Stanisław Sierpowski, Aspekty Międzynarodowe Powstania Wielkopolskiego

D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 4
STANISAW SIERPOWSKI Stanisaw Sierpowski Poznan
ASPEKTY MIE DZYNARODOWE POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO 1918-1919 dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie
kszy nacisk historycy Powstania Wielkopolskiego pooz Najwie yli na jego cej nie tylko opracowania zgodne aspekty regionalne. W literaturze obejmuja z kanonami warsztatu naukowego, ale bardzo liczne wspomnienia oraz obfita (zdominowana rzecz jasna czasem w jakich powstawaa!) dos publicystyke c niewielka lub zgoa minimalna obecnos zgodnie zauwaz a sie c Powstania Wielkoce odlega metryke , znajduje polskiego w historii Polski. Skoro przekonanie to, maja wielorakie potwierdzenie, to jakby nie na miejscu byy pro by wkomponowania Powstania Wielkopolskiego w kontekst powszechny, europejski. W syntezie da cej podsumowaniem wiedzy o Powstaniu WielkopolAntoniego Czubin skiego, be dzyskim, uzupenianej i poprawianej w kolejnych wydaniach, sprawom stricte mie cono tylko jeden kilku stronicowy podrozdzia Ziemie zaboru narodowym pos wie pruskiego w polityce mocarstw zachodnich jesienia 1918 roku 1. Skupiony na trznych poznan sprawach wewne skich, wielkopolskich i polskich, nie zapomnia w toku narracji o niezwykle skomplikowanej grze politycznej, dyplomatycznej i wojskowej prowadzonej woko traktato w pokojowych, w ramach kto rych okreso role odgrywaa sprawa polska, ws wo istotna ro d niej zas epizod szczego lny ca Powstanie Wielkopolskie. Wiecej jednak uwagi niz two rcom pokoju pos wie tek ten podje ty ro sytuacji w Niemczech. Wa wniez w badaniach monograficznych tak polskich, jak i niemieckich 2 uwypukla konsekwencje rozejmu w Compigne zywa Rzesze do wycofania wojsk na z 11 listopada 1918 r., kto ry zobowia wschodzie wedug granicy z 1 sierpnia 1914 r. Znaczyo to, z e zabo r pruski
A. Czubin ski, Powstanie Wielkopolskie. Geneza, charakter, znaczenie, Poznan 2002, s. 76-80. Por. m.in. Z. Grot, Historiografia Powstania Wielkopolskiego, w: Powstanie Wielkopolskie ro 1918-1919, red. Z. Grot, Poznan 1968, s. 14 i n.; Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Z da. Stan badan . Postulaty badawcze, red. B. Polak, Koszalin 1997; A. Czubin ski, Stan badan nad historia Powstania Wielkopolskiego, Dzieje Najnowsze 1998, nr 4, s. 107-124.
2 1
74
Stanisaw Sierpowski
cze s Niemiec. Tym samym Powstanie Wielkopolskie pozostawa integralna cia dzynarodowego punktu widzenia byo wydarzeniem wewne trznym. Podkres z mie lana przy kaz dej sposobnos ci pena suwerennos c Prus i Niemiec nad terytorium tym Powstaniem Wielkopolskim odegraa istotna role takz obje e w tym sensie, z e przez kilkanas cie najbardziej brzemiennych tygodni Powstania tylko Niemcy mo wili i pisali o insurekcji wielkopolskiej jako zorganizowanej, zawczasu przygotowanej akcji zbrojnej o charakterze separatystycznym. Stanowczo od klasyfikacji pro foro externo Polacy tak z Naczelnej Rady Ludowej, takiej odz egnywali sie du wielkopolskiego, jak i przedstawiciele rza du warszawskiego, czyli quasi-rza spraw zagranicznych mia Leon Wasilewski. gdzie teke Zgodnie odrzucali takie okres lenie sytuacji w Wielkopolsce ro wniez przed stawiciele zwycieskich mocarstw. Wiadomo, z e stanowczo i od poczatku ksztadku przyznali sobie wya czne prawo do tego najpierw towania powojennego porza jako Wielka 10, po z niej 5, 4, de facto 3... Jednym ze skutko w tego stanu rzeczy jest bardzo skromna obecnos c insurekcji wielkopolskiej w z ro dach dyplomatycznych, tnikarstwie. Musi zastanawiac publicystyce, a nawet pamie cisza na ten temat w ksiaz ce Stanisawa Kozickiego, kto ry by sekretarzem generalnym Delegacji Pokojowa w Paryz Polskiej na Konferencje u 3. Niewiele lepiej jest w Dzienniku Paryskim Eugeniusza Romera, kto ry wydawcy Andrzej Garlicki i Ryszard wiatek prezentuja jako najpeniejszy znany zapis kronikarski prac Delegacji S adnych wzmianek o mie dzyPolskiej w czasie konferencji pokojowej w Paryz u 4. Z narodowych echach Powstania Wielkopolskiego nie znajdziemy tez w stosunkowo szczego owych wspomnieniach gen. Jo zefa Dowbor-Mus nickiego opublikowanych dzyalianckiej w 1935 r. Nie dostrzega nawet pobytu w Poznaniu Komisji Mie jak inni w marcu 1919 r., o kto rej przychylnos c usilnie zabiega podobnie zreszta tek jest dobrze reprezentowany we Poznaniacy i Wielkopolanie. Ten akurat wa sickiego. wspomnieniach Daniela Ke na obecnos dzynarodowych Skutki tej posuchy przeoz yy sie c aspekto w mie Powstania Wielkopolskiego w literaturze przedmiotu. Problem ten jest nieobecny w opracowaniach Jo zefa Kukuki, kto ry przez wiele lat z wielkim powodzeniem tek nie zosta podje ty bada stosunek Francji do Polski 5. Dlaczego jednak ten wa czy to ksztatowaniem przez wielkopolskich historyko w, kto rzy zajmowali sie granicy zachodniej, czy tez wyjas nianiem stosunku Francji do Polski na przeomie wojny i pokoju? 6 Jednoczes nie wszyscy historycy, niezalez nie od merytorycznych
S. Kozicki, Sprawa granic Polski na Konferencji Pokojowej w Paryz u, Warszawa 1921. E. Romer, Dziennik Paryski 1918-1919, Ossolineum 1989, s. 15. 5 Zob. m.in. J. Kuku ka, Problem uznania rzadu warszawskiego przez Paryz (listopad grudzien 1918 r.), w: Materiay i studia, t. I (1960), s. 102 i n.; tegoz , Francja a Polska po traktacie wersalskim 1919-1922, Warszawa 1970. 6 Zob. m.in. Z. Wroni ak, Rola delegacji polskiej na konferencje paryska w ustaleniu polskiej granicy zachodniej, w: Problem polsko-niemiecki w traktacie wersalskim, red. J. Pajewski i in., Poznan 1963, s. 219-270; T. Schram m, Stosunki francusko-polskie w latach 1917-1919, w: 70 rocznica
4 3
dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie
75
tek francuski, podkres c zgodnie role i terytorialnych preferencji podejmowali wa laja dzynarodowej wspieraja cej, zwaszcza Francji jako najwaz niejszej siy na arenie mie polska . Tak zreszta czyni tez podczas konferencji pokojowej w Paryz u, sprawe Komisariat NRL, kto ry niezalez nie od intensywnie wykorzystywanego pos rednict nawia zac wa Komitetu Narodowego Polskiego stara sie bezpos redni kontakt premiera francuskiego oraz potencjalnego przewodnicza cego i pozyskac sympatie konferencji pokojowej Georgesa Clemenceau, przekazujac mu 18 listopada 1918 r. informacje o stosunkach narodowos ciowych w Wielkopolsce 7. nieobecnos dzynarodowej Stwierdzic tez trzeba zasadnicza c problematyki mie zanej z Powstaniem Wielkopolskim w wyborze z powia ro de przygotowanym przez pie do tego wyboru autorzy, jakz A. Czubin skiego i B. Polaka. We wste e zasuz eni c w badaniach i popularyzacji Powstania Wielkopolskiego, stwierdzaja, z e nie moga c dzynarodowych Powstania zamieszczaja kilka dokumento pomina aspekto w mie w juz opublikowanych w 1965 r. w znanej edycji Sprawy polskie na konferencji pokojowej. Przedrukowano tylko kilka na niemal 200 ogo em 8. Skoro tak piono i jednoczes na kwerende ani w archiwach, ani posta nie nie zdecydowano sie w prasie i wspomnieniach, to znaczy, z e aspekty miedzynarodowe Powstania Wielkopolskiego uznano za mniej waz ne. Nie przekonay widocznie nie tylko ciu innych pisza cych na ten powyz ej wspomnianych autoro w, ale tez kilkudziesie c sie na archiwaliach temat efekty poszukiwan Witolda Mazurczaka, kto ry opieraja brytyjskich przedstawi w 1987 r. dziaalnos c brytyjskiej misji wojskowej z pk. cej J. Paderewskiemu jada cemu z Gdan Henrym H. Wade na czele, towarzysza ska 9 do Warszawy via Poznan . CIA S NIEMIEC WIELKOPOLSKA CZE gry zapowiaday Akt 5 listopada 1916 r., w kto rym Niemcy i Austro-We czonego unia personalutworzenie z ziem Rosji wydartych pan stwa polskiego za z Rzesza dowodzi, z na e sytuacja zaboru pruskiego nie ulegnie z adnej zmianie.
odzyskania niepodlegos ci i wybuchu Powstania Wielkopolskiego, red. T. Kotowski, Poznan 1992, s. 77 i n. 7 Dokument w zbiorach AAN, KNP, sygn. 125, k. 13-14, odnotowany takz e: Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Katalog z ro de i materiao w, red. S. Sierpowski, Poznan 2003, poz. 667. Katalog ten, cy 5500 pozycji przeszukiwany pod ka tem wyste powania nazwisk i instytucji o randze zawieraja dzynarodowej da jedynie kilkanas pny mie cie wskazan . Jest to bardzo wymowne. Katalog doste w WBC.Poznan .pl. 8 Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Wybo r z ro de, wybo r i opracowanie A. Czubin ski i B. Polak, Poznan 1983. 9 W. Mazurczak, Anglicy i wybuch powstania wielkopolskiego. Z dziejo w genezy brytyjskiej misji pka H.H. Wade w Polsce, w: Polacy i Niemcy. Dziesie c wieko w sasiedztwa, red. A. Czubin ski, Warszawa 1987, s. 254-276; tegoz , Anglicy wobec sporu polsko-czechosowackiego o Spisz i Tatry po I wojnie s wiatowej. Misja H.H. Wadea w Zakopanem 1-8 marca 1919 roku, w: Problemy narodowos ciowe rodkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, red. A. Czubin Europy S ski i in., Poznan 2003, s. 361-372.
76
Stanisaw Sierpowski
to na ten temat z Waz ne jednak, z e zacze ywiej rozprawiac takz e w Wielkopolsce. cenzure Byo to na przeko r ro z nym, z trudem sie przebijajacym przez wojenna cych na z s lado w, wskazuja ywotnos c idei narodowej w Poznaniu. cych tego przejawo barwna poczto Ws ro d interesuja w znajduje sie wka W stu w poowie paz letnia rocznice zgonu bohatera Skauci Wielkopolscy, kto ra dziernika 1917 r. wydano nakadem druz yn skautowych w Rzeszy z okazji obchodo w 100 rocznicy s mierci Tadeusza Kos ciuszki. Na odwrocie egzemplarza przechowywanego w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym napisano o nas dzis jest polska bo w mies cie jeno widac nasze polskie horo ngwie jeno was braknie tak jak na ty karcie jak bys widzio w mies cie asz sie serce s mieje... 10. kszy rezonans spoeczny i polityczny miay wydarzenia wynikaja ce Daleko wie puja cych trudnos z poste ci wojennych Niemiec oraz budowane na tym nadzieje tku organizacje o charakterze narodowo-wyzwolen czym. Wszystkie bez wyja ce w Rzeszy 11 paz polskie dziaaja dziernika 1918 r. opublikoway komunikat, z e s tylko zjednoczenie wszystkich cze ci narodu osiadych na ziemiach polskich caos w penie praw pan kojmie w jedna c , wyposaz ona stwowych, stanowic moz e re trwaego przymierza narodo w. Cay naro d, na obszarze ziem polskich tworzy jeden wielki, zwarty a solidarny obo z narodowy 11. gnie cie owej jednomys Ani wo wczas, ani po z niej osia lnos ci i zwartos ci nie byo trzpolskim czy mie dzynarodowym. Konflikty moz liwe, czy to w wymiarze wewna zane z planowaniem przyszos zwia ci nabray dynamiki, kiedy minister spraw zagranicznych Wilhelm Solf 24 paz dziernika 1918 r. zoz y w Reichstagu deklara stwierdzaja ca , z d niemiecki lojalnie i szczerze zaakceptowa program cje e rza ce amerykan ce prezydenta Wilsona. Zachwyty okalaja skiego prezydenta oraz pyna z nowego s wiata idee, na czele z postulatem samostanowienia narodo w o swoim w coraz bardziej uwikana rzeczywistos losie, ukaday sie c , w kto rej zmagay sie skich, pan interesy mocarstw zwycie stw s rednich i mniejszych, odradzanych, cych, powie kszanych itp. powstaja Roman Dmowski, jeden z lidero w akcji pan stwowotwo rczej, przywio z z pobytu w Stanach Zjednoczonych wiadomos c , z e sekcja polska synnej Inquiry, czyli amerykan skiej Komisji Przygotowawczej do Konferencji Pokojowej otrzymaa wysoce , aby nie zajmowano sie ziemiami zaboru pruskiego 12. Te instrukcje
10 Datownik Luisenhain (Kr. Posen); zob. Powstanie Wielkopolskie. Katalog z ro de i materiao w, poz. 3727; szerzej M. Mroczko, Ziemie dzielnicy pruskiej w polskich koncepcjach i dziaalnos ci politycznej 1864-1939, Gdan sk 1994; J. Karwat, Od idei do czynu. Mys l i organizacje niepodlegos ciowe w Poznan skim w latach 1887-1919, Poznan 2002. 11 P. Hauser, Niemcy wobec sprawy polskiej X 1918-VI 1919, Poznan 1984, s. 11 i n.; A. Czubin ski, Spoeczen stwo polskie Prus wobec wojen 1914-1918 i 1919-1920, w: Spoeczen stwo polskie w dobie I wojny s wiatowej i wojny polsko-bolszewickiej 1920 r., red. R. Koodziejczyk, Kielce 2001, s. 27 i n. 12 stochowa 1937, t. VI, s. 100; J. We drowski (Stany Zjednoczone R. Dmowski, Pisma, Cze da c w Ameryce a odrodzenie Polski... 1916-1919, Wrocaw 1980, s. 95) podaje, z e to Marian Seyda, be o projekcie Inquiry utworzenia Polski bez zaboru pruskiego i Galicji w czerwcu 1918 r. dowiedzia sie Wschodniej.
77
ca informacje potwierdza niezbyt jasny komentarz do programu pokojoniepokoja wego prezydenta Wilsona, do kto rego pozyska takz e pozostae mocarstwa. delimitacji granic okres W sprawie sawnego art. 13 powiedziano, z e zasade la sowo bezsprzecznie, co moz e oznaczac przeprowadzenie bezstronnego plebiscytu przed okres leniem granic. To wo wczas, na kilkanas cie dni przed podpisaniem rozejmu, mocarstwa nie wiedziay jak odpowiedziec na zasadnicze pytanie czy Polska ma otrzymac terytorium na zacho d od Wisy, czy tez moz na by uczynic umie dzynarodowic z Gdan ska wolny port, a Wise 13. Alarmem dla polityko w polskich oraz ich niezbyt licznych sojuszniko w byy rokowania w sprawie rozejmu podpisanego 11 listopada 1918 r. w Compigne. ta przez marszaka F. Focha z inicjatywy KNP propozycja wycofania Wysunie pierwszego rozbioru Polski z 1772 r. wojsk niemieckich na wschodzie poza linie napotkaa zdecydowany i skuteczny opo r Brytyjczyko w. Art. XII rozejmu mo wi nie tylko o granicach z 1 sierpnia 1914 r., co oznaczao w odniesieniu do zaboru pruskiego przedwojenne status quo, ale jeszcze przewidziana ewakuacja oddziao w cego w 1914 r. w skad Rosji zostaa odoz niemieckich z terytorium wchodza ona do po z niejszej decyzji alianto w. Jez eli zauwaz yc , z e ukad rozejmowy nie wymienia ce od dziesie cioleci dyskusje o znaczenie z nazwy pan stwa polskiego, to trwaja pan racjonalne 14. rozejmu w Compigne dla odrodzenia sie stwa polskiego sa Warunki zakon czenia wojny rozczaroway takz e dlatego, z e nie zawieray klauzuli cao to do ro o bezwarunkowej kapitulacji. Poza wszystkim zache z nych kombinacji, w kto rych strona pokonana oczekiwaa, niejednokrotnie z yczya sobie, negocjacji na temat warunko w wykonania rozejmu. powao to was W sposo b najbardziej wyraz ny wyste nie w odniesieniu do ziem laska oraz Wielkopolski. zaboru pruskiego Pomorza z Gdan skiem, Go rnego S za sie bowiem nadspodziewanie szybko poprzez sponProblem Kro lestwa rozwia . Odbyo sie to taniczne rozbrojenie Niemco w w Warszawie przez ludnos c polska kszych komplikacji, jako pogos rewolucji w dniach 10-12 listopada 1918 r. bez wie po s niemieckiej, kto ry lotem iskrowego telegrafu rozla sie wiecie, ale takz e sytuacji tam o ewakuacji wojsk przewidzianej w ukadzie rozejmowym. Mo wio sie c takz niemieckich z obszaro w Rosji zgodnie z przebiegiem granic z 1914 r., a wie e Kro lestwa Polskiego, okupowanego przez wojska niemieckie od jesieni 1915 r. cz przyzwolenie mocarstw Miano wszakz e czekac na formalne decyzje, wre jednakz e ani w Warszawie, podobnie jak w innych os rodkach pan stwowotwo rczych regionu, nie zaczekano 15.
Intime Papers of Colonel House, wyd. Ch. Seymour, London 1928, t. III, s. 239. Por. np. P. ossowski, Jak feniks z popioo w. Oswobodzenie ziem polskich spod okupacji w listopadzie 1918 roku, owicz 1998; A. Czubin ski, Ewolucja systemu politycznego w Polsce w latach 1914-1998, t. I, cz. I, Poznan 2000 (zbio r studio w). 15 rodkowo-Wschodniej, Warszawa W. Balcerak, Powstanie pan stw narodowych w Europie S 1974; A. Czubin ski, Rewolucja Paz dziernikowa w Rosji i ruchy rewolucyjne w Europie 1917-1921, Poznan 1988; T. Paluszyn ski, Walka o niepodlegos c otwy: 1914-1921, Poznan 1999; t egoz , Walka o niepodlegos c Estonii 1914-1920, Poznan 2007.
14 13
78
Stanisaw Sierpowski REWOLUCYJNA OBSESJA
c Waz nym impulsem do tych dziaan by wybuch rewolucji w Niemczech, a wie i Wielkopolsce. Juz 9 listopada wieczorem zaoga poznan skiej cytadeli utworzya onierzy; naste Z pnego dnia powoano rade dla caej twierdzy. Na jej czele Rade gen. Ferdynand Hahn komendant twierdzy. Byli jednak w jej skadzie tez stana Polacy, jednym z sekretarzy zosta Adam Piotrowski. W ciagu paru dni siec rad s robotniczych i z onierskich pokrya cay zabo r pruski. Coraz cze ciej przewage dzy innymi konsekwencja ich wie kszej w nich zdobywali Polacy. Bya to mie dzaja cego aktywnos ci oraz powstania w Poznaniu organu kierowniczego i zarza Naczelnej Rady Ludowej. Trzyosobowy Komisariat ks. Stanisaw Adamski, za reprezentanta wszystkich Wojciech Korfanty i Adam Poszwin ski uzna sie dzy innymi, z Polako w regionu. W odezwie z 14 listopada 1918 r. mo wiono mie e dnie suchac kaz dy Polak bezwzgle powinien rozkazo w Rad Ludowych zognisdzynarodowa dziaalnos kowanych w Naczelnej Radzie Ludowej 16. Mie c NRL ujawnia list do kanclerza Rzeszy z 18 listopada, w kto rym podkres lono oczekiwanie cie loso na rozstrzygnie w zaboru pruskiego przez kongres pokojowy. Deklarowano , ni tez ciem dowozu tez , z e NRL nie zamierza osabionych Niemiec ni sia odcie pnie napadac pnego dnia przyby z ywnos ci podste . Dla rozeznania sytuacji juz naste trznych do Poznania podsekretarz stanu w pruskim ministerstwie spraw wewne do wielu polskich postulato Helmut von Gerlach, kto ry przychylnie odnio s sie w, zyka polskiego do szko do np. stopniowego wprowadzania je , urze w i kos cioo w. Za pliwos zrozumienie i uste c wobec Polako w by po z niej ostro krytykowany 17. cym wypowiedziom von Gerlacha przeczya Optymistycznym i uspokajaja cechowa duz rzeczywistos c , kto ra y wzrost aktywnos ci spoecznej i politycznej i kle ska Niemiec, kto Polako w. Po euforii wywoanej rewolucja ra ujawnia sie z uwalnianiem wie nio w, rozbrajaniem z onierzy, a nawet zrywaniem epoleto w oficerom, narastaa fala patriotycznego uniesienia. Towarzyszyo ono m.in. zakon ) do Sejmu Dzielnicowego, czonym 1 grudnia wyborom (zwykle przez aklamacje kto ry obradowa w Poznaniu, w mies cie zamienionym w kro tkim czasie z pruskiej polskich aspiracji niepodlegos was twierdzy w stolice ciowych. W te nie atmosfere entuzjazm wywoany przyjazdem Paderewskiego do Poznania oraz zos wpisa sie c z powodu utrudnien jakie mu czyniy wadze pruskie.
WYBUCH POWSTANIA
po Wielkopolsce miay Walki zbrojne, kto re od 27 grudnia rozlay sie z formalnego punktu widzenia charakter wewnatrzniemieckiej rebelii w rejencji ce znaczenie mia art. XII rozejmu, kto poznan skiej. Jak juz pisano rozstrzygaja ry
16 17
Szerzej A. Czubin ski, Powstanie Wielkopolskie..., s. 92 i n. P. Hauser, Niemcy wobec sprawy polskiej..., s. 59 i n.
79
za podstawe na wschodzie przebieg granic sprzed wojny. Do tego stanu przyja polski minister spraw zagranicznych Leon Wasilewski, kto rzeczy dostosowa sie ry w telegramie wysanym juz 28 grudnia do premiera G. Clemenceau informowa, z e tum cywilo w i z onierzy niemieckich napad na gmach Naczelnej Rady Ludowej c i mimo oporu Polako w zrywa sztandary pan stw sprzymierzonych. Niemcy robia d uz ytek z broni palnej spowodowali, z e z obu stron liczba ofiar jest znaczna. Rza polski protestowa energicznie przeciw tej napas ci jako obrazy honoru zaro wno przeto za pos Polski, jak i sprzymierzonych. Zwraca sie rednictwem premiera do o interwencje , kto francuskiego do rza w pan stw koalicji z pros ba ra obejmie uroczyste zados c uczynienie oraz gwarancje, z e niemieccy mieszkan cy Polski sie w przyszos z zaboru pruskiego powstrzymaja ci od podobnych eksceso w i nie beda dopuszczali sie na ziemi polskiej czyno w, kto re obraz aja Polske i pan stwa sprzymierzone 18. c na niemieckie sprawstwo napadu na gmach NRL, Telegram ten, wskazuja linie interpretacyjna , w kto puje 19. wytyczy polska rej sowo powstanie nie wyste Nie uz y tez go Jo zef Pisudski, kiedy 13 stycznia 1919 r. zauwaz y, z e nad Poznan skiem istniej ciagle wadza Niemiec. Warszawa jest skrepowana po zabiega, powouja c sie na wole ludnos stanowieniem rozejmu, o kto rego zmiane ci na wiecach i na fakty samorzutnego usuwania Niemco wyraz ona w 20. cym O powstaniu czy walce zbrojnej, tym mniej jakims fait accompli, maja uprzedzic czy wymusic ustanowienie granicy polsko-niemieckiej nie byo mowy w poczynaniach NRL, KNP (zwanego tez Komitetem Paryskim), ale takz e bardzo dem zdyscyplinowanej prasy polskiej. Niezmiennie podkres pod tym wzgle lano, z e postawa z ludnos c polska sprowokowana agresywna onierzy i cywilo w niemieckich bronic tez musiaa sie . Tezy tej trzymano sie konsekwentnie w korespondencji trznej mie dzy Poznaniem a KNP, gdzie skoncentrowaa sie caa polska akcja wewne dzynarodowa. Go walka o obje cie frontu wschodmie wnym jej punktem staa sie gnie cie niego rozejmem, kto rego odnowienie przypadao na 16 stycznia 1919 r. Osia niewykonalne. Tym bardziej z Poznania tego celu w tym terminie okazao sie przynaglano KNP do szybkiego i energicznego dziaania na rzecz rozejmu na cej linii walk. W przeciwnym razie podstawie linii demarkacyjnej, wedug istnieja
18 Kurier Poznan ski 3 I 1919, s. 1; (brak tego dokumentu w znanych mi opracowaniach linie prezentowa ro o Powstaniu Wielkopolskim). Te wniez Paderewski, kto ry np. w wypowiedzi dla Associated Press z 2 I 1919 r. mo wi o sprowokowanych przez Niemco w zajs ciach. W teks cie propagande podje ta przez prase niemiecka , pisza ca m.in. o pogromie odnotowano ro wniez antypolska ydo zywa do tego Manchester Guardian 9 I 1919 r. w sporym artykule pt. Z w w Poznaniu. Nawia Polska i Polacy. 19 o walkach ulicznych Manchester Guardian z 30 XII 1918, s. 12 poda za Le Matin informacje c, z w Poznaniu podkres laja e zos c Polako w wywoao zrywanie flag sojuszniczych przez marudero w niemieckich. 20 J. Pi sudski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, t. V, s. 51; takz e, Powstanie Wielkopolskie. ca i staranna analize zob. Z. Dworacki, Poznan Wybo r z ro de..., s. 188-189; interesuja skie i Pisudski, Poznan 2008, s. 105 i n.
80
Stanisaw Sierpowski
bronic musimy sie dalej, a wojna ludowa nie zna litos ci. Okrucien stwa ze strony sie straszne napisano w pis niemieckiej dzieja mie do KNP 25 stycznia 1919 r. 21 c walka, na temat kto dzy wielkimi tego s Nadal trwaa wie rej mie wiata coraz ro wyraz niej zarysowywaa sie z nica zdan , zwaszcza z e kompleks niemiecki bia sie z bolszewickim szantaz zac zaze em. Mnogos c informacji na ten temat wia zjawiska, wykorzystywanego niemal przez wszystkich trzeba z powszechnos cia zarazy jako panaceum na przero z ne dolegliwos ci. Ws ro d nich groz ba zlania sie cej masa z z niemiecka kadra oficerska (niekobolszewickiej, dysponuja onierska ) otwieraa olbrzymie poacie dla dowolnych spekulacji i przero niecznie lewicowa z nych scenariuszy. Wielokroc i przy ro z nych okazjach takz e Polacy przekonywali, z e los Europy, los cywilizacji zachodniej lez y w ich rekach. Jes li nawae nowoczesnych Huno w dzie uratowana. z Leninem i Trockim Polska wytrzyma, to kultura europejska be chwiejne Niemcy, a za nimi poz Jes li nie runa ar obejmie kontynent cay, z c cywilizacje w ruinie i nicos cej pisa Kurier pogra aja ci... Tak mniej wie Poznan ski z 29 marca 1919 r. Z kolei Wadysaw Wro blewski, wiceminister spraw zagranicznych w pis mie z 4 lutego 1919 r. do KNP precyzowa, z e armia tworzona Rade Ludowa , a stoja ca pod dowo w Wielkopolsce przez Naczelna dztwem gen. J. Dowbora-Mus nickiego, powoana zostaa zupenie wyraz nie pod hasem walki z bolszewizmem rosyjskim. Liczy ona ca 1520 tys. ludzi 22. dzy Polakami a Niemcami wysta pia nawet swoista rywalizacja o to, kto Mie ra ze stron jest bardziej predestynowana do pacyfikacji sytuacji rewolucyjnej na te moz ca w rozwaz wschodzie Europie. Sprawe na uznac za dominuja aniach mocarstw na temat miejsca poszczego lnych pan stw w nowotworzonej strukturze. kszonych Polska, Dla Francuzo w by to blok pan stw nowych i wydatnie powie Czechosowacja i Rumunia, dla Wielkiej Brytanii coraz wyraz niej Niemcy 23.
PRESJA POD ANGLOSASKA
Ws ro d waz nych powodo w, z e Niemcy republikan skie ewaluoway z roli wroga danego wspo te do poz a pracownika, bya was nie kwestia wschodnia. Ewolucje ca za strategicznego sojusznika Stany Zjednoczone. wspieraa Wielka Brytania maja dzyalianckiej, kto 1919 r. Gen. Francis J. Kernan, czonek Komisji Mie ry wiosna penetrowa stosunki pogranicza polsko-ukrain sko-rosyjsko-niemieckiego w tajnym do francuskich raporcie do prezydenta Wilsona bardzo krytycznie odnio s sie
Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryz u w 1919 r. Dokumenty i materiay, t. I. Warszawa 1965, s. 371. 22 Sprawy polskie..., t. I, s. 372. 23 Zob. nadal podstawowe P. Wandycz, France and Her Eastern Allies. French Czechoslovak Polish Relations from the Paris Peace Conference to Locarno, Minneapolis 1962.
21
81
projekto w stworzenia an cucha antybolszewickiego na wschodzie Europy. W dodatku uzna, z e jest on w duz ej mierze kamuflaz em. Kaz de z tych trzech pan stw ma dna pomoc wojskowa , aby agresywne plany na tym terenie i chce otrzymac niezbe c ksze tereny. Gen. Kernan zaznaczaja c, z zaja moz liwie najwie e nikt nie atakuje cz odwrotnie pisa o szaleja cym duchu wojskowym, kto dzisiaj Polski. Wre ry du takich jak sprawa warunko zdominowa wszelkie inne sfery aktywnos ci rza w z ycia, organizacja administracji pan stwowej czy wymiaru sprawiedliwos ci. Sytuaksze niebezpieczen cja ta stanowi dla przyszos ci Polski wie stwo niz bolszewizm. d wsparty wola wszystkich obywateMoz e on zostac wykorzeniony przez dobry rza dzie trudna do wykorzenieli, ale raz przyklejona do pan stwa choroba wojskowa be , z nia. Obawiam sie e wraz z nadejs ciem Armii Hallera agresywna akcja wojskowa zostanie skierowana przeciw Rosjanom, Litwinom i Ukrain com, o ile wielkie skutecznych s mocarstwa nie znajda rodko w dla powstrzymania wybuchu odurzonecego i wzmacniaja cego sie kaz go nacjonalizmu juz istnieja dego dnia 24. ce przejecha samochodem ponad dwa tys. mil Gen. Kernan przez dwa miesia od Poznania na zachodzie po Sonin na wschodzie, od Brzes cia Litewskiego przez Lwo w do Krakowa i do Warszawy. Rozmawia z bardzo wieloma ludz mi, ale o sytuacji w Poznaniu i Wielkopolsce nawet nie wspomnia. Interesoway go sprawy polsko-ukrain skie, sytuacja gospodarcza i z ywnos ciowa, bolszewizm i militaryzm, k by nadto czytelny. Uwagi o powszechnym braku kto rego antyfrancuski wydz wie Narodo wiary ws ro d francuskich sojuszniko w na wschodzie w Lige w, czy tez ce ws dominuja ro d nich przekonanie, z e pod przewodem Paryz a powstanie sia mogy miec zdolna zdominowac Europe dla prezydenta Wilsona znamiona cego najwaz antyamerykan skiego spisku, torpeduja niejsze punkty programu proponowanego przez nowy s wiat. Odnotowany powyz ej anglo-amerykan ski sojusz przeciwko imperializmowi puja cej ochronie francuskiemu na wschodzie Europy znajdowa odbicie w poste francuska . Pogarszao to istotnie warunki aktywnos Niemiec przed surowos cia ci du polskiego, kto zos KNP i rza re miay do zaagodzenia brytyjska c z powodu wybuchu walk w Poznaniu. Wprawdzie tam ro wniez prezydent Wilson, przydzie entuzjastycznie, nawia zywa do samostanowienia narodo jmowany jak wsze w, ale przyjmowano je po brytyjsku. Zem koniecznym dla globalnie zarysowanej puja ca bakanizacja Europy, znajduja ca na domiar polityki brytyjskiej bya poste cej z powodu poniesionych cie z wszystkiego oparcie we Francji, aspiruja aro w wojennych do uprzywilejowanego gosu na kontynencie. Im w Paryz u silniejsze cego interesy polskie i wielkopolskie, tym chowsparcie dla KNP, reprezentuja z dniejsze, bardziej wstrzemie liwe stanowisko Lloyda Georgea i obozu anglosaskiego 25.
R.St. Beker, Woodrow Wilson and World Settlement. Original Documents of the Peace Conference, Gloucester (Mass.) 1960, t. III, s. 224-225. 25 Por. M. Nowak-Kie bikowa, Polska Wielka Brytania w latach 1918-1923, Warszawa 1975; P. Kraszewski, Polityka Wielkiej Brytanii wobec Niemiec w latach 1918-1925, Poznan 1982;
d Zachodni 2008, nr 4 6 Przegla
24
82
Stanisaw Sierpowski
Zbiegiem okolicznos ci to was nie anglosasi jako pierwsi na Zachodzie byli w posiadaniu niezalez nego raportu o wybuchu Powstania Wielkopolskiego. Jego autorem by pk Harry H. Wade, kto ry jako szef brytyjskiej misji wojskowej towarzyszy J. Paderewskiemu w jego podro z y do Polski. Raport ten napisany w Bazarze 28 grudnia brytyjski charg daffaires w Danii przekaza do wiadomos ci swemu amerykan skiemu odpowiednikowi i koledze. Tym sposobem znalazy sie niemal ro wnoczes nie w Foreign Office i Sekretariacie Stanu. Sytuacje podczas dla polskiego punktu podro z y oraz w Poznaniu pk H. Wade przedstawi z sympatia c agitacje niemiecka na rzecz tworzenia si zbrojnych widzenia, odnotowuja w prowincji poznan skiej. Represjom wobec Polako w towarzyszyo wywoz enie przez wojska niemieckie ro z nych wartos ciowych materiao w jakby z terytorium okupowanego. Uznawa to za cakowicie sprzeczne z warunkami zawieszenia broni. Pk Wade wysa por. Rawlingsa (czonka misji brytyjskiej) do dowo dcy V Korpusu d brytyjski uzna go odpowiedzialnym za naste pstwa z zawiadomieniem, z e rza powania wojsk niemieckich. Indagowany odpar, z poste e oficjalnie nic mu nie przysania komisarzy sojuszwiadomo o tej misji. W raporcie zawarto sugestie niczych i neutralnych celem nadzoru nad rozwojem sytuacji w Wielkopolsce 26. c rozwo pruskiego panowania w WielPk Wade, wpisuja j wypadko w w historie du warszawskiego, kopolsce, upowszechni jednoczes nie punkt widzenia rza wyraz ony w cytowanym wyz ej telegramie min. Wasilewskiego do G. Clemenceau z 28 grudnia. Stanowisko to pozna peniej podczas rozmowy z polskim ministrem, do kto rej doszo 4 stycznia 1919 r. w Warszawie. Utwierdzia ona szefa brytyjskiej misji wojskowej w przekonaniu o z yczliwym traktowaniu spraw polskich, w duchu tym podczas wspo rozpocze lnej podro z y z J. Paderewskim 27. Z drugiej strony J. Paderewski jako najbardziej anglosasko nastawiony polski polityk tego czasu i alternatywa wobec jawnie filofrancuskiego KNP cieszy sie opinia . Dla pka Wadea istotne znaczenie miao takz w Londynie bardzo dobra e to, tpliwos cz z danie J. Paderewskiego, z e mimo wa ci Foreign Office z yczenie, czy wre a a Poznan c decyzja aby jego podro z do Warszawy obje zostao wysuchane. Tak wie z o przyjez dzie Mistrza do Poznania zapada zanim wsiad on na pokad kra ownika czyo kilku czonko Concord 21 grudnia 1918 r. W Kopenhadze doa w brytyjskiej komisji z attach wojskowym w Danii pk. Wadeem na czele. Jako British d Commissioner, powoany na to stanowisko juz 17 grudnia, towarzyszy odta
M. Baumgart, Wielka Brytania a odrodzona Polska 1918-1933, Szczecin 1985; na temat rywalizacji mocarstw woko spraw ukrain skich zob. R. Galuba, Niech nas rozsadzi miecz i krew.... Konflikt polsko-ukrain ski o Galicje Wschodnia w latach 1918-1919, Poznan 2004. 26 Sprawy polskie..., t. I, s. 357-359. 27 W raporcie z 12 stycznia 1919 r. pka H.H. Wadea, wyro z niony zosta Paderewski jako osoba ca obok i ponad innymi: wielka osobowos , jego reputacja patrioty i wymownym stoja c , z jego sawa nawoywaniem do jednos ci, kompromisu i tolerancji. W przypadku tak patriotycznego i penego gna cel, o ile nie udaremnia tego inne temperamentu narodu, jak Polacy, moz liwe, z e te apele osia przyczyny, cyt. za: J. Paj ewski, Odbudowa pan stwa polskiego, 1914-1918, Warszawa 1980, s. 360.
83
J. Paderewskiemu w podro z y do Warszawy przez Gdan sk i Poznan . Wybuch walk na zaplanowanym wczes niej etapie poznan skim spowodowa, z e znaczenie Polski w oczach Londynu roso z dnia na dzien 28. Moz na zaoz yc , z e trwaym s ladem raporto w pka Wadea byo z yczenie du brytyjskiego 8 stycznia 1919 r. podczas obrad Komisji przedoz one w imieniu rza d niemiecki powstrzyma sie od wszelkich prowokacji Rozejmowej w Spa, aby rza wobec ludnos ci polskiej w Prusach Wschodnich i Zachodnich, w Poznan skiem oraz lasku 29. W tym z daniu, okrzyknie tym w obozie polskim jako pierwsze na S a stwo dyplomatyczne powstan zwycie co w na gruncie angielskim, przebijaa obawa, byc z e walki w Wielkopolsce moga zarzewiem wojny polsko-niemieckiej o trudnych do przewidzenia konsekwencjach nie tylko dla Wschodu, ale i Zachodu Europy. Chodzio zatem go wnie o zyskanie na czasie, tak cennym w konteks cie cej w Niemczech rewolucji, kto dano w stolicach trwaja rej zduszenia pilnie wygla skich mocarstw. zwycie Ten tok rozumowania ujawnia instrukcja Foreign Office przesana 5 stycznia do pka Wadea, kto ra korespondowaa z przytoczonym powyz ej z yczeniem skierowa nym do rzadu niemieckiego. Pk Wade mia przekazac tym razem stronie polskiej, zaniach wobec polskich aspiracji, ale z e w Londynie nie zapomniano o zobowia takz e o warunkach rozejmu, zgodnie z kto rymi wojska niemieckie miay opus cic ce sie poza granicami Niemiec w 1914 r. Nie powinni wie c tylko terytoria znajduja laska. Rzady sojusznicze cia Poznania i S Polacy podejmowac pro b zagarnie wszystko co jest w ich mocy, aby aspiracje polskie mogy byc czynia zaspokojone oraz zapewnione bezpieczen stwo przed atakami niemieckimi, jednak oczekiwane samokontroli i porza dku 30. jest zachowanie przez ludnos c polska Aktywnos c misji brytyjskiej w Polsce z z yczliwym pk. Wadeem na czele bya piaa ona antypolskie ostrze Foreign Office, gdzie tym bardziej waz na, z e ste z opiniami Lewisa Namiera, zagorzaego w sprawach wschodu Europy liczono sie 31 pro objas syjonisty rodem z Polski . Udana ba nienia krytycznej sytuacji w Polsce by wspomniany juz raport z 12 stycznia, w kto rym pk Wade bezstronnie, ale z yczliwie omo wi najwaz niejsze problemy i osoby kraju. Zaskakuje jednak brak cej tam walki zbrojnej, chociaz w tym raporcie Wielkopolski i trwaja mia po temu c o Narodowych Demokratach jako o partii dominuja cej sposobnos c zaro wno pisza w Polsce niemieckiej, kto ra jednak nie jest wybitna jes li chodzi o rozlegos c widoko w 32.
W. Mazurczak, Anglicy i wybuch powstania..., s. 266. Monitor Polski nr 14, 18 I 1919; takz e Kurier Poznan ski 16 I 1919, s. 3. 30 W. Mazurczak, Anglicy i wybuch powstania..., s. 266. 31 Henryk Batowski pisze np. o duz ym prawdopodobien stwie, z e L. Namier by autorem linii Curzona H. Batowski, Mie dzy wojnami 1918-1939, Krako w 1988, s. 411, przyp. 40; na temat aktywnos ci L. Namiera w budowie traktato w mniejszos ciowych zob. m.in. J. Headlem -Morl ey, A Memoir of the Paris Peace Conference 1919, London 1972; A. Sharp, Britain and the protection of minorities at the Paris Peace Conference 1919, w: Minorities in History, London 1978, s. 175 i n. 32 J. Paj ewski, Odbudowa..., s. 360.
29 28
6*
84
Stanisaw Sierpowski
cej Wielkopolski pos ci pochodza ce W caos ci natomiast sytuacji dotycza wie z tego samego czasu dementi, kto re za pos rednictwem Wydziau prasowego ce stanowiska koalicji polskiego MSZ korygowao nies cise wiadomos ci dotycza do artykuu w Kurierze Warszawskim wobec Poznan skiego. Pk Wade odnosi sie ce tam stwierdzenie, z z 11 stycznia, kto ry rzekomo nadszed z Paryz a. Widnieja e do Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu z wezwaniem, aby koalicja zwro cia sie ce tam oddziay polskie wstrzymay sie od ofensywy przeciwko Niemcom operuja jest nies cise. Moz na by bowiem wnioskowac kontynuowa pk Wade z e koalicja przypuszcza, iz Polacy
ofensywe w niemieckiej cze s do nich z z daniem prowadza ci Polski i z e obecnie zwro cia sie a , z zaprzestania takowej. W rzeczywistos ci nie byo tak, aczkolwiek w depeszy zwro cono uwage e wszelka wzie ta, mogaby ujemnie wpyna c polska na kongresie ofensywa, gdyby takowa bya przedsie na sprawe Rade Ludowa , kto pokojowym. Powyz sze jest zgodne z zapatrywaniem wyraz onym przez Naczelna ra jak dku, czekaja c na wiadomo zawsze radzia unikania starc zbrojnych z Niemcami i utrzymywanie porza decyzje kongresu pokojowego 33.
Rzekoma depesza koalicji do NRL, kto rej tres c pk Wade prostowa wywoaa silne poruszenie w Poznaniu. Jego pokosiem byo pismo Komisariatu NRL z 14 stycznia do KNP o poczynienie wszystkich kroko w u koalicji celem wyjednania nam pomocy skutecznej i bezzwocznej. Dotychczasowe zabiegi NRL nie day c zawo efekto w, powoduja d i rozgoryczenie. Koalicja, a szczego lnie Londyn miay na tym, aby utworzyc skupiac uwage z Polski jednolity front przeciwko bolszewiz jako niepoz dana dywersje . mowi i z tego punktu widzenia ruch nasz traktuje sie a zuja c do po du angielskiego (skierowanego jak juz Nawia oficjalnego telegramu rza du niemieckiego, a nie do Warszawy) podkres wiadomo do rza lano, z e o z adnej tku do dzis agresywnos ci w Wielkopolsce nie moz na mo wic : od pocza bronimy po dac prostu naszej sko ry i nie chcemy sie zniszczyc i zmasakrowac przez podbech nacjonalistyczna bandy niemieckie. tane agitacja c raz po raz zapewnienia o uszanowaniu woli konferencji pokojowej, Ponawiaja czonkowie Komisariatu NRL zaznaczali, z e przywro cenie status quo ante jest i wymo c na Niemcach uznanie niepodobien stwem. Koalicja powinna to zrozumiec adamy, aby linii demarkacyjnej, kto ra by nie rozstrzygaa przyszej granicy. Z komisje rozjemcza i zmusia Niemco koalicja przysaa tutaj wojskowa w do pismo Komisariatu NRL jest swoistym epilorozejmu 34. Przepojone dramaturgia odczytywano jako giem dla inicjatywy brytyjskiej z 8 stycznia 1919 r., kto ra dla polskich aspiracji na jej rubiez przyjazna ach zachodnich. Stopniowo, ale coraz bra czon wyraz niej w rywalizacji niemiecko-rosyjsko-polskiej w Londynie go re pierwszy.
33 34
Kurier Poznan ski 17 I 1919, s. 2. Sprawy polskie..., t. I, s. 360-363.
dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie PARYSKI PUNKT WIDZENIA
85
d na agresywna polityke Niemiec powodowa, z Wzgla e Francja najbardziej zdecydowanie spos ro d wszystkich mocarstw wspieraa polskie aspiracje niepodlegos ciowe. To w Paryz u od poowy 1917 r. dziaa KNP jako uznany przez mocarstwa reprezentant intereso w polskich, tam tez z polonuso w amerykan skich gierskiej organizowaa sie be kitna i europejskich oraz jen co w z armii austro-we do armia z gen. Hallerem na czele. Tez w Paryz u szefowie rza w Anglii, Francji , z i Woch wydali 3 czerwca 1918 r. deklaracje e utworzenie zjednoczonego pem do morza stanowi jeden i niepodlegego pan stwa polskiego z wolnym doste do z warunko w trwaego i sprawiedliwego pokoju oraz rza w prawa w Europie 35. czaja c 10 lutego 1919 r. Delegacja profesoro w Uniwersytetu Jagiellon skiego wre premierowi G. Clemenceau dyplom doktora honoris causa usyszaa was nie takie cznie brzmia ce dla polskiego ucha wo sowa, wdzie wczas i zawsze:
tpienia nie ma narodu, kto cej niz Bez wa ry by cierpia wie Polska. Kraj wasz podzielono, cej cierpia, powinien wie c byc pokrojono, rozdarto, zmasakrowano, sponiewierano. Najwie pierwszy, gdys my dotarli nareszcie do chwili restytucji i rekompensat (...) Obecnie chodzi o to, aby wam dac co sie wysiko dania wasze, gdyz nalez y. Z mojej strony nie potrzebuje w, aby zrozumiec z a to wypywa z uczuc , tak dawno. Tak samo we Francji wszyscy sa za wami, tym bardziej, z kto re z ywie e Polska to Francja wschodu, a Francja to jest Polska zachodu 36.
Francja bya jedynym spos ro d mocarstw i zapewne jednym z niewielu pan stw, w kto rych istniay obiektywne przesanki dla z yczliwos ci wobec zrywu zbrojnego , eksploatowana w literaturze, z Wielkopolan 37. Dysponujemy nawet wzmianka e dyrektor generalny francuskiego MSZ Philippe Berthelot 27 listopada 1918 r. w rozmowie z R. Dmowskim podkres li zdecydowane poparcie Francji dla postuloc te sprawe za waz niz wanych granic Polski. Uznaja niejsza sprawa Alzacji pomoc, nie pozwalaja c na doktrynersi Lotaryngii zapewni, z e Francja okaz e caa cia Wilsona. Francji na re ke jest wszelkie fait accompli dokonane kie rozstrzygnie przez Polako w przede wszystkim w sprawie zaboru pruskiego 38.
35
Por. m.in. J. Pajewski, Woko sprawy polskiej. Paryz Lozanna Londyn 1914-1918, Poznan
36 ladkowski, Ojciec zwycie Dziennik Poznan ski 8 III 1919, s. 1; szerzej W. S stwa Georges Clemenceau, Lublin 1998. 37 Nie odnalazem np. z adnej reakcji na Powstanie Wielkopolskie we Woszech (por. S. Si erpow ski, LItalia e la ricostituzione del nuovo stato Polacco 1915-1921, Ossolineum 1979), co potwierdzaja wspomnienia Konstantego Skirmunta, wydane w Rzeszowie w 1998 r. Trudno jednak nie wspomniec w tym miejscu o szczego lnie uroczystym pogrzebie kaprala Vincenzo Cittadiniego, powstan ca i z onierza w suz bie polskiej, chowanego na cytadeli 17 marca 1919 r., akurat w czasie pobytu dzyalianckiej z ambasadorem Noulensem na czele, co okres dzynarodowy w Poznaniu Misji Mie lio mie lokalizuje W. Ol szewski, Cmentarze na stokach poznan charakter ceremonii; mogie skiej cytadeli, Poznan 2008, s. 147. 38 cam znawco Sprawa polska..., t. I, s. 33; J. Pajewski, Odbudowa..., s. 333; zache w dyrektora tpliwos generalnego francuskiego MSZ do analizy tej wypowiedzi, kto ra wzbudza wa ci. Nawet przy
1970.
86
Stanisaw Sierpowski
NiemElementy polityki fakto w dokonanych, kto rych najbardziej obawiali sie cy odnajdziemy takz e w kilku innych przekazach. Z polskich moz na dopatrzec sie w innej wypowiedzi R. Dmowskiego z 11 grudnia 1918 r., kiedy na zebraniu KNP, mo wi o potrzebie wysania armii gen. Hallera do Polski przez zabo r pruski i zahartowania go w ogniu walki z Niemcami 40. Jes li na tym miao polegac owo fait cia wojny o trudnych do przewidzenia konsekwencjach accompli, to ryzyko wszcze byo duz e. Moz na sie zgodzic , z e armia ta bya KNP potrzebna w kraju dla , ale wysokim wzmocnienia pozycji R. Dmowskiego i jego obozu w walce o wadze niemiecka . Zamys taki ryzykiem byo hartowanie tej armii w bojach z armia ocene historyko , z trzznajduje z yczliwa w kiedy pisza e opro cz motywo w wewne ) chodzio o fait accompli wobec Pomorza i moz nych (walki o wadze e Poznan s kiego jeszcze przed konferencja pokojowa. R. Dmowski, nie wierzac w zwyciestwo z Niemcami prowadzia regularna, dobrze wyposaz powstania, chcia, aby walke ona armia hallerowska 41. sytuacje dobrze udokumentowana , z Przytoczone przykady potwierdzaja e we trzne sprawy polskie bardzo silnie przenikay sie Francji, s cis lej w Paryz u wewne z miedzynarodowymi. Nigdzie tez w takim stopniu w walke o wadze w kraju c w uproszczeniu) nie angaz czynniki obce. Nadrze dne cele (mo wia oway sie poway nieraz pierwszen pan stwowe i narodowe uste stwa aspiracjom partyjnym, osobistym, egoistycznym. W niejednym artykule prasowym widac wpywy zasiecego atwiejszy posuch ws dziaego w Paryz u KNP, znajduja ro d polityko w centrum d warszawski by w re kach rewolucjonisty, i prawicy, takz e dlatego, z e rza bezboz nika, rozwodnika... Wzmianka min. Pichona na zakon czenie debaty budz etod spowodowa odwiedziny reprezentanta gen. wej 30 grudnia 1918 r., z e rza dzy wszystkimi Pisudskiego w nadziei na szybkie i absolutne porozumienie pomie z wywoao polemike prasowa , z ywioami, kto re do odbudowy Polski da yc musza takz odnotowana e w Polsce 42. Jednak i w tej polemice prasa francuska po od pochwa dla walki Wielkopolan, maja c w biez cej pamie ci wstrzymywaa sie a
39
kszej z najwie yczliwos ci Francuzo w do Polski nie mogy jej granice byc waz niejsze od Alzacji tnie tez w ustach wytrawnego dyplomaty zwrot o doktrynerskich i Lotaryngii! Nieche akceptuje ciach Wilsona. Nie moz rozstrzygnie na wykluczyc , z e Dmowski np. poruszony radiotelegramem J. Pisudskiego do marszaka Focha w sprawie wysyki armii Hallera do Polski, nieprecyzyjnie zreferowa sowa dyr. P. Berthellota na zebraniu prezydium KNP. Niezawodnie jednak nie moz e ta wypowiedz byc uznana za stanowisko Francji. Nie Francja os wiadczya (Z. Wroniak, Polityka zewne trzna Naczelnej Rady Ludowej po wybuchu powstania, w: Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, red. Z. Grot, Poznan 1968, s. 344), lecz dyrektor francuskiego MSZ powiedzia... 39 Zob. P. Hauser, Niemcy wobec sprawy polskiej..., s. 58 i n. 40 T. Kuz min ski, Protokoy posiedzen KNP w Paryz u..., w: Najnowsze Dzieje Polski..., t. II (1959), s. 155. 41 J. Pajewski, Znaczenie Powstania Wielkopolskiego dla odbudowy pan stwa polskiego w 1918 r., w: Historia. Zeszyty Naukowe UAM, nr 10, Poznan 1970, s. 19. 42 ce po stronie KNP, natomiast Z dzienniko w poznan skich Kurier propagowa teksty stoja du warszawskiego. Dziennik rza
87
wrogos generalna c mocarstw do uprzedzania lub modelowania ich decyzji przez bezpos rednio zainteresowanych. Ogo lny ton tych wypowiedzi dobrze charakc, z teryzuje Victoire z 28 grudnia 1918 r. pisza e wolne juz ziemie polskie ce sie pod panowaniem Rosji i Austrii nie kon procesu odrodzenia, bo znajduja cza lask i Gdan z Prusacy. Najwaz Poznan skie, S sk wcia jeszcze maja niejszym zada niem dla Polako w jest teraz uwolnienie ojczyzny w zwartym wysiku. Po z niej moga brudy swoje miedzy soba prac . tej Takz e w artykule z 4 stycznia 1919 r. dziennik ten nie wspomnia o podje c, z przez Polako w walce, zaznaczaja e z aden koalicyjny dyplomata nawet na lask moment nie mys li, aby w granicach Rzeszy pozostao Poznan skie, Go rny S i Lotaryngia dyskutowac i Gdan sk. Nad tym podobnie jak nad Trydentem, Alzacja nie moz na.
c im bez odczekania uchwa Usiowan niemieckich, by posac wojska przeciw Polakom, chca kongresu pokojowego, kto ry im wolnos c odda, narzucic pruskie wadze w Poznaniu, nie moz na dostatecznie znienawidzeni; niepotrzebnie te nienawis tolerowac . Niemcy w Polsce juz sa c przez , kto doskonale, z tygodni juz okrucien stwa nad Polakami Poznan skiego pomnaz aja rzy wiedza e za pare da wie cej pod panowaniem niemieckim. Koalicja celem zapobiez nie be enia dalszemu rozlewowi krwi dac powinna z a , aby prowincje polskie az do podpisania pokoju zostay przez amerykan skie dywizje te, albo co najmniej z zaje eby Niemcy zaprzestay wszelkich wojskowych operacji przeciw Polakom z prowincji Poznan skiej. My Francuzi z yczymy niemieckiej republice wszystkiego dobrego, ale co z to za ca sobie sposobem despoto niemiecka republika, roszcza w anciene regime prawo do jarzmienia zyka, pragna cych za czenia z inna ojczyzna ?. cywilizowanej ludnos ci innej rasy, je
sto w prasie francuskiej podkres Stosunkowo cze lano, z e prawdziwie silna Polska na wschodzie Niemiec stanowi waz ny interes Zachodu. Dlatego tez nie jest najwaz niejsze jak pisa Georges Bienain w Victoire 4 stycznia 1919 r., czy d warszawski sa w zupenej zgodzie: nasza interwencja ma racje KNP z Paryz a i rza bytu w naszym wasnym interesie. Gdy rozkaz emy Niemcom opus cic cztery prowincje polskie Prus i zajmiemy kilka najwaz niejszych punkto w tych prowincji lask, wo jak Gdan sk, Poznan i Go rny S wczas jest prawdopodobnym, z e warszawski d socjalistyczny raczy przyja c rza od sprzymierzonych te prowincje, kto rych Austria nie moga zapewnic . c od ka s cych rywalizacji Takz e Le Temps, nie stronia liwych uwag dotycza : jes d, dostatecznie mocny polsko-polskiej, dopytywa sie li w Warszawie istnieje rza d na Quai dOrsay i godny zaufania aby, jak powiedzia min. Pichon, urza aprobowa, a nawet wywoywa przybycie do Francji jego przedstawiciela, dlaczego z z aden reprezentant dyplomacji francuskiej nie zosta wysany do Warszawy dla bezstronnego informowania ministerstwa spraw zagranicznych od chwili przybycia do tego miasta Pisudskiego 43. da ca najbardziej jaskrawym wyrazem bojo Podniesiona sprawa, be w polcych cay czas kombinacji pod hasem co z ta sko-polskich w Paryz u oraz trwaja
43
Dziennik Poznan ski 15 I 1919, s. 1.
88
Stanisaw Sierpowski
, nie moga znalez zania od 16 listopada 1918 r. Wo Polska c rozwia wczas to Jo zef ca inne Pisudski jako naczelny wo dz wojsk polskich rozesa depesze informuja dy o istnieniu Pan cego wszystkie rza stwa Polskiego niepodlegego, obejmuja z ziemie zjednoczonej Polski. Wyraz one jednoczes nie przekonanie, z e pote ne Polsce pomocy i braterskiego poparcia, okazao sie demokracje Zachodu udziela te odpowiedziay pozytywnie tylko Niemcy juz bardzo wygo rowane. Na note 21 w Warszawie hr. Harry Kessler, znany Pisudskiemu listopada 1918 r. zjawi sie dzie z Magdeburga i Berlina, kiedy zapewnia, z e obecna generacja Polako w nie be prowadzia wojny o Poznan skie i Pomorze. Jes li ententa podaruje im obie te oni nie; ale wspo prowincje, nie powiedza czesne pokolenie same z tego powodu c niemiecki pose podwo wojny nie rozpocznie. Mia wie jne racje do stwierdzenia podczas rokowan polsko-niemieckich w Warszawie, z e poznan skie pozostaje dzie. niemieckie, do Niemiec nalez y, wobec czego o tej kwestii mo wic nie be Z rozmo w, z natury rzeczy konfliktowych nie zrezygnowano, co spowodowao, z e czono hr. Kesslerowi note o zerwaniu z Niemcami stosunko 15 grudnia wre w 44. Zrobiono to takz e dlatego, z e do Warszawy nie przyby przedstawiciel z adnego innego pan stwa, takz e zaprzyjaz nionej Francji. Ociaganie sie w tej sprawie wszystkich mocarstw ententy byo nie tylko bardzo wymowne, ale nosio wszelkie du warszawskiego i J. Pisudskiego 45. Problem znamiona braku zaufania dla rza jednak w tym, z e ta sytuacja nie ulega zmianie takz e po 16 stycznia 1919 r., kiedy kompromisowym premierem zosta I. Paderewski, ani po 21 stycznia, kiedy tenz e d polski uzna KNP jako reprezentanta Polski u rza do koalicyjny rza w pan stw ty koalicyjnych i Szwajcarii. Oczekiwania na przeom trway nadal mimo zache d I. PaderewStano w Zjednoczonych, kto re 30 stycznia 1919 r. formalnie uznay rza skiego. Powro cono do tej sprawy dopiero 21 lutego 1919 r. na posiedzeniu Rady Najwyz szej Konferencji Pokojowej z inicjatywy Francji. Min. Pichon nie powoy juz J. Pisudskiego, ale pismo R. Dmowskiego jako wa sie jednak na note cego KNP oraz premiera I. Paderewskiego posiadaja cego poparcie przewodnicza s czyy duz ej cze ci narodu caej Polski. Do pozytywnie usposobionej Francji przya pozostae mocarstwa, za wyja tkiem Japonii, kto sie rej przedstawiciel chcia du 46. najpierw poznac stanowisko swego rza Skomplikowana i zawia sytuacja Polski i Wielkopolski wymuszaa wielka rozwijaja cy biay wywiad. To ostroz nos c ludzi pio ra, zwaz ywszy na szybko sie
44 L. Grosfeld, Misja hrabiego Kesslera w Warszawie 20 listopada 15 grudnia 1918 r. Dzieje Najnowsze nr 1, 1970, s. 17 i n.; Z. Dworecki, Stanowisko polityko w poznan skich wobec rzadu polskiego przed wybuchem Powstania Wielkopolskiego (listopad grudzien 1918 r.), w: Mie dzy historia a polityka, Poznan 1998. 45 J. Kuku ka, Problem uznania rzadu warszawskiego..., s. 108 i n.; M. Leczyk, Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone 1917-1919, Warszawa 1966, s. 254 i n. 46 Zob. A. Piszczkowski, Odbudowanie Polski 1914-1918. Historia i polityka, Londyn 1969, s. 186; tegoz Anglia a Polska 1914-1039 w s wietle dokumento w brytyjskich, Londyn 1975, takz e K. Lundgreen-Nielsen, The Polish Problem at the Paris Peace Conference, Odense 1979.
89
tko jeden z powodo w, z e do wyja w nalez ay teksty nawet prasy francuskiej jawnie ce po stronie powstania. Jes stoja li to czyniono, jak np. Le Temps 5 stycznia cym na obronny charakter podje tej przez Polako 1919 r. to z wywodem wskazuja w c sie przed bolszewikami gromadzili wojska walki. Niemcy bowiem, wycofuja w pruskiej Polsce z zamiarem kontynuowania starej polityki: podzielenia Polski siednich z pote ga rosyjska . Zgodzili sie pisa Le Temps prowizoryi krajo w sa nadbatyckich prowincji Litwy i dawniejszej Polski rosyjskiej, ale cznie na strate , by zatrzymac puja cej koncentprzygotowali sie Poznan i Gdan sk. Na temat poste racji wojsk niemieckich w Wielkopolsce pisali i mo wili polscy komisarze Poznania, li sie podtrzymania adu w zaborze pruskim. W protestach sanych do kto rzy podje du niemieckiego os rza wiadczali, z e jest to zamach na polskie prawa, bo granice nie byy zagroz one. Wadze niemieckie nie przestay swych prowokacji i rezultat jest dzili powstanie i odnies taki, jaki zobaczylis my w ostatnich dniach: Polacy urza li dziwszy Niemco sukces. Poznan skie wype w udowadnia jasno, z e jest ziemia , rza d zas ski postanawia bronic intereso w Niemiec niezaprzeczalnie polska berlin interwencje wojskowa . Sprzymierzen prawo zakazania przez energiczna cy maja zek zaje cia sie przez Niemcom wszelkiej wysyki wojsk przeciw Polakom i obowia okupacja pruskiej Polski. Le Temps wyraz z koalicje a przekonanie, z e pote ne wspo dziaanie Stano w Zjednoczonych zapewni prezydent Wilson. Dziennik ten sumowa stanowisko, kto re reprezentowaa strona polska, znajca daleko posunie te zrozumienie francuskiej opinii publicznej (poza skrajna duja ). Bya to przede wszystkim zbiez lewica nos c intereso w: im Polska silniejsza, tym Niemcy sabsze... dzynarodowym wpisywaa sie Francja u progu obrad o nowym adzie mie w powszechne wo wczas rozprawianie na temat samostanowienia narodo w o swoim tek bardzo pasowa do wielu sytuacji, stymuluja c nadzieje i wasne, losie. Ten wa bardzo tez subiektywne racje. Takz e Wielkopolanie polscy, niemieccy, z ydowscy byli przekonani, z e to do nich prezydent Francji Raymond Poincar kierowa sowa c w Paryz pokojowa w obecnos 18 stycznia 1919 r., otwieraja u konferencje ci 72 skiej koalicji: najbardziej prominentnych polityko w zwycie
s to moz Jes li panowie macie zmieniac mape wiata, to stac sie e tylko w imieniu narodo w i tylko pod zaznaczy i z tym warunkiem, z e prawo samostanowienia maych i wielkich narodo w swobodnie sie e conymi prawami narodowych i religijnych mniejszos pogodzicie je z innymi, ro wniez us wie ci. Wszyst uksztatoway w pan sie poa czyc siadami oraz tym kim narodom, kto re sie stwa, kto re chca ze swoimi sa sie od siebie oddzielic narodom, kto re chca w osobne jednostki, wreszcie tym narodom, kto re stosownie organizuja , wszystkim tym narodom postarajcie sie do swych zmartwychwstaych tradycji na nowo sie panowie dac poparcie dla zapewnienia ich moralnego i materialnego bytu 47.
47
Dziennik Poznan ski 22 I 1919, s. 3.
90
Stanisaw Sierpowski
CO W POWSTAN ROZEJM SZANSA s cych sie postulato Ws ro d najcze ciej pojawiaja w NRL kierowanych do Paryz a cie rozejmem frontu niemiecko-wielkopolskiego. Wielnajbardziej pilne byo obje czono z terminem kolejnego przeduz cym na kie nadzieje a enia rozejmu przypadaja ciach w bogatej korespondencji 16 stycznia. Problem ten obecny w ro z nych uje Komisariatu NRL z KNP utrzymywany by niezmiennie w alarmistycznej tonacji, dobrze oddaja sowa ks. S. Adamskiego zawarte w memoriale, napisanym dla kto ra gen. Duponta, a poprzez KNP do politycznych wodzo w alianto w: jedno gsilniejsze uderzenie niemieckie mogoby zniweczyc dotychczasowe nasze osia cia 48. nie ce sie wobec ewolucji sytuacji politycznej Obawy te, stopniowo nasilaja tkowo moralnie rozbitych wojskowych, w Niemczech oraz konsolidacji pocza napie cie wielkopolskich lidero uzmysawiaja w, s wiadomych nikego zainteresowaczkowych przygotowaniach do otwarcia konferencji nia ich sprawami w gora w Warszawie z drugiej. Wyrazem tej pokojowej z jednej strony i walki o wadze niezwykle trudnej sytuacji byo pismo Komisariatu NRL z 14 stycznia 1919 r. jakby ce wyjas da cym w Paryz pro buja nic be u polskim politykom z R. Dmowskim na czele ca od kilkunastu dni sytuacje . Chodzio o wyjednania nam pomocy istnieja ro skutecznej i bezzwocznej, gdyz dotychczasowe efekty sa wne zeru, a po cych nadziejach pokadanych w koalicji ujawnia sie zawo daleko ida d i roztpliwos goryczenie. Ten obszerny memoria s wiadczy o wa ciach co do znajomos ci cia pilnie oczekiwano. Zwracaja w nim uwage sprawy problemo w, kto rych podje o charakterze wojskowo-politycznym. Wielkopolsce grozic miao kompletne siednich prowincji maja zniszczenie, bowiem Niemcy zasileni przez ludnos c sa liczebna , posiadaja duz przewage o amunicji oraz wyc wiczonych oficero w. Podac trzebujemy pomocy koniecznie i mamy prawo jej z a jako najwierniejsi od tku wojny sojusznicy ententy. Czy sami nie rozumieja tego z pocza e opuszczenie ententy u nas na wieki? 49 nas w tej sytuacji zniweczyoby pozycje przesanka uzasadniaja ca zainteresowanie Paryz Go wna a losem Wielkopolski ce ryzyko wybuchu wojny na wschodzie. Paday sowa mocne, gdyz byo rosna caa , aby podplejada wodzo w niemieckich z wojny wszechs wiatowej szykuje sie tlona sawe w atwej jak mniemaja walce z Polakami. reperowac nadwa pro rtablissement si Koalicja chyba s lepa jest jes li chce spokojnie tolerowac te be niemieckich pisano do KNP 25 stycznia 1919 r. 50 c obje cia rozejmem z Niemcami Postawionego na pierwszym miejscu celu, a wie takz e ich frontu wschodniego lub chociaz by przyjazd w ten rejon wojskowej komisji gna c rozejmowej, nie zdoano osia . A i wsparcie zaambarasowanego innymi
48 49 50
Cyt. za: A. Czubin ski, Powstanie Wielkopolskie..., s. 259. Sprawy polskie..., t. I, s. 362. Tamz e, s. 370-371.
91
sprawami KNP, kto ry nie mia jeszcze formalnego mandatu od warszawskiego czy du Moraczewskiego, byo niewielkie. Korekta warunko nawet socjalistycznego rza w rozejmu, na kto rej zalez ao najbardziej Wielkopolanom, nie bya nawet powaz nie c potwierdzenie stanowiska niemieckiego, z te rozwaz ana. Byo to wie e ziemie obje de facto wewne trzna rebelia wedle polskiej terminologii powstaniem sa dla rozbicia jednos o charakterze zbrojnym, prowadzona ci pan stwa, i to wbrew jednoznacznemu postanowieniu rozejmu, juz dwukrotnie przeduz anego 13 grudnia 1918 r. i 16 stycznia 1919 r. Wiedzieli o tym wszyscy, a Daily Mail 29 stycznia 1919 r. w artykule Poland pisa, z e sytuacja ta niesychanie utrudnia teraz pozbawieni formalnego prawa do okupacji lub zjednoczenie Polski. Polacy sa sie do walki przeciwko przyznaniu tego obrony Poznan skiego, a Niemcy gotuja kraju Polsce. Wyrazem ewolucji taktyki niemieckiej ocenianej z Wielkopolskiej perspektywy du Wielkiej Brytanii, be da ca pokosiem moz e byc nota z 15 stycznia 1919 r. do rza dania Londynu z 8 stycznia o powstrzymanie wszelkich omawianego wyz ej z a d niemiecki prowokacji wobec ludnos ci polskiej na ziemiach zaboru pruskiego. Rza by tym z adaniem niemile zaskoczony. Jego tres c miaa dowodzic , z e sojusznicy poinformowani o sytuacji na granicy wschodniej Niemiec, gdzie Polacy nie sa prowokacje jedna za druga . W przeciwien d mnoz a stwie do tego, co uwaz a rza d niemiecki uczyni wszystko, by pooz angielski, rza yc kres skargom, formuowa systematycznie do nym ongis przez Polako w, tymczasem Polacy zmierzaja utworzenia pan stwa w pan stwie. Ten systematycznie zorganizowany ruch zosta liczyc poruszony os wiadczeniem Paderewskiego, z e Polacy nie moga na otrzymanie przez nich rewindykowane. To jest przyczyna , z tak rozlegych obszaro w, jakie sa e ludnos c niemiecka w prowincji poznan skiej jest terroryzowana i zmuszana do c w sposo emigracji. Polacy nie maja b oczywisty zaufania do konferencji na powstanie narodowe. Skoro ludnos pokojowej zdecydowali sie c niemiecka do rza du Rzeszy z nieustannymi woaniami o pomoc, jest on zmuszony zwraca sie d angielski w Irlandii do podje cia s podobnie jak w swoim czasie rza rodko w c pote z dku. Rza d militarnych, skierowuja ne siy dla przywro cenia spokoju i porza niemiecki nie chcia duz ej tolerowac sytuacji, w kto rej obywatele narodowos ci rebelie , zbrodnie przeciwko Ojczyz stanu, polskiej przygotowuja nie oraz zdrade aby zamiast sprawiedliwego i pokojowego uregulowania kwestii wschodnich pio nieokieznane rozpasanie zachannego imperializmu polskiego 51. nasta du niemieckiego, w nocie podpisanej przez ministra Ostry ton wypowiedzi rza skiej spraw zagranicznych, i skierowanej do waz nego przedstawiciela zwycie danie dotycza ce koalicji w odpowiedzi na raczej agodne, co do formy i tres ci z a potwierdzac dokonuja ca sie w polityce Rzeszy. przyszos ci, zdaje sie ewolucje Widac to takz e z przywoania przykadu Irlandii, co do kto rej Londyn by
Sprawy polskie..., t. I, s. 363-366; takz e Powstanie Wielkopolskie 19181919. Wybo r z ro de, s. 197-199; Manchester Guardian 22 I 1919, s. 10.
51
92
Stanisaw Sierpowski
dowi angielskiemu w najwyz szym stopniu draz liwy, jak ro wniez przypomnienie rza danie pk. Wadeowi i jego polskim towarzyszom o przepustce przyznanej na jego z a podro z y, kto rzy w haniebny sposo b naduz yli udzielonych im udogodnien 52. W jeszcze obszerniejszej niz nota niemiecka polemice Komisariatu NRL 21 stycznia do rza do rozesanej z data w sojuszniczych za pos rednictwem KNP, kto ra akurat wo wczas uzyskaa prawo reprezentowania Polski w stosunkach niemiecka za sprzeczna z faktami. Zarzucono jej z innymi pan stwami, uznano note canie fakto przekre w, wymys lanie faszo w i zamilczanie rzeczy sobie niewygodc punkt po punkcie zarzuty niemieckie podkres nych. Obalaja lano lojalne oczekiwanie Polako w na zgodne z zasadami Wilsona decyzje kongresu pokojowego, o czym s wiadczya uroczysta deklaracja Sejmu Dzielnicowego. Jes li doszo do wybuchu powstania to z powodu wiadomos ci o prowokacjach niemieckich. dzia Doprowadzona do rozpaczy gwatami Heimatschutzu ludnos c polska wype zaogi niemieckie. Tak powsta z ywioowy ruch polski jako odpowiedz na wrogie Niemco zachowanie sie w, jako protest przeciw zaczepianiu sztandaro w sprzymie mocarstw koalicyjnych, jako wynik dwulicowej polityki rza du rzonych z Polska berlin skiego. Nawiazanie do sytuacji w Irlandii nazwano zuchwaos cia tym ksza , z wie e nic nie wiadomo o tym, jakoby ruch irlandzki wywoany by przez ze strony Anglii. prowokacje os dzaja c decyzji Wyjas nienia polskie kon czyy sie wiadczeniem, z e nie przesa be dziemy przeciw bandom Heimatschutzu i nie pozwolimy kongresu bronic sie wydrzec sobie praw narodowych, kto rych spenienie, niezalez nie od prawno-pan stwowej przynalez nos ci naszych ziem jest nakazem elementarnej sprawiedliwos ci 53.
FAIT ACCOMPLI
cy sie w ro tek niemiecko-wielkopolsPrzewijaja z nych paryskich dyskusjach wa z caa moca 22 stycznia 1919 r. podczas posiedzeko-polsko-bolszewicki wypyna nia Najwyz szej Rady Wojennej. Wywoaniem do dyskusji bya propozycja marsz.
Skoro, jak napisano wyz ej, podro z do Poznania bya dyskutowana i postanowiona juz , z w Londynie, to z pretensji niemieckich moz na ukuc teze e za wybuch powstania w Poznaniu d brytyjski. Tak wychodzi, skoro Paderewski da sygna do walki polskiej odpowiedzialny jest rza ludnos ci terytorium niemieckiego przeciwko Niemcom. 53 Sprawy polskie..., t. I, s. 366-370, takz e Dziennik Poznan ski 25 I 1919, s. 1. W komentarzu Kuriera Poznan skiego z 22 I 1919 ro z ne kamstwa zawarte w wyjas nieniach niemieckich tumaczono cia uprawdopodobnienia winy Polako zapalaja ca che w. Takz e w tym komentarzu zauwaz ono, z e iskra ca trudnos powstan czy bunt miaa byc uwaga I. Paderewskiego zapowiadaja ci w otrzymaniu wszystkich . Nieprawdziwos oficerowie obszaro w, do kto rych Polacy aspiruja c tego oskarz enia potwierdzaja d londyn brytyjscy, kto rzy towarzyszyli I. Paderewskiemu. Rza ski czytamy w Kurierze chyba cej uwierzy trzem me z wie om wasnej armii (...) niz wichactwom sfer berlin skich, kto re w spadku po dzie wzie y nao swych poprzedniko dawniejszym rza g kamstwa, i bodaj w tej sztuce przewyz szaja w z ancien regimeu.
52
93
Focha wysania wojsk polskich z Francji do Polski przez Gdan sk i Torun . Dla dana bya zgoda Niemco powodzenia tej operacji poz a w na jej przeprowadzenie lub zanie Polako tylko do Polski rosyjskiej dla zobowia w, z e wojska te wkrocza obrony przeciwko bolszewikom. Marszaek Foch za szczego lnie waz ne uzna twarza doprowadzenie Polako w do sprecyzowania swej polityki, gdyz stoja li inwazje Poznan w twarz z bolszewikami, rozpocze skiego i Galicji na poudniu. c, z swoja Niekto rych z tych akcji nikt im nie narzuca; twierdzi wie e: marnuja i nie sa w stanie nigdzie osia gna c energie powodzenia. Zmiany polityki prowadzonej przez Polako w oczekiwa tez minister Balfour, dzie to Polakom narzucic kto ry nie wyklucza, z e trzeba be . Okres rozejmu bowiem na rzecz swoich roszczen go i prac nad pokojem wykorzystuja do okre w cych poza Polska rosyjska , do kto oni lez a rych w wielu przypadkach maja tpliwos oni prawo do Poznania, mae prawo (...) Nie ulega wa ci, z e maja ale do Galicji Wschodniej juz nie, a sprawa Gdan ska przedstawia szczego lna ograniczyc dziaalnos trudnos c . Polacy zdaniem Balfoura musza swoja c trz, do ochrony bezspornie polskiego terytorium przeciwko inwazji z zewna czyli co us cis li woski minister Sydney Sornino ograniczenia swej dziaalnos ci do stawiania oporu bolszewikom 54. c sowa Dla tego celu co zauwaz y prezydent Wilson, przypominaja o pomoc specjalnie dla obrony przeciwko I. Paderewskiego, z e Polacy prosza bron . Jednak bolszewikom sojusznicy mogliby dostarczyc zdobyczna niemiecka ws ro d Polako w replikowa Lloyd George nie ma jednos ci i bron moz e przejs c ce. Dlatego trudno oczekiwac w inne re , aby Niemcy przystali na przewo z broni dla cej niz wyposaz enia armii polskiej, kto ra mogaby ich zaatakowac . Byoby to wie zuje nawet wobec wroga. Nie be da c przewiduje rozejm. Uczciwos c obowia przygotowanym do zgaszania jakichkolwiek deklaracji w zakresie praw do opanowac i w ten sposo dzic Poznania, kto ry Polacy usiuja sia b przesa z go ry , dla kto kongres podkres to samo, ale nie sprawe rej zebra sie li, z e Rumunii robia sojuszniko sie wszelkiego rodzaju prosza w o pomoc. Tymczasem Polacy domagaja pomocy w transporcie, zaopatrzeniu, karabinach, amunicji. ty przez Lloyda Georgea wa tek fakto cy Podje w dokonanych, towarzysza zreszta od poczatku miedzynarodowej dyskusji o walce Polako w z Niemcami c, z w Wielkopolsce, uwypukli prezydent Wilson, przypominaja e premier I. Padereza sie nie zaskakiwac z gnie cia w Gdan wski zobowia mocarstw i nie da yc do osia sku stanu fait accompli. Sprawa Gdan ska musi zostac zagadnieniem otwartym, zania jako fragment caego problemu polskiego, a nawet koniecznym do rozwia gro jeszcze szerszego, w odniesieniu do Rumuno w, Serbo w, We w. O ile powiemy to samo trzeba powiedziec Polakom powstrzymajcie sie i innym. Trzeba im
z ta opinia pod warunkiem, z sie w podboju na Lloyd George zgodzi sie e Polacy nie posuna konferencji wobec zaje cia Kowna czy Grodna, Sprawy polskie..., t. I, s. 44. wscho d i nie postawia
54
94
Stanisaw Sierpowski
dzaja oni sprawe przez przedwczesna akcje . Jes wszystkim powiedziec , z e przesa li 55 , istnieje zawsze przypuszczenie, z zagarniamy cos sia e nie nalez y to do nas . Powyz sze rozumowanie znalazo odzwierciedlenie w uroczystym ostrzez eniu, ciu celem kto rego tekst prezydent Wilson 24 stycznia przedstawi Radzie Dziesie opublikowania i transmitowania przez radio na wszystkie strony s wiata. Uz ywanie siy zbrojnej w Europie i na Wschodzie dla zyskania okres lonych terytorio w tpia w susznos brak zaufania do sugeruje, z e sami wa c roszczen i okazuja sprawiedkonferencji pokojowej, co moz e dac najgorsze rezultaty. Jes li oczekuja wstrzymac od uz cona liwos ci, to musza sie ywania siy i zoz yc roszczenia z niezma wiara w re ce Konferencji Pokoju 56. dobra Ta najbardziej gruntowna wymiana zdan w gronie pierwszych figur konferencji cych Polski, a pos pokojowej w sprawach bezpos rednio dotycza rednio Wielkopolski du polskiego, z dnia 22 stycznia 1919 r. skierowana bya w ro wnym stopniu do rza ce walki i znieco i niemieckiego. Przede wszystkim chciano zatamowac trwaja cic che do polityki fakto w dokonanych. Jednak z wypowiedzi tych wynika, z e ksze obawy mieli oni co do aktywnos wie ci Polako w, kto rych wedug Balfoura powania do trzeba powiadomic , jaka dokadnie powinna byc ich linia poste konieczny, mimo z momentu ostatecznej decyzji. Instruktaz taki wydawa sie e tpliwos jak to juz wyz ej napisano minister Balfour nie mia wa ci, z e Polacy maja prawo do Poznania. Aby jednak skorzystac z tego prawa konieczne byo oczekiwa konferencji, czyli mocarstw. Marszaek Foch przestrzega, z nie na decyzje e zamierzaja spierac o posiadanie Poznania. Ale w innym Niemcy z pewnos cia sie li inwazje Poznan miejscu zauwaz y, z e Polacy rozpocze skiego lub tez , z e walcza wyrwac tych z kontekstu z Niemcami, kto rym chca Poznan . Nawet z tych wyje dzone. uwag moz na wnosic , z e nic jeszcze nie jest przesa tpienia pamie tali o brzemiennym Wszyscy uczestnicy tej wymiany opinii bez wa zuja cego wycofanie wojsk niemieckich na w skutki zapisie art. 12 rozejmu, zobowia z 1 sierpnia 1914 r. Wytyczna ta bya tez zuja ca w konteks linie obowia cie dzysojuszniczej misji. Dla marszaka popieranej zgodnie idei wysania do Polski mie Focha miaa ona miec go wnie charakter wojskowy. Chodzio bowiem o zbadanie dowania wojsk w Gdan moz liwos ci wyla sku i przewiezienia ich do Polski, ale takz e doprowadzenie Polako w do zmiany polityki, zdecydowanej polityki, czyli skupie go niu sie wnie na zagroz eniu bolszewickim. Lloyd George wyraz nie poszerza wojskowy zrazu charakter misji o czynnik polityczny i to reprezentowany przez cy tego spotkania, osoby dos wiadczone. Premier Clemenceau jako przewodnicza zuja c do pro nawia s b I. Paderewskiego zaproponowa wysanie do Warszawy dzynarodowej Komisji celem przygotowania dla konferencji sprawozdania Mie
55 56
Sprawy polskie..., t. I, s. 39-44. Tamz e, s. 44-45.
95
ce juz o sytuacji w Polsce. Dziaaja w Polsce misje jak brytyjska z pk. Wadeem, z czy francuska we Lwowie z gen. Berthlemy chciano wykorzystac jako zala ek nowej komisji, poszerzonej o przedstawicieli Rady Wojennej 57. R ALIANCKIE REAKCJE NA NIEMIECKI OPO pny powoanie skadu tej komisji (misji) okazao sie Projektowane na dzien naste du na stosunkowo wysokie oczekiwania personalne niemoz liwe, go wnie ze wzgle sformuowane podczas dyskusji w gronie czonko w Najwyz szej Rady Wojennej. Japonia zrezygnowaa z delegowania swoich przedstawicieli. cym Komisji (Misji) Mie dzysojuszniczej w Polsce zosta polityk Przewodnicza i dyplomata francuski Joseph Noulens, w przeszos ci minister wojny i skarbu, w latach 1917-1918 ambasador w Piotrogrodzie. Ws ro d 8 czonko w komisji byo 4 generao w: F. J. Kernan ze Stano w Zjednoczonych, A. Carton de Wiart z Wielkiej Brytanii, H.A. Niessel z Francji i G. Romei Longhena z Woch. Cywilni czonkowie to: dr R.H. Lord ze Stano w Zjednoczonych, sir Esme Howard z Wielkiej Brytanii i amb. G.C. Montagne z Woch 58. w instrukcje zaakceptowana 1 lutego przez Rade Dziesie ciu, Wyposaz ono ja dom informacji o sytuacji w kto rej mo wiono ogo lnie o przekazywaniu swoim rza cych spraw wojskowych i z w Polsce dotycza ywnos ciowych, ale takz e politycznych d polski przed prowadzeniem polityki i spoecznych. Komisja miaa tez strzec rza c, z ca przesa dzic agresywnej, podkres laja e jakakolwiek oznaka maja decyzje , z konferencji pokojowej moz e miec najgorsze skutki. Zwro cono tez uwage e inwazja Polako w na terytorium niemieckie mobilizuje niemieckiego ducha wojennego i komplikuje rozbrojenie Niemiec. Polecono tez wywieranie nacisku na od uz wadze polskie celem powstrzymywania sie ywania siy przeciw wojsku danie mia przekazac niemieckiemu. Analogiczne z a stronie niemieckiej marsz. Foch, co zostao wprowadzone do instrukcji na z yczenie prezydenta Wilsona 59. pnego dnia do Spa. Marszaek Foch ten ostatni element instrukcji przekaza naste cy Niemieckiej Komisji Rozejmowej ripostowa, z d niemiecki Przewodnicza e rza cie ma prawo zapewnienia ochrony swych obywateli na swym terytorium. Rozwinie
57 Tamz e, s. 43-44; o dziaalnos c tych komisji na Kresach Wschodnich zob. R. Galuba, Niech nas rozsadzi miecz i krew...., s. 85 i n. 58 Zob. szerzej S. Sierpowski, Z dziejo w zwycie skiego powstania. Wielkopolski epizod komisji mie dzysojuszniczej w 1919 r., Kronika Wielkopolska nr 4, 2008. 59 Sprawy polskie..., t. I, s. 56-58; w relacjach prasowych, np. Manchester Guardian, na pnie Galicji pierwszym miejscu stay sprawy Cieszyna i stosunko w polsko-czechosowackich, naste Wschodniej. Woski czonek Komisji gen. Romei Longhena w raporcie z 11 kwietnia 1919 r. napisa, z e Konferencja Pokojowa chciaa miec dokadne informacje o wszystkich sprawach i potrzebach Polski c koniecznos wojskowych, politycznych, spoecznych, ekonomicznych i finansowych, zaznaczaja c cia sie przez Komisje rozejmem na wszystkich polskich frontach zob. A. Gionfrida, Missioni zaje e addetti militari Italiani in Polonia 1919-1923. Le fondi archivistiche dellUfficio Storico, Roma 1996, s. 214.
96
Stanisaw Sierpowski
tego stanowiska zawarto w nocie z 10 lutego podpisanej przez min. Ulricha d niemiecki odmawia przyjmowania rozkazo Brockdorff-Rantzaua. Rza w od sprzycych poznan mierzonych dotycza skiego i zastrzeg sobie prawo do interweniowania w wypadku powstania polskich rebelii we wschodnich prowincjach Prus. Oczekiwa terytorium w istocie rzeczy niemiecno zarazem, z e polskie siy zbrojne opuszcza przyjmowania rozkazo kie. Do czasu traktatu pokojowego Niemcy odmawiaja w swych przeciwniko w w sprawie postawy jaka maja zajmowac ich wadze na tych d niemiecki powouja c sie na konwencje rozejmowa zakwesterytoriach 60. Rza tionowa tez prawo mocarstw do wysyania komisji do Polski, jes li chciaaby ona wykonywac swe funkcje takz e na terytoriach pan stwa niemieckiego 61. du niemieckiego wpyne a na radykalizacje postaw nie Zdecydowana riposta rza tylko prasy polskiej, kto ra uznaa ja za zuchwaa i butna, ale takz e pan stw ententy. Le Temps, Petit Parisien, Petit Journal, Matin, Homme Libre oraz Daily Mail, Daily Chronicle przypominay Rzeszy o ich miejscu w o wczesnym dem militarnym. Ale ukadzie si, bo to koalicja jest panem pooz enia pod wzgle gnie cia linii tylko Petit Parisien zauwaz y w tych dniach koniecznos c pocia dzie granicznej na wschodzie, kto rej dywizjom Hindenburga przekroczyc nie be dawnego wolno. Londyn ski Times zauwaz a, z e nowe Niemcy nie wyzbyy sie z ducha, kto rego go wnym celem i da eniem byo nie tylko zgniecenie militarne, lecz siado sie wcia z ro wniez gospodarcze wyniszczenie sa w. Niemcy nosza z mys la wykonania silnego naporu na wscho d. Takz e Daily Chronicle pisa o planowanym przez Niemcy uz yciu siy na granicy wschodniej celem stworzenia dogodnych dla siebie fakto w, kto rych zdemobilizowany przeciwnik nie miaby odwagi obalic (...) Nie moz emy atoli czekac , z eby zamiaro w tych dokonano. du prasy brytyjskiej i francuskiej dokonanego przez Kurier Poznan Z przegla ski (ze zrozumiaym wyczuleniem na kwestie pogranicza niemiecko-polskiego) wynikao, z e jeszcze w poowie lutego, w trakcie walki o warunki przeduz enia w sprawie rozrozejmu, nacisk tzw. opinii publicznej, wyraz onej przez prase szerzenia rozejmu na front wschodni, by raczej skromny. M.in. dlatego komentarz spodziewac Kuriera by ostroz ny: nalez y sie , z e: 1) Koalicja ukro ci bute , dyktuja c im obostrzone znacznie warunki; 2) sprawa nasza zostanie niemiecka uregulowana ono tez przekonanie, z e koalicja znajdzie s rodki aby zmusic . Wyraz be da , Niemcy do wstrzymania kroko w wojennych, a im duz ej Niemcy opierac sie byc tym surowsze musza warunki, jakie im koalicja podyktuje 62.
Sprawy polskie..., t. I, s. 373-374; Kurier Poznan ski 14 II 1919, s. 1-2; P. Hauser, Niemcy wobec sprawy polskiej..., s. 132. 61 pokazyway wyroki na powstan Suwerennos c nad Wielkopolska cach-jen cach, kto rymi za sa dy wojskowe. Dziennik Poznan jmoway sie ski 13 II 1919 donosi o 11 Polakach, kto rzy otrzymali , z od 10-15 lat fortecy lub domu karnego. Oskarz eni bronili sie e zostali zwerbowani przemoca sie nalez i zmuszeni do walki z Niemcami. Wyroki wg Dziennika domagaja ytego odwetu z naszej strony. 62 Dziennik Poznan ski 14 II 1919; Kurier Poznan ski 15 II 1919; swoistym ukierunkowaniem
60
97
du niemieckiego zawarte w nocie z 10 lutego znalazy Stanowcze reakcje rza potwierdzenie w przemo wieniu min. Brockdorff-Rantzaua w Zgromadzeniu Narodowym 14 lutego. Wprawdzie koalicja usiuje zakazac stosowania siy wobec d Rzeszy odrzuci te sugestie, z daja c usunie cia wszystkich Polako w, ale rza a polskich zbrojnych formacji z obecnego obszaru Rzeszy. Minister zadeklarowa tpliwie przez gotowos c uznania strat na rzecz Polski obszaro w zamieszkaych niewa do ludnos c polska, ale dopo ki decyzja w tej sprawie nie zapadnie obszary te nalez a d Rzeszy uprawnione sa do wykonywania praw Rzeszy. Tylko pan stwo pruskie i rza zwierzchnich na tych obszarach (...) pierwszym zadaniem jest przywoanie pruskich dku, az od stosowania siy az Polako w do porza eby powstrzymali sie do czasu konferencji pokojowej. Zapowiedzia tez pene zrozumienie dla takich dziaan koalicji, kto re suz yc beda przywro ceniu spokoju na obszarach polskich oraz na dyslokacje wojsk naszych przeciwniko zgode w z Batyku do Kongreso wki 63. podstawy, aby sa dzic pliwe stanowisko rza du niemiecSa , z e was nie nieuste cia dziaalnos Noulensa w Wielkopolsce kiego w sprawie podje ci przez Komisje wymuszao na sprzymierzonych wprowadzenie do warunko w rozejmu dodat kowego postanowienia, odpowiadajacego sytuacji na pograniczu niemiecko-wielko poniesiona przez marsz. Focha, kto polskim. Sprawa ta przypominaa poraz ke ry pic w listopadzie 1918 r. musia usta przed z yczeniem Anglosaso w w sprawie art. 12 rozejmu. Skutkiem walk powstan czych Wielkopolan artyku ten uleg istotnej korekcie.
ROZEJM W TREWIRZE
Rada Najwyz sza sprzymierzonych wyznaczya na 14 lutego do Trewiru (Trevs) niemiecka reprezentowali min. Erzberger posiedzenie Komisji Rozejmowej. Strone cy niemieckiej Komisji Rozejmowej gen. Kurt von Hammeroraz przewodnicza stein, natomiast sojuszniko w naczelny wo dz wojsk alianckich marsz. Foch i szef sztabu generalnego wojsk sojuszniczych gen. Weygand. Ws ro d dodatkowych warunko w, kto re pokonani mieli spenic , aby rozejm zosta przeduz ony, go wna odgrywao zaprzestanie wszelkich dziaan role zbrojnych przeciwko Polakom. Gen. Weygand, juz pierwszego dnia sprecyzowa tekst zawieszenia broni cy takz te Powstaniem Wielkopolskim. Stwierdzono, z obejmuja e ziemie obje e bezwzgle dnie zaprzestac Niemcy musza wszelkich rucho w ofensywnych przeciw gu Poznania i we wszystkich innych okre gach. Przekraczanie linii Polakom w okre omo wionej i wykres lonej na mapie byo wojsku niemieckiemu zakazane. Tradycyjnie motywowane protesty niemieckie nie odniosy skutku. Marsz. Foch os wiadczy,
du niemieckiego, chociaz aktywnos ci rza gownie dos c samodzielnych wojskowych, byy przenosiny dokonao 10 lutego! kwatery Naczelnego Dowo dztwa z Kassel do Koobrzegu, co sie 63 Sprawy polskie..., t. I, s. 378-379.
d Zachodni 2008, nr 4 7 Przegla
98
Stanisaw Sierpowski
do z e warunki przeduz enia rozejmu zostay ustalone przez szefo w rza w sprzymierzonych i stowarzyszonych: on nie moz e ich ani zmienic ani rozszerzyc 64. cia towarzysza ce walce o rozszerzenie rozejmu dotary do Rady Dziesie Napie ciu, kto ra zostaa powiadomiona 15 lutego przez Clemenceau o niemieckich skale 65. Zdaniem premiera I. Paderewskiego dziaaniach ofensywnych na wielka sytuacje wojskowa przed zawarciem rozejmu. ma to spowodowac korzystna Zwaz ywszy, z e w dziaaniach bierze udzia tylko 10 tys. z onierzy polskich z armii cej 25 tys. ludzi siy polskie sa niewystarczaja ce do powstrzymania tej licza zku z tym Clemenceau proponowa ofensywy. Sytuacja jest powaz na. W zwia puja cym stanowisniezwoczne przekazanie tej wiadomos ci do marsz. Focha z naste oczywista , z ofensywe , aby postawic kiem: Jest rzecza e Niemcy przys pieszyli swa marsz. Focha przed faktami dokonanymi. Najwyz sza Rada Wojenna uwaz a, z e linia dzy wojskami niemieckimi i polskimi wytyczona przez marsz. demarkacyjna mie lad za tym 16 lutego min. Erzberger otrzyma Focha musi byc utrzymana 66. W s , z daja ca niezwocznego zaprzestania ofensywy przeciwko Polakom, jak to note a zostao okres lone i oznaczone w warunkach rozejmu. groz ze strony naczelnego wodza wojsk sojuszniczych pod adresem Swoista ba Niemieckiej Komisji Rozjemczej bya informacja o planowanym opuszczeniu Trewiru tego samego dnia wieczorem. Skoro rozejm wygasa 17 lutego o godz. 5 rano, zachodzia groz ba wznowienia dziaan wojennych. Min. Erzberger poc z odpowiedzia , z s pieszy wie e wiadomos c o ofensywie wojsk niemieckich przeciwko Polakom jest niewas ciwa. Z wiadomos ci was nie otrzymanych od Niemieckiego Naczelnego Dowo dztwa Wojskowego wynika, z e ofensywa ma zatem rychych rozkazo miejsce, ale z polskiej strony. Spodziewano sie w marsz. cych kres takiej sytuacji 67. Focha kada d Rzeszy 16 lutego upowaz cego Rza ni ministra Erzbergera, jako przewodnicza komisji niemieckiej w Trewirze, do podpisania rozejmu, ale po uprzednim da cego komentarzem do tej sytuacji. Zwro przedstawieniu os wiadczenia, be cono , z du niemieckiego po wyborach z woli uwage e ukad ignoruje fakt powstania rza zki na korzys narodu. Ponadto narzucone obowia c powstan czych Polako w, w ewakuacje Mie dzychodu i Zba szyformie ostrych rozkazo w i nakazo w obejmuja sie w niemieckich re kach i maja ogromne znaczenie w nia, kto re znajduja komunikacji z niemieckim wschodem. Mocarstwa nie zagwarantoway, z e Polacy lub nie przygotuja nowej akcji zaczepnej, z ze swej strony nie podejma e ludnos c dzie traktowana po ludzku i z zakadniko niemiecka be e uwolnia w niemieckich oraz
Sprawy polskie..., t. I, s. 382. Brytanie Balfour i Winston Churchill. Stany Zjednoczone reprezentowa pk House, a Wielka 66 sytuacje Sprawy polskie..., t. I, s. 382; Manchester Guardian (17 II 1919, s. 2) omawia te w artykule pod tytuem Niemiecki szturm na Poznan . 67 c w szczego Nie wchodza y spraw wojskowych, gruntownie przez historyko w spenetrowanych, gen. Dowbor-Mus c odnotowac trzeba uwage nickiego, kto ry w kon cu stycznia 1919 r. poleci podja na wszystkich frontach. Zob. J. Dowbor-Mus ofensywe nicki, Moje wspomnienia, Warszawa 1935, s. 293.
65 64
99
dostawy z wznowia ywnos ci. Gotowos ci wstrzymania kaz dej wojskowej akcji zaczepnej tak w Poznan skiem, jak i na innych obszarach musi towarzyszyc da sie pewnos c , z e powstan cy Polacy ro wniez ustalonej linii demarkacyjnej be cia obrony trzymac . W innym przypadku musimy byc upowaz nieni do podje w re ku 68. z bronia Kilkuwierszowe uzupenienie tres ci rozejmu z 11 listopada, przeduz onego 16 lutego w Trewirze na czas nieokres lony, byo wielkim sukcesem strony polskiej. Alarmistyczne woanie Komisariatu NRL kierowane go wnie do KNP, do tki odniosy przynajmniej ten skutek, chociaz takz e do rza w Wielkiej Dziesia z e postawiy na ostrzu noz a ryzyko wybuchu wojny na wschodzie. Aktywnos c ta moga miec katastrofalne skutki jak to kilkakrotnie wyrokowa marsz. dzynarodowego budowanego Foch nie tylko dla Polski, ale caego ukadu mie w niepewnos ci, a nawet strachu. To jeden z go wnych argumento w za powszechnym znaczeniem uzupenionego rozejmu w Trewirze, kto ry delimitowa granice wedle biegu linii frontu niemiecko-wielkopolskiego. Bez uzupenienia wprowadzonego dania do rozejmu w Trewirze przekonyway anglosaso w skargi niemieckie, z e z a alianto w w odniesieniu do ziem wielkopolskich sa ewidentna ingerencja w sprawy trzne. Akceptacja 13 art. programu pokojowego Wilsona nie moz wewne e prowadzic s przywaszczyc c ziem niedo bezczynnos ci, kiedy Polacy usiuja sobie cze dzynarodowej mieckich jak to okres li min. Erzberger podczas zebrania Mie Komisji Rozjemczej 14 lutego 1919 r. 69 Zasadniczy wpyw na tres c rozejmu w Trewirze miay starania francuskie. Eugeniusz Romer zanotowa, z e na zebraniu rady delegacyjnej R. Dmowski juz 28 stycznia zapowiedzia, z e Niemcom zostanie narzucone zawieszenie nasilone na przeomie broni w Poznan skiem 70. Z tym przesaniem toczyy sie polska uzewne trznione m.in. ustanowieniem stycznia i lutego prace nad sprawa dzyalianckich, zwaszcza tzw. Komisji Cambona dziaspecjalnych komisji mie cej w Paryz aja u od 12 lutego oraz tzw. Komisji Noulensa, kto ra odbya swe pierwsze posiedzenie 13 lutego w Warszawie. To wo wczas gen. amerykan ski cy w Europie, a wie c dobrze rozeznany Francis Kernan, od po tora roku dziaaja dzynarodowych, stara sie utra cic w zawiych sprawach mie wniosek jej francego dotycza cy ustanowienia rozejmu na froncie niemiecuskiego przewodnicza czyc cko-wielkopolskim. Gen. Kernan by zdania, z e 1) jest zbyt po z no, aby wa klauzule do ukadu rozejmowego; 2) depesza Komisji w tej sprawie nowa dzie na czas do Paryz nie przybe a; 3) Komisja nie jest jeszcze dostatecznie poinformowana o sytuacji w Poznan skiem; 4) czonkowie Komisji nie moga c do powzia decyzji bez poznania nastrojo w swoich rza w. moz Noulensa, wedug kto Za charakterystyczna na uznac riposte rego Komisja zek wyraz zostaa wysana do Warszawy jako komisja badan . Ma ona obowia ania
68 69 70
Sprawy polskie..., t. I, s. 384-385; w nieco innym tumaczeniu Kurier Poznan ski 19 II 1919. Sprawy polskie..., t. I, s. 380. E. Romer, Pamie tnik paryski..., s. 139.
7*
100
Stanisaw Sierpowski
swobodnej opinii i oceny fakto w. W sprawie rozejmu nalez aoby wydac opinie ca stanowisko zaje te wczes potwierdzaja niej, gdyz nie zaszed z aden nowy fakt cy ja zmienic pozwalaja . Jes liby depesza Komisji w tej sprawie dosza do Paryz a za zek 71. po z no, to jednak wypeni ona swo j obowia Nie byo tez przypadkiem, z e gen. Kernan w cytowanym wyz ej raporcie do problem Wielkopolski, nad prezydenta Wilsona z 11 kwietnia 1919 r. pomina tez w Poznaniu w dniach 1-19 marca poszukuja c kto rym zreszta biedzi sie sposobu wdroz enia rozejmu trewirskiego. Chociaz bya to niemal poowa czasu jaki dzia w Polsce, to gen. Kernan najwie cej uwagi pos ci Komisja Noulensa spe wie sprawom gospodarczym, militaryzmowi francuskiemu i bolszewizmowi 72. W tej ostatniej sprawie wto rowa mu amb. Noulens, kto ry w wywiadzie dla Kuriera elementem Polskiego 17 lutego wyjas ni, z e znowelizowane warunki rozejmu sa cym usuna c dzy nowo powstaymi pan akcji koalicji maja tarcia mie stwami sowian ssiadami. Staramy sie dac kimi oraz ich sa moz liwos c Polakom opro z nic fronty: mogli przed najazdem niemiecki, czeski i ukrain ski, aby tym atwiej obronic sie hord bolszewickich. t oso cej Komisji Noulensa nie przeoz Wysoki autorytet kilkadziesia b licza y sie niemiecka i konsulna efekty jej pracy w Wielkopolsce. Uzgodnione z delegacja z Berlinem, Weimarem i Koobrzegiem warunki rozejmu na styku towane przez nia wojsk niemieckich i powstan czych, nigdy nie zostay zaakceptowane 73. Poczucie ksze, z zmarnowanego wysiku, byo zapewne tym wie e po powrocie do Paryz a, zania w dniu 17 kwietnia, nie zostaa wysuchana przez tych, Komisja az do rozwia powierzyli. W sprawozdaniu kon kto rzy jej misje cowym napisali, z e jes li projekt dzie obowia zywa Niemiec, to umowy rozejmowej opracowany w Poznaniu nie be dzie to ze szkoda dla prestiz pyche (arrogance) be u koalicji i podnieci niemiecka z uszczerbkiem dla sprawy pokoju 74.
71 ofensywe w poznan W wysanej depeszy Komisja sygnalizowaa niemiecka skiem i stwierdzaa koniecznos c powstrzymania jej oraz wysania armii Hallera do Polski. Sprawy polskie..., t. I, s. 378. 72 R.St. Backer, Woodrow Wilson..., s. 218-224, K. Lundgreen-Nielsen, The Polish Problem..., ciu specjalne s. 223 i n.; zauwaz yc trzeba, z e gen Kernan otrzyma 21 marca 1919 r. od Rady Dziecie penomocnictwo dla kontynuowania rokowan z Ukrain cami. Gen. Romei Longhena 11 kwietnia 1919 r. raportowa do Rzymu, z e 1 kwietnia, kiedy czonkowie Komisji Noulensa wyjez dz ali z Krakowa do d amerykan Paryz a rza ski ponowi rozkaz dla gen. Kernana powrotu do Lwowa celem zawarcia rozejmu. ta poza wiedza Komisji Mie dzysojuszniczej, nie zakon sukcesem Takz e ta druga pro ba, podje czya sie A. Gionfrida, Missioni e addetti militari Italiani..., s. 217-218. 73 s Dla sporej cze ci czytelniko w Manchester Guardian byo to zaskoczeniem, skoro jeszcze 8 marca czytali o rokowaniach w Krzyz u i Poznaniu brytyjskich czonko w Komisji sir Howarda, gen. Carton de Wiarta, kapitano w Leveson-Gowera i Maule, w kto rych delegacja niemiecka prezentowaa skrajnie koncyliacyjna i nie zgaszaa z postawe adnych obiekcji wobec jakichkolwiek propozycji przedstawianych przez alianto w. 74 Sprawy polskie..., t. I, s. 438.
dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie ZAMIAST PODSUMOWANIA
101
Wielkopolan i Polako Rozejm w Trewirze umocni wiare w w odrodzenie Polski zoz onej z wszystkich trzech zaboro w. W sposo b namacalny Polska staa sie bardziej czonkiem koalicji, kto rej interesy wedle powszechnej interpretacji powinny byc lepiej traktowane niz strony pokonanej. Od dziesiecioleci ugruntowane jest przekonanie wyraz one np. przez Mariana , z z woli wymowniejsza od Seyde e wielkopolski czyn ore ny by manifestacja najsilniejszych argumento w politycznych 75. Wywar on tez wpyw na postrzeganie zdeterminowani Polako w, kto rzy w dochodzeniu swych spraw narodowych sa i romantyczni, ale tez trudno przewidywalni. Oficjalny tumacz konferencji propozycji pokojowej Paul Mantoux przytacza obawy o reakcje Polako w na zmiane jak te Komisji Cambona w sprawie Gdan ska. Prezydent Wilson dopytywa sie przyjma Polacy skoro Dmowski skoczy pod sufit, kiedy wspomnia zmiane o hipotezie wolnego miasta. Lloyd George lekcewaz y problem bowiem Polako w zadowolic nie da sie , a ponadto walczyli i przeciw nam i dla nas. Premier ksze s Clemenceau uwaz a, z e trzeba zastosowac najwie rodki ostroz nos ci, aby nie 76 wywoac ws ro d Polako w wzburzenia . Niezawodnie powaz ny wpyw na ten tro jgos miay walki Wielkopolan, kto re wpisyway sie w rozreklamowana na przeomie wojny i pokoju idee zreszta sto nieus samostanowienia narodo w. Jakkolwiek by to nurt cze wiadamiany, to do prawa kaz jednak nagminne odwoywanie sie dego narodu do decydowania o swoim losie stanowio fundament dla rozwoju mys li o odrodzonej, zjednoczonej Polsce. Formy zbrojne tej walki, aczkolwiek zdecydowanie kwestionowane przez skie mocarstwa zostay z braku alternatywnego rozwia zania zaakceptowane zwycie Pokojowa . Na status quo ante nie moga sie zgodzic przez Konferencje Francja, kto ra najbardziej konsekwentnie zabiegaa o wojskowy spoko j na wschodniej gne a rozejmem w Trewirze, kto granicy Niemiec. Ten cel osia ry stwarza lepsze czenia Polski w budowany antybolszewicki kordon sanitarny. warunki do wa s Spora cze c polityko w nie skrywaa jednak obaw, z e zdecydowany opo r ogo lnodzie z niemiecki z powodu utraty z yciodajnych tereno w wschodnich be ro dem kszych niz licznych problemo w, moz e nawet wie utrata Alzacji i Lotaryngii.
75 76
M. Seyda, Polska na przeomie..., t. II, s. 559. P. Mantoux, Les dlibrations des Conscil de Quatre, Paris 1955, t. II, s. 109-113.
102
Stanisaw Sierpowski ABSTRACT
Following the armistice of Compigne, Greater Poland (Wielkopolska) remained a part of Germany, which meant that the uprising was an internal occurrence and Germans treated it as an organized armed separatist action. The uprising broke out in an atmosphere of enthusiasm for the right of the nations to independence in deciding their fate. The armistice of Treves, signed on February 16, 1919, was a stepping stone in the strife for the rebirth of the Polish state, reuniting the former German, Austrian and Russian sectors of Poland. Due to a lack of an alternative solution, the outcome of this strife was accepted by the Peace Conference. It must be said, however, that France did not consent to such a status quo ante. The other powers also saw a possibility of incorporating Poland into the anti-Bolshevist sanitary cordon. There was even some competition between Poland and Germany as to which country would be more efficient in fulfilling this role. The Greater Poland uprising (similarly to the Polish issue in general) was treated as part of the policy of the powers toward Germany and Russia. Differences between the powers in their approach to the German issue enabled Berlin to resist the acceptance of the terms of armistice on the German-Greater Poland front negotiated in Poznan . The German demonstration was accompanied by fears that the loss of vital eastern territories could give rise to numerous problems, perhaps even greater than those generated by the loss of Alsace and Lorraine.

Stanisław Sierpowski, Aspekty Międzynarodowe Powstania Wielkopolskiego

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Stanisław Sierpowski, Aspekty Międzynarodowe Powstania Wielkopolskiego

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 4

STANISAW SIERPOWSKI Stanisaw Sierpowski Poznan

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

Stanisaw Sierpowski REWOLUCYJNA OBSESJA

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

PRESJA POD ANGLOSASKA

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

Kurier Poznan ski 17 I 1919, s. 2. Sprawy polskie..., t. I, s. 360-363.

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie PARYSKI PUNKT WIDZENIA

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

Dziennik Poznan ski 15 I 1919, s. 1.

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

Dziennik Poznan ski 22 I 1919, s. 3.

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

Sprawy polskie..., t. I, s. 39-44. Tamz e, s. 44-45.

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie

dzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 Aspekty mie ZAMIAST PODSUMOWANIA

Stanisaw Sierpowski ABSTRACT

You might also like