiemu. Turcja odzyskaa formalna c w Anatolii
S. Sierpowski, Pakt londyn ski i jego realizacja na Konferencji Pokojowej w Paryz u w 1919 r., Zeszyty Naukowe UAM, Historia nr 8, 1968, s. 237 i n.
7

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych

21

i Tracji Wschodniej, nie byo juz mowy, jak w Svres, o ograniczeniu liczebnos ci tureckich si zbrojnych czy likwidacji tureckiej floty wojennej. caja co najwyz Przykad turecki mo g w Niemczech dziaac zache ej na osoby dzynarodowej (choc pozbawione orientacji w sytuacji mie takich niemao byo cych o cakowitym odrzuceniu ws ro d skrajnie nacjonalistycznych ugrupowan , marza wersalskich kajdan), gdyz przypadek Turcji, jako kraju pooz onego peryferyjnie, by specyficzny. Nie mogo wszelako ulegac watpliwos ci i nikt po 1919 r. tpliwos wa ci takich nie mia, z e go wne zagroz enie dla trwaos ci adu wersalskiego da was stanowic be nie Niemcy. Stosunek do pokonanej Rzeszy i w s lad za tym na niemal 20 lat osia , woko stosunek do postanowien traktatowych sta sie kto rej stosunki mie dzynarodowe w Europie. Odpowiedz uoz yy sie na pytanie, czy nalez y daz yc do utrzymania za wszelka cene warunko w pokojowych czy tez trzeba bedzie pnych latach problemem o kluczowym znaczeniu. Po je zmodyfikowac , byo w naste juz kilku latach stao sie jasne, z e pytanie to nalez y w sposo b zasadniczy byo, jak daleko moz c na przeformuowac . Wo wczas juz stawka na posuna sie drodze do modyfikacji systemu wersalskiego, by dokonane korekty przyczyniy sie do zachowania pokoju na kontynencie. Najistotniejsza role miaa odegrac pod tym dem postawa Londynu; znaczenie Wielkiej Brytanii dla biegu wydarzen wzgle na kluczowe i takim pozostao az kontynencie okazao sie po wybuch II wojny s wiatowej. W Niemczech zrozumiano to natychmiast; nieprzypadkowo pierwszym du republiki weimarskiej w dziedzinie polityki zagranicznej byy programem rza tku wrzes opracowane w Auswrtiges Amt na pocza nia 1920 r. wytyczne polityki 8 pnych latach opieray sie na Rzeszy wobec Anglii . Wysiki niemieckie w naste odtworzenia europejskiej ro zaoz eniu, z e Londyn w imie wnowagi si zechce wesprzec Berlin w staraniach o zmodyfikowanie postanowien traktatowych. Przedzynarodowej sa konanie, z e szanse na polepszenie pooz enia Rzeszy na arenie mie bez brytyjskiej pomocy praktycznie z adne, podziela Gustav Stresemann 9. * * * dku wersalskiego miaa byc Jednym z filaro w porza Liga Narodo w, powszechna ca zapewnieniu pokoju i mie dzynarodowego bezpieczen organizacja, suz a stwa oraz rozwoju wspo pracy ogo u pan stw s wiata 10. Jej Pakt (tj. statut) stanowi cze s integralna c traktatu wersalskiego oraz pozostaych traktato w pokojowych; jako pierwszy z tych traktato w wszed w z ycie 10 stycznia 1920 r. traktat wersalski i ta tek dziaalnos przefordata stanowi zatem pocza ci Ligi Narodo w. Francji udao sie pienia do Ligi dopiero, gdy wykonaja sowac , z e Niemcom dano moz liwos c przysta
L. Zimm erm ann, Deutsche Auenpolitik in der ra der Weimarer Republik, Gttingen 1958, s. 36 i n. 9 W. Weidenfeld, Die Englandpolitik Gustav Stresemanns, Mainz 1972. 10 S. Sierpowski, Liga Narodo w w latach 1919-1926, Wrocaw 2005, s. 364.
8

22

erko Stanisaw Z

dku dnia stane a postanowienia traktatu pokojowego. W 1920 r., gdy na porza sie nawet do groz kwestia czonkostwa Rzeszy, Paryz posuna by, z e w razie organizacje 11. Tworzony przez Pakt dopuszczenia do Ligi Niemiec Francja opus ci te sabos ca , z Ligi system bezpieczen stwa zbiorowego zawiera istotna c , powoduja e pomoc nie moz system nie dziaa w sposo b automatyczny, a na szybka na byo ze zbiorowa liczyc . W artykule 10 Paktu Ligi przewidywano, z e agresor spotka sie kontrakcja pozostaych czonko w organizacji, lecz o zrealizowaniu tego zobowiazania (w tym o okres leniu zakresu wspo lnej akcji wojskowej) miaa zadecydowac dopuszcza moz Rada Ligi, zgodnie z artykuem 16. Pakt zreszta liwos c prowadzenia do wyroku tzw. wojny legalnej, a to wobec pan stwa, kto re nie zastosowao sie rozjemczego lub sprawozdania Rady ewentualnie Zgromadzenia Rady, a takz e w sytuacji, gdy sprawozdanie Rady przyjeto wiekszos cia goso w lub sprawozdanie te w sposo Zgromadzenia Rady nie zostao przyje b okres lony przepisami. System bezpieczen stwa pro bowano po z niej, w 1923 r., wzmocnic traktatem o pomocy pnym tzw. protokoem genewskim, lecz obydwa ukady wzajemnej, a w roku naste nie weszy w z ycie. Uchwalona we wrzes niu 1927 r. rezolucja Zgromadzenia Ligi Narodo w o zakazie wojen agresywnych nie miaa raczej praktycznego znaczenia. W niespena rok po z niej 15 pan stw-sygnatariuszy zawaro tzw. pakt Brianpiaja cy wojne i wyrzekaja cy sie jej jako instrumentu polityki. da-Kellogga, pote cznie w okresie mie dzywojennym do paktu Brianda-Kellogga przysta pio 47 a pan stw oraz Wolne Miasto Gdan sk, lecz i w tym przypadku trudno byo mo wic cych z tytuu tego aktu prao jakichkolwiek gwarancjach bezpieczen stwa pyna ksze znaczenie przywia zywano raczej do bilateralnych pakto wnego. Wie w o nieag jednak forma powie kszenia zewne trznego bezpieczen resji. Najpewniejsza stwa zan pan stwa pozostaway, mimo poszukiwan nowych rozwia , tradycyjne ukady sojusznicze lub traktaty gwarancyjne. Znaczenie Ligi Narodo w bardziej niz nieobecnos c Stano w Zjednoczonych czy znalazy sie Niemcy. O rosna cej roli Rzeszy Rosji osabia fakt, z e poza nia cie do tej organizacji w 1926 r., kto Niemieckiej s wiadczyo dobitnie jej przyje re kszya sie . Wczes sprawio, z e waga Ligi od tego roku wydatnie zwie niej na forum na ogo genewskiej organizacji zajmowano sie konfliktami, kto rych znaczenie nie byo dla Europy kluczowe: sporem o Wyspy Alandzkie, konfliktem woko Kajpedy, konfliktem mie dzy Wochami a Grecja (1923 r.) Wilen szczyzny, sprawa czy sporem grecko-bugarskim z 1925 r. Charakterystyczne, z e wszystkie te sprawy poza konfliktem wosko-greckim dotyczyy pan stw mniejszych, lecz w tym cie sporu Konferencji Ambasadoostatnim przypadku Liga przekazaa rozstrzygnie ro w, gdzie juz w gronie mocarstw zapad mocno kontrowersyjny, niepomys lny dla Grecji wyrok. cej Samo powoanie w grudniu 1919 r. Konferencji Ambasadoro w, obraduja w Paryz u po zakon czeniu konferencji pokojowej pod przewodnictwem francuskiego
11

Ch. M. Kimmich, Germany and the League of Nations, Chicago-London 1976, s. 36.

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych

23

dyplomaty Julesa Cambona z udziaem ambasadoro w Wielkiej Brytanii, Woch, Japonii oraz, aczkolwiek jedynie w charakterze obserwatora, Stano w Zjednoczocego nadzorowac nych i maja wykonywanie traktato w pokojowych s wiadczyo skie mocarstwa nie miay zamiaru oddawac wyraz nie, z e zwycie Lidze pewnych cia. Szybko okazao sie , z dzie sie zajmowac spraw do rozstrzygnie e kolegium to be cymi z traktato nie tylko zagadnieniami wynikaja w pokojowych (takimi, jak cia odnosza ce sie do delimitacji go skiego odcinka granicy rozstrzygnie rnos la dzy nowymi polsko-niemieckiej), lecz takz e innymi konfliktami, zwaszcza pomie rodkowo- i Poudniowo-Wschodniej. Konferencja Ambasadoro krajami Europy S w na mocy uprawnien d naday sobie same; powstaa zreszta , kto re mocarstwa ponieka gremium to formalnie zakon czyo dziaalnos c dopiero w 1931 r., lecz okresem zanajwiekszej aktywnos ci by poczatek lat 20. Stanowia w pewnym stopniu nawia da cych w stanie narzucac wole mniejszym nie do idei koncertu mocarstw, be swa sto kontkrajom. Arbitralne decyzje Konferencji Ambasadoro w wywoyway cze rowersje i niezadowolenie jednej ze stron, tak jak miao to miejsce w przypadku decyzji z 28 lipca 1920 r. w sprawie wytyczenia niekto rych odcinko w granicy polsko-czechosowackiej (wyrok, kto ry zapad, nie by korzystny dla Polski, kto rej kszego znaczenia). Z drugiej jednak strony gremium to protesty nie miay jednak wie cia skomplikodawao przynajmniej gwarancje stosunkowo szybkiego rozstrzygnie role w Konferencji wanych nieraz sporo w, zwaszcza terytorialnych. Czoowa Ambasadoro w moga jeszcze odegrac Francja; was nie poparciu francuskiemu tnego stanowisku Wielkiej Brytanii i Woch w tej sprawie Polska mimo nieche czaa ostatecznie korzystne dla niej decyzje z 20 paz zawdzie dziernika 1921 r. laska. Korzystna dla Warszawy bya ro zku z podziaem Go w zwia rnego S wniez decyzja Konferencji z 15 marca 1923 r. o wschodnich granicach Rzeczypospolitej przez Polske zachodnie mocarstwa usankcjonoway wo wczas takz e aneksje Wilen szczyzny. Sukcesem Litwy byo z kolei przyznanie jej przez Konferencje , kto w ramach zwierzchnos ci nad Kajpeda ra miaa jednak uzyskac autonomie pan stwa litewskiego. z rezerwa ; nad Tamiza zreszta ro W Paryz u postrzegano Lige wniez wiedziano, z e praktyczne moz liwos ci powstrzymania w przyszos ci ewentualnej agresji Nie instrumentarium Ligowego sa mocno ograniczone. Wie cej niz miec za pomoca po Wilsona marszaek Foch) 12 dziwacznym kaprysie Anglosaso w (jak nazwa idee w Paryz spodziewano sie u po traktatach gwarancyjnych, kto re Francja wynegoc Brytania i Stanami jowaa podczas paryskiej konferencji pokojowej z Wielka Zjednoczonymi i pod kto rymi podpisy zostay zoz one takz e 28 czerwca 1919 r., cztery godziny przed podpisaniem samego traktatu wersalskiego 13. W traktatach
Cyt. za: A. Brzezin ski, Zagadnienie bezpieczen stwa zbiorowego w Europie w polityce zagranicznej Francji (1919-1939), o dz 1992, s. 11. 13 cze sto, z stao szes Zapomina sie e traktaty dzieliyby (podobnie, jak to sie c lat po z niej) nowe granice Niemiec na dwie kategorie, gdyz wschodnie granice Rzeszy pozostawayby bez gwarancji. Jak polski historyk, traktaty gwarancyjne Francji z Wielka Brytania i Stanami Zjednoczonymi zwraca uwage
12

24

erko Stanisaw Z

zywa sie udzielic tych Londyn i Waszyngton zobowia Paryz owi natychmiastowej obiektem nie sprowokowanej agresji ze pomocy, w razie gdyby Francja staa sie za porzucenie przez Paryz strony Rzeszy. Traktaty gwarancyjne miay byc cena dania gwarancji fizycznej 14 w postaci jes z a li nie wcielenia do Francji caego prawego brzegu Renu, to stworzenia w Nadrenii separatystycznego pan stewka, cego w orbicie Paryz Stano pozostaja a. Wycofanie sie w Zjednoczonych ze spraw europejskich uczynio jednak obydwa traktaty martwymi, gdyz wejs cie w z ycie traktatu francusko-brytyjskiego byo uzalez nione od ratyfikacji traktatu francusko-amerykan skiego. Tym samym wypracowany na paryskiej konferencji pokojowej tku powaz system bezpieczen stwa zosta juz na pocza nie okaleczony. Paryz owi nie c skonienia Londynu do zawarcia pozostawao zatem nic innego, jak podja pro be nowego traktatu. Jednoczes pia do budowy z Francja nie strona francuska przysta swego systemu sojuszy z mniejszymi pan stwami. Pierwszym krokiem w tym kierunku by podpisany 7 wrzes nia 1920 r. wojskowy traktat obronny francuspnych latach Francja zawara ukad sojuszniczy z Polska ko-belgijski. W naste (25 stycznia 1924). Ta ostatnia wraz (19 lutego 1921) oraz z Czechosowacja i Rumunia utworzya w latach 1920-1921 porozumienie zwane Maa z Jugosawia ; wszyscy trzej sygnatariusze tego porozumienia uznawani byli za pan Ententa stwa ce przyjazne stosunki z Paryz utrzymuja em. Znaczenia tego systemu sojuszy jednak zdawano sobie sprawe we Francji nie przeceniano. Przeciwnie, nad Sekwana z ograniczonej w duz szej perspektywie wartos ci tych przymierzy. w zwia zku z tym Najwaz niejszym zadaniem francuskiej dyplomacji stao sie uzyskanie gwarancji ze strony Wielkiej Brytanii najlepiej w formie dwustronnego komplikoway jednakz bokie ro przymierza. Sprawe e bardzo ge z nice zdan w odniesieniu zaro wno do samego traktatu wersalskiego, jak i wobec dalszej polityki poway nie tylko na linii Paryz wobec pokonanych Niemiec. Ro z nice te wyste y takz Londyn, lecz wkro tce zacze e dzielic polityko w francuskich. po Francusko-brytyjski spo r, jak daleko maja js c ograniczenia narzucone poko z caa moca juz nanym Niemcom, ujawni sie podczas paryskiej konferencji gnie te ustalenia uznane zostay powszechnie za kompromis, lecz pokojowej. Osia przekonanie, iz dzej czy w Londynie z roku na rok coraz bardziej szerzyo sie pre dzie zrewidowac po z niej trzeba be przynajmniej niekto re warunki traktatu wersals zwykle brytyjskie obawy przed zdominowaniem kiego. W literaturze podkres la sie Francje , moga ca przy tym liczyc Europy przez silna na kilku lojalnych sojuszniko w odgrywao to znacza ce role , wydaje sie spos ro d mniejszych pan stw. Z pewnos cia jednak, z e przy wytyczaniu strategii brytyjskiej polityki wobec spraw europejskich
kszay zatem niebezpieczen siado zwie stwo ze strony Niemiec dla wschodnich ich sa w, to jest przede wszystkim dla Polski i dla Czechosowacji, H. Korczyk, Rokowania w sprawie traktatu przymierza francusko-brytyjskiego z 1922 roku, Warszawa 1980, s. 19. 14 wo Terminem garantie physique posugiwaa sie wczas dyplomacja francuska; A. Wol fers, Britain and France between Two Wars, New York 1940, s. 23.

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych

25

ksze znaczenie miao przekonanie, z wie e system wersalski zosta skonstruowany wadliwie. Twarde egzekwowanie warunko w podyktowanych Niemcom uznano prowadza ca donika d. Wa tpliwos w Londynie za droge ci, czy w duz szej perspekdzie utrzymywanie Rzeszy jako pan tywnie czasowej moz liwe be stwa drugiej kszay sie z roku na rok. Pogla d, z kategorii, powie e Niemcy zostay w 1919 r. potraktowane zbyt surowo i do tego w sposo b nieprzemys lany, podzielany by zaro wno przez wiekszos c brytyjskich elit politycznych i przedstawicieli z ycia s , gospodarczego, jak i przez cze c opinii publicznej na Wyspach. Zwracano uwage z e wyegzekwowanie od Niemco w przestrzegania niekto rych postanowien jest nierealne (wysokos c reparacji, rozbrojenie). Wskazywano, z e wypacenie przez Berlin reparacji w penej wysokos ci doprowadzioby w Niemczech do katastrofy na stanie gospodarki caej Europy. ekonomicznej, kto rej skutki odbiyby sie ce temu wstrza sy spoeczne mogyby pocia gna c gwatowny Towarzysza za soba ce do wzrost wpywo w komunistycznych i zrewolucjonizowanie mas, prowadza utworzenia w centrum Europy drugiej po Rosji Radzieckiej dyktatury skrajnie tez ce uwage na stworzenie przez traktat lewicowej. Pojawiay sie gosy, zwracaja wersalski nowych ognisk zapalnych w zwiazku z nowym wytyczeniem granicy pozopolsko-niemieckiej. Dla niekto rych obserwatoro w absurdem wydawao sie kszos stawienie zamieszkanego w olbrzymiej wie ci przez Niemco w Gdan ska poza granicami Rzeszy oraz oddzielenie Prus Wschodnich pomorskim Korytarzem. a sie w naste pnych latach Niemiecka propaganda rewizjonistyczna, kto ra rozwine cy, trafiaa wie c pod tym wzgle dem w Wielkiej Brytanii, ale w sposo b imponuja takz e w innych krajach na podatny grunt. Niemniej jednak brytyjskim ocenom sytuacji na kontynencie w pierwszej poowie lat 20. trudno odmo wic racji; : Wszyscy nasi dawni wrogowie w memorandum, z lutego 1925 r. zwracano uwage o tym, co stracili, a wszyscy nasi dawni sprzymienadal z rozgoryczeniem mys la kaja sie stracic rzen cy le tego, co uzyskali. Poowa Europy jest w niebezpiecznym kiem 15. stopniu przepeniona oburzeniem, a druga poowa le Uwaga polityko w brytyjskich musiaa byc zaangaz owana w ro z nych punktach ca faze wchodzi konflikt woko ruchy s wiata. W decyduja Irlandii, rosy w sie ce brytyjskie panarodowowyzwolen cze w Indiach, Persji, Egipcie, kwestionuja nowanie w tych krajach. Na Dalekim Wschodzie wyrasta Brytyjczykom nowy, dem ekonomicznym groz konniebezpieczny konkurent Japonia. Pod wzgle na upatrywano ro ostrzez kurencje wniez w Stanach Zjednoczonych; mnoz yy sie enia, z e was nie Ameryka w przyszos ci zajmie miejsce Wielkiej Brytanii jako mocego interesy praktycznie na caej kuli ziemskiej 16. Wszystko to carstwa, maja
15 Wedug niemieckiego tumaczenia w: H. Michaelis, E. Schraepler (Hrsg.), Ursachen und Folgen. Vom deutschen Zusammenbruch 1918 und 1945 bis zur staatlichen Neuordnung Deutschlands in der Gegenwart. Eine Urkunden- und Dokumentensammlung zur Zeitgeschichte, Bd. VI, Berlin 1958, s. 335 i n. 16 cie w: A. Clayton, The British Empire as Superpower, 1919-1939, Basingstoke Celne uje London 1986.

26

erko Stanisaw Z

powodowao, z e Londyn zainteresowany by z ywotnie w stabilizowaniu sytuacji na kontynencie europejskim. Wielka Brytania zrealizowaa swo j cel wojenny: wyeliminowanie Rzeszy jako groz nej rywalki na morzu. Niemcy utraciy tez swe kolonie. c, z W Londynie liczono wie e w razie uzdrowienia sytuacji gospodarczej w Rzeszy czy sie do wspo i poczynienia wobec Niemiec pewnych koncesji Berlin wa pracy dzynarodowej i stanie sie czynnikiem umacniaja cym poko mie j i stabilnos c na kontynencie. kwestia , domagaja ca sie uregulowania po podpisaniu traktatu Najwaz niejsza problem reparacji ze strony Niemiec. W z wersalskiego, sta sie adnym z zawartych traktato w nie zostay okres lone kwoty i formy spaty oddszkodowan wojennych, to przedmiotem debat podczas serii kolejnych konferencji mie dzytotez stao sie narodowych (San Remo i Spa w 1920 r., paryska i dwie londyn skie w 1921 r., zasadnicze Cannes i Genua w 1922 r.). Takz e w tej sprawie ujawniy sie dzy Wielka Brytania a Francja , kto w kon sprzecznos ci mie ra czua sie cu zmuszona dem. Ustalono, z da znacznie zredukowac swe z yczenia pod tym wzgle e Niemcy be cznie 132 mld marek w zocie (wczes , by musiay zapacic a niej Paryz domaga sie gne a az , tj. 52 proc. miao przypas kwota ta sie 230 mld), a z tego ponad poowe c Francji jako krajowi najbardziej zniszczonemu wskutek dziaan armii niemieckiej. pia ta wartos Rocznie Rzesza miaa wypacac 2 mld marek oraz jedna ci swego t eksportu. Tym samym Berlin musiaby spacac odszkodowania przez kilkadziesia niemiecka gospodarka. Sprawa sie komlat, o ile wczes niej nie zaamaaby sie do plikowaa o tyle, z e zaro wno po stronie niemieckiej, jak i francuskiej u steru rza w zasiadali zwolennicy polityki bardziej kompromisowej i osobistos na zmiane ci ce sie zajmowac postawe . W obliczu zasadniczej sprzecznoskaniaja zdecydowana dzy Londynem a Paryz s ci mie em w kwestii dalszej polityki wobec Berlina szanse z wynegocjowania francusko-brytyjskiego ukadu sojuszniczego, do czego da ono , byy nader nike. Doszo wprawdzie do serii rozmo nad Sekwana w, kto rych kluczowa faza przypada na 1922 r., lecz ro z nice zdan w sprawie niemieckich jednak zbyt duz sukcesem. reparacji okazay sie e, by rozmowy mogy zakon czyc sie tkach Zwolennik twardej linii wobec Berlina Raymond Poincar, kto ry w pocza w Paryz du i obja urza d szefa francuskiej dyplomacji, 1922 r. stana u na czele rza oferte ograniczonego przymierza za cene zagodzenia stanowiska odrzuci brytyjska Francji wobec Niemiec. zku z zaleganiem przez Rzesze z odszkodowaniami wojennymi W zwia gna c . Juz R. Poincar postanowi sie po sie wczes niej Francja podejmowaa wobec c niekto Niemiec represje, okupuja re miasta na prawym brzegu Renu (Duisburg, Dsseldorf i Ruhrort w 1921 r.). 11 stycznia 1923 17 r. oddziay francuskie i belgijsbia Ruhry, przemysowego serca Rzeszy. kie w ramach sankcji wkroczyy do Zage do tej akcji wybitnie nieche tnie, a Niemcy zastosoway bierny Londyn odnio s sie
li pozostaja ca pod tymczasowym zwierzchnictwem mocarstw, W tym samym czasie Litwini zaje ca do Rzeszy Kajpede , nie czekaja c na postanowienia Konferencji Ambasadoro wczes niej nalez a w.
17

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych

27

biu Ruhry wybuch strajk powszechny, dochodzio do akcji sabotaz opo r; w Zage o, wych i starc prowokowanych przez niemieckich nacjonalisto w. Szybko okazao sie stacjonuja cych w okupowanym Zage biu z kszyc z e liczbe onierzy trzeba zwie cach nowy z 60 tys. do 100 tys. Kres polityce biernego oporu pooz y po kilku miesia tkanclerz i minister spraw zagranicznych Rzeszy Gustav Stresemann,kto ry zapocza kowa nowy okres w polityce zagranicznej Niemiec, pod znakiem wspo pracy z mocarstwami zachodnimi w celu uzyskania choc by ograniczonej rewizji najwaz niejszych zapiso w traktatu wersalskiego. W rzeczywistos ci bowiem za polityka da z wypeniania (Erfllungspolitik) 18 postanowien traktatu kryo sie enie do cz przekres maksymalnego ich zagodzenia, a w wielu punktach wre lenia. Zwolenpca G. Stresemanna na stanowisku kanclerza Wilhelm nikiem tej polityki by naste Marx z katolickiej partii Zentrum, lecz motorem i realizatorem pozosta G. Stresemann, kto ry zachowa fotel szefa niemieckiej dyplomacji. Przeom w polidu tyce Francji moz liwy zas by po upadku prawicowego, nacjonalistycznego rza pi gabinet zwycie skiego w wyborach w maju 1924 r. R. Poincargo, kto rego zasta kartelu lewicy z Edouardem Herriotem jako premierem i jednoczes nie ministrem spraw zagranicznych (po roku wczes niej, w wyniku wyboro w do Izby Gmin, do wadzy w Wielkiej Brytanii dosza, co prawda na kro tko, Partia Pracy). Francuzi , z bia Ruhry sa zdali sobie sprawe e korzys ci ekonomiczne z okupowania Zage li stosunkowo nieduz e 19, a straty polityczne ogromne, totez wkro tce zacze dac za znalezieniem sposobu wycofania sie z Ruhry na najlepszych dla rozgla sie siebie warunkach. Po raz pierwszy jednoczes nie po obu stronach Renu zarysowaa realna moz sie liwos c wypracowania kompromisu. moz Zanim do tego doszo Niemcy zamanifestoway s wiatu realna liwos c wyboru innej opcji. Podczas konferencji genuen skiej, w kto rej uczestniczya delegacja Rosji Radzieckiej, w pobliskim Rapallo szefowie dyplomacji Rosji zaniu stosunko i Niemiec podpisali 16 kwietnia 1922 r. ukad o nawia w dyp wobec siebie wszelkich roszczen lomatycznych i zrzeczeniu sie finansowych. . ZnaczePodpisanie ukadu radziecko-niemieckiego wywoao w s wiecie sensacje ksze niz nie polityczne tego porozumienia byo daleko wie dos c banalna zawartos c . puja ce przeciwko systemowi wersalskiemu i znajduja ce sie wcia z Oba kraje, wyste dzynarodowej, utworzyy swego rodzaju salon de poza nawiasem spoecznos ci mie refuss. Powszechnie podejrzewano, iz jednoczes nie zostay podpisane tajne czniki o wspo zaa pracy politycznej i wojskowej. Szczego lnie we Francji i w Polsce to ukad z Rapallo jako akt wrogi i realne zagroz przyje enie dla systemu wersalsc niebezpieczen kiego, znacznie przeceniaja stwo. Tymczasem Rapallo byo jedy opcja , kto nie mocno teoretyczna rej wybo r dla kierowniko w polityki zagranicznej . Rzeszy raczej nie wchodzi w gre
wypeniania zainicjowa rza d Josepha Wirtha. Wczes niej, w latach 1921-1922, polityke dem czysto finansowym uzyskuja W styczniu 1924 r. Francuzi skonstatowali, z e pod wzgle Zage bia; A. Adamthwaite, Grandeur and Misery: Frances Bid for z Ruhry mniej, niz przed okupacja Power in Europe 1914-1940, London 1995, s. 101.
19 18

28

erko Stanisaw Z

ce ro W Berlinie istniay daleko ida z nice zdan w odniesieniu do miejsca Rosji Radzieckiej w polityce zagranicznej. Stojacy na czele Reichswehry genera Hans przevon Seeckt postulowa jak najszybsze zacies nienie wspo pracy z Moskwa ciwko Polsce i mocarstwom zachodnim. W memoriale z 11 wrzes nia 1922 r. pisa: Istnienie Polski jest nieznos ne, nie do pogodzenia z warunkami z ycia Niemiec. c wasnej wewne trznej sabos Polska musi znikna i zniknie za sprawa ci i za sprawa pomoca . Wraz z Polska runie jeden z najsilniejszych filaro Rosji z nasza w traktatu gnie cie tego celu musi byc wersalskiego, czyli hegemonia Francji. Osia jednym z podstawowych zadan niemieckiej polityki zagranicznej, i to zadaniem wykonalki Rosji lub z jej pomoca . Rosja i Niemcy nym. Wykonalne jest to jedynie dzie dzy w granicach z 1914 r., na takim gruncie powinno dojs c do porozumienia mie dwoma krajami 20. Tymczasem politycy z Wilhelmstrasse nie szli tak daleko; nie bez znaczenia bya zapewne o wczesna militarna i gospodarcza sabos c obu kontrahento w. Kanclerz Josef Wirth eksponowa przede wszystkim antypolskie c: Polska musi zostac ostrze linii Rapallo, mo wia wykon czona. Taki jest cel mojej polityki. (...) Z tego tez powodu zawarem ukad w Rapallo 21. Desygnowany na stanowisko ambasadora w Moskwie hr. Ulrich Brockdorff-Rantzau pisa, iz moz w odniesieniu do radzieckiej Rosji tymczasowo w gre e wchodzic jedynie s cisa wspo praca gospodarcza. Po przegranej wojnie s wiatowej terminy orientacja dla Niemiec poje ciami abstrakcyjwschodnia i orientacja zachodnia stay sie na nymi. Osabiona Rzesza nie moz e sobie pozwolic na jednostronne opieranie sie na kontrakcje mocarstw zachodnich 22. Wspo praca na Rosji, gdyz naraz a sie szczeblu wojskowym aczkolwiek na paszczyz nie techniczno-szkoleniowej bya pnych latach rozwijana, lecz dobre stosunki z Moskwa miay suz w naste yc najwyz ej jako karta przetargowa w rozgrywce z mocarstwami zachodnimi. W Berz linie zwycie ya linia poszukiwania dro g zbliz enia z Zachodem, realizowana przez cie tego kierunku byo wsparcie przez G. Stresemanna. Pewien wpyw na okrzepnie , nie po raz pierwszy zreszta , pro Moskwe by komunistycznego przewrotu w Niem 1923 r. czech jesienia dzyRok 1924 sta juz pod znakiem nowej atmosfery w stosunkach mie s narodowych, przynajmniej w zachodniej cze ci Europy. Sprzyjao temu ujawnienie oznak wydatnej poprawy sytuacji gospodarczej, aczkolwiek na prawdziwa sie prosperity trzeba byo jeszcze nieco zaczekac . Pierwszym kompromisowym porozu tzw. plan Dawesa, przedstawiony mieniem w sprawie niemieckich reparacji sta sie 1924 r. i przyje ty kilka miesie cy przez zespo amerykan skich finansisto w wiosna po z niej na konferencji w Londynie. Plan Dawesa stanowi odejs cie od wyznaczonej gu , z e w cia wczes niej astronomicznej kwoty 132 mld marek w zocie; zgodzono sie pnych pie ciu lat Niemcy wypaca rocznie od jednego do dwu i po naste miliarda
Cyt. za: Hans von Seeckt. Aus seinem Leben 1918-1936, hrsg. Von F. Rabenau, Leipzig 1940, s. 316 i n. 21 Akten zur deutschen auswrtigen Politik 1918-1945, Serie A, Bd. VI, dok. 159. 22 H. Helbig, Die Moskauer Mission des Grafen Brockdorff-Rantzau, Forschungen zur Osteuropischen Geschichte t. 21955, s. 331 i n.
20

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych

29

cznej kwoty niemieckich spat jednak nie marek w zocie; ostatecznej, docelowej a c okres lono. Ponadto do Rzeszy miay napyna kredyty, a Francja i Belgia miay pio latem 1925 r.). Ze strony niemieckiej wycofac swe oddziay z Ruhry (co nasta y w tym czasie plan Dawesa zosta zrealizowany sumiennie, a do Rzeszy napyne role odegray kredyty bardzo duz e s rodki dewizowe w postaci poz yczek. Ogromna dzamerykan skie. Plan Dawesa, kto rego znaczenia dla ustabilizowania sytuacji mie narodowej takz e na paszczyz nie politycznej nie da sie przecenic (zachodzia tez dzy Rzesza wzajemnos c : sukces planu zalez a od harmonii w relacjach mie cej w tymz a mocarstwami zachodnimi), wygasa w 1929 r.; na w obraduja e roku da spacay rocznie w Hadze konferencji ustalono (tzw. plan Younga), z e Niemcy be ro wniez od jednego do dwu i po miliarda marek w zocie az do roku 1988. Plan mie dzynarodowej kontroli na niemiecka gospodarka , kto Younga znosi tez forme ra du tzw. generalnego agenta ustanawia jeszcze plan Dawesa poprzez powoanie urze zku ze s reperacyjnego. W zwia wiatowym kryzysem gospodarczym plan Younga nie zaa sie z obowia zuja cych ja zosta zrealizowany; juz w 1930 r. Rzesza nie wywia ki tzw. moratorium Hoovera mogy odsta pic patnos ci, a w 1931 r. dzie od spat. Moratorium zaproponowane przez amerykan skiego prezydenta i poparte przez cym scepptycyzmie ze strony Paryz Londyn przy daleko ida a (Niemcy oczywis cie y projekt moratorium z zadowoleniem) zostao zaakceptowane w poowie przyje pnym, wskutek 1931 r. na okres wprawdzie jednego tylko roku, lecz w roku naste nieratyfikowania porozumienia wynegocjowanego na konferencji w Lozannie, spata niemieckich reparacji zostaa odoz ona ad calendas graecas. * * * Gdy w obliczu fiaska twardego kursu Paryz a w polityce wobec Niemiec szanse na porozumienie, na porza dku dziennym stane a sprawa pojawiy sie ore dowczonkostwa Niemiec w Lidze Narodo w. Takz e w tym przypadku go wna bya Wielka Brytania, podczas gdy Francja wcia z niczka podtrzymywaa negatywne was stanowisko (nastawienie Paryz a w tej kwestii zmienio sie ciwie dopiero po stwie lewicy w maju 1924 r.). Z drugiej strony rza d w Berlinie wyborczym zwycie uzalez nia zoz enie wniosku o czonkostwo w Lidze od przyznania Rzeszy staego miejsca w Radzie tej organizacji. Ostatecznie we wrzes niu 1924 r. Berlin wystosowa odpowiednie memorandum w sprawie warunko w, na jakich Niemcy mogyby wejs c do genewskiej organizacji. W niemieckich koach kierowniczych , z zdawano sobie sprawe e czonkostwo w Lidze (w dodatku jako stay czonek dzynarodowa pozycje Rzeszy, ale Rady) nie tylko wydatnie wzmacniaoby mie na art. 19 paktu Ligi dawaoby Berlinowi w przyszos ci moz liwos c powoania sie przy zgaszaniu postulato w rewizji traktatu wersalskiego. Zawarcie ukado w do czonkostwa i w Lidze, lokarnen skich otworzyo Niemcom w 1926 r. droge charakterystyczna , z pienie i w Radzie tej organizacji. Jest rzecza e was nie przysta mniej wie cej do Rzeszy do Ligi Narodo w spowodowao, z e instytucja ta staa sie

30

erko Stanisaw Z

dzynarodowej dyplomacji, przynajmniej poowy lat 30. prawdziwym centrum mie niezwykle skwapliwie wykorzysw wymiarze europejskim. Sama Rzesza zreszta s tywaa to forum, by angaz owac uwage wiatowej opinii publicznej skargami, dowi Rzeczypospolitej przez obywateli narodowos skadanymi przeciwko rza ci jednoczes niemieckiej, zgodnie z postanowieniami podpisanego przez Polske nie z traktatem wersalskim tzw. traktatu mniejszos ciowego. Nieprzemys lana, pena bedo w polityka wadz polskich wobec mniejszos ci niemieckiej bardzo Berlinowi uatwiaa instrumentalizowanie tych skarg i wykorzystywanie ich w antypolskiej propagandzie. kwestia rewizji terytorialnych postanowien Jako najbardziej draz liwa jawia sie G. Stresemanna Niemcy nie mogy nawet mys traktatu. Zgodnie z koncepcja lec o ewentualnym podwaz eniu status quo wzduz ich zachodniej granicy. Program tko Stresemanna znalaz praktyczny wyraz w inicjatywie Rzeszy z pocza w 1924 r., dowi kiedy to Berlin (po uprzedniej konsultacji z Brytyjczykami) przedstawi rza francuskiemu memorandum w sprawie zawarcia paktu nieagresji, ukado w arbitcego przebieg zachodniej granicy Niemiec. raz owych oraz ukadu gwarantuja za wyrzeczenie sie programu rewizji Mocno atakowany przez niemiecka prawice z Alzacji i Lotaryngii, G. Stresemann granicy zachodniej, a zwaszcza za rezygnacje cej doprowadzi do zrealizowania swej inicjatywy. Na konferencji, obraduja w szwajcarskim Locarno nad jeziorem Maggiore mies cie, kto rego nazwa staa sie symbolem odejs cia Francji od polityki antyniemieckiej w poowie paz dziernika 1925 r. podpisany zosta tzw. pakt ren ski. Rzesza, Francja i Belgia uznaway cej, trwaos nienaruszalnos c wspo lnych granic, a co wie c tych granic zostaa dodatkowo wzmocniona gwarancjami Wielkiej Brytanii i Woch. Ukad przewidy pomocy stronie zaatakowanej zaro wa, z e oba te mocarstwa udziela wno w razie obje te ewentualnego ataku ze strony Niemiec, jak tez ze strony Francji. Gwarancja zostao ro wniez przestrzeganie przez Niemcy demilitaryzacji Nadrenii. W tym tez sensie Locarno stanowio bardzo duz y sukces francuskiej polityki zagranicznej. ca donika d twarda polityke wobec Niemiec, uzyskaa bardzo Porzuciwszy prowadza waz ny atut w postaci gwarancji ze strony Wielkiej Brytanii. Nie bez znaczenia byo s ro wniez pozyskanie jako gwaranta Italii, co pozwolio przynajmniej cze ciowo puja ce dos zaagodzic wyste c chronicznie nieporozumienia w relacjach na linii Paryz -Rzym. Wszystko to stwarzao moz liwos c sformowania w przyszos ci wspo l naruszyc nego frontu antyniemickiego na wypadek, gdyby Berlin skania sie kto res c z waz niejszych postanowien traktatu pokojowego i taka sytuacja w dziesie lat w formie tzw. frontu Stresy 23. po z niej rzeczywis cie zarysowaa sie i Czechosowacja , co Gwarancji takich nie otrzymay granice Rzeszy z Polska otwierao dla niemieckiego rewizjonizmu, o ile byby on realizowany w duchu
23 dzy Londynem, Paryz zao sie Kro tkotrwae porozumienie mie em i Rzymem, kto re zawia zku w kwietniu 1935 r. na konferencji w Stresa po wprowadzeniu przez Niemcy powszechnego obowia cego militarne klauzule traktatu wersalskiego. suz by wojskowej, amia

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych

31

pokojowym, zupenie nowe perspektywy. Francja wprawdzie zawara z Polska zuja ce sygnatariuszy do i Czechosowacja dodatkowe traktaty gwarancyjne, zobowia udzielenia sobie pomocy w przypadku agresji ze strony Rzeszy, lecz znaczenie tych pi to po uchwale Ligi Narodo piaja cej ukado w osabiaa klauzula, iz nasta w pote niemiecka lub w wypadku, gdyby Rada nie bya w stanie takiej uchway agresje c jednomys lnie podja . Umowy lokarnen skie unaoczniy dobitnie, na jak bardzo kruchych podstawach polska strategia bezpieczen z opiera sie stwa. W obliczu nieprzezwycie alnej zdawa wrogos dzy Warszawa a Berlinem po 1919 r. jedyna oby sie ci w relacjach mie ca w zasie gu moz opcja by sojusz z Francja . Polska bya lez a liwos ci strategiczna jednym z go wnych beneficjento w systemu wersalskiego i jednym z pan stw najbardziej zainteresowanych umacnianiem nowego adu europejskiego. Spo r na dugie lata najgroz polsko-niemiecki sta sie niejszym konfliktem politycznym zku z czym w z w Europie, w zwia ywotnym interesie Rzeczypospolitej lez ay jak zy ze zwycie skimi mocarstwami i troska, by warunki podyktowane najs cis lejsze wie Niemcom w Wersalu byy przestrzegane. Wobec dwuznacznej postawy Wielkiej Brytanii kierownictwo polskiej dyplomacji uznao, z e Warszawa powinna wesprzec w stosunku do Niemiec linie Paryz z c ta linia polityka twarda a. Gdy poda aja w 1923 r. w s a bezradnie francuska znalaza sie lepym zauku, Polska stane w obliczu reorientacji dotychczasowej polityki Paryz a. Po raz pierwszy w dwudziesdzywojennym Polacy mogli sie w dobitny sposo skie toleciu mie b przekonac , jak wa jest pole manewru polskiej polityki zagranicznej. Znacznie wczes niej, bo niedugo po wkroczeniu francusko-belgijskich odbia Ruhry w Warszawie skarz , z dziao w do Zage ono sie e Francja traktuje Polako w stwie Kartelu Lewicy liczono sie nawet w Warszawie jak wasali 24. Po zwycie z wypowiedzeniem przez Paryz polsko-francuskiego sojuszu wojskowego 25. Tym ksze byo nad Wisa rozczarowanie, gdy Francja zgodzia sie , by Niemcy wie dokonau podziau swych granic na dwie kategorie: gwarantowanych (czyli ostatecznie uznanych przez Berlin) oraz tych, kto rym Rzesza uznania ostentacyj przypuszczenie, z d rewizjonizm terytorialny nie odmo wia. Nasuwao sie e odta cznie w kierunku wschodnim, ewentualnie Niemiec skierowany mia byc wya a wobec ro wniez poudniowo-wschodnim. Niemniej stanowisko, jakie zaje zan rozwia lokarnen skich kierowana przez Aleksandra Skrzyn skiego polska dyp byc lomacja, wydaje sie z perspektywy czasu zasadne. Polski minister by przekonany, z e w sytuacji Polski nawet tak sabe gwarancje, jakie uzyskane dla Rzeczypospolitej niemaa wartos w Locarno, maja c . Skrzyn ski zdawa sobie , iz cej sie przewidziec sprawe innych gwarancji Warszawa w daja przyszos ci cie tzw. ducha Locarna, czyli zasady pokojowej uzyskac nie byaby w stanie, a poje
24 M. Rataj, Pamie tniki, Warszawa 1965, s. 157 (zapis z dziennika z 4 II 1923; sowa ministra Aleksandra Skrzyn skiego w prywatnej rozmowie z marszakiem sejmu). 25 P. Wandycz, France and Her Eastern Allies 1919-1925, Westport, Connecticut 1974, s. 312.

32

erko Stanisaw Z

dzy narodami w duchu pojednania, byoby moz wspo pracy mie na zuz ytkowac 26 takz z korzys cia e dla Polski . Kro tko przed przewrotem majowym A. Skrzyn ski przekonywa podczas debaty w senacie, z e od pokoju wersalskiego do Locarno mys my szli po drodze, po kto rej musielis my is c , jez eli rozumiemy wielkie tradycje do nas i daway Polski, na to, czym Polska jest, z eby oszczerstwa nie przylepiay sie atwo odeprzec sie , z eby i inne narody nas poznay, jak Francja nas zna, z e jestes my krajem pokojowym i ugodowym, z eby zwiekszyc ilos c naszych sojuszniko w, znalez z w razie gdybys my sie li raptem w godzinie cie kiej pro by. I dlatego uwaz am od Protokou Genewskiego do Locarna nie dlatego, z polityke e miaem zaszczyt i chciabym, z pni brac w tym udzia za jedynie moz liwa eby nigdy naste kierownicy polityki zagranicznej polskiej nie zapominali o tym 27. A. Skrzyn ski, tnie obwiniany o zbytni idealizm, jawic mo nader che sie g w s wietle tej wypowiedzi jako realista. Innego wyboru, niz zaakceptowanie postanowien lokarnen skich, Warszawa praktycznie nie miaa. Nie bez znaczenia byo przy tym podzielane przez zyskiwa na polskiego ministra przekonanie, z e sojusz Rzeczyspospolitej z Francja ki zbliz znaczeniu dzie eniu Paryz a i Londynu, kto re jak susznie zauwaz a Piotr , byo Wandycz nawet jes li zawierao pewne niebezpieczen stwa na kro tka mete 28 diagnoze potwierdzic dla Polski nieodzowne. Rok 1939 mia te . Nie ulega jednak tpliwos wa ci, z e nastawienie polskiej opinii publicznej wobec Locarna trafnie, sobie dosadnos wyrazi kilka lat po z was ciwa cia z niej marszaek J. Pisudski, c, iz mo wia kaz dy przyzwoity Polak spluwa, jak syszy to sowo 29. Obawy przed agresywnym rewizjonizmem niemieckim byy uzasadnione. Na gnie ciu w dogodnych okolicznos Wilhelmstrasse nie porzucano nawet mys li o sie zania militarne. W tajnej notatce z 11 listopada 1925 r. dyrektor ciach po rozwia departamentu w Auswrtiges Amt Herbert von Dirksen podkres la: Kwestii zac , przy zbiegu licznych i korzystnych korytarza nie moz na rozwia inaczej niz sia okolicznos ci. Autor dokumentu wyobraz a sobie, z e oddziay niemieckie mogyby wkroczyc na ziemie dawnego zaboru pruskiego pod hasem ochrony mniejszos ci niemieckiej 30. W rozmowie z ambasadorem Wielkiej Brytanii lordem dAbernonem dyrektor H. von Dirksen kilka tygodni po z niej okres li niemieckie postulaty jako danie oddania Gdan cznie z obwodem noteckim, a wie c do linii z a ska i korytarza a glenie granicy na obszarze byej prowincji Pia-Torun i postulowa zaokra poznan skiej, z tym jednak, z e miasto Poznan i jego okolica oraz tereny pooz one na s wscho d od Poznania pozostayby polskie; oddanie (...) maych cze ci terytorialnych
W. Balcerak, Polityka zagraniczna Polski w dobie Locarna, Wrocaw 1967, s. 212 i n. Cyt. za: tamz e, s. 225. 28 P. Wandycz, Aleksander Skrzyn ski, minister spraw zagranicznych II Rzeczypospolitej, Warszawa 2006, s. 269. 29 Polska polityka zagraniczna w latach 1926-1932 [powinno byc : 1926-1939], na podstawie teksto w min. Jo zefa Becka oprac. A. M. Cienciaa, Paryz 1990, s. 321. 30 Cyt. za: J. Sobczak, Propaganda zagraniczna Niemiec weimarskich wobec Polski, Poznan 1973, s. 16 (fragment ten zosta w oryginale podkres lony poprzez uz ycie w maszynopisie spacji).
27 26

System wersalski i pro by jego modyfikacji w latach dwudziestych

33

lasku s na S rodkowym (w powiatach Namyso w, Go ra i Syco w), a takz e oddanie ska. Na okres przejs Go rnego Sla ciowy, czyli na 10-15 lat, postulowane przez stac Ligi Berlin terytoria mogyby sie np. terytoriami autonomicznymi pod kontrola czone do Rzeszy 31. Narodo w, a dopiero po z niej zostabyby bezpos rednio wa Rozwaz ania te byy o tyle abstrakcyjne i teroretyczne, z e nie bray pod uwage dysponowaa wo przewagi militarnej, jaka wczas Polska w stosunku do Niemiec. z tego, iz G. Stresemann zdawa sobie sprawe Rzesza nie moz e sobie pozwolic z Polska nie tylko z powodu sabos du na wojne ci wojskowej Berlina, lecz ze wzgle c dzynarodowej opinii publicznej do posugiwania sie groz wojny. na nieche mie ba Moz liwos c zrealizowania przez Niemcy plano w rewizjonistycznych widzia wya cznie na drodze pokojowej. Przede wszystkim Francja, sojusznik Polski, miaa niemiecka przekonana do zasadnos zostac przez strone ci postulato w Berlina, o ile od sie gania po groz wojny. Dogodnym narze dziem Rzesza zdystanowaaby sie be mniejszos miaa stac sie c niemiecka w Polsce, kto rej skargi przeciwko wadzom moz polskim na forum Ligi Narodo w powinno byc w miare liwos ci nagas niane. Nie z nalez ao tez juz da yc do cakowitego rozpadu pan stwa polskiego, lecz ogras niczyc program rewizjonistyczny do odebrania Polsce Korytarza, cze ci Wielko ska (w granice Rzeszy miao byc czone Wolne Miasto polski i Go rnego Sla takz e wa Gdan sk). Z punktu widzenia Polski najwaz niejsze byo jednak, z e tak zarysowany program nie by moz liwy do szybkiego zrealizowania, a Warszawa bya w stanie atwo storpedowac dowolne pro by jego urzeczywistnienia. W okresie ministerium to w kaz G. Stresemanna okazao sie dym razie absolutnie niemoz liwe; obawy zku z ukadami lokarnen byc formuowane w Polsce w zwia skimi okazay sie mocno na wyrost. O ile go wni rzecznicy Locarna we Francji i Wielkiej Brytanii, Aristide Briand i Austen Chamberlain, przekonani byli, z e rewizja granicy polsko-niemiecpic kiej byaby uzasadniona, to wychodzili oni z zaoz enia, iz nasta to moz e za zgoda ki swej obydwu zainteresowanych stron takz e Polski 32. Stresemann uzyska dzie z polityce lokarnen skiej niemao, lecz w da eniu do rewizji granicy wschodniej Rzeszy spotka go zawo d. Generalnie, szef niemieckiej dyplomacji zmuszony by z misternym balansem 33, jaki wkro mie dzy pogodzic sie tce wytworzy sie Berlinem, Paryz em i Londynem. Z drugiej strony minister Briand musia pogodzic , z cia gwarancjami ro sie e jego pro by skonienia Rzeszy do obje wniez granic da na niepowodzenie 34. wschodnich, skazane be Polityka lokarnen ska nie przez ya dugo go wnego jej, po stronie niemieckiej, mierc z wybuchem G. Stresemanna w paz dzierniku 1929 r. zbiega sie two rcy. S
Notatka Dirksena z 29 XII 1925 z rozmowy z lordem dAbernonem, tamz e, s. 18. A. M. Ciencia a, Nastawienie Austena Chamberlaina do Polski w latach 1924-1933, w: A. Czubin ski (red.), Polska Niemcy Europa, Poznan 1977, s. 491 i n. 33 P. Krger, Die Aussenpolitik der Republik von Weimar, Darmstadt 1985, s. 380: eine kunstvolle Ausbalancierung aller drei Gromchte. 34 P. Madaj czyk, Polityka i koncepcje polityczne Gustawa Stresemanna wobec Polski (1915-1929), Warszawa 1991, s. 116 i n.
32 31

d Zachodni 2008, nr 4 3 Przegla

34

erko Stanisaw Z

stosuns wiatowego kryzysu gospodarczego, kto ry rzuci cien ro wniez na ewolucje dzynarodowych w Europie. Niemieckie rza dy prezydenckie, z kto ko w mie rych 1930 r., odchodziy od pojednawczej linii, zainicpierwszy powoano juz wiosna jowanej przez Berlin w 1924 r. W wygoszonym na forum Zgromadzenia Ligi Narodo w 21 stycznia 1931 r. minister spraw zagranicznych Rzeszy Julius Curtius dac nie zawaha sie juz publicznie do zrozumienia, z e Niemcy kto regos dnia, o ile 35. Na odzyskaja siy militarne, spro buja same dokonac rewizji swej granicy z Polska cej od lutego 1932 r. mocarstwa zachodnie miay juz obraduja do czynienia z pewna puja ca nieraz w sposo niemiecka . siebie, wyste b otwarcie agresywny polityka Efektem byo z jednej strony usztywnienie stanowiska Francji w sprawie zbrojen , a z drugiej wola kontynuacji dotychczasowej polityki, przejawiana przez polityko w brytyjskich takz e w nowej sytuacji, zmienionej poprzez dojs cie Hitlera do wadzy w Niemczech. Polityka appeasementu jednak bya tylko karykatura koncepcji realizowanych przez two rco w ukado w lokarnen skich. Zwolennicy na wypowiadanie przez nazistowska appeasement policy nie tylko godzili sie postanowien Rzesze i traktatu wersalskiego, i paktu ren skiego, lecz (jak lord Halifax podczas rozmwy z Hitlerem w Berchtesgaden w listopadzie 1937 r.) sami Niemco w daleko ida cej rewizji wersalskich granic. kusili wizja

ABSTRACT The postulate to modify the Versailles system and weaken the terms the peace treaty imposed on Germany was put forward almost immediately after its ratification also in the victorious camp (Great Britain). In the face of a collapse of the policy of an unrelenting execution from Germany of the terms of the Versailles treaty, France launched an attempt to find new solutions, which culminated in the conference at Locarno. The Locarno Treaties significantly strengthened the position of Germany, paving the way to its inevitable return to the role of a power. On the other hand, however, the chances of implementing the German program of revision of its border with Poland turned out to be slim. It seems therefore that fears expressed on this occasion in Warsaw were exaggerated.

35 H. Graml, Europa zwischen den Kriegen, Mnchen 1969, s. 259. O ostrym starciu, kto re miao dzy Curtiusem a ministrem Augustem Zaleskim, polska wo wczas miejsce na forum Ligi Narodo w mie historiografia praktycznie milczy.