D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 4

PIOTR MADAJCZYK Piotr Madajczyk Warszawa

O I WOJNIE S WIATOWEJ PAMIE C BIE STWORZENIA CZYLI O PRO EUROPEJSKIEJ PAMIE CI HISTORYCZNEJ
c ci historycznej Pamie o I wojnie s wiatowej, czyli o pro bie stworzenia europejskiej pamie

Trudno o bardziej banalne twierdzenie, niz wskazanie na znaczenie I wojny nowoczesnej mapy Europy. Nasuwaja sie s wiatowej w procesie ksztatowania sie natychmiast oczywiste skojarzenia: ostateczna dominacja modelu pan stwa narodogier; niedopasowanie si i aspirawego; rozpad Imperium Osman skiego i Austro-We cji Niemiec do Europy; pierwsza wojna o totalnym charakterze, aczkolwiek nie tak doskonaym jak podczas kolejnego s wiatowego konfliktu; rewolucja bolszewicka. cego Przy tym przypominany jest brak w 1914 r wyobraz enia skali nadchodza konfliktu, mys lenie wo wczas w anachronicznych kategoriach kro tkiej, normalnej wojny, niezrozumienie znaczenia zmian technicznych dla sposobu prowadzenia wojny i dla z ycia z onierz (bunkry, bron maszynowa). tku dzielio Europe , mimo z Odmienne dos wiadczenie lat 1914-1918 od pocza e dla wszystkich jej mieszkan co w stanowio traumatyczne przez ycie. Dla spoeczen stw pan stw zachodnich Wielka Wojna oznaczaa koniec epoki stabilizacji i dominacji, a do klasyki przeszo sformuowanie George F. Kennana o prakatastrofie XX w. (the great seminal catastrophe of this century). Inni historycy w podobnej tonacji o fazie zac i publicys ci mo wia mienia. Stabilnos c i dostatek pione zostay przez nowoczesna wojne : przyspieszaja ca , odkon ca XIX w. zasta przeca ograniczenia techniczne i moralne. Symbolicznie przypomina sie rzucaja hemo piy dawne, archaiczne, ozdobne. miane w, gdyz te nowoczesne szybko zasta mie dzy innymi Nowe hemy byy czes cia agresywnej wojny, w kto rej pojawia sie bron pancerna i maszynowa. Wszystko to, co z penym okrucien stwem uz yte zostanie w kolejnym s wiatowym konflikcie. c Jednakz e pamie o Wielkiej Wojnie nie jest jednolita takz e w pan stwach zachodnich. Dla Amerykano w jest dowartos ciowaniem, wskazaniem na ich go wna w obronie demokracji w momentach, gdy Europa i Europejczycy zawodzili. role pamie tac Francuzi wola o wczesne swoje bohaterstwo, tak odmienne od przebiegu II wojny s wiatowej, oraz o wczesne zachowania takich polityko w i dowo dco w, jak Georges Clemenceau, Ferdinand Foch czy Philippe Ptain. Dzien 11 listopada
3*

36

Piotr Madajczyk

przypomina im kres okrutnej wojny, w kto rej stracio z ycie ponad 27% Francuzo w dzy 18 a 27 rokiem z na wiele lat. Dla mie ycia, i kto ra wykrwawia Francje wspaniay czas Edwarda VII (1901-1910) i pierwszych Brytyjczyko w kon czy sie lat Jerzego V. Po zotym wieku, w kto rym dominowa spoko j, dostatek, pewnos c siebie przyszy lata wojny, a zamiast dawnej s wietnos ci lost generation i gospodarczy upadek. Okres lenie Brytyjczycy nie obejmuje jednak Irlandczyko w, gdyz ca cze s ich pamie ci jest irlandzki mimo suz by w wojskach brytyjskich dominuja cia ruch na rzecz niepodlegos ci i powstanie 1916 r. 1 sko. Jeszcze wie ksze Brytyjczycy, Francuzi i Amerykanie wyszli z wojny zwycie cia o Wielkiej Wojnie miay te pan trudnos ci z pamie stwa i spoeczen stwa, kto re po stronie przegranych. znalazy sie czyc W Rosji nie potrafiono wa szerszych warstw do wadzy, a feudalny system c dzie w modernizujacym sie pan stwie nie wytrzyma napie lat wojny. Wsze przyniosy one osabienie struktur spoecznych i politycznych, wojna przynosia . Wybuch wojny zwia zany by s rewolucje cis le z lutym i paz dziernikiem 1917 r. grzech i innymi w Rosji, listopadem 1918 r. w Niemczech, marcem 1919 r. na We ruchami rewolucyjnymi. W Rosji wojna nie scementowaa spoeczen stwa, przynios cze s a rozpad armii, pan stwa, struktur spoecznych, utrate ci ziem imperium. Ogo em spowodowaa upadek caratu i przewro t bolszewicki 2. Rosja okazaa sie cych pan najsabszym ogniwem ws ro d walcza stw. Ona pierwsza z nich wesza na rewolucji, pierwsza wysza przedterminowo z wojny, traca c, jak wielu droge i do tej pory wydaje, pewne zwycie stwo, gwarancja kto wydawao sie rego by udzia zco a w lisw bloku przyszych zwycie w Entencie. Ponadto Rosja rozpocze z topadzie 1917 r. pote ny eksperyment spoeczny, w skali i stopniu radykalnos ci nie 3 jeden z najokrutniejszych, obok III znanych w historii s wiata . Narodzi sie Rzeszy, systemo w XX w. gry dos Austro-We wiadczyy w wyniku upadku transformacji od imperium do gier, ro dnego partnera w ramach maego kraju. Podobny by los We wnorze gier, kto wprawdzie ws Austro-We re utraciy 23 terytorium. Wosi znalez li sie ro d zco grami uwikani byli w krwawe bitwy, zepchnie te zwycie w, ale wraz z Austro-We ci przez wspomnienie o Verdun i innych w po z niejszych latach na margines pamie
1 That a relatively small guerrilla conflict, where the weak were overcome by the strong, could capture the public imagination more easily and more powerfully than a long protracted war in Europe whose aims were misted through the passage of time is not altogether surprising. Making sense of the war by all participating states entailed focusing through a national lens and a discourse that could be domesticated to accommodate national ideologies and circumstances, J. C. Nuala, Ireland, the Great War and the Geography of Remembrance, Cambridge 2003, s. 170. 2 zek mie dzy wojna a rewolucja zadziaa w Rosji Pytanie, dlaczego ten typowy w historii zwia w tak szybki i destrukcyjny sposo b jest jednym z ciekawszych w rozwaz aniach historyko w (por. S.W. Tjut jukin, Pierwaja mirowaja wojna i rewoljucionnyj procjess w Rossii, w: Pierwaja mirowaja wojna. Proog XX wieka, Moskwa 1998, s. 236-249. 3 Pierwaja mirowaja wojna. Istoric eskij oc ierk, Moskwa 2002, s. 400.

c ci historycznej Pamie o I wojnie s wiatowej, czyli o pro bie stworzenia europejskiej pamie

37

na froncie austriacko-woskim. Na bitwach na Zachodzie. Krwawe bitwy toczyy sie terenie dzisiejszej Sowenii (dolina rzeki SoczaIsonzo) od maja 1915 r. do gierski. paz dziernika 1917 r. armia woska pro bowaa przerwac front austro-we a sie do przodu jedynie o pare kilometro c 1,1 mln W 11 bitwach posune w, traca zabitych i rannych. Druga strona stracia 650 tys. z onierzy. Straty woskie byy podobnej skali jak brytyjskie, a przekroczenie przez wojska woskie Isonzo gier, nie bez racji okres w listopadzie 1918 r., po rozpadzie Austro-We lane jest jako gierska tracia na pocza tku stwo 4. W Karpatach armia austro-we pyrrusowe zwycie cznie, pro c przeamac 1915 r. 200 tys. z onierzy miesie buja front rosyjski. tkowaa, po euforii stawania sie pote ga na Dla Niemiec Wielka Wojna zapocza historyczna passe . Niemcy nie tylko przegrali ja , przeomie XIX i XX wieku, fatalna tnowani przez mie dzynarodowa opinie publiczna jako agresorzy ale i zostali napie bionej refleksji okres mie dzywojenny rewolucje, i zbrodniarze. Nie suz y poge cie wadz przez kryzysy gospodarcze, reparacje, wreszcie wielki kryzys i przeje c , pomniki, Hitlera. Ponadto pamie o Wielkiej Wojnie (odpowiedzialnos c za wojne cych na froncie z idealizacja walcza onierzy) zostaa wykorzystana przez narodowych socjalisto w do legitymizowania swej wadzy. Po 1945 r. wydarzenia lat te zostay cakowicie na margines pamie ci przez potworne 1914-1918 zepchnie ce skoncentdos wiadczenia II wojny s wiatowej, a od lat 80. XX w. przez rosna ci o Holocaus rowanie na pamie cie 5. przechodzia fala oz Gdy w latach 60. przez Europe ywienia zainteresowania s pojawia sie ona takz I wojna wiatowa e w Niemczech Zachodnich, ale w spe bya dyskusja woko z cyficznej formie. Jej osia wydanej w 1961 r. ksia ki z Firtza Fischera, Griff nach der Weltmacht. W ksia ce tej sformuowa, wedug teze o jednostronnej i dominuja cej dzisiejszego stanu wiedzy: przejaskrawiona odpowiedzialnos ci Niemiec za wybuch wojny. Jego pytanie dotyczyo jednak kszym linii kontynuacji mie dzy agresywna w mniejszym stopniu I wojny, w wie Niemiec wilhelmin polityka skich i III Rzeszy. W kolejnych dwo ch dekadach lata 1914-1918 budziy coraz mniejsze zainteresowanie spoeczen stwa zachodnioniemieckiego, badaczy, czy tez potencjalnych organizatoro w wystaw, kto rym niezmiernie trudno byoby znalez c wo wczas sponsoro w.

Co ciekawe, takz e we Woszech walki te ulegy zapomnieniu: Yet, surprisingly, the Isonzo has almost entirely disappeared from historical consciousness. (...) For the Italians, the horrible coast and sad futility of the fighting of Isonzo represent an inglorious, and perhaps embarrassing, chapter in the history of Italian arms; the political use of the memory of the Isonzo by Mussolinis Fascist regime has further c kszej obscured the bloody rivers legacy in modern Italy. Pamie o tych walkach nie odgrywa takz e wie roli w dzisiejszej Sowenii (J. R. Schindler, Isonzo. The forgotten sacriface of the Great War, Westport 2002, s. XII). 5 B. Korte, S. Paletschek, W. Hochbruck, Der Erste Weltkrieg in der populren Erinnerungskultur. Einleitung, w: B. Korte, S. Paletschek, W. Hochbruck (red.), Der Erste Weltkrieg in der populren Erinnerungskultur, Essen 2008, s. 7-24, tutaj s. 8-10.

38

Piotr Madajczyk

to polityczne pro W latach 80. podje by zneutralizowania Wielkiej Wojny jako dzy Niemcami a pozostaymi pan symbolu podziau mie stwami zachodnimi. Probdzy Polska a Niemcami. Do lat 70. odpowiednie lem ten nie istnia w relacjach mie cych rocznice obchodzone byy przede wszystkim w ramach narodowych, odwouja do pamie ci historycznej w kaz sie dym z pan stw. Najbardziej widocznym przejawem s nowego trendu byo cze ciowo wspo lne, francusko-niemieckie, obchodzenie rocznic. W dniu 22 wrzes nia 1984 r. prezydent Franois Mitterrand i kaclerz Helmut cych ofiary walk pod Kohl wspo lnie uczestniczyli w obchodach przypominaja Verdun. Walczy tam podczas I wojny s wiatowej Hans Kohl, ojciec kanclerza RFN. ty do niewoli. F. Mitterrand zosta tam zas w 1940 r. ranny i wzie ce dla Francji heroiczna i zwycie ska obrone stac Miejsce symbolizuja miao sie symbolem francusko-niemieckiego pojednania. Zdjecie trzymajacych sie za rece przywo dco w Francji i RFN na cmentarzu w Verdun miao byc obok fotografii cza cego w Warszawie oraz kanclerza Kohla obejmuja cego Willyego Brandta kle z Tadeusza Mazowieckiego w Krzyz owej znakiem przezwycie enia dziedzicznych wrogos ci i urazo w wojny domowej lat 1914-1945. Ro wnoczes nie bya to dopiero pierwsza powaz na pro ba zmiany znaczenia takich symboli. W obszernym komentarzu zamieszczonym w Die Zeit wskazywano na wcale niejednolite reakcje opinii publicznej. W lewicowych gazetach francuskich wyraz nie nie wiedziano jak , czy spotkanie pod Verdun nie jest jedynie dyplozareagowac . Zastanawiano sie dowania matycznym agodzeniem niezaproszenia H. Kohla na 40. obchody la w Normandii 6. c Polska pamie historyczna o Wielkiej Wojnie jest typowa dla maych i s rednich rodkowo- i Poudniowowschodniej, kto na wydarzenia narodo w Europy S re patrza lat 1914-1918 przez pryzmat odzyskanej w ich wyniku niepodlegos ci lub o kto ra wtedy walczono, ale bez sukcesu (Ukraina). Z tej perspektywy wojna nie jest i traumatycznym dos na odbudowe lub prakatastrofa wiadczeniem upadku, a szansa cia o samej wojnie, a o stworzonej powstanie wasnego pan stwa. Nie jest pamie moz jej cze s sa przez nia liwos ci budowy wasnego pan stwa narodowego. Waz na cia cej przez wieki walce z obca , niechciana wadza , czyli takz e mity o trwaja grzech jako wie zieniu narodo przykadowo o Austro-We w. dzywojennym ukazaa sie w Polsce przeogromna liczba Juz w okresie mie conych odbudowie niepodlegego pan publikacji pos wie stwa. Takz e wiele lat po z niej s wietny historyk, Janusz Pajewski, w uroczystym wykadzie wygoszonym c o polskiej historii nie nawia za w ogo w latach 90., mo wia le do Wielkiej Wojny. Wspomnia jedynie modziez , kto ra s nia, kto ra marzya o lancy uan skiej c ich z nazwy, i uan skim czaku 7. Przypomnia w ten sposo b, nie wymieniaja
R. de Weck, Freundschaft ber Grbern, Zeit Online, 28 IX 1984, http:www.zeit.de198440Freundschaft-ueber-Graebern?page:1. 7 pie do kolejnej ksia z J. Pajewski, Sens dziejo w Polski, Poznan 1996. We wste ki pisa g w tej wojnie powszechnej za wolnos o dziejowym znaczeniu konfliktu, ale i o zmaganiu pote c ludo w, modli sie Adam Mickiewicz (Pierwsza wojna s o kto ra wiatowa 1914-1918), Warszawa 1991, s. 5.
6

c ci historycznej Pamie o I wojnie s wiatowej, czyli o pro bie stworzenia europejskiej pamie

39

Legiony Pisudskiego, kto re szo stego sierpnia 1914 r. wyruszyy do Kongreso wki na wywoanie powstania. W polskiej pamie ci historycznej dominuje z nadzieja cych o odniesienie do konflikto w, dotycza wczesnych sukceso w i ponoszonych sk: Wilno, Lwo z kle w. Popularnos c zyskay ksia ki o legionach, odzyskaniu niepodskiej wojnie polsko-bolszewickiej, Powstaniu Wielkopolskim, polegos ci, zwycie skich, trudach tworzenia wojska polskiego 8. Tendencja ta wzmacwstaniach s la niania bya i jest przez nacjonalistyczne tendencje w innych s rodkowoeuropejskich ca do dzisiaj marginalizacja pamie ci o stratach pan stwach. Widoczna jest trwaja i cierpieniach, jakich doznali Polacy, zaro wno w wyniku suz by wojskowej w armiach pan stw zaborczych, jak i na skutek wielokrotnego przechodzenia frontu. du na geograficzne pooz Tymczasem byy one ogromne, juz ze wzgle enie ziem polskich, przez kto re prowadzia droga wojsk rosyjskich na Austro-Wegry, czy tez cych na zacho cych na wscho wojsk rosyjskich ida d i niemieckich ida d. Poniewaz sama Wielka Wojna nie wywouje w Polsce silnych emocjonalnych tniania ofiar walk w latach reakcji, wzroso zainteresowanie miejscami upamie 1914-1918, czyli przede wszystkim cmentarzami z tamtego okresu. Za pionierska prace uwaz ana jest ksiaz ka Urszuli Oettingen Cmentarze I wojny s wiatowej a w niej pro zewidencjonowania cmentarzy w wojewo dztwie kieleckim. Podje be cego nas okresu. W sowie wste pnym Bogusaw Paprocki i mogi z interesuja pamie c konstatowa, z e: sabnie i zaciera sie zbiorowa, a jednym z jej przejawo w ca przeciez jest nie tyle umys lna dewastacja, nalez a do rzadkos ci, ile traktowanie ci z cego miejsc I wojny jako obcych naszej tradycji. A przeciez za pamie yja pokolenia stawiano na tych mogiach krzyz e z napisami Pro Patria mortui bez ro z nicy przynalez nos ci narodowej. Autorka tez dodawaa: Cmentarze I wojny po II wojnie zostay prawie cakowicie zapomniane. Zarastay drzewami i krzewami, , krzyz ich ogrodzenia rozwalay sie e rdzewiay i butwiay, mogiy zapaday sie . Na cmentarzach wyznaniowych miejsce dzielnic wojennych zaje y nowe w ziemie pocho wki. Byy przypadki zaorywania i likwidacji cmentarzy I wojny (Korzecko, a ulegac Les nica, Ostojo w) 9. W latach po z niejszych sytuacja zacze wyraz nej poprawie. Nie by i nie jest to proces bezkonfliktowy, ale o tyle atwiejszy, z e sie jako strona konfliktu, ale wa czaja do swojej pamie ci Polacy nie postrzegaja ofiar walk toczonych na dzisiejszych ziemiach polskich. Towarzyszy temu historie
sie nadal, zaro one Publikacje takie ukazuja wno w skali ogo lnopolskiej, jak i regionalnej. Moga ci historycznej, o ile osadzone zostana w szerszej byc pozytywnym elementem wzbogacania pamie refleksji historycznej. Regionalny charakter ma, przykadowo, Jerzego Skrzypczaka, Idea i czyn. Drogi Mielczan do niepodlegos ci 1907-1918, Mielec 2003. Nie ma w niej tendencji do idealizowania postaw cych do walki za ich spoeczen stwa. J. Skrzypczak (s. 49) przypomina chopo w z entuzjazmem ruszaja cesarza. W. Szymczyk, Ku niepodlegej (Rzeszo w 1914-1918), Rzeszo w 1989, opisuje przekonania wspo , bo ona nie zabierze im ziemi, a Prusacy tak, czy tez chopo w polskich, z e lepiej bic sie lnie z Rosja udzia polskich chopo w i lumpenproletariatu w rabunkach po wkroczeniu Rosjan (s. 8, 10). 9 U. Oettingen, Cmentarze I wojny s wiatowej w wojewo dztwie kieleckim, Warszawa Krako w 1988, s. 8, 62.
8

40

Piotr Madajczyk

tych w niepamie c takz e pewne przypominanie poniesionych wo wczas strat, zepchnie s . A przeciez przez II wojne wiatowa w trakcie dziaan od sierpnia 1914 r. do sierpnia 1915 r. na Lubelszczyz nie, podobnie jak na innych obszarach dawnej Kongreso wki, powaz nie zniszczonych zostao wiele miasteczek, wsi, folwarko w, dzen tyn to obiekto w i urza gospodarczych, s wia mosto w itp. Pola, lasy i wioski pocie tkami kilometro dziesia w umocnien obronnych, okopo w i zasieko w 10. W przypadku wspomnianych cmentarzy wojennych na ziemiach polskich c zana z aktualnymi problemami politycznymi. pamie historyczna nie jest powia cia powstaja tam, gdzie upamie tnienia wydarzen Napie Wielkiej Wojny nakadaja na podziay kulturowe, staja sie cze s aktualnych konflikto sie cia w politycznych lasku w niej jako symbole. Taka sytuacja zaistniaa na S i wykorzystywane sa Opolskim, woko upamietnien mieszkan co w tego regionu, kto rzy stracili z ycie czane byy zazwyczaj podczas I i II wojny s wiatowej (ofiary II wojny s wiatowej doa do list na pomnikach stawianych po I wojnie s wiatowej, niekiedy umieszczane na bnych pomnikach, pytach pamia tkowych) 11. odre c do go tku, widzimy, z cym procesie uhistoryczWracaja wnego wa e w trwaja niania pamieci o Wielkiej Wojnie w Europie Srodkowo- i Poudniowowschodniej zanych z jej krwazadaniem nie jest agodzenie antagonistycznych symboli zwia wym przebiegiem, ale z konfliktami po jej zakon czeniu, podczas tworzenia pan stw narodowych. W pan stwach tych ideologia narodowa ma znacznie bardziej pozytyw konotacje niz na w krajach Europy Zachodniej. Wynika to z faktu, z e w ich przypadku wzmocnienie rucho w narodowych i nacjonalistycznych doprowadzio do cz zagraz powstania wasnych pan stw. W Europie Zachodniej wre ao ich istnieniu i ogromnie je osabio. dzy innymi na dawnych Konflikt ro z nych rucho w narodowych widoczny by mie wschodnich ziemiach Rzeczpospolitej. W Galicji rozgorza spo r polsko-ukrain ski, s a po stronie ukrain skiej silny by postulat podziau Galicji wzduz Sanu na cze c ukrain i zachodnia polska . Ukrain wschodnia ska ski ruch narodowy da o sobie znac takz e w konflikcie z rumun skim (Bukowina). Konflikt polsko-litewski mudzi, a ruch litewski odwoywa sie do widoczny by w guberni suwalskiej i na Z trzny konflikt narodowos Wilna jako historycznej stolicy Litwy. Nie by to wewne ciowy na Wilen szczyz nie, gdzie dominowaa ludnos c polska. Uksztatowana , a tym samym charakter polskiej pamie ci historycznej dobrze wo wczas specyfike
10 browski, Cmentarze wojenne z lat I wojny s M. Da wiatowej w dawnym wojewo dztwie lubelskim, ce cmentarzy Lublin 2004, s. 7. Tam tez wskazanie na opublikowane od lat 90. opracowania dotycza s lista pochowanych, z I wojny s wiatowej. Warto takz e wspomniec niewielkie opracowanie, z cze ciowa role we Balonna. Mie dzynarodowy cmentarz wojenny w De blinie 1915-1937, Warszawa 2001. Istotna czaniu pamie ci o I wojnie s ci regionalnej odegraa Wspo wa wiatowej do pamie lnota Borussia. 11 bibliografie . Z nowszych prac nalez Zagadnienie to ma obszerna y wskazac na: L. M. Nija lasku Opolskim, Opole kowski, J. Szteliga, Informator o spornych pomnikach niemieckich na S Warszawa 2005 oraz G. Kosmal a, Konflikt o pomniki zonierzy niemieckich polegych podczas I i II wojny s wiatowej rozgrywajacy sie w wojewo dztwie opolskim w latach 1992-2004, Wrocaw 2007.

c ci historycznej Pamie o I wojnie s wiatowej, czyli o pro bie stworzenia europejskiej pamie

41

obrazuje Cmentarz yczakowski, kto rego to symbolika kolidowaa (i koliduje) pamie cia ukrain . z ro wnie narodowo i martyrologicznie uksztatowana ska
na cmentarzu yczakowsCztery pokolenia bojowniko w o wolnos c i niepodlegos c Polski maja kim licznych przedstawicieli. Kos ciuszkowscy i Napoleon scy z onierze, uczestnicy listopadowej ce ostrzem bagneto rewolucji i styczniowego powstania, wreszcie czwarte pokolenie, wykuwaja w przynalez nos c Lwowa i ziem kresowych, do Najjas niejszej Rzeczypospolitej Obron cy Lwowa, jego ta maja na tym cmentarzu ba dz bne pola s te ba dz na caej jego Ory i Orle odre wie tez rozrzuceni sa elazna Kompania z Listopadowej przestrzeni. Groby Kos ciuszkowskich i Napoleon skich z onierzy Z Nocy na najwyz szej wzniesionej polanie las krzyz o w na mogiach uczestniko w powstania z r. 18634 ciu i wygla dzie cmentarz Obron na osobnym paskowzgo rzu, wreszcie wspaniay w swym uje co w d do mauzoleum w Warszawie Lwowa, miejsce, z kto rego zwoki Nieznanego z onierza zabrano sta ogo czcia caego spoeczen otoczone sa lna stwa 12.

W latach 90. uleg przyspieszeniu proces widoczny juz we wczes niejszej dekadzie. Na sile tracio traktowane w s cis le narodowych kategoriach obchodzenie z przeszos , odgraniczanie sie . Zainteresowanie rocznic, identyfikowanie sie cia Wielkiej Wojny przesuwao sie w strone da z historia enia do zrozumienia tego wielkiego wydarzenia. Takie uhistorycznienie nie oznaczao osabienia zainteresocz przeciwnie, dostrzegalny by jego wzrost 13. Zmiany widoczne byy wania, a wre powao pewne otwieranie sie na ogo takz e w Polsce, w kto rej naste lnoeuropejska . Na pocza tku tej dekady pojawia sie ksia z perspektywe ka Janusza Pajewskiego, Pierwsza wojna s wiatowa 1914-1918 (Warszawa 1991). Po raz pierwszy zaprezen mozaike wydarzen towano polskiemu czytelnikowi barwna o wczesnych lat, pokaza przede wszystkim od strony polityczno-militarnej. na sie ponadto tumaczenia prac zachodnich historyko Na polskim rynku ukazuja w. cych Ciekawym problemem jest przenoszenie w nich archaicznych, nie odpowiadaja europejskim wymaganiom modeli opisu 14. Do takich prac zaliczybym takz e cej masowy charakter serii Historia sposo b opisu historii Wielkiej Wojny w maja Powszechna. Biblioteka Gazety Wyborczej. Tytu Wiek totalitaryzmu I wojna Wojne jako s wiatowa i zarzewie II wojny s wiatowej eksponuje Wielka p do tragedii XX w. Jednakz z cy. Cze s wste e ukad ksia ki jest dos c zaskakuja c cona Wielkiej Wojnie podzielona zostaa na trzy rozdziay. W pierwszym pos wie dobry opis dokonuja cych przedstawiona zostaa geneza konfliktu, a jest to zaprawde dynamicznych zmian (Niemcy, Wochy, imperializm i militaryzm) ukadu sie
12 A. Medyn ski, Cmentarz yczakowski opis z przewodnika, http:lwow.wschod.infohistoria s odpowiedzi wadz Lwowa byo wprowadzenie na teren cmentarza ukrain artykul.php?nr:7. Cze cia skiej nacjonalistycznej symboliki w formie pomnika z onierzy UPA. 13 G. Krum eich, Der Erste Weltkrieg im Museum, w: B. Korte, S. Paletschek, W. Hochbruck (red.), op. cit., s. 59-71, tutaj s. 60. 14 z M. Gi lberta, Pierwsza wojna s z Tak oceniam m.in. ksia ke wiatowa, Poznan 2003. Ksia ka jest europejskich ramach, dobrym opisem zmagan wojennych, ale nie pokazuje konfliktu w naprawde scene zmagan a traktuje raczej wschodnia jako dodatek do opisu tej prawdziwej Wielkiej Wojny, czyli toczonej na froncie zachodnim.

42

Piotr Madajczyk

dzynarodowego. Przy opisie imperializmu i nacjonalizmu o mie wczesnych mo z cych na sile nowych carstw nie pojawia sie adne odniesienie do przybieraja s zabo ideologii narodowych, kto re dla cze ci tychz e mocarstw okazay sie jcze. W kolejnym rozdziale opisany zosta przebieg wojny, ze wskazaniem na zmiany na wyczerpanie, oraz rosna ce znacznie frontu wewne trznego uzbrojenia i wojne i jednolitos ci spoeczen stwa w czasie konfliktu (w podzielonych pan stwach wymuszanej bardziej sia). Wielka Wojna wiazana jest w tym ujeciu z ruchami cony zosta rozdzia obszerniejszy niz rewolucyjnymi, a rewolucji w Rosji pos wie czona zostaa natomiast caa problematyka radykalizoten o przebiegu wojny. Wya rucho wania sie w narodowych pod wpywem wojny 15. Na tej podstawie moz na rodkowouznac , z e nie jest to opis, w kto rym zintegrowana zostaa historia Europy S i Poudniowowschodniej. ce sie zmiany nie zmieniaja faktu, z c Dokonuja e pamie o Wielkiej Wojnie ci o odzyskaniu istnieje w Polsce nadal przede wszystkim w formie pamie niepodlegos ci. W badaniu CBOS z paz dziernika 2008 r. 52% ankietowanych wymienio odzyskanie niepodlegos ci w 1918 r. jako najwaz niejszy sukces ostatnich 100 lat oraz jako trzecie (20%) najwaz niejsze wydarzenie (po obaleniu komizmu oraz wyborze kard. Karola Wojtyy na papiez a) 16. Po 1989 r. spoeczen o jednak w szerszym zakresie uczestniczyc stwo polskie zacze w europejskich dyskusjach o historii. W ostatniej dekadzie XX w. widoczny by ogo lny wzrost zainteresowania , a pamie c s tego szerokiego oz historia o Wielkiej Wojnie bya cze cia ywienia. Pokolenie s wiadko w historii odeszo w latach 70. i 80. Widoczna bya tendencja do cia Wielkiej Wojny jako ogo caos ciowego uje lnoeuropejskiego procesu, a zarazem jedynie fragmentu trzydziestoletniej wojny domowej, zakon czonej w 1945 r. to koncentrowac na problemach o charakterze ponadgranicznym doZacze sie s wiadczenia wojenne, historia z perspektywy zwykego z onierza, sytuacja kobiet, stworzenie wspo ci, wspo ofiary wojny kto re umoz liwia lnego miejsca pamie lnoty dzie istotna dyskusja o winie i odstarej Europy. Z tej perspektywy nie be 17. Niezalez powiedzialnos ci za wojne nie od tych przemian Wielka Wojna pozostaa ci poszczego miejscem pamie lnych narodo w, nie tylko europejskich. Widac to wyraz nie na przykadzie takich wielkich muzeo w, jak Imperial War Museum w Londynie, Muse de lArme w Paryz u, czy tez Australian War Memorial w Canberze. To ostatnie jest nie tylko muzeum, ale narodowym pomnikiem I wojny s wiatowej. Wielkiej Wojny jako miejsca pamie ci na dwo Z rola ch paszczyznach: narodoz sie okres wej i europejskiej, wia a lone trudnos ci. Niemcy, juz zjednoczone, stay sie cej sie debaty. Spod pio aktywnym i syszalnym uczestnikiem tocza ra niemieckich
15

Historia powszechna. Wiek totalitaryzmu I wojna s wiatowa i zarzewie II wojny s wiatowej, Gazeta Wyborcza 5 XI 2008 roku, s. 10. B. Korte, S. Paletschek, W. Hochbruck, Einleitung..., s. 11.

2008.
16 17

c ci historycznej Pamie o I wojnie s wiatowej, czyli o pro bie stworzenia europejskiej pamie

43

s ce przero historyko w wychodza wietne prace dotycza z nych aspekto w historii tej c wojny. Jednakz e niemiecka pamie zbiorowa jest nadal, pod wpywem dos wiadcej w wie kszos czenia III Rzeszy, bardzo odmienna od dominuja ci pan stw europejsconych I wojnie s kich. Autorzy jednego z opracowan pos wie wiatowej w popularnej ci rozpoczynali od wskazania na te cia gle widoczna na pocza tku XXI kulturze pamie wieku odmiennos c :
jesienia 2004 roku: dziewie c t lat od wybuchu I wojny s Thiepval po z na dziesia wiatowej grupa studento w z Fryburga Bryzgowijskiego stoi przed pomnikiem polegych z onierzy Commonwealthu da sie ze zdumieniem wien gle sa tutaj skadane i to nie i przygla com ze sztucznych mako w, kto re cia zajmuja ca sie opieka nad grobami. Skadaja je klasy przez potomko w zabitych lub przez instytucje szkolne i cae wycieczki autokarowe, kto re przyjechay zza kanau La Manche, aby odwiedzic pola , tamtejsze cmentarze i pomniki. Tak z ci o wojnie, kto bitewne nad Somma ywa kultura pamie ra prawie wiek temu jest Niemcom cakowicie obca. zakon czya sie Natomiast we Francji i Wielkiej Brytanii I wojna s wiatowa jest znacznie mocniej obecna w kulturze ci i do dzisiaj wyraz pamie nie silniej naadowana tres ciami politycznymi i narodowymi. Przykadowo, zawieszenia broni, podczas prezydent Jacques Chirac uczci 11 listopada 2006 roku, w 88 rocznice centralnej uroczystos ci wojskowej przed ukiem Tryumfalnym 107-letniego Ren Riffauda, jednego cych weterano z czterech ostatnich z yja w. (...) W Wielkiej Brytanii sprzedawano, jak kaz dego roku przed tym dniem [przed Rememberance Sunday PM] znaczki w formie kwiato w maku, kto re przypominaja przez ludzi z wszystkich warstw spoecznych i w kaz ofiary wojny i noszone sa dym wieku 18.

zane z historia narodowa maja we wspomnianej Podczas gdy symbole zwia rodkowo- i PoudniowowschodWielkiej Brytanii i Francji, ale takz e w pan stwach S nie tylko niej Europy, nadal pozytywne znaczenie, w Niemczech napotykaja tnos kszos odrzucenie i agresje ze strony skrajnie oboje c wie ci, ale wywouja s tylko pomniki ofiar. W 2005 r. lewicowej cze ci spoeczen stwa. Akceptowane sa pomniki generaa Scharnhosta i Blowa na Unter den Linden, oblano farba Zwycie stwa jako symbol nacjonalizmu, w 1999 r. pro bowano wysadzic Statue , pows gliwa reakcje opinii pubrasizmu, seksizmu i patriarchatu. Niejednolita cia licznej wywoaa nawet propozycja budowy pomnika z onierzy Bundeswehry, polegych podczas misji pokojowych, c wiczen itp. 19 w Europie kolejne wielkie wystawy o Wielkiej Wojnie. Od lat 90. powstaja to wypracowywac takiego jej pokazywania, kto Dopiero wtedy zacze koncepcje re nie byoby wykorzystywaniem tradycyjnych wzoro w prezentacji zbioro w militarnych lub pedagogicznego podkres lania znaczenia pokoju i demokracji. Pacyfizm pozosta istotnym elementem, ale nie dominuje juz tak jednostronnie. Nadal ton wielkie muzea (Paryz w europejskim krajobrazie okres laja , Londyn, Bruksela), zmiany, zorganizowane jako muzea wojskowe. Jednakz e takz e w nich widoczne sa c w 1998 r., w osiemdziesia ta rocznice odchodzono od tego schematu przygotowuja zakon czenia wojny, dwie wystawy w londyn skim Imperial War Museum. Odchodzi
Ibidem, s. 7. Chr. Saehrendt, Der Stellungskrieg der Denkmler, w: B. Korte, S. Paletschek, W. Hochbruck (red.), op. cit., s. 73-86.
19 18

44

Piotr Madajczyk

takz sie e od populistycznego prezentowania wielkich wydarzen z perspektywy zwykego czowieka. Zgodnie z nim pokazywano nie tylko przestrzelone lusterko cia Franciszka Ferdynanda, kartki z notatnika marszaka z samochodu arcyksie dzia wojskowego Focha, ekwipunek z onierza, przenos ny otarz polowy, narze cym deszczu figure chirurga i kartki z ywnos ciowe. Ustawiano w stale padaja knie ta woda z onierza w penym wyposaz eniu. Pro bowano wykadac korytarze nasia gabka, by zwiedzajacy mia wraz enie chodzenia w mokrym bocie. Powracano do cych wystawe jak chociaz pro b emocjonalnego oddziaywania na odwiedzaja by kowe, maja ce pokazac cy sie przez efekty dz wie , co odczuwali z onierze znajduja cych pod obstrzaem. Szybko stwierdzono, z e taki reality show nie robi na zwiedzaja wraz enia, dziaa sztucznie, szczego lnie gdy ma miejsce w zupenie odmiennym 20 otoczeniu . tendencja ekspozycje winny miec Zgodnie z aktualna ponadnarodowy charakter, zyczne opisy eksponato zawierac wieloje w, a przede wszystkim prezentowac eksponaty z historii ro z nych narodo w wedug tej samej hierarchii waz nos ci, oraz dzynarodowa perspektywe poro . Oznacza to podje cie wyzwania, miec mie wnawcza zwiazanego z wielokrotnie przywoywanym w niniejszym teks cie zro z nicowaniem ci. Przede wszystkim chodzi o pokazywanie odmiennych perspektyw zaro pamie wno uczestniko w konfliktu, jak i dzisiejszych historiografii, a nie o wyjas nianie ich z nimi. Cze s tego jest pro czenia do Wielkiej Wojny jako i polemike cia ba wa ci takz ci nowych czonko europejskiego miejsca pamie e pamie w Unii Europejskiej. wystawa bya takz Taka e ta najbardziej chyba znana w Polsce, zorganizowana wybuchu wojny przez Niemieckie Muzeum Historyczne w Berlinie. w 90. rocznice do opisywanych wyz Jej organizatorzy bezpos rednio odwoywali sie ej zasad, zuja cych przy przygotowywaniu wystaw. W wydanym specjalnie w je zyku obowia polskim katalogu dyrektor NMH, prof. Hans Ottomeyer, pisa:
siadami. Przez dugi czas uniemoz Bardzo zalez y nam na poszukiwaniu dialogu z naszymi sa liwiaa nam to z elazna kurtyna, totez nieraz wiedzielis my o sobie zbyt mao. Wraz z rozszerzeniem Unii nawia zania z naszymi sa siadami, zwaszcza z tymi ze wschodu, Europejskiej zyskalis my szanse bardzo, gdyby z okazji zorganizowanej przez bliz szych kontakto w. (...) Dlatego cieszylibys my sie conej pierwszej wojnie s Niemieckie Muzeum Historyczne wystawy pos wie wiatowej odwiedzili nas cy w muzeach oraz przedstawiciele medio historycy, uczniowie i nauczyciele, koledzy pracuja w z Polski z nami nad nasza wspo europejska historia 21. i zastanowili sie lna

Wystawa miaa charakter ponadnarodowy, pokazywaa wszystkie strony konc sie na mocarstwach. Duz uwage pos caa wydarzeniom fliktu, nie koncentruja a wie tpliwie takz na Wschodzie, w tym sprawom polskim. Odzwierciedlaa niewa e
Por. G. Krumeich, Der Erste..., s. 61-62, 66. Autor wskazuje takz e na sztucznos c zabiegu, cego, z ksze zagroz ce najwie kszy strach sugeruja e gos ny ostrza stanowi najwie enie. Tymczasem budza czyy sie z gos szrapnele nie a nym wybuchem, a raczej z cichym s wistem. 21 Pierwsza wojna s wiatowa 1914-1918. Wydarzenie i pamie c , Berlin 2004. W prasie polskiej dobry opis wystawy pt. Rzez w labiryncie zamies ci w Polityce 7 VIII 2004 Adam Krzemin ski.
20

c ci historycznej Pamie o I wojnie s wiatowej, czyli o pro bie stworzenia europejskiej pamie

45

ci o Wielaspiracje niemieckie do odgrywania czoowej roli w ksztatowaniu pamie kiej Wojnie. Trudno jednak odpowiedziec na pytanie, czy wspominana odmiennos c ci zbiorowej, w kto niemieckiej pamie rej Wielka Wojna nie wywouje emocjonaldzie w staraniach tych pomoca czy przeszkoda . Z jednej strony, daje nych reakcji, be refleksje nad o dystans i uatwia spokojna wczesnymi wydarzeniami, ich znaczeniem cia o nich. Z drugiej strony, utrudnia zrozumienie odczuc i pamie innych spoe czen stw. Widoczne jest to, gdy historia Polski w okresie miedzywojennym oceniana jest w Niemczech przede wszystkim w perspektywie demokracji, a w Polsce w perspektywie niepodlegos ci. cy szczego c W Europie trwa, nabieraja lnie silnie na dynamice od lat dziewie tych, proces uhistoryczniania i przenoszenia na paszczyzne europejska dziesia pamieci o Wielkiej Wojnie. Pozostaje otwartym pytaniem, czy uda sie wen czyc aktywnie wa Polsce, tak aby nie pozostac jedynie przedmiotem w dokonuja zmianach. Pytanie tym waz c na trwaja ce juz cych sie niejsze, z e patrza dwie dekady do wniosku, z c dzie bardzo zmiany dochodzi sie e pamie o Wielkiej Wojnie be ci kulturowej. istotnym elementem europejskiej pamie

ABSTRACT The article shows the vastly diversified character of collective memory of the Great War in European countries. This diversity pertains also to Germany and Poland, Poland being in this respect a typical representative of the countries of Central and South-Eastern Europe. The tensions that stem from those differences are all the more noteworthy, as since the 1990s there has been a visible acceleration of changes directed toward shaping the Great War as a European locus of memory. This tendency is manifested in the activity of the leading European museums which organize exhibitions arranged according to a different outlook than before.

REKLAMA str 46

NASZE WYDAWNICTWA
INST YT UT ZACHODNI ul. Mostowa 27 61-854 Pozna tel. 061 852 28 54 fax 061 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan. pl

Maria Rutowska

Z PRZESIEDLEN CZY NIEMIECKI OBO WNEJ W POZNANIU NA GO CI POLSKIEJ (1939-1940) DLA LUDNOS
Documenta Occupationis Tom XVI, Poznan 2008, 664 ss.

LAGER GLOWNA

Praca podejmuja ca temat wysiedlen ludnos ci polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa w czasie II wojny s wiatowej, podobnie jak opublikowana w 2003 r. ksia z ka tejz e autorki dotycza ca tej problematyki, pos wie cona zostaa niemieckiemu obozowi przesiedlen czemu utworzonemu w dzielnicy Go wna w Poznaniu. Z obozu tego w latach 1939-1940 deportowano z Wielkopolski do GG okoo 32 tysie cy Polako w ydo i ponad tysia c Z w. Autorka przedstawia powstanie obozu, sposo b wysiedlenia, warunki z ycia osadzonych w nim oso b oraz organizacje transporto w na obszar GG jako realizacje hitlerowskiej polityki narodowos ciowej w Kraju Warty, maja cej na celu usunie cie ludnos ci polskiej z ziem wcielonych do Rzeszy. Niewa tpliwym dodatkowym walorem tej publikacji, opro cz bogatego wyboru dokumento w i fotografii z tego okresu, jest unikatowa alfabetyczna lista wszystkich deportowanych oso b, sporza dzona na podstawie zachowanych oryginalnych niemieckich list transportowych. Prezentowana publikacja wpisuje sie w inicjatywy na rzecz upamie tnienia ofiar przymusowych wysiedlen i przesiedlen ludnos ci podczas ostatniej wojny s wiatowej.