D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 4

MACIEJ WALKOWIAK Maciej Walkowiak Poznan

LITERATURA NIEMIECKA WOBEC KLE SKI RZESZY WIATOWEJ W I WOJNIE S

BA ANALIZY NA WYBRANYCH PRZYKADACH PRO

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

WIATOWA ZARYS JEJ UWARUNKOWAN HISTORYCZNYCH, POLITYCZNYCH I WOJNA S CIE PARADYGMATU MODERNIZACJI ORAZ CYWILIZACYJNYCH W KONTEKS z z koniecznos zaakcentowania pewnych aspekto Zoz onos c tematu wia e sie cia w z cej sie tutaj i punkto w cie kos ci, gdyz dokadniejsza analiza caej zarysowuja pracy wielkos wielowymiarowos ci zagadnienia wymagaaby z pewnos cia ci obszerc skupic w tych ramach na kluczowych fenomenach nej monografii. Wypada wie sie cych wyraz dotycza nie sprofilowanej nowoczesnos ci I wojny s wiatowej, co znajdzie odbicie takz e w wybranych dzieach literackich, napisanych i wydanych po 1918 r. Relatywnie dugi okres pokoju w Europie po powstaniu Drugiej Rzeszy w 1871 r. az do momentu wybuchu I wojny s wiatowej w 1914 r. to czas intensywnej bokim przeobraz modernizacji na Zachodzie. Ge eniom ulegy niemal wszystkie c od obszaru modelu sprawowania wadzy rejestry tamtej rzeczywistos ci, poczynaja poprzez wymiar gospodarczy az po przedzia spoeczny. W modelu modernizacji, li Hans van der Loo i Willem van Reijen, bazowym punktem kto ry przyje w wymiarze geograficznym Wielka Brytania i Francja jako go odniesienia sa wne mocarstwa zachodnie w tamtym okresie. Ich fazy rozwoju historyczno-cywilizacyjda tez nego be w tym modelu suz yy za punkty odniesienia w wymiarze chrono modernizacji sa tu wie c rewolucja przemysowa w Anglii oraz logicznym. Kolebka da to takz Wielka Rewolucja Francuska. Be e dwa fenomeny, do kto rych odnosic sie dzie bezpos be rednio lub pos rednio wielu autoro w niemieckich po 1918 r. cie, o kto Nalez aoby takz e od razu us cis lic poje rym mowa. Dwaj wspomniani naste puja ca definicje modernizacji: Modernizacja to kompleks autorzy proponuja zanych ze soba s powia cis le przeobraz en strukturalnych, kulturalnych, duchowych w ostatnich stuleciach i kto i fizycznych, kto ry wykrystalizowa sie ry uformowa s wiat wspo czesny. Kompleks ten nadaje takz e obecnym przemianom okres lony kierunek 1.
1

H. van der Loo, W. van Reijen, Modernisierung, Mnchen 1992, s. 11.

48

Maciej Walkowiak

w wspomniany w powyz O szej definicji kompleks ro z norakich przeobraz en rzutuje tez w niepodwaz alny sposo b na modus funkcjonowania jednostki. Ramy zupenie nowe modernizacyjne, w kto rych przychodzi jej dziaac , nakres laja bowiem na znaczeniu tradycyjne instytucje spoeczen wyzwania. Z czasem traca stwa zachodniego, jak na przykad Kos cio czy rodzina. Jednostka uzyskuje wprawc nowe moz dzie modelowo rzecz ujmuja liwos ci, lecz z drugiej strony pojawiaja sie wobec niej takz e zagroz enia. Na potrzeby tej analizy wypada wspomniec tu przede wszystkim o umasowieniu spoeczen stwa doby modernizacji i co z tego c swego jasno wynika o zagroz eniu jednostki uprzedmiotowieniem. Jest to wie z powinrodzaju paradoks modernizacyjny: z jednej strony jednostka wyzwala sie nos ci narzuconych przez przedmodernizacyjne wzorce i uzyskuje nowe przestrzenie na nia puapki moga ce indywidualnej wolnos ci, ale z drugiej strony czyhaja dzie miao to olbrzymie znaczenie dla prowadzic do utraty znaczenia podmiotu. Be nowatorskiej odmiennos ci I wojny s wiatowej. Pisarzem niemieckim, kto ry wyeksponowa nowoczesny charakter tej wojny w wielu aspektach by Ernst Jnger. zoz Uwarunkowania historyczne wybuchu I wojny s wiatowej sa one i nie sposo b je tu w caos ci wyoz yc . Jednak w konteks cie historyczno-literackim nalez y paradygmatu pan podkres lic wage stwa narodowego. Europa w przededniu wybuchu wielkiej wojny s wiatowej jest bowiem zdominowana przez interesy wielkich pan stw ca sia na narodowych, takich jak Francja, Wielka Brytania, Niemcy i Rosja. Znacza gry, ale trudno je zaliczyc o wczesnej mapie byy tez Austro-We z oczywistych do wzgle w do grona pan stw narodowych. Co waz ne niemieckie pan stwo narodowe tku XX w. modym mocarstwem europejskim i s z byo na pocza wiatowym. Wia e sie tu do znanej tezy to z problematem narodu niemieckiego, kto ry by odnies c sie Helmutha Plessnera jest narodem historycznie opo z nionym (die versptete tki paradygmatu Nation) 2. Autor ten przyjmuje tu za punkt odniesienia pocza narodowego we Francji i w Anglii. Z duz ym opo z nieniem powstaje takz e w pocza tkowej fazie niemieckie pan stwo narodowe (1871), kto re musi uporac sie tzw. toz swego istnienia z kwestia samos ci narodowej. Druga Rzesza bowiem mimo z e jest ziszczeniem opcji maoniemieckiej (bez Austrii) stanowi jednak czenie na tyle ro i tak poa z norodnych tradycji, z e jednolita toz samos c narodowa tkowo w sferze z pozostaje pocza yczen . Z wielu problematycznych kwestii w tej dzy po a poudniem mierze nalez aoby tu wspomniec o mentalnej granicy mie noca ce przede nowej Rzeszy, kto rej trzeba przypisac kardynalne znaczenie wynikaja wszystkim z wymiaru konfesyjnego. z wolna niemiecki nacjonalizm w nowoczesnej postaci. Jest Po 1871 r. rodzi sie nowy patriotyzm, to efekt licznych zabiego w wadz Rzeszy, kto re usilnie forsuja w kto rym wiara w naro d nabiera intensywnos ci quasi-religijnej. Nowa Rzesza stac ma wie c podmiotem nowej narodowej religii wszystkich Niemco sie w. W tym
2

Por.: H. Plessner, Die versptete Nation, Stuttgart 1974.

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

49

) nowej toz role odgrywaja zaro tworzeniu (sie samos ci narodowej spora wno tradycje 3 role gra tu tez faktyczne, jak tez i fikcyjne . Niemaa samos wiadomos c misji historycznej narodu niemieckiego. Fenomen ten trzeba postrzegac w konteks cie ce idei Rzeszy Niemieckiej, kto ra zajmuje w niemieckiej historiografii znacza ca sie jeszcze z czaso miejsce 4. Idea ta, wywodza w s redniowiecza, stanowia na baze suz ca legitymizacji szczego przestrzeni stuleci dogodna a lnej pozycji Niemiec w Europie. Historycznie rzecz ujmujac idea (Pierwszej ) Rzeszy oznaczaa sukcesje po upadku Cesarstwa Rzymskiego. Juz polityczno-cywilizacyjna w samej jej penej te ambicje nazwie Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego pobrzmiewaja c tez sukcesyjne w sposo b zupenie oczywisty. Idea Rzeszy podkres laa wie w swej bnej (der po z niejszej fazie rozwoju prawomocnos c tzw. niemieckiej drogi odre stac sce deutsche Sonderweg), co miao sie waz nym elementem dyskusji po kle Niemiec w 1918 r. zany z samos misji historyczI choc teoremat nierozerwalnie zwia wiadomos cia narodem nej narodu niemieckiego, czyli przekonanie o tym, z e Niemcy sa cznie dla tego narodu na co zwraca wybranym, nie by charakterystyczny wya ro uwage wniez przywoywany juz tutaj Hans-Ulrich Wehler 5 to nalez y w tym miejscu podkres lic jego znaczenie w konsolidacji polityczno-mentalnej Drugiej cze s skadowa tej strategii konsolidacyjnej byy takz Rzeszy. Waz ka cia e wyc trznej kreowane obrazy wroga. Miay one usuna na plan dalszy braki w wewne trzny wykreowany czy rzeczywisty spoistos ci nowej Rzeszy. Wro g zewne nigdy byc doskonale scala przeciez to, co tak do kon ca jednos cia nie moz e. da miay tez Wspomniane tu obrazy wroga be ogromne znaczenie zaro wno dla niemieckiego entuzjazmu wojennego w 1914 r., jak tez i dla przebiegu I wojny s wiatowej. siado Stereotypowe postrzeganie przez Niemco w swych sa w zostao przez tnie podchwycone i potwo rco w nowej, spo jnej toz samos ci narodowej umieje litycznie wykorzystane. I tak manipulacja ta pozwolia wykreowac obraz z gruntu czne skompilowanie elemento wrogiej Niemcom Francji poprzez zre w tradycji s francuskiej. W kompozycji tej najwaz niejszymi cze ciami skadowymi musiay ce sie od ogo c elementy moz cie odro z niaja lnie rozumianej zostac wie liwie wyrazis tradycji niemieckiej. Warto tu przytoczyc takie ideologemy, jak liberalizm, duch Os wiecenia, materializm czy parlamentaryzm. Wspo lnym mianownikiem tychz e jest w sposo b naturalny Wielka Rewolucja Francuska. Na marginesie tych rozwaz an warto odnotowac , z e prusko-francuska wojna z lat 18701871 zostaa w ramach tej strategii wyoz ona jako ewangelicko-katolicka wojna religijna, co stanowio kontynuacje nieskomplikowanej polemiki w duchu luteran dos c prosta skim. I wreszcie ostatecznym potwierdzeniem domniemanej wyz szos ci niemieckiego kanonu
Por.: H.-U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte 1849-1914, t. 3, Mnchen 1995, s. 942. Por.: H.A. Winkler, Der lange Schatten des Reiches. Eine Bilanz deutscher Geschichte, Merkur z. 31996. 5 Por.: H.-U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte 1849-1914..., s. 942.
4 3

d Zachodni 2008, nr 4 4 Przegla

50

Maciej Walkowiak

stwo Prus w tej wojnie, otwieraja ce wartos ci nad francuskim miao byc zwycie do zjednoczenia Niemiec. ostatecznie droge Ro wniez Anglicy zostali w ramach tego procesu wyprofilowani w sposo b cy wymogom czasu: wtoczono ich bowiem w tzw. etos handlu, a wie c odpowiadaja pozbawiono ich pretensji do jakiejkolwiek wyz szej moralnos ci, co miao brac sie 6 zabiego z powierzchownos ci angielskiego protestantyzmu . Za pomoca w tego rodzaju powstay takz e i inne obrazy wroga dotyczy to tez w znacznej mierze Polako w. ci zbiorowej, jakie dokonuje sie Cae to przemodelowanie historycznej pamie w celu utworzenia zupenie nowej toz samos ci narodowej, wymaga tez odpowiedniego zorganizowania niemieckiej historii. W tym zakresie dochodzi takz e do mityzacji wybranych fakto w z dugiej historii kraju szczego lnego znaczenia nabiera w tym konteks cie misja Karola Wielkiego, Martina Luthera oraz Fryderyka oni w tym uje ciu logiczna linie rozwoju, kto Wielkiego: stanowia rej ukoronowaniem ma byc akt zaoz ycielski Drugiej Rzeszy. Wedug H.-U. Wehlera posiada on w swym ostatecznym wymiarze manipulacyjnym posmak niemalz e predystynacji 7. Wszystko to znajdzie swo j rezonans w momencie wybuchu I wojny s wiatowej. to wie c znacza ce cze s Sa ci skadowe uwarunkowan historyczno-politycznych, puja do dziaan w wyniku kto rych Niemcy przyste wojennych. Tytuem uzupenienia w odniesieniu do wspomnianego juz warto przy tym podkres lic ich wage paradyg matu modernizacji. Szybko unowoczes niajace sie Niemcy po 1871 r. stay sie wkro tce groz nym konkurentem dla starych mocarstw nie tylko w wymiarze puja wie c one do wojny w poczuciu dobrze ugruntowanej europejskim. Przyste mocarstwowos ci, co zapewne w duz ym stopniu pozwala wytumaczyc ich ogromny entuzjazm wojenny w 1914 r.: Wielu modych Niemco w wyruszao w roku 1914 na pole boju w przekonaniu, z e wojna to cos cudownego, wielkiego, wspaniaego. ci nastrojami pewnego zwycie stwa, kto ich Byli ogarnie re odzwierciedlay sie dze przyszych Niemiec 8. marzen o pote ga wydawaa sie byc Ta pote wielu Niemcom przed 1914 r. nader uszczuplona poprzez mocarstwowy status Francji i Wielkiej Brytanii. Miao to tez swoje przeoz enie na niemieckie ambicje kolonialne. Cywilizacyjne uwarunkowania sie wie c przede wszystkim che cia udziau Niemiec w Wielkiej Wojnie tumacza przewyz szenia swych go wnych oponento w w tej grze, co miaoby byc powszechnie widomym i uznanym znakiem awansu modernizacyjnego tego kraju. W wymiarze historyczno-politycznym wielkie znaczenie trzeba przypisac stosunkowo po z nemu
6 Por.: P. Feine, w: Nation, Kultur, Religion, Internationale Monatsschrift (1915), s. 361-371, cytat za: G. Brakelmann, Konfessionalismus und Nationalismus, w: B. Faulenbach, K. Rudolph, M. Schlsser (wyd.), Bochumer Beitrge zur Nationalismusdebatte, Essen 1997. 7 Por.: H.-U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte 1849-1914..., s. 950-951. 8 N. Eli as, Rozwaz ania o Niemcach. Zmagania o wadze a habitus narodowy i jego przemiany w XIX i XX wieku, Poznan 1996, s. 269.

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

51

pieniu Drugiej Rzeszy do wys przysta cigu o mocarstwowos c ze wszystkimi tego komponentami i konsekwencjami. dzie miao zasadnicze znaczenie Naszkicowane to historyczno-polityczne be takz e dla tematyki wojennej w powojennej literaturze niemieckiej. W literackiej w tej analizie refleksji nad tym wielkim spektrum tematycznym wypadnie skupic sie ski Niemiec w 1918 r. oraz na jej rezonansie w wybranych, na fenomenie kle reprezentatywnych tekstach. Jednak dopiero ta przegrana osadzona w konteks cie kluczowych zjawisk historycznych, politycznych i cywilizacyjnych poprzedzaja i reperkusje cych wybuch I wojny s wiatowej, pozwala lepiej zrozumiec jej istote ce. Be dzie ona silnie oddziaywac z niej wynikaja na rzeczywistos c Republiki Weimarskiej w sposo b bezpos redni i pos redni.

SKA WOJENNA NIEMIEC ROKU 1918 KONSEKWENCJE I PERSPEKTYWY KLE C NA PRZYSZOS

Dotkliwa poraz ka militarna Niemiec w I wojnie s wiatowej wywoaa szok ska w podwo w kraju. Bya to kle jnym wymiarze: Rzesza wilhelmin ska przegraa o supremacje europejska (i s ) ze swymi go walke wiatowa wnymi oponentami, trznym zaama sie ustro a w sensie wewne j monarchistyczny, co spowodowao ski gebokie przemiany w niemieckiej stratyfikacji spoecznej. W wyniku tej kle cych zmian w politycznym porza dku w pierwszym aspekcie doszo do daleko ida europejskim, co wynikao w sensie prawnym z postanowien Traktatu Wersals wprawdzie kiego. Nowy, powojenny ksztat granic niemieckich krystalizowa sie jasne, jeszcze az po rok 1921, ale juz tuz po zakon czeniu dziaan wojennych stao sie dzie nadzwyczaj trudna. Nawet przy z e kwestia wytyczenia nowych granic be zastosowaniu kategorii pan stwa narodowego nowy, sprawiedliwy ksztat granic niemoz ce heterogenicznos okaza sie liwy. Problemem byy tu tereny nie posiadaja ci lask w wymiarze narodowos ciowym dobrym przykadem moz e byc tutaj Go rny S o teze , z w tym czy Wielkopolska. Moz na by tu tez pokusic sie e Niemcy stay sie wasnej, intensywnej polityki kolonizacyjnej w Euhistorycznym momencie ofiara rodkowo-Wschodniej. Niemcy bowiem stanowili w wielu krajach, kto ropie S re po I wojnie s , co w miare powstay lub odrodziy sie wiatowej mniejszos c narodowa cia az upywu czasu powodowao coraz powaz niejsze napie do powstania Trzeciej narze dziem agresywnej polityki Rzeszy, dla kto rej mniejszos c narodowa staa sie zagranicznej. na chwile przy kwestii granic, gdyz da one miay Warto zatrzymac sie be znaczenie takz e dla polemik literackich i okooliterackich w Republice Weimarskiej da sie one toczyy oczywis woko teraz niejszos ci i przyszos ci Niemiec. Be cie ski roku 1918. Wprawdzie zagadnienie granic be dzie w wielu w cieniu kle kszej caos przypadkach jedynie wycinkiem wie ci, ale na tyle istotnym, by mu sie sce wojennej wyania sie w historiografii niemieckiej przyjrzec z bliska. Rok po kle
4*

52

Maciej Walkowiak

zku z nowa sytuacja geopolityczna kraju. Jest to tzw. nowy dyskurs w zwia ciu narodowym), kto Volksgeschichte (historia w uje ra znajduje w dyskursie granic cie. Historia tworzona w tym uje ciu staje sie (Grenzdiskurs) swoje logiczne rozwinie c tez baza argumentacyjna dla dyskursu granic w wymiawie jednoczes nie dogodna rze rewizjonistycznym. Punktem wyjs cia jest tu zawsze brak akceptacji dla granic wyznaczonych i usankcjonowanych przez Traktat Wersalski. Szczego lnym punk tem zapalnym sa w tym konteks cie nowe granice Niemiec na wschodzie, spos ro d wzbudza szczego kto rych granica z Polska lnie ze emocje. Jest to m.in. znany ogo lnie problem tzw. polskiego korytarza, kto rego istnienie pozbawia powojenne cia Prus Wschodnich. Niemcy penej integralnos ci terytorialnej poprzez fakt odcie ciu stricte narodowym zaczyna w kro Nowa historiografia w owym uje tkim jej czasie obejmowac takz e inne dyscypliny naukowe, kto re maja okazac sie c etnografia, geografia, je zykoznawstwo i socjologia. Dzis pomocne: jest to wie wzie cie prawdziwie interdyscyplinarne. moz na by powiedziec , z e byo to przedsie conym temu uje ciu historiografii Pisze o tym Fritz Lenger w swym teks cie pos wie c kilka uwag do wspo niemieckiej, dodaja czesnej debaty na ten temat. Zauwaz a on tez susznie, z e pojecie narodu (Volksbegriff) zyskuje w ramach tej historiografii moc argumentacyjna : Wraz z poraz w pierwszej wojnie s szczego lna ka wiatowej dawnego porza dku pan cie narodu uzyskao i wraz z zaamaniem sie stwa (...) poje sie przekonywania, gdyz szczego lna definiowao naro d jako przed- oraz pozapan st istotowos wowa c i stwarzao w ten sposo b moz liwos c negowania nowo wytyczo tegoz nych granic w imie narodu was nie 9. na znaczenie poje c Vanessa Conze zwraca z kolei uwage Volksboden oraz Kulturboden odpowiednio: grunt narodowy i grunt kulturowy, kto re bezpos rednio z celami wspomnianej was koresponduja nie historiografii narodowej 10. Obydwa te cia miay podkres poje lac znaczenie zajmowanych przez z ywio niemiecki obszaro w dnej rewizji o poza granicami Republiki Weimarskiej w konteks cie niezbe wczesnych granic. Pro bowano to takz e uzasadniac staym jakoby zagroz eniem kultury cz wrogie otoczenie. V. Conze niemieckiej poza granicami kraju przez obce czy wre przytacza na dowo d tego znamienny przykad domniemanego zagroz enia kultury francusko-roman maja ca jakoby niemieckiej w rejonie Renu przez ekspansje ska gac sie swymi korzeniami az do czaso w Juliusza Cezara 11. Cae sztaby eksperto w w tym czasie nad moz popularyzacja tej wiedzy. pracuja liwie skuteczna

F. Lenger, Eine Wurzel fachlicher Innovation? Die Niederlage im Ersten Weltkrieg und die Volksgeschichte in Deutschland Anmerkungen zu einer aktuellen Debatte, w: H. Carl, H.-H. Kortm, D. Langewiesche, Fr. Lenger (wyd.), Kriegsniederlagen. Erfahrungen und Erinnerungen, Berlin 2004, s. 41. 10 Por.: V. Conze, Die Grenzen der Niederlage. Kriegsniederlagen und territoriale Verluste im Grenz-Diskurs in Deutschland (1918-1970), w: H. Carl, H.-H. Kortm, D. Langewiesche, Fr. Lenger (wyd.), Kriegsniederlagen..., s. 175-176. 11 Por.: ibidem, s. 176.

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

53

upywu Ta sama autorka konstatuje w swym teks cie, iz po 1918 r. rosa w miare do ostatecznego s czasu gotowos c w spoeczen stwie niemieckim, by uciec sie rodka dnej rewizji granic, czyli do nowej wojny 12. Wypada celem dokonania niezbe podkres lic w tym miejscu, z e koniecznos c rewizji niemieckich granic po 1918 r. postuloway niemal wszystkie ugrupowania i partie polityczne Republiki Weimars prawice . Strategie rozwijane w tym celu byway kiej od skrajnej lewicy po skrajna ro z ne, ale ostateczny cel tych staran pozostawa niezmienny. Natomiast gotowos c zan spoeczen stwa niemieckiego do zastosowania rozwia siowych rosa wprost proporcjonalnie do nieskutecznos ci dziaan podejmowanych na drodze dyplomatycznej (za przykad moz e tu posuz yc polityka rewizjonistyczna Gustava Stresemanc stopniowo coraz szerzej akceptowana na). Nowa, przysza wojna uzyskuje wie legitymizacje. W tym dyskursie wydaje sie to byc wprawdzie nieco ryzykowne, ale w gruncie rzeczy uzasadniony sposo b na zrzucenie jarzma Wersalu. Ta nowa, wie c swego rodzaju wojna sprawiedliwa i dlatego tez przysza wojna staje sie stwo wydaje sie byc dzone. zwycie z go ry przesa cy aspekt dla dyskursu w obre bie tzw. Conze wspomina jeszcze jeden znacza Volksgeschichte. Jest to swego rodzaju fobia wytworzona i umiejetnie upowszech specyficzna historiografie : ukazuje sie w niej centralne pooz niona przez te enie Niemiec w Europie jako dodatkowe z ro do zagroz enia. Tym samym sugeruje sie permanentnie okra z tutaj, z e Niemcy sa one przez swych odwiecznych wrogo w. te pogarsza wedug tej wykadni fakt, z jakoby Sytuacje e granice Niemiec sa s sztuczne i z e spora ich cze c nie znajduje oparcia w naturalnej rzez bie terenu c nie jest to nowy punkt widzenia: juz (nawiasem mo wia w czasach Kro lestwa Prus podkres lano, iz kraj ten nie posiada w nadmiarze tzw. granic naturalnych). Obok c tez poje granica sprawiedliwa czy granica naturalna pojawia sie i inne: granica ca obrone (Wehrgrenze). To z kolei nalez uatwiaja y przypisac ideologemowi ciu przeradza sie ono cze sto o staym jakoby zagroz eniu francuskim. W tym uje 13 nawet na skale europejska . w ekspansje Trzeba zauwaz yc , z e kwestia granic w ogo lnos ci, a ich rewizja w szczego lnos ci zdominoway w znacznym stopniu debaty polityczne i polityczno-literackie po w Niemczech wyznacznikiem kulturowym pan 1918 r. Granica staa sie stwa, a jej narodowo-geopolityczny komponent by w tym wyznaczniku najwaz niejszy. Granigach spoeczce Republiki Weimarskiej natomiast byy odbierane w szerokich kre ski w I wojnie s nych jako pochodna kle wiatowej. To wspo decydowao o braku z akceptacji dla nich. Powstao tu charakterystyczne sprze enie: brak akceptacji dla ski wojennej powodowa brak akceptacji dla jej konsekwencji. Be dzie to miao kle takz e szeroki rezonans dla literatury powstaej po 1918 r. ska wojenna roku 1918 w drugim aspekcie w wyNatomiast niemiecka kle trznych struktur pan elit wilhelmin miarze wewne stwa oznaczaa poraz ke skich
12 13

Por.: ibidem, s. 182. Por.: ibidem, s. 171-183.

54

Maciej Walkowiak

bokie przeobraz ska ta staa i w konsekwencji ge enia natury ustrojowej. Kle z drugiej strony szansa dla tych warstw spoecznych, kto sie re byy do kon ca dkowane starym elitom. Norbert Elias trafnie konstatuje I wojny s wiatowej podporza ten stan rzeczy:
ska wilhelmin dzy pan (...) z poraz Kle skiego establishmentu w walce mie stwami zbiega sie ka trz pan pstwie przegranej wojny zwie kszyy wewna stwa. Kres dawnego systemu i rozbicie kraju w naste d marginalnych, zwaszcza zas szanse na dojs cie do wadzy grup dota zorganizowanego ruchu li po raz pierwszy w historii Niemiec rza dy w Rzeszy. Jak zwykle robotniczego. Jego przedstawiciele obje za w takich wypadkach, wiele oso b spos ro d niemieckiego tzw. dobrego towarzystwa oraz inni, kto rzy sie cych niegdys dza cej nie uwaz ali, odczuli awans stoja niz ej w hierarchii spoecznej grup spoza warstwy rza naste pca cesarza jako dotkliwe naruszenie poczucia wasnej godnos byy siodlarz sta sie ci. 14

ska ta spowodowaa dos cz W efekcie kle c powszechne poczucie obcos ci czy wre Weimarska wyobcowania u wielu Niemco w. Susznie nazywano wtedy Republike bez demokrato demokracja w. Demokracja bowiem bya odbierana w tamtych latach ski w wielkiej wojnie. Do przez gros obywateli niemieckich takz e jako pochodna kle tego dochodzia s wiadomos c , iz system parlamentarny typu zachodniego zosta skich alianto dla zainstalowany przez zwycie w. Ta dotkliwa poraz ka staa sie wielu ugrupowan politycznych swego rodzaju wyzwaniem. Wobec tego wyzwania a tez sto byo ono toz stane i literatura niemiecka. Cze same z poczuciem koniecznoz ski wojennej, a nowa demokracja bya cze sto s ci przezwycie enia konsekwencji kle odbierana jako stan tymczasowy interregnum. W bardziej radykalnym odbiorze cz jako vakuum. bya ona odbierana wre c powszechnie W perspektywie na przyszos c po 1918 r. dominowaa wie tkami jak choc odczuwana wola przemian. Z niewielkimi wyja by tzw. republikanie dku, kto z rozsa rym od 1922 r. przewodzi na niwie literackiej Tomasz Mann horyzont o wczesnych oczekiwan zawiera wprawdzie ro z ne wizje na przyszos c , teraz ale ich wspo lnym mianownikiem bya niezgoda na demokratyczna niejszos c . od razu w pierwszych latach swego Krucha demokracja niemiecka znalaza sie istnienia w stanie kryzysu: z jednej strony nad krajem zawiso bowiem widmo rewolucji proletariackiej, a z drugiej strony natrafia ona na szeroki front odmowy ro z nych opcji politycznych. Na atrakcyjnos ci musiaa zyskac w tym momencie idea bnej. Miaa to byc dzy bolszewickim Wschodem niemieckiej drogi odre droga mie goryczy przepenia wo a kapitalistycznym Zachodem. Czare wczas ostry kryzys gospodarczy z niewyobraz alna w Niemczech inflacja. po 1918 r. takz . To by Nastroje rewolucyjne i duch przemian ogarna e literature ske wojenna . Jednym z jej przejawo tez rodzaj reakcji na kle w bya tak zwana ona w po rewolucja estetyczna. Dokonywaa sie z nej fazie niemieckiego ekspres reakcja na te kle ske bya tez jonizmu i bya pena sprzecznos ci. Wyrazista literatura upolityczniona, kto ra mniej lub bardziej bezpos rednio odnosia sie do nowej
14

N. Elias, Rozwaz ania o Niemcach..., s. 270-271.

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

55

dokadniej reakcji literatury rzeczywistos ci niemieckiej. Warto zatem przyjrzec sie ske roku 1918, przy czym analiza ta dotyczyc dzie literatury niemieckiej na kle be dnione be da tu wie c nie tylko wybrane, w szerokim tego sowa znaczeniu. Uwzgle knej, ale tez reprezentatywne teksty z zakresu tzw. literatury pie teksty z obszaru okooliterackiego z zakresu pis miennictwa politycznego czy tez szeroko rozumia bezpos nej humanistyki. W dwo ch osobnych podrozdziaach omo wione zostana red nie i pos rednie odniesienia do kleski roku 1918. REDNIE ODNIESIENIA LITERATURY NIEMIECKIEJ BEZPOS SKI ROKU 1918 DO FENOMENU WOJNY I KLE Ws ro d wielu teksto w literackich i okooliterackich, kto re powstay w Republice do traumy kle ski wojennej, jak i do Weimarskiej i kto re bezpos rednio odnosiy sie zasuguja przede wszystkim te, kto w jakis samej wojny, na uwage re sa sposo b reprezentatywne. ca sie w ramach Wspomniana juz wczes niej rewolucja estetyczna, rozwijaja reakcja na radykalnie odmieniona niemieckiego ekspresjonizmu, bya spektakularna polityczna po 1918 r. Wprawdzie ekspresjonizm niemiecki juz sytuacje na dugo przed wybuchem wielkiej wojny rozwija liczne postulaty odnowy czy przemian tu byc cezura . Jak trudno w ro z nych rejestrach, lecz rok 1918 okaza sie waz ka jednak zdefiniowac ekspresjonizm, pisze trafnie Hermann Glaser: (ekspresjonizm to) sztuka zwro cona przeciwko sztuce, antyestetyczna estetyka i antyrytualny rytua cie powinno zostac kompleks sprzecznos ci, kto rych wybuchowe napie okieznane forme 15. Ekspresjonizm to tez poprzez bezksztatna tak ro z ni two rcy, jak Gottfried Benn, dla kto rego historia ludzkos ci to jedno wielkie panoptikum, kto rego nie przede wszystkim kategorie sposo b traktowac na serio i dla kto rego istotne sa estetyczne, ale z drugiej strony to takz e tacy literaci, jak Georg Kaiser, kto ry zawar krytyke zachodniej cywiliw swych wczesnoekspresjonistycznych dramatach ostra s s zacji 16. Za przykad moz e tu posuz yc jego dwucze ciowa sztuka Gaz (cze c s pierwsza 1918 i cze c druga 1920). G. Kaiser rozwija w swych utworach wizje odnowy, a tendencja ta bierze swo tek w dramacie idealistyczna j pocza Mieszczanie z Calais (Die Brger von Calais 1914). Tendencja ta znajduje swa po 1918 r. na przykad w tragikomedii Kancelista Krehler (Kanzlist kontynuacje ski wojennej na teksty Krehler 1922). I choc cezura roku 1918 oraz wpyw kle tak wyraziste, to jednak a czy on bezpos G. Kaisera nie sa rednio z powojennymi moralna w zwia zku z zaniknie ciem znaczenia laty pewne nadzieje na odnowe goty militarystyczne. establishmentu wilhelmin skiego, kto remu zarzuca cia

15 16

H. Gl aser, Literatur des 20. Jahrhunderts in Motiven, t. 2, 1918-1933, Mnchen 1979, s. 40. Por.: S. Viett a, H.-G. Kemper, Expressionismus, Mnchen 1990, s. 83-99.

56

Maciej Walkowiak

dla ekspresjonizmu strukture konfliktu (nie tylko literacCharakterystyczna w duz kiego) ojciec syn, kto ra zdaje sie ej mierze wynikac z wpywu autorytarnego pan stwa wilhelmin skiego na wzorce z ycia codziennego, miaa po 1918 r., a zwaszpic cza po wybuchu rewolucji w 1919 r. w Bawarii, zasta struktura braterstwa i ro wnos ci. Bawarska Republika Rad jako kro tkotrway produkt tej rewolucji co susznie zauwaz zrodzia sie a Hermann Glaser 17 z ducha odnowicielskiego ska wojenna Rzeszy wilhelmin kierunku niemieckiego ekspresjonizmu. Kle skiej wie c w tym konteks jawi sie cie jako wyrazisty znak nadziei na przyszos c . Trudno cego potencjau nadziei w konteks bokich przemian nie dostrzec tego znacza cie ge w Niemczech po 1918 r. Bawarska Republika Rad to takz e aktywnos c polityczna czyy ich dwo ch znanych literato w: Ernsta Tollera i Ericha Mhsama. Poa wz ywiole rewolucji wspo lne na poy utopijne wizje przyszos ci, w kto rej to zapanowac miaa powszechna idea braterstwa i pokoju. Fiasko tej rewolucji wyniko c niemaa role odegray tu dwa spore z wielu przyczyn, jednak ogo lnie rzecz biora ce: pierwszym z nich bya funkcjonuja ca jeszcze w Rzeszy czynniki hamuja s wilhelmin skiej cze ciowa demokratyzacja, kto ra umniejszaa impet potencjalnie moz liwych przemian po upadku cesarstwa, a drugim takim czynnikiem by wysoki stopien uprzemysowienia kraju, kto ry zasadniczo wbrew teorii marksistowskiej ca do totalnej rewolucji ze wzgle du na widmo kompletnego chaosu 18. znieche ska wojenna roku 1918 odegraa tez role w formowaniu sie tzw. Kle zasadnicza tkowego pra du Rewolucji Konserwatywnej niezwykle obszernego i wielowa jednym staintelektualno-polityczno-literackiego, kto ry to jednak wykazywa sie c ym, wspo lnym mianownikiem: bya to zasadnicza nieche do demokracji par odbierano w tych kre gach jako bezpos lamentarnej typu zachodniego, kto ra rednie pstwo poraz naste ki w I wojnie s wiatowej. Rewolucja Konserwatywna, kto ra tak w krajobraz polityczno-literacki Republiki Weimarskiej, intensywnie wpisaa sie jednak generalnie nieche cia do modernizmu jako takiego. W jej odznaczaa sie bie uformoway sie znacza ce potencjay antydemokratyczne, kto obre re zwaszcza w sposo po 1929 r. przyczyniy sie b bezsprzeczny do upadku republiki. Ogo lnie i praktyczna c nalez mie dzy sfera teoretyczna rzecz biora y pooz yc nacisk na ro z nice tez tej rewolucji. Zwraca na to uwage Armin Mohler w swej obszernej i akrybicznie dzy innymi, iz napisanej monografii na ten temat. Pisze on mie o ile w sferze teoretycznej moz na nie bez trudu dostrzec, pomimo ogromu autoro w i teksto w, ce cechy wspo scalaja lne, to w przypadku sfery praktycznej trudno byoby jednoce zastrzez znacznie takie elementy znalez c i uznac je za niebudza en spoiwo 19.

Por.: H. Glaser, Literatur des 20. Jahrhunderts in Motiven..., s. 24. Por.: H.A. Winkl er, Weimar 1918-1933. Die Geschichte der ersten deutschen Demokratie, tu na teze Richarda Lwenthala. Mnchen 1998, s. 13-14. Winkler powouje sie 19 Por.: A. Mohler, Die Konservative Revolution in Deutschland 1918-1932. Ein Handbuch, Graz 1999, s. 11-12.
18

17

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

57

tej rewolucji, to jak susznie I chociaz A. Mohler proponuje takz e definicje konstatuje Karl Prmm nie jest to zadanie atwe 20. takz ski A. Mohler odnosi sie e do kluczowego w tej analizie problematu kle c wykada on sens zaistnienia Rewolucji wojennej roku 1918. Najogo lniej biora wyjas Konserwatywnej pro ba nienia katastrofy niemieckiej pod koniec wielkiej wojny. Nalez y tu jednakowoz dodac , z e Rewolucja Konserwatywna nie braa czaso cz przeciwnie: powaz jednoznacznie w obrone w wilhelmin skich wre ne jej krytycznie do ducha wilhelminizmu. A. Mohler susznie odamy odnosiy sie podkres la ogo lnie odczuwane wraz enie w Niemczech, iz zaro wno sam wybuch pio niespodziewanie. W 1918 r. rodzi sie wojny, jak tez jej zakon czenie nasta zku z tym tzw. legenda o ciosie w plecy (die Dolchstolegende). Przyczyni w zwia ona w decyduja cym stopniu do powstania mitu o niezwycie z sie onej na polu walki armii niemieckiej. Mitowi temu hodowaa szczego lnie chetnie stara prawica monarchistyczna z czaso w cesarstwa. Go wny nurt Rewolucji Konserwatywnej raczej znalez jednak od tak daleko ida cych uproszczen c inna odcina sie i stara sie kle ski. Wkro to forsowac o kle sce koniecznej, co wykadnie tce po poraz ce zacze teze tkowo budzic cene takz mogo pocza zdziwienie. Pro bowano jednak za wszelka e cene jakos dkowego ogla du znalez sce jakis za wysoka ci zdroworozsa c w owej kle bszy sens. ge wie c tendencje, by wyoz ski w sposo Pojawiy sie yc sens tej kle b na poy okazaa sie tutaj metafora czys metafizyczny: przydatna ca czy generalnie oczyszcego ognia. Znamienna jest w tej mierze formua zaproponowana przez Franza czaja , by pozyskac tkiej Schauweckera: Musielis my przegrac wojne naro d 21. W tej kro takz narodu niemiecformule zawiera sie e niemay potencja nadziei na odbudowe c to spory kiego w opozycji do zmurszaych struktur przegranego cesarstwa. Jest wie zaczyn nowego, a jego wyraz ne oparcie na formule narodowej jasno dowodzi tego, z e Rewolucja Konserwatywna postawia niedwuznacznie na nacjonalizm, za kto pomoca rego Niemcy miayby powro cic do swej dawnej roli mocarstwa w ramach innego ustroju niz pogardzana demokracja parlamentarna. Wynika z tego stwo Niemiec w I wojnie s jasno, z e ewentualne zwycie wiatowej musiaoby dany triumf cakiem hipotetycznie oznaczac dla tego rodzaju habitusu niepoz a dawnego, przebrzmiaego porzadku. A. Mohler podkres la tez w swej monografii znaczenie samej wojny 1914-1918 pnych dekad nie tylko w Niemczech. H.-U. Wehler natomiast dostrzega dla naste tek wojny trzydziestoletniej dwudziestego wieku. Nie ma wie c w roku 1914 pocza wielkiej przesady w stwierdzeniu A. Mohlera, iz I wojna s wiatowa bya dla

Por.: K. Prmm, Die Literatur des Soldatischen Nationalismus der 20er Jahre (1918-1933), znaczeniem poje cia oraz zagadnieniem definicji t. 1, 2, Kronberg (Taunus) 1974. Autor zajmuje sie Rewolucji Konserwatywnej w tomie pierwszym, s. 1-10. 21 Por.: A. Mohler, Die Konservative Revolution in Deutschland 1918-1932..., s. 37.

20

58

Maciej Walkowiak

puja cych po niej lat w Niemczech ojcem wszechrzeczy 22. Do jej wybuchu, naste ski musiay odnies wszystkie znacza ce ugrupowania przebiegu i w kon cu kle c sie polityczne oraz wszyscy aktorzy na niemieckiej scenie politycznej w ro z nych rejestrach. Jednym z najwaz niejszych przedstawicieli Rewolucji Konserwatywnej by Ernst Jnger. Stosunek tego pisarza do I wojny s wiatowej, ale i do wojny jako takiej by pozytywny. Na temat tego pisarza napisano juz wprawdzie bardzo wiele, ale postac takz ta zasuguje na uwage e i w konteks cie analizowanego tu problemu. E. Jnger jako oficer I wojny s wiatowej zebra liczne wasne dos wiadczenia na froncie i nie ska staa sie musia jak wielu innych pisarzy czerpac z cudzych dos wiadczen . Kle c w sposo wie b naturalny takz e jego osobistym losem. w swej two sto do Mimo z e pisarz ten nie odnosi sie rczos ci literackiej zbyt cze kleski 1918 r., to jest ona przeciez obecna w jego tekstach w sposo b zupenie ca jest w tym konteks wia cie jego koncepcja tzw. stalowego oczywisty 23. Wiele mo romantyzmu. Eksponentem tej wykadni jest jego literacko stylizowany dziennik z okresu wielkiej wojny Ksia ze piechoty. W nawanicy zelaza (In Stahlgewittern, toczone 1920). Narrator zawar w nim chodno wystylizowane opisy walk, kto re sa posiadac wprawdzie w interesach wielkich pan stw, ale maja na paszczyz nie wartos dla E. Jngera jako jednostkowej niezwyka c . Walka bowiem liczy sie trzne. swego rodzaju przez ycie wewne ski roku 1918 moz W aspekcie niemieckiej kle na to rozumiec jako specyficznie jngerowskie hartowanie jednostki wobec zmierzchu wartos ci, jaki przyniosa I wojna s wiatowa. W ocenie tego autora charakter tej wojny zniweczy skutecznie w poste p, humanizm i generalnie cywilizacje . Poa czenie w tej wojnie wiare gne o nie spotykana do tej pory intensywnos techniki i natury osia c , co wedle niego trznienie sie si elementarnych. Po nalez y wyoz yc jako pozytywne uzewne ce gdzies jak sie wydaje brzmiewaja w tle pisma Friedricha Nietzschego stanowia ska militarna Niemiec zostaje wie c przez niego adekwatne odniesienie. Kle losu. Narodowy konserwatyzm Jngera pozwala jednak wpisana w kategorie z pewnego oddalenia. Znaczenia nabiera oczyszczaja ca moc spojrzec mu na nia ca wojny zaro wno w wymiarze jednostki, jak i caego narodu. Ta oczyszczaja moc wojny zachowuje w oczach tego autora swoje pozytywne oddziaywanie ski, a nawet zyskuje w jej perspektywie dodatkowa sie . W jego mimo faktu kle z wojny do swej prywatnos opinii ci z onierze frontowi, kto rzy przez yli, powro ca ci, narodowa Niemiec. by wspo dziaac nad odnowa
Por.: ibidem, s. 32. ski roku 1918 ciekawy jest jednak i z wszech miar godny uwagi tekst W konteks cie kle publicystyczny Ernsta Jngera pt. Revolution und Idee, kto ry zosta opublikowany w Vlkischer takz cym Beobachter w wydaniu z 2324 wrzes nia 1923 r. Tekst ten znalaz sie e w tomie stanowia obszerny zbio r teksto w publicystycznych tego autora por.: E. Jnger, Politische Publizistik 1919 bis 1933, Stuttgart 2001, s. 33-37.
23 22

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

59

c jawi sie E. Jngerowi jako fenomen natury, a jej uczestnicy maja Wojna wie uaktywnic w ten sposo b okazje te warstwy osobowos ci, kto re w czasach pokoju lez ay odogiem. Wedug tego autora wojna pozwala czowiekowi poznac lepiej dzic samego siebie. I juz samo to stwierdzenie pozwala sa , z e jest to dla niego triumfem czy tez wartos c sama w sobie niezalez nie od tego, czy wojna kon czy sie ska . Wojna to takz cy u tego autora napie cia kle e specyficzny stan ducha wyzwalaja regresywne. Po odrzuceniu cienkiej warstwy cywilizacji u kaz dego z onierza wedug niego praobraz, kto i oficera uwidacznia sie ry w wymiarze antropologicznym ma byc o tyle cenny, z e stanowi w jego oczach prawdziwy wizerunek onierz przeobraz wie c na da cego cze s bezwzgle dnej natury. Z a sie czowieka be cia pote z froncie w wojownika, kto ry kieruje sie nymi prainstynktami i uwolniony od pujacych go norm cywilizacji moz z dze krwi. Powaleni kre e wreszcie nasycic swa a wrogowie staja sie tu wiec zdobycza mys liwska (Jagdbeute), a wojownik poprzez fakt odkrycia swej prawdziwej natury uzyskuje wymiar nadludzki. Wojna jest juz ciu czyms cej niz w tym uje wie tylko krwawym konfliktem zbrojnym. Jest prastarym liczne sceny w teks obrazem, co ilustruja cie Ksia ze piechoty. W nawanicy zelaza. cia brytyjskich jen W jednej z nich narrator przedstawia moment uje co w Hincym komentarzem: Akt ten, podczas duso w. Scena ta zostaje skwitowana znacza z naszymi okrzykami rados kto rego narzekania jen co w mieszay sie ci, mia w sobie cos pradawnego. To nie bya juz wojna; to by pewien prastary obraz 24. ska wojenna roku 1918 to dla E. Jngera nie tylko cezura w sensie stricte Kle bszym polityczno-historycznym, ale ma to byc w jego zaoz eniu takz e cezura w ge sensie przemiany (nie tylko niemieckiej) mentalnos ci. Tym samym pojawia sie epoki mieszczan u niego nadzieja na stopniowe przeobraz anie sie skiej w epoke . Trzeba jednak zauwaz da musiay pozostac postmieszczan ska yc , z e te projekty be jeszcze jakis czas w sferze z yczen . bitew W swej przedmowie do Ksie cia piechoty autor snuje refleksje nad istota materiaowych (Materialschlachten), tak charakterystycznych dla przebiegu dzia w nich przede wszystkim dualistyczna natura tych an wojennych. Ujawnia sie cej w warunkach fronprzemys len , gdyz E. Jnger odmawia jednostce dziaaja towych takiego znaczenia, jakie posiadaa w funkcjach dawniejszych wojen. W tej mao znacza cym trybem wielkiej machiny wojnie pojedynczy z onierz staje sie wojennej, by w efekcie zaistniec jako jej odpad (zur Schlacke zerglht). O wyniku wedug niego wysoko pojedynczych bitew i caych nowoczesnych wojen decyduja towo-materiaowe. Ro ta technologia oraz resursy sprze wniez ludzie zostaja rozwinie tym samym przeksztaceni w swego rodzaju materia wojenny. Z drugiej jednak szczego strony E. Jnger przypisuje postaci dowo dcy czy wodza (Fhrer) pewna lna : ma on panowac w tym tez role nad sytuacja i naturalnie nad swymi podwadnymi skie sytuacje. Walka jawi mu sie tutaj jako specyficznie i two rczo kreowac zwycie
24

E. Jnger, In Stahlgewittern, Stuttgart 1994, s. 155.

60

Maciej Walkowiak

rozumiana sportowa rywalizacja. Inspiracje dla tej perspektywy autor ten zaczerpna najprawdopodobniej z etosu charakterystycznego dla ducha armii angielskiej. byc wa tpliwos W tych refleksjach E.Jnger okazuje sie ponad wszelka c wiat przedstawiony w Ksie ciu szermierzem idei Rewolucji Konserwatywnej. S piechoty moz e byc zinterpretowany jako preludium do zaistnienia nowej, post poz mieszczan skiej rzeczywistos ci. W jego rozumieniu bitwy materiaowe sa egnaniem starych koncepcji wojennych oraz istoty s wiata mieszczan skiego, kto rego , ale tez ca realizacja by duch Belle Epoque. najbardziej efektowna i skrajnie udza sie one zas Zdaja wiadczac takz e i o tym, z e wymiar jednostki utraci bezpowrotnie dzie rza dzia sie na znaczeniu oraz z e nowa, postmieszczan ska rzeczywistos c be zasada ma byc ponadjednostkowymi pryncypiami. Naczelna w tym rozumieniu dna rola kolektywu narodowego. Wedug E. Jngera miaby on stanowic nadrze pro be przeamania egoizmu jednostkowego w nieodlegej powojennej przyszos ci. c wojna nie tylko w jego uje ciu jest sytuacja egzystencjalna , w kto Tak wie rej nie sfery prywatnej i kto ra przygotowuje jej uczestniko w do szlachetniejszej ma juz formy bytu we wspo lnocie narodowej. Poza tym wojna ma sprzyjac tez w natural w niej ny sposo b powstawaniu solidarnos ci narodowej poprzez fakt, z e uczestnicza sie wobec skrajnego zagroz ro z ne warstwy spoeczne, kto re jednocza enia. E. Jnger wprawdzie w swej wizji znacza co od realio odrywa sie w frontowych wielkiej wojny, gdyz wiadomo, z e trudno byo w tej rzeczywistos ci o ducha z onierskiego dzy korpusem oficerskim a zwykymi z braterstwa mie onierzami, ale nie jest on w tym oderwaniu odosobniony w caym nurcie Rewolucji Konserwatywnej 25. cz mitologizowanie realio udziaem takz Idealizowanie czy wre w wojny stao sie e wielu innych pisarzy i publicysto w tego nurtu. c nacechowana takz ski Cezura roku 1918 jest wie e poprzez pryzmat kle cz ideologicznego optymizwojennej pewnym potencjaem idealistycznego czy wre mu. Poprzez fiasko systemu wilhelmin skiego wraz ze wszystkimi mu przynalez perspektywa na nowa , lepsza nymi zafaszowaniami i po prawdami otwiera sie c sie na Tomasza Manna na fakt, przyszos c . Armin Mohler wskazuje powouja jako niezwyka okazja, by odrzucic z e juz nawet sama wojna jawia sie cay fasz c nie tylko wyraz nie okres lony przeszos ci 26. Entuzjazm wojenny roku 1914 to wie horyzont oczekiwan zwiazany ze spodziewanym zwyciestwem, ale tez entuzjazm cy z moz wynikaja liwos ci porzucenia mieszczan skiej fasadowos ci i mechanicznej dodatkowym potencjaem oczyszrutyny. Poraz ka w tej wojnie miaa okazac sie cym o wyraz czaja nym profilu antymieszczan skim. Potencja ten niekoniecznie modej niemieckiej demokracji w trudnych latach kryzysu sprzyja ugruntowaniu sie
dzy oficerami niemieckimi a zwykymi z O problemie relacji mie onierzami w dobie pierwszej wojny s wiatowej takz e w odniesieniu do tekstu Jngera Ksia ze piechoty pisze Norbert Elias w swym aneksie Literatura afirmujaca wojne w Republice Weimarskiej, w: N. Elias, Rozwaz ania o Niemcach..., s. 309-312. 26 Por.: A. Mohler, Die Konservative Revolution in Deutschland 1918-1932..., s. 34.
25

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

61

1918-1922. Republika Weimarska bya w tym konteks cie negowana dos c poski wojennej, ale tez wszechnie nie tylko jako pochodna kle jako niechciana forma ca ideay mieszczan ca kraj w zachodnim pan stwa, ucieles niaja skie oraz sytuuja cym odnos spektrum wartos ci cywilizacyjnych. Fakt ten by znacza nikiem negatywnym dla caego nurtu Rewolucji Konserwatywnej. c E. Jnger jeden z najbardziej znanych, cenionych, ale i wzbudzaReasumuja cych takz ksze kontrowersje eksponento ja e najwie w Rewolucji Konserwatywnej do kle ski roku 1918 w wielu aspektach. Z pewnos jednym odnio s sie cia sce na odbudowe z najwaz niejszych jest upatrywanie przez niego nadziei w kle wizje postrzegac niemieckiej wspo lnoty narodowej. Jednak nalez y te w opozycji do ducha Republiki Weimarskiej, kto ra takz e poprzez swe z gruntu demokratyczne podstawy i tendencje rozwojowe bya przeciez tworem na wskros modernistycz nym. Jako taka bya czes cia wielkiej zachodniej modernizacji, do kto rej narodowy z niezmienna pogarda . konserwatysta E. Jnger odnosi sie byc Poznawczo owocny zdaje sie na uz ytek tej analizy model czterech generacji w Republiki Detleva Peukerta 27. Wprawdzie badacz ten odnosi ten model do czaso ski Weimarskiej, ale jest on tez bardzo przydatny w zestawieniu z zagadnieniem kle roku 1918. Pozwala on bowiem modelowo uchwycic rejestry generacyjne nie tylko cych postaci. Moz c zatem pisarzy niemieckich, ale i takz e wszystkich znacza na wie o zestawienie tych czterech generacji z niechlubnym dla Niemiec pokusic sie dzie to miao powaz momentem zakon czenia I wojny s wiatowej. Be ne reperkusje tez 1918 r. w zakresie literatury niemieckiej oraz jej reakcji na katastrofe z nich jest generacja Wilhelma II oraz jego ro Pierwsza wies niko w, druga to generacja urodzonych w dekadzie zjednoczenia Niemiec (Grnderzeitgeneration), trzecia to generacja frontowa urodzonych w latach 80. i 90. XIX w. oraz czwarta to generacja urodzonych po roku 1900, zwana tez pokoleniem straconym lub dnym 28. zbe O ile E. Jnger (1895-1997) nalez y wedug tego modelu do generacji frontowej, to inny pisarz takz e z nurtu Rewolucji Konserwatywnej Ernst von Salomon (1902-1972) nalez y juz do tak zwanego straconego pokolenia. Two rczos c tego . E. Salomon, kto drugiego pisarza tez zasuguje w ramach tej analizy na uwage ry odebra charakterystyczne dla wilhelmin skich korpuso w kadeto w militarystyczne nigdy podobnie jak jego polityczno-literacki wzorce wychowania, nie pogodzi sie mentor z wczesnych lat dwudziestych E. Jnger z istnieniem Republiki Weimardzy tymi dwoma pisarzami skutkuje takz skiej. Ro z nica pokoleniowa mie e ro z nica w przestrzeni dos wiadczenia historycznego. W przeoz eniu na dos wiadczenie jednostkowe oznacza to w tym przypadku, z e E. Salomon nie mo g mimo
Por.: D.J.K. Peukert, Die Weimarer Republik. Krisenjahre der Klassischen Moderne, Frankfurt am Main 1987, s. 26. 28 dkowanych do kaz D. Peukert podaje w swej monografii wiele ciekawych nazwisk przyporza dej z wymienionych generacji. Por.: ibidem, s. 26-31.
27

62

Maciej Walkowiak

cych uwarunkowan wyraz nie sprzyjaja edukacyjno-mentalnych zebrac wasnych dos wiadczen na frontach I wojny s wiatowej. ska w znacznym stopniu uformoway Niemniej jednak wojna ta, jak i kle politycznego i publicyste . Do kle ski odnio on duchowo tego pisarza, aktywiste s sie obszernie takz e w literaturze. Jego tak zwana trylogia Freikorpso w, na kto ra sie trzy powies skadaja ci zabarwione autobiograficznie: Die Gechteten (1930), sie do katastrofy niemieckiej Die Stadt (1932) oraz Die Kadetten (1933), odnosza 1918 r. w wielu miejscach w sposo b bezpos redni i pos redni. By mo c choc pobiez nie naszkicowac literackie odniesienia u tego pisarza do ski wojennej, nalez tek wspomniec problematyki kle y na pocza o jego niejednoznacznym stosunku do cesarstwa. Mimo z e zosta przez nie w znacznym stopniu , jego nastawienie do wilhelminizmu uformowany, nie by po 1918 r. monarchista byo w zasadzie dwutorowe: z jednej strony duch cesarskiego militaryzmu by mu dos c bliski, ale z drugiej strony by po 1918 r. zdania, z e ta formua pan stwa i z o wypracowanie nowej w jednoznacznej e nalez y starac sie wyczerpaa sie opozycji do demokracji parlamentarnej. Podobnie jak E. Jnger postulowa auto forme pan rytarna stwa narodowego, choc trudno zarysowac ten projekt bardziej byc wyrazis cie na podstawie jego teksto w literackich. Jedno wszakz e zdaje sie pewne: w nowym pan stwie niemieckim naro d niemiecki mia byc prawdziwym gospodarzem w swoim kraju. Wzorco w negatywnych w tym zakresie dostarczaa E. Salomonowi codziennos c polityczna Republiki Weimarskiej. ciu A. Mohlera Wedug ogo lnego podziau Rewolucji Konserwatywnej w uje nie bez racji w grupie narodowych rewolucjonisto E. Salomon znalaz sie w 29. odpowiedzia Postulowana przez niego rewolucja narodowa bya jego bezpos rednia na wydarzenia przeomu roku 1918. Miaa ona doprowadzic do (ponownego) upodmiotowienia narodu niemieckiego wobec poniz enia i sprowadzenia go dnej przez dyktat wersalski. Rewolucjonista E. Salomon zdaje do roli podrze jednak na subiektywny okazjonalizm (Carl Schmitt), co oznacza brak jasnego sie planu dziaania i realnej wizji na przyszos c . Zauwaz a to takz e jego biograf Markus Josef Klein 30. Jednak trylogia Freikorpso w E. Salomona to ciekawy i wieloaspektowy przy Niemiec. W pierwszej powies kad reagowania na kleske wojenna ci tej trylogii zyk polski), kto Die Gechteten (brak przekadu na je ra zostaa opublikowana wiele lat po 1918 r., nie brakuje bezpos rednich odniesien do tego faktu. Autor dos wiadcza ski w sposo cz osobisty, co znajdzie rezonans tej kle b na wskros prywatny czy wre w caej tej trylogii. Rok 1918 to dla E. Salomona na paszczyz nie biograficznej c jest to jakby symboliczne poa czenie zmierzchu koniec korpusu kadeto w, a wie zaniem instytucji krzewia cych charakterystyczne dla niego cesarstwa z rozwia
Por.: A. Mohler, Die Konservative Revolution in Deutschland 1918-1932..., s. 441-448. Por.: M.J. Klein, Ernst von Salomon. Eine politische Biographie mit einer vollstndigen Bibliographie, Limburg an der Lahn 1994, s. 157.
30 29

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

63

w wir wydarzen wzorce wychowania. Autor ten rzuca sie lat 1918-1923, kto re w historiografii niemieckiej zostay nazwane der deutsche Nachkrieg (wojna po tku Republiki Weimarskiej, wojnie). Termin ten dotyczy niespokojnych lat na pocza jeszcze cze sto walka oddziao gdy toczya sie w nieformalnych (go wnie sto do ro Freikorpso w) o nowe granice Niemiec i gdy dochodzio cze z nego trznych (np. pucz Kappa). Juz rodzaju walk wewne sam tytu tej powies ci sce. sugeruje stosunek autora i jemu podobnych do nowej rzeczywistos ci po kle ga sie on jak wielu innych zagubionych wtedy Niemco Zacia w do Freikorpsu, trznymi i weby dalej walczyc z przeciwnikami Rzeszy ro z nej mas ci zewne trznymi. Samo juz cia walki po wielkiej poraz wne postanowienie podje ce jest bokim aktem niezgody na nia . ge wielu rozbitko Norbert Elias analizuje na przykadzie tej powies ci ewolucje w po cesarstwie od momentu wojennej przegranej do chwili wkroczenia na droge terroryzmu politycznego skierowanego przeciwko modej demokracji niemieckiej. Narrator w tej powies ci, kto ry jest odbiciem samego autora z tamtych lat dnieniem zastosowanych tu charakterystycznych kreacji autobiograficzz uwzgle nych, jest typowym przykadem takiej jednostkowej ewolucji:
kszos ceni ze swojej z Wie c oso b, kto re napyway do Freikorpsu, to ludzie wytra yciowej drogi. ce oficero o wskutek poniesionej kle ski i warunko Tysia w stane w zawieszenia broni w obliczu kon ca sto przez dugie lata walczyli na froncie. Znalezienie posady, odpowiadaja cej ich swojej kariery. Cze wiedzy i oczekiwaniom co do statusu spoecznego, byo moz liwe tylko w rzadkich przypadkach. Wielu , z da mogli kontynuowac kariere oficerska w regularnym wojsku, gdy z nich miao nadzieje e be swoja zwie kszyc tylko Niemcom pozwoli sie liczebnos c armii. Juz tylko z tego powodu z ywili nienawis c do to utrudniac republiki, kto rej polityka wypeniania warunko w zdawaa im sie . Inni upatrywali swojej elity niemieckie. Niemiecko-batyccy nowej przyszos ci w prowincjach batyckich, gdzie osiedliy sie was ciciele ziemscy i niekto rzy przywo dcy otewskiego ruchu narodowego obiecywali ochotnikom pod osadnictwo. Warunkiem byo udzielenie im poparcia w walce o wyzwolenie spod niemieckim ziemie rosyjskiego panowania. Totez sporo oddziao w Freikorpsu wyruszyo na tereny nadbatyckie. Mogy tam dzili, z da mogli powetowac walczyc z najbardziej znienawidzonym przeciwnikiem, bolszewikami. Sa e be ca nasta pic Alzacji i Lotaryngii dzie ki przya czeniu prowincji batyckich do Niemiec. sobie maja utrate ki nabytej ziemi mogliby sobie zapewnic Zarazem dzie nowy byt, zgodny ze swoim statusem spoecznym 31.

niestety ponne takz Nadzieje te okazay sie e dla narratora w tej powies ci. nienawis Powoduje to intensyfikacje ci do Republiki Weimarskiej, kto ra przekada bezpos cie dziaan sie rednio w jego przypadku na podje innego rodzaju, kto re maja do jej osabienia, a w kon dalsze etapy przyczynic sie cu takz e do jej upadku. To sa ci podejmuja sie organizowania i przeewolucji, o kto rej pisa Elias: wykle udzia w posiedzeniach sa do prowadzania atako w terrorystycznych, biora w kap wydane przez nie wyroki. M. Elias zauwaz ca turowych i wykonuja a znacza dzy kierunkiem tej ewolucji a tytuami poszczego zbiez nos c mie lnych rozdziao w
31

N. Elias, Rozwaz ania o Niemcach..., s. 282-283.

64

Maciej Walkowiak

w powies ci Die Gechteten: Juz same tytuy rozdziao w w powies ci E. von na Salomona, kto remu bliskie byy osoby z grona morderco w Rathenaua, wskazuja kierunek tej ewolucji. Oto one: I. W rozbiciu, II. Spiskowcy, III. Zbrodniarze 32. na znaczenie stosowania Detler Peukert zwraca w tym konteks cie uwage po 1918 r. bezsilnos przemocy przez tych, kto rzy czuja c przy jednoczesnym usilnym poszukiwaniu nowego sensu egzystencjalnego: Dos wiadczenia bezsilnos ci mogy byc kompensowane poprzez demonstracyjne stosowanie przemocy 33. Wykadnia ta moz e byc z powodzeniem odniesiona do narratora w Die Gechteten, jak i do jego kompano w z soldateski Freikorpso w. Powies c ta prowadzi czytelnika z przeciwnikami Niemiec, przez ro z ne miejsca, w kto rych narrator zmaga sie cym go chwilami poczuciem beza raczej jego wizji Niemiec oraz z ogarniaja nadziejnos ci. I tak jest to otwa, nastepnie udzia w puczu Kappa-Lttwitza, lask biu Ruhry, walka o Go zwalczanie komunistycznej rewolty w Zage rny S skim i wreszcie udzia w zamachu z polskimi powstan cami w trzecim powstaniu s la na Walthera Rathenaua ministra spraw zagranicznych w 1922 r. by wymienic tylko najwaz niejsze rejestry aktywnos ci narratora w tej powies ci. wiat przedstawiony jawi sie tu w poetyce postromantyczno-irracjonalnej S intensyfikawyprawy krzyz owej przeciwko modernizmowi, kto rego szczego lna wydaje sie byc cja weimarska demokracja. Walka z duchem republiki oznacza na kle ske i pro forsowania mgawicowej wizji w przypadku Salomona niezgode be sce tej demonstracyjnie zaprzeczyc politycznej, by kle . maja w drugiej powies Nie inaczej sprawy sie ci tej trylogii Die Stadt, kto ra tez jeszcze przekadu na je zyk polski. Jest to literackie zreszta nie doczekaa sie cie problemu Landvolkbewegung chopskiego ruchu antydemokratycznego uje osobis w Szlezwiku-Holsztynie, w kto rym autor zreszta cie uczestniczy 34. Demo za trudna kracja weimarska zostaje obarczona tym razem odpowiedzialnos cia w sektorze rolnym. W diagnozach narratora dochodza do gosu antysemicsytuacje kie resentymenty, a panaceum na ten stan ekonomicznej zapas ci ma byc powro t do do idei Rzeszy autorytarnego pan stwa narodowego la Salomon. Droga gnie cia tej formy pan osia stwa ma byc z kolei bliz ej nie sprecyzowana rewolucja narodowa. na uruchomienie Narrator dostrzega w zdrowej warstwie chopskiej szanse cych na celu uzdrowienie polityczne i etyczne caego narodu mechanizmo w maja
32 Ibidem, s. 283. N. Elias wskazuje tez w uzupenieniu swego modelu ewolucji na pewna prawidowos c , kto ra dotyczya takz e E. Salomona: jest to typowa droga rozwoju wielu w latach 20. oni oficerami wilhelmin w Niemczech w pierwszym etapie sa skich si zbrojnych lub kadetami czonkami jednego z oddziao w pruskich korpusach kadeto w, w drugim etapie sa w Freikorpsu, a w trzecim czonkami tajnych stowarzyszen konspiracyjnych o charakterze terrorystycznym. Por.: ibidem, s. 284. 33 D.J.K. Peukert, Die Weimarer Republik..., s. 100. 34 Por. takz e: H.-U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte 1914-1949, t. 4, Mnchen 2003, s. 335-339.

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

65

swego rodzaju twierdzy niemieckiego tak, z e musi ona u niego speniac funkcje d ma bowiem wyjs cy do wzniecenia czy ostoi (Bollwerk). Sta c impuls prowadza c i poprzez te antydemokratycznej rewolucji w caym kraju. E. Salomon zajmuje wie powies c wrogie stanowisko wobec Republiki Weimarskiej i jest to tez forma braku ski 1918 r. oraz dla jej naste pstw. akceptacji dla kle Dopenieniem tego braku akceptacji oraz sprzeciwu wobec katastrofy wojennej zyk jest trzecia powies c tej trylogii Die Kadetten (ro wniez brak przekadu na je na wspomnieniach wasnych z czasu pobytu polski). E. von Salomon opar ja jednakowoz w pruskim korpusie kadeto w. Ta literacka (re-)konstrukcja wspiera sie ciach zasadniczych dla tego autora, kto juz takz e na poje re sa znane z dwo ch s c specyficzna gloryfikacja wzorco poprzednich cze ci tej trylogii. Jest to wie w wychowania, kto re byy typowe dla pruskiego ducha wilhelmin skich korpuso w kadeto w. W tym s wietle znaczace jest tu tez mitologizowanie cno t typowych dla idealnego poddanego kro la pruskiego, jak tez i caej historii Kro lestwa Prus. Idealne ze zmitologizowa ci czerpie u E. Salomona inspiracje pan stwo narodowe przyszos nego obrazu historii Prus. c wraz ze wszystkimi aspektami, Trylogia Freikorpso w E. Salomona jest wie o kto rych traktuje, reprezentatywnym przykadem reakcji literatury niemieckiej na I wojny s katastrofe wiatowej oraz jej skutko w. W szczego lnos ci zas jest charakcej w tej terystycznym rezonansem literackim Rewolucji Konserwatywnej, czerpia z powies fazie inspiracje ci Ernsta Jngera Ksia ze piechoty. ca wojne ro Warto zaznaczyc , z e literatura sawia wniez jako znak sprzeciwu ski roku 1918 oraz jej naste pstw staje sie powszechniejsza w okresie wobec kle zmierzchu Republiki Weimarskiej i nie jest to zbiez nos c przypadkowa. Wobec cego wo zaszaleja wczas nie tylko w Niemczech kryzysu gospodarczego i zwia bokich frustracji spoecznych, czytelnik coraz che tniej sie ga po nych z nim ge , kto literature ra dostarczaa relatywnie prostych recept na zrozumienie chaosu tu, w kto i zame re popad kraj. Literatura ta omawia dos c skutecznie iluzje cej nijakiej i anonimowej demokracji narodowej wspo lnoty walki wobec upadaja parlamentarnej. I zno w czerpano w tej mierze wzorce z prozy Ernsta Jngera Ksia ze piechoty 35. cej fali powstay liczne powies gay niekiedy Na tej wznosza ci, kto re osia wysokie nakady. Trzeba tu wspomniec powies c Josefa Magnusa Wehnera Sieben vor Verdun (1930), kto ra zostaa napisana w charakterze ostrej polemiki wobec znanej powies ci pacyfistycznej Ericha Marii Remarquea Im Westen nichts Neues sobie za cel sprostowanie faszuja cej jakoby (1929). J.M. Wehner powzia rzeczywistos c powies ci antywojennej E. M. Remarquea. Innym charakterystycznym przykadem jest tutaj trylogia Edwina Ericha Dwingera Die deutsche Passion
Por.: V. Zmegac (wyd.), Geschichte der deutschen Literatur vom 18. Jahrhundert bis zur Gegenwart, t. 3, 1918-1980, KnigsteinTs. 1984, s. 82-90.
d Zachodni 2008, nr 4 5 Przegla
35

66

Maciej Walkowiak

(Die Armee hinter Stacheldraht. Das sibirische Tagebuch 1929, Zwischen Wei und Rot. Die russische Tragdie 1930 i Wir rufen Deutschland. Heimkehr und Vermchtnis 1932). Autor dopuszcza wprawdzie do gosu ro z ne racje, ale tylko w kon jedna z nich okazuje sie cu suszna: jest to mianowicie koniecznos c dkowania sie idei narodowo-ojczyz podporza nianej. Ro wniez powies c Wernera frontowego z Beumelburga Die Gruppe Bosemller (1930) jest pochwaa ycia z onierskiego (Frontkameradschaft). W rozumieniu tego rodzaju prozy wojna przynosi narodowi niemieckiemu same korzys ci pomimo poraz ki a moz e ski. By nadac zwaszcza poprzez fakt kle sens przegranej wojnie powies c nacjonalis struktura dwo tyczno-wojenna posuguje sie ch specyficznych gatunko w literackich: role jest to Bildungsroman i Entwicklungsroman. W gatunkach tych szczego lna edukacja (w szerokim rozumieniu), ksztacenie oraz rozwo odgrywaja j jednostki w korelacji z oddziaywaniem otoczenia. Czasem dochodzi do tego kategoria losu (Schicksal) i nieunikniony wpyw si elementarnych (Ernst Jnger). Ta specyficz przyczynia sie tez ske wojenna w niemaym stopniu do na, literacka reakcja na kle nastrojo rozszerzenia sie w antydemokratycznych w fazie schykowej Republiki nie zwie kszyo jej szans na wyjs bokiej Weimarskiej, co z pewnos cia cie z ge zapas ci. ske 1918 roku bya literatura antywojenna. Innym rodzajem reakcji na kle Najbardziej znanym jej eksponentem by Erich Maria Remarque. Jego powies c Na Zachodzie bez zmian odniosa ogromny sukces czytelniczy takz e po przezyko tumaczeniu na wiele je w w innych krajach. Tego rodzaju literatura jest na nieludzka groze wojny s z jednej strony reakcja wiatowej i jednoczes nie do faktu kle ski, a z drugiej strony tworzy takz ustosunkowaniem sie e przestrzen wobec literatury nacjonalistyczno-wojennej. Literatura antywojenna polemiczna w znacznie wie kszym stopniu na odczuciach jednostki poza koncentruje sie ideologiami i wielkimi celami strategicznymi. Poprzez ukazanie jej skrajnego wyeksponowane te strony wojny, kto dramatu w warunkach wojennych zostaja rych c pro z no by szukac we wspomnianej literaturze nacjonalistyczno-wojennej. A wie dza sie niczego: mamy tu brutalne obrazy lazareto czytelnikowi nie oszcze w, kanych z onierzy i poczucia, z e jednostce odebrano jej prawo do godnos ci oba ludzkiej. Takz e linie podziao w przebiegaja inaczej: wro g nie jest tu demonizowany przeciez raczej i w jego szeregach walcza ludzie. Linie podziao w biegna dzy dowo takz pomie dcami i zwykymi z onierzami. Ujawnia sie e bezpardonowo o tyach, gdzie istota wojny jest zakamywana przez instytucje pan prawde stwowe i ro z nych ideologo w. w kon ski i pytanie, co jest Pojawia sie cu w sposo b nieunikniony zagadnienie kle sce. Aspekt ten porusza przykadowo w swej powies jeszcze moz liwe po kle ci Jahrgang 1902 (1928) Ernst Glaeser. Autor akcentuje w swym teks cie go wnie spustoszenie, jakie poczynia wojna w planach z yciowych jej uczestniko w. W efeksto sens z przynalez cie z onierze pobitej armii utracili cze ycia. Boles nie odczuwaja -

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

67

nos c do generacji pozbawionej orientacji i perspektyw na przyszos c (vide: stracone 36 ce jest tu tez motto do powies ci pokolenie w typologii D. Peukerta) . Znacza E. M. Remarquea Na Zachodzie bez zmian: Pokolenie dwudziestolatko w zostao , nawet jes zniszczone przez wojne li uszo granatom. Powies c antywojenna takz e stosuje wzorce charakterystyczne dla wspomnia nych juz dwo ch gatunko w powies ciowych Bildungsroman i Entwicklungsroman z ta , z ro z nica e tym razem mamy do czynienia z ich negatywem: schemat tych c tym razem ograniczenia wzorco w zostaje odwro cony. Bohater dos wiadcza wie protestu albo przynajmniej dystansuje sie swego rozwoju przyjmuje postawe wobec narodowo-wojennych ideologii i w efekcie przegrywa. Ten gatunek powies ci c cze sto element deziluzji: mode pokolenie wkraczaja ce dopiero zawiera wie c w wymiarze jednostkowym w wyniku kolektywnej wz ycie musi przyja poraz ke kleski wojennej. Obydwa te gatunki prozy: powies c nacjonalistyczno-wojenna i powies c anty sie wie c bezpos ski Niemiec w I wojnie s wojenna odnosza rednio do kle wiatowej. ske poprzez ro znalez c O ile ta pierwsza pro buje zanegowac kle z ne strategie lub tez bszy sens (na przykad cos cego), to w niej jakis ge w rodzaju ognia oczyszczaja powies c antywojenna pro buje realistycznie odmalowac stan gorzkiej dezorientacji sce. Jest to trudny punkt wyjs , powojenna i beznadziejnos ci po kle cia w nowa rzeczywistos c . REDNIE ODNIESIENIA LITERATURY NIEMIECKIEJ DO KLE SKI ROKU 1918 POS na kilka pos Warto zwro cic uwage rednich, waz kich odniesien literatury ski w I wojnie s niemieckiej do kle wiatowej. Jest to bardzo szerokie spektrum tylko na tematyczne, moz liwe jest zatem w ramach tej analizy skupienie sie wybranych przykadach. ska ta odcisne a swoje pie tno w ro Kle z nych dziedzinach z ycia Republiki tez Weimarskiej, ale w literaturze staa sie istotnym elementem zrazu dyskusji, pnie sporu mie dzy Tomaszem Mannem a jego bratem Henrykiem. Wprawa naste dzie odniesienie to jest natury pos redniej, ale stanowi waz ny punkt w ich wymianie argumento w. dzy brac tek jeszcze przed zakon Spo r mie mi Mann bierze swo j pocza czeniem I wojny s wiatowej. Tomasz Mann przedstawi swo j konserwatywny punkt widzenia w obszernym teks cie Betrachtungen eines Unpolitischen (1918). Jednak caa trznia sie juz kontrowersja uzewne symbolicznie w ro z nych reakcjach obu braci na wybuch wojny: podczas gdy Tomasz daje sie ponies c fali narodowo-wojennego
36 cie straconego pokolenia dotyczy tez Poje oczywis cie uczestniko w tej wojny z drugiej strony linii frontu: i tak na przykad gorzkie dos wiadczenia modych Amerykano w po 1918 r. przedstawi Ernest Hemingway w gos nej powies ci Son ce tez wschodzi.

5*

68

Maciej Walkowiak

entuzjazmu, Henryk reaguje na ten fakt w sposo b stonowany. Tomasz Mann w Rozwaz opowiada sie aniach za metafizycznym wymiarem czowieka i przeciw cym cywilizacji (Zivilisationsliteraten), za sfera ducha zachodnim literatom hoduja i przeciw spoeczen i przeciw sferze polityki oraz za jednostka stwu. Po drugiej cy dokadnie odwrotnie. I choc stronie barykady stoi Henryk optuja entuzjazm wojenny wkro tce mia Tomasza opus cic , to jednak zachowa on w sporze z bratem swo j konserwatywny punkt widzenia az do kon ca wojny. W tle tego sporu obecne sa dy ambicjonalne: bracia rywalizuja mie dzy soba takz tez i wzgle e o pozycje ws wiecie literatury. kle ska Niemiec przynosi jednak w tym sporze dos Rok 1918 wraz z wojenna c cie akcento znaczne przesunie w: Tomasz Mann wychodzi naprzeciw powojennym c sie nieco do pozycji swego brata. przeobraz eniom ustrojowo-politycznym, zbliz aja Dystans jednak pozostaje. Katastrofa wilhelminizmu jest natomiast dla Henryka i zbliz z ro dem nadziei na demokratyzacje enie Niemiec do zachodnich standardo w cywilizacyjnych. Tomasz reaguje pragmatycznie: w swym dystansie do wydarzen ca sie nie jest juz wprawdzie tak bardzo konserwatywny, ale patrzy na rodza w trudach demokracje zrazu z pewnym sceptycyzmem. Przeomem jest dla niego rok 1922 w teks cie Von deutscher Republik okres la on swe nowe pozycje i zostaje dku (Vernunftrepublikaner) 37. Podkres republikaninem z rozsa la on tu znaczenie nowej kultury pokoju w konteks cie zasad humanitaryzmu. dzy brac c tez ski wojennej Spo r mie mi Mann dotyczy wie pos rednio kle Niemiec w roku 1918. Poprzez okres lenie swych pozycji intelektualnych wobec do najwaz niejszych wyzwan do 1918 r., a takz e poprzez swe odniesienie sie trznili oni nowej formy pan stwa niemieckiego po wojennej katastrofie uzewne ska, kto ro z ne nastawienie do tej waz nej cezury. Dla Henryka jest to kle ra przynosi znak nadziei na przyszos c . I tak demokracja weimarska jest forma pan stwa, kto ra mimo pewnych niedostatko w wychodzi mu naprzeciw. ska jest wprawdzie bolesna, ale po przeomie roku 1922 Dla jego brata kle rzeczywistos jest on skonny zaakceptowac z pewnymi oporami nowa c . Spo r dzy brac mie mi Mann (ilustruje na wyz szym poziomie uogo lnienia) konflikt dzy racjami zachodniej cywilizacji czerpia cej z zasobo pomie w doby Os wiecenia tradycja konserwatywnego indywidualizmu 38. a niemiecka Ro wniez dramat niemiecki okresu Republiki Weimarskiej dotyczy problematy do katastrofy roku 1918. Czerpia c mie dzy innymi ki, kto ra pos rednio odnosi sie z poetyki nowej rzeczowos inspiracje ci (Neue Sachlichkeit) teatr pro buje w tym c wspo , kto czasie w sposo b pragmatyczny podja tematyke czesna ra nie stroni od wyzwan przyziemnej codziennos ci. W tych charakterystycznych sztukach teatralPor.: Th. Mann, Von deutscher Republik, w: T.M., Aufstze, Reden, Essays, t. 3, 1919-1925, Berlin-Weimar 1986, s. 234-279. 38 Por.: H. Glaser, Literatur des 20. Jahrhunderts in Motiven..., s. 184-187 a takz e: B. Weyergraf, Konservative Wandlungen, w: Hansers Sozialgeschichte der deutschen Literatur vom 16. Jahrhundert bis zur Gegenwart, t. 8, Literatur der Weimarer Republik 1918-1933, Mnchen-Wien 1995, s. 273-287.
37

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

69

dramatyczna jako swego rodzaju gazete nych (Zeitstck) autorzy pojmowali sztuke (Alfred Kerr). Materia czerpano wprost z gazet codziennych. z podziaem na role s pstwa I wojny s Najcze ciej podejmowane tematy w tych sztukach to: naste wiatowej, problematyka spoeczno-moralna, kwestie woko tzw. klasowego wymiaru zane z modym pokoleniem oraz ne dza proletariasprawiedliwos ci, problemy zwia tu 39. Generalnie jednak poetyka Neue Sachlichkeit pro bowaa integrowac eksperymenty formalne ekspresjonizmu z prodemokratycznymi tendencjami w upolitycznionym paradygmacie teatru. Musiaa ona tez podejmowac pro by sprostania wyzwaniom komercjalizacji i umasowienia sztuki przy jednoczesnym imperatywie zachowania pewnej przynajmniej niezalez nos ci two rcy. strone poste pu cywilizacyjnego, czyli wyobUkazywano tutaj tez i ciemna cowanie i uprzedmiotowienie jednostki przede wszystkim w wielkich miastach. To sto swe korzenie takz ski roku 1918 wyobcowanie miao cze e w dramacie kle cz zniszczeniu linii kontynuacji loso w zachwianiu czy we wre w jednostkowych nierzadko kryzys toz i kolektywnych. Na to nakada sie samos ci u tych, kto rzy cej sie pos uszli granatom wielkiej wojny. Jako przykad sztuki odnosza rednio do cezury 1918 r. moz na przywoac dramat Petera Martina Lampela Giftgas ber Berlin (1929), w kto rym skrytykowa potajemne zbrojenia Niemiec po 1918 r. W tle wyraz ski w I wojnie s tej krytyki pobrzmiewaja nie echa kle wiatowej. ski ro I wreszcie odniesienie do kle wniez natury pos redniej, ale godne na koniec wzmianki. Wobec uprzedmiotowienia i wyobcowania jednostki w spoeczen stwie projekt odnowy poprzez pryzmat literatury: Republiki Weimarskiej pojawia sie puje Rudolf Borchardt. Nosi on z takim literacko-politycznym zamysem wyste ca nazwe two wiele zapowiadaja rcza restauracja (schpferische Restauration) 40. ca Krytycznym punktem wyjs cia jest w tym projekcie diagnoza dotycza z spoeczen stwa masowego oraz kultury masowej. Jednostka pogra ona w chaosie cie umasowienia musi wedug R. Borchardta dos i zame wiadczyc kryzysu toz kontury przeobraz samos ci. W tle tego modelu spoecznego widoczne sa en ska , sa cze sto polityczno-ustrojowych 1918 r. Jako z e nadeszy one wraz z kle kojarzone. Pos c two was nie z nia rednio jest wie rcza restauracja tego autora przezwycie z pro ba enia stanu zapas ci w kulturze w tym tez i w literaturze niemieckiej po 1918 r. c zostaja tu w pierwszej kolejnos Krytyce poddani wie ci mieszkan cy wielkich miast, gdyz ulegli bestializacji, a literatura masowa go wnie do nich kierowana wedug R. Borchardta w czysta sofistyke . Ro przeksztacia sie wniez funkcja dla niego w tych warunkach wielce problematyczna: skonautora staa sie gle na nowo zabiegac frontowany z realiami kultury masowej musi on cia potencjalnego czytelnika, by mo o uwage c w ogo le zaistniec . Wolnos c rozumiana ca demokratyzacja literatury prowadzi nieuchronnie do stanu jako daleko ida
39 40

Por.: H. Glaser, Literatur des 20. Jahrhunderts in Motiven..., s. 133. Por.: B. Weyergraf, Konservative Wandlungen, s. 303-308.

70

Maciej Walkowiak

bie, co musi ja w ostatecznym rozrachunku permanentnej rewolucji w jej obre sie wie c zakadnikami rynku zdominowaunicestwic . Literatura oraz jej autor staja nego przez zdegenerowanego czytelnika, kto ry jest juz tylko konsumentem taniej poetyke . sensacji opakowanej w niewybredna Uzdrowieniem tej sytuacji ma byc was nie projekt two rczej restauracji. c religii. W s wiecie pozbawionym metafizyki literatura powinna przeja funkcje R. Borchardt wysuwa tym samym postulat absolutyzacji literatury, przez co zdaje oddalac tez sie od realio w rynkowych Republiki Weimarskiej. Wydaje sie przeceniac moz liwos ci oddziaywania literatury wysokiej na rzesze czytelniko w. czeniu z idea narodu, gdyz Literatura ma byc tu was ciwym instrumentem w poa skutecznos w jego opinii literatura tylko tak usytuowana moz e okazac swa c jako c wynikac strategia odnowy w wymiarze pedagogicznym. Odnowa narodu ma wie z ozdrowien czego dziaania literatury. Czytelnik poprzez akt s wiadomej przynalez nos ci do wspo lnoty narodowej powinien byc tez s wiadomy znaczenia historii ducha niemieckiego oraz ducha historii niemieckiej. Te wygo rowane postulaty zostay dodatkowo obostrzone przez zastrzez enie R. Borchardta, z e literatura tak pojmowana powinna wyraz nie oddzielic sie od istoty tego s wiata. wydaje projekt umiejscowiony w wiez Jest to jak sie y z kos ci soniowej, d roztaczaja sie wprawdzie rozlege perspektywy, lecz moz ska liwos c oddziaywania rzeczywistos na empiryczna c niz szych rejestro w pozostaje raczej znikoma. Niemniej jednak jest to projekt godny odnotowania, w kto rym z odrzucenia aktualnego nowa wizja: w tym poz danym obrazie przyszos obrazu czowieka rodzi sie a ci wszystkich rzeczy. I mimo z czowiek ma byc ostatecznie miara e jest to sformuowanie dos c enigmatyczne w swej ogo lnos ci, to nalez y docenic zaczyn nowego potencjau mys lowego Rudolfa Borchardta. cej. Pos rednich odniesien literatury niemieckiej jest oczywis cie znacznie wie sie byc Jednak zaprezentowane tu przykady wydaja reprezentatywne dla szerokiego ska wojenna Niemiec przyniosa spektrum tematycznego w tym zakresie. Kle ro z norakie konsekwencje dla literatury ro wniez takie, kto rych oddziaywanie nie w ostatecznym rozrachunku istotne. byo bezpos rednie, ale kto re okazao sie

PODSUMOWANIE

Przy analizie tak rozlegego tematu, jakim jest reakcja literatury niemieckiej na ske w I wojnie s dny okaza sie wybo kle wiatowej, niezbe r przykado w charakterystycznych. W caym tym wieloaspektowym zakresie zasadny by podzia na bezpos rednie i pos rednie odniesienia tej literatury do cezury roku 1918. Literatura waz do tak odegraa w tamtym czasie role nego medium w ustosunkowaniu sie traumatycznego wydarzenia jak rozpad Rzeszy wilhelmin skiej. Nie sposo b jednak oddzielic tej poraz ki od charakteru samej wielkiej wojny. Jej masowy i na wskros ska natomiast nowoczesny charakter wywoa takz e spory rezonans po 1918 r. Kle

ski Rzeszy w I wojnie s Literatura niemiecka wobec kle wiatowej

71

posuz ya autorom ro z nych orientacji jako istotny motyw w zinstrumentalizowaniu ona tez wasnych celo w literacko-politycznych. Staa sie w sposo b nieunikniony cym narodzinom niemieckiej demokracji, co miao dla jej elementem towarzysza rozwoju powaz ne konsekwencje. c wielowymiarowos ski takz Aby mo c obja caa c tej kle e w wymiarze literackim warto podkres lic znaczenie wydarzen jeszcze sprzed wybuchu wojny: modernizacje oraz walke o status zjednoczenie Niemiec w 1871 r., ich szybka mocarstwa europejskiego i s wiatowego. Nie moz na takz e w peni zrozumiec cej kle ski bez odwoania sie do historii nacjonalizmu fenomenu tej druzgoca przy tym elementy skadowe tego nacjonalizmu oraz niemieckiego. Waz kie sa dza cych po 1871 r., by moga zaistniec usiowania rza niemiecka toz samos c narodowa wymo g zupenie naturalny w dobie powszechnej rywalizacji pan stw narodowych. W konfrontacji z mocarstwowymi ambicjami Rzeszy wilhelmin skiej ska w I wojnie s jako trauma szczego kle wiatowej jawi sie lnie dotkliwa. Literatura a pro dz cia tej traumy oraz jej wyjas podje be wignie nienia z ro z nymi skutkami dla przyszos ci Niemiec.

ABSTRACT The issue of the reaction of German literature to the defeat of the Reich in the First World War is based in the first part of the analysis on reflection on the phenomenon of modernization, which had a bearing on the character of the Great War and its consequences. In the historical-literary context it is also vital to point to the essence of German nationalism and the role of the idea of the Reich in the creation of the German national state. It required a new coherent national identity which emerged from the (re-)construction of different themes of the German tradition. Among direct references of German literature to the defeat of 1918, attention is drawn to selected but representative examples. Thus, the following phenomena are briefly analyzed: German expressionism with a variety of connotations to the historical-political sphere, literary dimensions of the rise of the Bavarian Soviet Republic, a broadly understood Conservative Revolutionary movement with special emphasis on the work of Ernst Jnger and Ernst von Salomon related to the defeat or more generally to 1918 as a turning point, and finally typical examples of the so-called anti-war literature (the prose works of Erich Maria Remarque and Ernst Glaeser). Indirect references to the defeat in the Great War can be traced in the dispute between Thomas and Heinrich Mann (presented here within the framework of a debate concerning the direction of the future development of Germany), contemporary drama (Zeitstck) on the example of Neue Sachlichkeit and Rudolph Borchardts project of national revival through a specifically conceived high literature. The article is an attempt at an interdisciplinary analysis, which enables a multifaceted view of the problem of defeat by including a whole spectrum of issues bordering on literature.

str 72

ZESZYTY INSTYTUTU ZACHODNIEGO 2004-2009

(Cena 1 egzemplarza archiwalnego wynosi 8 z, od 2006 roku 15 z)

2004 342004 Krzysztof Malinowski, Konsekwencje kryzysu irackiego. Niemcy wobec nowego ksztatu stosunko w transatlantyckich 352004 Maria Tomczak, Elity niemieckie wobec wojny z terroryzmem 2005 362005 Maria Tomczak, Dwa terroryzmy: regionalny i mie dzynarodowy 372005 Maria Wagin ska-Marzec, Woko federalizmu w sferze kultury w Republice Federalnej Niemiec 382005 Jadwiga Kiwerska, Neokonserwatywna polityka Georgea W. Busha. Zaoz enia, realizacja i skutki 2006 392006 Maria Wagin ska-Marzec, Penomocnicy ds. kultury i medio w w Republice Federalnej Niemiec 402006 Marcin Tujdowski, Asymilacja a toz samos c mniejszos ci narodowej. Przypadek Serbouz yczan 412006 Micha Nowosielski, Trzeci sektor w Polsce i w Niemczech 422006 Bogdan Koszel, Partnerstwo z rozsadku? Stosunki Francji ze zjednoczonymi Niemcami (1999-2006) 432006 Jadwiga Kiwerska, Odwro t od rewolucji? Nowe elementy w amerykan skiej polityce zagranicznej 2007 442007 Krzysztof Malinowski, Nauka i polityka zagraniczna. Dyskurs o mie dzynarodowej roli Niemiec (1990-2005) 452007 Witold Ostant, Europejski Urzad Policji (Europol). Instytucja europejskiego systemu bezpieczen stwa wewne trznego i wymiaru sprawiedliwos ci wie 462007 Bartosz Korzeniewski, S ta polityczne w zjednoczonych Niemczech 2008 472008 Joanna Dobrowolska-Polak, Niemiecka polityka dziaan humanitarnych 482008 Marta Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwiazane z wiedza. Niemcy na tle Unii Europejskiej 492008 Piotr Kubiak, Poczatki wielkiej koalicji w Niemczech (2005) 502008 Jadwiga Kiwerska, Osabione supermocarstwo. Pozycja USA w s wiecie po os miu latach prezydentury Georgea W. Busha 2009 512009 Ilona Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej