D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 4

ANDRZEJ CHONIAWKO Andrzej Choniawko Poznan

POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO KONTROWERSJE WOKO 19181919 W SYNTEZACH HISTORYCZNYCH

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

Podstawowym zadaniem syntez historycznych jest scalanie wiedzy o faktach w taki sposo b, by uogo lniay i odzwierciedlay one stan badan nad okres lonym wydarzeniem. Minimalny wymo g, jaki powinny speniac , aby zasugiwac na miano ganie takiej precyzji sformuowan syntez naukowych, to osia , by byy one jes li nie podstawa w peni adekwatne, to przynajmniej niesprzeczne ze szczego owa faktograficzna. W przypadku syntez odznaczajacych sie wysokim stopniem ogo lnoganie penej adekwatnos s ci osia ci sformuowan w stosunku do podstawy faktocych graficznej jest zdecydowanie trudniejsze, niz w przypadku syntez granicza wykadu z opracowaniami monograficznymi. szczego owos cia ce ze sposobu prezentacji na amach syntez historycznych Ro z nice wynikaja cz ich caego an cego sie na dana okres lonych wydarzen , czy wre cucha skadaja historyczna , wynikaja jednak go epoke wnie nie tyle z ich stopnia ogo lnos ci, ile z uprzywilejowania okres lonej dziedziny badan historycznych lub aspektu dziejo poddani wego. Trudny do przecenienia jest tez ideologiczny wpyw, jakiemu sa autorzy syntez jako czonkowie okres lonej spoecznos ci. Niemal kaz da synteza historyczna moz e prowokowac do poszukiwania tego co poprzedzao i byo respektowane w trakcie jej powstawania, co konstytuowao metodologiczny i s wiadowy sposo topogla b widzenia rzeczywistos ci i w dalszej konsekwencji rzutowao na przyjmowanie przez jej autora okres lonego paradygmatu badawczego 1. ska dina d w polskiej Analizy syntez historycznych na tej paszczyz nie nalez a wre cz pro tego rodzaju podja historiografii do rzadkos ci. Modelowa be 2 Waldemar azuga . Bezprecedensowej analizy paradygmato w obrazu Niemiec
1 wiat historii. Prace Por. J. Pomorski, Historiografia jako refleksja kultury poznajacej, w: S z metodologii historii i historii historiografii dedykowane Jerzemu Topolskiemu z okazji 70-lecia urodzin pod red. W Wrzoska, Poznan 1998. 2 W. azuga, Manifest patriotyzmu czy linia kapitulacji? Woko Dziejo w Polski w zarysie Michaa Bobrzyn skiego, w: Studia nad s wiadomos cia historyczna Polako w, pod red. J. Topolskiego, Poznan 1994.

126

Andrzej Choniawko

cznikach szkolnych dokona Zbigniew Mazur 3. W sposo w podre b wycinkowy tres c 4 syntez historycznych omawia niz ej podpisany . da cych naste pstwem kierowania sie okres Od ro z nic be lonymi zaoz eniami ideowymi oraz stopniem znajomos ci stanu badan szczego owych nie jest wolny sposo b przedstawiania na amach syntez historycznych genezy, przebiegu i skutko w mogo, z powstania wielkopolskiego 19181919. Wydawac by sie e dorobek cy tego wydarzenia jest na tyle obfity, z historiograficzny dotycza e winien redukowac do minimum tego rodzaju odmiennos ci. Oczekiwac by tego nalez ao zwaszcza cych wspo moz od syntez powstaja czes nie, bowiem ich autorzy maja liwos c literatura przedmiotu be da ca efektem dynamicznie rozdysponowania bogata cych sie badan wijaja szczego owych nad powstaniem wielkopolskim. Tymczasem spotykamy w tego rodzaju oczekiwaniach nie tylko zasadnicze ro z nice w zakresie cych sie na to wydarzenie, ale niedaja ce sie wyboru i hierarchizacji fakto w skadaja dy rzeczowe 5. wytumaczyc jakimikolwiek przesankami ideowymi ewidentne be Tylko nadzwyczajna doza wyrozumiaos ci moz e powstrzymywac przed zakwalifikowaniem do takowych innych konstatacji. W najlepszym razie moz na im zarzucic 6 brak niezbednej precyzji . Do szczego lnych, na szczes cie odosobnionych, przypadca daleko poza temat pracy warstwe teoretyczna bez znajomos Z uwagi na wykraczaja ci tej pracy trudno sobie wyobrazic prowadzenie jakichkolwiek badan w tej dziedzinie. Z. Mazur, Obraz Niemiec w polskich podre cznikach do nauczania historii 1945-1989, Poznan 1995, 230 ss. 4 A. Choniawko, Reinterpretacje dziejo w Polski w latach 1914-1989 na przykadzie wybranych syntez historycznych, w: 13 XII 1981 wiedza historyczna i s wiadomos c spoeczna po 25 latach od wprowadzenia stanu wojennego, Radzyn Podlaski 2006. 5 dne jest uz Be ywanie terminu Armia Wielkopolska w odniesieniu do wojsk powstan czych. A. Czubin ski, Historia Polski XX wieku, Poznan 2000, s. 110; Cz. Brzoza, A. Sowa, Historia Polski erko, Dzieje Polski XX wieku, Poznan 2002, s. 82; 1918-1945, Krako w 2006, s. 42; S. Sierpowski, S. Z M. Kosman, Polska w drugim tysiacleciu. T. II Dzieje nowoczesnego narodu i pan stwa, Torun 2007, dz s. 92 ba w tym samym konteks cie Armia Powstan cza. Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Poznan 1976, s. 629; M. Eckert, Historia polityczna Polski lat 1918-1939, Warszawa 1985, s. 48. W najnow z kolei terminu Wojska szym wielotomowym wydaniu Wielkiej encyklopedii powszechnej uz ywa sie Powstan cze. Wielka encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 2005, t. 22, Powstanie Wielkopolskie, to s. 173. Pisanie tych termino w z duz ej litery sugeruje zgodnie z zasadami ortografii polskiej, z e sa nazwy wasne. Formacje wojskowe o takich nazwach w Wielkopolsce w owym czasie nie istniay. Jo zef Polskich Si Zbrojnych w b. Zaborze Pruskim. Rozkazy Dowbo r-Mus nicki zosta mianowany dowo dca podpisywa w imieniu Dowo dztwa Go wnego Si Zbrojnych w b. Zaborze Pruskim. Do momentu dkowania wojsk sformowanych w zaborze pruskim Naczelnemu Dowo oficjalnego podporza dztwu gu Generalnego Wojska Polskiego w Poznaniu zadew Warszawie i utworzenia Dowo dztwa Okre cznie tych nazw. Por. kretowanego przez Naczelnego Wodza 20 sierpnia 1919 r. uz ywano wya Wojskowe aspekty Powstania Wielkopolskiego. Wybo r materiao w z ro dowych, Poznan 1985, 538 ss. 6 Nie inaczej nalez y zakwalifikowac stwierdzenie, z e: wybucho w Poznaniu powstanie pod wodza aryn, M. Z aryn, Polskie Wojciecha Korfantego i Jo zefa Dowbora-Mus nickiego. A. Dybkowska, J. Z cej, niz dzieje od czaso w najdawniejszych do wspo czesnos ci, Warszawa 2002, s. 235. Wie brakiem precyzji grzeszy konstatacja: Problem wojny w Wielkopolsce, kto ra wybucha 27 grudnia 1918 roku zany przez traktat wersalski w: N. Davies, Boz zosta 28 czerwca 1919 r. rozwia e igrzysko, Krako w c sie na wynikach badan 1991, s. 495. Trudno tez opieraja szczego owych znalez c uzasadnienie dla tezy,
3

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

127

ko w w odniesieniu do powstania wielkopolskiego nalez y zupene przemilczanie 7 tego wydarzenia . Kontrowersje woko tego powstania na amach syntez historycznych okresu dzywojennego byy pochodna ideologii dwo cymi ze soba mie ch wielkich rywalizuja niemal w kaz dej dziedzinie si politycznych: endecji i obozu pisudczykowskiego. d rzeczywistos Dla endecji ogla ci i wartos ciowanie ro z nych form z ycia spoecz no-politycznego nastepowao przez pryzmat dobra narodu. W przypadku obozu funkcje odgrywao w takich przypadkach dobro pisudczykowskiego podstawowa dzie rzeczywistos pan stwa. Nie znaczy to oczywis cie, z e kategorie te w ogla ci przez wykluczay. Na tle dokonywanych zwolenniko w obu tych obozo w wzajemnie sie w polemicznym zapale publicystycznych analiz i ocen okres lonych wydarzen politycznych i historycznych, a takz e niekto rych podstawowych dokumento w programowych zaro wno obozu pisudczykowskiego, jak i endecji wraz enie takie sie jednak nasuwao. okres Kierowanie sie lonymi przesankami ideowymi suz yo tu nie tylko dkowanej wyjas nianiu wspo czesnej rzeczywistos ci, ale takz e kreowaniu podporza danemu paradygmatowi tradycji historycznej jako go wnego nurtu procesu dziejo na nia skadao byo gloryfikowane. Przy okazji wa czano do wego. Wszystko co sie zek z tradycja danego obozu politycznego mo niej wydarzenia, kto rych zwia g byc ws wietle gruntownej znajomos ci fakto w historycznych dos c atwo kwestionowany. Oczywis cie zabiegom takim towarzyszyo manipulowanie faktami historycznymi: przemilczanie jednych, wyolbrzymianie innych, a nawet ich ewidentne faszowanie. Zmitologizowana w ten sposo b w duz ym stopniu tradycja historyczna penia do przecenienia funkcje wszakz e dla jej samozwan czych spadkobierco w trudna ca sprawowanie wadzy. Funkcje , kto moz cz na legitymizuja ra na byo postawic wre jednej szali z wyborem w drodze demokratycznych procedur. ze szczego wyrazistos w pubWszystkie te okolicznos ci zaznaczay sie lna cia cej powstania wielkopolskiego. Swe apogeum osia glicystyce historycznej dotycza y one w artykuach publikowanych z okazji obchodo ne w X i XV rocznicy.
iz powstanie w Wielkopolsce byo starannie przygotowane. J. Topolski, Historia Polski, Poznan M. Kosman: Polacy [byli] od dawna przygotowani do 2003, s. 224. W podobnym duchu wypowiada sie tez boju. Do co najmniej nieprecyzyjnych nalez a inne twierdzenia tegoz autora: Po zakon czeniu walk wojsko [wielkopolskie] ruszyo na odsiecz rodakom pod Lwowem i dalej jakoby w wyniku Traktatu kszona o Wielkopolske . M. Kosman, Polska w drugim..., Wersalskiego II Rzeczpospolita zostaa powie s. 92 i n. Ani go wnym celem militarnym wojska wielkopolskiego jako caos ci po zakon czeniu walk nie w naste pstwie byo zaangaz owanie na wschodzie, ani caa historyczna Wielkopolska nie znalaza sie decyzji Traktatu Wersalskiego w granicach II Rzeczpospolitej. 7 Por. O. Halecki, Historia Polski, Lublin, Londyn 1992, s. 259, Bez jakichkolwiek odniesien do kszos wczes niejszych wydarzen autor wspomnia tu: Traktat wersalski (...) przywro ci wie c obszaro w tych przez Prusy: kolebke pan s zagarnie stwa polskiego i cze c wybrzez a polskiego, miaa epokowe znaczenie dla narodu polskiego. Encyklopedia historyczna s wiata, t. XIV, Polska, Krako w 2003 nie zawiera hasa powstanie wielkopolskie ani tym bardziej powstania wielkopolskie natomiast wymienia w osobnym has le powstanie zabajkalskie (s. 306), wybuch powstania wielkopolskiego zosta jedynie askawie odnotowany w kalendarium (s. 376).

128

Andrzej Choniawko

cy za centralny organ obozu pisudczykowskiego warszawski Kurier Uchodza Poranny stwierdza 27 XII 1928 r. bez ogro dek, iz sia moralna z kto rej narodzi czyn 27 grudnia miaa swe z sie ro do w two rczym akcie polskiego listopada czyli zanym z imieniem i autorytetem Pisudskiego. Wedug anonimowego autora zwia ki powstaniu wolnos Wielkopolska odzyskaa dzie c o po roku wczes niej, niz gdyby cie swych loso oczekiwaa na rozstrzygnie w wedug recept narodowej demokracji na cie swych loso dnie na oswobodzenie rozstrzygnie w przez traktat pokojowy wzgle polska we Francji. Wybuch powstania przez Komitet Narodowy Polski i armie jaka Kongreso wymusi, poprzez pomoc wojskowa wka udzielia Wielkopolsce, zbliz enie obu byych zaboro w, co w dalszej konsekwencji przygotowao moralnie z caym krajem. Juz unifikacje bez z adnych politycznych odniesien autor artykuu na zakon czenie podkres li, z e powstanie dowiodo polskos ci ziem, kto re Niemcy przedstawiali s wiatu jako zgermanizowane 8. powstanie wielkopolskie I was ciwie jedynie ten ostatni motyw: roli jaka aktu sprawiedliwos odegrao w spenieniu sie ci dziejowej, jakim by powro t da cych piastowska kolebka w granice niepodlegego pan stwa polskiego ziem be pan stwowos ci polskiej aczy pisudczykowska i endecka publicystyke pos wiecona temu wydarzeniu. Dodajmy od razu, z e w jednym i drugim przypadku za stosowne uwaz ano podkres lac ten fakt tylko przy okazji rocznicowych obchodo w wybuchu powstania. J. Pisudski nie znalaz w swych pismach powodu, by wspomniec o powstaniu wielkopolskim w jakimkolwiek konteks cie. W tradycji walk powstan tkowe miejsce obo czych wyja z pisudczykowski nadawa powstaniu styczniowe9 mu . Nawet R. Dmowski podczas mowy wygoszonej w Poznaniu podczas ciolecia traktatu wersalskiego stwierdzi ogo uroczystos ci obchodu dziesie lnikowo: Granice [zachodnie] musielis my wasnymi wysikami ustanawiac , czynic je faktem dokonanym, uznawanym po z niej przez mocarstwa. W artykule Ziemie polskie pod panowaniem pruskim opublikowanym w Gazecie Warszawskiej R. Dmowski gu walk niepodlegos wymieni w cia ciowych, kto re doprowadziy do zrzucenia browskiego, powstanie listopadowe, Wiosne Ludo pruskiego jarzma: legiony Da w 1848 r., a o z adnym z powstan wielkopolskich nie wspomnia nawet jednym sowem. Takz e w szeroko pojmowanym nurcie polskiej mys li zachodniej nie w jej z odwoywano sie adnym aspekcie do powstania wielkopolskiego 10. tnasta rocznica powstania wielkopolskiego obchodzona juz Pie w okresie zdecy wadzy sanacji przyniosa jeszcze wyraz polaryzadowanego umocnienia sie niejsza stanowisk publicysto ci cje w historycznych obu obozo w. Kurier Poranny pos wie pnym na pierwszej stronie cay numer powstaniu wielkopolskiemu z artykuem wste pod wielce znamiennym tytuem Dzielnica, kto ra przez przypadek bya endecka 11.
W dziesiata rocznice uwolnienia Wielkopolski, Kurier Poranny 27 XII 1928. W. Paruch, Mys l polityczna obozu pisudczykowskiego 1926-1939, Lublin 2005, s. 44. 10 Por. M. Mroczko, Polska mys l zachodnia 1918-1939. (Ksztatowanie i upowszechnienie), Poznan 1986, 429 ss. 11 Kurier Poranny 27 XII 1933.
9 8

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

129

coneAutor innego artykuu zatytuowanego Z dziejo w walk o niepodlegos c , pos wie jakikolwiek pozytygo szczego owym dziejom powstania, konsekwentnie pomina wny wpyw obozu endeckiego na jego przygotowanie i przebieg. Wedug autora cego sie inicjaami Dr. St. R. powstanie zostao zainicjowane przez Polska podpisuja Wojskowa podporza dkowuja ca sie z wolna komendzie go Organizacje wnej POW, a tym samym J. Pisudskiemu. To na terenie b. zaboru rosyjskiego w strefie sie wojskowa . przygranicznej POW tworzya kompanie, kto re stanowiy go wna autor artykuu przypomnia w tym miejscu, z Z dezaprobata e jeden z czoowych mpczyn polityko w endeckich Wojciech Tra ski w 1929 r. os wiadczy publicznie, iz warchoo POW wielkopolskie byo banda w. Tymczasem opanowana przez polityko w endeckich Naczelna Rada Ludowa przejawiaa zdaniem St. R. dla narodowej demokracji ugodowos przygotowatradycyjna c i przeciwstawiaa sie niom do powstania, a po wybuchu powstania wzywaa do zaniechania walk domys z Niemcami. Okolicznos ci te, a takz e brak wodza jak nalez ao sie lac na laska. J. Pisudskiego spowodoway, z o Pomorza i S miare e powstanie nie obje ca role W konkluzji autor artykuu przyzna, z e powstanie odegrao decyduja czeniu Wielkopolski z niepodlega juz kraju i posuz w poa reszta yo przykadem skich. O decyzjach kongresu pokojowego w Paryz dla powstan s la u i roli jaka cy sie z obozu endecji nie wspomnia autor odegrali na nim dyplomaci wywodza artykuu ani jednym sowem 12. Dla publicysto w endeckich poczynania obozu pisudczykowskiego miay drugodny wpyw na przebieg i efekty powstania. W artykule ogoszonym z okazji 10. rze , z cz oddalic rocznicy powstania Gazeta Polska zwro cia uwage e musiao ono wre tpiewanie czy naro za koalicja , kto powa d polski os wiadcza sie re mogo sie s tzrodzic w sytuacji, gdy cze c Polako w (legjony) wspo dziaaa przeciez w pocza z z kach wojny ore nie po stronie Niemiec. Dalekosie nym celem powstania byo wedug autora tego artykuu uczynienie z Polski wielkiego pan stwa, w kto rym zac kmo gby naro d polski nawia do dawniejszych tradycji mocarstwowych, zwie trzna , urastac ge i spenic szyc zwartos c wewne w pote swe posannictwo. Was nie w tym miejscu po raz pierwszy odnotowano, z e powstanie wielkopolskie tym spos wyro z nia sie ro d wszystkich innych powstan porozbiorowych, z e jest jedy13 nym, kto re zakon czyo sie zwyciestwem . To ostatnia konstatacja powtarzana po dzien dzisiejszy przez publicysto w i historyko w powstania wielkopolskiego wszystkich opcji, choc zdecydowanie rzadziej przez autoro w zbliz onych do orientacji pisudczykowskiej, moz e byc dina d kwestionowana. Poro ska wnywalne efekty militarne i polityczne przynioso bowiem powstanie wielkopolskie w 1806 r. Eksponowanie powstania wielkopolsskiego polskiego zrywu niepodlegos kiego jako jedynego zwycie ciowego nie byo
12 13

Kurier Poranny 27 XII 1933. Wielkopolska przed dziesie ciu laty, Gazeta Polska 27 XII 1928.

d Zachodni 2008, nr 4 9 Przegla

130

Andrzej Choniawko

dzy poszczego jednak nigdy przedmiotem sporo w mie lnymi orientacjami historiograficznymi, ani wo wczas, ani w okresie po z niejszym. dzy obozem pisudczykowskim a endeckim uwidoczniy sie natoRo z nice mie miast niezwykle wyrazis cie w reakcji centralnego dziennika endecji na artykuy w specjalnym rocznicowym numerze Kuriera Porannego. Wedug Gazety tnasta rocznice wybuchu powstania Warszawskiej organy sanacji potraktoway pie wielkopolskiego w duchu rzadowej historiozofii zmierzajac do tego, aby prawdziwy c charakter tego zdarzenia nagia do aktualnych zadan swojej partyjnej polityki ws lad za czym okazji rocznicy powstania prasa sanacyjna chce zrobic jeszcze c sie w szczego polemike z artykuami jeden polityczny szwindelek. Nie wdaja owa zamieszonymi w Kurierze Porannym podkres lono, z e to polityka narodowa daz ya do uzyskania peni moz liwos ci dziaan dyplomatycznych jak i militarnych, a czyn militarny wyro s na gruncie polityki narodowej 14. dina d syntezach historycznych wydanych w okresie mie dzyW nielicznych ska przewage uzyskao przedstawianie historii powstania wojennym zdecydowana da cych pochodna historiozofii obozu pisudwielkopolskiego wedug schemato w be czykowskiego. Nie bez znaczenia dla tego stanu rzeczy mia fakt, z e inicjatywa cia systematycznych badan tego powstania wysza z pozopodje nad historia cych pod wpywami pisudczyko go staja w kre w wojskowych. pio do nich Dowo W mys l rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych przysta dzgu Korpusu Nr VII w Poznaniu. Dziaania w tym zakresie koordynowa two Okre gu Korpusu Nr VII 15. Tadeusz Fenrych, referent historyczny Dowo dztwa Okre c wyniki, jak nalez Wykorzystuja y przypuszczac dos c selektywnie prowadzonych powstania serie pogadanek w poznan badan , wygosi on w 9. rocznice skiej przewodnia byo wyeksponowanie roli kojarzonej rozgos ni radiowej. Ich teza z obozem pisudczykowskim Polskiej Organizacji Wojskowej w przygotowaniu i prowadzeniu dziaan powstan czych. Wedug T. Fenrycha POW konsekwentnie do czynu zbrojnego i dzie ki niej Polacy uzyskali i celowo przygotowywaa sie onierskiej 5. Korpusu Armii Pruskiej. Naste w Radzie Robotniczo-Z pnie przewage POW przesza do jawnego organizowania legalnych oddziao w Suz by Straz y i Bezpieczen stwa. Dziaania te T. Fenrych przeciwstawia postawie Naczelnej Rady Ludowej gotowej czekac na decyzje konferencji pokojowej w Wersalu podkres c, z c jakakolwiek akcja laja e nie ma dowodu, jakoby 27 XII miaa rozpocza sie pi nieoczekiwanie na skutek wojskowa ze strony polskiej. Wybuch powstania nasta zbiegu okolicznos ci wywoanych przez przyjazd do Poznania I. Paderewskiego, ale role koordynatora bezplanowo to Sztab POW w b. Zaborze Pruskim przeja cych sie dziaan s rozwijaja powstan czych w Poznaniu. W dalszej cze ci wykado w cy wpyw jaki na przebieg powstania wywary T. Fenrych podkres la decyduja
Wielkopolska, Gazeta Warszawska 29 XII 1933. roda, sygn. 1867, Oko Archiwum Pan stwowe w Poznaniu (dalej APP): Akta miasta S lnik Wojewody Poznan skiego z 11 maja 1926.
15 14

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

131

dziaania zorganizowanych oddziao w wojskowych. Taki tok wykadu nie by dzywojenprzypadkowy. W s wiadomos ci spoeczen stwa polskiego w okresie mie J. Pisudskiego. Wedug nym wojsko byo kojarzone jednoznacznie z osoba T. Fenrycha oddziay powstan cze dziaay bez aprobaty polskiej reprezentacji c siy moralne z postawy cze stokroc politycznej, czerpia przygodnych przywo dcego co w. Polskie wadze lokalne nie tylko nie wyday manifestu wzywaja ce, uspokajaja ce ludnos c pod bron , ale ich dzieem byy wynurzenia otrzez wiaja 16 ce owe siy moralne . i tumia do Wyraz ne s lady pogla w zawartych w broszurze T. Fenrycha moz na odnalez c kszos dzywojennym, na amach wie ci syntez historycznych wydanych w okresie mie a takz e w syntezach autorstwa historyko w emigracyjnych. ciolecia W pomnikowej Ksie dze Pamiatkowej wydanej w 1928 r. z okazji dziesie odzyskania niepodlegos ci nie eksponowano wprawdzie w takich rozmiarach, jak jednostek czyni to T. Fenrych roli POW, jednak i tu dobitnie podkres lono role wojskowych przybyych z tereno w przygranicznych z Polski oraz przemys lane ce mie dzy innymi na zamykaniu niemiedziaania zawodowych oficero w, polegaja ocena spotkaa sie tu postawa Naczelnej Rady ckich garnizono w. Z negatywna bowiem manifest Ludowej. Podkres lono, z e dopiero 8 I 1919 r. ukaza sie cy fakt powstania i zalegalizowa Dowo Komisariatu NRL akceptuja dztwo Go wne. Nie omieszkano przy okazji zauwaz yc , z e w Dowo dztwie Go wnym wszystkie li oficerowie przysani przez Naczelnika Pan waz niejsze stanowiska zaje stwa. Zwaz ywszy na to, iz autorem rozdziau tego wydawnictwa Wyzwolenie Wielkopolgu Korpusu ski i Pomorza by czonek Biura Historycznego przy Dowo dztwie Okre nr VII w Poznaniu dr Wodzimierz Lewandowski zbiez nos c zawartych tu ocen dami wyraz kszego z pogla onymi wczes niej przez T. Fenrycha nie moz e budzic wie zdziwienia. O ile dla postawy NRL i jej organo w autor nie znajdowa z adnych cych je powodo cego ta odnio usprawiedliwiaja w, to do takiego relatywizuja s ce wybuch powstania stwierdzaja c, iz okolicznos ci poprzedzaja o skutecznej pracy przygotowawczej do powstania pozwolia mys lec niemiecka rewolucja socjalna. Uwaga, iz Traktat Wersalski nie zaatwi ostatecznie sprawy granicy polbork, Bytom, Czucho sko-niemieckiej, gdyz dla Niemiec pozostawiono Le w, , Mie dzyrzecz, Babimost i Go odbiegaa z kolei od Wacz, Krzyz , Skwierzyne re cych na amach syntez konstatacji, wskazuja cych bez z dominuja adnych zastrze jaka odegrao powstanie dla wyzwolenia Wielkopolski 18. z en 17 na role
Pro ba syntezy Powstania Wlkp. 1918-19, [Poznan ] 1928, 39 ss. Traktat Wersalski oddawa Polsce ziemie via facti opanowane przez Polako w, S. Kutrzeba, Polska Odrodzona 1914-1921, Krako w 1921, s. 131. Najatwiej stosunkowo [na Kongresie Pokojowym sprawa Ksie stwa Poznan w Wersalu] przedstawiaa sie skiego, tutaj bowiem wybucho powstanie, kto re cia przez wadze polskie (Rade Ludowa ) rza do doprowadzio do obje w na terenie niemal caego stwa, St. Arnold, Cz. Les Ksie niewski, H. Pohoski, Polska w rozwoju dziejowym, Warszawa 1929, s. 203. 18 Dziesie ciolecie Polski Odrodzonej Ksie ga Pamiatkowa 1918-1928, Krako w, Warszawa 1928, s. 75.
17 16

9*

132

Andrzej Choniawko

odegra podczas powstania wielkopolsW parze z deprecjonowaniem roli jaka , obo kiego, zaro wno w kraju i za granica z endecki szo minimalizowanie w ogo le canie mu nieproporcjonalnie mao historycznego znaczenia powstania przez pos wie miejsca w poro wnaniu z innymi wydarzeniami. Stanisaw Kutrzeba w pierwszej wydanej w niepodlegej Polsce syntezie ci jedno i to w dodatku niezbyt historycznej powstaniu wielkopolskiemu pos wie precyzyjnie opisujace rzeczywistos c zdanie: W czasie pobytu Paderewskiego [w Poznaniu] doszo do odebrania Niemcom wadzy 19. Tymczasem sprawie lask Cieszyn ci 15 strony. sporo w o S ski pos wie Adam Pro chnik w Pie tnastoleciu Polski niepodlegej wspomnia tylko o wybuc ten fakt stwierdzeniem, z chu walk w Poznaniu w dniu 27 XII, poprzedzaja e kamieniem wegielnym zaro wno rad robotniczo-z onierskich, jak i Naczelnej Rady Ludowej byo lojalne uznanie przynalez nos ci tych ziem do Niemiec do czasu konferencji pokojowej 20. synteza historyczna z okresu mie dzywojennego, kto Jedyna rej autorzy znalez li w wyraz sie nej opozycji wobec opracowan dokonywanych z pozycji pisudczykowtnuja cym Naczelna Rade Ludowa skich bya Historia XX wieku. Wbrew ocenom pie za biernos c jej autorzy zaakcentowali, z e to was nie ten organ organizowa armie 21. Zasugi armii wielkopolskiej polegay nie tylko na utrzymaniu wielkopolska wyzwolonych obszaro w, ale byy wedug jej autoro w zwielokrotnione udziaem skiej odsieczy Lwowa 22. 14 i 15 dywizji tej armii w zwycie dzyNawet Wadysaw Konopczyn ski historyk zaangaz owany w okresie mie po stronie endecji w wykadach prowadzonych wojennym dziaalnos c polityczna w 1947 r. na Uniwersytecie Jagiellon skim przyznawa, z e: W Wielkopolsce tsze z caja c do przywo dcy Polako w (...) trzymali na wodzy gore ywioy (...) nie zache c prace Dmowskiego, niewiele powstania. Tylko w zdaniu Pisudski lekcewaz a lask, Pomorze nieco wie c sie o Poznan cej o Lwo troszcza , S w, sposobi siy na odzyskanie Litwy moz emy odnalez c wyraz ne s lady endeckiej historiozofii. Sameci ska dina d tylko dwa zdania, podkres c mu powstaniu W. Konopczyn ski pos wie laja y szczego lnie zorganizowanie przez J. Dowbora-Mus nickiego puko w, kto re wzie udzia w kampanii na wschodzie 23. Podobny aspekt powstania wielkopolskiego wyeksponowa w wydanej na na polityczne, pan emigracji syntezie Marian Kukiel. Zwro ci on uwage stwowocym two rcze znaczenie pomocy udzielonej przez Wielkopolan siom polskim walcza ca sie do walki w obronie Poznan na wschodzie: Wielkopolska, sama gotuja skiego
19 20

S. Kutrzeba, op. cit., s. 103. A. Pro chni k, Pie tnastolecie Polski niepodlegej. Zarys dziejo w politycznych, Warszawa 1957,

s. 32. Historia XX wieku, pod red. H. Mos cickiego, J. Cynarskiego, Warszawa 1934, s. 488. Tamz e, s. 445. 23 W. Konopczyn ski, Historia polityczna Polski 1914-1939, Warszawa 1995, s. 51 [Wykady wygoszone na Uniwersytecie Jagiellon skim w 1947 r.].
22 21

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

133

laska i Pomorza, wysaa silna brygade na odsiecz zagroz i o wyzwolenie S onego c tym s tej dzielnicy z caos Lwowa daja wiadectwo zupenego zespolenia sie cia piania w stylu obozu narodu od kreso w zachodnich po wschodnie. Daleki od pote pisudczykowskiego endecji zauwaz y jednak, z e zaro wno Komitet Narodowy Polski w Paryz u, jak i Naczelna Rada Ludowa zdecydowane byy czekac na sprzymierzonych co do przeje cia wadzy przez Polako decyzje w na obszarach, kto re 24 beda im przyznane . Dzieje Polski porozbiorowe M. Kukiela byy pierwsza , w kto synteza rej sposo b przedstawienia historii powstania wielkopolskiego, wolny od dominacji jakiejkolwiek opcji ideowej, zmierza wyraz nie do pogodzenia c dotychczasowych uje . Do podobnego ujmowania historii powstania wielkopolskiego w bardziej tej formie nawia za wiele lat po rozwinie z niej emigracyjny historyk Pawe Zaremba. cych powstanie Z jednej strony ws ro d organizacji wojskowych przygotowuja stwierdzic wymieni POW, z drugiej nie zawaha sie , z e spoeczen stwo polskie 25. w 100% popierao endecje Na peen triumf takiej metody narracji, kto ra by bez szkody dla prawdy historycznej godzia endecki i pisudczykowski punkt widzenia, w przypadku rodzimych syntez historycznych trzeba byo jeszcze dugo czekac . Pierwszych, choc nie do kon ca konsekwentnych nas ladowco w ws ro d historyko w krajowych ten sposo b przedstawiania historii powstania wielkopolskiego znalez c moz na dopiero w kon cu lat 60. tpliwos Najmniejszych wa ci co do swoich ideowych sympatii nie pozostawi natomiast emigracyjny historyk Wadysaw Pobo g-Malinowski, kto rego Historia pniana na podstawie specjalnych zezwolen ce XX wieku udoste przez przechowuja je w Polsce Ludowej w dziaach prohibito w biblioteki naukowe rozpalaa wy czytelniko kszy, niz obraz nie w w sposo b nieporo wnywanie wie wszelkie syntezy aden inny historyk polski spoza s rodzimej proweniencji. Z rodowisk marksistowskiej lewicy tak negatywnie nie ocenia intencji i motywo w dziaania wielzku z powstaniem wielkopolskim. O szukaniu jakopolskiej endecji w zwia cych nie byo tu mowy. Wedug tego autora kichkolwiek okolicznos ci agodza ce spo grudniowy zryw by o 2 miesia z niony, a powody zwoki tkwiy w poce polskie jak dojrzay wszechnym przekonaniu, z e cay zabo r pruski spadnie w re owoc. W. Pobo g-Malinowski przypomnia, z e W. Korfanty w pierwszych dniach powstania, gdy Poznan by juz wolny mo wi: Nie chcemy przesuwac supo w pokojowa 26. Wedug W. Pobo granicznych przed konferencja g-Malinowskiego
M. Kuki el, Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921, Paryz 1984, s. 630. (Pierwsze wydanie Londyn 1961). 25 P. Zaremba, Historia dwudziestolecia 1918-1939, Zbio r pasjonujacych pogadanek radiowych, kto re Pawe Zaremba wygasza w rozgos ni polskiej Radia Wolna Europa w latach 1967-1969, Ossolineum 1991, s. 51 i n. Pierwsze wydanie Instytut Literacki w Paryz u 1981 r. 26 W. Pobo g-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1864-1945, t. II: 1914-1939, Londyn 1961, s. 150.
24

134

Andrzej Choniawko

zki wojackie i straz zwia obywatelska ulegay wpywom zaro wno NRL, jak i Korfantemu, kto rzy nie widzieli potrzeby i celowos ci zrywu powstan czego 27. Ale dzy endecja a obozem pisudczykowskim nie ograniczay sie wedug ro z nice mie zku z rza dem warszawskim wynikao niego tylko do taktyki. Unikanie s cisego zwia dku nie tylko z cnoty rozwagi czy zakorzenionym tu zamiowaniem do porza czyo sie z ida ca w parze z tendencjami separatystycznymi i legalizmu, ale a cia do czerwonych rza do tni Pisudskiemu i Moranieche w w Warszawie. Nieche czewskiemu czonkowie Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu zasaniali sie dami prawnymi by uzasadnic z przya czeniem sie do czerwonego wzgle zwoke z Kro lestwa 28. Niezwykle cie ko brzmia zarzut, z e Naczelna Rada Ludowa i jej organ wykonawczy Komisariat nie okazyway wcale pos piechu z reorganizacja systemu administracyjnego dotychczasowy niemiecki uwaz ajac za najlepszy. Wodniko ci do przybyszo bec braku wasnych polskich urze w i wobec ostrej nieche w z Kro lestwa i Galicji nie tylko nie usuwano, ale w wielu wypadkach zatrzymywano c im jedynie Niemco w nawet na kierowniczych stanowiskach landrato w odbieraja i dodaja c polskiego staroste . Obok wprowadzonego wsze dzie je zyka policje polskiego zostawiano w urzedowaniu jezyk niemiecki i w takim zasklepieniu sie w ramach wasnej tylko dzielnicy przetrwaa Wielkopolska do zniesienia 11 lipca cy sposo 1919 linii celnej 29. W wyraz nie demistyfikuja b, w poro wnaniu z Historia XX wieku, oceni W. Pobo g-Malinowski przy tym udzia wojsk wielkopolskich c, iz w kampanii na wschodzie stwierdzaja w marcu i maju 1919 niewielkie cym na pomoc walcza cym specjalnie grupy przyszy na pomoc oddziaom walcza 30 w Maopolsce z Ukrain cami . cie w Polsce wadzy przez marksistowska lewice zaowocowao radykalna Przeje paradygmatu sposobu przedstawiania genezy, przebiegu i skutko zmiana w powstania wielkopolskiego. Wedug ideologii marksistowskiej rozwo j spoeczny sprzecznos polega na powstawaniu i s cieraniu sie ci klasowych, kto rych ostatecznym rezultatem miao byc zbudowanie bezklasowego spoeczen stwa komunistyczcych z nego. Doprowadzic do tego miaa aktywnos c niedysponuja adnymi s rodkami produkcji mas ludowych. I przez pryzmat skutecznos ci ich dziaan oceniano stosowania takiego, wulgaryzuja cego poszczego lne wydarzenia historyczne. Ofiara w sposo b zupenie niebyway objas nianie procesu dziejowego, paradygmatu pado takz e powstanie wielkopolskie. dzic Zanim do tego doszo incydentalny i jak nalez y sa dos c przypadkowy renesans przez ywa endecki obraz powstania wielkopolskiego. W opracowanym d Polityczny jeszcze przed zakon czeniem II wojny s wiatowej przez Go wny Zarza Wojska Polskiego konspekcie pogadanki na temat powstania wielkopolskiego
27 28 29 30

Tamz e, Tamz e, Tamz e, Tamz e,

s. s. s. s.

350. 150. 213. 176.

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

135

zac cznos . Lecz w Warszawie czytamy: Poznan pro bowa nawia a c z Warszawa dowych powtarzano, z zgermanizowani. w koach rza e Poznan czycy i Pomorzanie sa c mys Wielkopolska musiaa wie lec o sobie sama. O roli jakichkolwiek organizacji c i oddziao w wojskowych nie pada tu ani jedno sowo. Na grenadiero w wyrywaja bowiem zdemobilizowani z im bron rzucali sie onierze, cywile, dzieci. W miejsce, jak to bywao wczes niej w publikacjach pisudczykowskich, jednoznacznego definiowania postawy lokalnych wadz polskich jako antypowstan czej odnotowano tku hamowac tu enigmatycznie, z e Naczelna Rada Ludowa pro bowaa z pocza zapa ludnos ci, a niekto rzy reakcyjni politycy i zaz ywni politycy radzili pertrak stwierdzenia, kto towac . W zakon czeniu konspektu znalazy sie re towarzyszyy conym powstaniu wielkopolsniemal wszystkim tekstom publicystycznym pos wie kiemu niezalez nie od politycznej opcji ich autoro w. Z uwagi na przeznaczenie szczego pogadanki zostay one wyraz one tu za pomoca lnie dosadnych sformuowan 31. Niemniej przesanka ideowa wizerunku powstania wielkopolskiego, jako aktu czya publikacje endeckie, pisudczykowskie i marksprawiedliwos ci dziejowej a dkowanego mu sistowskie. W wypadku tych ostatnich jednak rozmiary podporza pieniach politycznych miejsca byy wszakz tkowo w publikacjach i wysta e wyja ksze byy obszary, obfite. Wynikao to nie tylko z faktu, z e zdecydowanie wie kto rych powro t do macierzy traktowano przy takich okazjach jako kontynuacje cznos czynu powstan czego. Propagowanie wya ci kierownictwa PZPR na skuteczna zdolnos c obrony caego piastowskiego dziedzictwa przed wyolbrzymianymi zaku funkcje legitymizuja ca wadze tej sami niemieckich odwetowco w penio istotna partii w Polsce 32.
31 skie powstanie polskie byo krwawym z Powstanie Wielkopolskie, pierwsze zwycie ywioowym protestem przeciwko wiekowym gwatom german skim i okrucien stwu. Byo wybuchem wulkanicznej siy, nagromadzonej nienawis ci i pomsty przeciw grabiez com, garzom i okrutnikom krzyz ackim stwo, zapa i dzielnos poprzednikom dzisiejszej zgrai z psiarni krzyz acko-prusko-hitlerowskiej. Me c jak bic powstan co w wielkopolskich jest przykadem i nauka Niemco w i walczyc o wolnos c . Poznan to wie z prastara stolica Piasto w (...) Przywro cimy Wielkopolsce jej dawna z wszystkimi ziemiami by dotrzec zachodnimi. Z Poznania, Gniezna i Bydgoszczy ruszymy do Odry. Przejdziemy ja do Berlina tano, z bezkarne napas (...) by zgnies c wroga w jego legowisku, by zapamie e skon czyy sie ci i zabory niemczyzny ziem sowian skich, ziem polskich APP, Komitet Wojewo dzki Polskiej Partii Robotniczej w Poznaniu, sygn. 36, Powstanie Wielkopolskie w 1918, k. 69-70. 32 dzy innymi wyraz we fragmencie przemo Ta ideologiczna konstrukcja znalaza mie wienia cego Rady Pan wygoszonego przez przewodnicza stwa PRL Mariana Spychalskiego podczas obchodo w 50. rocznicy powstania wielkopolskiego: Walka mieszkan co w Ziemi Wielkopolskiej z przemoca bya w prostej linii kontynuacja dziea powstania wielkopolskiego (...) bya praktycznym hitlerowska pod kto wyrazem polityki si patriotycznych i demokratycznych zjednoczonych przez partie rej gne lis stwo nad hitlerowskim najez , przywro przewodem osia my zwycie dz ca cilis my ojczyz nie odwieczne nasze ziemie, Gazeta Poznan ska 29 XII 1968. cia dokona I sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Edward Jeszcze peniejszego jej rozwinie Gierek w przemo wieniu wygoszonym podczas obchodo w 60. rocznicy powstania wielkopolskiego. w pierwszych szeregach obron Powstan cy wielkopolscy nie tylko znalez li sie co w ojczyzny w kampanii dziaalnos przyczyniali sie do umocnienia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej wrzes niowej, ale swa cia

136

Andrzej Choniawko

cych obchodom kolejnych rocznic powstania wielW publikacjach towarzysza obecnos kopolskiego w latach 40. coraz wyraz niej zaznacza swa c paradygmat gna sprzecznos ci klasowych jako osnowy procesu dziejowego 33. Swe apogeum osia w artykule ogoszonym na amach Gazety Poznan skiej organu Komitetu Wojewo dzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z okazji 30. rocznicy powstania. Dla jego autora, przez wiele lat czoowego publicysty historycznego tego dziennika, da ce wya cznie dzieem ludu wielkopolskiego rzemies powstanie wielkopolskie be l jako niedokon niko w, robotniko w, suz by folwarcznej jawio sie czony czyn tkowanych przez rewolucje w Niemrewolucyjny, kontynuacja proceso w zapocza z czech, jednak interes klasowy ziemian stwa nakaza zawe ac rozmiary powstania, decyzje koalicji co pozostao nie bez [negatywnego] wpywu na po z niejsza przyznania Pomorza. Dopiero Polska Ludowa zrealizowaa jego zdaniem cele gna on pena wolnos , socjalne ludu wielkopolskiego. W jej ramach osia c narodowa , spoeczna . Znamienny by w brak w teks polityczna cie jakichkolwiek fakto w i nazwisk. Uwaz ny czytelnik mo gby zapytac dlaczego o w bohaterski lud Wielko polski nie zdoa wyonic ze swego ona nikogo, kto zasugiwaby na znalezienie sie 34 w panteonie popularyzowanych w Polsce Ludowej postaci historycznych . Odpowiedz na tak postawione pytanie przysza bardzo szybko. Powstanie wielkopolskie jako niedokon czony czyn rewolucyjny, kto rego efektem byo tylko wzmocnienie burz uazyjno-obszarniczego pan stwa polskiego nie wpisywao sie zuja cy w latach 1949-1955 stalinowski kanon zasuguja cych na popularyw obowia tradycji historycznych. Nawet dokonane w stylu F. Miedzin zacje skiego figury retoryczne byy zbyt sprzeczne z faktami, by powstanie mogo byc traktowane jako konflikt o charakterze spoecznym, a nie narodowym. A dla doktryny stalinowskiej wszystkie konflikty tego rodzaju byy przejawem reakcyjnego nacjonalizmu 35. Na
Partii Socjalistycznej, kadli fundamenty wadzy ludowej. Z patriotycznego wychowania dzieci wspo gnie cia przemysu, rolnictwa i nauki. i wnuko w zrodzi sie czesny ksztat Poznania i regionu, osia Wspo czesny patriotyzm poznaniako w spina dzisiejsze dokonania z najwspanialszym dziedzictwem przeszos ci, Gazeta Poznan ska 19 XII 1978. t i waz Ustalone przez Biuro Polityczne KC PZPR zasady obchodu s wia niejszych rocznic historycznych zaliczyy nieprzypadkowo powstanie wielkopolskie do grupy IV Inne rocznice i s wie ta cej daty zwia zane z walka o wyzwolenie narodowe i spoeczne, z geneza partii, o znaczeniu obejmuja tradycjami stronnictw sojuszniczych, ludowego pan stwa i naszych si zbrojnych oraz sojuszem z ZSRR. Ich obchody miay przebiegac corocznie z uszanowaniem dotychczasowej tradycji. Szczego lnie oprawe miay miec gych co 10 lat. uroczysta z okazji rocznic penych co 5 lat, a zwaszcza okra tu wszystkie powstania narodowe, a takz Znalazy sie e Dzien Kobiet, Rozkaz o wymarszu pierwszego oddziau Gwardii Ludowej, Dzien Suz by Bezpieczen stwa i Milicji Obywatelskiej, Dzien Go rnika, Powstanie PZPR, Dzien Dziecka. APP, KW Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, sygn. 911, Zasady obchodu s wiat i waz niejszych rocznic historycznych. Dokument Biura Politycznego KC PZPR z dnia 3 marca 1987, Warszawa 1987. 33 Por. R. Stobiecki, Historiografia PRL. Ani dobra, ani madra, ani pie kna... ale skomplikowana, Warszawa 2007, s. 269. 34 F. Mi edzin ski, Niedokon czony czyn rewolucyjny, Gazeta Poznan ska 2426 XII 1948. 35 Por. R. Stobiecki, Historiografia..., s. 285.

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

137

wszy od 1949 r. pamie c tym tle pocza o powstaniu wielkopolskim zostaa wymazana z z ycia spoecznego, a sami powstan cy byli traktowani jako element obcy klasowo 36. zmiane stosunku wadz. Przeom paz dziernikowy 1956 r. przynio s gruntowna W grudniu 1956 r. wznowiono obchody rocznic powstania wielkopolskiego. nadano temu wydarzeniu s O randze jaka wiadczya obecnos c podczas centralnych obchodo w w Poznaniu przewodniczacego Rady Pan stwa PRL Aleksandra Zawadzkiego. W wygoszonym przemo wieniu nie pozostawi zudzen co do zaoz en dzie podporza dkowany sposo ideowych, jakim be b przedstawiania genezy i przebiegu powstania. Jego tres c nie odbiegaa od tez omo wionego wyz ej artykuu Floriana Miedzin skiego. Zostay one jedynie uszczego owione 37. co marksistowska analize okolicznos Wyczerpuja ci wybuchu i przebiegu powstania w formie publicystycznej przedstawi Antoni Czubin ski, w artykule powstania w warszawskim Expressie Wieczornym. ogoszonym w 46. rocznice rodkowej i Wschodniej stworzyy Jego zdaniem przemiany rewolucyjne w Europie S warunki, w kto rych kwestia polska nabraa znaczenia i w tym sensie powstanie g rewolucji, kto stanowio dalszy cia ra w listopadzie 1918 r. z Rosji przerzucia sie a Wielkopolske . Powtarzaja c sztandarowa do Niemiec, a poprzez Niemcy ogarne marksistowskiej publicystyki, jakoby powstanie byo wya cznie dzieem teze szerokich mas ludowych, kto re spontanicznie chwyciy za bron wypomnia prawicy, z e cay ruch narodowo-wyzwolen czy chciaa ograniczac do akcji du na sabos dyplomatycznej. Dopiero ze wzgle c klasy robotniczej powstanie puja ca pocza tkowo przeciw niemu prawice spoeczzostao opanowane przez wyste , a zwaszcza carskiego generaa J. Dowbo na r-Mus nickiego i pozbawio ruch cych wspo powstan czy radykalizmu spoecznego. Obok tych niewiele maja lnego stwierdzen pomijana dota d w tzw. z rzeczywistos cia A. Czubin ski podnio s kwestie
36 cych Znamienny dla tego stanu rzeczy by na przykad brak jakichkolwiek eksponato w dotycza powstania w Muzeum Ziemi Leszczyn skiej. Studia i materiay do dziejo w Wielkopolski i Pomorza, t. V, z. 2, 1959, s. 126. 37 Powstanie wielkopolskie zostao tu wpisane w tradycje demokratycznego, narodowo-wybrowskiego, pozwolen czego ruchu ludu wielkopolskiego: powstanie kos ciuszkowskie, legiony Da pienie te miay charakter ludowo-patriotyczny, plebejski, wstanie listopadowe, wiosna ludo w. Wysta niepodlegos ugodowo wobec zaborco a szlachta nie reagowaa czynnie na utrate ci, zachowywaa sie w. ce usioway procesy narodowo-wyzwolen Klasy posiadaja cze wykorzystac dla rozpowszechniania solidarystycznych idei, zacierania konflikto w klasowych. Lud Wielkopolski poruszony rewolucja , a zwaszcza rewolucja listopadowa w Niemczech nie poszed za oportunistyczna paz dziernikowa polityka ugrupowan droge powstania i antynarodowa obszarniczo-burz uazyjnych, lecz wybra suszna pien zbrojnego wbrew polskim ugrupowaniom, kto re wzyway do zaniechania wysta zbrojnych. Przez pryzmat domniemanego interesu klasowego oceni A. Zawadzki polityko w endeckich, kto rzy chcieli c cie od fali oz unikna powstania zbrojnego, poniewaz chodzio im o odcie ywienia rewolucyjnego lasku, kto na wyzwolenie tysie cy robotniko w Kongreso wce i na S re budzio nadzieje w i chopo w Przemo wienie A. Zawadzkiego z okazji 38 rocznicy Powstania Wielkopolskiego, Gos Wielkopolski 28 XII 1956.

138

Andrzej Choniawko

c, iz marksistowskiej historiografii, stwierdzaja bez czynu powstan czego linia frontu zachodniego nie byaby ustalona w Wersalu jako granica Polski 38. Ta ostatnia teza bya stopniowo akceptowana w syntezach historycznych wydawanych w Polsce Ludowej. Ro wnoczes nie tak bardzo obecny w publicystyce historycznej w tego okresu paradygmat rozbiez nos ci intereso w klasowych ludu cych na amach syntez hiswielkopolskiego i miejscowych klas posiadaja drugoplanowa . Podobnie do syntez historycznych nie torycznych peni role a propagandowa teza, jakoby w wyniku powstania wielkopolskiego przenikne odzyskac s nie udao sie duz ej cze ci ziem rdzennie polskich, gdyz przewaz ya ce ekspansji anachroniczna orientacja reprezentowana przez klasy posiadaja w kierunku wschodnim 39. to byc ce teze o fasadowo-rytualnych Moga dodatkowe argumenty uzasadniaja funkcjach ideologii marksistowskiej i materializmu historycznego w szczego lnos ci w Polsce po 1956 r. Spos ro d propagandowych aksjomato w polityki historycznej zywali go autorzy wydawanych w tym okresie syntez historycznych nawia wnie do przyczyna odzyskania przez Polske niepodlegos tezy, jakoby podstawowa ci bya 40 rewolucja paz dziernikowa 1917 r. w Rosji . Wskazywanie na te okolicznos c powao jednak w bezpiecznej odlegos conych naste ci od fragmento w, pos wie okolicznos ci wybuchu, przebiegu i skutko w powstania wielkopolskiego. Jedynie , z Karol Grnberg zwro ci uwage e: Powstanie wielkopolskie wybucho w dogodstwie Rewolucji nej sytuacji militarnej i politycznej jaka powstaa po zwycie Paz dziernikowej w Europie Wschodniej 41. na wszechstronW odniesieniu do tego wydarzenia syntezy koncentroway sie ce im sformuowania nym prezentowaniu fakto w i tylko niekto re towarzysza przypominay o epoce w jakiej zostay one wydane. Jes li nie liczyc zdan : day na wpywy Jednoczes nie sfery endecko-zachowawcze z niepokojem spogla cej sie rewolucji niemieckiej 42 oraz U z stwa lez rozwijaja ro de zwycie a krwawy 43 to wysiek ludu wielkopolskiego wszelkich ideologicznych wtre w pozbawiony
A. Czubin ski, W 46 rocznice powstania wielkopolskiego, Express Wieczorny 24 XII 1964. z Rosja Radziecka i zniweczyo szanse Ws lad za tym: Uwikao to pan stwo polskie w wojne siedzkich z pan za niepodlegos Polski. uoz enia dobrosa stwem, kto re pierwsze wypowiedziao sie cia APP, KW PZPR, sygn. 872, 60-lecie niepodlegos ci Polski (Materia pomocniczy do pracy szkoleniowej i zaje c lektorskich), Warszawa, kwiecien 1978, Wydzia Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR, Wydzia Nauki i Os wiaty KC PZPR, 28 ss. 40 zek przyczynowo-skutkowy mie dzy rewolucja paz a niepodlegos Polski by Zwia dziernikowa cia , historyka o antykomunistycznym nastawieniu. Jego nature dostrzegany takz e przez Pawa Zarembe postrzega wszakz e zgoa odmiennie: Polska odzyskaa niepodlegos c nie dlatego, z e bolszewicy ja rad. zadeklarowali, lecz dlatego, z e wyeliminowali carat, sami chcieli w Polsce utworzyc republike P. Zaremba, s. 24. 41 K. Grnberg, Wykady z historii Polski, Torun 1978, s. 58. 42 Historia Polski: opracowanie zbiorowe, t. 4: 1918-1939. H. Zielin ski, cz. 1, rozdz. 1-13: 1918-1926, Warszawa 1969, s. 161. 43 Tamz e, s. 170.
39 38

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

139

s by odpowiedni rozdzia wydanej po wieloletnich konsultacjach cze ci 1. tomu IV wielotomowej Historii Polski Polskiej Akademii Nauk pio ra Henryka Zielin skiego. wpyw propagandowych interpretacji okolicznos Do dwo ch zdan ograniczy sie ci niepodlegos odzyskania przez Polske ci w pionierskiej pracy Janusza Pajewskiego: Rzecz znamienna, z e przeciwnikami wielkopolskiego czynu zbrojnego bya i Naczelna Rada Ludowa i Naczelnik Pan stwa Pisudski. Oba burz uazyjne obozy ce w Polsce o wadze wysune y podobny niemal identyczny program walcza rewindykacji Ziem Zachodnich; nie szed on i nie mo g chyba is c tak daleko jak , iz ci z kolei uwage program zrealizowany w 1945 r. 44 Andrzej Ajnenkiel zwro przewodnia endecji byo jak najs linia cis lejsze oddzielenie Wielkopolski od reszty kraju z obawy o napyw radykalniejszych elemento w 45. Charakterystyczna dla teksto w propagandowych tego okresu maniera sytuowania powstania wielkopolskiego w kanonie tradycji historycznych Polski Ludowej da cym cze s nie znajdowaa na amach syntez odzwierciedlenia. Jedynie w be cia cym kilkazbiorczego hasa Powstania Wielkopolskie, stosunkowo kro tkim licza t wierszy teks co w dziesia cie 46, odnotowano incydentalny marsz grupy powstan . Ten historyczny marsz wytyczaja cy kierunek odcinka Wolsztyn na Kargowe Odry by znakomitym pretekstem uzasadniaja cym wpisypowrotu Polski na linie wanie do kanonu tradycji Polski Ludowej powstania wielkopolskiego i wzmianka tu oczywis o nim znalaza sie cie nieprzypadkowo. zki rewolucji w NieW sposo b zro z nicowany odnotowywano w syntezach zwia mczech z powstaniem wielkopolskim. A. Czubin ski w Dziejach Polski pod redakcja cej lata J. Topolskiego 47, Henryk Zielin ski w osobnej syntezie obejmuja li te kwestie . Wie kszos 1914-1939 48 oraz Andrzej Garlicki 49 zupenie pomine c cznie w aspekcie autoro w doceniaa znaczenie rewolucji w Niemczech, ale wya geopolitycznym, a nie inspiracji o charakterze klasowym 50. Na wydarzenia ca spontanicznemu zrywowi rewolucyjne w Niemczech jako okolicznos c sprzyjaja cej o przya czenie ziem zaboru pruszbrojnemu ludnos ci Wielkopolski walcza w pierwszej wielotomowej Wielkiej encyklopedii kiego do Polski zwro cono uwage

44

J. Pajewski, Odbudowa pan stwa polskiego 1914-1918, Poznan 2005, (wydanie I 1978 r.),

s. 296. A. Ajnenkiel, Od rzado w ludowych do przewrotu majowego. Zarys dziejo w politycznych Polski 1918-1926, Warszawa 1977, s. 54. 46 sama obje tos Niemal te c miao tu haso Powstanie chopskie 1846 w Galicji, Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 9, Warszawa 1967, s. 349. 47 Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, s. 629 i n. 48 H. Zieli n ski, Historia Polski 1914-1939, Ossolineum, s. 89. 49 A. Garlicki, Pierwsze lata II Rzeczpospolitej, Warszawa 1989, s. 25. 50 ca wybuchowi Wskazywanie na wybuch rewolucji niemieckiej jako okolicznos c sprzyjaja dina d udziaem wya cznie historiografii Polski Ludowej. Por. powstania wielkopolskiego nie byo ska P. Zaremba, op. cit., s. 51.
45

140

Andrzej Choniawko

powszechnej 51. W podobny sposo b czynili to tez A. Ajnenkiel 52, Jo zef Buszko 53, Marian Eckert 54, J. Topolski 55 i Tomasz Schramm 56. Nieoczekiwanie do sprzecznos ci klasowych, jako podglebia, na kto rym zrodzio powstanie wielkopolskie, powro sie ci w 1988 r. A. Czubin ski. Uczyni to przy tym cym mijaja ce sie z prawda historyczna wczes w stylu przypominaja niejsze teksty propagandowe na temat powstania, w tym takz e wasnego autorstwa 57. Poza ocenami natury ogo lnej spektakularnym tego przykadem byo stwierdzenie jakoby d Pisudskiego Moraczewskiego nie udzieli powstan Rza com pomocy. Takz e J. Topolski stwierdzeniem o powszechnym, ludowym charakterze powstania nawia 58 puja cych w publicystyce historycznej tego okresu . za do tez wyste Wszystkie syntezy podejmoway problem zachowawczej postawy tymczasotkami wych wadz polskich w Wielkopolsce wobec powstania. Z nielicznymi wyja zaprezentowanymi wyz ej sposo b jego przedstawienia odbiega jednak od poda cych udziaem ocen formuowazbawionych jakichkolwiek pro b relatywizacji, be nych przez obo z pisudczykowski, a takz e publicystyki historycznej w Polsce podoz Ludowej. W stanowisku obozu endecji nie dopatrywano sie a klasowego 59. do enigmatycznej uwagi, z K. Grnberg ograniczy sie e NRL [pozostawaa] na mocarstw koalicyjnych odnos pozycji wyczekiwania na decyzje nie przynalez nos ci stwa Poznan skiego Komisariat NRL Ksie skiego do Polski 60. Wedug A. Czubin
Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 9, Warszawa 1967, s. 349. dy w zaborze pruskim, co uatwio sukces postaniu Rewolucja w Niemczech osabia tez rza wielkopolskiemu, A. Aj nenkiel, op. cit., s. 31. 53 z Wydarzenia rewolucyjne w Niemczech, rozprze enie aparatu pan stwowego uatwio Polakom oswobodzenie Poznania, J. Buszko, Historia Polski 1864 1948, Warszawa 1984, s. 227. 54 ce w Niemczech wysta pienia rewolucyjne robotniko oporu niemieckiego Trwaja w osabiay sie w Wielkopolsce, M. Eckert, op. cit., s. 48. 55 ki patriotyzmowi i aktywnos Powstanie odnioso sukces dzie ci spoeczen stwa, zaskoczeniu, a takz e rewolucji w Niemczech, J. Topolski, Zarys dziejo w Polski, Warszawa 1986, s. 203. 56 Rewolucja w Niemczech daa impuls do wznowienia przygotowan wojskowych. T. Schramm, Wygrac Polske , Warszawa 1989, s. 69. 57 Wedug A. Czubin skiego rewolucja listopadowa w Niemczech miaa doniose, pozytywne znaczenie dla umocnienia polskich tendencji ods rodkowych, a ogo ludnos ci polskiej w Prusach z sympatia do ruch rewolucyjnego w Niemczech. Nie zauwaz c narodowo-wyzwolen odnosi sie aja czego w warunkach rewolucyjnego rozkadu podoz a powstania stwierdzi dalej, z e powstanie narodzio sie systemu pan stwowego, stanowio faktycznie fragment ogo lnego procesu rewolucyjnego, A. Czubin ski, J. Topolski, Historia Polski, Ossolineum 1988, s. 416. 58 J. Topolski, Zarys..., s. 203. 59 ca sie zmiana ocen politycznych powstania. Nie bez znaczenia moga tu byc dokonuja cego Rady Pan W przemo wieniu wygoszonym przez przewodnicza stwa Henryka Jabon skiego podczas obchodo w 65. rocznicy powstania wielkopolskiego w Poznaniu lud wielkopolski nie dowierza juz tylko od celo pan stwom zachodnim a nie endecji, a ona sama nie odz egnywaa sie w powstan co w tylko dyplomatyczna . w sposo b z nimi niesprzeczny do przychylnych decyzji chciaa dojs c droga 65 rocznica powstania wielkopolskiego, Gazeta Poznan ska 28 XII 1983. 60 K. Grnberg, op. cit., s. 57.
52 51

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

141

c w moz zania pan nie wierza liwos c rozwia stwowej przynalez nos ci Wielkopolski , by z obawia sie ywioowy ruch powstan czy nie doprowadzi do ponownego przerwania walki i odczekania na decyzje pogorszenia sytuacji, domaga sie c na gruncie la, z e stoja kongresu pokojowego w Paryz u 61. M. Eckert podkres legalizmu i wbrew powstan czym nastrojom spoeczen stwa NRL postanowia czekac 62 na sprawiedliwy wyrok Ententy . Dla T. Schramma Komisariat NRL zajmowa ce decyduja c sie zoz ce jednak stanowisko wyczekuja yc los zaboru pruskiego w re dnione stanowisko konferencji pokojowej z zastrzez eniem, z e musi byc uwzgle b wyrwany z wszelkiego kontekstu ludnos ci polskiej tych ziem 63. W sposo przedstawi natomiast stanowisko NRL A. Garlicki Komisariat NRL zosta tkowo przeciwny akcji powstan zaskoczony rozwojem wydarzen . Pocza czej, musia c obja jej kierownictwo 64. s na separatystyczne, wia z ce sie z dalekosie z Cze c autoro w zwracaa uwage a powania lokalnych wadz. nymi ambicjami politycznymi endecji, motywy poste Najdosadniej da temu wyraz H. Zielin ski, wedug kto rego Wielkopolska bya dla , w zwia zku z czym nie Naczelnej Rady Ludowej przyczo kiem w walce o wadze ona do naraz kwapia sie ania jej na losy wojenno-powstan czych perturbacji cych uatwic . Komisariat NRL moga opanowanie Wielkopolski przez Warszawe zachowywac du w Warszawie, utrzymystara sie maksimum samodzielnos ci od rza od Naczelnego Dowo wielkopolska 65. wa niezalez na dztwa Wojsk polskich armie zana z endecja regionalna Takz e J. Buszko uzna za stosowne zauwaz yc , z e zwia du NRL nie zamierzaa jednak podporza dkowac rza dowi warszawnamiastka rza sie skiemu 66. ksza jednomys Najwie lnos c ws ro d autoro w wydawanych w tym okresie syntez panowaa woko pozytywnego wpywu powstania wielkopolskiego na decyzje konferencji pokojowej w Paryz u w sprawie ustalenia zachodniej granicy Polski. zupenie ten problem 67. Tylko A. Garlicki pomina tkowa fundamentalne zmiany ustrojowe w Polsce, Rok 1989, kto ry zapocza rewizje sposobu przedstawiania najnowszych przynio s ro wnoczes nie gruntowna ona w sferze interpretacji poszczego dziejo w naszego kraju. Dokonywaa sie lnych wydarzen i zjawisk oraz doborze fakto w. Maksyma, iz kaz de pokolenie swego kraju znajdowao na tym tle trudne do pisze na nowo historie zakwestionowania potwierdzenie. Owo pisanie na nowo dyktowane byo dami metodologicznymi, zwia zanymi tym razem nie tylko rutynowymi wzgle
61 62 63 64 65 66 67

A. Czubin ski, J. Topolski, op. cit., s. 417. M. Eckert, op. cit., s. 46. T. Schramm, op. cit., s. 70. A. Garlicki, Pierwsze..., s. 25. H. Zieli n ski, op. cit., s. 89. J. Buszko, op. cit., s. 227. A. Garlicki, Pierwsze...

142

Andrzej Choniawko

z moz liwos ciami wykorzystania nowych z ro de oraz ustalen dokonanych na gruncie innych nauk spoecznych. Przeom w charakterze opracowan determinowao, obok tego wszystkiego, a was ciwie ponad tym wszystkim, zniesienie cenzury. Trudno przecenic jej wpyw na tres c wydawanych legalnie przed 1989 r. opracowan cych najnowszych dziejo na dorobek historycznych, dotycza w Polski, jak zreszta caej polskiej humanistyki. najnowszych dziejo Upadek realnego socjalizmu zmieni optyke w Polski tku historyko cych sie jej XX-wieczna historia . wszystkich bez wyja w zajmuja Powstay syntezy napisane bez ingerencji cenzury. Ich zasadniczym walorem bya dami politycznymi i ideologicznymi warstwa faktograficzna. nieograniczona wzgle Ro wnoczes nie autorzy dokonali zasadniczej reinterpretacji ocen wielu fakto w. W przypadku historyko w starszego pokolenia byy to autoreinterpretacje. Dokony niekto wano ich pod wpywem ro z nych przesanek. atwos c , z jaka rzy historycy gu dokonywali przewartos z tego kre ciowania ocen kluczowych dla najnowszych tpiewac dziejo w Polski zjawisk i fakto w historycznych kaz e powa , czy aby ich zku obowia dorobek w tej dziedzinie nie wyrasta bardziej z konformizmu, niz suz enia historycznej prawdzie. wolni historycy, kto Od podejrzen tego rodzaju sa rzy z ro z nych przyczyn epoka historyczna , s (wiek, zainteresowania inna wiadome milczenie) nie wypowia w interesuja cym nas obszarze, ba dz dali sie publikowali w wydawnictwach drugiego obiegu. Was nie w tych warunkach zostay wydane syntezy Wojciecha c i mieszkaja c w Polsce, Roszkowskiego, pierwszego historyka, kto ry tworza przeszos Polski w sposo dokona obrachunku z najnowsza cia b zasadniczo odmienny od oficjalnej historiografii. Nieprzypadkowo syntezy tego autora sukcesywnie najdalej w kierunku krytycznych ocen Polski wydawane juz Wolnej Polsce ida Ludowej, stosunko w polsko-radzieckich, a takz e sterowanego przez obce os rodki z dyspozycyjne nurtu polskiego ruchu robotniczego. W s lad za nim poda yli bardzo dzy innymi przez szybko inni autorzy. W ocenach, hierarchizowaniu fakto w mie tos conego im tekstu ujawniaja sie mie dzy powstaja cymi ich dobo r i obje c pos wie cz lawinowy po 1990 r. syntezami najnowszych dziejo w sposo b wre w Polski bardzo nice. Dokonywane na ich amach przewartos ciowania dotyczyy w najistotne ro z szerszym zakresie Polski Ludowej, ale nie byy od nich wolne takz e lata dzywojenne i okres okupacji hitlerowskiej. mie Gruntownej rewizji ulegy zwaszcza oceny stosunko w polsko-radzieckich w latach 1917-1920 i 1939-1944. Wydana juz w normalnym obiegu w Polsce synteza W. Roszkowskiego 68 oraz napisana na nowo synteza J. Topolskiego 69 dezawuoway znaczenie Deklaracji Praw Narodo w Rosji z 15 XI 1917 r. dla odzyskania niepodlegos ci, gdyz ich zdaniem celem bolszewiko w bya
68 69

W. Roszkowski (Andrzej Albert); Historia Polski 1914-1991, Warszawa 1992. J. Topolski, Polska dwudziestego wieku 1914-1994, Poznan 1994.

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

143

ce granic ze strony bolszewickiej Rosji rewolucja s wiatowa. Propozycje dotycza cznie znaczenie taktyczne. Na czysto propagandowe znaczemiay na tym tle wya praktyka zwracali uwage Jo nie Deklaracji w zderzeniu z gruntu odmienna zef ski w ogo le nie Buszko 70 i Leszek Podhorodecki 71. Stanisaw Sierpowski i A. Czubin wspominali o Deklaracji Praw Narodo w Rosji z 15 XI 1917 r., ani o pro bach zania kwestii granicznych podejmowanych przez emisariuszy pokojowego rozwia bolszewickich 72. W zgodnej opinii tych syntez polskie ofensywne poczynania zbrojne w latach 1919-1920 miay charakter prewencyjny. W odniesieniu do powstania wielkopolskiego zmiany polegay na zupenym odejs ciu od przedstawiania tego wydarzenia w konteks cie jakichkolwiek sprzecznoc go, syntezy nawia zyway do synkretycznych uje c s ci spoecznych. Eliminuja historyko w emigracyjnych M. Kukiela i P. Zaremby, a takz e pisanych tez w tym kszos duchu w odniesieniu do powstania wielkopolskiego wie ci syntetycznych opracowan powstaych w Polsce Ludowej. Najbardziej konsekwentnie uczyni to Marek Rezler, autor rozbudowanego do rozmiaro w osobnego artykuu odpowiedniego hasa w Encyklopedii Britannica dzy li w syntezach podejmowano w ogo le problem ro z nic mie Edycja Polska 73. Jes siami politycznymi w Polsce na tle stosunku do powstania czyniono to sposo b zawoalowany: W Naczelnej Radzie Ludowej dominowali endecy, kto rzy utrzymywali kontakt z Dmowskim i Komitetem Narodowym Polskim w Paryz u natomiast 74 e nalez y nieufnie traktowali Pisudskiego , Sejm Dzielnicowy postanowi, z radykao w poczekac na werdykt konferencji pokojowej w Paryz u... 75, akcje komisarzy popara ostroz na do tej pory Naczelna Rada Ludowa 76, Mimo usiowan strzay 77, Wybuch spontanicznych walk NRL, 27 grudnia w mies cie rozlegy sie cznej sytuacji 78. NRL [bya] za w Poznaniu postawi Komisariat NRL w niezre ciem wadzy z ra k niemieckich, rozwo pokojowym przeje j wydarzen przekres li te rezerwa odnosi sie do Pisudskiego 80, zamiary 79, os rodek poznan ski z duz a
70

Wielka historia Polski, t. 8: J. Buszko, Od niewoli do niepodlegos ci (1864-1918), Krako w 2000,

s. 372. L. Podhorodecki, Historia Polski 1796-1996, Warszawa 1997, s. 237. erko, Dzieje Polski XX wieku, Poznan S. Si erpowski, S. Z 2002, 599 ss.; A. Czubin ski, Historia Polski XX wieku, Poznan 2000, 463 ss. 73 M. Rezler, Wielkopolskie powstanie 1918, Britannica. Edycja polska, T. 46, Poznan 2005, s. 133 i n. 74 M. Tymowski, J. Kieniewicz, J. Holzer, Historia Polski, Warszawa 1990, s.278. 75 W. Roszkowski, Historia Polski 1914-1993, Warszawa 1994, s. 21. 76 Polska na przestrzeni wieko w, pod red. J. Tazbira, Warszawa 1995, s. 539; H. Samsonowicz, cz, A. Paczkowski, A. Chwal ba, A. Wyczan ski, J. Tazbir, J. St aszewski, T. Kizwalter, T. Na e Historia Polski, t. 2, Warszawa 2007, s. 26. 77 erko, op. cit., s. 82. S. Sierpowski, S. Z 78 M. Rezler, op. cit., s. 135. 79 Wielka historia Polski, t. V: Cz. Brzoza, cz. I, Krako w 2003, s. 17. 80 Cz. Brzoza, A. Sowa, Historia Polski 1918-1945, Krako w 2006, s. 21.
72 71

144

Andrzej Choniawko

tkowo przeciwny by Komisariat NRL 81. Do wyja tWybuchowi powstania pocza zuja ca kategorycznym stylem do syntez sprzed kowych nalez aa opinia nawia demokracje , a to powodowao jej 1989 r.: NRL bya zdominowana przez narodowa c dkowania sie rza dom w Warszawie 82. nieche do podporza ciach podoz dzy Na zupenie inne, niz w dotychczasowych uje e ro z nic mie zwolennikami czynu powstan czego, a tymczasowymi wadzami lokalnymi zwro ci A. Czubin , z ksze ambicje z kolei uwage ski. Okazywao sie e te ostatnie miay wie polityczne, niz sami powstan cy, bowiem przywo dcy Komisariatu uznali powstanie ske , gdyz o ono tylko Wielkopolske i pokrzyz za kle ogarne owao ich plany 83 opinia konstatacja oderwania od Prus caych ziem polskich . Korespondowaa z ta zawarta w najnowszym wydaniu Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN, iz pi wbrew NRL, kto z ywioowy wybuch powstania nasta ra postulowaa pokojowe przywro cenie wszystkich ziem zaboru pruskiego Polsce 84. lado S w osadzania problematyki powstania wielkopolskiego w interesach pan stdnych w stosunku do intereso wa, jako nadrze w narodu, moz na dopatrzyc sie cego stanowisko NRL konstatacw pozbawionych jakiegokolwiek ta relatywizuja du w Warszawie 85, Armia Wielkopolska jach: NRL nadal nie uznawaa rza gaa na wiernos przysie c NRL, a nie Rzeczpospolitej Polskiej 86 a zwaszcza: sto zwyke Dopiero po podpisaniu traktatu pokojowego odpady przeszkody, a cze ziem polskich 87. Z tych tez preteksty do zjednoczenia Wielkopolski z reszta pozycji stosunek J. Pisudskiego do powstania ocenia Marceli Kosman. Autor ten tkowo silnie zaangaz w obrone tego polityka przed zarzutami, jakoby wyja owa sie by on przeciwny powstaniu 88. Podobnie jak w syntezach wydawanych przed 1989 r. niemal wszyscy sprzyjaja ca wybuchowi powstania byo autorzy akcentowali, z e okolicznos cia trzne Niemiec. W ro problemy wewne z noraki sposo b byy one tez definiowane: robotnicze powstanie 89, komunistyczne powstanie 90, kryzys polityczny 91, wybuchy rewolucyjne, powstanie komunistyczne 92, wrzenie rewolucyjne w Niemczech 93.
J. Farys , Historia Polski od 1919 do 1939 roku, Poznan 1999, s. 53. J. Tomaszewski, Z. Landau, Polska w Europie i s wiecie 1918-1939, Warszawa 2005, s. 21. 83 A. Czubin ski, Historia Polski 1864-2001, Wrocaw 2002, s. 79. 84 Wielka encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 2005, t. 22, Powstanie Wielkopolskie, s. 173. 85 M. Tymowski, J. Kieniewicz, J. Holzer, op. cit., s. 278. 86 A. Czubin ski, Historia Polski..., s. 79. 87 J. Farys , op. cit., s. 54. 88 M. Kosman, Polska w drugim..., s. 94. 89 cz, Polska losy pan H. Samsonowi cz, J. Tazbir, T. epkowski, T. Na e stwa i narodu, Warszawa 1992, s. 481. 90 Polska na przestrzeni wieko w..., s. 359. 91 A. Czubin ski, Historia Polski XX wieku, Poznan 2000, s. 110. 92 A. Garlicki, Historia 1815-2004 Polska i s wiat, Warszawa 2005, s. 225. 93 Cz. Brzoza, A. Sowa, op. cit., s. 42.
82 81

Kontrowersje woko powstania wielkopolskiego 19181919 w syntezach historycznych

145

ksze ro na tle oceny efekto Najwie z nice w syntezach pojawiy sie w militarnych powstania oraz jego wpywu na decyzje konferencji pokojowej w Wersalu. kszos Wie c autoro w w ocenie militarnych sukceso w powstania pozostaje wstrzemie ce, z z liwa. Konstatacje podkres laja e powstanie szybko odnioso byskotliwy c na konferencje pokojowa wywalczya sukces 94, Wielkopolska sama nie czekaja Niemiecka swe wyzwolenie 95. Wojna jednego polskiego wojewo dztwa z Rzesza 96 zakon czya sie penym sukcesem sa ro wnowaz one opiniami relatywizujacymi cz 97 krytycznie ten aspekt powstania. Historycy warszawscy Tomasz Nae 98 zudzen ski militarnej uratowa powstanie i A. Garlicki nie pozostawiaja , iz od kle rozejm w Trewirze. Ci sami autorzy bagatelizuja wpyw wymuszony przez Entente powstania na decyzje konferencji pokojowej w Wersalu. Jako efekt gry mocarstw, a nie powstania wielkopolskiego, uzna przyznanie Polsce Wielkopolski T. Nacz 99. A. Garlicki podobnie, jak czyni to wczes e niej, w ogo le nie wspomnia o wpywie powstania na tres c traktatu wersalskiego w odniesieniu do granicy zachodniej Polski. kszos dzy powstaniem wielkopolskim Dla wie ci autoro w syntez iunctim mie jednak nie budzic a decyzjami konferencji pokojowej w Wersalu zdaje sie tpliwos najmniejszych wa ci: Powstanie wielkopolskie miao znaczenie istotnego wie kszos argumentu, gdyz ujawnio wole ci mieszkan co w tej ziemi 100, Traktat 101 sankcjonowa sukcesy powstania wielkopolskiego , Wyniki powstania wielkopolskiego usankcjonowa traktat pokojowy 102, Powstanie wielkopolskie pozbawio Niemcy elementu przetargowego jakim miaa byc Wielkopolska na Konferencji 103 wie cej, niz Pokojowej , Na mocy traktatu pokojowego Polsce przyznano troche wywalczona przez powstan co w linia demarkacyjna 104. W podobny sposo b na temat wpywu powstania wielkopolskiego na przebieg, a tym samym decyzje liwa 105. Wyro tez konferencji pokojowej wyraz a sie krakowski historyk Micha S z w tym gronie M. Rezler, kto c kwestie te w kategoriach historii nia sie ry rozpatruja
94 Polska dzieje cywilizacji i narodu. Polska XX wieku 1914-2003, pod red. M. Derwicha, Warszawa-Wrocaw 2005, s. 24. 95 J. Topolski, Polska XX wieku, s. 57. 96 Zwrot ten zosta w dosownym brzmieniu powto rzony za M. Kukielem. Cz. Brzoza, A. Sowa, op. cit., s. 42. 97 puja cych po stumieniu Wedug tego historyka duz szy opo r powstan co w wobec przewagi przyste komunistycznego powstania w Berlinie do kontrofensywy Niemco w by niemoz liwy. Polska na przestrzeni wieko w..., s. 539. 98 c, z By on w tym przypadku szczego lnie dosadny stwierdzaja e rozejm w Trewirze uchroni powstanie od zmiaz dz enia przez oddziay niemieckie, A. Garlicki, op. cit., s. 225. 99 Polska na przestrzeni wieko w..., s. 539. 100 J. Tomaszewski, Z. Landau, op. cit., s. 21. 101 A. Czubin ski, Historia Polski XX wieku..., s. 120. 102 J. Topolski, Historia Polski..., s. 224. 103 J. Topolski, Polska XX wieku..., s. 57. 104 Polska dzieje cywilizacji..., s. 24. 105 l iwa, Wielka historia Polski 1918-1939, Krako M. S w 2000, s. 45.

d Zachodni 2008, nr 4 10 Przegla

146

Andrzej Choniawko

alternatywnej stwierdza: Dzis wiadomo juz bezspornie, z e gdyby nie powstanie poza obszarem Rzeczypospolitej. Powielkopolskie region ten znalazby sie faktu stanowienia traktatu wersalskiego z 28 VI 1919 w zasadzie uszanoway zasade c podstawy dokonanego i demonstracji zbrojnej na ziemiach polskich 106. Pomijaja ce tak kategoryczna teze jej autor wykracza zdecydowanie nie z ro dowe uzasadniaja tos hasa poza standardy przyjmowane w wydawnictwach typu tylko obje cia encyklopedycznego. Mimo odrzucenia takich czy innych zaoz en ideowych, kto rymi kierowali sie autorzy syntez historycznych obraz powstania wielkopolskiego na amach tego ca ze stylu narracji porodzaju dzie pozostaje zro z nicowany ponad wynikaja . Tylko cze s szczego lnych autoro w miare c ro z nic moz na uzasadnic stopniem ogo lnos ci danej syntezy. W wielu przypadkach sa one nastepstwem ignorowania powstania przez autoro w syntez wyniko w badan szczego owych nad historia w tym miejscu postawienie pytania, czy wielkopolskiego. Zasadne wydaje sie bna znajomos moz liwa jest w ogo le doge c przez jakiegokolwiek autora stanu badan cych sie w ramach chronoszczego owych wszystkich zjawisk i wydarzen mieszcza kszych historyko logicznych danej syntezy. Nawet dla najwie w jest to trudne do gnie cia. Sta d tez osia nie tylko w przypadku powstania wielkopolskiego syntezy nie wolne od uproszczen cych prawde historyczna skro sa , wypaczaja to w mys lowych, cych co najmniej wa tpliwe uzasadnienie w s znajduja wietle fakto w historycznych do hipotez czy tez zwykych be w. Czytelnicy winni miec s wiadomos c tych uomnos ci.

ABSTRACT The manner of presentation of the genesis, course and outcome of the Greater Poland Uprising of 19181919 on the pages of historical syntheses differs depending on the authors ideological assumptions and degree of knowledge of detailed studies on the subject. Controversies over the Greater Poland Uprising voiced in the historical syntheses of the interwar period stemmed from the ideologies of two rivaling political forces: the national democrats and the Pisudski camp. The takeover of power by the Marxist left resulted in a radical change of paradigm in the manner of presentation of the genesis, course and outcome of the Greater Poland Uprising. In keeping with Marxist ideology, the causes, developments and results of the uprising were traced to conflict between social classes. The year 1989 which marked the beginning of fundamental changes of the political system in Poland also brought a thorough revision of the mode of presenting the history of modern Poland. As concerns the Greater Poland Uprising those changes consisted in a complete departure from considering the event in the context of any social conflicts. The image of the Greater Poland Uprising in monographic syntheses remains far more varied than can be attributed to the style of narration of particular authors. The syntheses presenting this event are not free from oversimplifications, mental shortcuts that distort historical truth, dubious hypotheses barely supported by historical facts or simply common errors.

106

M. Rezler, op. cit., s. 138.