D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 4

MARCELI KOSMAN Marceli Kosman Poznan

POWSTANIE WIELKOPOLSKIE NARODOWYCH NA TLE POLSKICH POWSTAN

(Z PERSPEKTYWY 90-LECIA) Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

c Zacza wypada od wyjas nienia wobec dzisiejszych tendencji definicyjnych zanych z tzw. polityka historyczna samego poje cia powstanie; zdawaoby sie zwia d pomijanego w encyklopediach, poczynaja c od zupenie jednoznacznego, sta fundamentalnego kompendium narodowego Samuela Orgelbranda w sio dmym cioleciu XIX w. 1 Pisza cy w nim autorzy starali sie o ile to byo moz liwe dziesie tkowo obszerne, bo licza ce nie draz nic zaborcy, czego przykadem moz e byc wyja 16 stron druku (na kaz dej 50 wierszy) haso, w kto rym jest mowa o cakiem nieznanych antenatach i szczego ach curriculum vitae Naczelnika przed i po gi na rynku krakowskim do kle ski pod Szczekociinsurekcji, zas czasom od przysie cono zaledwie 16 wierszy, zapowiadaja c szersze losy tej kampanii nami pos wie gnijmy wie c do tego hasa, pio ra Juliana Bartoszewicza w tomie w has le Polska 2. Sie 21 (cenzuralna aprobata 17 1 grudnia 1865 r.). Tu obszernie zostay potraktowane , nader pows gliwie czasy dawniejsze, a wiek XVIII, zwaszcza stosunki z Rosja cia zre cznos i talentami syntetyka na jednej (s. 5-83), pod koniec z podziwu godna cia zaledwie stronie wybitny historyk pisze o reformach stanisawowskich, o prywacie, z puja cych obok siebie najszlachetniejszych ludziach zacnych a niedoe nych, wyste c powstaniem i najbrudniejszych postaciach, by w os miu wierszach zaja sie Kos ciuszki (ni sowa o tym, przeciw komu byo skierowane) i zakon czyc cay
Choc w tym wypadku sprawa jest jasna, wszak owa encyklopedia miaa w ostatnich 4 spos ro d 28 tomo w stempel Dozwoleno Cenzurju zamiast dotychczasowej formuki Wolno drukowac z warunkiem zoz enia w Komitecie Cenzury, po wydrukowaniu, prawem przepisanej liczby egzemplarzy. Na s szcze cie zaborca rosyjski pozwoli nadal drukowac na terenie Kro lestwa Polskiego (choc nazywa je po zyku polskim, w przeciwien stumieniu powstania styczniowego Krajem Nadwis lan skim) w je stwie do Wilen szczyzny. 2 K[azimierz] W[adysaw] W[o jcicki], Kos ciuszko, w: Encyklopedyja Powszechna, nakad, druk garza i Typografa, t. 15, Warszawa 1864, s. 631. Warto zauwaz i wasnos c S. Orgelbranda, Ksie yc , z e o w z data cenzuralnej aprobaty 24 XII 1862 (5 I 1863), a wie c w przededniu wybuchu tom ukaza sie ta. powstania, kiedy sytuacja polityczna w stolicy Kro lestwa Polskiego bya juz bardzo napie
1

104

Marceli Kosman

moz liwy w warunkach restrykcji ze strony zaborcy wykad historii ojczystej dzy Rossyja , Austryja zdaniem: Rzeczpospolita polska posza w podzia mie i Prusy 3. pienie w imie Najprostsza definicja okres la powstanie jako zbrojne wysta walke zbrojna , insurekcje 4. Wielka encyklopedia PWN, wolnos ci, wyzwolen cza wydana ponad czterdzies ci lat temu, pos ro d polskich powstan wymieniaa: 1) trzy skie, 2) pie c s la wielkopolskich (1794, 1806, 1846, 1848, 1918-19), 3) chopskie czaja c tu rabacje Jakuba Szeli w Tarnowskiem, 4) kos w Galicji 1846 r., wa ciusz, 6) krakowskie 1923 nazywaja c kowskie, 5) krakowskie 1846 r. nazwane rewolucja , 7) listopadowe, 8) styczniowe, 9) warszawskie, tak starcia robotniko w z policja 10) powstanie w getcie warszawskim oraz analogiczne w Biaymstoku 5. Najnowsze kompendium narodowe w tomie 22 znacznie poszerzyo liczbe powstan , zaliczajac do nich takz e te z dziejo w powszechnych. Pos ro d zwiazanych dnia ro z dziejami Polski uwzgle wniez kozackie z XVI-XVIII w., chochoowskie z 21-23 lutego 1846 r. (epizod nieudanej tro jzaborowej akcji, skierowany przeciw Austriakom, w okresie rabacji galicyjskiej i rewolucji krakowskiej), szawelskie to wie c ruch zbrojny (bunt chopo w w tamtejszej ekonomii z 1769 r.) Pominie siedztwie naszych dziejo w getcie biaostockim. W bliskim sa w znalazy sie grzech jesienia 1956 r. oraz w Pradze w maju 1945 r. przeciw powstania na We dniono podobnego praktycznie bezsilnym juz Niemcom 6, natomiast nie uwzgle ruchu w o wczesnym Paryz u. cia powstanie na wydarzenia, kto Obserwujemy tez pro by poszerzania poje re nie sie w tym okres mieszcza leniu, jak wypadki poznan skie z czerwca 1956 r. Nalez a d pozostajemy one bardziej do propagandy politycznej niz do historiografii. Sta gu od 1794 do 1944 r., uwzgle dniaja c narodowe zrywy od kos w kre ciuszkowskiego po warszawskie, by pos ro d nich specjalne miejsce dostrzec dla wielkopolskiego c ta rocznice jego wybuchu. w dziewie dziesia

Encyklopedyja..., t., 21, s. 83. Sownik je zyka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. II. Warszawa 1982, s. 875. Wymienione puja cej kolejnos zostay powstania w naste ci: styczniowe, listopadowe, warszawskie, wielkopolskie, skie, kos tu kryje). Okres s la ciuszkowskie, chopskie (tu jednak bez zaznaczenia, co sie lenie insurekcja do powstania 1794 r., choc dzis odnosi sie dawniej miao szersze znaczenie, oznaczao powstanie zbrojne s (ibidem, t. I, s. 796), pozostao natomiast cze ciej okres lenie: insurgent uz ywane prawda, z e tkowo rzadko jako ro wyja wnoznaczne z powstan cem. 5 Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 9, Warszawa 1966, s. 347-358. Osobno potraktowano tko powstanie ludowe po s mierci Mieszka I (pierwsza poowa XI w., z pocza w pan stwowos ci) oraz powstanie zesan co w polskich nad Bajkaem w 1866 r. (bunt 721 oso b skierowanych do budowy drogi woko jeziora, pilnowanych przez 138 z onierzy rosyjskich, stumione i zakon czone wyrokiem s mierci, wykonanym na czterech przywo dcach buntu). 6 Wielka encyklopedia PWN, t. 22, Warszawa 2004, s. 171-184.
4

Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

105

* Pytanie: czy byo potrzebne, czy wybucho we was ciwym momencie stawiane jest was ciwie w odniesieniu do kaz dego z wielkich powstan narodowych. Jedne w tym wzgle dzie wie ksze, inne mniejsze emocje. Potomni zastanawiaja c sie budza , zatrzymuja sie nie tylko nad skutkami militarnymi, ale i nad nad odpowiedzia wymowa , miejscem w kulturze historycznej. Ze zrozumiaych wzgle do ideowa w watpliwos ci nie budzi tylko jedno, wielkopolskie z 19181919 r. a w tym szeregu miejsce szczego Insurekcja z 1794 r. zaje lne, jako z e wybucha pro jej ocalenia. Czy jeszcze przed upadkiem pan stwowos ci i bya rozpaczliwa ba sojuszem istniay szanse na sukces? Dzis wiemy, z e nie, ale wspo czes ni udzili sie z Prusami przeciw Rosji, cynicznie obiecywanym przez Berlin. Liczyli ro wniez przede wszystkim ci, kto rzy byli zdeklarowanymi przeciwnikami Rosji i w niej upatrywali go wnego, jes li nawet nie jednego nieprzyjaciela, choc Rzeczpospolita juz c , a nawet pomoc ze strony Wiednia, miaa za soba dwa rozbiory na z yczliwos co jego pose w Warszawie, Benedikt de Cach dementowa na amach prasy stoecznej 7. Austria bya zaskoczona wybuchem powstania. cy, Tymczasem przygotowania do jego wybuchu trway od kilkunastu miesie tku drezden scy emigranci po opanowaniu kraju przez targowiczan juz na pocza 1793 r. wysali do Paryz a na rozmowy przewidzianego na przyszego wodza , kto Tadeusza Kos ciuszke ry w sierpniu poprzedniego roku zosta uczczony przez honorowego obywatela. Z gestem francuskie Zgromadzenie Narodowe godnos cia zudne, podobnie jak brak tym wiazali nadmierne nadzieje, kto re jednak okazay sie w cakowitej izolacji na udziau Austrii w drugim rozbiorze. Insurekcja znalaza sie dzynarodowej i moga liczyc arenie mie jedynie na siebie, a do tego nieodzowne byoby zmobilizowanie caego narodu. Po kapitulacji Warszawy marszaek wielki skiego generaa Aleksandra litewski Ignacy Potocki za pos rednictwem zwycie
, w kto Na amach Gazety Krajowej z dnia 8 kwietnia 1794 r. ogosi on note rej pisa: z najwie kszym podziwem, iz dzy pogoskami tu rozsianymi dla obakania dowiedziawszy sie mie i ta, kto w Publicznos sie , jakoby Dwo umyso w znajduje sie ra ci akredytowac staraja r Wieden ski by wzie ciami teraz wcale na w porozumieniu z przedsie niejszymi insurgento w w Krakowie, nie waha sie zapytanie Ministro w Dworo w sprzymierzonych z Dworem jego os wiadczyc (...) dla naprowadzenia na droge wszystkich tych, kto d takowy, iz dobra rzy by mogli wpas c w ba nic byc nie moz e mniej prawdziwego ani tez bardziej przeciwnego sentymentom znanym Dworu jego ku Mocarstwom, dowi aktualnemu Polski wspomniani insurgenci pozwolili przeciwko kto rym ro wnie jako i przeciwko rza wzie cia, kto sobie podnies c bron , jak sama mys l nawet aprobowania przedsie rego pierwsze wypadki zdaja zapowiadac sie nas ladowanie maksym teraz niejszych francuskich w obrzydzeniu u caej Europy da cych (podkr. M.K.), zob. B. de Cach, Powstanie kos be ciuszkowskie w s wietle korespondencji posa austriackiego w Warszawie. Listy (...) do ministra spraw zagranicznych J.A. Thuguta w Wiedniu (styczen kopisu przeoz pem i przypisami opatrzy H. Koco wrzesien 1794 r.). Z re y, wste j. Warszawa 1985, s. 9. note na amach gazety, kto Pose opublikowa swa ra zostaa zaoz ona w styczniu 1794 r. przez w stolicy do wybuchu powstania targowiczanina Tadeusza Wodka i jako jedyna ukazywaa sie kos ciuszkowskiego.
7

106

Marceli Kosman

polska dla w. ks. Konstantego, wnuka KataSuworowa zaproponowa korone droge , wraz z wymuszona abdykacja Stanisawa Augusta, rzyny II. Ta wybraa inna kto ry nie mia zudzen co do kto regokolwiek z zaborco w 8, dokonany zosta w 1795 r. ostateczny rozbio r Rzeczypospolitej 9. ski podwaz Powstanie, kto rego sens niewielu historyko w mimo jego kle a, c pogla d, z do ostatecznego upadku pan z rzadka wysuwaja e przyczynio sie stwa jedynie pretekstem!), czoowy znawca czaso (stao sie w stanisawowskich, Andrzej Zahorski, tak ocenia:
o z rozmachem problematyke spoeczna , pro podje bowao pogodzic interesy szlachty i ludu, poderwac wszystkich do walki i zoz yc interesy stanowe na otarzu dobra ojczyzny. Wiele w tym gnie ciem w dziedzikierunku zdziaano. Reformy polskiego powstania byy najbardziej radykalnym osia rodkowej i Wschodniej. Problem chopski jako najwaz nie spoecznej w caej Europie S niejszy dla trznej tres pnym pokoleniom. Ten kierunek wewne ci powstania przekaz e testamentem Kos ciuszko naste tez reform zakon czy sie po powstaniu styczniowym triumfem powstaniem nowoz ytnego narodu Polako w 10.

Naczelnik, kto ry w chwili wybuchu walk prawdopodobnie ro wniez nie mia stwa, poprowadzi do boju rodako c zatrzymac zudzen co do zwycie w, nie moga dzonej machiny i kieruja c sie poczuciem patriotycznego obowia zku, sta sie rozpe wkro tce jednym z czoowych narodowych bohatero w, a jego wielkos c i bogate z ycie po z yciu przez dwa z go r stulecia w tak przeciez burzliwej polskiej historii nie byo przez nikogo kwestionowane. Wszed do literatury naukowej, beletrystyki cy popiersi dominoi poezji, malarstwa, architektury (prawda, z e pos ro d jego tysie ce pomniczki w maych miejscowos way prymitywne, ale wzruszaja ciach), dos czeka sie wieckiej kanonizacji, choc nie tylko: wszak wedle popularnego wiersza da na rodako mitologizaspogla w z nieba... Kiedy zas w odpowiedzi na nadmierna jego postaci przeciwny ideologii powstan cje czej Adam Skakowski w 1915 r. wielkim nieszcze s zdezawuowa zdolnos ci i nazwa insurekcje ciem, spotka sie negacja , podobna tej, jakiej dozna po z powszechna wieku po z niej Adam Kersten po opublikowaniu fundamentalnej monografii bohatera szwedzkiego potopu 11.
8 tpliwie politykiem doskonaym, realista najczystszej wody, Kontrowersyjny ten wadca by niewa d studzi zapay patrioto s to, z sta w entuzjasto w. Jego nieszcze ciem w opinii potomnych stao sie e cego gestu osobistej ofiary. Przed firmowa upadek pan stwowos ci, nie by zdolny do porywaja cy Andrzej Zahorski, Spo jednostronnymi oskarz eniami broni kro la w sposo b przekonuja r o Stanisawa Augusta, Warszawa 1988. Przykadem demagogii publicystycznej i braku zrozumienia dla proceso w pos cona Insurekcji dosyc dziejowych staa sie wie prymitywna opowies c Jarosawa Marka Rymkiewicza pt. Wieszanie (Warszawa 2006), na temat kto rej krytycznie napisa Wodzimierz Kali cki, Szubienice w Warszawie, Gazeta Wyborcza z 20 II 2007, s. 12 n. 9 Zob. J. Michalski, Dyplomacja polska w latach 1764-1795, w: Historia dyplomacji polskiej, pod red. Gerarda Labudy, t. II: 1572-1795, pod red. Zbigniewa Wo jcika, Warszawa 1982, s. 652 nn. 10 S. Kieniewicz, A. Zahorski, W. Zajewski, Trzy powstania narodowe kos ciuszkowskie, listopadowe, styczniowe, Warszawa 1992, s. 139. 11 A. Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, Warszawa 1963; wyd. drugie po s mierci autora: Lublin 2006. Por. Z. Spieral ski, Stefan Czarniecki 1604-1665, Warszawa 1974, s. 341 nn.

Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

107

Naczelnik patronowa ro z nym opcjom politycznym i spoecznym, do jego metryki cy sie z tego samego przed pretensje wysuwali obok Polako w ro wniez wywodza 1795 r. pnia pan stwowego nowoz ytni Litwini i Biaorusini 12. W latach II wojny przyje y m.in. bronia cy Londynu synny Dywizjon 303 oraz s wiatowej jego imie ca od Lenino do Berlina I Dywizja Wojska Polskiego, kiedy zas ida w 1946 r. organizowano obchody na czes c 200. rocznicy jego urodzin, patronowali im prezydenci Stano w Zjednoczonych Ameryki Po nocnej Harry Truman i Rzeczypospolitej Polskiej Bolesaw Bierut. Chyba z aden z naszych nowoz ytnych bohatero w z z narodowych nie ma tak obcia onego legenda yciorysu, jak Tadeusz Kos ciuszko. z herosa, zanim jeszcze zosta Najwyz Zda ya okuc go zbroja szym Naczelnikiem napisa autor gruntownego szkicu o sawie pos miertnej wodza Insurekcji 13. Ta c sie na jednak dopiero stworzya dlan trwae miejsce na pomniku historii. Znajduja role w ksztatowaniu sie nowoz nim odegra ogromna ytnej polskiej s wiadomos ci, d ekskluzywny, przeobrazi kiedy w drugiej poowie XIX w. naro d szlachecki, dota w powszechny, obejmuja cy cae spoeczen sie stwo 14. Wiek XIX przynio s zapotrzebowanie na irenistyczny obraz przeszos ci, ago dzenie konflikto w zwaszcza tych miedzystanowych, co Zygmunt Krasin ski wyrazi polska polski lud! 15 Jez w zawoaniu z szlachta eli eksponowano przykady przeciwne, to dla celo w dydaktycznych, podobnie jak w tym samym celu w literatu z wspo cych odraz ca postac rze i sztuce pojawiaa sie czes nie istnieja aja przywo dcy galicyjskiej rabacji z 1846 r. Jakub Szela powszechnie by traktowany jako uosobienie cech najgorszych, dla innych ci byli w zdecydowanej mniejszos ci 16 cy o jego wyzwolenie spoeczne . Czasy romantyzmu, przywo dca ludu walcza z idea konspiracji oraz walki zbrojnej, wymagay kultu bohatero z kto rymi wia e sie w pienia antybohatero d zapotrzebowanie na wodzo cia oraz pote w, sta w w rodzaju ksie Jo zefa Poniatowskiego, kto ry w krypcie kro lewskiej katedry na Wawelu zaja miejsce, jakie niegdys na wieczny spoczynek upatrzy sobie jego koronowany stryj; c tymczasem Stanisawowi Augustowi nie byo dane spocza w ojczyz nie ani w XIX cioleciach przed odzyskaniem niepodlegos ani w XX stuleciu. W ostatnich dziesie ci haso finalne Trylogii: dla pokrzepienia serc oraz hod dla zrobio kariere
Na ten temat w szkicu opublikowanym z okazji dwusetnej rocznicy Insurekcji pisze Henryk Martyniak, Kos ciuszko znaczy kto?, Polityka 23 IV 1994, s. 20. 13 yciorysy historyczne, literackie i legendarne, pod J. S. Kopczewski, Tadeusz Kos ciuszko, w: Z reniowska, red. Z. St efanowskiej, J. Tazbira, seria pierwsza, Warszawa 1980, s. 155. Zob. tez K. S Kos ciuszko bohater narodowy. Opinie wspo czesnych i potomnych 1794-1946, Warszawa 1973; A.F. Grabski, W kre gu kultu Naczelnika. Rapperswilskie inicjatywy kos ciuszkowskie (1894-1897), Warszawa 1981. 14 Szerzej M. Kosman, Polska w II tysiacleciu, t. I: Dzieje narodu i pan stwa szlacheckiego; t. II: Dzieje nowoczesnego narodu i pan stwa, Torun 2007. 15 O edukacyjnej roli literatury i historii zob. Edukacja historyczna spoeczen stwa polskiego w XIX w. Zbio r studiow pod red. Jerzego Maternickiego, Warszawa 1981; B. Kosmanowa, Biblioteki polskie w Wielkim Ksie stwie Poznan skim, Poznan 1982, s. 197 nn. 16 yciorysy..., s. 207. F. Ziej ka, Jakub Szela, w: Z
12

108

Marceli Kosman

tej przeszos wielkiej s wie ci oraz krwi ofiarnej zoz ony przez jej autora na 17 stwem hase pozytywis , wraz ze zwycie ostatniej stronie Krzyz ako w . Doszli tez rym tycznych, ludzie pracy organicznej oraz wybitni two rcy nauki i kultury 18, kto hod oddawano podczas jubileuszowych uroczystos ci. W referacie wygoszonym dnia 8 listopada 1978 r. w warszawskim Paacu Staszica podczas uroczystej konferencji dla uczczenia 60. rocznicy odzyskania bni naste puja ce drogi prowadza ce niepodlegos ci Stefan Kieniewicz wyodre w XIX w. do odzyskania niepodlegos ci: cze s 1) ugoda z kto ryms z zaborco w, nawet za cene ciowej od niego zalez nos ci, 2) dziaalnos c dyplomatyczna w Europie na rzecz odbudowy pan stwowos ci, 3) opozycja legalna (przede wszystkim na paszczyz nie parlamentarnej) w radzynarodowych (zwaszcza decyzji mach gwarancji konstytucyjnych i traktato w mie wieden skich z 1815 r.), (legiony Da browskiego, po 4) dziaalnos c zbrojna za granica z niejsze konflikty militarne w Europie), 5) powstania zbrojne w kraju, zana z nurtem niepodlegos 6) rewolucja spoeczna powia ciowym i wasza wolnos 7) haso za nasza c sformuowane w 1831 r., realizowane w 1848 r. i po z niej w ro z nych miejscach kontynentu, 8) praca organiczna. cymi do ciez kami prowadza Znakomity badacz nazwa je drogami lub tylko s krzyz . Na ro jednego celu, kto re niekiedy sie oway ze soba z nych etapach dziejocznie, w ramach wspo wych przewaz ay te lub inne, efekty przynosiy jednak a dzyzaborowej z udziaem emigracji. Ugodowcom patronowaa Galicja po pracy mie role , uzyskaniu autonomii, dyplomacja na zachodzie Europy odgrywaa waz na c ostatecznie dopiero po upadku caratu. Opozycja legalna ro wniez moga rozwina skrzyda w ramach polskich przedstawicielstw parlamentarnych dopiero po wybuchu I wojny s wiatowej. S. Kieniewicz, dos wiadczony autor w dobie ograniczen knie zarysowa owe szlaki ku niepodlegcenzuralnych, u schyku dekady Gierka pie c os ci, potrafi tez stana w obronie dwudziestolecia, a zwaszcza szans, jakie odzyskana niepodlegos c otwara przed wszystkimi Polakami w granicach od-

Szerzej M. Kosman, Henryka Sienkiewicza wizja Polski wspaniaej, Poznan 1999, s. 7 nn. Jo zef Korzeniowski (1877), Kazimierz Wo jcicki (1877), Jo zef Ignacy Kraszewski (1879), Adam Pug (1887, 1897), Bolesaw Prus (1887), Deotyma, czyli Jadwiga uszczewska (1887), Henryk Sienkiewicz (1900), Eliza Orzeszkowa (1891, 1906), Maria Konopnicka (1902). Adama Mickiewicza ponadzaborowa uczczono pomnikami w Poznaniu, Krakowie, Lwowie i Warszawie. W 1910 r. na skale w podwawelskim grodzie uroczystos stwa pod Grunwaldem, odbyy sie ci z okazji 500. rocznicy zwycie cie monumentalnego pomnika duta Antoniego Wiwulskto rych centralnym momentem byo odsonie kiego, ufundowanego przez Ignacego Jana Paderewskiego. Miejscem hodu, gdy zaborcy nie pozwalali oficjalna , byy cmentarze i s tynie, jak kos nan droga wia cio s w. Jana w Wilnie, gdzie umieszczono m.in. popiersie two rcy Pana Tadeusza.
18

17

Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

109

c zarazem delikatne, ale zrozumiae aluzje rodzonej Rzeczypospolitej, wysuwaja 19 pod adresem wadz Polski Ludowej . Powstanie listopadowe stanowio pos ro d wspo czesnych i potomnych przedmiot oz ywionych dyskusji, kto re dotyczyy jego przyczyn, przebiegu i skutko w. Pojawia skrajne oceny w odniesieniu do kaz c od y sie dego z tych temato w, poczynaja zarzutu, z e nie zostao przygotowane, wybucho spontanicznie, stanowio im ze strony niekompetentnych inicjatoro prowizacje w, kto rzy przy tym popenili juz tku zasadnicze be dy poprzez zabo na pocza jstwo wysokich oficero w, kto rych czenniko wadze carskie po z niej potraktoway jako me w i ofiary zbrodni, wyc im pomnik. Ten przez cae dziesie ciolecia ja trzy opinie publiczna i dzieli stawiaja gnie cia na Polako w. Emocjonalne oceny pozostawiay w cieniu niezaprzeczalne osia niwie gospodarczej przed 1830 r. Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, kto remu na ci obszerne dzieo kilka lat przed wybuchem wielkiej wojny europejskiej pos wie znakomity historyk krakowski, znawca s redniowiecza i nowszych czaso w 20. Przeciwnicy walki zbrojnej dowodzili nie bez racji z e Noc Listopadowa przerwaa dynamiczny rozwo j Kro lestwa na niwie gospodarczej i demograficznej, odbudowe po rujnujacych czasach napoleon skich, powodujac represje i ograniczanie jego bnos odre ci. Henryk Wereszycki po 150 latach na amach Tygodnika Powszechnego 30 maja 1982 r. dokona poro wnania obu zrywo w narodowych, z Listopada i ze Stycznia, wyeksponowa w odniesieniu do pierwszego same straty, go wnie ce wojska i w znacznym stopniu aparatu administracyjnego. Ale ani dotycza do czenia do Kro rza w konstytucyjnych, ani przya lestwa Polskiego ziem wschodczonych po rozbiorach bezpos nich (wa rednio do Cesarstwa Rosyjskiego M.K.) c rachunek zysko pisa z nie uzyskano. A oceniaja w i strat, wydaje mi sie e jednak ska 1864 r. bya mniejsza niz ska 1831. A Norman Davies, kto kle kle rego temperament publicysty niejednokrotnie nadmiernie ponosi, jest jednak dobrze da na sprawy polskie z pewnego przygotowanym historykiem i w dodatku spogla dystansu, okres la powstanie listopadowe jako cakiem niepotrzebne, w przeciwien stwie do wydarzen z 1794, 1863 i 1905 r. 21 c sie nad jego ideowym dziedzictwem, Z kolei S. Kieniewicz, zastanawiaja tku rocznicowego referatu wygoszonego na Uniwersytecie przytacza na pocza Warszawskim w burzliwych dniach listopada 1980 r., dwa poetyckie cytaty ce z pierwszych lat po kle sce, a zawieraja ce skrajne oceny entuzjastyczpochodza (Adam Mickiewicz) i sarkastyczna (Ryszard Berwin na ski). Konkluduje zas c w dobie wzburzenia umyso ostroz nie, przemawiaja w takz e wybitnych go w
S. Kieni ewicz, Historyk a s wiadomos c narodowa, Warszawa 1982, s. 272-284; pierwodruk: pnym roku ukazay sie Utrata pan stwowos ci i drogi jej odzyskania, Polityka nr 45, 1978. W naste przedruki w wersjach polskiej, angielskiej i francuskiej. 20 S. Smolka, Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, t. I-II, pierwodruk: 1907, wznowienie w 1983 r. w ramach PIW serii Klasycy Historiografii. 21 Kontrowersje i polemiki omawia Wadysaw Zajewski, Powstanie listopadowe 1830-1831, w: Trzy powstania narodowe..., zob. s. 271 n.
19

110

Marceli Kosman

historyko w z e trudno o jednolite oceny: Do spus cizny duchowej powstania jego porywy i jego przegrane; jego suszne cele i oczywis listopadowego nalez a dy; nadludzkie bohaterstwo i ludzkie sabos dz dz cie be ci. Naszych, ba co ba , antenato w 22. ki wielkiej poezji zupenie niezgodne Do narodowej legendy weszy dzie , ale symbolizuja ce pos cenie dla ojczyzny postacie Emilii Plater czy z faktografia wie c szereg bohatero c wzorce dla Konstantego Ordona, wzbogacaja w i stanowia kolejnych pokolen . Zwaszcza Litwinka o mao ciekawym z yciorysie zostaa awansowana do roli polskiej Joanny dArc, w panteonie niepodlegos ciowym malarstwo, powies ugruntowao jej pozycje ci, dramat, jej wyimaginowana podobiz na banknotach, patronowaa jednostkom wojskowym zaro na znalaza sie wno w okresie miedzywojennym, jak i podczas II wojny s wiatowej (batalion kobiecy na pryncypialnej warszawskiej ulicy ostao sie u Kos ciuszkowco w), a jej imie pic w burzliwych naszych czasach, gdy tylu innych musiao usta miejsca s wiez ym ki A. Mickiewiczowi sta sie o nazwom. Symbolem patriotyzmu ro wniez dzie w na warszawskiej reducie artylerzysta, kto ry choc srodze poturbowany nie zgina w listopadzie 1831 r., z y jeszcze ponad po wieku, walczy na ro z nych frontach i ro wniez do dzis patronuje szkoom czy ulicom, wystawiano mu pomniki, a na z prochami w pie c lwowskim yczakowie urne lat po samobo jczej s mierci umieszczono podczas uroczystej manifestacji w osobnym grobie 23. nowoczesnego narodu polskiego istniao zapoW dobie ksztatowania sie trzebowanie na nowych bohatero w, nawet tych o cakiem legendarnych z yciorysach. Martyrologia lega u podstaw pozgonnej sawy, a nawet kultu (ro wniez zanego z powstaniem styczniowym Romualda o charakterze religijnym) zwia Traugutta, kto ry podobnie jak Tadeusz Kos ciuszko by przyswajany przez ro z ne opcje, choc dla biaych by zbyt czerwony, a dla czerwonych nazbyt biay. cenie i walka do O sukcesie zdecydowa jego bezgraniczny patriotyzm, pos wie kon ca, w zupenie beznadziejnej sytuacji. Wedle oceny wypowiedzianej w 1910 r. c niemal po czen a wie wieku po me skiej s mierci przez Stanisawa Krzemin skiego, jednego ze Styczniowych weterano w, by to ostatni polski romantyk, z doby wzloto w religijnych w patriotyzmie polskim, czynnym i czynnie spenianym. Gdy go suchao, patrzyo sie na niego jak na zjawisko nadziemskie. Ro sie wnego mu 24 nie wydaa tak krwawa burza serc naszych . wiara na czele tysie cy ofiar carskiego okrucien Dyktator, postac tajemnicza, stana st bohaterowie wa po stumieniu powstania styczniowego, ws ro d kto rych znalez li sie utworo w beletrystycznych, pochowani na owych les nych mogikach, jak ci z najbardziej bodaj popularnej powies ci Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Stanowili
S. Kieniewicz, Historyk a s wiadomos c narodowa..., s. 330. yciorysy..., s. 189-206; S. Kieniewicz, Emilia Plater Zob. B. Zakrzewski, Emilia Plater, w: Z (1806-1831), PSB 36(1981) s. 652 n.; J. Wszo ek, Ordon Juliusz Konstanty (1810-1887), PSB 24(1979) s. 169 n. 24 yciorysy..., s. 245. sowiczem, Romuald Traugutt, w: Z Cyt. za Krzysztofem Duninem-Wa
23 22

Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

111

w latach przed wybuchem I wojny s wiatowej wzorce do nas ladowania dla tych, kto rym przyszo czynnie uczestniczyc w walce o odzyskanie niepodlegos ci, choc wychowywani byli juz w klimacie pozytywistycznej pracy u podstaw, kto ra przyniosa efekty w postaci us wiadomienia narodowego mas chopskich. Czcigodni dzywojennym, a niekto weterani byli obiektem kultu w okresie mie rzy z nich, w re ku trwali w zupenie bezbezgranicznie oddani sprawie polskiej, z bronia nadziejnej sytuacji i znajdowali s mierc na polu walki lub po okrutnych torturach na szubienicy, podczas publicznej ku przestrodze dla innych egzekucji 25. Nie wszystkie postacie z pierwszych zwaszcza tych wielkich kart historii u potomnych uznaniem. Do bohatero cieszyy sie w czarnej legendy nalez y zaliczyc Jo zefa Chopickiego, czterdziestodniowego dyktatora w powstaniu listopadowym, stwo. Z tego was kto remu zarzucano, z e zaprzepas ci szanse na zwycie nie powodu, mniejsza w jakim stopniu uzasadnionego, z niewiary w sukces, straci w oczach ska nie umniejszya kultu opinii publicznej, a nie z samej przegranej, bo przeciez kle Kos ciuszki. Ten zas odsya ochotniko w z zaboru pruskiego i austriackiego, ciu Konstantemu, temu zapewni bezpieczny odwro t do Rosji wielkiemu ksie me czennika narodosamemu, kto ry nie zapomnia bezprawnie uprowadzic ze soba wej sprawy Waleriana ukasin skiego. Dyktator aresztowa przywo dco w Nocy Listopadowej, Piotra Wysockiego i Jo zefa Zaliwskiego. A przeciez mia w swej kna karte z czaso zoz na znak protestu biografii pie w napoleon skich i dymisje ona przeciw grubian skiemu traktowaniu przez carskiego brata w Warszawie. Przed tna walce 1830 r. prowadzi skromny tryb z ycia. Przewaz ya jednak postawa nieche zbrojnej, nie zas walory militarne. Straci zdecydowanie w opinii publicznej, kiedy mu zaufano, pozostay pretensje i z al z powodu zawodu, zarzucano mu, z e przesta , nie posiada jak pisa Julian Ursyn Niemcewicz iskierki ducha byc patriota orderami nadanymi mu przez Rosjan. Choc polskiego, chepi sie doczeka sie okazaego mauzoleum w podkrakowskich Krzeszowicach, to miejsca w narodowym co pojemny, nie panteonie nigdy nie znalaz 26. Panteon ten jednak by wystarczaja cierpia na deficyt sawnych postaci, jes li nawet nie historycznych, to wyeksponowanych z cieni legendy na piedesta, jak podporucznik Piotr Wysocki, skromny z instruktor musztry w warszawskiej Szkole Podchora ych, bohater jednego dnia, po 25 latach jako sterany zesaniem a was ciwie nocy, kto ry skazany na katorge starzec wro ci w rodzinne strony (1857), by przez yc tam pod czujnym okiem policji ciolecia. Uwieczniony zosta przez Stanisawa Wyspian jeszcze niemal dwa dziesie skiego w Warszawiance (1898) oraz w Nocy Listopadowej (1904) 27.

25 dz Stanisaw Brzo cej Nalez a do nich ksia ska, dowo dca partii powstan czej na Podlasiu dziaaja w nieludzkich warunkach do wiosny 1865 r., powieszony przez Rosjan 23 maja. Jego z yciorys pio ra Heleny Mal iszewskiej, PSB 3(1937) s. 69. 26 reniowska, Jo yciorysy..., Seria druga, Warszawa 1989, s. 235-258. K. S zef Chopicki, w: Z 27 ssowski, Piotr Wysocki, T. epkowski, Piotr Wysocki, Warszawa 1972 (II wyd.: 1982); Sz. Ga yciorysy..., Seria trzecia, Warszawa 1992, s. 199-238. w: Z

112

Marceli Kosman

y tez Dyskusje woko powstania styczniowego obje postac wybitnego przywo d cy, polityka o dalekosiez nym spojrzeniu, realisty wolnego od romantycznej egzaltacji, Aleksandra Wielopolskiego, kto ry podobnie jak wczes niej Lubecki zaja praca u podstaw, ale w ostatecznym rozrachunku zosta zepchnie ty w piekielne sie czelus cie jako zwolennik wspo pracy z caratem i przeciwnik walki zbrojnej. na emigracje i zakon W 1863 r. uda sie czy z ycie w Drez nie. Pro by sprawiedliwej oceny jego dziaalnos ci dokona w wydanym w 1947 r. trzytomowym dziele pt. Aleksander Wielopolski w s wietle archiwo w rodzinnych poznan ski historyk Adam Skakowski. cze s Zamknijmy te c artykuu przypomnieniem konstatacji Gerarda Labudy:
s gnie c c od konIdeologia powstaniowa, mimo swoich najcze ciej niefortunnych osia , poczynaja c, odegraa waz i pozytywfederacji barskiej (1768-1772), a na powstaniu warszawskim (1944) kon cza ka role w podtrzymywaniu ducha niepodlegos dza cej (szlachta, na ciowego najpierw w warstwie rza pnie w toku poste puja cej demokratyzacji spoeczen duchowien stwo), a naste stwa juz w XIX w., takz e dzonych (mieszczanie, wos czaja cych sie do tej walki w warstwach rza cianie, robotnicy) i aktywnie wa c, znaczenie ideologii powstaniowej jako go (...). W historiografii dostrzegano, nieraz przeceniaja wnej c i nie doceniaja c w tej akcji siy oporu w zmaganiach o odzyskanie niepodlegos ci, nie zauwaz aja znaczenia ro wnolegej, od XIX w. coraz intensywniej rozwijanej pracy organicznej jako drugiej, moz e nawet bardziej skutecznej, drogi do odzyskania niepodlegos ci i utrwalenia wasnego pan stwa 28.

O powstaniach narodowych pisano wiele, jednak wypadnie podkres lic co nie ideologiczna w zakresie utrwalania wie zi zawsze jest zauwaz ane ich role ponadzaborowych. Wprawdzie kolejne zrywy zbrojne miay miejsce z reguy na ksze), Austrii lub Prusom, ale odbijay sie terenie podlegym Rosji (te najwie szerokim echem ro wniez poza kordonami. Prasa w trzech stolicach s ledzia ich c jak ta z Wiednia czy Berlina w 1863 r. swego zainteresowaprzebieg, nie kryja nia stumieniem przez Rosjan powstania w Kro lestwie 29. Brak pan stwowos ci nie sta na przeszkodzie pozytywnej ewolucji elit politycznych w zakresie dyplomacji, po upadku powstania listopadowego prowadzi na emigracji os kto ra rodek paryski cia Adama Czartoryskiego (zm. 1861). W swym testamencie politycznym o ksie w moca podkres dzyniekoronowany kro l z caa li koniecznos c wspo dziaania mie zaborowego oraz wspo pracy kraju z wychodz stwem i realizmu w podejmowanych dniania kontekstu mie dzynarodowego 30. Powstanie, decyzjach, zwaszcza uwzgle
28 G. Labuda, Zadania i cele poznawcze syntezy historii Polski od prawieku do wspo czesnos ci, dzania i Bankowos Wyz sza Szkoa Zarza ci w Poznaniu. Prace Historyczno-Politologiczne R.IX, nr 4(19) 2004, s. 81 n. 29 gos Gdyby opinia austriacka uznaa w caej rozcia ci zasadnos c zrywu Polako w w Kro lestwie [mowa o wydarzeniach roku 186364 uzup. M.K.], musiaaby konsekwentnie gosic koniecznos c przez wasne pan zrzeczenia sie stwo zabranych niegdys Polsce ziem. Byoby to ro wnoznaczne ze zdrada stanu konkluduje Edward Walewander, Echa powstania styczniowego w prasie austriackiej, Warszawa 1989, s. 167. 30 Nie przypadkiem dobie porozbiorowej w zbiorowej Historii dyplomacji polskiej, okresowi cony zosta obszerny tom znakomicie przygotowany pod redakcja Ludwika Bazylowa 1795-1918 pos wie (Warszawa 1982).

Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

113

kto re w dwa lata po jego s mierci wybucho, dowiodo racji takiego stanowiska i przekonao, jak zudne byo liczenie na przychylnos c ze strony Prus 31. w konflikcie z Rosja cioleciach XIX w. pozyskanie Zasadnicze znaczenie miao w ostatnich dziesie go dla sprawy niepodlegos ci szerokich kre w spoeczen stwa, przede wszystkim zao sie z korzystnymi zmianami w ich us wiadomienie mas chopskich, co wia sytuacji materialnej i prawnej, kto re ostroz nie okres limy jako zmniejszenie dokucztki opieki medycznej, przysta pienie do systematycznej walki liwos ci godu, pocza tac cych ro z nieustannymi epidemiami. Trzeba pamie przy tym o istnieja z nicach dzy dzielnicami, a takz cych swa mie e o wyraz nej alienacji, zawsze zachowuja , wschodnich obszaro specyfike w kresowych 32. Wielkopolska przodowaa u schyku pan stwowos ci szlacheckiej i prymat zachowaa w przededniu wybuchu wojny znawcy zagadnienia: europejskiej w 1914 r. Przypomnijmy opinie
dem ekonomicznych i materialnych warunko pod wzgle w z ycia pierwsza poowa XIX w. i koniec cej cze s tego wieku to dwie was ciwie ro z ne epoki inna stopa z yciowa przewaz aja ci spoeczen stwa polskiego i inne zabezpieczenie trwaos ci z ycia ludzkiego. Bez zrozumienia tej odmiennos ci nie moz na zrozumiec historii Polski w XIX w., nie moz na zrozumiec szczego lnie loso w Polako w w pierwszej poowie tego przeomowego wieku 33.

c od Wielkopolanie uczestniczyli w polskich zrywach zbrojnych poczynaja ca role w suz powstania kos ciuszkowskiego, odegrali tez znacza bie narodowi na c od zagady bezcenne pamia tki przeszos c niwie kulturalnej, ocalaja ci i organizuja ce biblioteki naukowe (Edward Raczyn wielkie do dzis istnieja ski 34, Tytus Dziayn ski). Pan na Ko rniku udzia w powstaniu listopadowym przepaci kilkuletnim s do , wygnaniem i na szcze cie przejs ciowo konfiskata br, a jednak nie uchyli sie mimo niemodego wieku i zego stanu zdrowia od osobistego udziau w zrywie zbrojnym na terenie Poznan skiego podczas Wiosny Ludo w, choc by przeciwny tej ; podobnie jego syn Jan w 1863 r. nie pozosta oboje tny na formie walki z zaborca na czele organizacji niosa cej pomoc powstan wydarzenia w Kro lestwie i stana com d Narodowy organizatorem si w Kro lestwie; mianowany przez Wojskowy Rza zbrojnych polskich w zaborze pruskim. W konsekwencji dobra (ko rnickie oraz
31 s ca Zob. tamz e zwaszcza cze c III, autorstwa Henryka Wereszyckiego i Jerzego Zdrady, obejmuja dziaalnos w latach 1860-1900 (s. 433-741) i tekst autorstwa L. Bazylowa polska c dyplomatyczna cy lat 1900-1918 (s. 745-936). dotycza 32 Na ten temat zwaszcza w odniesieniu do poudniowo-wschodnich kreso w oparte na gruntownej podstawie z ro dowej trzy rozprawy wytrawnego francuskiego badacza, zebrane ostatnio w jednym obszernym woluminie: D. Beauvois, Tro jkat ukrain ski, Lublin 2006. 33 J. ukasiewicz, Ekonomiczne uwarunkowania loso w Polako w w XIX w., w: Losy Polako w w XIX-XX w. Studia ofiarowane Profesorowi Stefanowi Kieniewiczowi w osiemdziesiata rocznice Jego urodzin, Warszawa 1987, s. 72. 34 inicjatywe w zakresie publikacji teksto Po upadku powstania listopadowego przeja w staropolskich, por. B. Kosmanowa, Edward Raczyn ski czowiek i dzieo, Bydgoszcz 1997, s. 152-196.

114

Marceli Kosman

gouchowskie) podlegy sekwestrowi, a ich was ciciel zosta podczas wielkiego stwa Poznan procesu w Berlinie (136 oso b z Wielkiego Ksie skiego) skazany s zaocznie na kare mierci. Z emigracji w Paryz u mo g wro cic dopiero po siedmiu latach, kiedy nadeszo uaskawienie 35. stwie byli serdecznie witani luminarze nauki i literatury zza W Wielkim Ksie ki skutecznej dziaalnos kordonu, dzie ci organizacyjnej znane byy nie tylko w dworach ziemian skich ich utwory, dzielnica ta przodowaa w likwidacji anal silnej fabetyzmu. Na paszczyz nie gospodarczej skutecznie przeciwstawiano sie ekspansji gospodarki niemieckiej. Przy tym duch romantyzmu wywiera wpyw na pozytywizmu, realizm zwycie z ideologie a w ewolucji z ycioryso w dawnych napoleon czyko w czy nawet kos ciuszkowco w szwolez erowie gwardii cesarza Francuzo w, bohaterowie sawnych bitew, przeobraz ali sie jak genera Dezydery Chapowski c o gromadzeniu w swym paacu (Turew) w doskonaych rolniko w, nie zapominaja na przyszos c zapaso w broni 36; Andrzej Niegolewski, z ywa legenda historii i oddania narodowej sprawie, opromieniony ranami spod Somosierry, zmagania stwa do parlamentu zbrojne zamieni na dyplomatyczne jako pose z Wielkiego Ksie 37 cy juz w Berlinie . Klimat tamtych czaso w i zasugi ludzi oddaje licza kilka cioleci serial telewizyjny w rez dziesie yserii Stefana Bratkowskiego, pod wymownym tytuem: Najduz sza wojna nowoczesnej Europy. Droga do wasnego powstania w Wielkopolsce bya duga, obejmowaa 124 c od udziau w ogo lata (od 1794 do 1918), a wie lnopolskiej insurekcji, kto ra miaa dzielnice w drugim rozbiorze niepodlegos miejsce w rok po utracie przez te ci az po formalne zakon czenie dziaan zbrojnych po I wojnie s wiatowej, kiedy zasada status c quo ante nakazywaa respektowanie granic w 1914 r. az do rozstrzygnie na kongresie pokojowym w Wersalu. Decyzja wybuchu walk o wyrugowanie Niemco w nie bya jednomys lna, zostaa wymuszona biegiem wydarzen na zwolennikach
35 O dolach i niedolach ostatnich Dziayn skich i patriotyzmie ich s rodowiska esej M. Kosm ana, Opowies ci ko rnickie (wydanie II, Poznan 1983, s. 134 nn.) oraz studia tegoz w tomie: Z dziejo w Biblioteki Ko rnickiej (Wrocaw 1984, s. 9 nn., 128 nn.). 36 Przedstawiciel modszego pokolenia rodziny wspomina z perspektywy stulecia magazyn dziwy was tki z czaso paacowy, w kto rym se ciciel przechowywa swe dawne mundury i inne pamia w wojennych, ale nie tylko: Inne kufry zawieray kolekcje broni, karabino w, broni maokalibrowej, lanc, knie grawerowane, ale nie bya to kolekcja amatora paaszy i rapiero w. Niekto re pistolety byy pie d istnieja cych i wspo artystycznej broni czy historyczna zbrojownia. Raczej przegla czes nie uz ywanych broni w rozmaitych armiach od wojen napoleon skich do 1848 r. Widocznie genera chcia znac typy cej sie dos sto i sprowadza po jednym egzemplarzu. Skad ten rzuca s broni zmieniaja c cze wiato na jego ugodowos c rzekoma c i nieche do walki zbrojnej zauwaz a Krzysztof Morawski, Wspomnienia , z z Turwi, Krako w 1981, s. 216 n. (podkr. M.K.). Nalez y przyznac autorowi racje e kolekcja owa ro z nia od typowych zbrojowni o charakterze historycznym, jakich nie brakowao w Wielkim Ksie stwie sie z drugiej poowy XIX w. 37 B. Wojcieszak, Andrzej Niegolewski (1787-1857). Biografia polityczna, Poznan 2003, s. 268, stwa Poznan zalicza go do pierwszego szeregu politycznych dziaaczy Wielkiego Ksie skiego, wspo cych w swoim czasie realistyczne cele dziaalnos tworza ci politycznej i takiez metody walki politycznej.

Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

115

. Totez traktowali ja nie czekania na ...sprawiedliwos c dziejowa jako przedwczesna 38 s tylko niekto rzy o wczes ni politycy, ale i cze c historyko w , zas Jo zef Pisudski, c na kto ry s wiez o zosta w Warszawie kreowany na Naczelnika Pan stwa i nie czekaja fakto gos mocarstw stosowa metode w dokonanych, taktycznie zachowywa gliwos z za pows wia c . Bya to suszna postawa me a stanu, choc wielu miao mu ja pi w sama pore : przysowiowa beczke prochu podze; podobnie wybuch nasta palono we was ciwym momencie. Duz sza bezczynnos c mogaby okazac sie . Powstanie zostao dobrze przygotowane, spotkao sie z szerokim ryzykowna odzewem, inaczej niz wkroczenie u progu wojny kompanii kadrowej do Kielc, na co tnos i obawa . mieszkan cy zareagowali z oboje cia dnymi metodami germanizacji W dobie prowadzonej coraz bardziej bezwzgle po reaktywaniu Rzeszy w 1871 r. pod egida Prus spoeczen stwo polskie w Poznan skiem byo zahartowane i przygotowane do obrony 39, doskonale znao wykorzystywac metody przeciwnika i starao sie jego oficjalny legalizm, odki czemu sprawa odzyskania niepodlegdziaywao propagandowo w Europie, dzie cym. Mogo liczyc os ci pod koniec wojny nie bya niczym zaskakuja na wspo prace ponadzaborowa. W ostatnim po wieczu narodowej niewoli najdogodniejszym terenem organizowania uroczystos ci patriotycznych, wspo lnych wydawnictw czy Galicja w dobie autonomii. We Lwowie utworzono towarzystw naukowych staa sie tnos Polskie Towarzystwo Historyczne, w Krakowie istniaa Akademia Umieje ci, stwa tam was nie w 1910 r. zorganizowano z rozmachem obchody 500-lecia zwycie pod Grunwaldem, kto rym patronowa fundator monumentalnego pomnika, Ignacy 40 Paderewski . Henryk Sienkiewicz na czytelnika masowego oddziaywa s wiez o opinie publiczna poprzez demaskuja ca polityke poprzez Krzyz ako w, a na europejska Berlina mie dzynarodowa ankiete Prusy a Polska, kto narodowos ciowa rej wyniki pnione na zachodzie po francusku w wersji ksia z c zostay udoste kowej na pie zaledwie lat przed wybuchem wielkiej wojny. Powies ciopisarz, s wiez o uhonorowa nagroda Nobla, w odezwie datowanej pod koniec 1907 r. napie tnowa ny literacka
B. Polak, Wojsko wielkopolskie 1918-1920, Koszalin 1990, s. 225. Poznania jako kulturalnego centrum polskos Role ci ukazuje praca zbiorowa pod red. A. Kwileckiego, Polska mys l zachodnia w Poznaniu i Wielkopolsce. Jej rozwo j i realizacja w wiekach XIX i XX. Warszawa, Poznan 1980; zob. tez M. i L. Trzeciakowscy, W dziewie tnastowiecznym ycie dodzienne miasta 1815-1914, Poznan Poznaniu. Z 1982; W. Jako bczyk, Pruska komisja kolonizacyjna, Poznan 1976; idem, Towarzystwo Naukowej Pomocy w Wielkopolsce 1841-1939, Poznan 1985; idem, W poznan skim Bazarze 1838-1939, Poznan 1986; L. Trzeciakowski, Pod pruskim zaborem 1850-1918, Warszawa 1973; idem, Walka o polskos c miast Poznan skiego na przeomie XIX i XX wieku, Poznan 1964. 40 Zob. wyz ej, przypis 18. W obchodach krakowskich uczestniczyli tez Wielkopolanie, a jeden cych Henryka z nich, Ignacy Go rczyn ski, wspomina po latach, z e widzia wo wczas przemawiaja Sienkiewicza i Ignacego Paderewskiego, choc autora Krzyz ako w widziec nie mo g, poniewaz osobis cie ciu pomnika nie wzia udziau, przebywa na kuracji we Francji. I. Paderewski, w obchodach i odsonie owszem, by obecny. O drodze Wielkopolan do zrywu zbrojnego szerzej M. Kosman, Powstanie Wielkopolskie na tle walk o przetrwanie narodowe pod zaborem pruskim, Poznan 1993, s. 43.
39 38

8*

116

Marceli Kosman

Kolonizacyjna , a zwaszcza ustawe sejmu pruskiego o przymusowym Komisje od wywaszczeniu Polako w z ich wasnej ojczystej i umiowanej ziemi, kto ra co i na kto sie i grzebia 41. tysia w lat zamieszkuja rej cae szeregi pokolen rodza szerokim echem w Europie. A kiedy w trakcie wojny Gos artysty odbi sie jej losy, zwaszcza przyszos z cych do odzyskania decydoway sie c narodo w da a do przecenienia role na arenie mie dzynarodowej odegra niepodlegos ci, trudna s wiatowej sawy kompozytor i pianista. Zasadnicze znaczenie miaa gotowos c Wielkopolan emocjonalna i organizatej w stosownym momencie. Od dwo cyjna do walki podje ch pokolen byli oni pnie wychowywani w atmosferze Towarzystwa Os wiaty Ludowej (1872), a naste Towarzystwa Czytelni Ludowych, ziemian stwo zdobywao szlify dobrych gospodarzy wczes niej w ramach Kasyna Gostyn skiego, mieszczan stwo w Towarzyst skale funkwie Modziez y Kupieckiej. Istniay ro z ne organizacje 42, na szeroka cjonowao od 1885 r. Towarzystwo Gimnastyczne Soko (wczes niej kilka lat po upadku powstania styczniowego zaoz one w zaborze austriackim), kto re obok fizyczna potajemnie prowadzio dziaalnos . Totez dbaos ci o kulture c patriotyczna z powszechnym protestem spotykay sie takie decyzje wadz zaborczych, jak 1914 r. w szkoach poznan zyka niemieckiego wprowadzenie wiosna skich je zamiast polskiego, rzekomo z powodu braku nauczycieli. Sprzeciw zgosio Koo cy ludzi. Polskie w Radzie Miejskiej, zorganizowano wiece z udziaem kilku tysie , i tak wysoka , Tego rodzaju kroki administracji pruskiej podnosiy temperature wz yciu spoeczen stwa. na jeszcze jedno. O ile czteroletnia wojna straszliwie Nalez y zwro cic uwage cze s wyniszczya pozostae zabory, rosyjski i znaczna c austriackiego, to Wielkopol Hohenzollerno ca w zwycie skim kre gu pod wadza w, wysza z niej ska, pozostaja re ka , omine y ja walki oraz grabiez obronna , jakiej doznao najpierw od cych sie Rosjan, naste pnie od najez wycofuja dz co w z Niemiec Kro lestwo Polskie. Zapominali o tym ci (w tym i niekto rzy badacze!), kto rzy mieli z al do Warszawy, z e nie wspara materialnie powstania... tak z swego czasu Od chwili wybuchu wielkiej wojny, o kto ra arliwie modli sie tkowo europejska , do jej zakon y Adam Mickiewicz, zwanej pocza czenia mine c jej zmienne losy cztery lata. By to okres dostatecznie dugi, by obserwuja do chwycenia za bron Wielkopolanie mogli przygotowac sie w odpowiednim momencie. Czasu jednak nie tracili, co nie oznacza, iz wszyscy byli jednomys lni co tkowo spoeczen do dalszych dziaan . Pocza stwo polskie pozostawao pod przy41

D. P ygawko, Prusy i Polska. Ankieta Henryka Sienkiewicza (1907-1909), Poznan 1994,

s. 131.
42 Na ten temat w 1969 r. pisa s wiadek epoki i uczestnik wydarzen , a zarazem w przyszos ci ich badacz, Z. Grot, Tajne organizacje gimnazjalisto w, w: Wspomnienia z Powstania Wielkopolskiego, Kronika Miasta Poznania, Poznan 2007, s. 63 nn.

Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

117

biaja cym wraz gne eniem sukceso w niemieckich na frontach wschodnim i zachoddu na druzgoca ca kle ske Rosjan i konfronnim, choc optymizmem powiao ze wzgle militarna mie dzy zaborcami. Ci usiowali pozyskac publiczna ro tacje opinie z nego miay do rzeczywistos rodzaju obietnicami, kto re jednak nijak sie ci tej aktualnej taa. Konspiratorzy cze sto i tamtej historycznej, o kto rej ludnos c doskonale pamie byli potomkami insurgento w z 1830, 1848 czy 1863 r., polegych, rozstrzelanych, ge na wiernos za zesanych na Sybir. Skauci skadali przysie c ojczyz nie i uwaz ali sie wojsko narodowe, zas powoywani do suz by w armii pruskiej, nie stronili od sabotaz u, symulowali choroby przed wysaniem na front. W Poznaniu rozlepiali ulotki antyniemieckie, organizowali uroczystos ci patriotyczne ku czci Henryka sabnie cia zaborcy, nie pytano ich Sienkiewicza czy Tadeusza Kos ciuszki. W miare o zgode podczas owych obchodo w. Arcybiskup Edmund Dalbor, kto ry narazi sie depesza dzie kczynna , jaka skierowa do Wilhelma patriotycznej opinii niefortunna II pod koniec 1916 r. po synnej deklaracji dwo ch cesarzy o odbudowie gna z tego pochopniepodlegej Polski z ziem ...zaboru rosyjskiego, szybko wycia cych nego kroku was ciwy wniosek uczestniczy w pracy gremio w przygotowuja grunt pod przysza pan stwowos c , patronowa imprezom narodowym, wchodzi w skad utworzonego w szwajcarskim Vevey Generalnego Komitetu Pomocy dla Ofiar Wojny w Polsce 43. zachowywac Oczywis cie politycy starali sie ostroz nos c , ale i oni wkro tce po dzypartyjne zwia zane wybuchu wojny potajemnie powoali w Poznaniu Koo Mie Demokracja . W jego skad wchodzili posowie do parlamentu z Narodowa wie ciberlin skiego, naczelni redaktorzy pism, dziaacze partyjni, m.in. Heliodor S mpczyn cki, Bernard Chrzanowski, Wojciech Tra ski, Wadysaw Seyda, ks. Stanidali ku Entencie, nadal bowiem zwaszsaw Adamski. Nie wszyscy jednak spogla cza ws ro d arystokracji nie brakowao zwolenniko w Niemiec, byli oni atoli coraz ce sie odnowienia bardziej osamotnieni. Coraz silniej byo sychac gosy domagaja pan stwa w granicach dawnej Rzeczypospolitej. W. Seyda na kilka dni przed ogoszeniem aktu z 5 listopada (1916 r.) os wiadczy na forum parlamentarnym, z e caos wszystkie trzy zabory a w marcu roku naste pnego integralna c stanowia powiedzia w tym samym gronie: My Polacy, kto rzy mimo rozdziau pan stwa nigdy nie utracilis my poczucia jednos ci narodowej, kto rzy zawsze bronilis my zasady, iz narodom samym przysuguje prawo stanowienia o sobie, my protess tujemy przeciw temu, aby przy zakon czeniu wojny cae narody, albo ich cze c , wbrew wasnej woli, w drodze aneksji miay byc przydzielone do innych pan stw 44. zi z Berlinem byli nazywani przez rodako cymi Zwolennicy wie w mo wia dzypartyjny Komitet Obywatelski po polsku Prusakami. W lipcu 1918 r. Mie w Centralny Komitet Obywatelski, kto przeksztaci sie ry przygotowywa przysza terytorialna Wielkopolski po odzyskaniu niepodlegos organizacje ci, tworzy
43 44

M. Kosman, Poczet prymaso w Polski, Warszawa 1997, s. 315 nn. Idem, Powstanie Wielkopolskie..., s. 59.

118

Marceli Kosman

dkowe, wyznacza kandydato lokalne komitety i suz by porza w na przyszych przy tym od podje cia walki zbrojnej. Ale starosto w i burmistrzo w. Odz egnywa sie zbliz jesieni 1918 r. Od jej zwolennicy byli coraz bardziej aktywni w miare ania sie gu Sokoa zas lutego dziaaa w Poznaniu Polska Organizacja Wojskowa, w kre Tajna Organizacja Niepodlegos ciowa, oficjalny charakter miay takie organizacje, jak klub sportowy Unia. Odbyway one c wiczenia, gromadziy bron , wzyway do dezercji z armii pruskiej. Oliwy do ognia dolaa wiadomos c , z e na mocy rozejmu w Compigne wszystko wraca do stanu sprzed 1 sierpnia 1914 r., czyli w dotych to z obje ciem czasowym zaborze pruskim pozostaje wadza niemiecka. Zbiego sie do dzynarodowej rza w w Warszawie przez Jo zefa Pisudskiego. Na arenie mie du cesarskiego zaje li tam socjaldemokraci) sprzyjali Anglicy, Berlinowi (miejsce rza z Polska sympatyzowali Francuzi. Niemcy dysponowali w Wielkopolsce 30 tys. z onierzy. W pierwszej poowie 1919 r. w Wersalu obradowaa konferencja pokojowa, jednakz e oczekiwanie na jej werdykt prawdopodobnie inaczej uksztatowaoby zyka polskiego granice Rzeczypospolitej. Nowe wadze w Berlinie oferoway dla je ro wne prawa z niemieckim w szkolnictwie i administracji czyli to, co przyzna juz przy tym na likwidacje kongres wieden ski, a zaborcy brutalnie amali. Nie godzi sie formacji Heimatschutz-Ost, niedawno powoanej dla utrzymania wschodnich kredan so w, kiedy zas pod wpywem stanowczych z a Naczelnej Rady Ludowej musia tku grudnia 1918 r., niemal natychmiast na jego miejsce to uczynic na pocza powoano Grenzschutz. Ochotnicze te oddziay miay przy poparciu kolonisto w . Totez niemieckich wzmacniac garnizony wojskowe w walce z polskos cia moment zbliz konfrontacji wyraz nie sie a. Nie przetrway pro by czasu, bo przetrwac nie onierskie. mogy, wspo lne polsko-niemieckie Rady Robotniczo-Z iluzoryczna, Wadza naczelnego prezesa prowincji coraz wyraz niej stawaa sie zwaszcza w rejencji poznan skiej. W stolicy Wielkopolski Rada Robotni onierska (poczatkowo weszli do niej sami Niemcy, ale wkro czo-Z tce cztery li Polacy), a usune a ze stanowiska nadburmistrza hakatyste (Ernesta miejsca zaje Wilmsa) i na jego miejsce w dniu 12 listopada 1918 r. powoaa wytrawnego cego sie ws sprawnika, ciesza ro d rodako w powszechnym uznaniem Jaromira Drwe kiego, kto ry konsekwentnie przeprowadza zmiany w administracji miasta. W Byd . W terenie polonizogoszczy natomiast Polacy zostali wyeliminowani z Rady R-Z ludowa , nad czym czuwali nowi inspektorzy szkolni. Powstaway tez wano os wiate rady chopskie. ce w konspiracji komitety obywatelskie czekay odpowiedniego moDziaaja c . Ale obawa przed rewolucja socjalna namentu, by oficjalnie przeja wadze zanemu z endecja ziemian kazywaa zwia stwu, jak i bogatemu mieszczan stwu nie z ca administracja pan zrywac kontakto w z wcia funkcjonuja stw zaborczych. Po rozmowie telefonicznej Wadysawa Seydy z nadprezydentem prowincji Hansem tnym dniu 11 listopada (zbieg okolicznos von Eisehart-Rothem w pamie ci?) na posiedzeniu Komitetu Obywatelskiego w Poznaniu utworzono oficjalnie Rade

Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

119

, kto Ludowa ra miaa czuwac nad utrzymaniem spokoju. Nazajutrz wybrano jej trzyosobowy Komisariat (ks. Stanisaw Adamski, Wojciech Korfanty, Adam Poszwin ski). W powiatach (wo wczas byo ich 28 w rejencji poznan skiej i 14 w rady ludowe, na w bydgoskiej) komitety obywatelskie przeksztacay sie zebraniach wybierano delegato w do przyszego Sejmu Dzielnicowego. Ale ten mia wchodzic w skad struktury pan stwowej niemieckiej, a przygotowania nadzorowa Centralny Komitet Wyborczy w Berlinie. Decydoway jednak fakty dokonane. w Poznaniu 3 grudnia z udziaem 1399 delegato Sejm Dzielnicowy zebra sie w Polako i stanowi reprezentacje w z caego zaboru pruskiego: przewaz ali Wielko lazacy (nieco ponad 30%), kolejno pne miejsce zajmowali S polanie (37%), naste przedstawiciele Pomorza Nadwis lan skiego, czyli Prus Zachodnich (18%) oraz Prus Wschodnich (ponad 3%), pozostali przybyli z ro z nych stron Rzeszy (ok. 12%). Trzydniowe obrady przebiegay pod hasem Zjednoczonej Polski Ludowej, choc na cy przewage ziemianie i zamoz fali powszechnego entuzjazmu maja ni chopi wobec nawoywan zachowywali rezerwe do stanowczej i natychmiastowej roz. Sejm wybra Naczelna Rade Ludowa (80 oso prawy z zaborca b) z 6-osobowym Komisariatem. tkowo wydarzenia w WarPrasa nawoywaa do zachowania spokoju, Pocza szawie w dniu 11 listopada utoz samiaa z anarchizmem bolszewickim i dopiero po c przed nadmiernymi kilku dniach skorygowaa poprzednie doniesienia, uspokajaja obawami. Kurier Poznan ski dwa dni po z niej pisa:
rozpyna c nie moz emy sie w ogo lnym morzu rewolucyjno-niemieckim, lecz musimy na podstawie bnos i socjalis organizowac odre ci narodowej kto ra ci uznaja nowy ustro j nasz pan stwowo-spoeczny. Rewolucja socjalna w Niemczech moz e byc dla nas z ro dem dos wiadczen i wniosko w w kierunku demokratyzacji, i to radykalnej, ale nie moz e w niczym zmieniac naszych postulato w narodowo-spoecznych 45.

Autor tego artykuu wzywa do umiaru i unikania przedwczesnych walk, pogoski o marszu w strone Poznania legionisto zwaszcza z e wzmagay sie w z dawnej Kongreso wki. Wyjas nia, z e aktualny stan jest tymczasowy, wojsko i jego miejsce zajma formacje polskie, niemieckie z czasem opus ci Wielkopolske pic a sie a powinno to nasta w atmosferze pokojowej. Sytuacja jednak zacze k przeciwniko wymykac z ra w walki zbrojnej, niezalez nie od oficjalnego stanowiska trway przygotowania do spodziewanej konfrontacji. Uczestniczyli w nich pocy do kraju oficerowie armii pruskiej, czoowa zas odgrywali Mieczyswracaja role aw Paluch i Bohdan Hulewicz. Starsi dziaacze spod znaku Towarzystwa Gimnastycznego Soko przestrzegali przed nieostroz nymi krokami, modsi juz w sierpniu przyspieszenia przygotowan domagali sie do powstania. Ks. Adamski zwolennik zania sprawy przekonywa, iz pokojowego rozwia nalez y poczekac jeszcze te od ostatecznego uregulowania pan kilka tygodni, kto re nas dziela stwowos ci polskiej.
45

Cyt. za M. Kosman, Powstanie Wielkopolskie..., s. 66.

120

Marceli Kosman

Czekano, ale nie bezczynnie. Kiedy Niemcy po 20 listopada wzmogli przygotowania do zbrojnej konfrontacji, Polacy opanowali kierownicze stanowiska w Straz y c czonko Obywatelskiej, kto ra wo wczas liczya w Poznaniu ponad tysia w, a pod Straz koniec grudnia miaa wtedy nazwe y Ludowej niemal szes ciokrotnie cej. Bya tez kszos wie zorganizowana w zdecydowanej wie ci powiato w. Atmosfera polityczna mimo wysiko w pacyfistycznie nastawionych polityko w bya coraz bardziej zaogniona. Nic dziwnego, z e Niemcy usiowali nie dopus cic do wizyty w Poznaniu tkowo prominentnym gos ce(pocza ciem mia byc genera Jo zef Haller) przybywaja go do Warszawy przez Gdan sk Ignacego Paderewskiego (dotar tam na pokadzie z c wytyczyc trase jego podro angielskiego kra ownika Concord), pro buja inna z y przez ziemie ojczyste. Na nic sie to zdao, bowiem Straz Ludowa nie wpus cia na zawieraja ca rozkaz Sztabu dworzec kolejowy oficero w niemieckich z depesza g i skierowac Generalnego z Berlina, by zatrzymac pocia ku polskiej granicy. Gos cie zostali powitani okrzykami na czes c Polski, Komitetu Narodowego w Paryz u, koalicji i amerykan skiego prezydenta. g wydarzen Dalszy cia jest powszechnie znany. Pierwotny wybuch, planowany stycznia roku naste pnego, zosta przyspieszony porywaja cym przemo na poowe wieniem wielkiego rodaka z balkonu Bazaru w dniu 27 grudnia. Artysta, nie cy do z pi w funkcji delegata Komitetu Narodowenalez a adnego stronnictwa, wysta go Polskiego, i choc nie wzywa do walki, to jego sowa o odbudowie ojczyzny na hasem podstawach ponadpartyjnych wywoay powszechny entuzjazm i stay sie cia okupanta. I. Paderewski w naste pnych dniach, do wywoawczym do usunie c to choroba . Ta bez chwili opuszczenia Poznania, pozostawa w cieniu, motywuja tpienia miaa charakter dyplomatyczny. Reszte pozostawi w re kach gospodarzy. wa rocznice wybuchu by w Poznaniu honorowym gos A kiedy w pierwsza ciem uroczystych obchodo w, po powrocie do Warszawy w lis cie ze stycznia 1920 r. do Wadysawa Seydy, podo wczas ministra byej Dzielnicy Pruskiej odda hod spiz owej energii i niezomnej sile Wielkopolan, wyrazi podziw dla ich hartu i cnoty 46. Nie byy to zdawkowe sowa. Powstanie Wielkopolskie zostao rzetelnie ki czemu zakon sukcesem, okupionym zreszta znaczna przygotowane, dzie czyo sie krwi. Insurgenci po jego wybuchu, tak jak i wczes danina niej, jes li prowadzili spory cych sporo co do taktyki a te byy nieuniknione to potrafili unikac gorsza w, tak co korygowali charakterystycznych w naszych dziejach improwizacji, na biez a dkowali sie naczelnemu dowo wczes niejsze programy. Przede wszystkim podporza tku powierzyli tymczasowo pozyskanemu niejako z apanki dztwu, kto re na pocza zmobilizowanemu przez Prusako w oficerowi rezerwy, kapitanowi Stanisawowi ce wyznaczonego (w dyskrecji, choc Taczakowi, by wkro tce przekazac je re ta nie
Nieznany list Ignacego Jana Paderewskiego, wydaa I. Mrugasiewi cz, Kronika Wielkopolski nr 1(64) 1993, s. 112.
46

Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

121

bardzo zostaa utrzymana w tajemnicy) przez Naczelnika Pan stwa dos wiadczonemu w bojach generaowi z wieloletnim staz em w armii rosyjskiej, Jo zefowi Dowcy przeciez z zupenie innych stron, doskonale bo r-Mus nickiemu 47. Ten pochodza powszechnym autorytetem, zyska zorganizowa wojsko powstan cze, cieszy sie ze strony rodako Wielkopolaninem z adopcji, w Poznan sympatie w i sta sie skiem pozosta do kon ca z ycia. cy oso cej odnioso Na polu walki polego okoo 2 tysie b, niemal trzykrotnie wie podstawa do decyzji terytorialnych podczas rany. Wywalczone granice stay sie ocene dokonan konferencji pokojowej w Wersalu. Wysoka powstania na niwie zaro polityczno-dyplomatycznej i militarnej wyraz aja wno jego badacze, jak i auto z zarzutami, iz rzy dzie syntetycznych; nie spotykamy sie byo ono jak inne bezcelowe czy wywoane w niewas ciwym momencie 48. zanych z przebiegiem powstania dyskutowali i nadal Badacze szczego o w zwia weryfikuja c poszczego to czynia lne fakty. W opinii publicznej przez dugi czas tkowos eksponowano wyja c , oczywis cie w pozytywnym sensie, powstania, a takz e brak dlan pomocy ze strony warszawskiej centrali. Oczywis cie takie stanowisko du na o nalez y potraktowac jako jednostronne i nieuzasadnione ze wzgle wczesna Wielkopolski (oszcze dzonej jak zaznaczylis sytuacje my wczes niej przez cztery niebywaych zniszczen lata wojny) i reszty ziem polskich (te pady ofiara cej, zaprawione i grabiez y). Insurgenci zapewne nie mieli takich obiekcji, co wie wa czyc w bojach ich wojska wkro tce mogy sie do obrony granic caej Rzeczypos agresja i odpowiedziec politej, zagroz onej obca jeszcze w trakcie powstania na apel sie premiera I. Paderewskiego z 8 marca 1919 r. o pomoc dla Lwowa 49. Zapisay tez pnym 50. w szczego lnie groz nym dla modej pan stwowos ci roku naste ce na caos Legenda powstania to zagadnienie osobne, zasuguja ciowe potraktowanie. Na tym miejscu poprzestan my na przypomnieniu dokonan dokumentacyjno-badawczych i tragicznych loso w jego uczestniko w podczas okupacji oraz

47 Szerzej P. Bauer, Zabiegi Naczelnej Rady Ludowej w sprawie obsadzenia stanowiska go wnodowodzacego Powstania Wielkopolskiego 1919 roku, w: Rola Wielkopolski w odbudowie Pan stwa Polskiego 1918-1919. IX Ogo lnopolskie Seminarium Historyko w Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, Kos cian 9 XII 1988 r., praca zbiorowa pod red. B. Polaka, Koszalin 1989, s. 151 nn. 48 ocene powstania w dziejach procesu odbudowy pan Wysoka stwowos ci da G. Labuda, Polska granica zachodnia. Tysiac lat dziejo w politycznych, Poznan 1981, s. 218 n., kto ry zauwaz a, z e utrzymac tej powstan com udao sie opanowane obszary az do rozejmu w Trewirze, mimo rozpocze w poowie stycznia przez Niemco w od zachodu i po nocy kontrofensywie; doniose znaczenie miay tez ich dokonania dla dyplomatycznych wysiko w o miejsce Polski w powojennej Europie. Zob. tez B. Mis kiewicz, Wielkopolska w dziejach ore za polskiego (X-XX wiek), Poznan 2008, s. 216-234. 49 B. Pol ak, Oddziay wojska wielkopolskiego pod Lwowem 1919 rok, w: Rola Wielkopolski..., s. 201 n. 50 B. Mis kiewicz, op. cit., s. 237 n.; B. Polak, Wojsko wielkopolskie 1918-1920, Koszalin 1990. pia mie dzy lipcem 1919 Integracja organizacyjna armii w ramach odrodzonej Rzeczypospolitej nasta a styczniem 1920 r. (zob. tamz e, s. 225 nn.).

122

Marceli Kosman

ci 52, placo powojennego zapomnienia 51, ale tez i dbaos ci o miejsca pamie wki uwagi jest inicjatywa stworzenia w roku obchodo muzealne. Pos ro d nich godna w zanej 90. rocznicy powstania muzeum w Lusowie, miejscowos ci na trwae zwia generaa Jo z postacia zefa Dowbor-Mus nickiego, kto ry tam zosta tez pochowany. tki po nim i podkomendnych gromadzone byy pod patronatem Dotychczas pamia nalez y, z e budynek o powierzchni wadz gminy Tarnowo Podgo rne 53. Wierzyc dzie obok kolekcji przechowywanej 340 m z dwiema salami ekspozycyjnymi be tek po dokonaniach w poznan skim Arsenale stanowic go wne miejsce pamia dni specyficzna z 19181919 r. Waz ne przy tym, aby program dydaktyczny uwzgle Powstania Wielkopolskiego pos role ro d polskich powstan narodowych, wyraz nie podkres li, z e w tym wypadku insurgenci jako pierwsi i bodaj jedyni w Polsce gne li was XX w. wycia ciwe wnioski z wczes niejszych dos wiadczen historycznych.

ABSTRACT Among the Polish uprisings the ones most often mentioned include: the Kos ciuszko uprising, five Greater Poland uprisings, the November uprising, the Cracow uprising of 1846, the January uprising, the three Silesian uprisings and the Warsaw uprising. The question that is asked in connection with each of them is whether it was necessary and whether it broke out at the right moment. For obvious reasons only one of them does not raise such doubts: the Greater Poland uprising of 19181919. The citizens of Greater Poland took part in Polish armed insurrections beginning with the Kos ciuszko uprising, and also played a significant role in the service of the nation in the sphere of culture, saving from destruction invaluable relics of the past and organizing great scientific libraries that exist until today. Their way to the uprising was long and lasted 124 years (1794-1918), from participation

Szerzej o tradycjach powstan czych w opinii potomnych M. Kosm an, Powstanie d bibliograficzny (do 1992 r.), s. 169-173. W nowszych Wielkopolskie..., s. 152-169, tamz e przegla takie prace dokumentacyjne, jak sownik biograficzny badaniach zasadnicze znaczenie zajmuja dota d trzy tomy), z publikacji zob. np. A. Bar o uczestniko w powstania (ukazay sie g, Udzia kobiet w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 (Poznan 2008), czy gruntowny oparty na badaniach archiwalnych obraz dziaan na wybranym przy tym bardzo aktywnym obszarze walk, pio ra wytrawnych badaczy: G. ukomski i B. Wojci eszak, Powstan cze tradycje Opalenicy (Opalenica 2000, s. 91-150); tamz e (s. 15-89) ukazano udzia miejscowej ludnos ci w Insurekcji 1794 r., powstaniu listopadowym, Wios nie Ludo w i powstaniu poznan skim 1848 r. oraz w powstaniu styczniowym. 52 Skrupulatnie zestawi je (512 obiekto w w 279 miejscowos ciach na terenie o wczesnych 14 wojewo dztw) P. Anders, Miejsca pamie ci Powstania Wielkopolskiego, Poznan 1993. 53 P. Boj arski, Tarnowo Podgo rne buduje Muzeum Powstania Wielkopolskiego, Gazeta Wybor od 1995 r. w Lusowie przez Anne i Jo cza (Poznan ) 27 VIII 2008, s. 3. Zbiory gromadzone sa zefa ci gen. Jo Grajko w. J. Grajek przewodniczy Towarzystwu Pamie zefa Dowbo r-Mus nickiego, A. Grajek cego dota d przy miejscowej szkole podstawowej muzeum powstan jest kustoszem istnieja co w wielkopolskich.

51

Powstanie Wielkopolskie na tle polskich powstan narodowych

123

in the first Polish national insurrection up to a formal end of the armed struggle after the First World War. During the time of Germanization conducted by increasingly ruthless methods following a reactivation of the Reich under the aegis of Prussia the Polish society in the Poznan Province was hardened and prepared to defend itself. Poles had gained a thorough knowledge of the methods of the enemy, tried to avail themselves of the official German legalism and also used propaganda to influence attitudes in Europe. On account of all these factors the cause of regaining independence towards the end of the war did not come as a surprise.

NASZE WYDAWNICTWA
INST YT UT ZACHODNI ul. Mostowa 27 61-854 Pozna tel. 061 852 28 54 fax 061 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan. pl

TRANSFORMACJA W POLSCE I W NIEMCZECH WSCHODNICH BA BILANSU PRO

Praca pod red. Andrzeja Saksona
Prace Instytutu Zachodniego, Poznan 2009 Kilkunastu badaczy z Polski i Niemiec prezentuje ro z norodne aspekty proceso w transformacji dokonanej w obu krajach po 1989 r. Proces radykalnych przemian zachodzi na kilku paszczyznach: ustrojowej (demokratyzacja, reformy instytucjonalnej i legislacyjne), ekonomicznej (urynkowienie), spoecznej i kulturowej (budowa spoeczen stwa obywatelskiego, przywracanie wolnos ci i pluralizmu). Transformacja systemowa w Polsce i w Niemczech Wschodnich, czyli na obszarze byej NRD, posiada wiele cech wspo lnych, ale takz e wiele ro z nic. Autorzy podje li kilka szczego owych problemo w nalez a cych do tej ogo lnej tematyki, m.in.: zagadnienia przemian struktury spoecznej, prywatyzacji, sabos ci i atuto w polskiej gospodarki, beneficjento w i przegranych transformacji, bezrobocia i rynku pracy, migracji zarobkowych, jak ro wniez przemian w sposobach realizacji zadan publicznych, demokracji lokalnej przeksztacen zachodza cych na peryferyjnych obszarach wiejskich, wspo pracy maych i s rednich przedsie biorstw z obu krajo w. Tom zawiera materiay z konferencji Transformacja w Polsce i w Niemczech Wschodnich. Pro ba bilansu i poro wnania, kto ra odbya sie w Poznaniu w dniach 9 i 10 paz dziernika 2007 r.