Fizyka Kompendium

FIZYKA
Zbigniew Kkol

Wydzia Fizyki i Informatyki Stosowanej
Akademia Grniczo-Hutnicza

Krakw 2006-2011

2
Spis treci
Spis treci ............................................................................................................................... 2
Od autora ............................................................................................................................. 11
Informacje oglne ............................................................................................................ 11
Porady dla studiujcych ................................................................................................... 12
Ukad treci i korzystanie z materiaw ...................................................................... 12
Wskazwki uatwiajce samokontrol postpw ........................................................ 13
MODU I ............................................................................................................................ 15
1 Wiadomoci wstpne ................................................................................................... 16
1.1 Wielkoci fizyczne, jednostki ............................................................................... 16
1.2 Wektory ................................................................................................................ 17
1.2.1 Rozkadanie wektorw na skadowe ............................................................. 17
1.2.2 Suma wektorw ............................................................................................. 18
1.2.3 Iloczyn skalarny ............................................................................................. 19
1.2.4 Iloczyn wektorowy ........................................................................................ 19
2 Ruch jednowymiarowy ................................................................................................ 20
2.1 Wstp .................................................................................................................... 20
2.2 Prdko ................................................................................................................ 20
2.2.1 Prdko staa ................................................................................................ 20
2.2.2 Prdko chwilowa ........................................................................................ 21
2.2.3 Prdko rednia ............................................................................................ 22
2.3 Przyspieszenie ....................................................................................................... 23
2.3.1 Przyspieszenie jednostajne ............................................................................ 23
2.3.2 Przyspieszenie chwilowe ............................................................................... 24
2.3.3 Ruch jednostajnie zmienny ............................................................................ 24
3 Ruch na paszczynie................................................................................................... 26
3.1 Przemieszczenie, prdko i przyspieszenie ......................................................... 26
3.2 Rzut ukony .......................................................................................................... 27
3.3 Ruch jednostajny po okrgu.................................................................................. 30
3.4 Ruch krzywoliniowy ............................................................................................. 32
4 Podstawy dynamiki ..................................................................................................... 34
4.1 Wstp .................................................................................................................... 34
4.1.1 Oddziaywania podstawowe .......................................................................... 34
4.1.2 Masa .............................................................................................................. 35
4.1.3 Pd ................................................................................................................. 35
4.1.4 Sia ................................................................................................................. 35
4.2 Zasady dynamiki Newtona ................................................................................... 36
5 Wybrane zagadnienia z dynamiki................................................................................ 41
5.1 Siy kontaktowe i tarcie ........................................................................................ 41
5.1.1 Tarcie ............................................................................................................. 41
5.2 Siy bezwadnoci ................................................................................................. 43
6 Grawitacja .................................................................................................................... 47
6.1 Prawo powszechnego cienia .............................................................................. 47
6.1.1 Dowiadczenie Cavendisha ........................................................................... 48
6.2 Prawa Keplera ruchu planet .................................................................................. 50

3
6.3 Ciar .................................................................................................................... 51
6.3.1 Masa bezwadna i grawitacyjna ..................................................................... 51
6.4 Pole grawitacyjne, pola si .................................................................................... 52
Podsumowanie ..................................................................................................................... 54
Materiay dodatkowe do Moduu I ...................................................................................... 55
I. 1. rednia waona ..................................................................................................... 55
I. 2. Ruch przyspieszony po okrgu ............................................................................. 55
I. 3. Ruch w polu grawitacyjnym z uwzgldnieniem oporu powietrza ........................ 57
I. 4. Sia Coriolisa ......................................................................................................... 58
I. 5. Prawa Keplera a zasady dynamiki Newtona ......................................................... 60
Rozwizania wicze z moduu I ........................................................................................ 62
Test I .................................................................................................................................... 67
MODU II ........................................................................................................................... 69
7 Praca i energia ............................................................................................................. 70
7.1 Praca wykonana przez si sta ............................................................................ 70
7.2 Praca wykonana przez si zmienn ..................................................................... 72
7.3 Energia kinetyczna ................................................................................................ 75
7.4 Moc ....................................................................................................................... 76
8 Zasada zachowania energii .......................................................................................... 78
8.1 Siy zachowawcze i niezachowawcze ................................................................... 78
8.2 Energia potencjalna ............................................................................................... 81
8.2.1 Energia potencjalna i potencja pola grawitacyjnego .................................... 84
8.3 Zasada zachowania energii ................................................................................... 86
9 Zasada zachowania pdu ............................................................................................. 90
9.1 rodek masy .......................................................................................................... 90
9.2 Ruch rodka masy ................................................................................................. 91
9.3 Pd ukadu punktw materialnych ........................................................................ 93
9.4 Zasada zachowania pdu ...................................................................................... 94
10 Zderzenia ..................................................................................................................... 96
10.1 Zderzenia w przestrzeni jednowymiarowej ....................................................... 96
10.2 Zderzenia na paszczynie ................................................................................. 99
Materiay dodatkowe do Moduu II ................................................................................... 104
II. 1. Energia kinetyczna w ukadzie rodka masy................................................... 104
II. 2. Ukady o zmiennej masie ................................................................................ 105
Rozwizania wicze z moduu II ..................................................................................... 107
Test II ................................................................................................................................. 112
MODU III ....................................................................................................................... 114
11 Ruch obrotowy .......................................................................................................... 115
11.1 Kinematyka ruchu obrotowego ....................................................................... 115
11.2 Dynamika punktu materialnego ...................................................................... 117
11.2.1 Moment pdu ............................................................................................... 118
11.2.2 Zachowanie momentu pdu ......................................................................... 119
11.3 Ciao sztywne i moment bezwadnoci ........................................................... 120
11.4 Ruch obrotowo-postpowy ............................................................................. 122
12 Ruch drgajcy ............................................................................................................ 125
12.1 Sia harmoniczna, drgania swobodne .............................................................. 125

4
12.2 Wahada ........................................................................................................... 127
12.2.1 Wahado proste ............................................................................................ 127
12.2.2 Wahado fizyczne ........................................................................................ 129
12.3 Energia ruchu harmonicznego prostego .......................................................... 130
12.4 Oscylator harmoniczny tumiony .................................................................... 132
12.4.1 Straty mocy, wspczynnik dobroci ............................................................ 134
12.5 Drgania wymuszone oscylatora harmonicznego ............................................. 135
12.5.1 Rezonans ...................................................................................................... 137
12.6 Skadanie drga harmonicznych ..................................................................... 138
12.6.1 Skadanie drga rwnolegych .................................................................... 138
12.6.2 Skadanie drga prostopadych .................................................................... 140
Materiay dodatkowe do Moduu III ................................................................................. 142
III. 1. Ruch przyspieszony po okrgu ....................................................................... 142
III. 2. Obliczanie momentu bezwadnoci - przykad ............................................... 143
III. 3. Ruch precesyjny (bk) ..................................................................................... 144
III. 4. Rwnanie ruchu harmonicznego tumionego .................................................. 146
III. 5. Amplituda i faza w ruchu harmonicznym wymuszonym................................ 147
III. 6. Moc absorbowana przez oscylator .................................................................. 148
III. 7. Skadanie drga metod wektorow ............................................................... 149
Rozwizania wicze z moduu III ................................................................................... 151
Test III ............................................................................................................................... 154
MODU IV ....................................................................................................................... 156
13 Fale w orodkach sprystych ................................................................................... 157
13.1 Fale mechaniczne ............................................................................................ 157
13.1.1 Rodzaje fal ................................................................................................... 157
13.2 Rozchodzenie si fal w przestrzeni ................................................................. 160
13.3 Prdko rozchodzenia si fal, rwnanie falowe ............................................ 162
13.4 Przenoszenie energii przez fale ....................................................................... 164
13.5 Interferencja fal, fale stojce ........................................................................... 165
13.5.1 Fale stojce .................................................................................................. 166
13.6 Analiza fal zoonych ...................................................................................... 167
13.7 Dudnienia, modulacja amplitudy .................................................................... 169
13.8 Zjawisko Dopplera .......................................................................................... 171
14 Statyka i dynamika pynw ....................................................................................... 174
14.1 Cinienie i gsto ........................................................................................... 174
14.2 Cinienie wewntrz nieruchomego pynu ....................................................... 175
14.2.1 Pomiar cinienia (barometr) ........................................................................ 176
14.3 Prawo Pascala i prawo Archimedesa .............................................................. 177
14.4 Oglny opis przepywu pynw ...................................................................... 179
14.5 Rwnanie Bernoulliego ................................................................................... 181
14.6 Dynamiczna sia nona .................................................................................... 185
Materiay dodatkowe do Moduu IV ................................................................................. 187
IV. 1. Prdko grupowa ........................................................................................... 187
IV. 2. Prdko fal w napronym sznurze (strunie)................................................. 188
Rozwizania wicze z moduu IV ................................................................................... 190
Test IV ............................................................................................................................... 193

5
MODU V ......................................................................................................................... 194
15 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I ............................................................. 195
15.1 Cinienie gazu doskonaego ............................................................................ 195
15.2 Temperatura, rwnanie stanu gazu doskonaego ............................................ 198
15.2.1 Zerowa zasada termodynamiki .................................................................... 198
15.2.2 Kinetyczna interpretacja temperatury .......................................................... 198
15.2.3 Rwnanie stanu gazu doskonaego .............................................................. 198
15.2.4 Pomiar temperatury, skale temperatur ......................................................... 199
15.3 Ekwipartycja energii ....................................................................................... 200
15.4 Pierwsza zasada termodynamiki ..................................................................... 202
15.5 Ciepo waciwe .............................................................................................. 204
15.5.1 Ciepo waciwe przy staej objtoci .......................................................... 204
15.5.2 Ciepo waciwe przy staym cinieniu ....................................................... 206
15.6 Rozpranie izotermiczne i adiabatyczne ....................................................... 207
15.6.1 Rozpranie izotermiczne............................................................................ 207
15.6.2 Rozpranie adiabatyczne ........................................................................... 207
16 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II............................................................ 209
16.1 rednia droga swobodna ................................................................................. 209
16.2 Rozkad Maxwella prdkoci czsteczek ........................................................ 211
16.3 Rwnanie stanu Van der Waalsa ..................................................................... 212
16.4 Procesy odwracalne i nieodwracalne, cykl Carnota ........................................ 213
16.4.1 Procesy odwracalne i nieodwracalne ........................................................... 213
16.4.2 Cykl Carnota ................................................................................................ 214
16.5 Entropia i druga zasada termodynamiki .......................................................... 216
16.5.1 Termodynamiczna skala temperatur ............................................................ 217
16.5.2 Entropia ....................................................................................................... 217
16.5.3 Entropia a nieuporzdkowanie .................................................................... 219
16.6 Stany rwnowagi, zjawiska transportu............................................................ 220
16.6.1 Stany rwnowagi ......................................................................................... 220
16.6.2 Zjawiska transportu ..................................................................................... 221
Materiay dodatkowe do Moduu V .................................................................................. 225
V. 1. Rotacyjne i wibracyjne stopnie swobody czsteczki wodoru ......................... 225
V. 2. Rwnanie Poissona dla przemiany adiabatycznej ........................................... 225
V. 3. Sprawno silnika Carnota .............................................................................. 226
V. 4. Sprawno silnikw cieplnych ........................................................................ 228
V. 5. Przepyw ciepa ............................................................................................... 229
Rozwizania wicze z moduu V..................................................................................... 230
Test V ................................................................................................................................ 232
MODU VI ....................................................................................................................... 233
17 Pole elektryczne ......................................................................................................... 234
17.1 adunek elektryczny ....................................................................................... 234
17.1.1 Kwantyzacja adunku .................................................................................. 234
17.1.2 Zachowanie adunku .................................................................................... 234
17.2 Prawo Coulomba ............................................................................................. 234
17.2.1 Zasada superpozycji .................................................................................... 236
17.3 Pole elektryczne .............................................................................................. 237

6
18 Prawo Gaussa ............................................................................................................ 240
18.1 Strumie pola elektrycznego ........................................................................... 240
18.2 Prawo Gaussa .................................................................................................. 242
18.3 Przykady zastosowania prawa Gaussa I ......................................................... 243
18.3.1 Izolowany przewodnik ................................................................................ 243
18.3.2 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana sfera....................... 244
18.3.3 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana kula ....................... 244
18.4 Przykady zastosowania prawa Gaussa II ....................................................... 246
18.4.1 Liniowy rozkad adunkw .......................................................................... 246
18.4.2 Paskie rozkady adunkw .......................................................................... 247
18.4.3 Powierzchnia przewodnika .......................................................................... 249
19 Potencja elektryczny ................................................................................................. 250
19.1 Energia potencjalna w polu elektrycznym ...................................................... 250
19.2 Potencja elektryczny ...................................................................................... 250
19.3 Obliczanie potencjau elektrycznego .............................................................. 254
20 Kondensatory i dielektryki ........................................................................................ 257
20.1 Pojemno elektryczna .................................................................................... 257
20.2 Energia pola elektrycznego ............................................................................. 259
20.3 Kondensator z dielektrykiem .......................................................................... 260
Materiay dodatkowe do Moduu VI ................................................................................. 265
VI. 1. Pole elektryczne na osi piercienia.................................................................. 265
VI. 2. Gradient pola ................................................................................................... 266
VI. 3. Dielektryk w polu elektrycznym - rozwaania ilociowe ............................... 267
Rozwizania wicze z moduu VI ................................................................................... 270
Test VI ............................................................................................................................... 274
MODU VII ...................................................................................................................... 276
21 Prd elektryczny ........................................................................................................ 277
21.1 Natenie prdu elektrycznego ....................................................................... 277
21.2 Prawo Ohma .................................................................................................... 279
21.3 Praca i moc prdu, straty cieplne .................................................................... 282
21.3.1 Straty cieplne ............................................................................................... 283
21.4 Obwody prdu staego ..................................................................................... 284
21.4.1 Sia elektromotoryczna, prawo Ohma dla obwodu zamknitego ................ 284
21.4.2 Prawa Kirchoffa ........................................................................................... 285
22 Pole magnetyczne ...................................................................................................... 289
22.1 Sia magnetyczna............................................................................................. 289
22.2 Linie pola magnetycznego, kierunek pola....................................................... 291
22.3 Ruch naadowanych czstek w polu magnetycznym ...................................... 292
22.4 Dziaanie pola magnetycznego na przewodnik z prdem ............................... 296
22.4.1 Obwd z prdem .......................................................................................... 297
22.4.2 Magnetyczny moment dipolowy ................................................................. 298
22.5 Efekt Halla....................................................................................................... 299
23 Pole magnetyczne przewodnikw z prdem ............................................................. 301
23.1 Prawo Ampre'a .............................................................................................. 301
23.1.1 Pole wok przewodnika z prdem .............................................................. 301
23.1.2 Prawo Ampre'a ........................................................................................... 301

7
23.1.3 Przykad - prostoliniowy przewodnik.......................................................... 302
23.1.4 Przykad - cewka (solenoid) ........................................................................ 303
23.2 Oddziaywanie rwnolegych przewodnikw z prdem ................................. 305
23.3 Prawo Biota-Savarta ........................................................................................ 306
Podsumowanie ................................................................................................................... 309
Materiay dodatkowe do Moduu VII ................................................................................ 310
VII. 1. Wyprowadzenie prawa Ohma ......................................................................... 310
VII. 2. Cyklotron ......................................................................................................... 311
Rozwizania wicze z moduu VII .................................................................................. 313
Test VII .............................................................................................................................. 317
MODU VIII ..................................................................................................................... 319
24 Indukcja elektromagnetyczna .................................................................................... 320
24.1 Prawo indukcji Faradaya ................................................................................. 320
24.2 Regua Lenza ................................................................................................... 322
24.3 Indukcyjno ................................................................................................... 324
24.3.1 Transformator .............................................................................................. 324
24.3.2 Indukcyjno wasna ................................................................................... 325
24.4 Energia pola magnetycznego .......................................................................... 327
25 Drgania elektromagnetyczne ..................................................................................... 329
25.1 Drgania w obwodzie LC ................................................................................. 329
25.2 Obwd szeregowy RLC .................................................................................. 331
25.3 Rezonans ......................................................................................................... 334
25.4 Moc w obwodzie prdu zmiennego ................................................................ 336
26 Rwnania Maxwella .................................................................................................. 338
26.1 Prawo Gaussa dla pola magnetycznego .......................................................... 338
26.2 Indukowane wirowe pole elektryczne ............................................................. 339
26.3 Indukowane pole magnetyczne ....................................................................... 340
26.4 Rwnania Maxwella ........................................................................................ 342
27 Fale elektromagnetyczne ........................................................................................... 343
27.1 Widmo fal elektromagnetycznych .................................................................. 343
27.2 Rwnanie falowe ............................................................................................. 344
27.3 Rozchodzenie si fal elektromagnetycznych .................................................. 345
27.4 Wektor Poyntinga ............................................................................................ 347
Podsumowanie ................................................................................................................... 349
Materiay dodatkowe do Moduu VIII .............................................................................. 351
VIII. 1. Obwody RC i RL, stae czasowe ................................................................. 351
VIII. 2. Zawada w obwodzie RLC ........................................................................... 354
VIII. 3. Prd przesunicia ......................................................................................... 356
VIII. 4. Rwnania Maxwella .................................................................................... 356
VIII. 5. Rwnania Maxwella w postaci rniczkowej (operatorowej) .................... 357
Rozwizania wicze z moduu VIII................................................................................. 359
Test VIII ............................................................................................................................ 363
MODU IX ....................................................................................................................... 364
28 Optyka geometryczna i falowa .................................................................................. 365
28.1 Wstp ............................................................................................................... 365
28.2 Odbicie i zaamanie ......................................................................................... 366

8
28.2.1 Wspczynnik zaamania, droga optyczna, dyspersja wiata ..................... 366
28.2.2 Prawo odbicia i prawo zaamania ................................................................ 366
28.2.3 Soczewki ...................................................................................................... 369
28.3 Warunki stosowalnoci optyki geometrycznej ................................................ 371
28.3.1 Zasada Huygensa ......................................................................................... 371
29 Interferencja ............................................................................................................... 373
29.1 Dowiadczenie Younga ................................................................................... 373
29.2 Spjno (koherencja) fal wietlnych ............................................................. 376
29.3 Natenie wiata w dowiadczeniu Younga .................................................. 377
29.4 Interferencja w cienkich warstwach ................................................................ 379
29.5 Interferencja fal z wielu rde, siatka dyfrakcyjna ........................................ 381
30 Dyfrakcja ................................................................................................................... 384
30.1 Wstp ............................................................................................................... 384
30.2 Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie ............................................................... 385
30.3 Natenie wiata w obrazie dyfrakcyjnym .................................................... 386
30.4 Interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach .............................................. 389
30.5 Dyfrakcja promieni Roentgena (promieni X) ................................................. 391
31 Polaryzacja................................................................................................................. 394
31.1 Wstp ............................................................................................................... 394
31.2 Pytki polaryzujce .......................................................................................... 395
31.3 Polaryzacja przez odbicie ................................................................................ 397
31.4 Dwjomno .................................................................................................. 398
Podsumowanie ................................................................................................................... 400
Materiay dodatkowe do Moduu IX ................................................................................. 401
IX. 1. Widzenie barwne ............................................................................................. 401
IX. 2. Zasada Fermata ............................................................................................... 401
IX. 3. Prawo Bragga .................................................................................................. 404
Rozwizania wicze z moduu IX ................................................................................... 405
Test IX ............................................................................................................................... 409
MODU X ......................................................................................................................... 410
32 wiato a fizyka kwantowa ........................................................................................ 411
32.1 Promieniowanie termiczne .............................................................................. 411
32.2 Ciao doskonale czarne.................................................................................... 412
32.3 Teoria promieniowania we wnce, prawo Plancka ......................................... 414
32.3.1 Rozwaania klasyczne ................................................................................. 414
32.3.2 Teoria Plancka promieniowania ciaa doskonale czarnego ......................... 415
32.3.3 Zastosowanie prawa promieniowania w termometrii .................................. 416
32.4 Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne ............................................................. 417
32.4.1 Kwantowa teoria Einsteina zjawiska fotoelektrycznego ............................. 420
32.5 Efekt Comptona............................................................................................... 422
33 Model atomu Bohra ................................................................................................... 425
33.1 Wstp ............................................................................................................... 425
33.2 Widma atomowe ............................................................................................. 426
33.3 Model Bohra atomu wodoru ........................................................................... 427
33.4 Stany energetyczne i widmo atomowe wodoru............................................... 431
34 Fale i czstki .............................................................................................................. 433

9
34.1 Fale materii ...................................................................................................... 433
34.2 Struktura atomu i fale materii.......................................................................... 435
35 Elementy mechaniki kwantowej ................................................................................ 437
35.1 Funkcja falowa ................................................................................................ 437
35.2 Zasada nieoznaczonoci .................................................................................. 438
35.3 Teoria Schrdingera atomu wodoru ................................................................ 439
35.3.1 Rwnanie Schrdingera ............................................................................... 439
35.3.2 Kwantowomechaniczny opis atomu wodoru ............................................... 440
35.3.3 Funkcje falowe ............................................................................................ 441
35.3.4 Energia elektronu ......................................................................................... 443
Podsumowanie ................................................................................................................... 445
Materiay dodatkowe do Moduu X .................................................................................. 446
X. 1. Zasada nieoznaczonoci w pomiarach ............................................................ 446
Rozwizania wicze z moduu X..................................................................................... 448
Test X ................................................................................................................................ 451
MODU XI ....................................................................................................................... 452
36 Atomy wieloelektronowe .......................................................................................... 453
36.1 Orbitalny moment pdu i spin elektronu ......................................................... 453
36.1.1 Orbitalny moment pdu ............................................................................... 453
36.1.2 Spin elektronu .............................................................................................. 454
36.2 Zasada Pauliego............................................................................................... 454
36.3 Ukad okresowy pierwiastkw ........................................................................ 455
36.4 Promienie X..................................................................................................... 458
36.5 Lasery .............................................................................................................. 461
36.5.1 Emisja spontaniczna .................................................................................... 461
36.5.2 Emisja wymuszona ...................................................................................... 462
36.5.3 Rozkad Boltzmana ..................................................................................... 463
36.5.4 Laser ............................................................................................................ 464
37 Materia skondensowana ............................................................................................ 466
37.1 Rodzaje krysztaw (rodzaje wiza) ............................................................. 466
37.1.1 Krysztay czsteczkowe ............................................................................... 466
37.1.2 Krysztay o wizaniach wodorowych .......................................................... 467
37.1.3 Krysztay jonowe ......................................................................................... 467
37.1.4 Krysztay atomowe (kowalentne) ................................................................ 467
37.1.5 Ciaa metaliczne .......................................................................................... 468
37.2 Fizyka pprzewodnikw ................................................................................ 468
37.2.1 Domieszkowanie pprzewodnikw............................................................ 469
37.3 Zastosowania pprzewodnikw ..................................................................... 469
37.3.1 Termistor ..................................................................................................... 469
37.3.2 Zcze p - n .................................................................................................. 470
37.3.3 Baterie soneczne ......................................................................................... 471
37.3.4 Tranzystor .................................................................................................... 471
37.4 Wasnoci magnetyczne cia staych ............................................................... 472
37.4.1 Diamagnetyzm ............................................................................................. 472
37.4.2 Paramagnetyzm ........................................................................................... 473
37.4.3 Ferromagnetyzm .......................................................................................... 473

10
38 Fizyka jdrowa .......................................................................................................... 476
38.1 Wstp ............................................................................................................... 476
38.2 Oddziaywanie nukleon-nukleon..................................................................... 477
38.3 Rozpady jdrowe ............................................................................................. 479
38.3.1 Rozpad alfa .................................................................................................. 480
38.3.2 Rozpad beta ................................................................................................. 480
38.3.3 Promieniowanie gamma .............................................................................. 481
38.3.4 Prawo rozpadu nuklidw ............................................................................. 482
38.4 Reakcje jdrowe .............................................................................................. 484
38.4.1 Rozszczepienie jder atomowych ................................................................ 484
38.4.2 Reakcja syntezy jdrowej ............................................................................ 485
38.4.3 rda energii gwiazd .................................................................................. 486
Podsumowanie ................................................................................................................... 489
Materiay dodatkowe do Moduu XI ................................................................................. 490
XI. 1. Rozkad Boltzmana ......................................................................................... 490
Rozwizania wicze z moduu XI ................................................................................... 492
Test XI ............................................................................................................................... 494
U.1 Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci ............................................................... 496
U.1.1 Transformacja Galileusza ................................................................................ 496
U.1.2 Dylatacja czasu ................................................................................................ 498
U.1.3 Transformacja Lorentza .................................................................................. 500
U.1.3.1 Jednoczesno .......................................................................................... 500
U.1.3.2 Skrcenie dugoci ................................................................................... 501
U.1.3.3 Dodawanie prdkoci ............................................................................... 501
U.1.3.4 Zaleno masy od prdkoci .................................................................. 502
U.1.3.5 Rwnowano masy i energii ................................................................ 504
Uniwersalne stae fizyczne ................................................................................................ 506
Uyteczne wzory matematyczne ....................................................................................... 507
Ukad okresowy pierwiastkw .......................................................................................... 508

11
Od autora
Podrcznik "Fizyka" zosta opracowany z przeznaczeniem do samodzielnego
studiowania fizyki w systemie ksztacenia na odlego oraz jako materia pomocniczy
w kursach prowadzonych systemem stacjonarnym.
Szanowny Czytelniku zanim rozpoczniesz nauk fizyki z wykorzystaniem tych
materiaw przeczytaj ponisze informacje i koniecznie zapoznaj si z wprowadzeniem
zawierajcym porady dla studiujcych. Znajdziesz tam wskazwki jak efektywnie uczy si
i jak sprawdza swoje postpy.

Informacje oglne
Fizyka jest nauk przyrodnicz badajc najbardziej podstawowe i oglne wasnoci
otaczajcego nas wiata materialnego i zachodzce w tym wiecie zjawiska. Celem fizyki
jest poznanie praw przyrody, od ktrych zale wszystkie zjawiska fizyczne.
Podstawow metod badawcz fizyki s obserwacje i dowiadczenia. Na og proces
poznawczy rozpoczyna si od obserwacji jakociowych; rejestrujemy, odkrywamy nowe
zjawisko. Nastpnie przeprowadzamy dowiadczenia majce na celu ustali zwizki
przyczynowe jak i uzyska informacje ilociowe. Na tej podstawie staramy si
sformuowa prawa fizyki, ktre zapisujemy w postaci rwna matematycznych. To
przejcie od obserwacji do modelu matematycznego znane jest jako metoda indukcji. W tej
metodzie rozpoczynasz nauk od poznania przykadu lub od wykonania samodzielnego
wiczenia, ktre ma na celu zwrci uwag na samo zjawisko jak i na czynniki istotne dla
tego zjawiska. Ten sposb jest niewtpliwie najbardziej ksztaccy z punktu widzenia
samodzielnej nauki.
Jednak umiejtnoci poprawnego wnioskowania i dokonywania uoglnie nie zawsze
wystarczaj do szybkiego, samodzielnego dotarcia do sformuowa praw fizyki (teorii
fizycznych). Dzieje si tak po czci dlatego, e prawa fizyki wyraaj zwizki ilociowe
midzy rnymi wielkociami fizycznymi. Nie wystarczy stwierdzi, e jedna wielko
fizyczna zaley od drugiej (sformuowanie jakociowe) ale trzeba poda cis relacj
midzy tymi wielkociami w postaci rwnania matematycznego, a to wie si zawsze
z pomiarami okrelajcymi liczbowo stosunek danej wielkoci do przyjtej jednostki.
Ponadto wszystkie wielkoci fizyczne musz by jednoznacznie okrelone i znajomo
tych definicji jest niezbdna do sformuowania praw fizyki. Dlatego czsto nauk
rozpoczyna si od poznania pewnej iloci definicji wielkoci fizycznych, po ktrych
wprowadzane s wybrane prawa fizyczne. W wikszoci przypadkw prawa te
poprzedzone s moliwie prostym wyprowadzeniem, ktrego celem jest podkrelenie
logicznej struktury wnioskowania. Prawa te staraem si zilustrowa (uzasadni) za
pomoc rnych faktw dowiadczalnych, ktre s podane w formie przykadw lub
wicze do samodzielnego wykonania. W tej czci nauka polega na wyciganiu
wnioskw z poznanych uprzednio praw. Ta metoda, w ktrej nowe zjawiska i wyniki
dowiadcze przewidujemy jako logiczn konsekwencj poznanych praw (teorii) znana
jest jako metoda dedukcji.
Praktyczne zastosowania pokazujce zwizek midzy fizyk i technik s tym na co
powinien zwrci uwag przyszy inynier. Dlatego staraem si zarwno w wiczeniach
jak i przykadach przedstawi zagadnienia zwizane z rzeczywistymi sytuacjami. Maj one

12
unaoczni fakt bezporedniego zwizku fizyki z codziennym yciem, z jego rnymi
aspektami.

Porady dla studiujcych
Ukad treci i korzystanie z materiaw
Materia kursu zosta podzielony na rozdziay, ktre pogrupowane s w moduy.
Powiniene studiowa je po kolei i przechodzi do nastpnego rozdziau dopiero gdy
upewnie si, e rozumiesz materia z poprzedniego. Ma to istotne znaczenie bo
z wnioskw i informacji z danego rozdziau bdziesz wielokrotnie korzysta w nastpnych
punktach. Na kocu kadego moduu znajdziesz ponadto, krtkie podsumowanie
najwaniejszych wiadomoci.
Przy czytaniu zwr uwag na specjalne oznaczenia (ikony) umieszczone w tekcie.
Maj one na celu zwrci Twoj uwag na najistotniejsze elementy takie jak

Definicje, Prawa, zasady, twierdzenia i Jednostki

Fizyka, jak kada inna dyscyplina, posuguje si pewnymi charakterystycznymi
sformuowaniami i pojciami tak zwanymi pojciami podstawowymi. Zostay one te
opatrzone etykietami w postaci . S one pomocne zwaszcza przy powtrce i utrwalaniu
wiadomoci. Dodatkowo elementy najistotniejsze dla zrozumienia i opanowaniu materiau
zostay wyszczeglnione pochy czcionk. Zwr na nie szczegln uwag.
Oprcz tekstu podstawowego zawierajcego midzy innymi definicje, twierdzenia,
komentarze, w rozdziaach umieszczone zostay rwnie

wiczenia

do samodzielnego wykonania. wiczenia te maj rny charakter i rny stopie
trudnoci. S wrd nich takie, ktre ucz rozwizywania zada i problemw. Inne
polegaj na podaniu przez Ciebie przykadw ilustrujcych dane prawa i zalenoci.
Spotkasz si te z prostymi obliczeniami, ktre pozwol zorientowa si jaka jest skala
rnych wielkoci fizycznych. Poprawnie zrobione wiczenie stanowi cenne uzupenienie
materiaw. Cz uzyskanych wynikw jest potem wykorzystywana w kolejnych
wiczeniach lub wprost w kolejnych zagadnieniach. Sprbuj je wszystkie wykona. Na
kocu kadego z moduw moesz sprawdzi poprawno rozwizania lub uzyska
dodatkowe informacje, ktre pomog rozwiza problem. Dlatego nawet gdy nie potrafisz
rozwiza zadania zapisz te obliczenia, ktrym podoae i zanotuj gdzie napotkae na
trudnoci. Postaraj si sprecyzowa czy kopot sprawio Ci sformuowanie problemu,
dobr odpowiednich wzorw czy obliczenia matematyczne, a nastpnie sprawd
rozwizanie.
Prezentowane materiay s ilustrowane prostymi

13

Programami

(symulacjami komputerowymi) dostpnymi do pobrania ze strony WWW autora
(http://home.agh.edu.pl/~kakol/).
Ponadto, w tekcie umieszczono

Odnoniki do dodatkowego materiau

do dodatkowego materiau, umieszczonego na kocu moduw, a stanowicego
rozszerzenie i uzupenienie kursu podstawowego. Postaraj si rwnie w miar moliwoci
zapozna z tymi informacjami.
Na kocu kadego moduu znajduje si "Test kontrolny". Zawiera on zadania podobne
do tych z jakimi spotkasz si na egzaminie lub przy zaliczeniu przedmiotu. Koniecznie
zrb te zadania samodzielnie. Bdziesz mg ich rozwizanie skonsultowa
z prowadzcym przedmiot. Dziki korekcie i uwagom prowadzcego bdziesz mg si
zorientowa si czy opanowae materia w wystarczajcym stopniu. Przede wszystkim
powiniene jednak sam prbowa oceni swoje postpy. W tej ocenie mog Ci pomc
zamieszczone poniej kryteria.
Wskazwki uatwiajce samokontrol postpw
Po przestudiowaniu kadego z rozdziaw, moduw powiniene sprawdzi czy udao
Ci si osign podane poniej wyniki uczenia si. Umiejtno wykonania czynnoci
zapisanych na tej licie wiadczy o Twoich postpach w nauce i zdobytej wiedzy.
- Po pierwsze sprawd czy zapamitae wiadomoci z danego rozdziau. W tym celu
wypowiedz na gos lub napisz na kartce definicje podstawowych poj, na przykad
masy, pdu, siy. Czy potrafisz rwnie napisa odpowiednie wzory?
- Teraz sprawd czy rozumiesz zapamitany materia i czy potrafisz si nim posugiwa.
Sprbuj najpierw rozwiza samodzielnie (powtrzy) przykady rozwizane
w tekcie. Okrel wielkoci szukane w zadaniu i wska na informacje niezbdne do
jego rozwizania (dane). Czy potrafisz poda metod rozwizania zadania wraz
z odpowiednimi wzorami? Czy wiesz jakie warunki i zaoenia le u podstaw tych
zalenoci?
- Sprbuj wypowiedzie definicje odpowiednich wielkoci fizycznych i praw fizyki
okrelajcych zjawiska w rozwizywanym przykadzie. Czy potrafisz to zrobi
wasnymi sowami?
- Czy poznane zalenoci i pojcia wi si z rzeczywistymi sytuacjami yciowymi;
postaraj si poda przykady.
- Sprbuj przeksztaci podane wzory tak aby uzyska posta umoliwiajc wyliczenie
innych wielkoci wystpujcych w zadaniu. Ponownie sprbuj wskaza wielkoci dane
i szukane.
- Sprbuj sam uoy zadanie lub sformuowa pytania problemowe, pozwalajce
przewiczy rozwizywanie problemw podobnych do tych w przykadach. Jeeli
okrelisz szczegowe warunki i zaoenia niezbdne do rozwizania zdania i potrafisz

14
poda jakie dane s do tego niezbdne to dowiode, e potrafisz analizowa zjawiska
przyrodnicze, wyciga wnioski i dokonywa uoglnienia (syntezy).
- Czy potrafisz powiedzie jak mona uzyska te niezbdne dane?
- Moe zaprojektujesz dowiadczenia (podasz sposb pomiaru), ktre z jednej strony
pozwol na otrzymanie potrzebnych danych, a z drugiej pozwol niezalenie zmierzy
wielko szukan co umoliwi zweryfikowanie modelu teoretycznego?
- Zastanw si czy analizujc przykad, wiczenie, potrafisz oceni stopie zgodnoci
z rzeczywistoci przyjtych zaoe i uproszcze. Czy taka idealizacja warunkw jest
konieczna? Ktre z przyjtych zaoe i uproszcze uwaasz za najbardziej istotne
i dlaczego? Moe potrafisz zaproponowa bardziej dokadne metody obliczania,
wyznaczenia, wielkoci fizycznych wystpujcych w przykadach.

Jeeli potrafisz wykona powysze czynnoci to stajesz si ekspertem i moesz by pewny
swojej wiedzy.

15

MODU I

Modu I Wiadomoci wstpne
16
1 Wiadomoci wstpne
1.1 Wielkoci fizyczne, jednostki
Prawa fizyki wyraaj zwizki midzy rnymi wielkociami fizycznymi. Prawa te
formuowane s w postaci rwna matematycznych wyraajcych cise ilociowe relacje
midzy tymi wielkociami, a to wie si zawsze z pomiarami okrelajcymi liczbowo
stosunek danej wielkoci do przyjtej jednostki .
Wiele z wielkoci fizycznych jest wspzalenych. Na przykad prdko jest dugoci
podzielon przez czas, gsto mas podzielon przez objto itd. Dlatego z pord
wszystkich wielkoci fizycznych wybieramy pewn ilo tak zwanych wielkoci
podstawowych , za pomoc ktrych wyraamy wszystkie pozostae wielkoci nazywane
wielkociami pochodnymi . Z tym podziaem zwizany jest rwnie wybr jednostek.
Jednostki podstawowe wielkoci podstawowych s wybierane (ustalane), a jednostki
pochodne definiuje si za pomoc jednostek podstawowych.
Aktualnie obowizujcym w Polsce ukadem jednostek jest ukad SI (Systeme
International d'Unites). Ukad SI ma siedem jednostek podstawowych i dwie uzupeniajce
niezbdne w sformuowaniach praw fizyki. Wielkoci podstawowe i ich jednostki s
zestawione w tabeli 1.1 poniej.

Tab. 1.1. Wielkoci podstawowe (1-7), uzupeniajce (8,9)
i ich jednostki w ukadzie SI.
Wielko Jednostka
Symbol
jednostki
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Dugo
Masa
Czas
Ilo materii (substancji)
Natenie prdu elektrycznego
Temperatura termodynamiczna
wiato
metr
kilogram
sekunda
mol
amper
kelwin
kandela
m
kg
s
mol
A
K
cd
8.
9.
Kt paski
Kt bryowy
radian
steradian
rad
sr

Definicje jednostek podstawowych s zwizane albo ze wzorcami jednostek albo
z pomiarem. Przykadem jednostki zwizanej ze wzorcem jest masa. Obecnie wiatowym
wzorcem kilograma (kg) jest walec platynowo-irydowy przechowywany
w Midzynarodowym Biurze Miar i Wag w Sevres (Francja). Natomiast przykadem
jednostki zwizanej z pomiarem jest dugo. Metr (m) definiujemy jako dugo drogi
przebytej w prni przez wiato w czasie 1/299792458 s.
17
Oprcz jednostek w fizyce posugujemy si pojciem wymiaru jednostki danej
wielkoci fizycznej. Wymiarem jednostki podstawowej jest po prostu ona sama. Natomiast
dla jednostek pochodnych wymiar jest kombinacj jednostek podstawowych
(w odpowiednich potgach). Na przykad jednostka siy ma wymiar kgm/s
2
wynikajcy ze
wzoru F = ma. Niektre jednostki pochodne maj swoje nazwy tak jak jednostka siy -
niuton.
Wreszcie, oprcz jednostek podstawowych i pochodnych posugujemy si take
jednostkami wtrnymi , ktre s ich wielokrotnociami. Wyraa si je bardzo prosto
poprzez dodanie odpowiedniego przedrostka okrelajcego odpowiedni potg dziesiciu,
ktra jest mnonikiem dla jednostki (patrz tabela 1.2).

Tab. 1.2. Wybrane przedrostki jednostek wtrnych.
Przedrostek Skrt Mnonik
tera
giga
mega
kilo
centy
mili
mikro
nano
piko
femto
T
G
M
k
c
m

n
p
f
10
12

10
9

10
6

10
3

10
-2

10
-3

10
-6

10
-9

10
-12

10
-15

1.2 Wektory
W fizyce mamy do czynienia zarwno z wielkociami skalarnymi jak i wielkociami
wektorowymi. Wielkoci skalarne takie jak np. masa, objto, czas, adunek, temperatura,
praca, maj jedynie warto. Natomiast wielkoci wektorowe np. prdko, przyspieszenie,
sia, pd, natenie pola, posiadaj warto, kierunek, zwrot i punkt przyoenia. Poniej
przypominamy podstawowe dziaania na wektorach.

1.2.1 Rozkadanie wektorw na skadowe
W dziaaniach na wektorach operuje si skadowymi tych wektorw wyznaczonymi
w wybranym ukadzie odniesienia.
Skadowe wektora wyznaczamy umieszczajc pocztek wektora w pocztku ukadu
wsprzdnych i rzutujc koniec wektora na poszczeglne osie wybranego ukadu
wsprzdnych.

18

Rys. 1.1. Wektor r i jego skadowe r
x
, r
y
, r
z
w pewnym ukadzie wsprzdnych

1.2.2 Suma wektorw
W wybranym ukadzie wsprzdnych wektor jest definiowany przez podanie jego
wsprzdnych np.

) , , ( ) , , (
3 2 1 3 2 1
b b b a a a = = b a

Zwrmy w tym miejscu uwag na przyjt konwencj. Wszystkie wektory wyrnione s
w tekcie czcionk wytuszczon.
Sum dwch wektorw jest nowy wektor o wsprzdnych

) , , (
3 3 2 2 1 1
b a b a b a + + + = + b a

Geometrycznie jest to przektna rwnolegoboku zbudowanego na tych wektorach.
Rnic dwch wektorw przedstawia druga przektna (rysunek poniej).

Rys. 1.2. Suma i rnica wektorw
19
1.2.3 Iloczyn skalarny
Iloczyn skalarny dwch wektorw ab jest liczb (skalarem) rwn iloczynowi wartoci
bezwzgldnych (dugoci) tych wektorw pomnoony przez cosinus kta midzy nimi

o o cos cos ab = = b a b a

Iloczyn skalarny jest czsto stosowany do opisu wielkoci fizycznych. Przykadem
wielkoci fizycznej, ktr mona przedstawi jako iloczyn skalarny dwch wielkoci
wektorowych jest praca. Praca jest iloczynem skalarnym siy i przesunicia.
1.2.4 Iloczyn wektorowy
Iloczyn wektorowy dwch wektorw a b jest nowym wektorem c, ktrego dugo
(warto bezwzgldna) jest rwna iloczynowi dugoci tych wektorw i sinusa kta
pomidzy nimi

o sin ab c =

Wektor c jest prostopady do paszczyzny wyznaczonej przez wektory a i b. Zwrot jego
jest okrelony regu ruby prawoskrtnej lub regu prawej rki. Jeeli palce prawej rki
zginaj si w kierunku obrotu wektora a do wektora b (po mniejszym uku) to kciuk
wskazuje kierunek wektora c = a b tak jak na rysunku poniej

Rys. 1.3. Iloczyn wektorowy

Modu I Ruch jednowymiarowy
20
2 Ruch jednowymiarowy
2.1 Wstp
Dzia Fizyki zajmujcy si opisem ruchu cia nazywamy kinematyk.

Definicja
Pod pojciem ruchu rozumiemy zmiany wzajemnego pooenia jednych cia
wzgldem drugich wraz z upywem czasu.

Pooenie okrelamy wzgldem ukadu odniesienia tzn. wybranego ciaa lub ukadu cia.
Zwrmy uwag na to, e ruch tego samego ciaa widziany z rnych ukadw odniesienia
moe by rny. W szczeglnoci mona wybra taki ukad odniesienia, w ktrym ciao
nie porusza si. Oznacza to, e ruch jest pojciem wzgldnym. Ponadto, w naszych
rozwaaniach bdziemy posugiwa si pojciem punktu materialnego .

Definicja
Punkty materialne to obiekty obdarzone mas, ktrych rozmiary (objto) moemy
zaniedba.

Rzeczywiste ciaa maj zawsze skoczon objto, ale dopki rozpatrujemy ich ruch
postpowy (ciaa nie obracaj si, ani nie wykonuj drga) to z dobrym przyblieniem
moemy je traktowa jako punkty materialne. To przyblienie moe by z powodzeniem
stosowane do opisu ruchu obiektw o rnej wielkoci, zarwno "maych" czsteczek, jak
i "duych" planet.
2.2 Prdko

Definicja
Prdko definiujemy jako zmian pooenia ciaa w jednostce czasu.

2.2.1 Prdko staa
Jeeli wskazania prdkociomierza samochodu nie zmieniaj si to oznacza, e
samochd porusza si ze sta prdkoci v, i jeeli w pewnej chwili t
0
znajdowa si w
pooeniu x
0
to po czasie t znajdzie si w pooeniu x

) (
0 0
t t x x = v

skd
0
0

t t
x x
= v
(2.1)

Zaleno midzy pooeniem x i czasem t pokazana jest na rysunku poniej dla dwch
cia (np. pojazdw). Jak wynika ze wzoru (2.1) nachylenie wykresu x(t) przedstawia
21
prdko danego ciaa. Rne nachylenia wykresw x(t) odpowiadaj wic rnym
prdkociom. Prdko v (wektor) moe by dodatnia albo ujemna; jej znak wskazuje
kierunek ruchu. Wektor v dodatni - ruch w kierunku rosncych x, ujemny to ruch
w kierunku malejcych x.

Rys. 2.1. Zaleno pooenia od czasu dla ciaa poruszajcego si ze sta prdkoci

wiczenie 2.1
Odczytaj z wykresu i zanotuj w tabeli poniej pooenia pocztkowe x
0
obu cia oraz ich
prdkoci. Rozwizanie moesz sprawd na kocu moduu.

ciao x
0
[m] v [m/s]
1
2

2.2.2 Prdko chwilowa
Gdy samochd przyspiesza lub hamuje to wskazania prdkociomierza zmieniaj si
i nie moemy mwi o "jednej" staej prdkoci. Prdko zmienia si i w kadej chwili
jest inna. Nie mona wtedy stosowa wzoru (2.1) chyba, e ograniczymy si do bardzo
maych wartoci x - x
0
(x) czyli rwnie bardzo maego przedziau czasu t = t - t
0

(chwili). Prdko chwilow w punkcie x otrzymamy gdy t dy do zera

t
x
t
A
A
=
A 0
lim v (2.2)

Tak definiuje si pierwsz pochodn wic

22

Definicja
Prdko chwilowa jest pochodn drogi wzgldem czasu.

t d
d x
= v
(2.3)

Nachylenie krzywej x(t) ponownie przedstawia prdko v, a znajdujemy je (zgodnie
z definicj pochodnej) jako nachylenie stycznej do wykresu x(t), w danym punkcie tj. dla
danej chwili t (rysunek poniej).

Rys. 2.2. Nachylenie krzywej x(t) jest prdkoci chwilow

2.2.3 Prdko rednia
Czsto okrelenie zalenoci x(t) nie jest moliwe, np. przy oszacowaniu czasu dojazdu
do wybranej miejscowoci nie jestemy w stanie przewidzie wszystkich parametrw
podry wpywajcych na prdko takich jak natenie ruchu, konieczno ograniczenia
prdkoci w terenie zabudowanym itp. Posugujemy si wtedy pojciem prdkoci
redniej . Prdko rednia ciaa w przedziale czasu t jest zdefiniowana jako

Definicja
t
x x
0
= v
(2.4)

gdzie x - x
0
jest odlegoci przebyt w czasie t.

wiczenie 2.2
Oblicz prdko redni samochodu, ktry przejeda odcinek x
1
= 20 km z prdkoci
v
1
= 40 km/h, a potem, przez nastpne x
2
= 20 km, jedzie z prdkoci v
2
= 80 km/h.
Wykonaj obliczenia i zapisz wynik poniej.
23
Wskazwka: Oblicz cakowit drog przejechan przez samochd i cakowity czas jazdy
samochodu i skorzystaj z rwnania (2.4).

Prdko rednia:

Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu moduu.

Otrzymany wynik: 53.33 km/h jest rny od redniej arytmetycznej z prdkoci v
1
i v
2
,
ktra wynosi 60 km/h. Powodem jest to, e poszczeglne wartoci wchodz w skad
redniej matematycznej z rnymi czynnikami wagowymi. W naszym przykadzie
obliczamy redni wzgldem czasu, wic skoro przedziay czasu, w ktrych samochd
jedzie z prdkociami v
1
i v
2
s rne to i udziay tych prdkoci w redniej s te rne.

O redniej waonej moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu I.

Warto rednia daje praktyczne wyniki. Zilustrujmy to jeszcze jednym wiczeniem.

wiczenie 2.3
Obliczmy drog hamowania samochodu, ktry jedzie z prdkoci 20 m/s (72 km/h). Czas
hamowania wynosi 5 sekund, a prdko samochodu maleje jednostajnie (staa sia
hamowania). Sprbuj wykona samodzielnie obliczenia korzystajc z rwnania (2.4).
Wykonaj obliczenia i zapisz wynik poniej.
Wskazwka: Oblicz prdko redni, i nastpnie ze wzoru (2.4) drog hamowania.

Droga hamowania:


2.3 Przyspieszenie

Definicja
Przyspieszeniem nazywamy tempo zmian prdkoci.

2.3.1 Przyspieszenie jednostajne
Jeeli ciao przyspiesza lub hamuje i jego prdko zmienia si jednostajnie z czasem to
przyspieszenie a tego ciaa jest stae

t
0
v v
= a
(2.5)

24
Gdy prdko ronie (a > 0) to ruch nazywamy jednostajnie przyspieszonym , a gdy
prdko maleje (a < 0) to ruch okrelamy jako jednostajnie opniony .
2.3.2 Przyspieszenie chwilowe
Jeeli przyspieszenie nie jest stae, zmienia si z czasem, musimy wtedy ograniczy si
do pomiaru zmian prdkoci v w bardzo krtkim czasie t (podobnie jak dla prdkoci
chwilowej) . Wwczas przyspieszenie chwilowe definiujemy jako pierwsz pochodn v
wzgldem t.

Definicja
t d
dv
= a
(2.6)

2.3.3 Ruch jednostajnie zmienny
Z ruchem jednostajnie zmiennym spotykamy si na co dzie, np. gdy obserwujemy
swobodny spadek cia w pobliu powierzchni Ziemi. Jeeli moemy zaniedba opr
powietrza (w porwnaniu z ciarem ciaa) to kade ciao upuszczone swobodnie porusza
si ruchem jednostajnie przyspieszonym z przyspieszeniem rwnym 9.81 m/s
2
.
Wyraenie na prdko ciaa poruszajcego si ze staym przyspieszeniem moemy
otrzyma wprost ze wzoru (2.5)

at + =
0
v v
(2.7)

Natomiast do policzenia pooenia korzystamy ze wzoru (2.5) na prdko redni
przeksztaconego do postaci

t x x v + =
0

(2.8)

Poniewa w ruchu jednostajnie przyspieszonym prdko ronie jednostajnie od v
0
do v
wic prdko rednia wynosi

( )
2
0
v v
v
+
=
(2.9)

czc powysze trzy rwnania otrzymujemy

2
2
0 0
at
t x x + + = v (2.10)

Jako podsumowanie, pokazane jest graficzne przedstawienie ruchu prostoliniowego
jednostajnego i jednostajnie zmiennego w postaci wykresw x(t), v(t) oraz a(t).
25

Rys. 2.3. Graficzna prezentacja ruchu prostoliniowego jednostajnego (wiersz grny) i jednostajnie
zmiennego (wiersz dolny)

Moesz przeledzi prdko, pooenie i drog przebyt przez ciao poruszajce si
ruchem ze staym przyspieszeniem korzystajc z programu komputerowego Ruch
jednostajnie zmienny dostpnego na stronie WWW autora.

Rozwaajc ruch po linii prostej moemy operowa liczbami, a nie wektorami bo
mamy do czynienia z wektorami rwnolegymi. Jednak trzeba sobie przy opisie zjawisk
(rozwizywaniu zada) uwiadamia, e w rwnaniach ruchu mamy do czynienia
z wektorami. Przeledzimy to wykonujc nastpujce wiczenie:

wiczenie 2.4
Dwa identyczne ciaa rzucono pionowo do gry z prdkoci pocztkow v
0
w odstpie
czasu t jedno po drugim. Na jakiej wysokoci spotkaj si te ciaa?
Wskazwka: Do opisu pooenia ciaa (np. wysoko na jakiej si znajduje w danej chwili)
posu si rwnaniem (2.10). Zauwa, e w rzucie pionowym ciao przebywa na tej samej
wysokoci dwa razy w dwch rnych chwilach (pierwszy raz przy wznoszeniu, drugi
przy opadaniu) wic trjmian kwadratowy (2.10) ma dwa rozwizania t
1
i t
2
. Z treci
zadania wynika, e t
1
t
2
= t. Z tego warunku otrzymasz rozwizanie. Zapisz je poniej.
h =


Pamitanie o tym, e liczymy na wektorach jest bardzo istotne przy rozpatrywaniu ruchu
w dwch lub trzech wymiarach na przykad w ruchu na paszczynie.

Modu I Ruch na paszczynie
26
3 Ruch na paszczynie
Ruch w dwch wymiarach bdziemy opisywa w ukadzie wsprzdnych x i y. Na
przykad y - wysoko, x - odlego w kierunku poziomym. Pokaemy, e taki ruch
mona traktowa jak dwa niezalene ruchy jednowymiarowe.
3.1 Przemieszczenie, prdko i przyspieszenie
Pooenie punktu w chwili t przedstawia wektor r(t); prdko wektor v(t),
przyspieszenie wektor a(t). Wektory r(t), v(t), a(t) s wzajemnie zalene od siebie i dadz
si przedstawi za pomoc wersorw i, j czyli wektorw jednostkowej dugoci
zorientowanych odpowiednio wzdu osi x i y

y x j i r + =
y x
t
y
t
x
t
v v j i j i
r
+ = + = =
d
d
d
d
d
d
v
y x
y
x
a a
t t t
j i j i + = + = =
d
d
d
d
d
d
v
v v
a
(3.1)

Pooenie punktu okreli mona podajc wektor r lub, dla wybranego ukadu odniesienia,
poprzez podanie wsprzdnych tego wektora np. x, y. Oczywicie wektor r i jego
wsprzdne zmieniaj si z czasem (np. tak jak na rysunku poniej) wic trzeba poda
zalenoci czasowe r(t), x(t), y(t).

Rys. 3.1 Zmiany wektora pooenia z czasem

Warto w tym miejscu rwnie zapamita, e wektor prdkoci jest zawsze styczny do toru
poruszajcego si punktu. Punkty paszczyzny, przez ktre przechodzi poruszajcy si
punkt materialny tworz krzyw, ktr nazywamy torem ruchu .
Jako przykad rozpatrzmy ruchu jednostajnie zmienny na paszczynie. Poniewa ruch
odbywa si ze staym przyspieszeniem tzn. nie zmieniaj si ani kierunek ani warto
27
przyspieszenia to nie zmieniaj si te skadowe przyspieszenia. Sprbujmy najpierw
napisa rwnania wektorowe dla tego ruchu. Maj one nastpujc posta

const. = a
t a + =
0
v v
2
2
0 0
t
t
a
r r + + = v
(3.2)

Przypumy, e chcemy znale pooenie ciaa (wektor r) po czasie t. W tym celu, jak
wida z rwna (3.2) trzeba wyznaczy (znale warto, kierunek, zwrot) i doda do
siebie geometrycznie trzy wektory: r
0
, v
0
t oraz 1/2at
2
. Zadanie moemy jednak znacznie
uproci korzystajc z tego, e rwnania wektorowe (3.2) s rwnowane rwnaniom
w postaci skalarnej (zestawionym w tabeli 3.1 poniej) i zamiast dodawania
geometrycznego wektorw moemy po prostu dodawa liczby. Znalezienie wektora
r sprowadza si teraz do znalezienia jego skadowych.

Tabela 3.1 Ruch jednostajnie zmienny na paszczynie
Rwnania skalarne opisujce
ruch wzdu osi x
Rwnania skalarne opisujce
ruch wzdu osi y
2
const.
2
0 0
0
t a
t x x
t a
a
x
x
x x x
x
+ + =
+ =
=
v
v v
2
const.
2
0 0
0
t a
t y y
t a
a
y
y
y y y
y
+ + =
+ =
=
v
v v

Przykadem na ktrym przeledzimy ruch krzywoliniowy ze staym przyspieszeniem jest
rzut ukony.

3.2 Rzut ukony
Pika kopnita przez pikarza lub rzucona przez koszykarza, oszczep lub dysk rzucony
przez atlet czy wreszcie pocisk wystrzelony z dziaa poruszaj si po torze
krzywoliniowym. Naszym celem jest znalezienie prdkoci i pooenia rzuconego ciaa
w dowolnej chwili, opisanie toru ruchu i wyznaczenie zasigu rzutu.
Jeeli pominiemy opory powietrza to ruch odbywa si ze staym przyspieszeniem
grawitacyjnym g [0, -g]; moemy wic zastosowa rwnania z tabeli (3.1). Poniewa
przyspieszenie jest skierowane "w d" wygodnie jest wybra ukad wsprzdnych tak, e
x bdzie wsprzdn poziom, a y pionow. Ponadto, przyjmijmy, e pocztek ukadu
wsprzdnych pokrywa si z punktem, z ktrego wylatuje ciao tzn. r
0
= 0 oraz, e
prdko w chwili pocztkowej t = 0 jest rwna v
0
i tworzy kt z dodatnim kierunkiem
osi x (rysunek poniej).
28

Rys. 3.2. Skadowe prdkoci pocztkowej

Skadowe prdkoci pocztkowej (zgodnie z rysunkiem) wynosz odpowiednio

u
u
sin
cos
0 0
0 0
v v
v v
=
=
y
x

(3.3)

Std dla skadowej x (poziomej) prdkoci otrzymujemy (porwnaj z tabel (3.1)

t g
x x x
+ =
0
v v
(3.4)

Poniewa g
x
= 0 (przyspieszenie jest skierowane "w d") wic

u cos
0
v v =
x

(3.5)

Skadowa pozioma prdkoci jest staa, ruch w kierunku x jest jednostajny. Natomiast dla
skadowej pionowej y otrzymujemy

t g
y y y
+ =
0
v v
(3.6)

Poniewa g
y
= -g (przyspieszenie jest skierowane "w d") wic

t g
y
= u sin
0
v v
(3.7)

Warto wektora prdkoci w dowolnej chwili wynosi

2 2
y x
v v v + =
2 2
0
2
0
sin 2 t g gt + = u v v v
(3.8)

Teraz obliczamy pooenie ciaa w dowolnej chwili t. Ponownie korzystamy z rwna
z tabeli (3.1) i otrzymujemy odpowiednio

29
( )t x u cos
0
v =
( )
2
sin
2
0
gt
t y = u v
(3.9)

Warto wektora pooenia w dowolnej chwili obliczamy z zalenoci

2 2
y x r + = (3.10)

Sprawdmy teraz po jakim torze porusza si nasz obiekt tzn. znajdmy rwnanie krzywej
y(x). Rwnania (3.9) przedstawiaj zaleno x(t) oraz y(t). Rwnanie y(x) moemy wic
obliczy eliminujc czas t z tych rwna. Z zalenoci x(t) obliczamy t, a nastpnie
wstawiamy do rwnania y(t), ktre przyjmuje posta

2
2
0
) cos ( 2
) ( x
g
x tg y
u
u
v
=
(3.11)

Otrzymalimy rwnanie paraboli (skierowanej ramionami w d) i taki ksztat ma tor ruchu
y(x) pokazany na rysunku poniej.

Rys. 3.3. Parabola rzutu ukonego

wiczenie 3.1
Korzystajc z rwnania (3.11) sprbuj znale zasig rzutu z oraz okreli kt wyrzutu ,
przy ktrym zasig jest maksymalny.
Wskazwka: Rozwi rwnanie (3.11) podstawiajc y = 0. Otrzymasz dwa miejsca,
w ktrych parabola lotu przecina o x. Pierwsze, odpowiada punktowi z ktrego wylatuje
ciao, drugie poszukiwanemu zasigowi rzutu. Wynik zapisz poniej.
Zasig rzutu:

Zasig maksymalny otrzymujemy dla kta u =


30

Moesz przeledzi jak tor w rzucie ukonym zaley od prdkoci pocztkowej
i kta wyrzutu korzystajc z programu komputerowego Rzut ukony dostpnego
na stronie WWW autora.

Gdy mwimy o ruchu prostoliniowym to ewentualne przyspieszenie ciaa zwizane jest
ze zmian wartoci prdkoci ale nie ze zmian jej kierunku czy zwrotu. Dlatego mwimy
wtedy o przyspieszeniu stycznym .
W omawianym rzucie ukonym zmienia si zarwno wartoci prdkoci jak i jej kierunek
i zwrot. Zanim jednak omwimy ten przypadek zaczniemy od rozpatrzenia prostszej
sytuacji gdy warto prdkoci si nie zmienia, a zmienia si jej kierunek i zwrot.
Zajmiemy si ruchem jednostajnym po okrgu.
3.3 Ruch jednostajny po okrgu
Rozwaa bdziemy ciao poruszajce si ze sta prdkoci po okrgu o promieniu R
pokazane na rysunku poniej. Punkt materialny poruszajcy si jednostajnie po okrgu
znajduje si w punkcie P w chwili t, a w punkcie P' w chwili t + t. Wektory prdkoci v,
v' maj jednakowe dugoci ale rni si kierunkiem; pamitajmy, e wektor prdkoci
jest zawsze styczny do toru. Chcc znale przyspieszenie musimy wyznaczy rnic
prdkoci v i v'.

Rys. 3.4. Ruch jednostajny po okrgu

W tym celu przerysowujemy wektor v' w punkcie P i wyznaczamy rnic v.
Zauwamy, e kt pomidzy wektorami v i v' jest rwny ktowi wic korzystajc
z podobiestwa trjktw moemy zapisa rwno

r
l
=
v
v

(3.12)

gdzie l jest dugoci odcinka PP', a dla maych wartoci l dugoci uku PP'.
Poniewa l = vt wic

31
r
t A
= A
2
v
v (3.13)

Znajc ju v moemy obliczy przyspieszenie

r
a a
r n
2
v v
=
A
A
= =
t
(3.14)

Jak wida na rysunku 3.4, wektor v jest prostopady do toru to znaczy pokrywa si
z kierunkiem promienia i jest zwrcony do rodka okrgu. Oznacza to, e i wektor
przyspieszenia ma taki sam kierunek i zwrot (rysunek-animacja 3.5). W ruchu po okrgu
przyspieszenie to nazywamy przyspieszeniem dorodkowym (jest zwrcone do rodka
okrgu), a dla ruchu po dowolnej krzywej przyspieszeniem normalnym a
n
(jest
prostopade do toru) lub radialnym a
r
(jest skierowane wzdu promienia).
Przyspieszenie normalne jest zwizane ze zmian kierunku prdkoci, a przyspieszenie
styczne ze zmian jej wartoci.

Rys. 3.5. Prdko i przyspieszenie w ruch jednostajny po okrgu

Przyspieszenie dorodkowe czsto wyraa si poprzez okres T czyli czas, w ktrym
punkt materialny wykonuje peen obieg okrgu. Poniewa

2R
T
= v
(3.15)

wic

2
2
4
r
R
a
T
= (3.16)

32

wiczenie 3.2
Korzystajc z powyszego wyraenia sprbuj obliczy jakiego przyspieszenia,
wynikajcego z obrotu Ziemi, doznaje ciao bdce na rwniku? Za, e Ziemia jest kul
o promieniu R
Z
= 6370 km. Jak due jest to przyspieszenie w porwnaniu do
przyspieszenia grawitacyjnego g = 9.81 m/s
2
?

a
R
=


Na zakoczenie rozwaa dotyczcych ruchu na paszczynie jeszcze raz zajmiemy si
rzutem ukonym jako przykadem ruchu krzywoliniowego.
3.4 Ruch krzywoliniowy
Na zakoczenie przeledmy przykad, w ktrym zmieniaj si i warto i kierunek
prdkoci. Cakowite przyspieszenie w ruchu krzywoliniowym jest sum przyspieszenia
stycznego a
s
i prostopadego do niego przyspieszenia normalnego a
n
.
Ponownie rozpatrzymy rzut ukony. W tym ruchu przyspieszenie grawitacyjne g jest
odpowiedzialne zarwno za zmian wartoci prdkoci i jej kierunku tak jak
przedstawiono na rysunku poniej.

Rys. 3.6. Przyspieszenie cakowite g, styczne a
s
i dorodkowe a
n
w rzucie ukonym

wiczenie 3.3
Sprbuj pokaza, e tak jest w kadym punkcie toru i dodatkowo narysuj wektory
przyspieszenia cakowitego, stycznego i dorodkowego w innym dowolnym punkcie toru
na rysunku 3.6.

33

Moesz przeledzi jak w rzucie ukonym zmienia si przyspieszenie i jego
skadowe: a
n
(skadowa normalna do toru, odpowiedzialna za zmian kierunku
prdkoci) oraz a
s
(skadowa styczna zwizana ze zmian wartoci
prdkoci).korzystajc z programu komputerowego Rzut ukony dostpnego na
stronie WWW autora.

Teraz obliczymy obie skadowe przyspieszenia. Przyspieszenie styczne obliczamy na
podstawie zalenoci t a
s
d dv = (obliczamy zmian wartoci prdkoci) i wyraenia na
prdko w rzucie ukonym
2 2
0
2
0
sin 2 t g gt + = u v v v (rwnanie (3.8))

g
t g gt
gt
a
S
2 2
0
2
0
0
sin 2
sin
+

=
u
u
v v
v

(3.17)

Natomiast przyspieszenie normalne moemy obliczy korzystajc z zalenoci
2 2
s r
a g a = (rysunek 3.6)
Mona oczywicie skorzysta z rwnania (3.14) R a
2
v = ale trzeba umie obliczy
promie krzywizny R w kadym punkcie toru.

Wicej o przyspieszeniu stycznym i normalnym (w ruch przyspieszony po okrgu)
moesz przeczyta w Dodatku 2, na kocu moduu I.

Modu I Podstawy dynamiki
34
4 Podstawy dynamiki
4.1 Wstp
Dotychczas zajmowalimy si wycznie opisem ruch (za pomoc wektorw r, v, oraz
a). Byy to rozwaania geometryczne. Teraz omwimy przyczyny ruchu, zajmiemy si
dynamik. Nasze rozwaania ograniczymy do przypadku cia poruszajcych si z maymi
(w porwnaniu z prdkoci wiata c) prdkociami tzn. zajmujemy si mechanik
klasyczn.
eby mc przewidzie jaki bdzie ruch ciaa wywoany si na nie dziaajc trzeba
wiedzie jakiego rodzaju jest to sia i skd si bierze. Dlatego rozpoczniemy nasze
rozwaania od poznania podstawowych oddziaywa oraz od zdefiniowania masy, pdu
i wprowadzenia pojcia siy F. Nastpnie poszukamy praw rzdzcych oddziaywaniami,
a w dalszych czciach zajmiemy si poszczeglnymi oddziaywaniami wystpujcymi
w przyrodzie.
4.1.1 Oddziaywania podstawowe
Wedug naszej dotychczasowej wiedzy istniej tylko cztery podstawowe oddziaywania
(siy), z ktrych wynikaj wszystkie siy i oddziaywania zaobserwowane we
Wszechwiecie:
- Oddziaywanie grawitacyjne - sia grawitacyjna dziaa na wszystkie masy (jest si
powszechn) i pochodzi od mas; ma dugi zasig i najmniejsze wzgldne natenie;
- Oddziaywanie elektromagnetyczne - sia elektromagnetyczna dziaa na adunki i prdy
i jej rdem s adunki i prdy; ma dugi zasig. Siy midzyatomowe maj charakter
elektromagnetyczny poniewa atomy zawieraj naadowane elektrony i protony,
a oddziaywania elektromagnetyczne ma wielokrotnie wiksze natenie od
grawitacyjnego. Wikszo si z jakimi spotykamy si na co dzie np. tarcie, sia
sprystoci jest wynikiem oddziaywania atomw, s to wic siy elektromagnetyczne;
- Oddziaywanie jdrowe (silne) - sia utrzymujca w caoci jdra atomowe pomimo
odpychania midzy protonami (adunki dodatnie), ma bardzo krtki zasig i najwiksze
wzgldne natenie;
- Oddziaywanie sabe - temu oddziaywaniu podlegaj wszystkie czstki elementarne,
w szczeglnoci oddziaywanie to odpowiada za rozpady czstek elementarnych.

W tabeli poniej zestawione s cztery oddziaywania podstawowe.

Tab. 4.1. Oddziaywania podstawowe
Oddziaywanie rdo oddziaywania Wzgldne
natenie
Zasig
Grawitacyjne
Elektromagnetyczne
Jdrowe
Sabe
Masa
adunek elektryczny
min. protony, neutrony
czstki elementarne
okoo 10
-38
okoo 10
-2

1
okoo 10
-15

Dugi
Dugi
Krtki (okoo 10
-15
m)
Krtki (okoo 10
-18
m)
35
4.1.2 Masa
Nasze rozwaania rozpoczynamy od przypisania ciaom masy m. Chcemy w ten sposb
opisa fakt, e rne ciaa wykonane z tego samego materiau, w tym samym otoczeniu
uzyskuj pod dziaaniem tej samej siy rne przyspieszenia (np. pchamy z jednakow si
dwa rone pojazdy "lekki" i "ciki" i uzyskuj one rne a).
Zaproponowana poniej metoda postpowania jest jednym z rwnowanych sposobw
definiowania masy. Opiera si ona na porwnaniu nieznanej masy m z wzorcem masy
m
0
= 1 kg. Pomidzy masami umieszczamy cinit spryn i nastpnie zwalniamy j.
Masy m i m
0
, ktre pocztkowo spoczyway polec odrzucone w przeciwnych kierunkach
odpowiednio z prdkociami v i v
0
(rysunek 4.1).

Rys. 4.1. Wyznaczanie nieznanej masy m przez porwnanie ze wzorcem m
0

Nieznan mas m definiujemy jako

Definicja
v
v
0
0
m m =
(4.1)

4.1.3 Pd

Definicja
Pd ciaa definiujemy jako iloczyn jego masy i prdkoci (wektorowej)

v m = p (4.2)

4.1.4 Sia

Definicja
Jeeli na ciao o masie m dziaa sia F, to definiujemy j jako zmian w czasie pdu
tego ciaa.

t d
d p
F =
(4.3)

Podstawiajc wyraenie (4.2) i wykonujc rniczkowanie otrzymujemy

36
t
m
t
m
t
m
d
d
d
d
d
) d( v
v
v
+ = = F
(4.4)

a dla ciaa o staej masie m = const.

a F m
t
m = =
d
dv

(4.5)

Wprowadzilimy w ten sposb pojcie siy F. Teraz podamy metod obliczania si
dziaajcych na ciaa; poznamy prawa rzdzce oddziaywaniami.

Na zakoczenie tej czci zapoznajmy si z jednostkami siy i masy.

Jednostki
Jednostk masy w ukadzie SI jest kilogram (kg), natomiast jednostk siy jest
niuton (N); 1N = 1kgm/s
2

4.2 Zasady dynamiki Newtona
Podstawowa teoria, ktra pozwala przewidywa ruch cia, skada si z trzech rwna,
ktre nazywaj si zasadami dynamiki Newtona.

Sformuowanie pierwszej zasady dynamiki Newtona:

Prawo, zasada, twierdzenie
Ciao, na ktre nie dziaa adna sia (lub gdy sia wypadkowa jest rwna zeru)
pozostaje w spoczynku lub porusza si ze sta prdkoci po linii prostej.

Sia wypadkowa F
wyp
jest sum wektorow wszystkich si dziaajcych na ciao. Jeeli
F
wyp
= 0 to rwnie przyspieszenie ciaa a = 0, a to oznacza, e nie zmienia si ani warto
ani kierunek prdkoci tzn. ciao jest w stanie spoczynku lub porusza si ze sta co do
wartoci prdkoci po linii prostej.
Zgodnie z pierwsz zasad dynamiki nie ma rozrnienia midzy ciaami spoczywajcymi
i poruszajcymi si ze sta prdkoci. Nie ma te rnicy pomidzy sytuacj gdy nie
dziaa adna sia i przypadkiem gdy wypadkowa wszystkich si jest rwna zeru.

Sformuowanie drugiej zasady dynamiki Newtona:

Tempo zmian pdu ciaa jest rwne sile wypadkowej dziaajcej na to ciao. Dla
ciaa o staej masie sprowadza si to do iloczynu masy i przyspieszenia ciaa.

t
wyp
d
d p
F = lub const. , = = m m
wyp
a F
(4.6)

37
Sformuowanie trzeciej zasady dynamiki Newtona:

Gdy dwa ciaa oddziauj wzajemnie, to sia wywierana przez ciao drugie na ciao
pierwsze jest rwna i przeciwnie skierowana do siy, jak ciao pierwsze dziaa na
drugie.

1 2 2 1
= F F
(4.7)

Pierwsza zasada dynamiki wydaje si by szczeglnym przypadkiem drugiej bo gdy
a = 0 to i F
wyp
= 0. Przypisujemy jej jednak wielk wag dlatego, e zawiera wane pojcie
fizyczne: definicj inercjalnego ukadu odniesienia .

Definicja
Pierwsza zasada dynamiki stwierdza, e jeeli na ciao nie dziaa adna sia (lub
gdy sia wypadkowa jest rwna zeru) to istnieje taki ukad odniesienia, w ktrym to
ciao spoczywa lub porusza si ruchem jednostajnym prostoliniowym. Taki ukad
nazywamy ukadem inercjalnym.

Ukady inercjalne s tak istotne bo we wszystkich takich ukadach ruchami cia rzdz
dokadnie te sama prawa. Wikszo omawianych zagadnie bdziemy rozwizywa
wanie w inercjalnych ukadach odniesienia. Zazwyczaj przyjmuje si, e s to ukady,
ktre spoczywaj wzgldem gwiazd staych ale ukad odniesienia zwizany z Ziemi
w wikszoci zagadnie jest dobrym przyblieniem ukadu inercjalnego.
Poniewa przyspieszenie ciaa zaley od przyspieszenia ukadu odniesienia (od
przyspieszenia obserwatora), w ktrym jest mierzone wic druga zasada dynamiki jest
suszna tylko, gdy obserwator znajduje si w ukadzie inercjalnym. Inaczej mwic, prawa
strona rwnania F = ma zmieniaaby si w zalenoci od przyspieszenia obserwatora.
Wicej o ukadach inercjalnych i nieinercjalnych dowiesz si w dalszej czci podrcznika
(punkt 5.2).
Zwrmy jeszcze raz uwag na fakt, e w rwnaniu (4.6) wystpuje sia wypadkowa.
Oznacza to, e trzeba bra sum wektorow wszystkich si dziaajcych na ciao.
Dowiadczenia potwierdzaj zasad addytywnoci si. Zasada ta dotyczy rwnie masy:
masa ukadu jest sum mas poszczeglnych cia tego ukadu.
Siy oddziaywania pomidzy punktami materialnymi nalecymi do danego ukadu
nazywamy siami wewntrznymi . Na przykad w ciaach staych s to siy
oddziaywania sprystego pomidzy atomami, czsteczkami. Zgodnie z trzeci zasad
dynamiki Newtona, jeeli punkt i ukadu dziaa na punkt j to rwnoczenie punkt j dziaa
na punkt i si rwn co do wartoci ale przeciwnie skierowan
i j j i
= F F (rwnanie
4.7).
Na punkty materialne ukadu mog ponadto dziaa siy zewntrzne to jest siy
pochodzce spoza ukadu. Druga zasada dynamiki Newtona dla ukadu n punktw
materialnych przyjmuje wic posta

38

= =
=
n
i
i
n
i
i i
m
1 1
F a
(4.8)
gdzie m
i
oznacza mas i-tego punktu, a
i
- jego przyspieszenie, F
i
- wypadkow si
dziaajca na ten punkt. W rwnaniu tym wystpuje suma wszystkich si to znaczy zarwno
wewntrznych jak i zewntrznych. Jednak na podstawie pierwszego rwnania widzimy, e
siy wewntrzne znosz si parami, wic ostatecznie wypadkowa wszystkich si jest rwna
wypadkowej si zewntrznych.

Przeledmy teraz zastosowanie zasad dynamiki na nastpujcym przykadzie.

Przykad
Rozwamy ukad trzech cia o masach 3m, 2m i m poczonych niewakimi nitkami tak
jak na rysunku poniej. Ukad jest cignity zewntrzn si F po gadkim podou.
Szukamy przyspieszenia ukadu i napre nici czcych ciaa.

Rys. 4.2. Ukad trzech mas poczonych nitkami, cignity si F

Reakcja podoa R rwnoway nacisk poszczeglnych cia tak, e siy dziaajce
w kierunku y (w pionie) rwnowa si. Natomiast w kierunku x ukad jest cignity
zewntrzn si F, a oddziaywania s przenoszone przez nitki. Ciao o masie 3m dziaa na
ciao o masie 2m si N
1
, a sia N
1
jest si reakcji na to dziaanie. Podobnie jest z siami
N
2
i N
2
. Przyspieszenie ukadu i siy nacigu nitek N
1
i N
2
obliczamy stosujc drug
zasad dynamiki Newtona do kadego ciaa indywidualnie

2
2 1
1
2
3
N ma
N N ma
N F ma
=
=
=

(4.9)

Sumujc rwnania stronami i przeksztacajc otrzymujemy

m
F
m m m
F
a
6 3 2
=
+ +
=
(4.10)

39
Zwrmy uwag na addytywno mas. Taki sam wynik otrzymalibymy traktujc ciaa jak
jedn mas. Dowiadczenia potwierdzaj zasad addytywnoci masy: masa ukadu jest
sum mas poszczeglnych cia ukadu.
Podstawiajc wynik (4.10) do rwna (4.9) obliczamy nacigi nitek

6
,
2
2 1
F
N
F
N = =
(4.11)

Sprbuj teraz samodzielnie rozwiza podobny problem.

wiczenie 4.1
Dwa klocki o jednakowych masach m
1
= m
2
= 1 kg s poczone niewak nitk
przerzucon przez niewaki bloczek tak jak na rysunku poniej. Oblicz przyspieszenie
ukadu oraz naprenie linki. Przyjmij, e klocek m
2
porusza si po stole bez tarcia. Wynik
zapisz poniej.

Wskazwka: Zastosuj drug zasad dynamiki Newtona do kadego ciaa osobno i rozwi
otrzymany ukad rwna

a = N =


Zwrmy jeszcze raz uwag na fakt, e w rwnaniu (4.6) wystpuje sia wypadkowa.
Oznacza to, e trzeba bra sum wektorow wszystkich si dziaajcych na ciao. Moesz
si o tym przekona rozwizujc podane poniej zadanie.

wiczenie 4.2
Oblicz przyspieszenie z jakim porusza si klocek o masie m zsuwajcy si bez tarcia po
rwni pochyej o kcie nachylenia (tak jak na rysunku). Rozwizanie zapisz poniej.
40
Wskazwka: Oblicz si wypadkow i jej skadowe: rwnoleg i prostopad do rwni.
Zastosuj drug zasad dynamiki Newtona dla kadej skadowej

a =


Bardziej zaawansowany przykad zastosowania zasad dynamiki (ruch w polu
grawitacyjnym z uwzgldnieniem oporu powietrza) moesz pozna w Dodatku 3, na
kocu moduu I.

Modu I Wybrane zagadnienia z dynamiki
41
5 Wybrane zagadnienia z dynamiki
5.1 Siy kontaktowe i tarcie
Gdy dwa ciaa s dociskane do siebie to wystpuj midzy nimi siy kontaktowe.
rdem tych si jest odpychanie pomidzy atomami. Przy dostatecznie maej odlegoci
wystpuje przekrywanie chmur elektronowych i ich odpychanie rosnce wraz z malejc
odlegoci. Jest to sia elektromagnetyczna. eby przeledzi ten problem rozwamy
nastpujcy przykad.

Przykad
Dwa klocki o masach m
1
i m
2
umieszczono na gadkiej powierzchni. Do klocka m
1

przyoono si F (tak jak na rysunku poniej).

Rys. 5.1. Dwie masy pchane si F

Wprawdzie sia F jest przyoona do klocka o masie m
1
ale nadaje przyspieszenie a obu
klockom wic

a F ) (
2 1
m m + =
(5.1)

Sia kontaktowa F
k
z jak klocek o masie m
1
dziaa na klocek o masie m
2
nadaje
przyspieszenie klockowi m
2
. Poniewa klocek m
2
porusza si z przyspieszeniem a, wic
sia kontaktowa wynosi

a F
2
m
k
=
(5.2)

Oczywicie, zgodnie z trzeci zasad dynamiki Newtona klocek o masie m
2
dziaa na
klocek o masie m
1
si reakcji F
k
.
5.1.1 Tarcie
Siy kontaktowe, o ktrych mwilimy s normalne (prostopade) do powierzchni.
Istnieje jednak skadowa siy kontaktowej leca w paszczynie powierzchni. Jeeli ciao
pchniemy wzdu stou to po pewnym czasie ciao to zatrzyma si. Z drugiej zasady
dynamiki wiemy, e jeeli ciao porusza si z przyspieszeniem (opnieniem) to musi na
nie dziaa sia. T si, ktra przeciwstawia si ruchowi nazywamy si tarcia .
42
Sia tarcia zawsze dziaa stycznie do powierzchni zetknicia cia i moe istnie nawet
wwczas, gdy powierzchnie s nieruchome wzgldem siebie. eby si o tym przekona
wystarczy wykona proste wiczenie. Pomy na stole jaki obiekt np. ksik
i sprbujmy wprawi j w ruch stopniowo zwikszajc przykadan si. Pocztkowo gdy
sia jest "maa" obiekt nie porusza si. Oznacza to, e naszej sile F przeciwstawia si sia
tarcia T rwna co do wartoci lecz przeciwnie do niej skierowana. Zwikszamy dalej si
F, a ksika zacznie si porusza. Zauwamy, e im gadsza powierzchnia tym szybciej to
nastpi. Si tarcia dziaajc midzy nieruchomymi powierzchniami nazywamy tarciem
statycznym . Maksymalna sia tarcia statycznego T
s
jest rwna tej krytycznej sile, ktr
musielimy przyoy, eby ruszy ciao z miejsca. Dla suchych powierzchni T
s
spenia
dwa prawa empiryczne.

T
s
jest w przyblieniu niezalena od wielkoci pola powierzchni styku cia;
T
s
jest proporcjonalna do siy z jak jedna powierzchnia naciska na drug.

Stosunek maksymalnej siy T
s
do siy nacisku F
N
nazywamy wspczynnikiem tarcia
statycznego
s

N
s
s
F
T
=
(5.3)

Zwrmy uwag, e we wzorze (5.3) wystpuj tylko wartoci bezwzgldne si (a nie
wektorowe) bo te siy s do siebie prostopade.

wiczenie 5.1
Ciao o masie m spoczywa na rwni pochyej, ktrej kt nachylenia stopniowo
zwikszamy. Oblicz przy jakim granicznym kcie nachylenia ciao zacznie si zsuwa
jeeli wspczynnik tarcia statycznego klocka o rwni wynosi
s
? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Skorzystaj z warunkw, e sia reakcji R rwnoway skadow ciaru
prostopad do powierzchni rwni (nacisk), a sia tarcia T rwnoway skadow ciaru
rwnoleg do rwni.

gr
=


Wiemy ju, e gdy dziaajca sia F jest wiksza od T
s
to ciao zostanie wprawione
w ruch, ale nadal bdzie istniaa sia tarcia, tarcia kinetycznego T
k
przeciwstawiajca si
ruchowi. Sia T
k
spenia dodatkowo, oprcz dwch wymienionych powyej, trzecie
empiryczne prawo

43

T
k
nie zaley od prdkoci wzgldnej poruszania si powierzchni.

Istnieje, analogiczny do
s
, odpowiedni wspczynnik tarcia kinetycznego
k

N
k
k
F
T
=
(5.4)

Dla wikszoci materiaw
k
jest nieco mniejszy od
s
.

Tarcie jest bardzo zoonym zjawiskiem i wyjanienie go wymaga znajomoci
oddziaywa atomw na powierzchni. Dlatego ograniczmy si do zauwaenia, e tarcie
odgrywa bardzo istotn rol w yciu codziennym. Na przykad w samochodzie na
pokonanie siy tarcia zuywa si okoo 20% mocy silnika. Tarcie powoduje zuywanie si
trcych powierzchni i dlatego staramy si je zmniejsza. Z drugiej strony wiemy, e bez
tarcia nie moglibymy chodzi, jedzi samochodami, czy te pisa owkiem.

wiczenie 5.2
Na zakoczenie sprbuj samodzielnie rozwiza nastpujcy przykad. Rozwa ukad
trzech cia o masach 3m, 2m i m poczonych niewakimi nitkami (taki sam jak
w przykadzie pokazujcym zastosowanie zasad dynamiki Newtona w punkcie 4.2). Ukad
jest cignity zewntrzn si F. Mdzy ciaami a powierzchni dziaa sia tarcia. Dany jest
wspczynnik tarcia kinetycznego
k
. Znajd przyspieszenie ukadu i naprenia nici.
Pamitaj o zrobieniu odpowiedniego rysunku i zaznaczeniu wszystkich dziaajcych si.
Wskazwka: Przyspieszenie ukadu i siy nacigu nitek oblicz stosujc drug zasad
dynamiki Newtona do kadego ciaa indywidualnie.

a = N
1
= N
2
=


W przykadach pokazujcych zastosowanie zasad dynamiki Newtona opisywalimy
ruch cia z punktu widzenia inercjalnych ukadw odniesienia to znaczy takich, w ktrych
ciao nie poddane dziaaniu si pozostaje w spoczynku lub porusza si ruchem
jednostajnym prostoliniowym. Teraz zajmiemy si ukadami nieinercjalnymi
i wystpujcymi w nich siami bezwadnoci.
5.2 Siy bezwadnoci
Omawiajc zasady dynamiki Newtona wprowadzilimy wane pojcie fizyczne:
zdefiniowalimy inercjalny ukad odniesienia. Stwierdzilimy wtedy, e ukady inercjalne
s tak istotne bo we wszystkich takich ukadach ruchami cia rzdz dokadnie te sama
prawa, i dlatego wikszo zagadnie staramy si rozwizywa wanie w inercjalnych
44
ukadach odniesienia. Nasuwa si jednak pytanie, jak stosowa zasady dynamiki Newtona
w ukadzie odniesienia, ktry doznaje przyspieszenia. Na przykad co moemy powiedzie
o siach jakich dziaania "doznajemy" gdy znajdujemy si w samochodzie, ktry
przyspiesza, hamuje lub zakrca?
W tym celu rozpatrzymy ruch ciaa o masie m poruszajcego si wzdu osi x ruchem
przyspieszonym, pod wpywem dziaania siy F = ma.
Ruch ten jest obserwowany z dwch rnych ukadw odniesienia (dwaj obserwatorzy),
z ktrych jeden xy jest ukadem inercjalnym, a drugi x'y' porusza si wzgldem pierwszego
wzdu osi x (rysunek poniej).

Rys. 5.2. Pooenie ciaa m w dwch ukadach odniesienia

Odlego miedzy dwoma obserwatorami (ukadami) wynosi w danej chwili x
0
(t) wic
zwizek midzy pooeniem ciaa rejestrowanym przez obu obserwatorw ma posta

) ( ) ( ) ( '
0
t x t x t x =
(5.5)

Natomiast przyspieszenie w obu ukadach znajdujemy korzystajc z rwna (3.1)

2
2
d
d
d
d
t
x
t
a = =
v
(5.6)

to znaczy, rniczkujc dwukrotnie rwnanie (5.5)

0
' a a a =
(5.7)

Wida, e przyspieszenia w obu ukadach s rwne tylko wtedy gdy a
0
= 0 wic gdy ukad
x'y' porusza si wzgldem ukadu xy ruchem jednostajnym lub wzgldem niego spoczywa
to znaczy gdy ukad x'y' te jest ukadem inercjalnym tak jak xy. Natomiast gdy a
0
0 to
ukad x'y' nazywamy ukadem nieinercjalnym , a jego przyspieszenie a
0
przyspieszeniem
unoszenia .
Widzimy, e przyspieszenie ciaa zaley od przyspieszenia ukadu odniesienia (od
przyspieszenia obserwatora), w ktrym jest mierzone wic druga zasada dynamiki jest
suszna tylko, gdy obserwator znajduje si w ukadzie inercjalnym. Inaczej mwic, prawa
strona rwnania F = ma zmienia si w zalenoci od przyspieszenia obserwatora. Jeeli
pomnmy rwnanie (5.7) obustronnie przez m to otrzymamy
45
0
' ma ma ma =
lub
0
' ma F ma =
(5.8)

Widzimy, e w ukadzie x'y' (przyspieszajcym) nie obowizuj zasady dynamiki Newtona
bo:
- Gdy na ciao nie dziaa sia (F = 0) to ciao nie spoczywa ani nie porusza si ruchem
jednostajnym prostoliniowym tylko ruchem przyspieszonym z przyspieszeniem -a
0
;
- Iloczyn masy i przyspieszenia nie rwna si sile dziaajcej F ale jest mniejszy od niej
o iloczyn ma
0
.

Definicja
Iloczyn masy i przyspieszenia unoszenia (ze znakiem minus) nazywamy si
bezwadnoci F
b
.

Ze wzoru (5.8) wynika, e jeeli w ukadach nieinercjalnych chcemy stosowa drug
zasad dynamiki Newtona to musimy uwzgldnia siy bezwadnoci.
Jak ju mwilimy istniej tylko cztery podstawowe oddziaywania, z ktrych wynikaj
wszystkie siy zaobserwowane we Wszechwiecie. Wszystkie te siy nazywamy siami
rzeczywistymi, poniewa moemy je zawsze zwiza z dziaaniem pochodzcym od
konkretnym cia materialnych. Inaczej jest z siami bezwadnoci, ktre nie pochodz od
innych cia, a ich obserwowanie jest zwizane wycznie z wyborem nieinercjalnego
ukadu odniesienia. Dlatego siy bezwadnoci nazywamy siami pozornymi .

Przykad
Dwaj obserwatorzy opisuj ruch kulki w sytuacji pokazanej na rysunku 5.3.

Rys. 5.3. Ruch kulki obserwowany z rnych ukadw odniesienia

Jeden z obserwatorw znajduje si w samochodzie, a drugi stoi na Ziemi. Samochd
pocztkowo porusza si ze sta prdkoci v po linii prostej (rys. 1), nastpnie hamuje ze
staym opnieniem a (rys. 2). Midzy kulk, a podog samochodu nie ma tarcia. Gdy
samochd jedzie ze sta prdkoci to obydwaj obserwatorzy stwierdzaj zgodnie, na
46
podstawie pierwszej zasady dynamiki, e na kulk nie dziaa adna sia: obserwator
w samochodzie zauwaa, e v
kulki
= 0 F = 0, a obserwator stojcy obok stwierdza, e
v
kulki
= v = const. F = 0. Zwrmy uwag, e obaj obserwatorzy znajduj si
w inercjalnych ukadach odniesienia.
Sytuacja zmienia si gdy samochd zaczyna hamowa (rys. 2). Obserwator zwizany
z Ziemi dalej twierdzi, e kulka porusza si ze sta prdkoci, a tylko podoga
samochodu przesuwa si pod ni, bo samochd hamuje. Natomiast obserwator
w samochodzie stwierdza, e kulka zaczyna si porusza si z przyspieszeniem a
w stron przedniej ciany wzka. Dochodzi do wniosku, e na kulk o masie m
kulki
zacza
dziaa sia

a F
kulki
m =
(5.9)

ale nie moe wskaza adnego ciaa, bdcego rdem tej siy. Mwilimy ju, e druga
zasada dynamiki jest suszna tylko w inercjalnym ukadzie odniesienia. Zauwamy, e
obserwator w wzku znajduje si teraz w ukadzie nieinercjalnym i sia jakiej dziaanie
zauwaa jest pozorn si bezwadnoci .

Dziaanie si bezwadnoci odczuwamy nie tylko podczas przyspieszania i hamowania
(przyspieszenie styczne), ale rwnie gdy zmienia si kierunek prdkoci. Zgodnie
z definicj siy bezwadnoci

0
a F m
b
=
(5.10)

a dla ruchu krzywoliniowego przyspieszenie ukadu jest przyspieszeniem normalnym
(dorodkowym w ruchu po okrgu)

R
a a
n
2
0
v
= = (5.11)

wic warto siy bezwadnoci wynosi

R
m F
odd
2
.
v
= (5.12)

T si bezwadnoci nazywamy si odrodkow . Z tak si mamy do czynienia na
przykad podczas jazdy samochodem na zakrcie. Rwnie Ziemia nie jest idealnym
ukadem inercjalnym poniewa wiruje. Jednak w wikszoci rozpatrywanych przez nas
zjawisk mona zaniedba wpyw ruchu Ziemi na ich przebieg.

Wpyw ruchu obrotowego ukadu na ruch wzgldny ciaa (sia bezwadnoci
Coriolisa) zostaa omwiona w Dodatku 4, na kocu moduu I.

Modu I - Grawitacja
47
6 Grawitacja
Przedstawimy, teraz jedno z czterech podstawowych oddziaywa - oddziaywanie
grawitacyjne.
6.1 Prawo powszechnego cienia
Rozwaania dotyczce grawitacji rozpoczniemy od prostego przykadu.

Przykad
Obliczmy stosunek przyspieszenia dorodkowego Ksiyca w kierunku Ziemi do
przyspieszenia grawitacyjnego przy powierzchni Ziemi. Przyspieszenie dorodkowe
w ruchu jednostajnym po okrgu moemy obliczy na podstawie rwnania (3.16)

2
2
4
K
K
R
a
T
=

gdzie R
K
= 3.8610
5
km jest odlegoci od Ziemi do Ksiyca. Okres obiegu Ksiyca
wok Ziemi wynosi T = 27.3 dnia. Otrzymujemy wic a
K
= 2.7310
3
m/s
2
. Natomiast
w pobliu powierzchni Ziemi przyspieszenie wynosi 9.8 m/s
2
. Stosunek tych przyspiesze

2
60
1
3590
1
|
.
|
\
|
~ =
g
a
K

Poniewa promie Ziemi wynosi R
Z
= 6300 km to zauwamy, e w granicach bdu

2
2
K
Z K
R
R
g
a
=
(6.1)

Newton wykona takie obliczenia i wycign wniosek, e sia przycigania midzy
dwoma masami (midzy ich rodkami) maleje odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu
odlegoci midzy nimi. Ponadto zauway, e skoro istnieje sia przycigania pomidzy
dowolnym ciaem i Ziemi, to musi istnie sia przycigania midzy kadymi dwoma
masami m
1
i m
2
. Na tej podstawie i w oparciu o liczne obserwacje astronomiczne dokonane
przez jego poprzednikw min. Kopernika, Galileusza, Keplera, Newton sformuowa
w 1687 r. prawo powszechnego cienia.

Kade dwa ciaa o masach m
1
i m
2
przycigaj si wzajemnie si grawitacji wprost
proporcjonaln do iloczynu mas, a odwrotnie proporcjonaln do kwadratu
odlegoci midzy nimi.

2
2 1
r
m m
G F =
(6.2)
Modu I - Grawitacja
48
To jest prawo powszechne, poniewa stosuje si do wszystkich si grawitacyjnych; np.
wyjania spadanie cia na Ziemi, ale te tumaczy ruch planet.
Warto wspczynnika proporcjonalnoci G, nazywanego sta grawitacji, Newton
oszacowa stosujc rwnanie (6.2) do siy dziaajcej midzy Ziemi, a ciaem o masie m.
Zgodnie z drug zasad dynamiki

g m
R
m M
G
Z
Z
=
2

skd

Z
Z
M
gR
G
2
=
(6.3)

gdzie R
Z
jest promieniem Ziemi. Mas Ziemi M
Z
Newton obliczy zakadajc redni
gsto Ziemi rwn
Z
= 510
3
kg/m
3
(dla porwnania gsto elaza, gwnego skadnika
masy Ziemi, wynosi
Fe
= 7.910
3
kg/m
3
, a gsto krzemu, podstawowego skadnika
skorupy ziemskiej, wynosi
Si
= 2.810
3
kg/m
3
). Uwzgldniajc R
Z
= 6.3710
6
m Newton
otrzyma warto G = 7.3510
11
Nm
2
/kg
2
co jest wartoci tylko o 10% wiksz ni
oglnie dzisiaj przyjmowana warto 6.6710
11
Nm
2
/kg
2
. Warto staej G obliczonej
przez Newtona jest obarczona bdem wynikajcym z przyjtej redniej wartoci gstoci
Ziemi.
eby wyznaczy sta G w laboratorium niezalenie od masy Ziemi i tym samym
unikn bdu zwizanego z szacowaniem gstoci Ziemi trzeba by zmierzy si
oddziaywania dwch mas m
1
i m
2
umieszczonych w odlegoci r. Wwczas

2 1
2
m m
Fr
G =

Zauwamy jednak, e przykadowo dla mas kada po 1 kg oddalonych od siebie o 10 cm
sia F ma warto F = 6.6710
9
N i jest za maa by j dokadnie zmierzy standardowymi
metodami.
Problem pomiaru tak maej siy rozwiza Cavendish.
6.1.1 Dowiadczenie Cavendisha
W swoim pomiarze Cavendish wykorzysta fakt, e sia potrzebna do skrcenia
dugiego, cienkiego wkna kwarcowego jest bardzo maa. Na takim wknie zawiesi prt
z dwiema maymi kulkami oowianymi (m) na kocach (rysunek 6.1). Nastpnie w pobliu
kadej z kulek umieci wiksz kul oowian (M) i zmierzy precyzyjnie kt o jaki
obrci si prt.
Pomiar wykonany metod Cavendisha da warto G = 6.6710
11
Nm
2
/kg
2
.
Znajc ju warto staej G, Cavendish wyznaczy mas Ziemi M
Z
z rwnania

G
gR
M
Z
Z
2
= (6.4)
Modu I - Grawitacja
49

Rys. 6.1. Dowiadczenie Cavendisha

Cavendish wyznaczy te mas Soca i masy planet, tych ktrych satelity zostay
zaobserwowane.

Przykad
Rozpatrzmy ruch planety o masie m krcej w odlegoci R wok Soca o masie M.
Wtedy sia przycigania grawitacyjnego wynosi

2
R
Mm
G F =
(6.5)

a poniewa przyspieszenie w ruchu po okrgu jest dane wyraeniem

2
4 R
a
T
= (6.6)

to rwnanie (6.5) przyjmuje posta

2
2 2
4 Mm R
G m
R T
| |
=
|
\ .

(6.7)

skd otrzymujemy

2 3
2
4 R
M
GT
= (6.8)

wiczenie 6.1
Oblicz jaki by okres obiegu Ksiyca przez modu statku Apollo? Dane s: promie
Ksiyca R
K
= 1740 km, jego masa M
K
= 7.3510
22
kg oraz staa G = 6.6710
11
Nm
2
/kg
2
.
Wynik zapisz poniej.
Modu I - Grawitacja
50
Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (6.7).

T =


wiczenie 6.2
Na podstawie wzoru (6.8) oblicz mas Soca przyjmujc odlego Ziemia - Soce rwn
R = 1.510
8
km, oraz okres obiegu T = 1 rok. Porwnaj ten wynik z mas Ziemi obliczon
na podstawie rwnania (6.4). Ile razy masa Soca jest wiksza od masy Ziemi? Wynik
zapisz poniej.

M
S
= M
Z
=

M
S
/M
Z
=


6.2 Prawa Keplera ruchu planet
Jeszcze przed sformuowaniem przez Newtona prawa powszechnego cienia, Johannes
Kepler zauway, e ruch planet stosuje si do trzech prostych praw, ktre zgadzay si
z wynikami pomiarowymi pozycji planet z bardzo du dokadnoci

1. Pierwsze prawo Keplera: Kada planeta kry po orbicie eliptycznej, ze
Socem w jednym z ognisk tej elipsy.
2. Drugie prawo Keplera (prawo rwnych pl): Linia czca Soce i planet
zakrela rwne pola w rwnych odstpach czasu.
3. Trzecie prawo Keplera: Szeciany posi wielkich orbit dowolnych dwch planet
maj si do siebie jak kwadraty ich okresw obiegu (po wielka jest poow
najduszej ciciwy elipsy).

Z drugiego prawa Keplera (zilustrowanego na rysunku 6.2) wynika, e planety (lub
naturalne satelity) powinny porusza si szybko w pobliu Soca (gdy wektor R(t) jest
najkrtszy) i coraz wolniej w miar oddalania si od Soca (gdy wektor R(t) ronie).
Dobrym przykadem jest kometa Halleya, ktra obiega Soce w cigu 76 lat, z czego
tylko 1 rok spdza w pobliu Soca (jest wtedy niewidoczna z Ziemi).
Newton pokaza, e prawa Keplera mona wyprowadzi z zasad dynamiki. Pokaza na
przykad, e tylko wtedy, gdy sia jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci to
spenione s pierwsze i trzecie prawo Keplera.

Modu I - Grawitacja
51

Rys. 6.2. Wektor R(t) zakrela rwne pola w rwnych odstpach czasu

O zwizku midzy zasadami dynamiki Newtona, a prawami Keplera moesz
przeczyta w Dodatku 5, na kocu moduu I.

6.3 Ciar

Definicja
Ciar definiujemy jako si cikoci dziaajc na ciao.

W pobliu powierzchni Ziemi ciar jest wic si z jak Ziemia przyciga ciao i dla ciaa
o masie m jest rwny mg. Na Ksiycu ciar jest mniejszy w porwnaniu z ciarem na
Ziemi okoo sze razy. Ciaru nie naley wic myli z mas ciaa.
6.3.1 Masa bezwadna i grawitacyjna
Gdy sprbujemy wprawi w ruch ciao popychajc je to wymaga to pewnego wysiku
nawet gdy ruch odbywa si po idealnie gadkiej poziomej powierzchni. Wysiek jest tym
wikszy im ciao ma wiksz mas. Wynika to bezporednio z drugiej zasady dynamiki
Newtona F = ma. Mas m wystpujc w tym wzorze nazywamy mas bezwadn .
Z kolei rozpatrzmy sytuacj gdy utrzymujemy klocek uniesiony w gr w stanie
spoczynku. Bezwadno nie odgrywa tu adnej roli bo ciao nie przyspiesza, jest
w spoczynku. Ale przecie musimy uywa siy, o wartoci rwnej przyciganiu
grawitacyjnemu midzy ciaem i Ziemi, eby ciao nie spado. Odgrywa tu rol ta
waciwo ciaa, ktra powoduje e jest ono przyciganie przez inne obiekty takie jak
Ziemia i si

2
'
Z
Z
R
M m
G F =
(6.9)

Wystpujc w tym wzorze mas m' nazywamy mas grawitacyjn .
Powstaje pytanie czy masa bezwadna m i masa grawitacyjna m' ciaa s sobie rwne?
Modu I - Grawitacja
52
eby znale odpowied na to pytanie rozpatrzmy sytuacj, w ktrej masa bezwadna m
1

spadajc swobodnie w pobliu powierzchni Ziemi uzyskuje przyspieszenie a
1
. Wtedy

2
1
1 1
'
Z
Z
R
M m
G a m =
(6.10a)

Jeeli natomiast inna masa m
2
uzyskuje przyspieszenie a
2
to

2
2
2 2
'
Z
Z
R
M m
G a m =
(6.10b)

Dzielc rwnania (6.10a) i (6.10b) przez siebie otrzymujemy

'
'
2
1
2 2
1 1
m
m
a m
a m
=
(6.11)

Poniewa dowiadczalnie stwierdzono, e wszystkie ciaa spadaj (w prni) w pobliu
Ziemi z tym samym przyspieszeniem a
1
= a
2
= g to stosunek mas bezwadnych jest rwny
stosunkowi mas grawitacyjnych. Aktualnie jestemy w stanie stwierdzi, e a
1
=a
2

z dokadnoci do 10
10
.

Te wyniki wskazuj, e masa bezwadna jest rwna masie grawitacyjnej. To
stwierdzenie nazywa si zasad rwnowanoci.

Konsekwencj jest to, e nie mona rozrni midzy przyspieszeniem ukadu,
a przyspieszeniem grawitacyjnym. Ta zasada jest punktem wyjcia oglnej teorii
wzgldnoci Einsteina.
6.4 Pole grawitacyjne, pola si
Na przykadzie si grawitacyjnych omwimy wane w fizyce pojcie pola . Nasze
rozwaania rozpoczynamy od umieszczenia masy M w pocztku ukadu. W punkcie
przestrzeni opisanym wektorem r znajduje si inna masa m. Wektor r opisuje pooenie
masy m wzgldem masy M wic si oddziaywania grawitacyjnego midzy tymi masami
(rwnanie (6.2)) moemy zapisa w postaci wektorowej

r
r
F
3 2
r
Mm
G
r r
Mm
G = =
(6.12)

gdzie znak minus wynika z faktu, e wektor F jest zwrcony przeciwnie do wektora r.
Zwrmy uwag, e si t moemy potraktowa jako iloczyn masy m i wektora (r) przy
czym

r
F
r
3
) (
r
M
G
m
= =
(6.13)
Modu I - Grawitacja
53

Definicja
Wektor (r) dany rwnaniem (6.13) nazywamy nateniem pola grawitacyjnego.
Zwrmy uwag na to, e jeeli w punkcie r umiecilibymy dowoln mas np. m' to
zawsze moemy zapisa si jako iloczyn masy m' i tego samego wektora (r).

) ( ' ' r m F =
(6.14)

Widzimy, e wektor (r) nie zaley od obiektu na ktry dziaa sia (masy m') ale zaley od
rda siy (masa M) i charakteryzuje przestrze otaczajc rdo (wektor r). Oznacza to,
e masa M stwarza w punkcie r takie warunki, e umieszczona w nim masa m odczuje
dziaanie siy. Inaczej mwic masie M przypisujemy obszar wpywu (dziaania), czyli
pole. Na rysunku poniej jest pokazany wektor (r) w wybranych punktach wok masy M.

Rys. 6.3. "Mapa" natenia pola grawitacyjnego wok masy M

Zwrmy uwag, e rozdzielilimy si na dwie czci. Stwierdzamy, e jedna masa
wytwarza pole, a nastpnie to pole dziaa na drug mas. Taki opis pozwala uniezaleni
si od obiektu (masy m') wprowadzanego do pola.
Z pojcia pola korzysta si nie tylko w zwizku z grawitacj. Jest ono bardzo uyteczne
rwnie przy opisie zjawisk elektrycznych i magnetycznych. rdami i obiektami
dziaania pola elektrycznego s adunki w spoczynku, a pola magnetycznego adunki
w ruchu. Waciwoci pl wytwarzanych przez adunki elektryczne omwimy w dalszych
rozdziaach.
Chocia pole jest pojciem abstrakcyjnym jest bardzo uyteczne i znacznie upraszcza
opis wielu zjawisk. Na przykad gdy mamy do czynienia z wieloma masami, moemy
najpierw obliczy w punkcie r pole pochodzce od tych mas, a dopiero potem si
dziaajc na mas umieszczon w tym punkcie.
Z polem si wie si nie tylko przestrzenny rozkad wektora natenia pola, ale
rwnie przestrzenny rozkad energii. Wanie zagadnieniom dotyczcym pracy i energii
s powiecone nastpne rozdziay.

Ten rozdzia koczy pierwszy modu; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
Modu I - Podsumowanie
54
Podsumowanie
- Wyraenie
0
0
t t
x x
= v opisuje prdko w ruchu jednostajnym po linii prostej

i rwnie jest prawdziwe dla prdkoci redniej.
- Prdko chwilowa jest pochodn drogi wzgldem czasu
t
x
d
d
= v .
- W ruchu ze staym przyspieszeniem mamy at + =
0
v v oraz
2
2
0 0
at
t x x + + = v .
- Przyspieszenie chwilowe jest rwne
t d
dv
= a .
- W rzucie ukonym ze staym przyspieszeniem g (w kierunku pionowym) tor ruchu
ciaa jest parabol
2
2
0
) cos ( 2
) (tg x
g
x y
u
u
v
= .
- Przyspieszenie dorodkowe w ruchu jednostajnym po okrgu wynosi
r
a
r
2
v
= lub
2
2
4
r
r
a
T
= .
- Jeeli na ciao o masie m dziaa sia wypadkowa F
wyp
to ruch ciaa mona przewidzie
posugujc si zasadami dynamiki Newtona
Zasada 1 a = 0, gdy F
wyp
= 0
Zasada 2 a
p
F m
t
wyp
= =
d
d
gdy m = const. pd p = mv
Zasada 3
1 2 2 1
= F F
- Pierwsza zasada dynamiki stwierdza, e jeeli na ciao nie dziaaj siy zewntrzne to
istnieje taki ukad odniesienia, w ktrym to ciao spoczywa lub porusza si ruchem
jednostajnym prostoliniowym. Taki ukad nazywamy ukadem inercjalnym.
- Maksymalna sia tarcia statycznego jest rwna sile, ktr musimy przyoy, eby
ruszy ciao z miejsca.
- W ukadach poruszajcych si z przyspieszeniem uwzgldniamy, e na kade ciao
dziaa sia bezwadnoci F
b
wprost proporcjonalna do masy ciaa oraz do
przyspieszenia ukadu a
0
i jest do niego skierowana przeciwnie
0
a F m
b
= .
- Prawo powszechnego cienia
2
2 1
r
m m
G F = stosuje si do wszystkich si
grawitacyjnych.
- Prawa Keplera
1) Kada planeta kry po orbicie eliptycznej, ze Socem w jednym z ognisk tej
elipsy; 2) Linia czca Soce i planet zakrela rwne pola w rwnych odstpach
czasu; 3) Szeciany posi wielkich orbit dowolnych dwch planet maj si do siebie
jak kwadraty ich okresw obiegu (po wielka jest poow najduszej ciciwy elipsy).
- Wektor natenia pola grawitacyjnego r
F
r
3
) (
r
M
G
m
= = charakteryzuje przestrze
otaczajc rdo siy grawitacyjnej (mas M).
Modu I - Materiay dodatkowe
55
Materiay dodatkowe do Moduu I
I. 1. rednia waona
W celu przyblienia pojcia redniej waonej rozwamy prosty ukad, w ktrym mamy
do czynienia ze skrzynk zawierajc np. jabka o rnej masie. W skrzynce mamy n
1

jabek, kade o masie m
1
, oraz n
2
jabek, kade o masie m
2
. Sprbujmy policzy jaka jest
rednia masa jabka:
.
.
.
cak
cak
red
n
m
m =

2 1
2 2 1 1
.
n n
m n m n
m
red
+
+
=
czyli
2
2 1
2
1
2 1
1
.
m
n n
n
m
n n
n
m
red
+
+
+
=

To jest rednia waona (wagami s uamki iloci jabek w skrzynce). Uwzgldniamy w ten
sposb fakt, e liczby jabek (wchodzce do redniej) nie s rwne.
I. 2. Ruch przyspieszony po okrgu
Wsprzdne x, y punktu poruszajcego si po okrgu mona wyrazi za pomoc
promienia R (o staej wartoci) oraz kta (rysunek poniej).

Rys. I.2.1. Wsprzdne punktu poruszajcego si po okrgu

) ( sin ) (
) ( cos ) (
t R t y
t R t x
=
=

(I.2.1)

Przy czym zwizek midzy drog liniow s, a drog ktow , jest dany z miary
ukowej kta = s/R.
56
Rniczkujc rwnania (I.2.1), moemy obliczy zgodnie ze wzorami (3.1), skadowe
prdkoci

) ( cos cos
d
d
) ( sin sin
d
d
t R
t
R
t R
t
R
y
x
e
= =
= =
v
v

(I.2.2)

gdzie tempo zmian drogi ktowej d/dt oznaczono jako prdko ktow
(analogicznie do prdkoci liniowej v)

R t
s
R t
v
= = =
d
d 1
d
d
e
(I.2.3)

Rniczkujc z kolei rwnania (I.2.2) otrzymamy zgodnie ze wzorami (3.1) skadowe
przyspieszenia

e o
e
e
e o
e
e
sin cos sin
d
d
cos
d
d
cos sin cos
d
d
sin
d
d
2
2
R R
t
R
t
R a
R R
t
R
t
R a
y
x
= =
= =

(I.2.4)

lub

2
2
e
e
o
e
e
o
y a
x a
y y
x x
=
=
v
v

(I.2.5)

gdzie wprowadzono przyspieszenie ktowe wyraajce tempo zmian prdkoci
ktowej d/dt

t d
de
o =
(I.2.6)

Na podstawie powyszych zalenoci moemy obliczy wektor cakowitego
przyspieszenia

2
e
e
o
R a = v
(I.2.7)

Wektor przyspieszenia cakowitego a jest sum dwch wektorw: przyspieszenia
stycznego a
s
(rwnolegego do wektora prdkoci v)

57
v
e
o
=
s
a
(I.2.8)

i przyspieszenia normalnego a
n
(przeciwnego do wektora R czyli skierowanego do rodka
okrgu)

2
e R a =
n

(I.2.9)

I. 3. Ruch w polu grawitacyjnym z uwzgldnieniem oporu powietrza
Naszym zadaniem jest opisanie ruchu ciaa o masie m puszczonego z pewnej wysokoci
nad powierzchni Ziemi, ktre spadajc doznaje oporu powietrza. Z codziennych
dowiadcze wiemy, e opr powietrza zaley od prdkoci, na przykady podczas jazdy
na rowerze, i jest tym wikszy im szybciej jedziemy. Przyjmiemy wic, zaoenie e sia
oporu powietrza jest proporcjonalna do prdkoci v

v =
oporu
F
(I.3.1)

Znak minus wskazuje, e sia oporu dziaa przeciwnie do kierunku ruchu (wektora
prdkoci v).
Ruch ciaa odbywa si pod dziaaniem dwch si: staej siy grawitacji i zmiennej siy
oporu. Wraz ze wzrostem prdkoci ronie sia oporu, a do momentu gdy stanie si ona
rwna co do wartoci sile grawitacji. Wwczas sia wypadkowa dziaajca na ciao staje
si rwna zeru, prdko dalej ju nie ronie i nie ronie te sia oporu, zgodnie z pierwsz
zasad dynamiki ciao porusza si od tej chwili ruchem jednostajnym, prostoliniowym.
Graniczn prdko v
gr
jak osiga ciao obliczamy z warunku

mg
mg
=
=
gr
gr
v
v

(I.3.2)

Teraz poszukujemy odpowiedzi napytanie jak zmienia si prdko podczas ruchu. W tym
celu korzystamy z drugiej zasady dynamiki Newtona, ktra przyjmuje posta rwnania

v = mg ma
lub
v
v
= mg
t
m
d
d

(I.3.3)

Rozwizaniem rwnania rniczkowego (I.3.3) jest funkcja v(t)

|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
=
t
m
t
m
e e
mg
t

1 1 ) (
gr
v v
(I.3.4)

58
Zaleno ta jest wykrelona na rysunku poniej. Wida, e po odpowiednio dugim czasie
prdko osiga warto graniczn.

Rys. I.3.1. Zaleno prdkoci od czasu

Otrzymalimy wic rwnanie v(t) opisujce ruch ciaa.
I. 4. Sia Coriolisa
T si bezwadnoci musimy uwzgldnia, gdy rozpatrujemy ruch postpowy ciaa
w obracajcym si ukadzie odniesienia. Przykadem moe by czowiek poruszajcy si
po linii prostej (radialnie) od rodka do brzegu obracajcej si karuzeli. Na rysunku poniej
pokazana jest zmiana prdkoci czowieka.

Rys. I.4.1. Zmiana prdkoci czowieka poruszajcego si po linii prostej (radialnie) od rodka do
brzegu karuzeli obracajcej si z prdkoci ktow

Linia (promie) wzdu ktrej porusza si czowiek zmienia swj kierunek (karuzela
obraca si) o kt w czasie t. W tym samym czasie czowiek zmienia swoje pooenie
z punktu A do A'.
Obliczymy teraz zmian jego prdkoci radialnej (normalnej) v
r
i stycznej v
s
. Prdko
radialna zmienia swj kierunek. Prdko styczna natomiast zmienia zarwno kierunek
59
(przyspieszenie dorodkowe) ale rwnie warto bo czowiek oddala si od rodka
(ronie r). Najpierw rozpatrzmy rnic prdkoci v
r
w punktach A i A' pokazan na
rysunku (b) po prawej stronie. Dla maego kta (tzn. maego t) moemy napisa

u A = A
r r
v v
(I.4.1)

Jeeli obustronnie podzielimy rwnanie (I.4.1) przez t to w granicy t 0 otrzymamy

e
u
r r
r
t t
a v v
v
= = =
d
d
d
d
1

(I.4.2)

gdzie wielko = d/dt jest definiowana jako prdko ktowa .
W tym ruchu zmienia si rwnie prdko styczna bo czowiek porusza si wzdu
promienia. W punkcie A prdko styczna v
s
= r, a w punkcie A' v
s
= (r+r). Zmiana
prdkoci stycznej wynosi wic

r r r r
s
A = A + = A e e e ) ( v
(I.4.3)

Jeeli obustronnie podzielimy rwnanie (I.4.3) przez t to w granicy t 0 otrzymamy

r
s
t
r
t
a v
v
e e = = =
d
d
d
d
2

(I.4.4)

Przyspieszenia a
1
i a
2
maj ten sam kierunek (rwnolegy do v
s
) wic przyspieszenie
cakowite jest rwne sumie

r
a a a v e 2
2 1
= + =
(I.4.5)

Przyspieszenie to jest nazywane przyspieszeniem Coriolisa . Pochodzi ono std, e
nawet przy staej prdkoci ktowej ronie prdko liniowa czowieka bo ronie r.
Gdyby czowiek sta na karuzeli to obserwator stojcy na Ziemi mierzyby tylko
przyspieszenie dorodkowe (
2
r) skierowane do rodka wzdu promienia. Natomiast gdy
czowiek idzie na zewntrz to obserwator rejestruje take przyspieszenie Coriolisa (o
kierunku rwnolegym do v
s
). Oczywicie musi istnie sia dziaajca w tym kierunku. Jest
ni w tym przypadku sia tarcia midzy podog i nogami idcego czowieka. Jednak
obserwator zwizany z karuzel nie widzi ani przyspieszenia dorodkowego ani
przyspieszenia Coriolisa, czowiek poruszajcy si wzdu promienia jest w stanie
rwnowagi w ukadzie karuzeli. A przecie istnieje realnie odczuwalna (rzeczywista) sia
tarcia. eby wyeliminowa t rozbieno obserwator stojcy na karuzeli wprowadza dwie
siy pozorne rwnowace si tarcia. Jedna to sia odrodkowa, a druga to sia Coriolisa.
Sia odrodkowa dziaa radialnie na zewntrz a sia Coriolisa stycznie ale przeciwnie do v
s
.
Oglnie, na ciao o masie m poruszajce si ruchem postpowym z prdkoci v w
obracajcym si ukadzie odniesienia dziaa sia bezwadnoci zwana si Coriolisa F
c

e = v m
c
2 F
(I.4.6)
60
Ziemia nie jest idealnym ukadem inercjalnym poniewa wiruje. W wyniku tego obrotu
w zjawiskach zachodzcych na Ziemi obserwujemy si Coriolisa. Przykadowo, rzeki
pynce na pkuli pnocnej podmywaj silniej prawy brzeg. Rwnie ciaa spadajce
swobodnie odchylaj si od pionu pod dziaaniem tej siy. Jednak w wikszoci
rozpatrywanych przez nas zjawisk mona zaniedba wpyw ruchu Ziemi na ich przebieg.
I. 5. Prawa Keplera a zasady dynamiki Newtona
Rozpoczniemy od wyprowadzenia trzeciego prawa Keplera dla planet poruszajcych si
po orbitach koowych. Korzystajc z otrzymanego uprzednio wzoru (6.8) na mas Soca
otrzymujemy dla pierwszej planety krcej wok Soca

2 3
1
2
1
4
S
R
M
GT
=
(I.5.1)

a dla drugiej

2 3
2
2
2
4
S
R
M
GT
=
(I.5.2)

Porwnujc te rwnania stronami otrzymujemy

2
2
2
1
3
2
3
1
2
2
3
2
2
1
3
1
czyli
T
T
R
R
T
R
T
R
= =
(I.5.3)

Teraz przejdziemy do drugiego prawa Keplera. Na rysunku I.5.1 zaznaczona jest
powierzchnia zakrelana w czasie t przez lini czc planet ze Socem.

Rys. I.5.1. Powierzchnia zakrelana w czasie t przez lini czc planet ze Socem

Jeeli wemiemy bardzo krtki przedzia czasu dt (t 0) to zaznaczone pole dS jest
powierzchni trjkta o podstawie rwnej dugoci zakrelanego uku (vdt) i wysokoci
rwnej promieniowi R

61
tR S d
2
1
d v =
(I.5.4)

Z rwnania (I.5.4) wynika, e chwilowa prdko polowa (prdko z jak promie R
zakrela powierzchni) jest rwna

R
t
S
v
2
1
d
d
=
(I.5.5)

Z zasad dynamiki Newtona wynika zasada zachowania momentu pdu (poznamy j
w nastpnych rozdziaach), zgodnie z ktr moment pdu L planety w jej obiegu wok
Soca jest stay

const. = = R m L v (I.5.6)

czc rwnania (I.5.5) i (I.5.6) otrzymujemy ostatecznie

const.
2 d
d
= =
m
L
t
S

(I.5.6)

Otrzymane rwnanie (I.5.6) wyraa drugie prawo Keplera.

Modu I - Rozwizania wicze
62
Rozwizania wicze z moduu I

wiczenie 2.1

ciao x
0
[m] v [m/s]
1 1 1.5
2 0 0.67

wiczenie 2.2
Cakowita droga przejechana przez samochd: x
1
+ x
2
= 20 km + 20 km = 40 km
Cakowity czas jazdy samochodu : t
1
= x
1
/v
1
= (20 km)/(40 km/h) = 0.5 h
t
2
= x
2
/v
2
= (20 km)/(80 km/h) = 0.25 h
t = t
1
+ t
2
= 0.75 h

Prdko rednia (rwnanie 2.4): (40 km)/(0.75 h) = 53.33 km/h

wiczenie 2.3
Prdko rednia wynosi 10 m/s.
Korzystajc z rwnania (2.4): x x
0
= 10 m/s 5 s = 50 m.
To najkrtsza droga hamowania.

wiczenie 2.4
Dane: v
0
t, g - przyspieszenie ziemskie.
Korzystajc z rwnania (2.10) otrzymujemy:
2
2
0
t
t
g
y =v

Wektor pooenia y (opisujcy wysoko ponad poziom y = 0) jest w dowolnej chwili sum
dwch wektorw v
0
t oraz gt
2
/2 . Powysze rwnanie opisuje wic zarwno ruch cia
w gr jak i w d. Oczywicie opis matematyczny musi odzwierciedla sytuacj fizyczn.
W rzucie pionowym ciao przebywa na tej samej wysokoci (y = h) dwa razy w dwch
rnych chwilach (pierwszy raz przy wznoszeniu, drugi przy opadaniu). Trjmian
kwadratowy
0
2
2
0
= +
gt
t h v

ma dwa rozwizania t
1
i t
2
. Z treci zadania wynika, e t
1
t
2
= t. Z tego warunku
otrzymujemy rozwizanie:

8
) (
2
2 2
0
g t
g
h
A
=
v

63
wiczenie 3.1
Dane: v
0
, g - przyspieszenie ziemskie.
W celu znalezienia zasigu rzutu podstawiamy do rwnania (3.11) y = 0 i otrzymujemy
dwa miejsca, w ktrych parabola lotu przecina o x. Pierwsze, x = 0, odpowiada punktowi
z ktrego wylatuje ciao, drugie x = Z poszukiwanemu zasigowi rzutu

u
u u
2 sin
cos sin 2
2
0
2
0
g g
Z
v v
= =

Z powyszego rwnania wynika, e zasig Z osiga maksimum dla, kta = 45, bo wtedy
funkcja sin2 ma maksymalna warto rwn 1.

wiczenie 3.2
Dane: R
Z
= 6370 km, g = 9.81 m/s
2
, T = 24 h = 8.6410
4
s
Podstawiajc te dane do rwnania (3.16)
2
2
4
n
R
a
T
=
otrzymujemy a
n
= 0.0034 m/s
2
co stanowi 0.35 % przyspieszenia grawitacyjnego g.

wiczenie 4.1
Dane: m
1
= m
2
, przyspieszenie grawitacyjne g.
Na rysunku zaznaczamy siy dziaajce w ukadzie

Stosujemy drug zasad dynamiki Newtona do kadego ciaa osobno:

N a m
N mg a m
=
=
2
1

rozwizujc ten ukad rwna i uwzgldniajc, e m
1
= m
2
= m otrzymujemy

2 2
mg
N
g
a = =
64
wiczenie 4.2
Dane: m, , przyspieszenie grawitacyjne g
Na rysunku poniej pokazane s siy dziaajce na klocek: ciar klocka Q = mg i sia
reakcji R (na nacisk klocka) wywierana na klocek przez paszczyzn rwni.

eby wyliczy si wypadkow naley doda wektorowo te dwie siy

R Q a + = m

Zaczynamy od wyboru ukadu wsprzdnych. Wygodnie jest tak wybra ukad, eby
jedna o, na przykad x, bya skierowana wzdu rwni, a druga (o y) prostopadle do niej.
Wtedy wystarczy rozoy na skadowe tylko jedn si Q. W tak wybranym ukadzie
wsprzdnych skadowe ciaru wynosz

u
u
cos
sin
mg Q
mg Q
y
x
=
=

Skadowa Q
y
(nacisk na rwni) jest rwnowaona przez reakcj rwni R. Natomiast
skadowa Q
x
jest odpowiedzialna za przyspieszenie ciaa. Moemy wic zastosowa drug
zasad dynamiki Newtona dla kadej skadowej

u
u
cos
sin
mg R ma
mg ma
y
x
=
=

Std wynika, e przyspieszenie ciaa wynos u sin g a = i jest skierowane wzdu rwni.
Ju Galileusz korzysta z rwni pochyej do analizy ruchu przyspieszonego. Regulujc
wysoko rwni (kt ) moemy zmniejsza prdko ruchu i tym samym uatwi jego
pomiar.

wiczenie 5.1
Dane; m,
s
, przyspieszenie grawitacyjne g.
Klocek spoczywa na rwni bo oprcz siy grawitacji i reakcji podoa dziaa na niego
rwnie sia tarcia statycznego (rysunek).
65

Sia reakcji R rwnoway skadow ciaru prostopad do powierzchni rwni (nacisk)
R = Q
y
= F
N
, natomiast sia tarcia T rwnoway skadow rwnoleg do rwni T = Q
x
.
Przy granicznym (maksymalnym) kcie

gr s gr
y s gr
N s gr
mg mg
Q mg
F mg
u u
u
u
cos sin
sin
sin
=
=
=

Skd otrzymujemy warto granicznego kta
s gr
tg u = . Pomiar kta
gr
jest prost
metod dowiadczaln wyznaczenia wspczynnika tarcia
s

wiczenie 5.2
Dane: F, m
1
=m, m
2
=2m, m
3
=3m,
k
, przyspieszenie grawitacyjne g
Wykonujemy rysunek i zaznaczamy siy dziaajce w ukadzie

Zapisujemy drug zasad dynamiki Newtona do kadego ciaa osobno

1 2
2 2 1
3 1
2
3
T N ma
T N N ma
T N F ma
=
=
=

Nastpnie, korzystajc z tego, e
66

mg T
mg T
mg T
k
k
k
3
2
3
2
1
=
=
=

przepisujemy rwnania dynamiki w postaci

mg N ma
mg N N ma
mg N F ma
k
k
k
=
=
=
2
2 1
1
2 2
3 3

Rozwizujc ten ukad rwna otrzymujemy poszukiwane wielkoci

6 2
6 6
6
2 1
F
N
F
N
g
m
F
m
mg F
a
k
k
= =
=

wiczenie 6.1
Dane: R
K
= 1740 km, M
K
= 7.3510
22
kg, G = 6.6710
11
Nm
2
/kg
2

Do obliczenia okresu obiegu Ksiyca przez statek Apollo korzystamy z rwnania (6.7),
ktre przyjmuje posta
2
2 2
4
K
M m R
G m
R T
| |
=
|
\ .

gdzie m jest mas pojazdu kosmicznego. Po przeksztaceniach otrzymujemy

K
GM
R
T
3
2t =

a po podstawieniu danych T
K
= 6.510
3
s czyli 108 minut.

wiczenie 6.2
Dane: R = 1.510
8
km = 1.510
11
m, T = 1 rok = 3.15410
7
s.
Mas Soca obliczamy z zalenoci (6.8)
2 3
2
4
S
R
M
GT
=
Otrzymujemy M
S
= 210
30
kg.
Natomiast mas Ziemi obliczmy ze wzoru (6.4)
G
gR
M
Z
Z
2
=
Otrzymujemy M
Z
= 5.9710
24
kg oraz M
S
/ M
Z
= 3.310
5
.
Modu I - Test kontrolny
67
Test I
1. Na rysunku poniej przedstawiono wykres zalenoci drogi od czasu dla pewnego
ciaa. Oblicz prdko ciaa w trzeciej i pitej sekundzie ruchu oraz prdko redni
dla caego ruchu.

2. Ze skrzyowania rusza samochd w chwili, kiedy na nastpnym skrzyowaniu
odlegym o d = 0.5 km zapala si zielone wiato. Cykl zmiany wiate jest
nastpujcy: zielone-te-czerwone-zielone-te-czerwone itd., a czas wiecenia si
wiate przedstawia si nastpujco: zielone-t
1
= 25 s, te-t
2
= 3 s, czerwone-t
3
= 20.
Z jak prdkoci (redni) powinien jecha samochd, aby na najblisze
skrzyowanie wjecha przy zielonym wietle w dowolnym kolejnym cyklu zmiany
wiate?
3. Z wiey wyrzucono jednoczenie dwa ciaa z jednakow prdkoci v
0
, jedno pionowo
do gry, a drugie pionowo w d. Jak zmienia si z biegiem czasu odlego midzy
tymi ciaami?
4. Zaleno wektora pooenia ciaa od czasu dana jest wzorem: r(t) = [1 + t, 2t t
2
].
Oblicz wartoci bezwzgldne prdkoci pocztkowej i przyspieszenia.
5. Dwa klocki, o masach m = 1 kg i M = 2 kg, poczone sznurkiem s podnoszone
pionowo do gry ze sta prdkoci (rysunek poniej). Jaka jest sia przyoona do
grnego sznurka, a jakie jest napicie sznurka czcego oba klocki?

Modu I - Test kontrolny
68
6. Odpowiedz na pytania (odpowied uzasadnij). Czy ciao moe mie zerow prdko,
a niezerowe przyspieszenie? Jeeli warto prdkoci ciaa pozostaje staa, to czy
przyspieszenie tego ciaa musi by rwne zeru?
7. Kruszenie kopalin silnym strumieniem wody jest jedn z metod stosowanych
w grnictwie. Oblicz si, z jak dziaa strumie wody o gstoci = 10
3
kg/m
3

i przekroju poprzecznym S = 0.01 m
2
poruszajcy si z prdkoci v = 50 m/s.
Zauwa, e przy zderzeniu ze cian woda traci cakowicie swj pd.
8. Dwie nieruchome odzie znajdujce si na jeziorze poczone s dugim sznurem.
Czowiek znajdujcy si na pierwszej odzi cignie sznur dziaajc si F = 50 N.
Oblicz prdko wzgldn obu odzi po czasie t = 4 s dziaania siy. Ciar pierwszej
odzi wraz z czowiekiem wynosi Q
1
= 2000 N, a ciar drugiej odzi Q
2
= 800 N.
Opory ruchu mona pomin.
9. Sanki zelizguj si z grki o wysokoci h = 4 m i kcie nachylenia o = 30 i dalej
z rozpdu lizgaj si jeszcze po poziomym niegu poza ni, zatrzymujc si
w odlego 10 m od podna grki. Ile wynosi wspczynnik tarcia sanek o nieg?
10. Platforma kolejowa jest zaadowana skrzyniami. Wspczynnik tarcia statycznego
midzy skrzyniami, a podog platformy wynosi 0.3. Pocig, w ktrego skadzie
znajduje si platforma, jedzie z prdkoci 60 km/h. Na jakim najkrtszym odcinku
mona zatrzyma pocig, eby nie spowodowao to lizgania si skrzy?
11. Jak daleko od Ziemi w kierunku Soca musi znajdowa si ciao, eby przyciganie
grawitacyjne Soca zrwnowayo przyciganie ziemskie? Soce znajduje si
w odlegoci 1.4910
8
km od Ziemi, a jego masa rwna si 3.2410
5
masy Ziemi.

MODU II

Modu II Praca i energia
70
7 Praca i energia
Znajomo zagadnie zwizanych z szeroko rozumianym pojciem energii jest
konieczna dla wszelkich rozwaa zarwno technologicznych, ekonomicznych,
ekologicznych jak i spoecznych. eby si o tym przekona wystarczy sprawdzi jak
istotn pozycj w budecie domowym stanowi wydatki zwizane z zapotrzebowaniem na
energi (zakupy ywnoci, opaty za prd, gaz, ogrzewanie czy paliwo do samochodu).
Z energi zwizana jest najwaniejsza chyba zasada caej fizyki - zasada zachowania
energii. Nakada ona sztywne granice na przetwarzanie energii i jej wykorzystanie. Do
zasady tej bdziemy si odwoywali wielokrotnie w kolejnych rozdziaach dotyczcych
rnych zagadnie fizyki. W mechanice zasada zachowania energii pozwala oblicza
w bardzo prosty sposb ruch cia, stanowi alternatyw do stosowania zasad dynamiki
Newtona.
7.1 Praca wykonana przez si sta
W najprostszym przypadku, punkt materialny przemieszcza si pod wpywem staej siy
F. Traktujc przesunicie s jako wektor o dugoci rwnej drodze jak przebywa ten punkt
i kierunku zgodnym z kierunkiem ruchu, moemy zdefiniowa prac W.

Definicja
Praca W wykonana przez sta si F jest iloczynem skalarnym tej siy F i wektora
przesunicia s.

o cos Fs W = = s F (7.1)

gdzie jest ktem midzy kierunkami siy i przesunicia. Zwrmy uwag, e kt moe
by rny od zera bo staa sia nie musi mie kierunku zgodnego z kierunkiem ruchu
punktu materialnego. Dzieje si tak gdy dziaaj jeszcze inne siy (np. ciar, tarcie). Ale
nawet gdy dziaaa tylko jedna sia to i tak ciao nie musi porusza si w kierunku jej
dziaania (np. sia grawitacji w rzucie ukonym). Rozpatrzmy teraz nastpujcy przykad.

Przykad
Ciao o masie m (na przykad sanki) jest cignite po poziomej powierzchni sta si F
(rysunek poniej), a sznurek, za ktry cigniemy tworzy kt z poziomem.

Rys. 7.1. Ciao o masie m cignite po poziomej powierzchni sta si F
tworzc kt z poziomem
71
Praca jak wykona czowiek cigncy to ciao na drodze s jest, zgodnie z rwnaniem
(7.1), rwna Fscos . Zauwamy, e prac wykonuje tylko skadowa F
s
= Fcos styczna
do przesunicia s. Natomiast skadowa pionowa Fsin dziaa w gr zmniejszajc nacisk
ciaa na powierzchni.
Ze wzoru (7.1) wynika, e praca moe przyjmowa zarwno wartoci dodatnie gdy
< 90, jak i ujemne gdy > 90. W omawianym przykadzie, poza si cignc ciao,
dziaa jeszcze sia tarcia kinetycznego T (rysunek 7.1) przeciwstawiajca si ruchowi
( = 180). Praca wykonana przez si tarcia jest ujemna W = Ts = Ts cos180 = -Ts.
W szczeglnoci praca moe by rwna zeru, gdy kierunek siy jest prostopady do
kierunku przesunicia ( = 90, cos90 = 0). Przykadem moe by sia dorodkowa.
Przyspieszenie dorodkowe jest prostopade do toru wic sia dorodkowa nie wykonuje
pracy.
Rozpatrzmy jeszcze raz powyszy przykad ale w sytuacji gdy czowiek cigncy ciao
porusza si ze sta prdkoci. Z pierwszej zasady dynamiki wynika, e wtedy F
wyp
= 0.
W kierunku poziomym F
wyp
= Fcos T = 0, zatem "dodatnia" praca wykonana przez
czowieka jest rwna co do wartoci bezwzgldnej "ujemnej" pracy wykonanej przez si
tarcia.
Z podobna sytuacj mamy do czynienia przy
podnoszeniu w gr (ze sta prdkoci)
ciaa o masie m na wysoko h (rysunek 7.2
obok).
Zauwamy, e w trakcie podnoszenia ciaa
czowiek dziaa si F rwn ciarowi ale
przeciwnie skierowan, wic "dodatnia"
praca W = mgh wykonana na drodze h przez
si F (czowieka) jest rwna co do wartoci
"ujemnej" pracy wykonanej przez si
cikoci.

Rys. 7.2. Podnoszenie ciaru na wysoko h

wiczenie 7.1
Teraz gdy znasz ju definicj pracy sprbuj samodzielnie odpowiedzie na proste pytania
zwizane z nastpujcym wiczeniem:
Wyobra sobie, e podnosisz ksik na pk, tak jak pokazano
to na rysunku obok. W pierwszym kroku podnosisz ksik
z pooenia (1) i umieszczasz j na pce (pooenie 2).
Nastpnie przenosisz ksik poziomo ze sta prdkoci na
inne miejsce na pce (pooenie 3). Jaki znak ma praca
wykonana przez ciebie na odcinku 1-2 i 1-3, a jaki znak ma
praca wykonana przez si cikoci? Tarcie i wszelkie opory
pomijamy.

Wzr (7.1) pozwala obliczy prac dla siy staej; do oblicze "podstawiamy" za F
konkretn jej warto. Teraz poznamy jak obliczy prac gdy sia zmienia si, przyjmuje
rne wartoci.
72
7.2 Praca wykonana przez si zmienn
Rozwamy teraz si bdc funkcj pooenia F(x), ktrej kierunek jest zgodny z osi
x. Szukamy pracy jak wykona ta sia przy przesuwaniu ciaa od pooenia x
1
do pooenia
x
2
. Jak ju mwilimy wzr W = Fs pozwala obliczy prac dla staej siy F. Natomiast
gdy warto siy zmienia si, na przykad tak jak na rysunkach 7.3 (linia ciga) trzeba
stosowa inny algorytm.

Rys. 7.3a. Zmienna sia F(x) przybliona cigiem staych wartoci F
i

Zacznijmy od zastosowania przyblienia. Dzielimy cakowite przemieszczenie x na n
jednakowych odcinkw x tak jak na rysunku. Wewntrz takiego przedziau x
przyjmujemy (i to jest to przyblienie), e sia jest staa i moemy ju teraz skorzysta ze
wzoru (7.1) do obliczenia pracy w dowolnym przedziale x

i i i
x F W A = A
(7.2)

gdzie F
i
jest wartoci siy na i - tym odcinku x. Nastpnie sumujemy prace wykonane na
poszczeglnych odcinkach otrzymujc cakowit prac

=
A =
n
i
i
x F W
1

(7.3)

Zwrmy uwag, e od strony czysto formalnej liczenie pracy jest rwnowane liczeniu
sumy powierzchni kolejnych prostoktw o podstawie x i wysokoci F
i
.
Moemy "poprawi" nasze przyblienie. W tym celu, w kolejnym kroku dzielimy
przedzia (x
1
, x
2
) na wicej (mniejszych) odcinkw x, tak jak pokazano na rysunku 7.3b.
Wida, e nowe przyblienie jest lepsze. Wartoci si F
i
dla poszczeglnych przedziaw
s znacznie blisze rzeczywistej funkcji F(x), a co za tym idzie obliczona (wzr 7.3)
warto pracy cakowitej jest blisza wartoci rzeczywistej (pola powierzchni prostoktw
bardziej pokrywaj si z polem pod krzyw).
73

Rys. 7.3b. Zmienna sia F(x) przybliona cigiem staych wartoci F
i

Wida, e rozwizaniem problemu jest przejcie (w granicy) x 0.Stosujemy t sam
procedur obliczajc cakowit prac

= A
= A =
1 0
2
1
d ) (
lim
i
x
x
i i
x
x x F x F W
(7.4)

Tak w matematyce definiujemy cak. Cakowanie funkcji F(x) w zadanych granicach
odpowiada liczeniu pola powierzchni pod krzyw F(x) w zadanym przedziale (patrz
rysunek 7.3c). Ta procedura odpowiada te z definicji liczeniu wartoci redniej
) (
1 2
__
x x F W = co zgadza si z intuicyjnym podejciem.

Rys. 7.3c. Pole powierzchni pod krzyw F(x) rwne liczbowo pracy wykonanej przez si na
odcinku x
1
x
2

74

Moesz przeledzi jak dzielenie przedziau (x
1
, x
2
) na wicej (mniejszych)
odcinkw x wpywa na dokadno oblicze pracy wykonanej przez zmienn si
F(x). korzystajc z programu komputerowego Praca wykonana przez si zmienn
dostpnego na stronie WWW autora.

eby obliczy prac wykonan przez zmienn si trzeba albo umie obliczy cak
(ewentualnie poszuka rozwizania w tablicach) lub umie obliczy pole powierzchni pod
krzyw co w szczeglnych przypadkach nie jest trudne.

Przykad
Rozwamy spryn zamocowan jednym kocem i rozcigan si F tak, e jej drugi
koniec przemieszcza si o x. Sia wywierana przez spryn F
s
= - kx jest si
przywracajc rwnowag. Aby rozcign spryn musimy zatem przyoy si rwn
co do wartoci lecz przeciwnie skierowan tzn. F = kx.

Rys. 7.4. Rozciganie spryny si F

Znamy ju posta funkcji F(x) i moemy teraz korzystajc z rwnania (7.4) obliczy prac
wykonan przy rozciganiu spryny

} }
= = = =
x x
x
kx kx
x kx x x F W
0 0
2
0
2
2 2
d ) ( d ) ( (7.5)

wiczenie 7.2
Sprawd, czy uzyskana warto jest poprawna. W tym celu oblicz bezporednio pole pod
wykresem funkcji F(x). Wynik oblicze zapisz poniej i porwnaj z wynikiem cakowania.

S =


75
7.3 Energia kinetyczna
Rozpatrzmy jeszcze raz ruch ciaa pod wpywem staej, niezrwnowaonej siy F
i obliczmy prac jak wykonuje ona na drodze s. Stao siy oznacza, e ruch odbywa si
ze staym przyspieszeniem a. Zakadamy ponadto, e kierunek siy F i przyspieszenia a
pokrywa si z kierunkiem przesunicia s. Dla ruchu jednostajnie przyspieszonego moemy
napisa

2
2
0
at
t s + =v (7.6)

t
a at
0
0
v v
v v

= + =
(7.7)

co w poczeniu daje

t s
2
0
v v +
=
(7.8)

Wykonana praca jest rwna

2 2 2
2
0
2
0 0
v v v v v v m m
t
t
m s ma s F W =
|
.
|
\
| +
|
.
|
\
|
= = =
(7.9)

Definicja
Poow iloczynu masy ciaa i kwadratu prdkoci nazywamy energi kinetyczn E
k

ciaa o masie m.
2
2
1
v m E
k
=
(7.10)
Na podstawie wzorw (7.8) i (7.9) widzimy, e

Praca wykonana przez si F dziaajc na ciao o masie m jest rwna zmianie
energii kinetycznej tego ciaa.

0 k k
E E W =
(7.11)

To jest twierdzenie o pracy i energii.
Z tego twierdzenia wynika, e jednostki pracy i energii s takie same.

Jednostki
Jednostk pracy i energii jest w ukadzie SI dul (J); 1J = 1Nm. W fizyce atomowej
powszechnie uywa si jednostki elektronowolt (eV) 1eV = 1.610
19
J.
Sprbuj teraz wykona proste wiczenie.

76
wiczenie 7.3
Porwnaj energi kinetyczn sprintera o masie 80 kg biegncego z prdkoci 10 m/s
z energi kinetyczn pocisku o masie 5 g wylatujcego z karabinu z prdkoci 800 m/s.
Skorzystaj ze wzoru (7.10). Wynik oblicze zapisz poniej. Pamitaj o odpowiednich
jednostkach.

E
sprintera
=

E
pocisku
=

7.4 Moc
Z punktu widzenia zastosowa praktycznych czsto istotnym jest nie to ile energii
mona uzyska ze rda ale to jak szybko mona j uzyska (zamieni w uyteczn
posta). Na przykad, wanym parametrem samochodu, istotnym przy wyprzedzaniu, jest
to jak szybko samochd przyspiesza tzn. jak szybko silnik wykonuje prac zwizan
z rozpdzaniem samochodu. Inny przykad to, dwa dwigi, ktre podnosz jednakowe
masy na jednakow wysoko h ale w rnym czasie. Tak jak zostao to ju pokazane na
wczeniejszym przykadzie, kady z dwigw wykonuje tak sam prac rwn mgh.
Jednak jeden z dwigw wykonuje t prac w czasie krtszym ni drugi. Mwimy, e ten
dwig ma wiksz moc .

Definicja
Moc definiujemy jako ilo wykonanej pracy (lub przekazanej energii) do czasu
w jakim zostaa ona wykonana.

Jeeli praca W zostaa wykonana w czasie t to rednia moc jest dana wzorem

t
W
P =
__

(7.12)

Dla staej siy F wzr ten przyjmuje posta

v F
t
Fs
P = =
__

(7.13)

Dla czasu t 0 mwimy o mocy chwilowej

t
W
P
d
d
=
(7.14)

Moc chwilow obliczamy jako pochodn pracy wzgldem czasu.
77

Jednostki
Jednostk mocy w ukadzie SI jest wat (W); 1 W = 1 J/ s. Dla celw praktycznych
powszechnie stosowan jednostk mocy jest kilowat (kW), a jednostk energii
(iloczyn mocy i czasu) jest kilowatogodzina (kWh).

wiczenie 7.4
Teraz gdy znasz ju definicj mocy redniej i odpowiednie jednostki sprbuj oceni
redni moc zuywan przez urzdzenia elektryczne w twoim mieszkaniu. W tym celu
odczytaj stan licznika energii elektrycznej, a nastpnie powtrz odczyt po 24 godzinach.
Jak wielko rejestruje licznik i w jakich jednostkach? Na podstawie tych pomiarw
oblicz moc redni. Wynik zapisz poniej.

P
rednia
=

Modu II Zasada zachowania energii
78
8 Zasada zachowania energii
8.1 Siy zachowawcze i niezachowawcze
W poprzednim rozdziale pokazalimy, e praca wykonana przez si wypadkow
dziaajc na punkt materialny (ciao) wzdu pewnej drogi, jest rwna zmianie energii
kinetycznej E
k
tego punktu materialnego

k
E W A =
(8.1)

Skorzystamy z tego zwizku, dla rozrnienia si zachowawczych i niezachowawczych .
W tym celu rozpatrzmy ciao rzucone pionowo do gry, ktremu nadano prdko
pocztkow v
0
, a tym samym energi kinetyczn 2 /
2
0
v m E
k
= . Podczas wznoszenia si
ciaa sia grawitacji dziaa przeciwnie do kierunku ruchu wic prdko ciaa, a take i jego
energia kinetyczna malej a do zatrzymania ciaa. Nastpnie ciao porusza si
w przeciwnym kierunku pod wpywem siy grawitacji, ktra teraz jest zgodna
z kierunkiem ruchu. Przy zaniedbywalnym oporze powietrza, prdko i energia
kinetyczna rosn a do wartoci jak ciao miao pocztkowo. Ciao rzucone do gry,
wraca z t sam prdkoci i energi kinetyczn. Widzimy, e po przebyciu zamknitej
drogi (cyklu) energia kinetyczna ciaa nie zmienia si, wic na podstawie rwnania (8.1)
oznacza to, e praca wykonana przez si grawitacji podczas penego cyklu jest rwna
zeru. Praca wykonana przez si grawitacji podczas wznoszenia si ciaa jest ujemna bo
sia jest skierowana przeciwnie do przemieszczenia (kt pomidzy przemieszczeniem i si
wynosi 180; cos180 = 1). Gdy ciao spada sia i przemieszczenie s jednakowo
skierowane, praca jest dodatnia, tak e cakowita praca jest rwna zeru.

Definicja
Sia jest zachowawcza, jeeli praca wykonana przez t si nad punktem
materialnym, ktry porusza si po dowolnej drodze zamknitej jest rwna zeru.

Sia grawitacji jest si zachowawcz. Wszystkie siy, ktre dziaaj w ten sposb, np. sia
sprysta wywierana przez idealn spryn, nazywamy siami zachowawczymi.

Jeeli jednak, opr powietrza nie jest do zaniedbania, to ciao rzucone pionowo w gr
powraca do pooenia pocztkowego i ma inn energi kinetyczn ni na pocztku
poniewa sia oporu przeciwstawia si ruchowi bez wzgldu na to, w ktrym kierunku
porusza si ciao (nie tak jak sia grawitacji). Praca wykonywana przez si oporu jest
ujemna dla kadej czci cyklu zarwno przy wznoszeniu jak i opadaniu ciaa wic
podczas tego cyklu zostaa wykonana praca rna od zera.

Definicja
Sia jest niezachowawcza jeeli praca wykonana przez t si nad punktem
materialnym, ktry porusza si po dowolnej drodze zamknitej nie jest rwna zeru.

79
Sia oporu powietrza jest si niezachowawcz. Wszystkie siy, ktre dziaaj w ten
sposb, np. sia tarcia, nazywamy siami niezachowawczymi.
Rnic midzy siami niezachowawczymi i zachowawczymi moemy zobrazowa
jeszcze inaczej. W tym celu rozpatrzmy prac wykonan przez si grawitacji podczas
ruchu ciaa z punktu A do punktu B po dwch rnych drogach tak jak pokazano na
rysunku poniej.

Rys. 8.1. Ciao przesuwane z punktu A do punktu B w polu grawitacyjnym
po dwch rnych drogach

Z naszych poprzednich rozwaa wiemy, e praca wykonana przez si grawitacji
podczas ruchu ciaa w gr jest ujemna bo sia jest skierowana przeciwnie do
przemieszczenia (kt pomidzy przemieszczeniem i si wynosi 180; cos180 = 1). Gdy
ciao przemieszcza si w d to sia grawitacji i przemieszczenie s jednakowo skierowane,
praca jest dodatnia. Natomiast przy przemieszczaniu w bok, sia grawitacji nie wykonuje
adnej pracy bo jest prostopada do przemieszczenia (cos90 = 0). Widzimy, e
przesunicia w gr znosz si z przemieszczeniami w d, tak e wypadkowe
przemieszczenie w pionie wynosi h i w konsekwencji wypadkowa praca wykonana przez
si grawitacji wynosi W = mgh bez wzgldu na wybr drogi. Praca w polu grawitacyjnym
nie zaley od wyboru drogi czcej dwa punkty ale od ich wzajemnego pooenia.
Moemy uoglni nasze rozwaania na dowoln si zachowawcz. Jeszcze raz
rozpatrzmy ruch ciaa z punktu A do punkt B po jednej drodze (1) oraz powrt z B do A po
innej drodze (2) (rysunek 8.2a).

Rys. 8.2. Ciao przemieszcza si z punktu A do punktu B i z powrotem
80
Poniewa sia dziaajca na ciao jest zachowawcza to dla drogi zamknitej z A do B
i z powrotem praca jest rwna zeru

0
2 1
= +
A B B A
W W
(8.2)

Lub zapisujc to inaczej

A B B A
W W
2 1
=
(8.3)

Jeeli teraz odwrcimy kierunek ruchu i przejdziemy z A do B po drodze (2) (rysunek
8.2b) to poniewa zmieniamy tylko kierunek ruchu to otrzymujemy prac t sam, co do
wartoci ale rnic si znakiem

A B B A
W W
2 2
=
(8.4)

Porwnujc dwa ostatnie rwnania otrzymujemy

B A B A
W W
2 1
=
(8.5)

Wida z tego, e praca wykonana przez si zachowawcz przy przemieszczaniu ciaa od A
do B jest taka sama dla obu drg. Drogi (1) i (2) mog mie dowolny ksztat o ile tylko
cz te same punkty A i B.

Definicja
Si nazywamy zachowawcz jeeli praca wykonana przez ni nad punktem
materialnym poruszajcym si midzy dwoma punktami zaley tylko od tych
punktw, a nie od czcej je drogi. Si nazywamy niezachowawcz jeeli praca
wykonana przez ni nad punktem materialnym poruszajcym si midzy dwoma
punktami zaley od drogi czcej te punkty.

Przedstawione definicje siy zachowawczej s rwnowane.
Teraz kiedy znasz ju definicj si zachowawczych sprbuj wykona ponisze wiczenie

wiczenie 8.1
Ciao o masie m zsuwa si z rwni pochyej w kierunku niewakiej spryny (rysunek
poniej). Ruch odbywa si bez tarcia. Ciao dociera do spryny i w wyniku dziaania siy
sprystej zostaje zatrzymane. Nastpnie, pod wpywem rozprajcej si spryny, ciao
porusza si w przeciwnym kierunku.
Sprbuj teraz odpowiedzie na nastpujce pytania (odpowiedzi zapisz poniej):

a) Jakie siy dziaaj na ciao w trakcie jego ruchu?

81
b) Czy s to siy zachowawcze?)

Jak zmieniaby si sytuacja, gdyby wystpowao tarcie pomidzy ciaem a poziom
paszczyzn?

Zauwa, e cia odepchnite przez spryn powraca do swojego stanu pocztkowego.

8.2 Energia potencjalna
Gdy rozpatrywalimy (w poprzednim rozdziale) ruch ciaa pod wpywem siy grawitacji
lub siy sprystoci widzielimy, e energia kinetyczna poruszajcego si ciaa zmieniaa
si (malaa i rosa) podczas ruchu, tak e w cyklu zamknitym powracaa do pocztkowej
wartoci. W tej sytuacji, gdy dziaaj siy zachowawcze, do opisania tych zmian celowe
jest wprowadzenie pojcia energii potencjalnej E
p
. Mwimy, e zmianie energii
kinetycznej ciaa o warto E
k
towarzyszy zmiana energii potencjalnej E
p
tego ciaa
rwna co do wartoci ale przeciwnego znaku, tak e suma tych zmian jest rwna zeru

0 = A + A
p k
E E
(8.6)

Kada zmiana energii kinetycznej ciaa E
k
jest rwnowaona przez zmian energii
potencjalnej E
p
, tak e ich suma pozostaje przez cay czas staa

const. = +
p k
E E
(8.7)

Energi potencjaln mona traktowa jako energi nagromadzon, ktra moe by
w przyszoci cakowicie odzyskana i zamieniona na inn uyteczn form energii.
Oznacza to, e nie moemy wiza energii potencjalnej z si niezachowawcz. Energi
potencjaln czsto nazywa si energi stanu . Mwimy, e jeeli energia ukadu
zmienia si to zmieni si stan ukadu.
82
Z twierdzenia o pracy i energii (7.10) wynika, e

k
E W A =
(8.8)

wic zgodnie z wprowadzonym pojciem energii potencjalnej, dla zachowawczej siy F,
zachodzi zwizek

p k
E E W A = A =
(8.9)

Korzystajc z oglnego wzoru na prac (7.4) otrzymujemy ogln zaleno

}
= = A
r
r
p
r r F W E
0
d ) (
(8.10)

Moemy rwnie zapisa zaleno odwrotn midzy si i energi potencjaln

r
r E
r F
p
d
) ( d
) ( = (8.11)

Zauwamy, e na podstawie rwnania (8.10) potrafimy obliczy zmian energii
potencjalnej E
p
, a nie sam energi potencjaln E
p
. Poniewa E
p
= E
p
(r) E
p
(r
0
), to
eby znale E
p
(r) trzeba nie tylko zna si ale jeszcze warto E
p
(r
0
)

) ( d ) ( ) ( ) (
0 0
0
r E r r F r E E r E
p
r
r
p p p
+ = + A =
}

(8.12)

Punkt r
0
nazywamy punktem odniesienia i zazwyczaj wybieramy go tak, eby energia
potencjalna w tym punkcie odniesienia E
p
(r
0
) bya rwna zeru. Jako punkt odniesienia r
0

czsto wybiera si pooenie, w ktrym sia dziaajca na ciao jest rwna zeru. Trzeba
jednak podkreli, e wybr punktu odniesienia jest spraw czysto umown.

Przykad
Sprbujmy teraz obliczy energi potencjaln na przykad w rzucie pionowym do gry,
w pobliu powierzchni Ziemi. W tym celu przyjmujemy, e ruch odbywa si wzdu osi y,
przy czym kierunek osi y w gr przyjmujemy jako dodatni. W konsekwencji sia
grawitacji F(y) = mg bo jest skierowana w ujemnym kierunku osi y. Wybieramy teraz
punkt odniesienia np. na powierzchni Ziemi y
0
= 0 i przyjmujemy E
p
(0) = 0. Energi
potencjaln w pooeniu y tj. na wysokoci y ponad poziomem odniesienia obliczamy
z rwnania (8.12). Obliczenie jest tym prostsze, e sia grawitacji F(y) jest staa wic nie
musimy oblicza caki ale do obliczenia pracy stosujemy wzr (7.1) W = Fs.
Otrzymujemy

mgy y E mgy y E
p p
= + = ) ( ) ( ) (
0

(8.13)
83
Energia potencjalna zwizana z si grawitacyjn wynosi mgy, gdzie y jest wysokoci
ponad punktem (poziomem) odniesienia i jest rwna pracy jak trzeba wykona przy
podnoszeniu ciaa na t wysoko (przykad z rozdziau 7.1). Energia potencjalna
przedstawia tu form nagromadzonej w wyniku wykonanej pracy energii, ktra moe by
cakowicie odzyskana i zamieniona na energi kinetyczn, podczas spadku ciaa z danej
wysokoci.
W analogiczny sposb obliczymy teraz energi potencjaln idealnej niewakiej
spryny. Gdy spryna jest rozcignita na odlego x od pooenia rwnowagi to sia
sprystoci wynosi F = - kx. Jako punkt odniesienia przyjmujemy tym razem x
0
= 0.
Odpowiada to pooeniu rwnowagi, w ktrym spryna jest nierozcignita i sia
sprystoci jest rwna zeru. Energi potencjaln ponownie obliczamy z rwnania (8.12)
przy czym korzystamy z podanego wyraenia (7.5) na prac wykonan przy rozciganiu
spryny

2
0
2
1
) ( d ) ( ) (
0
kx x E x kx x E
p
x
x
p
= + =
}

(8.14)

Sprbuj teraz, korzystajc z definicji energii potencjalnej, wykona nastpujce wiczenie

wiczenie 8.2
Dwa klocki o masach m
1
i m
2
s
poczone cienk link przerzucon
przez niewaki bloczek tak jak na
rysunku obok. W ukadzie wystpuje
tarcie pomidzy mas m
1
i stoem.
Ukad pozostajcy pocztkowo
w spoczynku zostaje puszczony i masa
m
2
opada na podog.

Okrel, w chwili gdy klocek m
2
dociera do podogi, jaki znak (+/-) ma:
1) energia potencjalna klocka m
1
wzgldem podogi,
2) energia potencjalna klocka m
2
wzgldem stou,
3) praca wykonana przez si grawitacji,
4) praca wykonana przez si tarcia,
5) zmiana energii potencjalnej ukadu,
6) zmiana energii kinetycznej klocka m
1
,
7) zmiana energii kinetycznej klocka m
2
.

Sprbuj te odpowiedzie na nastpujce pytania:
1) Czy zmiana energii kinetycznej klocka m
1
jest wiksza, rwna, czy mniejsza od zmiany
energii kinetycznej klocka m
2
?

84
2) Czy zmiana cakowitej energii kinetycznej ukadu jest co do bezwzgldnej wartoci
wiksza, rwna, czy mniejsza od zmiany energii potencjalnej ukadu?


8.2.1 Energia potencjalna i potencja pola grawitacyjnego
W przykadzie powyej obliczylimy energi potencjaln zwizan z si grawitacyjn
w pobliu powierzchni Ziemi, gdzie przyjmowalimy, e sia grawitacji jest staa. Teraz
zajmiemy si zagadnieniem bardziej oglnym i znajdziemy energi potencjaln masy m
znajdujcej si w dowolnym punkcie nad powierzchni Ziemi odlegym o r od rodka
Ziemi.
Gdy obliczalimy grawitacyjn energi potencjaln w pobliu powierzchni Ziemi
(przykad powyej) wanie powierzchni Ziemi przyjmowalimy jako punkt odniesienia
o zerowej energii potencjalnej. Natomiast dla oglnych oblicze punkt odniesienia wybiera
si w nieskoczonoci. Temu pooeniu (r ) przypisujemy zerow energi
potencjaln. Zwrmy uwag, e stan zerowej energii jest rwnie stanem zerowej siy.
Przypomnijmy, e dla si zachowawczych zmian energii potencjalnej ciaa przy
przejciu z pooenia (lub oglniej ze stanu) A do B moemy zapisa jako

AB pA pB p
W E E E = = A

(8.15)

Sia grawitacji jest si zachowawcz wic dla tak wybranego punktu odniesienia

r p p
W E r E

= ) ( ) (
(8.16)

Praca wykonywan przez si grawitacji przy przenoszeniu masy m z nieskoczonoci do
punktu odlegego o r od rodka Ziemi wynosi

r
Mm
G
r
Mm
G
r
r
Mm
G r F W E r E
r
r r
r p p
=
=
|
.
|
\
|
= = =
} }
d d ) ( ) (
2

(8.17)

Znak minus wynika std, e kierunek dziaania siy grawitacji jest przeciwny do kierunku
wektora r. Poniewa energia potencjalna ma warto rwn zeru w nieskoczonoci (punkt
odniesienia) wic grawitacyjna energia potencjalna w odlegoci r od rodka Ziemi (od
rodka dowolnej masy M) wynosi

r
Mm
G r E
p
= ) (
(8.18)

85
Energia potencjalna ma warto rwn zeru w nieskoczonoci (punkt odniesienia)
i maleje w miar zmniejszania si r. Oznacza to, e sia jest przycigajca. Wzr ten jest
prawdziwy bez wzgldu na wybr drogi po jakiej punkt porusza si z nieskoczonoci do r
bo sia grawitacji jest si zachowawcz.
Widzimy, e z polem siy grawitacji wie si przestrzenny rozkad energii E(r) dany
rwnaniem (8.17).
Omawiajc w punkcie (6.4) pole grawitacyjne przedstawialimy si dziaajc na
umieszczony w tym polu obiekt jako iloczyn natenia pola i masy tego obiektu.
Stwierdzilimy, e jedna masa wytwarza pole, a nastpnie to pole dziaa na drug mas.
Inaczej mwic rozdzielilimy si na dwie czci i w ten sposb uniezalenilimy nasz
opis od masy obiektu wprowadzanego do pola. Podobnie moemy postpi z energi
potencjaln. Zauwamy, e zgodnie z wyraeniem (8.17) moemy j przedstawi jako
iloczyn masy m i pewnej funkcji V(r)

) ( ) ( r mV r E
p
=
(8.19)

Definicja
Funkcj V(r) nazywamy potencjaem pola grawitacyjnego i definiujemy jako
stosunek grawitacyjnej energii potencjalnej masy m do wartoci tej masy.

r
M
G
m
r E
r V
p
= =
) (
) ( (8.20)

Jak ju wspominalimy z pojcia pola korzysta si nie tylko w zwizku z grawitacj. Przy
opisie zjawisk elektrycznych rwnie bdziemy si posugiwali pojciem
pola (elektrycznego), jego natenia i potencjau.

wiczenie 8.3
Skorzystaj teraz z wyraenia na grawitacyjn energi potencjaln, eby znale prdko
jak naley nada obiektowi przy powierzchni Ziemi, aby wznis si on na wysoko h
nad powierzchni Ziemi. Dane s masa Ziemi M
z
i jej promie R
z
oraz staa grawitacyjna
G. Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Dla siy zachowawczej suma energii kinetycznej E
k
i energii potencjalnej E
p

ciaa pozostaje przez cay czas staa (wzr 8.7).

v =


Jeeli obiektowi nadamy na powierzchni Ziemi odpowiednio du prdko
pocztkow to zacznie on okra Ziemi i nie spadnie na jej powierzchni. T graniczn
prdko nazywamy pierwsz prdkoci kosmiczn . Jest to najmniejsza prdko jak
musi mie punkt materialny swobodnie krcy po orbicie wok Ziemi. Na tak
86
poruszajcy si obiekt dziaaj dwie siy; sia grawitacji i sia odrodkowa. Siy te maj
przeciwne zwroty i dla stabilnej orbity rwnowa si

2
2
R
m M
G
R
m
Z
=
v
(8.21)

skd obliczamy

R
M
G
Z
=
I
v (8.22)

Jeeli na powierzchni Ziemi dostarczymy ciau jeszcze wikszej energii kinetycznej to
wtedy moe ono bezpowrotnie uciec z Ziemi w przestrze kosmiczn. Prdko
pocztkow (tzw. prdko ucieczki), przy ktrej ciao ucieknie z powierzchni Ziemi do
nieskoczonoci znajdujemy analogicznie jak w wiczeniu 8.3 wstawiajc h .
Prdko ta nosi nazw drugiej prdkoci kosmicznej i wynosi

Z
Z
R
M
G 2 =
II
v
(8.23)

Zauwamy, e w trakcie oddalania si ciaa do nieskoczonoci (R ) jego energia
potencjalna ronie do zera (jest ujemna) kosztem energii kinetycznej, ktra maleje do zera
(jest dodatnia).
W naszych obliczeniach pominlimy inne siy, takie jak siy grawitacyjne wywierane
przez Ksiyc czy Soce.

8.3 Zasada zachowania energii
Pokazalimy, e gdy na ciao dziaa tylko sia zachowawcza to dla dowolnej drogi z A
do B

kA kB k
E E E W = A =
(8.24)

) (
pA pB p
E E E W = A =
(8.25)

skd wynika, e

kA kB pA pB
E E E E = ) (
(8.26)

lub

pB kB pA kA
E E E E + = +
(8.27)

Rwnanie (8.27) wyraa zasad zachowania energii mechanicznej.
87

Zasada zachowania energii mechanicznej mwi, e dla ciaa podlegajcego
dziaaniu siy zachowawczej, suma energii kinetycznej i potencjalnej jest staa.

Podalimy zasad zachowania energii mechanicznej dla pojedynczego ciaa, ale ta zasada
jest bardziej oglna i obowizuje dla wszystkich odosobnionych ukadw cia . Ukady
odosobnione to takie, na ktre nie dziaaj siy zewntrzne (spoza ukadu). W takich
ukadach suma energii kinetycznych i potencjalnych wszystkich cia pozostaje staa bez
wzgldu na oddziaywania w nich zachodzce.

Przykad
Skoczek na linie "bungee" skacze z punktu A i osiga najniszy punkt B
tak jak na rysunku obok. Skoczek korzysta z liny o dugoci l, ktra
rozciga si sprycie (F = kx), a do zerwania, co nastpuje gdy lina
wyduy si o x = 50% w stosunku do dugoci pocztkowej. Ile razy
wytrzymao liny na zerwanie musi by wiksza ni ciar skoczka,
eby lina nie urwaa si?
W punkcie A grawitacyjna energia potencjalna skoczka liczona wzgldem
powierzchni Ziemi wynosi mgh (mas liny pomijamy) natomiast energia
potencjalna sprystoci liny rwna si zeru bo lina nie jest rozcignita.
Cakowita energia mechaniczna ukadu w punkcie A wynosi wic

mgh E
A
=

Natomiast energia cakowita ukadu w punkcie B

2
) (
2
kx
x l h mg E
B
+ =

jest sum grawitacyjnej energii potencjalnej skoczka i energii potencjalnej sprystoci
rozcignitej liny rwnanie (8.14).
Poniewa siy grawitacji i sprystoci s siami zachowawczymi wic energia
mechaniczna jest zachowana. Uwzgldniajc, e energia kinetyczna skoczka w punktach A
i B jest rwna zeru otrzymujemy

2
) (
2
kx
x l h mg mgh + =
lub
0
2
2
= mgx mgl
kx

Wstawiajc do tego rwnania maksymalne moliwe wyduenie liny x = 0.5l moemy
obliczy graniczny wspczynnik k liny

88
l
mg
k
12
=
skd otrzymujemy

mg
l
l
mg
kx F 6
2
12
= = =

Wytrzymao liny na zerwanie musi by co najmniej 6 razy wiksza ni ciar skoczka.

Teraz sprbujemy odpowiedzie na pytanie czy energia jest zachowana w przypadku
gdy w ukadzie dziaa sia niezachowawcza. Jeeli oprcz siy zachowawczej F
z
dziaa
jeszcze sia niezachowawcza F
nz
(np. tarcie) to z twierdzenia o pracy i energii
otrzymujemy

k nz z
E W W A = +
(8.28)

a poniewa
p z
E W A = to

p k nz
E E W A + A =
(8.29)

Widzimy, e sia tarcia zmienia energi mechaniczn ukadu (zmniejsza j bo tarcie jest
si rozpraszajc). Pozostaje wyjani co stao si ze "stracon" energi mechaniczn.
Okazuje si, e zostaje ona przeksztacona na energi wewntrzn U , ktra objawia si
wzrostem temperatury ciaa i otoczenia. Zmiana energii wewntrznej U jest rwna
rozproszonej energii mechanicznej

0 = A + A + A U E E
p k

(8.30)

Z rwnania (8.30) wynika, e

Energia cakowita, tj. suma energii kinetycznej, energii potencjalnej i energii
wewntrznej w ukadzie odosobnionym nie zmienia si. Mamy wic zasad
zachowania energii cakowitej. Inaczej mwic energia moe by przeksztacana
z jednej formy w inn, ale nie moe by wytwarzana ani niszczona; energia
cakowita jest wielkoci sta.

Na zakoczenie uwzgldnijmy jeszcze dodatkowo si F
zew
wywieran na ukad przez
czynnik zewntrzny. Jeeli dziaa taka sia to rwnanie (8.28) przyjmuje posta

k nz z zew
E W W W A = + +
(8.31)

i w konsekwencji otrzymujemy

U E E W
p k zew
A + A + A =
(8.32)
89
Praca wykonana przez czynnik zewntrzny rwna jest sumie zmian energii kinetycznej,
potencjalnej i energii wewntrznej ukadu. W ten sposb uwzgldnilimy ju ca energi.

Zasada zachowania energii naley do najbardziej podstawowych praw fizyki.
Wszystkie nasze dowiadczenia pokazuj, e jest to prawo bezwzgldnie obowizujce;
nie znamy wyjtkw od tego prawa.

wiczenie 8.4
Pik puszczono swobodnie z pewnej wysokoci h nad podoem. Podczas odbicia pika
traci 1/3 swojej energii mechanicznej, ktra zamienia si na energi wewntrzn. Oblicz na
jak wysoko wzniesie si pika po 4-tym odbiciu i ile energii mechanicznej zamienio si
w energi wewntrzn? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Skorzystaj z zasady zachowania energii cakowitej.

h
4
=


Jak widzielimy na przykadzie omawianym w wiczeniu powyej, w zderzeniach nie musi
by zachowana energia mechaniczna. Okazuje si jednak, e w zderzeniach speniona jest
inna zasada zachowania; zasada zachowania pdu.

Modu II Zasada zachowania pdu
90
9 Zasada zachowania pdu
9.1 rodek masy
Dotychczas przedmioty traktowalimy jak punkty materialne, tzn. obdarzone mas
czstki bezwymiarowe (o zerowej objtoci) co wystarczao w przypadku ruchu
postpowego cia bo ruch jednego punktu odzwierciedla ruch caego ciaa. Jednak
rzeczywiste ciaa s ukadami ogromnej liczby atomw, a ich ruch moe by bardzo
skomplikowany. Ciao moe wirowa lub drga, w trakcie ruchu czstki mog zmienia
swoje wzajemne pooenie. Przykad takiego ruchu jest przedstawiony na rysunku poniej.

Rys. 9.1. Ciao wykonuje skomplikowany ruch obrotowy za wyjtkiem jednego punktu,
ktry porusza si po linii prostej

Zauwamy, e istnieje w tym ukadzie jeden punkt, ktry porusza si po linii prostej ze
sta prdkoci. aden inny punkt nie porusza si w ten sposb. Ten punkt to rodek
masy . Sposb wyznaczania rodka masy zilustrujemy nastpujcym przykadem.

Przykad
Rozwaamy ukad dwch rnych mas m
1
i m
2
pokazanych na rysunku 9.2.

Rys. 9.2. rodek masy ukadu dwch mas m
1
i m
2

Pooenie rodka masy tego ukadu definiujemy jako

2 1
2 2 1 1
. .
m m
x m x m
x
m r
+
+
=
(9.1)

lub

2
2 1
2
1
2 1
1
. .
__
x
m m
m
x
m m
m
x x
m r
+
+
+
= =
(9.2)
91
Widzimy, e pooenie rodka masy ukadu punktw materialnych wyznaczamy jak
redni waon, przy czym masa tych punktw jest czynnikiem wacym przy tworzeniu
redniej. Przez analogi dla ukadu n czstek (punktw materialnych) wsprzdna x
rodka masy jest dana zalenoci

=
=
=
+ + +
+ + +
=
n
i
i
n
i
i i
n
n n
m r
m
x m
m m m
x m x m x m
x
1
1
2 1
2 2 1 1
. .
.....
.....

(9.3)

gdzie suma mas m
i
poszczeglnych punktw ukadu jest cakowit mas M ukadu.
Postpujc w ten sam sposb moemy wyznaczy pozostae wsprzdne y, z. W wyniku
otrzymujemy trzy rwnania skalarne (analogiczne do 9.3), ktre moemy zastpi jednym
rwnaniem wektorowym

=
=
n
i
i i m r
m
M
1
. .
1
r r
(9.4)

Zauwamy, e rodek masy ukadu punktw materialnych zaley tylko od mas tych
punktw i od wzajemnego ich rozmieszczenia, a nie zaley od wyboru ukadu odniesienia.
Dla cia o regularnym ksztacie rodek masy pokrywa si ze rodkiem geometrycznym.

wiczenie 9.1
Znajd rodek masy ukadu trzech czstek o masach m
1
= 1 kg, m
2
= 2 kg i m
3
= 3 kg,
umieszczonych w wierzchokach rwnobocznego trjkta o boku a = 1 m. Wynik zapisz
poniej. Wskazwka: Wybierz ukadu odniesienia, a nastpnie oblicz wsprzdne x i y
rodka masy zgodnie z rwnaniem (9.3)

x
r.m.
=

y
r.m.
=


Przedyskutujmy teraz fizyczne znaczenie rodka masy.

9.2 Ruch rodka masy
Rozwamy ukad punktw materialnych o masach m
1
, m
2
, m
3
..., m
n
i o staej cakowitej
masie M. Na podstawie rwnania (9.4) moemy napisa

=
=
n
i
i i m r
m M
1
. .
r r
(9.5)
92
Rniczkujc (wzgldem czasu) powysze rwnanie otrzymujemy zgodnie z rwnaniami
(3.1)

=
=
n
i
i
i
r.m.
t
m
t
M
1
d
d
d
d r r

=
=
n
i
i i m r
m M
1
. .
v v
(9.6)

a po ponownym rniczkowaniu

=
=
n
i
i
i
r.m.
t
m
t
M
1
d
d
d
d v v

=
=
n
i
i i m r
m M
1
. .
a a
(9.7)

To ostatnie rwnanie moemy zapisa w postaci

=
=
n
i
i m r
M
1
. .
F a
(9.8)

Suma (wektorowa) wszystkich si dziaajcych na poszczeglne punkty materialne ukadu
jest rwna wypadkowej sile zewntrznej wic

zew m r
M F a =
. .

(9.9)

Z rwnania (9.9) wynika, e

rodek masy ukadu punktw materialnych porusza si w taki sposb, jakby caa
masa ukadu bya skupiona w rodku masy i jakby wszystkie siy zewntrzne na
dziaay.

Z twierdzenia o ruchu rodka masy wynika, e nawet ciaa materialne bdce ukadami
zoonymi z duej liczby punktw materialnych moemy w pewnych sytuacjach traktowa
jako pojedynczy punkt materialny. Tym punktem jest rodek masy. To twierdzenie
obowizuje dla kadego ukadu punktw materialnych. W szczeglnoci ukad moe by
ciaem o budowie cigej (np. ciao stae). Wtedy przy obliczeniach rodka masy
sumowanie wystpujce w rwnaniach (9.3), (9.4) zastpujemy cakowaniem. Ukad moe
te by zbiorem czstek, w ktrym wystpuj wszystkie rodzaje ruchu wewntrznego.
Pojcie rodka masy jest bardzo uyteczne np. do obliczania energii kineycznej.

Bardziej zaawansowany przykad wykorzystania pojcia rodka masy (do obliczania
energii kinetycznej) moesz pozna w Dodatku 1, na kocu moduu II.

93
9.3 Pd ukadu punktw materialnych
Zdefiniowalimy pd punktu materialnego jako iloczyn jego masy m i jego prdkoci v.
Poznalimy te, drug zasad dynamiki Newtona w postaci

t d
d p
F =
(9.10)

Jeeli jednak zamiast pojedynczego punktu mamy do czynienia z ukadem, o staej masie
M, zoonym z n punktw materialnych o masach m
1
, ......, m
n
oraz prdkociach v
1
, ..., v
n

to ukad jako cao bdzie mia cakowity pd P bdcy sum wektorow pdw
poszczeglnych punktw

=
=
n
i
i
1
p P
(9.11)

Porwnujc t zaleno z rwnaniem (9.6) otrzymujemy zaleno

. .m r
Mv = P
(9.12)

Cakowity pd ukadu punktw materialnych jest rwny iloczynowi cakowitej masy
ukadu i prdkoci jego rodka masy.
Zgodnie z rwnaniem (9.7)

t
M M
r.m.
m r zew
d
d
. .
v
= = a F
(9.13)

wic druga zasada dynamiki Newtona dla ukadu punktw materialnych przyjmuje posta

t
zew
d
d P
F =
(9.14)

Ponownie widzimy, e nawet ciaa materialne bdce ukadami zoonymi z duej liczby
punktw materialnych moemy w pewnych sytuacjach traktowa jako pojedynczy punkt
materialny. Tym punktem jest rodek masy.
Z rwnania (9.14) wynika, e gdy wypadkowa sia zewntrzna rwna jest zeru F
zew
= 0,
to dla ukadu o staej masie, rodek masy pozostaje w spoczynku lub porusza si ruchem
jednostajnym prostoliniowym, przy czym poszczeglne punkty ukadu mog porusza si
po rnych torach.

To stwierdzenie wprowadza nas w zasad zachowania pdu.
94
9.4 Zasada zachowania pdu
Ponownie rozpatrzmy ukad n punktw materialnych. Jeeli ukad jest odosobniony, to
znaczy nie dziaaj siy zewntrzne to zgodnie z rwnaniem (9.14)

const. lub 0
d
d
= = P
P
t

(9.15)

Ten warunek wyraa zasad zachowania pdu.

Jeeli wypadkowa si zewntrznych dziaajcych na ukad jest rwna zeru, to
cakowity wektor pdu ukadu pozostaje stay.

Zobaczymy teraz jak ta zasada stosuje si do wybranej sytuacji.

Przykad
Rozwamy dwa ciaa o masach m
1
i m
2
poczone niewak spryn umieszczone na
doskonale gadkim stole (rysunku poniej). Przybliamy do siebie te ciaa na pewn
odlego (ciskamy spryn), a nastpnie puszczamy swobodnie.

Rys. 9.3. Ukad dwch mas poczonych spryn

Sprbujmy opisa ruch tych cia.
Jeeli pod pojciem ukad rozumiemy obie masy i spryn to na ten ukad nie dziaa
adna sia zewntrzna (ukad odosobniony), dziaaj tylko siy pomidzy elementami
ukadu. Oznacza to, e moemy do tego ukadu stosowa zasad zachowania pdu. Przed
zwolnieniem cia pd ukadu (w odniesieniu do stou) by rwny zeru. Pd zostaje
zachowany wic pozostaje taki sam po zwolnieniu obu cia. Chocia poszczeglne ciaa
poruszaj si i ich pdy s rne od zera to pd ukadu moe by rwny zeru. Pd ukadu
bdcy wielkoci wektorow jest sum ujemnego pdu ciaa m
1
(porusza si w kierunku
x) i dodatniego pdu ciaa m
2
(porusza si w kierunku +x). Pd niewakiej spryny jest
rwny zeru. Z zasady zachowania pdu wynika, e pd pocztkowy ukadu jest rwny
pdowi w dowolnej chwili co moemy zapisa w postaci rwnania

2 2 1 1
0 v v m m + =
(9.16)

lub

1 1 2 2
v v m m =
(9.17)
95
Przykadowo gdy m
1
= 1 kg i m
2
= 2 kg to v
1
jest dwukrotnie wiksza od v
2
i ma
przeciwny zwrot.

wiczenie 9.2
Sprbuj teraz zastosowa te sam zasad do opisu rozpadu promieniotwrczego.
Spoczywajce jdro uranu emituje, z prdkoci 10
7
m/s, czstk (jdro atomu helu ).
Oblicz prdko odrzutu powstaego w tym rozpadzie jdra toru. Stosunek masy czstki
do masy jdra toru wynosi M
/M
Th
= 4/234. Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (9.16)

v
Th.
=


Analogicznie posugujc si zasad zachowania pdu mona wytumaczy zjawisko
odrzutu wystpujce przy strzelaniu z broni palnej. Zjawisko odrzutu ma jednak wane
praktyczne znaczenie. Zostao wykorzystane w silnikach odrzutowych i rakietowych,
w ktrych wyrzucane spaliny nadaj samolotowi (rakiecie) przeciwnie skierowany pd.
Zjawisko to jednak rni si od opisanych powyej, bo w przeciwiestwie do ukadw
gdzie masa elementw skadowych pozostawaa staa masa wyrzucanych spalin i masa
rakiety zmieniaj si.

Przykad zastosowania zasad zachowania pdu dla ukadu o zmiennej masie
(rakieta) moesz pozna w Dodatku 2, na kocu moduu II.

Wiemy ju, e jeeli wypadkowa si zewntrznych dziaajcych na ukad jest rwna zeru to
speniona jest zasada zachowania pdu. W takim ukadzie mog jednak dziaa siy
wewntrzne, na przykad siy wystpujce przy zderzeniach midzy czsteczkami gazu.
I wanie dlatego moemy skorzysta z zasady zachowania pdu do opisu zderze.

Modu II - Zderzenia
96
10 Zderzenia
Termin zderzenia obejmuje w fizyce szerok klas zjawisk. Do tej kategorii zaliczamy
na przykad zderzenia kul bilardowych czy uderzenia piki o cian. W tych przypadkach
zderzajce si ciaa stykaj si bezporednio i w punkcie ich zetknicia pojawia si bardzo
dua sia kontaktowa. Jednak oddziaywujce ciaa nie musz si styka ze sob, a i tak
moemy mwi o ich zderzeniu. Dotyczy to na przykad oddziaywania czstek
naadowanych za porednictwem pola elektrycznego: odpychanie elektrostatyczne wpywa
na ruch "zderzajcych si" czstek. Pod pojcie zderze moemy podcign rwnie
reakcje jdrowe. Przykadowo, neutron w trakcie zderzenia z jdrem moe wnikn do
niego. Moemy rwnie rozszerzy definicj zderze o rozpady czstek. Cech
charakterystyczn tych wszystkich zjawisk jest wystpowanie si impulsowych , to jest
si dziaajcych przez bardzo krtki czas.
10.1 Zderzenia w przestrzeni jednowymiarowej
Wanie ze wzgldu na krtki czas dziaania nie moemy na og zmierzy si
dziaajcych podczas zderzenia. Wiemy jednak, e musi by speniona zasada zachowania
pdu (wystpuj tylko siy wewntrzne oddziaywania midzy zderzajcymi si obiektami,
a siy zewntrzne s rwne zeru), oraz zasada zachowania energii cakowitej. Wobec tego
nawet nie znajc szczegw oddziaywania mona, stosujc te zasady, sprbowa
przewidzie wynik zderzenia.

Definicja
Gdy dwa ciaa zderzaj si to zderzenie moe by spryste (elastyczne) lub
niespryste (nieelastyczne) w zalenoci od tego czy energia kinetyczna jest
zachowana podczas tego zderzenia czy te nie.

W zderzeniu sprystym cakowita energia kinetyczna jest zachowana podczas gdy
w zderzeniu niesprystym ciaa trac cz energii kinetycznej. Kiedy dwa ciaa po
zderzeniu cz si mwimy, e zderzenie jest cakowicie niespryste .

Przykad
Jako przykad rozpatrzymy, zderzenie spryste dwch gadkich nie wirujcych kul
o masach m
1
i m
2
. Przed zderzeniem kule poruszaj si wzdu linii czcej ich rodki
(zderzenie centralne ) z prdkociami odpowiednio v
1
i v
2
na przykad tak jak na
rysunku poniej. Naszym celem jest znalezienie prdkoci u
1
i u
2
tych kul po zderzeniu.

Rys. 10.1. Kule o masach m
1
i m
2
przed (a) i po (b) zderzeniu
Modu II - Zderzenia
97
Z zasady zachowania pdu dla ukadu obu kul otrzymujemy

2 2 1 1 2 1 1
u m u m m m + = +
2
v v
(10.1)

Poniewa zderzenie jest spryste to zgodnie z definicj energia kinetyczna jest zachowana
w tym zderzeniu

2 2 2 2
2
2 2
2
1 1
2
2 2
2
1 1
u m u m m m
+ = +
v v
(10.2)

Rozwizujemy ukad dwch rwna (10.1) i (10.2) z dwoma niewiadomymi u
1
, u
2

i otrzymujemy

2
2 1
2
1
2 1
2 1
1
2
v v
|
|
.
|
\
|
+
+
|
|
.
|
\
|
+
=
m m
m
m m
m m
u
(10.3)

oraz

2
2 1
1 2
1
2 1
1
2
2
v v
|
|
.
|
\
|
+
+
|
|
.
|
\
|
+
=
m m
m m
m m
m
u
(10.4)

Rozpatrzmy teraz kilka przypadkw. W kadym z nich, posugujc si zalenociami
(10.3) i (10.4) obliczymy prdkoci cia po zderzeniu u
1
i u
2
.
a) Zderzenie dwch identycznych cia m
1
= m
2
= m. Rozwizanie: u
1
= v
2
, u
2
= v
1.

Ciaa wymieniaj si prdkociami i zarazem pdami.
Na przykad gdy podczas gry w bilard poruszajca si z prdkoci v kula zderza si
centralnie z drug identyczn ale nieruchom kul to sama zatrzymuje si, a spoczywajca
dotychczas kula zaczyna porusza si z prdkoci v.
b) Lekka czstka zderza si centralnie z cikim nieruchomym jdrem lub pika uderza
o cian; m
1
<< m
2
, v
2
=0. Rozwizanie: u
1
= v
2
, u
2
= 0.
Pika odbija si sprycie od ciany wic prdko zmienia znak (wektor zmienia zwrot),
a ciana pozostaje nieruchoma.
c) Sytuacja odwrotna, cika czstka uderza w nieruchom czstk lekk; m
1
>> m
2
oraz
v
2
= 0. Rozwizanie: u
1
= v
1
, u
2
= 2v
1
.
Czstka lekka uzyskuje prdko dwukrotnie wiksz od czstki cikiej, ktrej prdko
(pd) nie ulega zmianie.
Powysza analiza pokazuje na przykad jak dobiera materia spowalniajcy neutrony
w reaktorze. Neutrony musz by spowalniane aby podtrzyma proces rozszczepienia.
W tym celu zderza si je sprycie z jdrami (spoczywajcymi) spowalniacza. Gdyby
w spowalniaczu byy cikie jdra to neutrony zderzajc si "odbijayby" si nie tracc nic
z prdkoci (przypadek b). Gdyby natomiast spowalniaczem byy czstki lekkie, np.
elektrony, to neutrony poruszayby si wrd nich praktycznie bez zmiany prdkoci
(przypadek c). Zatem trzeba wybra moderator (spowalniacz) o masie jder
porwnywalnej z mas neutronw (przypadek a).

Modu II - Zderzenia
98

wiczenie 10.1
Sprawd, jak cz swej energii kinetycznej traci neutron o masie m
1
w zderzeniu
centralnym z bdcym w spoczynku jdrem atomowym o masie m
2
? Obliczenia wykonaj
dla jdra oowiu m
2
= 206 m
1
, jdra wgla i jdra wodoru m
2
= m
1
.
Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (10.3) uwzgldniajc, e v
2
= 0.

dla oowiu
k
k
E
E A
=
dla wgla
k
k
E
E A
=
dla wodoru
k
k
E
E A
=


Rozwamy teraz przypadek zderzenia cakowicie niesprystego. Przy zderzeniach
niesprystych energia kinetyczna nie jest zachowana. Energia bdca rnic pomidzy
pocztkow i kocow energi kinetyczn przechodzi w inne formy energii na przykad
w ciepo lub energi potencjaln zwizan z deformacj ciaa podczas zderzenia. Tak jest
w przypadku wahada balistycznego, ktre suy do pomiaru prdkoci pociskw. Skada
si ono z bloku drewnianego o masie M, wiszcego na dwch sznurach. Pocisk o masie m,
majcy prdko poziom v, wbija si w klocek i zatrzymuje w nim. Po zderzeniu wahado
tzn. klocek z tkwicym w nim pociskiem wychyla si i podnosi na maksymaln wysoko
h tak jak pokazano na rysunku poniej.

Rys. 10.2. Wahado balistyczne

Pd przed zderzeniem jest rwny pdowi pocisku, bo klocek jest nieruchomy. Natomiast
po zderzeniu klocek i pocisk poruszaj si razem. Stosujc zasad zachowania pdu
otrzymujemy
Modu II - Zderzenia
99
u M m m ) ( + = v
(10.5)
gdzie u jest prdkoci ukadu klocek - pocisk zaraz po zderzeniu. W zderzeniu, cz
energii kinetycznej pocisku jest tracona min. na ciepo i odksztacenie klocka, w ktry
pocisk si wbija. Pozostaa cz energii kinetycznej zamienia si po zderzeniu
w potencjaln energi grawitacji co moemy zapisa w postaci rwnania

gh M m u M m ) ( ) (
2
1
2
+ = +
(10.6)

Rozwizujc ostatnie dwa rwnania otrzymujemy

gh
m
M m
2
+
= v
(10.7)

Wystarczy wic zmierzy wysoko h oraz masy m i M aby mc wyznaczy prdko
pocisku v.

wiczenie 10.2
Sprawd jaka cz pocztkowej energii zostaje zachowana w tym zderzeniu. Przyjmij
mas pocisku m = 5 g, a mas klocka M = 2 kg. Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Skorzystaj z rwnania (10.7) i oblicz iloraz

=
+
2
2
2
1
) (
2
1
v m
u M m


Korzystajc z programu komputerowego Zderzenia centralne, dostpnego na
stronie WWW autora, moesz przeledzi wynik zderzenia dwu kul poruszajcych
si wzdu linii czcej ich rodki (zderzenia centralne jednowymiarowe) w
zalenoci od ich prdkoci pocztkowych jak i ich masy oraz wspczynnika
restytucji wyraajcego stosunek prdkoci wzgldnych cia po zderzeniu i przed
zderzeniem. Dla zderzen sprystych wspczynnik ten przyjmuje warto 1, a dla
zderzen cakowicie niesprystych jest rwny 0.

10.2 Zderzenia na paszczynie
Dotychczas zajmowalimy si zderzeniami czstek w przestrzeni jednowymiarowej.
Teraz rozpatrzymy najprostszy przypadek wielowymiarowy; zajmiemy si zderzeniami
sprystymi na paszczynie. Zaczniemy od analizy zderzenia sprystego ukonego kuli
o masie m i prdkoci v ze cian. Naszym celem jest znalezienie prdkoci kuli po
zderzeniu.
Modu II - Zderzenia
100
Ruch kuli opisujemy w ukadzie wsprzdnych x i y zwizanym ze cian, o x pokazuje
kierunek prostopady do ciany, y - kierunek rwnolegy, a pocztek ukadu umieszczamy
na powierzchni ciany w punkcie zderzenia. W tak wybranym ukadzie wsprzdnych
rozkadamy na skadowe wektor prdkoci v (rysunek 10.3)

o
o
sin
cos
v v
v v
=
=
y
x

(10.8)

Na przykadzie rzutu ukonego (punkt 3.2) pokazalimy, e taki ruch na paszczynie
mona traktowa jak dwa niezalene ruchy jednowymiarowe. Ruch kuli w kierunku y
odbywa si rwnolegle do ciany wic skadowa v
y
nie ulega zmianie przy odbiciu.
Natomiast skadowa prostopada do powierzchni ciany, po zderzeniu zmienia znak na
przeciwny, kula odbija si od ciany jak w przykadzie (b) w poprzednim rozdziale. Std
prdko kuli po zderzeniu (odbiciu si od ciany)

v v v v v = + = + =
2 2 2 2
) sin ( ) cos ( o o
y x
u
(10.9)

Prdko po odbiciu od ciany jest taka sama jak przed odbiciem, a kt odbicia jest rwny
ktowi padania (rysunek poniej).

Rys. 10.3. Spryste zderzenie kuli ze cian

Teraz rozpatrzymy ukone, spryste zderzenie kuli bilardowej poruszajcej si
z prdkoci v
1
z drug identyczn spoczywajca kul. Takie zagranie stosuje si, eby
skierowa wybran kul pod pewnym ktem w bok. Dzieje si tak, gdy rodek kuli
spoczywajcej nie ley na linii wzdu, ktrej porusza si pierwsza kula. Takie zderzenie
jest pokazane na rysunku poniej.
Modu II - Zderzenia
101

Rys. 10.4. Zderzenia kul bilardowych

Zgodnie z zasad zachowania pdu i zasad zachowania energii

2 1 1
u u m m m + = v
2 2 2
2
2
2
1
2
1
mu mu m
+ =
v

(10.10)

lub

2 1 1
u u + = v
2
2
2
1
2
1
u u + = v
(10.11)

Z rwna tych wynika, e wektory v
1
, u
1
i u
2
tworz boki trjkta prostoktnego
(twierdzenie Pitagorasa) tak jak na rysunku 10.5.

Rys. 10.5. Prdkoci kul przed i po zderzeniu

Oznacza to, e dla dowolnego kta (0, /2) po zderzeniu kule bd zawsze poruszay si
wzgldem siebie pod ktem prostym. Warto kta zaley natomiast od tak zwanego
parametru zderzenia czyli odlegoci midzy pierwotnym kierunkiem ruchu kuli
pierwszej, a rodkiem kuli spoczywajcej.

Modu II - Zderzenia
102

Moesz przeledzi wynik sprystego zderzenia dwu kul w zalenoci od
'prdkoci wzgldnej kul i stosunku ich mas oraz parametru zderzenia, korzystajc
z programu komputerowego Zderzenia spryste w dwch wymiarach,

Ten rozdzia koczy drugi modu; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.

Modu II - Podsumowanie
103
Podsumowanie
- Praca W wykonana przez F jest iloczynem skalarnym siy F i wektora przesunicia s.
Praca wykonana przez si sta o cos Fs W = = s F , a przez si zmienn
}
= s F d W .
- Energia kinetyczna jest definiowana jako
2
2
1
v m E
k
= .
- Moc jest szybkoci wykonywania pracy
t
W
P
d
d
= .
- Jeeli sia F jest si zachowawcz to zmiana energii potencjalnej jest rwna
s F
A
d = = A
}
B
p
W E . Dla si zachowawczych ta caka nie zaley od drogi od A do B,
na ktrej wykonujemy prac, a tylko od pooenia punktw A i B.
- Zasada zachowania energii mechanicznej mwi, e dla ciaa podlegajcego dziaaniu
siy zachowawczej, suma energii kinetycznej i potencjalnej jest staa.
- Jeeli dziaaj siy niezachowawcze to zamieniaj one energi mechaniczn na energi
wewntrznan.
- Grawitacyjna energia potencjalna wynosi
r
Mm
G r E
p
= ) (
- Potencja pola grawitacyjnego definiujemy jako
r
M
G
m
r E
r V
p
= =
) (
) (
- Zasada zachowania pdu w ukadzie odosobnionym mwi, e jeeli wypadkowa si
zewntrznych dziaajcych na ukad jest rwna zeru, to cakowity wektor pdu ukadu
pozostaje stay. . const 0
d
d
= = = P
P
F
t
wyp

- W zderzeniu sprystym cakowita energia kinetyczna jest taka sama po zderzeniu jak
przed zderzeniem podczas gdy w zderzeniu niesprystym ciaa trac cz energii
kinetycznej. Kiedy dwa ciaa po zderzeniu cz si mwimy, e zderzenie jest
cakowicie niespryste.

Modu II - Materiay dodatkowe
104
Materiay dodatkowe do Moduu II
II. 1. Energia kinetyczna w ukadzie rodka masy
Rozpatrzmy ukad, o staej masie M, zoony z n punktw materialnych o masach
m
1
,. ..., m
n
oraz prdkociach v
1
, ....., v
n
. Energia kinetyczna tego ukadu mierzona
wzgldem rodka masy jest dana wyraeniem

2
) )( (
2
1 1
2

= =
+ +
= =
n
i
i.wzg r.m. i.wzg r.m. i
n
i
i i
k
m m
E
v v v v v

(II.1.1)

gdzie v
r.m.
jest prdkoci rodka masy, a v
i,wzg
jest prdkoci i-tego punktu mierzon
w ukadzie rodka masy. Wykonujc mnoenie skalarne otrzymujemy

2 2
1
2
1
2
. .
1

=
=
=
+ + =
n
i
i.wzg i n
i
i.wzg i r.m. m r
n
i
i
k
m
m
m
E
v
v v v
(II.1.2)

Zgodnie z rwnaniem (9.6)
m.wzg r
n
i
i.wzg i
M m
.
1
v v =
=

a poniewa prdko rodka masy mierzona wzgldem rodka masy jest rwna zeru
v
r.m.,wzg
= 0 wic drugi wyraz w rwnaniu (II.1.2) znika. Ostatecznie

'
2
. .
2
k
m r
k
E
M
E + =
v
(II.1.3)

gdzie E
k
' jest energi kinetyczn mierzon w ukadzie rodka masy. Zastosowanie tego
rwnania zilustrujemy obliczajc energi kinetyczn obrczy o masie m toczcej si po
paszczynie tak, e rodek obrczy ma prdko v (rysunek poniej)

Poniewa w ukadzie rodka masy ciao sztywne moe mie tylko energi obrotow
(rotacyjn ) wic rwnanie (3) przyjmuje posta

2 2
2
.wzg obrot
k
m
m
E
v
v
2
+ = (II.1.4)
105
gdzie v
obrot,wzg
to prdko obrczy w ukadzie rodka masy. Poniewa obserwator
w ukadzie rodka masy widzi obrcz obracajc si z prdkoci v wic v
obrot,wzg
= v.
Std

2
2 2
v
v v
m
m m
E
k
= + =
2 2
(II.1.5)

Zauwamy, e obrcz ma energi dwa razy wiksz od ciaa o masie m poruszajcego si
z t sam prdkoci v (ale nie obracajcego si).

II. 2. Ukady o zmiennej masie
Rozpatrzymy ukad, ktry stanowi rakieta wyrzucajca ze swej dyszy gorcy gaz z du
prdkoci, zmniejszajc w ten sposb swoj mas i zwikszajc prdko (rysunek
poniej).

Napd odrzutowy rakiety

Spaliny opuszczaj silnik rakiety ze sta prdkoci v
s
wzgldem Ziemi. Prdko
chwilowa rakiety wzgldem Ziemi jest rwna v, zatem prdko spalin wzgldem rakiety
v
wzg
jest dana zalenoci

v v v =
s wzg

(II.2.1)

Jeeli w przedziale czasu dt z rakiety wyrzucona zostaje masa dm
s
z prdkoci v
s
to masa
rakiety maleje o dm, a jej prdko ronie o dv, przy czym

t
m
t
m
s
d
d
d
d
=
(II.2.2)

Znak minus wynika std, e masa rakiety maleje. Obliczamy teraz zmian pdu P ukadu
w czasie dt

t t t
spalin
d
d
d
d
d
d
rakiety
p p
P
+ = (II.2.3)

lub

t
m
t
m
t
s
s
d
d
d
) ( d
d
d
v
v
+ =
P

(II.2.4)

106
skd ostatecznie

t
m
t
m
t
m
t
s
s
d
d
d
d
d
d
d
d
v v
v
+ + =
P

(II.2.5)

Rwnanie to uwzgldnia fakt, e w przypadku rakiety zmienia si zarwno jej masa jak
i prdko podczas gdy spaliny s wyrzucane ze sta prdkoci.
Zmiana pdu ukadu jest zgodnie z drug zasad dynamiki Newtona rwna sile
zewntrznej dziaajcej na ukad. Uwzgldniajc zalenoci (II.2.1) i (II.2.2) moemy
przeksztaci rwnanie (II.2.5) do postaci

t
m
t
m
t
F
s
wzg zew
d
d
d
d
d
d
v
v
+ = =
P

(II.2.6)

Ostatni wyraz w rwnaniu (II.2.6) moe by interpretowany jako sia wywierana na ukad
przez substancj (spaliny), ktra z niego wylatuje. W przypadku rakiety (samolotu) nosi
ona nazw siy cigu .

Przykad
Samolot odrzutowy leci z prdkoci 250 m/s i z tak prdkoci jest wcigane do jego
silnika powietrze. W kadej sekundzie silnik samolotu spala mieszank paliwow
skadajc si z 75 kg powietrza i 3 kg paliwa, a prdko wyrzucania spalin wynosi
500 m/s.
Si cigu obliczamy zgodnie ze wzorem (II.2.6) przy czym prdko wzgldna jest rwna
rnicy prdkoci wyrzucania spalin i wcigania powietrza v
wzg
= 250 m/s, a masa spalin
wyrzucanych w jednostce czasu wynosi 78 kg/s. Std otrzymujemy si cigu rwn
1.9510
4
N.

Jeeli ruch rakiety odbywa si w przestrzeni kosmicznej to siy zewntrzne F
zew
s do
zaniedbania i wtedy zmiana pdu rakiety jest rwna sile cigu (jest speniona zasada
zachowania pdu). Natomiast gdy ruch odbywa si w pobliu Ziemi (np. tu po starcie) to
wwczas F
zew
reprezentuje ciar rakiety i si oporu atmosfery i trzeba j uwzgldni.
Konstruktorzy rakiet staraj si uzyska jak najwiksz si cigu aby przezwyciy F
zew
.
Na przykad rakieta Saturn 5, o masie ponad 3000 ton, wytwarzaa przy starcie si cigu
40 MN.

Modu II - Rozwizania wicze
107
Rozwizania wicze z moduu II

wiczenie 7.2
Dane: F(x) = kx.
Wykres funkcji F(x) = kx jest pokazany na rysunku poniej.

Zaleno siy sprystoci od rozcignicia x spryny

Pole pod wykresem jest polem trjkta o podstawie x i wysokoci F(x) i wynosi

2
2
1
) (
2
1
kx S
x xF W S
=
= =

Otrzymana warto jest identyczna z t dan rwnaniem (7.5).
Na tym samym rysunku pokazany jest rwnie wykres F
s
(x). Zwr uwag, e "dodatnia"
praca wykonana przez si F (czowieka) jest rwna co do wartoci "ujemnej" pracy
wykonanej przez spryn.

wiczenie 8.2
energia potencjalna klocka m
1
wzgldem podogi +
energia potencjalna klocka m
2
wzgldem stou
praca wykonana przez si grawitacji +
praca wykonana przez si tarcia
zmiana energii potencjalnej ukadu
zmiana energii kinetycznej klocka m
1
+
zmiana energii kinetycznej klocka m
2
+

1) Klocki (poczone nierozcigliw nitk) poruszaj si z takim samym przyspieszeniem,
wic w kadej chwili posiadaj tak sam prdko v = v
1
= v
2
, std ich energie
kinetyczne (w dowolnej chwili) s odpowiednio rwne

108
2
,
2
2
2
2
2
1
1
v v m
E
m
E
k k
= =

Poniewa, ich energie kinetyczne w chwili pocztkowej rwne byy zeru (v
0
= 0) to
zmiany energii kinetycznej s rwne wanie powyszym wartociom E
k

2
,
2
2
2
2
2
1
1
v v m
E
m
E
k k
= A = A

Wida, e bezwzgldna zmiana energii kinetycznej zaley od masy ciaa.

2) Zmiana cakowitej energii kinetycznej ukadu jest co do bezwzgldnej wartoci rwna
zmianie energii potencjalnej ukadu tylko wtedy gdy dziaaj siy zachowawcze. Poniewa
wystpuje tarcie pomidzy stoem i klockiem m
1
, ktre jest si niezachowawcz, wic
tylko cz z nagromadzonej energii potencjalnej klocka m
2
jest podczas jego ruchu w d
zamieniana na energi kinetyczna (obu klockw). Bezwzgldna zmiana energii kinetycznej
jest wic mniejsza od bezwzgldnej zmiany energii potencjalnej ukadu.

wiczenie 8.3
Dane: h, M
z
, R
z
, G.
Sia grawitacji jest si zachowawcz wic w jej polu

const. = +
p k
E E

Na powierzchni Ziemi

Z
Z
p k
R
m M
G E
R
m
E = =
2
v

a na wysokoci h nad powierzchni Ziemi

) (
0
h R
m M
G E E
Z
Z
p k
+
= =

czc powysze rwnania (korzystajc z warunku const. = +
p k
E E ) otrzymujemy

) (
2
h R
m M
G
R
m M
G
R
m
Z
Z
Z
Z
+
=
v

a po przeksztaceniach
|
|
.
|
\
|
+
=
h R R
GM
Z Z
Z
1 1
2 v

109
wiczenie 8.4
Dane: h, strata energii mechanicznej przy odbiciu od podoa s = 1/3.
Pika puszczona z wysokoci h nad podoem posiada energi potencjaln E
p
= mgh
(wzgldem podoa). W trakcie spadania energia potencjalna zamienia si cakowicie
w energi kinetyczn. W chwili odbicia s =1/3 z energii kinetycznej jest zamieniana na
energi wewntrzn, wic po odbiciu energia kinetyczna (mechaniczna) jest rwna
q = 1 s = 2/3 energii przed odbiciem.
Oznacza to, e energia potencjalna jak uzyska ciao przy wznoszeniu bdzie rwna 2/3
energii pocztkowej, a tym samym ciao po odbiciu wzniesie si na 2/3 wysokoci
pocztkowej. Moemy wic napisa oglne wyraenie na wysoko po n-tym odbiciu od
podoa

1
=
n n
qh h

gdzie n = 1, 2, 3,.... Zgodnie z tym oznaczeniem h
0
= h jest pocztkow wysokoci
z jakiej spada ciao. Widzimy, e kolejne wysokoci tworz cig geometryczny. Std

h h hq h
81
16
3
2
4
4
4
=
|
.
|
\
|
= =

Analogicznie energia mechaniczna zamieniona na energi wewntrzn (podczas 4-ech
odbi) wynosi

mgh mgh mgh E
81
65
4
= = A

wiczenie 9.1
Dane: m
1
= 1 kg, m
2
= 2 kg i m
3
= 3 kg, a = 1 m.
Poniewa wynik nie zaley od wyboru ukadu odniesienia to moemy przyj dowolny
ukad odniesienia w szczeglnoci taki jak na rysunku poniej.

Wsprzdne x, y pooenia mas m
1
, m
2
i m
3
wynosz odpowiednio

110
|
|
.
|
\
|
2
3
,
2
); 0 , ( ); 0 , 0 (
a a
a

Wsprzdne rodka masy obliczamy zgodnie z rwnaniem (9.3)

m
m m m
x m x m x m
x
m r
12
7
3 2 1
3 3 2 2 1 1
. .
=
+ +
+ +
=

m
m m m
y m y m y m
y
m r
4
3
3 2 1
3 3 2 2 1 1
. .
=
+ +
+ +
=

Zwrmy uwag, e pooenie rodka masy nie pokrywa si ze rodkiem geometrycznym.

wiczenie 9.2
Dane: M
/M
Th
= 4/234 (w jednostkach masy atomowej), v = 10
7
m/s.
Ze wzgldu na nieobecno si zewntrznych pd ukadu, ktry przed rozpadem by rwny
zeru po rozpadzie pozostaje niezmieniony: pd pocztkowy = pd kocowy:

o o
v v M M
Th Th
+ = 0

Skd v
Th
= 2.410
5
m/s

wiczenie 10.1
Dane: zderzenie spryste, v
2
= 0, ow m
2
= 206 m
1
, wgiel m
2
= 12 m
1
, wodr m
2
= m
1
.
Energia kinetyczna neutronu przed zderzeniem:
2
2
1 1
1
v m
E
k
=
Energia kinetyczna neutronu po zderzeniu:
2
2
1 1
2
u m
E
k
=
Wzgldna zmiana energii neutronu podczas zderzenia:
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
1
2 1
1
v v
v u u
E
E E
k
k k
=

Poniewa, zderzenie odbywa si z nieruchomym jdrem (v
2
= 0) to na podstawie wzoru
(10.3)
1
2 1
2 1
1
v
|
|
.
|
\
|
+
=
m m
m m
u
wic
2
2 1
2 1
2
2 1
2 1
1
2 1
) (
4
1
m m
m m
m m
m m
E
E E
k
k k
+
=
|
|
.
|
\
|
+

dla oowiu m
2
= 206 m
1
wic %) 2 ( 02 . 0
1
2 1
=
k
k k
E
E E

dla wgla m
2
= 12 m
1
wic %) 28 ( 28 . 0
1
2 1
=
k
k k
E
E E

111
dla wodoru m
2
= m
1
wic %) 100 ( 1
1
2 1
=
k
k k
E
E E

Wyniki te pokazuj dlaczego parafina, ktra jest bogata w wodr jest dobrym
spowalniaczem (a nie ow).

wiczenie 10.2
Dane: m = 5g, M = 2 kg.
Obliczamy stosunek energii kinetycznej ukadu klocek pocisk, zaraz po zderzeniu, do
energii kinetycznej pocisku przed zderzeniem. Korzystajc ze wzoru (10.7) otrzymujemy

M m
m
gh
m
M m
m
gh M m
m
u M m
+
=
|
.
|
\
| +
+
=
+
2
2
1
) (
2
1
) (
2
1
2
2
2
v

Podstawiajc dane otrzymujemy stosunek m/(m+M) ~ 0.0025. Oznacza to, e zachowane
zostaje tylko 0.25% pocztkowej energii kinetycznej, a 99.75% ulega zmianie w inne
formy energii.

Modu II - Test kontrolny
112
Test II
1. Ciao porusza si ruchem prostoliniowym po gadkiej poziomej powierzchni. Prdko
tego ciaa zmienia si w czasie ruchu tak jak pokazano na rysunku poniej. Okrel czy
praca wykonana przez si wypadkow w kolejnych przedziaach czasu t
1
, t
2
, t
3
i t
4
jest
dodatnia, ujemna czy rwna zeru?

2. W wyniku dziaania siy tarcia ciao o masie m = 5 kg zmniejsza swoj prdko od
wartoci v
1
= 10 m/s do wartoci v
2
= 6 m/s. Jak prac wykonaa sia tarcia?

3. Sia, ktrej zaleno od pooenia jest pokazana na rysunku poniej, przesuwa ciao
o masie m = 1 kg wzdu linii prostej po poziomej powierzchni. Jak prac wykonuje ta
sia przesuwajc ciao od pooenia x
0
= 0 do pooenia x = 10 m ? Jak prdko
uzyskuje to ciao na drodze 10 m, przy zaniedbaniu tarcia i wszelkich oporw?
Prdko pocztkowa ciaa v
0
= 0.

4. Pod dziaaniem siy pd ciaa wzrs dwukrotnie. Ile razy wzrosa energia kinetyczna
tego ciaa?
5. Sformuuj zasad zachowania energii mechanicznej.
Modu II - Test kontrolny
113
6. Ciao o masie m = 1 kg rzucono pionowo w gr z prdkoci v
0
= 20 m/s. Ile
wynosia energia potencjalna a ile energia kinetyczna tego ciaa na wysokoci 15 m?
Opory powietrza pomijamy. Naley przyj g = 10 m/s
2
.
7. Ciao, ktremu nadano prdko v
0
pionowo w gr, wznioso si z powierzchni
planety na wysoko rwn jej promieniowi. Jak prdko naley nada ciau na
powierzchni tej planety, aby oddalio si od niej nieskoczenie daleko?
8. Na ukad dziaa staa sia zewntrzna. Odpowiedz, czy ukad zachowuje swj
cakowity pd? Odpowied uzasadnij.
9. Pocisk o masie m = 2 kg wystrzelono z prdkoci v = 400 m/s z dziaa o masie
M
1
= 2000 kg a nastpnie taki sam pocisk, z t sam prdkoci z dziaa o masie
M
2
= 3000 kg. Porwnaj energie odrzutu obu dzia oraz ich pdy zaraz po wystrzeleniu
pocisku.
10. Obiekt o masie m poruszajcy si z prdkoci v uderza w inny spoczywajcy obiekt
o masie dwukrotnie wikszej. Obliczy prdko obiektw tu po zderzeniu,
zakadajc, e zderzenie jest cakowicie niespryste.
11. Jaki warunek musi by speniony aby w trakcie cakowicie niesprystego zderzenia
dwch cia ich energia kinetyczna (jak miay przed zderzeniem) zamienia si
cakowicie w ich energi wewntrzn (po zderzeniu)?

MODU III

Modu III Ruch obrotowy
115
11 Ruch obrotowy
W naszych dotychczasowych rozwaaniach nad ruchem cia traktowalimy je jako
punkty materialne tzn. jako obiekty obdarzone mas, ktrych rozmiary moemy zaniedba.
Jednak rzeczywiste ciaa w ruchu mog si obraca czy wykonywa drgania. W kolejnych
rozdziaach zajmiemy si wanie ruchem obrotowym i drgajcym cia. Bdziemy
rozwaa ruch obrotowy cia sztywnych tj. obiektw, w ktrych odlegoci wzajemne
punktw s stae. Zajmiemy si rwnie bardziej oglnym przypadkiem, w ktrym ciao
sztywne wykonuje zarwno ruch postpowy jak i obrotowy.
11.1 Kinematyka ruchu obrotowego
Nasze rozwaania zaczniemy od wyprowadzenia rwna kinematyki ruchu
obrotowego, podobnych do rwna kinematyki ruchu postpowego. W ruchu obrotowym
wielkoci analogiczn do przesunicia jest przesunicie ktowe . Kt okrela
pooenie (ktowe) punktu P wzgldem ukadu odniesienia (rysunek 11.1).

Rys. 11.1. Punkt P obracajcego si ciaa zatacza uk o dugoci s

Zwizek = s/R midzy drog liniow s, a przesuniciem ktowym wynika
bezporednio z miary ukowej kta . W ruchu obrotowym wielkoci analogiczn
chwilowej prdkoci liniowej v jest chwilowa prdko ktowa

R t
s
R t
v
= = =
d
d 1
d
d
e
(11.1)

W ruchu obrotowym podobnie jak w ruchu po okrgu jest te nazywana czstoci
ktow i jest zwizana z czstotliwoci f relacj

2f e =
(11.2)

Podobnie jak chwilowe przyspieszenie liniowe a zostao zdefiniowane chwilowe
przyspieszenie ktowe

116
R
a
t R t
= = =
d
d 1
d
d v e
o
(11.3)

Moemy teraz poda opis ruchu obrotowego ze staym przyspieszeniem ktowym
poprzez analogi do ruchu postpowego jednostajnie zmiennego.

Tab. 11.1.
Ruch postpowy Ruch obrotowy
2
const.
2
0 0
0
t a
t s s
t a
a
+ + =
+ =
=
v
v v
2
const.
2
0 0
0
t
t
t
o
e
o e e
o
+ + =
+ =
=

Pamitajmy, e zarwno prdko ktowa jak i przyspieszenie ktowe s wektorami. Na
rysunku 11.2 poniej, pokazane s wektory: prdkoci liniowej v, prdkoci ktowej ,
przyspieszenia stycznego a
s
, przyspieszenia normalnego a
n
i przyspieszenia ktowego
punktu P obracajcego si ciaa sztywnego. Punkt P porusza si ruchem przyspieszonym
po okrgu.

Rys. 11.2. Kierunki wektorw v, , a
s
, a
n
i punktu P poruszajcego si po okrgu wok
pionowej osi

Zwizki pomidzy wielkociami liniowymi i ktowymi w postaci skalarnej s dane
rwnaniami (11.1), (11.3) oraz rwnaniem (3.14). Natomiast te zalenoci w postaci
wektorowej maj posta

v
v
=
=
=
a
R a
R
n
s

(11.4)

Wicej o ruchu przyspieszonym po okrgu moesz przeczyta w Dodatku 1, na
kocu moduu III.
117

Jednostki
Z powyszych rozwaa wynika, e jeeli kt jest mierzony w radianach (rad) to
jednostk prdkoci ktowej jest radian na sekund (rad/s), a przyspieszenia
ktowego radian na sekund do kwadratu (rad/s
2
).

Na zakoczenie sprbuj wykona nastpujce wiczenie.

wiczenie 11.1
W wielu czytnikach CD pyta ma sta prdko liniow natomiast zmienia si jej prdko
ktowa. Dziki tej staej prdkoci liniowej mona zachowa jednakowo gste upakowanie
informacji na caym dysku. Ta prdko dla dysku audio (pojedynczej prdkoci) wynosi
1.25 m/s. Cakowita dugo spiralnie naniesionej cieki wynosi 5.55 km. rednica
zewntrzna dysku jest rwna 12 cm, a wewntrzna 2.5 cm. Oblicz maksymaln
i minimaln prdko ktow dysku. Jakie jest rednie przyspieszenie ktowe pyty
podczas jej cigego, cakowitego odczytu? Pamitaj o odpowiednich jednostkach.
Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Skorzystaj z rwna (11.1) i (11.3)

min
=

max
=

=


11.2 Dynamika punktu materialnego
Jak wynika z naszego codziennego dowiadczenia w ruchu obrotowym wana jest nie
tylko warto siy, ale to gdzie i pod jakim ktem jest ona przyoona. Na przykad, drzwi
najatwiej jest otworzy przykadajc si na ich zewntrznej krawdzi i pod ktem
prostym do paszczyzny drzwi. Sia przyoona wzdu paszczyzny drzwi jak i sia
przyoona w miejscu zawiasw nie pozwalaj na ich obrt. Dla ruchu obrotowego
wielkoci, ktra odgrywa rol analogiczn do siy w ruchu postpowym jest moment
siy (tzw. moment obrotowy) . Jeeli sia F jest przyoona w pewnym punkcie to
moment siy wzgldem tego punktu jest definiowany jako

Definicja
F r = (11.5)

gdzie wektor r reprezentuje pooenie punktu wzgldem wybranego inercjalnego ukadu
odniesienia.
Moment siy jest wielkoci wektorow, ktrej warto bezwzgldna wynosi (iloczyn
wektorowy)

118
u t sin rF = (11.6)

Wielko r nazywamy ramieniem siy . Z rwnania (11.6) wynika, e tylko skadowa
siy prostopada do ramienia u sin F F =
wpywa na moment siy.

11.2.1 Moment pdu
Zdefiniujmy teraz wielko, ktra w ruchu obrotowym odgrywa rol analogiczn do pdu.
Wielko L nazywamy momentem pdu i definiujemy jako

Definicja
p r L =
(11.7)

gdzie p jest pdem punktu materialnego, a r reprezentuje jego pooenie wzgldem
wybranego inercjalnego ukadu odniesienia. Warto L wynosi

u sin p r L =
(11.8)

Istnieje bezporednia zaleno pomidzy momentem siy i momentem pdu. eby j
wyprowadzi zrniczkujmy obie strony rwnania (11.7)

( )
wyp
t t t t
F r p
p
r p
r
p r
L
+ =
= + = =
v
d
d
d
d
d
d
d
d

(11.9)

Poniewa wektory v oraz p s rwnolege to ich iloczyn wektorowy jest rwny zeru.
Natomiast drugi skadnik rwnania jest zgodnie z definicj (11.5) wypadkowym
momentem siy. Otrzymujemy wic

t
wyp
d
d L
=
(11.10)

Wypadkowy moment siy dziaajcy na punkt materialny jest rwny prdkoci zmian
momentu pdu.

To jest sformuowanie drugiej zasad dynamiki ruchu obrotowego. Rwnanie (11.10) jest
analogiczne do rwnania (4.6) dla ruchu postpowego.
Analogicznie moemy sformuowa pierwsz zasad dynamiki ruchu obrotowego

Ciao sztywne, na ktre nie dziaa moment siy pozostaje w spoczynku lub porusza
si ruchem obrotowym jednostajnym.

oraz trzeci zasad dynamiki ruchu obrotowego

119

Jeeli dwa ciaa oddziauj wzajemnie, to moment sia z jakim dziaa ciao drugie na
ciao pierwsze jest rwny i przeciwnie skierowany do momentu siy, z jakim ciao
pierwsze dziaa na drugie.

11.2.2 Zachowanie momentu pdu
Dla ukadu n czstek moemy zsumowa momenty si dziaajce na poszczeglne
punkty materialne

t t
i
n
i
i i
d
d
d
d
1
L
L = |
.
|
\
|
=

=

(11.11)

gdzie L oznacza teraz cakowity moment pdu ukadu.
Zauwamy, e

Jeeli na ukad nie dziaa zewntrzny moment siy (lub wypadkowy moment si
zewntrznych jest rwny zeru) to cakowity moment pdu ukadu pozostaje stay.

0
d
d
=
t
L
lub const. = L
(11.12)

Zaleno powysza wyraa zasad zachowania momentu pdu.

wiczenie 11.2
Rozpatrzmy teraz nastpujcy przykad. Rower jedzie ze sta prdkoci gdy sia
dziaajca pomidzy nawierzchni i koem F
2
= 5 N. Z jak si F
1
acuch cignie zbatk
jeeli stosunek R/r = 10?
Wynik zapisz poniej. Wskazwka: Zauwa, e prdko ktowa jest staa wic dL/dt = 0
i wypadkowy moment si jest rwny zeru.

F
1
=


120
11.3 Ciao sztywne i moment bezwadnoci
Wikszo cia w przyrodzie to nie punkty materialne ale rozcige ciaa sztywne.
Przeanalizujmy teraz ruch takiej bryy sztywnej obracajcej si ze sta prdkoci ktow
wok staej osi obrotu w ukadzie rodka masy. Zauwamy, e chocia wszystkie
punkty maj te sam prdko ktow to punkty znajdujce si w rnych odlegociach
od osi obrotu maj rn prdko liniow v (rysunek 11.3). Prdko i-tego punktu
o masie m
i
wynosi v
i
= r
i
gdzie r
i
jest odlegoci od osi obrotu

Rys. 11.3. Dwa punkty obracajcej si bryy maj t sam prdko ktow, a rne prdkoci
liniowe ze wzgldu na rne odlegoci od osi obrotu r
1
i r
2

Obliczamy teraz warto momentu pdu L tego ciaa

e e |
.
|
\
|
A = A = A =

i
i i i
i i
i i i i i
m r r m r m r L
2
) ( v
(11.13)

Wielko w nawiasie nazywamy momentem bezwadnoci I , ktry definiujemy jako

Definicja
A =
i
m r I
i i
2

(11.14)

a dla cigego rozkadu masy

Definicja
}
= m r I d
2

(11.15)

Zwrmy uwag, e moment bezwadnoci I zaley od osi obrotu.
Moemy teraz wyrazi moment pdu poprzez moment bezwadnoci

e I L = (11.16)

a poniewa zgodnie z rwnaniem (11.10) t = dL/dt wic
121
o
e
t I
t
I = =
d
d

(11.17)

gdzie jest przyspieszeniem ktowym.
Obliczmy teraz energi kinetyczn obracajcego si ciaa

2 2 2 2
2
1
) (
2
1
2
1
e e

|
.
|
\
|
A = A = A =
i i
i i i i
i
i i k
r m r m m E v
(11.18)

wic

2
2
1
e I E
k
=
(11.19)

Zestawmy teraz odpowiednie wielkoci obliczone dla ruchu obrotowego z ich
odpowiednikami dla ruchu postpowego.

Tab. 11.2
Ruch postpowy Ruch obrotowy
2
2
1
v m E
m
m
k
=
=
=
a F
p v

2
2
1
e I E
I
k
=
=
=
o t
e L

Z tego porwnania wida, e moment bezwadnoci I jest analogiczn wielkoci do masy
m w ruchu postpowym. Zwrmy uwag, e w przeciwiestwie do masy moment
bezwadnoci zaley od osi, wok ktrej obraca si ciao. Momenty bezwadnoci
niektrych cia sztywnych s podane w tabeli 11.3.

Tab. 11.3
Ciao moment bezwadnoci I
Obrcz, piercie o promieniu R, wzgldem osi obrczy
2
MR
Krek, walec wzgldem osi walca
2
2
1
MR
Prt o dugoci l, wzgldem osi symetrii prostopadej do prta
2
1
12
Ml
Pena kula o promieniu R, wzgldem rednicy
2
5
2
MR
Czasza kulista o promieniu R, wzgldem rednicy
2
3
2
MR

Przykad obliczania momentu bezwadnoci znajdziesz w Dodatku 2, na kocu
moduu III.

122
Czsto do obliczania momentu bezwadnoci wygodnie jest posuy si twierdzeniem
Steinera. Podaje ono zaleno pomidzy momentem bezwadnoci I ciaa wzgldem danej
osi, a momentem bezwadnoci I
r.m.
tego ciaa wzgldem osi przechodzcej przez jego
rodek masy i rwnolegej do danej. Zwizek ten wyraa si zalenoci

2
. .
= +
t m
I I Md
(11.20)

gdzie d jest odlegoci midzy osiami, a M jest mas ciaa.

wiczenie 11.3
Teraz korzystajc z powyszego twierdzenia i z danych w tabeli 11.3 oblicz moment
bezwadnoci prta o masie M i dugoci l wzgldem osi prostopadej do prta
i przechodzcej przez jeden z jego kocw. Wynik zapisz poniej.

I =


11.4 Ruch obrotowo-postpowy
Na co dzie czsto mamy do czynienia z toczeniem si cia. W przeciwiestwie do ruch
obrotowego wzgldem nieruchomej osi obrotu w przypadku toczenia wystpuje zarwno
ruch postpowy, jak i obrotowy. Dlatego sprbujemy opisa toczenie jako zoenie ruchu
postpowego i obrotowego. W tym celu przeledmy ruch walca o promieniu R pokazany
na rysunku 11.4.

Rys. 11.4. Toczenie (c) jako zoenie ruchu postpowego (a) i obrotowego (b)

W ruchu postpowym, rysunek (a), wszystkie punkty poruszaj si z takimi samymi
prdkociami, natomiast w ruchu obrotowym wok rodka masy S, rysunek (b),
przeciwlege punkty poruszaj si z przeciwnymi prdkociami, a rodek jest nieruchomy.
Na rysunku (c) pokazano wynik zoenia (sumowania) odpowiednich wektorw
z rysunkw (a) i (b). Zwrmy uwag, e podstawa walca (punkt A stycznoci z podoem)
123
w kadej chwili spoczywa (prdko chwilowa v
A
= 0). Natomiast prdko liniowa
punktw S i B jest proporcjonalna do ich odlegoci od punktu A (punkt B w odlegoci 2R
ma prdko dwukrotnie wiksz ni punkt S w odlegoci R). Jeszcze peniej wida to na
rysunku 11.5 gdzie narysowane s prdkoci chwilowe kilku punktw na obwodzie
toczcego si walca.

Rys. 11.5. Toczenie si walca jako obrt wok punktu A

Wida, e prdko kadego z tych punktw jest prostopada do linii czcej ten punkt
z podstaw A i proporcjonalna do odlegoci tego punktu od A. Takie zachowanie jest
charakterystyczne dla ciaa wykonujcego ruch obrotowy wzgldem nieruchomej osi.
Oznacza to, e opisywany walec obraca si wok punktu A, a co za tym idzie, e moemy
toczenie opisywa rwnie wycznie jako ruch obrotowy ale wzgldem osi przechodzcej
przez punkt A stycznoci z powierzchni, po ktrej toczy si ciao.

Przykad
W celu zilustrowania rwnowanoci obu opisw obliczymy teraz energi kinetyczn
walca o masie m toczcego si z prdkoci v. Najpierw potraktujemy toczenie jako
zoenie ruchu postpowego i obrotowego wzgldem rodka masy. Energi kinetyczn
obliczamy jako sum energii ruchu postpowego i obrotowego

2 2
2
. .
2
e
m r
ko kp
I m
E E E + = + =
v
(11.21)

Podstawiajc warto momentu bezwadnoci walca odczytan z tabeli 11.3 oraz
uwzgldniajc, e dla ciaa toczcego si bez polizgu = v/R (rwnanie 11.1)
otrzymujemy

2
4
3
v m E =
(11.22)

Teraz powtrzymy nasze obliczenia ale potraktujemy toczenie wycznie jako obrt
wzgldem osi obrotu w punkcie A zetknicia walca z powierzchni. Energia kinetyczn
obliczamy wic jako

124
2
2
e
A
ko
I
E E = = (11.23)

Moment bezwadnoci walca I
A
,wzgldem osi A, obliczamy z twierdzenia Steinera

2 2
2
2
. .
2
3
2
mR mR
mR
mR I I
m r A
= + = + = (11.24)

Po podstawieniu tej wartoci i uwzgldniajc, e = v/R (rwnanie 11.1) otrzymujemy

2
4
3
v m E =
(11.25)

W obu przypadkach otrzymalimy ten sam rezultat.

Widzimy, e

Ruch ciaa bdcy zoeniem ruchu postpowego rodka masy i obrotowego
wzgldem osi przechodzcej przez rodek masy jest rwnowany ruchowi
obrotowemu wok osi przechodzcej przez punkt stycznoci ciaa z powierzchni,
po ktrej si ono toczy.

wiczenie 11.4
Krek (walec) i kula o takich samych masach m i promieniach R staczaj si bez polizgu
po rwni pochyej z wysokoci h. Korzystajc z zasady zachowania energii oblicz ich
prdkoci u dou rwni. Jaki byby wynik oblicze gdyby te ciaa zelizgiway si z rwni?
Obliczenia przeprowad traktujc toczenie jako zoenie ruchu postpowego i obrotowego
lub jako wycznie jako ruch obrotowy.

v
walca
=

v
kuli
=


Inny przykadem ruchu obrotowego, w ktrym o obrotu nie jest nieruchom
w inercjalnym ukadzie odniesienia jest bk wirujcy dookoa pewnej osi symetrii.
O ruchu precesyjnym bka moesz przeczyta w Dodatku 3, na kocu moduu III.

Modu III Ruch drgajcy
125
12 Ruch drgajcy
Ruch, ktry powtarza si w regularnych odstpach czasu, nazywamy ruchem
okresowym. Przemieszczenie czstki w ruchu periodycznym mona zawsze wyrazi za
pomoc funkcji sinus lub cosinus (tzw. funkcji harmonicznych). Ruch drgajcy jest
powszechn form ruchu obserwowan w yciu codziennym i dlatego jest wanym
przedmiotem fizyki.
12.1 Sia harmoniczna, drgania swobodne

Definicja
Si harmoniczn (sprystoci) nazywamy si dziaajc na ciao proporcjonaln
do przesunicia tego ciaa od pocztku ukadu i skierowan ku pocztkowi ukadu.

Dla przesunicia wzdu osi x, sia sprystoci jest dana rwnaniem

x k F =
(12.1)

gdzie x jest wychyleniem (przesuniciem) ciaa od pooenia rwnowagi. Sta k
nazywamy wspczynnikiem sprystoci . Z si harmoniczn (sprystoci)
spotkalimy si ju w punktach 7.2 i 8.3 gdy rozwaalimy si zwizan z rozciganiem
spryny i elastycznej liny.
Na rysunku 12.1 pokazane jest ciao o masie m przymocowane do spryny, mogce
porusza si bez tarcia po poziomej powierzchni. Takie drgania, gdy sia sprystoci jest
zarazem si wypadkow nazywamy drganiami swobodnymi .

Rys. 12.1. Prosty oscylator harmoniczny

Jeeli spryna zostanie rozcignita tak, aby masa m znalaza si w chwili t = 0
w pooeniu x = A, (rysunek 12.1), a nastpnie zostanie zwolniona, to pooenie masy
w funkcji czasu moe by dane rwnaniem

t A t x e cos ) ( =
(12.2)

Funkcja x(t) opisuje zarazem wychylenie ciaa z pooenia rwnowagi.
Sprawdmy teraz czy to rwnanie dobrze opisuje ruch harmoniczny. Zgodnie z drug
zasad dynamiki Newtona

x k a m =
(12.3)
126
eby obliczy przyspieszenie a obliczamy (zgodnie z rwnaniami 3.1) odpowiednie
pochodne wyraenia (12.2)

t A
t
x
t e esin
d
d
) ( = = v
(12.4)

oraz

t A
t
x
t
t a e e cos
d
d
d
d
) (
2
2
2
= = =
v
(12.5)

Teraz wyraenia (12.2) i (12.5) podstawiamy do rwnania opisujcego ruch oscylatora
(12.3) i otrzymujemy

m
k
=
2
e
(12.6)

Widzimy, e zaproponowane rwnanie (12.2) jest rozwizaniem rwnania ruchu
oscylatora harmonicznego (12.3) przy warunku, e m k / = e (rwnanie 12.6).
Zwrmy uwag, e funkcja t A t x e sin ) ( = jest rwnie rozwizaniem rwnania ale przy
innych warunku pocztkowym bo gdy t = 0 to pooenie masy x = 0, a nie jak przyjlimy
x = A.
Oglne rozwizanie rwnania ruchu oscylatora harmonicznego (12.3) ma posta

) sin( ) ( e + = t A t x
(12.7)

Staa A (opisujca maksymalne wychylenie) jest amplitud ruchu, wyraenie t +
nazywamy faz drga , a faz pocztkow (sta fazow). Stae A i s
wyznaczone przez warunki pocztkowe. Na przykad dla = /2 otrzymujemy rozwizanie
(12.2). Rwnania (12.2), (12.4) i (12.5) opisuj kolejno pooenie, prdko i
przyspieszenie w funkcji czasu. Zalenoci te s pokazane na rysunku 12.2.

Rys. 12.2. Wykres zalenoci x(t), v(t), a(t) dla prostego ruchu harmonicznego
127
Zwrmy uwag, e wychylenie z pooenia rwnowagi x(t) oraz przyspieszenie a(t)
(a tym samym sia) osigaj rwnoczenie maksymalne wartoci, przy czym zwroty
wektorw x(t) i a(t) s przeciwne (rwnanie (12.3)) i std przeciwne znaki. Natomiast
prdko v(t) jest przesunita w fazie (wzgldem pooenia) o /2 co odzwierciedla fakt,
e prdko osiga maksimum przy przechodzeniu oscylujcej masy przez pooenie
rwnowagi, a jest zerowa przy maksymalnym wychyleniu gdy ciao zawraca (rysunek
12.1).
Odpowiednie maksymalne wartoci pooenia, prdkoci i przyspieszenia wynosz

2
max
max
max
e
e
A a
A
A x
=
=
=
v
(12.8)

Wartoci funkcji sinus i cosinus powtarzaj si gdy kt zmienia si o 2. Oznacza to, e
funkcje x(t), v(t) i a(t) przyjmuj tak sam warto po czasie t = 2/. Ten czas jest wic
okresem ruchu T. Uwzgldniajc zaleno (12.6) otrzymujemy

2
2
m
T
k
t
e
= = (12.9)

Zwrmy uwag, e okres drga harmonicznych T jest niezaleny od amplitudy drga A.
Ta waciwo drga harmonicznych zostaa wykorzystana w konstrukcji zegara
wahadowego.

Moesz przeledzi drgania harmoniczne masy zawieszonej na niewakiej sprynie
w zalenoci od jej wspczynnika sprystoci k, masy m i od amplitudy ruch A
korzystajc z programu komputerowego Drgania swobodne dostpnego na stronie
WWW autora.

12.2 Wahada
12.2.1 Wahado proste
Wahado proste (matematyczne) jest to wyidealizowane ciao o masie punktowej,
zawieszone na cienkiej, niewakiej, nierozcigliwej nici. Kiedy ciao wytrcimy
z rwnowagi to zaczyna si ono waha w paszczynie poziomej pod wpywem siy
cikoci. Jest to ruch okresowy. Znajdmy okres T tego ruchu. Rysunek 12.3 przedstawia
wahado o dugoci l i masie m, odchylone o kt od pionu.
Na mas m dziaa sia grawitacji mg i naprenia nici N. Si mg rozkadamy na skadow
radialn (normaln) i styczn. Skadowa normalna jest rwnowaona przez nacig nici N.
Natomiast skadowa styczna przywraca rwnowag ukadu i sprowadza mas m do
pooenia rwnowagi.
Skadowa styczna siy grawitacji ma warto

u sin mg F =
(12.10)
128

Rys. 12.3. Wahado matematyczne

Zwrmy uwag, e to nie jest, w myl podanej definicji, sia harmoniczna bo jest
proporcjonalna do sinusa wychylenia (sin), a nie do wychylenia . Jeeli jednak kt jest
may (np. 5) to sin jest bardzo bliski (rnica 0.1%). Przemieszczenie x wzdu uku
wynosi (z miary ukowej kta) u l x = . Przyjmujc zatem, e sin otrzymujemy

x
l
mg
mg F = = u
(12.11)

Tak wic dla maych wychyle sia jest proporcjonalna do przemieszczenia i mamy do
czynienia z ruchem harmonicznym. Rwnanie (12.11) jest analogiczne do rwnania (12.1)
przy czym k = mg/l. Moemy wic skorzysta z zalenoci (12.9) i obliczy okres waha

2 2
m l
T
k g
= =
(12.12)

Okres wahada prostego nie zaley od amplitudy i od masy wahada.

Moesz przeledzi ruch wahada matematycznego w zalenoci od jego dugoci
korzystajc z programu komputerowego Drgania tumione dostpnego na stronie
WWW autora.

Zauwamy, e pomiar okresu T moe by prost metod wyznaczenia przyspieszenia g.

wiczenie 12.1
Sprbuj wykona takie dowiadczenie. Na nitce (moliwie dugiej np. 1.5 m) zawie
niewielki ciarek. Nastpnie wychyl wahado o niewielki kt (eby byo spenione
129
kryterium ruchu harmonicznego) i zmierz okres waha. eby zmniejszy bd pomiaru
czasu zmierz okres kilku waha (np. 10) i potem oblicz T. Ze wzoru (12.12) wylicz
przyspieszenie g.

g =

12.2.2 Wahado fizyczne
Wahadem fizycznym nazywamy ciao sztywne zawieszone tak, e moe si waha
wok pewnej osi przechodzcej przez to ciao. Ciao jest zawieszone w punkcie P, a punkt
S, znajdujcy si w odlegoci d od punkt P, jest rodkiem masy ciaa (rysunek 12.4).

Rys. 12.4. Wahado fizyczne

Moment siy dziaajcy na ciao wynosi

u t sin d mg =
(12.13)

co w poczeniu ze wzorem (11.17) daje

u o sin d mg I =
(12.14)

Dla maych wychyle, dla ktrych sin dostajemy rwnanie

u o d mg I =
(12.15)

Otrzymalimy rwnanie, ktre ma posta rwnania (12.3) dla ruchu harmonicznego przy
czym odpowiada x. Moemy wic teraz napisa wyraenie na czsto i okres drga

I
d mg
= e (12.16)
130
2
I
T
mgd
=
(12.17)

Jako przypadek szczeglny rozpatrzmy mas punktow zawieszon na nici o dugoci l
(wahado proste). Wwczas moment bezwadnoci I = ml
2
, oraz d = l i otrzymujemy znany
wzr dla wahada prostego

2
l
T
g
=
(12.18)

wiczenie 12.2
Sprbuj teraz samodzielnie obliczy okres waha cienkiej obrczy o masie m i promieniu
R zwieszonej na gwodziu G, jak na rysunku. Wynik zapisz poniej.

T =


12.3 Energia ruchu harmonicznego prostego
Energi potencjaln spryny obliczylimy w rozdziale 7.2 przy okazji dyskusji o pracy
wykonywanej przez siy zmienne. Pokazalimy wtedy, e energia potencjalna spryny
rozcignitej o x wynosi

2
2
x k
E
p
= (12.19)

Jeeli spryna zostanie rozcignita tak aby masa m znalaza si w chwili t = 0
w pooeniu x = A, to energia potencjalna ukadu

2
2
A k
E
p
= (12.20)

jest zarazem energi cakowit (energia kinetyczna E
k
= 0). Jeeli pucimy spryn to jej
energia potencjalna bdzie zamienia si w energi kinetyczn masy m. Przy zaoeniu, e
131
nie ma tarcia ani innych si oporu, zgodnie z zasad zachowania energii suma energii
kinetycznej i potencjalnej musi si rwna energii cakowitej w dowolnej chwili ruchu

2 2 2
2 2 2
A k x k m
E E
p k
= + = +
v
(12.21)

Korzystajc z wyrae (12.2) i (12.4) na x(t) i v(t) oraz pamitajc, e m
2
= k
otrzymujemy

2 2
cos
2
sin
2 2 2 2 2
A k t A k t A k
= +
e e
(12.22)

Przykad
Sprbujmy teraz obliczy jaki jest stosunek energii potencjalnej do energii kinetycznej
ciaa wykonujcego drgania harmoniczne, gdy znajduje si ono w poowie drogi midzy
pooeniem pocztkowym, a pooeniem rwnowagi.
Dla danego wychylenia ciaa x = A/2 moemy korzystajc ze wzoru (12.19) wyliczy
energi potencjaln

8 2
2 2
A k x k
E
p
= = (12.23)

Poniewa energia cakowita E

p k
E E
A k
E + = =
2
2
(12.24)

wic podstawiajc obliczon warto energii potencjalnej (12.23) otrzymujemy energi
kinetyczn

8
3
2
A k
E
k
= (12.25)

Std

3
1
=
k
p
E
E

(12.26)

Wida, e dla x = A/2 energia kinetyczna jest trzykrotnie wiksza od potencjalnej.

wiczenie 12.3
Oblicz, dla jakiego wychylenia x energie kinetyczna i potencjalna s sobie rwne?
132
Wskazwka: Dla poszukiwanego wychylenia x energia potencjalna jest rwna energii
kinetycznej jest wic zarazem rwna poowie energii cakowitej.

x =


Moesz przeledzi energi kinetyczn, potencjaln i cakowit w ruchu drgajcym.
korzystajc z programu komputerowego Drgania swobodne dostpnego na stronie
WWW autora.

12.4 Oscylator harmoniczny tumiony
Dotychczas pomijalimy fakt ewentualnego tumienia oscylatora to znaczy strat energii
ukadu oscylatora. W przypadku drga mechanicznych si hamujc ruch czstki s tak
zwane opory ruchu. Przykadem moe tu by opr powietrza. Sia oporu ma zwrot
przeciwny do prdkoci i w najprostszej postaci jest wprost proporcjonalna do prdkoci
F
op
~ v

t
x
T
d
d
= = v
(12.27)

Jeeli oprcz siy sprystoci uwzgldnimy si hamujc to rwnanie opisujce ruch
oscylatora harmonicznego przyjmie teraz posta

t
x
x k ma
d
d
=
(12.28)

lub (na podstawie z rwna (3.1))

t
x
x k
t
x
m
d
d
d
d
2
2
=
(12.29)

Jeeli wprowadzimy now sta t / m = (o wymiarze czasu) tak zwan sta czasow
oraz oznaczymy czsto drga nietumionych czyli czsto wasn m k /
0
= e to
rwnanie opisujce ruch przyjmie posta

0
d
d 1
d
d
2
0
2
2
= + + x
t
x
t
x
e
t

(12.30)

Szukamy rozwizania tego rwnania w postaci drga okresowo zmiennych tumionych na
przykad

133
t e A x
t
e
|
cos
= (12.31)

Proponowane rozwizanie zawiera czynnik oscylacyjny t e cos opisujcy drgania
i czynnik tumicy
t
e
|
opisujcy zmniejszanie si amplitudy drga. Wspczynnik
t | 2 / 1 = okrelajcy wielko tumienia nazywamy wspczynnikiem tumienia .

Wicej o wpywie tumienia na ruch drgajcy moesz przeczyta w Dodatku 4, na
kocu moduu III.

eby sprawdzi czy zaproponowana funkcja jest rozwizaniem rwnania ruchu (12.30)
obliczamy odpowiednie pochodne i podstawiamy je do rwnania ruchu. W wyniku
otrzymujemy warunek na czsto drga tumionych

2 2
0
| e e = (12.32)

Funkcja (12.31) jest rozwizaniem rwnania opisujcego ruch harmoniczny tumiony przy
warunku (12.32). Widzimy, e opr zmniejsza zarwno amplitud jak i czsto drga,
czyli powoduje spowolnienie ruchu. Wielko tumienia okrela wspczynnik tumienia
(lub staa czasowa ). Wykres ruchu harmonicznego tumionego w zalenoci od czasu jest
pokazany na rysunku 12.5.

Rys. 12.5. Zaleno przemieszczenia od czasu w ruchu harmonicznym tumionym.
Linie przerywane ilustruj wykadnicze tumienie amplitudy tego ruchu

Rwnanie (12.31) opisuje sytuacj, w ktrej pomimo strat energii zachowany zostaje
oscylacyjny charakter ruchu. Ma to miejsce tylko wtedy gdy speniony jest warunek <
0

to znaczy dla sabego tumienia. Tylko wtedy rwnanie (12.32) opisuje czstotliwo
drga. Jednak gdy tumienie (opr) stanie si dostatecznie due ruch przestaje by ruchem
drgajcym, a ciao wychylone z pooenia rwnowagi powraca do niego asymptotycznie
134
tzw. ruchem pezajcym (aperiodycznym), a rwnanie (12.31) nie jest ju rozwizaniem
rwnania ruchu. Odpowiada to warunkowi >
0
co w praktyce oznacza, e sia tumica
jest bardzo dua. Dzieje si tak na przykad gdy ruch odbywa si w bardzo gstym
orodku. Szczeglny przypadek odpowiada sytuacji gdy =
0
. Mwimy wtedy
o tumieniu krytycznym . Wykresy ruchu tumionego krytycznie i ruchu pezajcego s
pokazane na rysunku 12.6 poniej.

Rys. 12.6. Ruch pezajcy >
0
i tumiony krytycznie =
0

Moesz przeledzi drgania tumione wahada matematycznego w zalenoci od
wspczynnika tumienia korzystajc z programu komputerowego Drgania
tumione dostpnego na stronie WWW autora.

12.4.1 Straty mocy, wspczynnik dobroci
Straty energii wynikajce z tumienia opisuje si za pomoc tzw. wspczynnika
dobroci Q , ktry jest definiowany jako

Definicja
1
2 2
/ /
zmagazynowana
straconaw okresie
E
E E
Q
E P f P e
= = =
(12.33)

gdzie P jest redni strat mocy, f czstotliwoci drga. Kilka typowych wartoci Q
zestawiono w tabeli 12.1.

Tab. 12.1. Wybrane wartoci wspczynnika dobroci Q
Oscylator Q
Ziemia dla fali sejsmicznej 250-400
Struna fortepianu lub skrzypiec 1000
Atom wzbudzony 10
7

Jdro wzbudzone 10
12

135
12.5 Drgania wymuszone oscylatora harmonicznego
W ruchu harmonicznym tumionym amplituda, a co za tym idzie i energia drga maleje
z czasem do zera. Jeeli chcemy podtrzyma drgania to musimy dziaa odpowiedni si
zewntrzn F(t) przyoon do oscylatora. Si tak nazywamy si wymuszajc.
W przypadku drga harmonicznych zewntrzna sia wymuszajca jest si okresowo
zmienn postaci

t F t F e sin ) (
0
=
(12.34)

Zwrmy uwag na to, e sia wymuszajca dziaa przez cay czas i nie naley jej myli
z krtkotrwaymi impulsami takimi jakie na przykad stosujemy gdy chcemy podtrzyma
wahania hutawki popychajc raz na jaki czas.
Jeeli uwzgldnimy si wymuszajc to zgodnie z drug zasad dynamiki

) (
d
d
t F
t
x
x k ma + =
(12.35)

lub korzystajc z rwna (3.1)

) (
d
d
d
d
2
2
t F
t
x
x k
t
x
m + =
(12.36)

Po podstawieniu wyraenia na si wymuszajc (12.34) i wprowadzeniu nowych staych

m
F
m
k m
0
0
2
0
oraz , = = = o e
t
(12.37)

otrzymujemy rwnanie analogiczne do rwnania (12.30) dla ruchu tumionego

t x
t
x
t
x
e o e
t
sin
d
d 1
d
d
0
2
0
2
2
= + +
(12.38)

Ponownie
0
jest czstoci wasn ukadu, to jest czstoci drga swobodnych gdy nie
dziaa sia zewntrzna i nie ma tarcia ani innych si oporu, a sta czasow zwizan ze
wspczynnikiem tumienia relacj t | 2 / 1 = .Zauwamy ponadto, e ukad jest zasilany
z czstoci rn od czstoci wasnej
0
. W takiej sytuacji

Drgania (wymuszone) odbywaj si z czstoci siy zewntrznej, a nie z czstoci
wasn.

W rwnaniu (12.38) mamy dwie wielkoci okresowo zmienne: pooenie x(t) oraz si
wymuszajc F(t). W najoglniejszym przypadku suma (zoenie) dwch funkcji
okresowych daje w wyniku te funkcj okresow (rysunek 12.7).
136

Rys. 12.7. Zoenie dwch funkcji okresowych

) sin( sin cos
2 1
e e e + = + t A t A t A
(12.39)

Szukamy wic rozwizania rwnania (12.38) w postaci

) sin( ) ( e + = t A t x
(12.40)

Jak wida z porwnania rwna (12.34) i powyszego rwnania (12.40) przesunicie
fazowe mwi nam o jaki kt maksimum przemieszczenia wyprzedza maksimum siy
(czyli o ile s przesunite wzgldem siebie funkcje sinus opisujce wychylenie (12.40)
i si (12.34)).
eby znale rozwizanie musimy wyznaczy amplitud A oraz przesunicie fazowe .
W tym celu obliczamy odpowiednie pochodne funkcji (12.40) i podstawiamy do rwnania
(12.38).

Wicej o wyznaczeniu A oraz moesz przeczyta w Dodatku 5, na kocu moduu
III.

W wyniku otrzymujemy warunek na przesunicie fazowe

2 2
0
2 2
0
2 /
cos
sin
e e
|e
e e
t e
= = tg
(12.41)

i wyznaczamy amplitud

2 / 1 2 2 2 2 2
0
0
2 / 1 2 2 2 2
0
0
] 4 ) [( ] ) / ( ) [( e | e e
o
t e e e
o
+
=
+
= A
(12.42)

czc powysze wzory otrzymujemy rozwizanie

137
|
|
.
|
\
|
+
+
=
2 2
0
2 / 1 2 2 2 2 2
0
0
2
ar sin
] 4 ) [(
) (
e e
|e
e
e | e e
o
ctg t t x
(12.43)

Rwnanie wyglda skomplikowanie ale pamitajmy, e jest to rozwizanie postaci
) sin( ) ( e + = t A t x .
12.5.1 Rezonans
Zauwamy, e chocia drgania odbywaj si z czstoci w siy wymuszajcej to
amplituda i faza zale od relacji pomidzy czstoci wymuszajc , a czstoci wasn
0
. W szczeglnoci gdy sia wymuszajca osignie odpowiedni czstotliwo, to
amplituda drga moe wzrosn gwatownie nawet przy niewielkiej wartoci siy
wymuszajcej. To zjawisko nazywamy rezonansem .
Wykres przedstawiajcy rezonansowy wzrost amplitudy drga w funkcji czstoci siy
wymuszajcej pokazany jest na rysunku 12.8 poniej dla rnych wartoci wspczynnika
tumienia .

Rys. 12.8. Krzywe rezonansu dla rnych wartoci wspczynnika tumienia (
0
<
1
<
2
<
3
<
4
)

Liniami przerywanymi zaznaczono czstoci rezonansowe to jest wartoci czstoci siy
wymuszajcej, dla ktrej amplituda drga jest maksymalna. Odpowiadajca jej amplituda
nazywana jest amplitud rezonansow .
Czsto rezonansow
r
i amplitud rezonansow A
r
moemy obliczy z warunku na
maksimum amplitudy drga danej wzorem (12.42). Funkcja A() osiga maksimum dla
czstoci rezonansowej
r

2 2
0
2| e e =
r
(12.44)
138
Podstawiajc t warto do wzoru na amplitud otrzymujemy wyraenie na amplitud
rezonansow A
r

2 2
0
0
2 | e |
o
=
r
A
(12.45)

Widzimy, e dla drga swobodnych, nietumionych ( 0) czsto rezonansowa
r
jest
rwna czstoci drga swobodnych
0
, a amplituda rezonansowa A
r
. W miar
wzrostu tumienia warto amplitudy rezonansowej A
r
maleje, a czsto rezonansowa
przesuwa si w stron czstoci mniejszych od
0
. Dla bardzo duego tumienia rezonans
nie wystpuje, maksymalna amplituda wystpuje dla czstoci bliskiej zeru.
Dla drga swobodnych, dla ktrych
r
=
0
przesunicie fazowe pomidzy si,
a wychyleniem, dane rwnaniem (12.41) jest rwne = /2. Oznacza to, e sia
wymuszajca nie jest zgodna w fazie z wychyleniem. Zauwamy jednak, e moc
pochaniana przez oscylator zasilany si wymuszajc F zaley od prdkoci

v F P = (12.46)

Warunek uzyskania rezonansu odpowiada maksimum mocy pochanianej przez oscylator.
Trzeba wic, zgodnie z powyszym wzorem, eby to prdko (a nie wychylenie) bya
zgodna w fazie z si, a to oznacza, e sia musi wyprzedza wychylenie o /2.

Wicej o mocy absorbowanej przez oscylator moesz przeczyta w Dodatku 6, na
kocu moduu III.

Skutki rezonansu mog by zarwno pozytywne jak i negatywne. Z jednej strony staramy
si wyeliminowa przenoszenie drga na przykad z silnika na elementy nadwozia
w samochodzie, a z drugiej strony dziaanie odbiornikw radiowych i telewizyjnych jest
moliwe dziki wykorzystaniu rezonansu elektrycznego. Dostrajajc odbiornik do
czstoci nadajnika speniamy wanie warunek rezonansu. Zjawisko rezonansu jest bardzo
rozpowszechnione w przyrodzie.

12.6 Skadanie drga harmonicznych
Czsto spotykamy si z nakadaniem si dwu lub wicej drga harmonicznych. Poniej
rozpatrzymy kilka przypadkw drga zoonych, powstajcych w wyniku nakadania si
dwu drga harmonicznych zachodzcych zarwno wzdu prostych rwnolegych jak
i prostych prostopadych.
12.6.1 Skadanie drga rwnolegych
Rozpatrzymy ruch punktu materialnego wynikajcy ze zoenia dwu drga
harmonicznych rwnolegych (zachodzcych wzdu jednej prostej) opisanych rwnaniami

) cos(
cos
0 2 2
1 1
e
e
+ =
=
t A x
t A x

(12.47)
139
Drgania te odbywaj si z jednakow czstoci , ale s przesunite w fazie (rni si
fazami) o
0
. Podobnie jak dla ruchu postpowego czy obrotowego rwnie dla drga
obowizuje zasada niezalenoci ruchw.

To, e drgania odbywaj si niezalenie oznacza, e przemieszczenie punktu
materialnego jest po prostu sum przemieszcze skadowych. Ta zasada dodawania
przemieszcze nosi nazw superpozycji drga.

Wychylenie wypadkowe jest wic rwne

) cos(
2 1
e + = + = t A x x x
(12.48)

gdzie

0 2 1
0 2
0 2 1
2
2
2
1
cos
sin
cos 2
A A
A
tg
A A A A A
+
=
+ + =

(12.49)

Wyraenia (12.48) i (12.49) mona znale skadajc drgania metod wektorow.

Wicej o wektorowym skadaniu drga moesz dowiedzie si z Dodatku 7, na
kocu moduu III.

Z powyszych rwna wynika, e zoenie drga harmonicznych rwnolegych
o jednakowej czstoci daje w wyniku oscylacje harmoniczne o takiej samej czstoci.
Sytuacja ta jest pokazana na rysunku 12.9 poniej. Ze wzoru (12.49) wynika ponadto, e
amplituda wypadkowa osiga maksimum dla drga skadowych o zgodnych fazach
(rnica faz
0
= 0), natomiast minimum gdy rnica faz
0
= (fazy przeciwne).

Rys. 12.9. Zoenie dwu drga harmonicznych rwnolegych o jednakowych czstociach

140
12.6.2 Skadanie drga prostopadych
Rozpatrzmy teraz zoenie dwu drga harmonicznych zachodzcych na paszczynie
wzdu kierunkw prostopadych wzgldem siebie

) cos(
cos
2 2
1 1
e
e
+ =
=
t A y
t A x

(12.50)

Punkt materialny wykonujcy drgania zoone porusza si po krzywej lecej na
paszczynie xy, a jego pooenie jest dane w dowolnej chwili rwnaniami (12.50).
Przykadowe krzywe odpowiadajce drganiom o jednakowych czstociach
1
=
2
, dla
rnych wartoci amplitud A
1
i A
2
oraz rnych wartoci przesunicia fazowego s
pokazane na rysunku 12.10a poniej.
Zoenie drga prostopadych o rnych czstociach daje w wyniku bardziej
skomplikowany ruch. Na rysunku 12.10b pokazane s przykadowe krzywe (tak zwane
krzywe Lissajous) bdce wynikiem zoenia takich drga. Sytuacja pokazana na tym
rysunku odpowiada skadaniu drga o jednakowych amplitudach.

Rys. 12.10a. Zoenie drga prostopadych o
jednakowych czstociach
Rys. 12.10b. Zoenie drga prostopadych
o rnych czstociach i jednakowych
amplitudach

Obraz drga zoonych mona otrzyma w prosty sposb za pomoc oscyloskopu. Wizki
elektronw w lampie oscyloskopowej s odchylane przez dwa zmienne, prostopade pola
elektryczne. Na ekranie oscyloskopu obserwujemy wic obraz odpowiadajcy zoeniu
drga wizki elektronw wywoany przez te zmienne pola elektryczne, ktrych amplitudy,
czstoci fazy moemy regulowa.

Ten rozdzia koczy modu trzeci; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
Modu III - Podsumowanie
141
Podsumowanie
- Prdko ktowa jest zdefiniowana jako
t d
d
e = , a przyspieszenie ktowe jako
t d
de
o = . W ruchu po okrgu v = eR oraz a = oR.
- Moment siy jest definiowany jako F r = , a moment pdu p r L = . Zgodnie
z drug zasad dynamiki Newtona
t d
d L
= .
- Zasada zachowania momentu pdu.
0
d
d
= =
t
L
t lub const. = L Jeeli na ukad nie dziaa zewntrzny moment siy (lub
wypadkowy moment si zewntrznych jest rwny zeru) to cakowity moment pdu
ukadu pozostaje stay.
- Momentem bezwadnoci I ciaa sztywnego definiujemy jako
A =
i
m r I
i i
2
lub
}
= m r I d
2
.
- Moment pdu ciaa sztywnego L = Ie , moment siy o
e
t I
t
I = =
d
d
, a energia
kinetyczna
2
2
1
e I E
k
= .
- Ruch ciaa bdcy zoeniem ruchu postpowego rodka masy i obrotowego wzgldem
osi przechodzcej przez rodek masy jest rwnowany ruchowi obrotowemu wok osi
przechodzcej przez punkt stycznoci ciaa z powierzchni po ktrej si ono toczy.
- Sia harmoniczna x k F = wywouje ruch oscylacyjny t A t x e cos ) ( = , gdzie
m k / = e .
- Okres drga wahada matematycznego wynosi 2
l
T
g
= , a wahada fizycznego
2
I
T
mgd
=
- Energia potencjalna w ruchu harmonicznym prostym jest rwna
2
2
x k
E
p
= , a energia
cakowita
2
2
A k
E
p
= .
- Tarcie zmniejsza amplitud ruchu drgajcego t e A x
t
e
|
cos
= i czsto drga
2 2
0
| e e = .
- Drgania wymuszone odbywaj si z czstoci siy zewntrznej, a nie z czstoci
wasn. Gdy sia wymuszajca dziaa na ciao z pewn charakterystyczn
czstotliwoci
r
e to amplituda drga osiga warto maksymaln. Zjawisko to
nazywamy rezonansem.
Modu III - Materiay dodatkowe
142
Materiay dodatkowe do Moduu III
III. 1. Ruch przyspieszony po okrgu
Wsprzdne x, y punktu poruszajcego si po okrgu mona wyrazi za pomoc
promienia R (o staej wartoci) oraz kta (rysunek poniej).

) ( sin ) (
) ( cos ) (
t R t y
t R t x
=
=

(III.1.1)

Przy czym zwizek midzy drog liniow s, a drog ktow , jest dany z miary ukowej
kta = s/R.
Rniczkujc rwnania (III.1.1), moemy obliczy zgodnie ze wzorami (3.1), skadowe
prdkoci

e
cos cos
d
d
sin sin
d
d
R
t
R
R
t
R
y
x
= =
= =
v
v

(III.1.2)

gdzie wprowadzono prdko ktow = d/dt.
Rniczkujc z kolei rwnania (III.1.2) otrzymamy zgodnie ze wzorami (3.1) skadowe
przyspieszenia

e o
e
e
e o
e
e
sin cos sin
d
d
cos
d
d
cos sin cos
d
d
sin
d
d
2
2
R R
t
R
t
R a
R R
t
R
t
R a
y
x
= =
= =

(III.1.3)
lub
2
2
e
e
o
e
e
o
y a
x a
y y
x x
=
=
v
v

(III.1.4)

gdzie wprowadzono przyspieszenie ktowe = d/dt.
143
Na podstawie powyszych zalenoci moemy obliczy wektor cakowitego
przyspieszenia

2
e
e
o
R a = v
(III.1.5)

Wektor przyspieszenia cakowitego a jest sum dwch wektorw: przyspieszenia
stycznego a
s
(rwnolegego do wektora prdkoci v)

v
e
o
=
s
a
(III.1.6)

i przyspieszenia normalnego a
n
( przeciwnego do wektora R czyli skierowanego do rodka
okrgu)

2
e R a =
n

(III.1.7)

III. 2. Obliczanie momentu bezwadnoci - przykad
Jako przykad obliczymy moment bezwadnoci prta o masie M i dugoci l
pokazanego na rysunku poniej. O obrotu przechodzi przez rodek prta i jest do niego
prostopada (linia przerywana).

Prt o masie M i dugoci l obracajcy si wzgldem osi przechodzcej przez rodek prta (linia
przerywana)

Najpierw, prt dzielimy umownie na "nieskoczenie mae" elementy o masie dm i dugoci
dx, ktre moemy traktowa jak punkty materialne (patrz rysunek). Moment bezwadnoci
takiego elementu wynosi x
2
dm, a moment bezwadnoci caego prta jest, zgodnie
z definicj (11.14, 11.15), sum (cak) momentw bezwadnoci poszczeglnych
elementw

/ 2
2
/ 2
d
=
}
l
l
I x m
(III.2.1)

gdzie cakowanie przebiega po caej dugoci prta tj. w granicach od l/2 do l/2.
Zakadajc, e prt ma sta gsto to mas dm moemy wyrazi z prostej proporcji jako

144
d d =
M
m x
l

Podstawiajc t zaleno do wzoru (III.2.1) i wykonujc cakowanie otrzymujemy

/ 2
/ 2 3 2
2
/ 2
/ 2
d
3 12
= = =
}
l
l
l
l
M M x Ml
I x x
l l

(III.2.2)

III. 3. Ruch precesyjny (bk)
Przykadem ruchu obrotowego, w ktrym o obrotu nie jest nieruchom w inercjalnym
ukadzie odniesienia jest bk wirujcy dookoa pewnej osi symetrii. Z dowiadczenia
wiemy, e o wirujcego bka porusza si dookoa osi pionowej, zakrelajc powierzchni
stoka. Taki ruch nazywamy precesj .
W sytuacji przedstawionej na rysunku poniej bk ma prdko ktow dookoa swej
osi. Ma rwnie moment pdu L wzgldem tej osi, ktra tworzy kt z osi pionow.
Punkt podparcia bka znajduje si w pocztku inercjalnego ukadu odniesienia.

Ruch precesyjny bka

Sia dziaajca na bk w punkcie podparcia ma zerowy moment wzgldem punktu
podparcia poniewa rami siy jest rwne zeru. Natomiast ciar mg wytwarza wzgldem
punktu podparcia moment siy

g r m =
(III.3.1)

gdzie r okrela pooenie rodka masy. Z iloczynu wektorowego wynika, e jest
prostopade do r i do mg. Zauwamy, e wektory , L i r wiruj dokoa osi pionowej
z czstoci precesji
p
. Z rysunku wynika, e
145

t
p
A
A
=

e
(III.3.2)

Poniewa L << L, to moemy napisa

u
sin L
L A
~ A
(III.3.3)

Z drugiej zasad dynamiki ruchu obrotowego rwnanie (11.11) wynika, e t L A = A t
wic

u
t
sin L
t A
~ A
(III.3.4)

Ostatecznie otrzymujemy

u
t
e
sin L t
p
=
A
A
=
(III.3.5)

Zgodnie z rysunkiem moment siy jest rwny

u u t sin ) 180 sin( mg r mg r = =

(III.3.6)

wic ostatecznie

L
mg r
p
= e
(III.3.7)

Zwrmy uwag, e prdko precesji nie zaley od kta i jest odwrotnie proporcjonalna
do wartoci momentu pdu.
Sprbujmy teraz poda oglne wektorowe rwnanie opisujce precesj. W tym celu
najpierw przeksztacamy rwnanie (III.3.6) do postaci

u e t sin L
p
=
(III.3.8)

Wida, e prawa strona rwnania jest rwna wartoci iloczynu wektorowego
p
L. Tak
wic ostatecznie wyraenie wice prdko ktow precesji z momentem siy
i momentem pdu ma posta

L =
p
e t
(III.3.9)

Zjawisko precesji momentu magnetycznego jest podstaw rnych technik
dowiadczalnych jak np. magnetyczny rezonans jdrowy (MRJ), ktre znalazy szerokie
zastosowanie w badaniach naukowych, technice i medycynie.
146
III. 4. Rwnanie ruchu harmonicznego tumionego
Sprbujemy opisa ruch harmoniczny tumiony jako zoenie ruchu wywoanego si
harmoniczn i ruchu, w ktrym dziaa wycznie sia tumica.
Gdy na ciao o masie m dziaaa tylko sia harmoniczna to ciao wykonuje drgania
swobodne o czstotliwoci
0
, ktre mona opisa rwnaniem

t A t x
0
cos ) ( e =
(III.4.1)

Teraz rozpatrzymy ruch pod wpywem siy tumicej. Przykadem moe by pojazd
utrzymujcy sta prdkoci dziki sile napdu. Z chwil wyczenia napdu pojazd
porusza si dalej hamujc pod wpywem siy oporu.
Gdy na ciao o masie m dziaaa tylko sia oporu to zgodnie z drug zasad dynamiki

v = ma
(III.4.2)

lub

v
v
=
t
m
d
d

(III.4.3)

Jeeli wprowadzimy now sta t / m = (o wymiarze czasu) to powysze rwnanie
przyjmie posta

v
v
t
1
d
d
=
t

(III.4.4)

lub

t
t d d
=
v
v

(III.4.5)

Powysze rwnanie rniczkowe zawiera dwie zmienne v oraz t. Poniewa zmienne te s
rozdzielone (wystpuj po rnych stronach rwnania) rwnanie moe by atwo
rozwizane poprzez obustronne scakowanie.

} }
=
t
0
d
1 d
0
t
t
v
v
v
v

(III.4.6)

Granice cakowania odpowiadaj zmniejszaniu prdkoci od wartoci pocztkowej v
0
do v
w czasie t. Po wykonaniu cakowania otrzymujemy

t
t
=
|
|
.
|
\
|
0
ln
v
v

(III.4.7)

147
a po przeksztaceniu

t
t
e t

=
0
) ( v v
(III.4.7)

Wida, e prdko maleje wykadniczo z czasem. Inaczej mwic prdko jest tumiona
ze sta czasow (rysunek poniej).

Zaleno prdkoci od czasu w ruchu tumionym

Widzimy, e gdy uwzgldnimy zarwno si harmoniczn jak i si tumienia (oporu) to
rozwizanie rwnania ruchu bdzie zawiera czynnik oscylacyjny (III.4.1) opisujcy
drgania i czynnik tumicy (III.4.7) opisujcy wykadnicze zmniejszanie si amplitudy
drga.

III. 5. Amplituda i faza w ruchu harmonicznym wymuszonym
Poszukujemy rozwizania rwnania rniczkowego

t x
t
x
t
x
e o e
t
sin
d
d 1
d
d
0
2
0
2
2
= + +
(III.5.1)

w postaci

) sin( ) ( e + = t A t x
(III.5.2)

W tym celu obliczamy odpowiednie pochodne funkcji (III.5.2)

) cos(
d
d
e e + = t A
t
x
, ) sin(
d
d
2
2
2
e e + = t A
t
x

(III.5.3)

i podstawiamy do rwnania (III.5.1), ktre przyjmuje posta
148

( ) t t A t A e o e
t
e
e e e sin ) cos( ) sin(
0
2 2
0
= + + +
(III.5.4)

Rwnanie to przeksztacamy korzystajc ze zwizkw

e e e
e e e
sin sin cos cos ) cos(
sin cos cos sin ) sin(
t t t
t t t
= +
+ = +

Otrzymujemy rwnanie

( ) ( )
t
t A t A
e o
e
t
e
e e e
t
e
e e
sin
cos cos sin sin sin cos
0
2 2
0
2 2
0
=
=
(
+
(

(III.5.5)

Powysza rwno moe by speniona tylko, gdy czynniki stojce przy funkcji sint
i cost po obu stronach rwnania bd sobie rwne. Ten warunek oznacza, e czynnik
przy cost ma by rwny zeru co mona zapisa jako

2 2
0
2 2
0
2 /
cos
sin
e e
|e
e e
t e
= = tg
(III.5.6)

Z tego warunku znamy ju . Teraz wyznaczamy amplitud porwnujc czynniki przy
funkcji sint (w rwnaniu III.5.5) i podstawiajc odpowiednie wyraenia za cos i sin.
Otrzymujemy wyraenie

2 / 1 2 2 2 2 2
0
0
2 / 1 2 2 2 2
0
0
] 4 ) [( ] ) / ( ) [( e | e e
o
t e e e
o
+
=
+
= A
(III.5.7)

III. 6. Moc absorbowana przez oscylator
Obliczmy redni moc absorbowan przez oscylator poruszajcy si pod wpywem siy
wymuszonej. Moc rednia jest dana wyraeniem

____
__ __ __ __
d
d
t
x
F F P = = v
(IV.6.1)

gdzie kreska grna oznacza redni czasow.
Korzystajc z wyrae (12.34) i (12.43) znajdujemy (szczegowe obliczenia pomijamy)

2 2 2 2
0
2
2
0
) 2 ( ) (
2
2
1
|e e e
|e
o
+
= m P
(IV.6.2)

149
Zaleno mocy absorbowanej od czstoci drga wymuszajcych, dla przypadku sabego
tumienia, jest przedstawiona na rysunku poniej. Wida wyranie maksimum mocy
zwizane ze zjawiskiem rezonansu.

rednia moc absorbowana dla oscylatora harmonicznego wymuszonego

III. 7. Skadanie drga metod wektorow
Drgania harmoniczne jak i harmoniczne zaburzenie falowe mog by przedstawione
graficznie jako obracajcy si wektor, ktrego dugo reprezentuje amplitud drga. Taki
wektor nazywamy strzak fazow (wskazem).
Oscylacja (zaburzenie falowe) t A x e cos
1 1
= w chwili t przedstawiona jest przez rzut tej
strzaki (amplitudy) na o poziom (odpowiada to pomnoeniu A
1
przez cost).
Druga oscylacja (zaburzenie falowe) ) cos(
0 2 2
e + = t A x , o amplitudzie A
2
, rni si od
drga x
1
o faz
0
. Znajdujemy je podobnie jako rzut strzaki na o poziom. Teraz
wystarczy doda graficznie (wektorowo) x
1
i x
2
eby otrzyma wypadkowe drgania tak jak
to pokazano na rysunku poniej.

Wektorowe dodawanie drga o amplitudach A
1
i A
2
przesunitych w fazie o
0
daje w wyniku drganie o amplitudzie A i fazie przesunitej o
150
Wektorowe dodawanie drga o amplitudach A
1
i A
2
0
daje
w wyniku drganie o amplitudzie A i fazie przesunitej o

) cos(
2 1
e + = + = t A x x x

Wida to jeszcze lepiej gdy narysuje si wektory dla fazy t = 0 (lub wielokrotnoci 2)
i gdy umieci si pocztek jednej strzaki na kocu poprzedniej zachowujc rnic faz
(rysunek poniej).

Rys. 2. Wektorowe dodawanie drga o amplitudach A
1
i A
2
0
daje
w wyniku drganie o amplitudzie A i fazie przesunitej o . Sytuacja odpowiada fazie t = 0

Na podstawie tego rysunku moemy (korzystajc z twierdzenia cosinusw) wyznaczy
amplitud A drga wypadkowych

) 180 cos( 2
0 2 1
2
2
2
1
+ + = A A A A A
lub
0 2 1
2
2
2
1
cos 2 A A A A A + + =

oraz ich przesunicie fazowe
0 2 1
0 2
cos
sin
A A
A
tg
+
=
Widzimy, e amplituda wypadkowa osiga maksimum dla rwnolegych wektorw
skadowych, co odpowiada zgodnym fazom (rnica faz
0
= 0), natomiast minimum dla
wektorw skadowych antyrwnolegych (rnica faz
0
= ).

Modu III - Rozwizania wicze
151
Rozwizania wicze z moduu III

wiczenie 11.1
Dane: v = 1.25 m/s. l = 5.55 km. d
zew
= 12 cm, d
wew
= 2.5 cm.
Do obliczenia prdkoci ktowej korzystamy ze wzoru (11.1)
R
v
= e
Podstawiajc dane otrzymujemy:
min
= 20.8 rad/s,
max
= 100 rad/s.

Przyspieszenie ktowe (rednie) jest zgodnie z rwnaniem (11.3) dane zalenoci

t t
min max
e e e
o

=
A
=

Czas t, w ktrym prdko zmienia si od minimalnej do maksymalnej obliczamy
z zalenoci dla ruchu jednostajnego
v
l
t =

czc ostatnie dwa rwnania otrzymujemy = 0.18 rad/s
2
.

wiczenie 11.2
Dane: F
2
= 5 N, R/r = 10.
Poniewa prdko ktowa jest staa wic dL/dt = 0 i wypadkowy moment si jest rwny
zeru
0 ) (
2 1
= = t t t
wyp

czyli
2 1
t t =

skd
2 1
RF rF =

Ostatecznie wic
2 1
F
r
R
F = = 50N

wiczenie 11.3
Dane: M, l, o obrotu jest prostopada do prta i przechodzi przez jeden z jego kocw tak
jak na rysunku poniej.

152
Moment bezwadnoci prta wzgldem osi przechodzcej przez rodek prta (zarazem jego
rodek masy) wynosi (patrz tabela 11.3)

2
. .
1
12
=
r m
I Ml

Natomiast moment bezwadnoci wzgldem osi obrotu przechodzcej przez koniec prta
obliczamy z twierdzenia Steinera

2
2 2 2
. .
1 1
12 2 3
| |
= + = + =
|
\ .
r m
l
I I Md Ml M Ml

wiczenie 11.4
Dane: m, R, h.
Oba ciaa (walec i kula) maj na wysokoci h tak sam energi potencjaln rwn
E
p
= mgh, ktra u podna rwni zamienia si na energi kinetyczn ciaa toczcego si.
Jeeli toczenie potraktujemy jako zoenie ruchu postpowego i obrotowego wzgldem osi
przechodzcej przez rodka masy to zgodnie z zasad zachowania energii

2 2
2 2
e I m
mgh + =
v

Poniewa ciaa tocz si bez polizgu wic = v/R (rwnanie 11.1). Podstawiajc
odpowiednie warto momentu bezwadnoci
2
2
1
MR I
walca
= oraz
2
5
2
MR I
kuli
= moemy
rozwizujc powysze rwnanie obliczy prdkoci walca i kuli u dou rwni

gh
walca
3
4
= v

gh
kuli
7
10
= v

Rne wartoci prdkoci wynikaj z rnych wartoci momentu bezwadnoci, a co za
tym idzie z rnych wartoci energii ruchu obrotowego.

Gdyby te ciaa zsuway si z rwni to ich energia potencjalna zamieniaaby si na energi
kinetyczn ruchu postpowego, a poniewa ich masy s jednakowe wic i prdkoci u dou
rwni te byyby jednakowe i rwne

gh 2 = v

153
wiczenie 12.2
Dane: m, R.
Okres drga obrczy obliczamy ze wzoru (12.17)

2
I
T
mgd
=

Odlego pomidzy punktem zawieszenia (osi obrotu), a rodkiem masy d = R.
Natomiast moment bezwadnoci wzgldem osi obrotu (przechodzcej przez punkt G)
obliczamy z twierdzenia Steinera

2
. .
= +
G r m
I I md

gdzie moment bezwadnoci obrczy wzgldem osi przechodzcej przez rodek masy
2
. .
mR I
m r
= , a odlego midzy osiami obrotu d = R. Podstawiajc te wartoci
otrzymujemy

2
2
R
T
g
=

wiczenie 12.3
Dane: E
k
= E
p

Dla poszukiwanego wychylenia x energia potencjalna jest rwna energii kinetycznej jest
wic zarazem rwna poowie energii cakowitej

E E
p
2
1
=

2 2
1
2
2 2
A k x k
=

Skd otrzymujemy

2
2 A
x =

Modu III - Test kontrolny
154
Test III
1. Na rysunku poniej pokazano kulk o masie m zawieszon na kocu sznurka o dugoci
L poruszajc si w paszczynie poziomej, po okrgu ze sta prdkoci v. Gdy
kulka zatacza okrg, sznurek porusza si po powierzchni stokowej i dlatego wahado
to nazywamy wahadem stokowym. Znajd czas, w jakim kulka wykonuje jeden
peny obrt.

2. Niewielkie ciao zelizguje si bez tarcia z powierzchni pkuli o promieniu R. Na jakiej
wysokoci ciao oderwie si od niej?
3. Na kocach prta o dugoci 0.4 m, zamocowane s mae kule o masie m = 0.2 kg
kada. Oblicz moment bezwadnoci tego ukadu wzgldem osi prostopadej do prta,
przechodzcej przez: a) rodek prta, b) przez jego koniec. Masa prta M = 0.4 kg.
4. Na obwodzie jednorodnego krka o masie M = 1 kg i promieniu R = 10 cm nawinita
jest lekka nitka. Do koca nitki przymocowane jest ciao o masie m = 0.5 kg. Znajd
przyspieszenie ktowe krka, i przyspieszenie styczne ciaa o masie m. Jakie jest
naprenie nitki? Krek obraca si bez tarcia.

5. Mamy do dyspozycji spryn, ktr mona rozcign o 2cm przykadajc do niej
si 8 N. Spryn zamocowano poziomo i do jej koca przyczepiono ciao o masie
1 kg. Nastpnie rozcignito j o 4 cm od pooenia rwnowagi i puszczono. Poniewa
ciao lizga si po powierzchni bez tarcia zatem wykonuje ruch harmoniczny prosty.
Oblicz (a) wspczynnik sprystoci spryny (b) si z jak dziaa spryna na ciao
zaraz po jego puszczeniu? (c) okres drga, (d) amplitud ruchu, (e) maksymalna
prdko drgajcego ciaa, (f) maksymalne przyspieszenie ciaa?
Modu III - Test kontrolny
155
6. Ciao znajduje si na poziomej powierzchni, ktra porusza si poziomo prostym
ruchem harmonicznym z czstotliwoci dwch drga na sekund. Wspczynnik
tarcia statycznego midzy ciaem a t powierzchni wynosi 1. Jak dua moe by
amplituda tego ruchu, aby ciao nie lizgao si po powierzchni?
7. W jakiej odlegoci od rodka naley zamocowa jednorodny prt o dugoci l = 1 m,
aby prt tworzy wahado fizyczne o najmniejszym okresie?
8. Oblicz jaki jest wspczynnik tumienia | ruchu harmonicznego jeeli jego amplituda
maleje dwukrotnie w czasie t = 1 min. Ile razy zmalaa w tym czasie energia drga?

MODU IV

Modu IV Fale w orodkach sprystych
157
13 Fale w orodkach sprystych
Ruch falowy jest bardzo rozpowszechniony w przyrodzie. Na co dzie dowiadczamy
obecnoci fal dwikowych i fal wietlnych. Powszechnie te wykorzystujemy fale
elektromagnetyczne do przekazywania informacji za pomoc radia, telewizji czy
przenonych telefonw.
Fale dwikowe czy te fale jakie obserwujemy na powierzchni wody posiadaj jednak
inn natur ni fale elektromagnetyczne. wiato bdce przykadem fali
elektromagnetycznej rozchodzi si nie tylko w orodkach materialnych ale rwnie
w prni. Przykadem jest docierajce do nas wiato soneczne. Natomiast do
rozchodzenia si fal dwikowych niezbdny jest orodek materialny.
W tym rozdziale poznamy waciwoci fal powstajcych w orodkach sprystych (takich
jak fale dwikowe), ktre nazywamy falami mechanicznymi .
13.1 Fale mechaniczne
Jeeli wychylimy jaki fragment orodka sprystego z jego pooenia rwnowagi to
w nastpstwie bdzie on wykonywa drgania wok tego pooenia. Te drgania, dziki
waciwociom sprystym orodka, s przekazywane na kolejne czci orodka, ktre
zaczynaj drga. W ten sposb zaburzenie przechodzi przez cay orodek.

Definicja
Ruchem falowym nazywamy rozchodzenie si zaburzenia w orodku.

Zwrmy uwag, e sam orodek nie przesuwa si, a jedynie jego elementy wykonuj
drgania. Dobrym przykadem s tu fale na powierzchni wody: przedmioty pywajce na
powierzchni wody wykonuj ruch drgajcy w rytm fal natomiast same fale rozchodz si
ruchem jednostajnym.
Fala dobiegajc do danego punktu orodka wprawia go w ruch drgajcy przekazujc mu
energi, ktra jest dostarczana przez rdo drga. Energia fal to energia kinetyczna
i potencjalna czstek orodka. Za pomoc fal mona przekazywa energi na due
odlegoci przy czym cech charakterystyczn jest to, e fale przenosz energi poprzez
orodek dziki przesuwaniu si zaburzenia w orodku, a nie dziki ruchowi postpowemu
samego orodka. Jak wynika z powyszego, do rozchodzenia si fal mechanicznych
potrzebny jest orodek. To waciwoci spryste orodka decyduj o prdkoci
rozchodzenia si fali.
13.1.1 Rodzaje fal
Ze wzgldu na kierunek drga czstek orodka wzgldem kierunku rozchodzenia si
fale dzielimy na fale podune i fale poprzeczne .
Fala jest poduna gdy kierunek drga czstek orodka jest rwnolegy do kierunku
rozchodzenia si fali i zarazem kierunku transportu energii (rysunek 13.1). Przykadem s
tu fale dwikowe w powietrzu czy te drgania naprzemiennie ciskanej i rozciganej
spryny.
158

Rys. 13.1. Fala poduna

Fala jest poprzeczna gdy kierunek drga czstek orodka jest prostopady do kierunku
rozchodzenia si fali i zarazem kierunku transportu energii (rysunek 13.2). Przykadem
mog tu by drgania napronego sznura, ktrego kocem poruszamy cyklicznie w gr
i w d.

Rys. 13.2. Fala poprzeczna

Moemy rwnie dokona podziau ze wzgldu na rodzaj zaburzenia. Wanymi
przykadami s impuls falowy i fala harmoniczna .
Impuls falowy powstaje gdy rdem jest jednorazowe zaburzenie w orodku: na przykad
gdy wrzucimy kamie do wody lub gdy jednorazowo odchylimy koniec napitej liny
(rysunek 13.3).

Rys. 13.3. Impuls falowy

Fala harmoniczna powstaje gdy rdo wykonuje drgania harmoniczne: na przykad gdy
cyklicznie wychylamy koniec napitej liny (rysunek13.4)

159

Rys. 13.4. Fala harmoniczna

Wprowadzimy teraz pojcie czoa fali i promienia fali . Jeeli w przestrzeni
rozchodzi si fala to moemy w kadej chwili utworzy powierzchni czc punkty, do
ktrych w tej wanie chwili dotara ta fala. Przesuwanie si tej powierzchni obrazuje
rozchodzenie si fali. Wanie tak powierzchni nazywamy czoem fali (lub powierzchni
falow), a kad lini prost, prostopad do czoa fali, wskazujc kierunek ruchu fali
nazywamy promieniem fali.
Ze wzgldu na ksztat powierzchni falowej moemy wyrni fale paskie i fale
kuliste .
W przypadku fal paskich zaburzenie rozchodzi si w jednym kierunku, a powierzchnie
falowe s paszczyznami prostopadymi do kierunku ruchu fali tak jak na rysunku 13.5
poniej.

Rys. 13.5. Powierzchnie falowe (paszczyzny) i promienie fali paskiej

Dla fal kulistych zaburzenie rozchodzi si ze rda we wszystkich kierunkach,
a powierzchnie falowe s sferami jak na rysunku 13.6 poniej.

Rys. 13.6. Fala kulista rozchodzca si ze rda Z; wycinki powok sferycznych przedstawiaj
powierzchnie falowe
160
13.2 Rozchodzenie si fal w przestrzeni
Rozwamy rozchodzenie si impulsu falowego (fali) wzdu dugiego napronego
sznura w kierunku x jak na rysunku (13.3).
Przyjmijmy, e w chwili t = 0 ksztat sznura jest opisany funkcj

) (x f y =
(13.1)

gdzie y jest poprzecznym wychyleniem sznura w jego punkcie x.
W czasie t impuls falowy (fala) poruszajcy si z prdkoci v przesuwa si o odcinek
rwny vt wzdu sznura to jest wzdu osi x, bez zmiany ksztatu. Zatem po czasie t
rwnanie opisujce ksztat sznura ma posta

) ( t x f y v =
(13.2)

Rwnanie (13.2) opisuje fal biegnc w kierunku dodatnim osi x (w prawo) o ksztacie
danym wanie przez funkcj f(x,t). Zauwamy, e ksztat jest taki sam w chwili t
w punkcie x = vt jaki by w chwili t = 0 w punkcie x = 0 (argument funkcji ma t sam
warto rwn zeru). Zatem rwnanie opisujce fal biegnc w kierunku ujemnym osi x
(w lewo) bdzie miao posta

) ( t x f y v + =
(13.3)

Zauwamy, e dla danego t mamy rwnanie f(x) opisujce ksztat sznura w danej chwili,
a dla danego miejsca sznura x mamy rwnanie f(t) opisujce poprzeczne drgania czstki
sznura w punkcie x.
Z rwna (13.1) i (13.2) wynika, e dowolna funkcja zmiennej x vt lub x + vt opisuje
fal biegnc odpowiednio w prawo lub lewo, jednak do opisania rzeczywistej sytuacji
musimy dokadnie okreli posta funkcji f. Dlatego teraz zajmiemy si fal o szczeglnym
ksztacie. Rozwaa bdziemy poprzeczn fal harmoniczn postaci

2
sin ( ) y A x t
= v
(13.4)

ktra przedstawia przenoszenie si drga harmonicznych w kierunku x, i ktra pokazana
jest na rysunku (13.4). Staa A (opisujca maksymalne wychylenie) jest amplitud fali ,
a wyraenie
2
( ) x t
v przedstawia faz . (Pamitaj: gdy mwimy o wybranej czci

fali to tym samym mwimy o okrelonej fazie).
Zauwamy, e warto wychylenia poprzecznego y dana wzorem (13.4) jest taka sama
w punktach o wsprzdnych x, x + , x + 2, x + 3, itd. Oznacza to, e te punkty maj
tak sam faz.
Wielko nazywamy dugoci fali . Reprezentuje ona odlego midzy punktami o
tej samej fazie na przykad midzy dwoma grzbietami (maksimami) tak jak na rysunku
13.7.
161

Rys. 13.7. Dugo fali

Czas, w ktrym fala przebiega odlego rwn nazywamy okresem T

v
= T
(13.5)

std

sin 2
x t
y A
T
| |
=
|
\ .

(13.6)

Widzimy, e w danej chwili t taka sama faza jest w punktach x, x + , x + 2, itd., oraz, e
w danym miejscu x faza powtarza si w chwilach t, t + T, t + 2T, itd.
Czsto rwnanie fali biecej (13.6) wyraa si poprzez dwie inne wielkoci: liczb falow
k i czsto koow (lub czstotliwo f ), ktre s zdefiniowane jako

2 2
oraz 2 k f
T
e
= = =
(13.7)

co po podstawieniu do rwnania (13.6) daje

) sin( t x k A y e =
(13.8)

Prdko fali v moemy wyrazi jako

k
f
T
e
= = = v
(13.9)

Bardziej szczegowo prdko rozchodzenia si fal jest omwiona w nastpnym
rozdziale.

162

wiczenie 13.1
Teraz samodzielnie sprbuj przeanalizowa nastpujce rwnanie fali poprzecznej

20sin( 2 ) y x t =

gdzie x i y s wyraone w centymetrach, a t w sekundach. Porwnaj to rwnanie
z oglnym rwnaniem (13.8) dla harmonicznej fali poprzecznej i wyznacz nastpujce
wielkoci: dugo fali , czsto , okres T, prdko rozchodzenia si fali (w kierunku
x), maksymaln prdko i maksymalne przyspieszenie czstek orodka w ich ruchu
drgajcym (w kierunku y). Wyniki zapisz poniej.

= e = T =

v
fali
= v
y
=

a
y
=


13.3 Prdko rozchodzenia si fal, rwnanie falowe
Jeeli chcemy zmierzy prdko fali v to ledzimy jak przemieszcza si w czasie
wybrana cz fali czyli okrelona faza. Dlatego prdko fali okrela si jako prdko
fazow . Dla wybranej fazy fali ) ( t x f y v = poruszajcej si w prawo sprowadza si
to do warunku

const. = t x v (13.10)

Rniczkujc to rwnanie wzgldem czasu otrzymujemy

0
d
d
= v
t
x

(13.11)

czyli

v =
t
x
d
d

(13.12)

Tak wyraa si prdko fazowa fali.

W przypadku gdy zaburzenie falowe jest zoeniem fal sinusoidalnych o rnych
czstotliwociach to prdko przenoszenia energii (prdko fali modulowanej) moe by
inna ni prdkoci fal skadowych. Tak prdko nazywa si prdkoci grupow .

163

Wicej o prdkoci grupowej moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu IV.

W poprzednim rozdziale pokazalimy, e dowolna funkcja f(x - vt) lub f(x + vt) opisuje
fal biegnc odpowiednio w prawo lub lewo wzdu osi x i jako przykad rozwaalimy
poprzeczn fal harmoniczn. Teraz poznamy, rwnanie ruchu falowego, ktre stosuje si
do wszystkich rodzajw fal: zarwno fal mechanicznych takich jak fale dwikowe, fale na
wodzie, fale w strunach, w sprynach, jak i do fal elektromagnetycznych takich jak na
przykad wiato.
Rwnanie ruchu falowego moemy wyprowadzi wychodzc od oglnego rwnania fali
) ( t x f y v = . W tym celu obliczamy przyspieszenie poprzecznych drga punktu orodka
o wsprzdnej x, to znaczy obliczamy drug pochodn y wzgldem czasu

2
2
2
) ( ' ' v vt x f
t
y
=
c
c
(13.13)

gdzie v
2
jest pochodn funkcji wewntrznej. (Uwaga: w rwnaniach piszemy pochodne
czstkowe, oznaczane symbolem , bo wychylenie y jest funkcj dwch zmiennych
y = f (x,t)).
Rwnoczenie

) ( ' '
2
2
t x f
x
y
v =
c
c
(13.14)

czc oba powysze rwnania otrzymujemy rwnanie rniczkowe ruchu falowego

2
2
2 2
2
1
t
y
x
y
c
c
=
c
c
v
(13.15)

To rwnanie spenia kada funkcja f(x - vt) jak rwnie f(x + vt).
Prdko v rozchodzenia si fali jest niezalena od amplitudy i czstotliwoci, natomiast
w przypadku fal mechanicznych zaley od sprystoci orodka i jego bezwadnoci. Na
przykad prdko fali harmonicznej rozchodzcej si wzdu napronego sznura (struny)
jest dana wyraeniem

F
= v
(13.16)

gdzie sprysto sznura jest okrelona poprzez napinajc go si F (im wiksza sia tym
szybciej wychylone elementy sznura wracaj do pooenia rwnowagi), a jego
bezwadno zaley od masy przypadajcej na jednostk dugoci sznura.
Rwnanie ruchu falowego mona wyprowadzi bezporednio z zasad dynamiki
Newtona obliczajc prdko fal w napronym sznurze.

Z tym wyprowadzeniem moesz si zapozna w Dodatku 2, na kocu moduu IV.
164
13.4 Przenoszenie energii przez fale
Jak ju wspominalimy fale przenosz dostarczon ze rda energi poprzez orodek
dziki przesuwaniu si zaburzenia w orodku. Na przykad wprawiajc koniec struny
w drgania poprzeczne (rysunek13.8) rdo wykonuje prac, ktra objawia si w postaci
energii kinetycznej i potencjalnej punktw struny (orodka).

Rys. 13.8. Koniec struny wprawiony w drgania si F

Sia F jaka dziaa na koniec struny porusza strun w gr i w d wprawiajc jej koniec
w drgania w kierunku y.
Do wyznaczenia szybkoci przenoszenia energii przez fal posuymy si wyraeniem na
moc

y y
F P v =
(13.17)

Jak wida z rysunku 13.8 prdko poprzeczna jest rwna t y
y
c c = / v , a skadowa siy F
w kierunku y wynosi F
y
= Fsin. Podstawiajc otrzymujemy

u
c
c
sin
t
y
F P =
(13.18)

Dla maych ktw moemy przyj x y c c = / sinu (znak minus wynika z ujemnego
nachylenia struny). Std

x
y
t
y
F P
c
c
c
c
=
(13.19)

Obliczamy teraz pochodne rwnania fali harmonicznej ) sin( t x k A y e =

) cos( t kx A
t
y
e e
c
c
=
(13.20)
165
oraz
) cos( t kx k A
x
y
e
c
c
=
(13.21)

i podstawiamy do wyraenia na moc

) ( cos t x k k FA P e e =
2 2
(13.22)

Korzystajc z zalenoci (13.7) oraz (13.16) otrzymujemy ostatecznie

) ( cos 4
2 2 2 2
t kx f A P e t = v (13.23)

Zauwamy, e moc czyli szybko przepywu energii oscyluje w czasie. Widzimy ponadto,
e szybko przepywu energii jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy i kwadratu
czstotliwoci. Ta zaleno jest prawdziwa dla wszystkich typw fal.

13.5 Interferencja fal, fale stojce
Interferencj fal nazywamy zjawisko nakadania si fal. Rozwamy dwie fale
o rwnych czstotliwociach i amplitudach ale o fazach rnicych si o . Jeeli te fale
rozchodz si w w kierunku x, z jednakowymi prdkociami to moemy je opisa
rwnaniami

) sin(
1
t kx A y e =
) sin(
2
e + = t kx A y
(13.24)

Podobnie jak w przypadku drga, rwnie dla fal obowizuje zasada superpozycji wic
wypadkow fal znajdujemy jako sum fal skadowych

) 2 sin( ) 2 cos( 2 e + = t kx A y
(13.25)

To jest ponownie rwnanie fali sinusoidalnej ) 2 sin( ' e + = t kx A y o amplitudzie

) 2 cos( 2 ' A A =
(13.26)

Widzimy, e wynik nakadania si fal (interferencji) zaley wycznie od rnicy faz .
Dla = 0 fale s zgodne w fazie i wzmacniaj si maksymalnie (amplituda A osiga
maksimum), a dla = 180 fale s przeciwne w fazie i wygaszaj si (amplituda A = 0).
Oczywicie dla pozostaych wartoci otrzymujemy porednie wyniki nakadania si fal.

Moesz przeledzi interferencj fal w zalenoci od rnicy faz korzystajc
z programu komputerowego Skadanie ruchw falowych dostpnego na stronie
WWW autora.
166
13.5.1 Fale stojce
Ponownie zajmiemy si interferencj dwu fal o rwnych czstotliwociach
i amplitudach ale rozchodzcych si w przeciwnych kierunkach na przykad +x i x.
Z tak sytuacj mamy do czynienia na przykad gdy fala rozchodzca si w danym orodku
(ciele) odbija si od granicy orodka (ciaa) i nakada si na fal padajc. Fale te mona
opisa rwnaniami

) sin(
1
t kx A y e =
) sin(
2
t kx A y e + =
(13.27)

Fal wypadkow znajdujemy jako sum tych fal skadowych

t x k A y y y e cos sin 2
2 1
= + =
(13.28)

Zauwamy, e jest to rwnanie ruchu harmonicznego prostego postaci t A y e cos ' =
z amplituda rwn

kx A A sin 2 ' = (13.29)

Widzimy, e czstki orodka drgaj ruchem harmonicznym prostym ale w przeciwiestwie
do fali biecej rne punkty orodka maj rn amplitud drga zalen od ich pooenia
x. Tak fal nazywamy fal stojc .
Punkty, dla ktrych kx = /2, 3/2, 5/2, itd. czyli znajdujce si w pooeniach x = /4,
3/4, 5/4 itd. maj maksymaln amplitud. Punkty te nazywamy strzakami , a punkty
dla ktrych kx = , 2, 3 itd. tj. takie, e x = /2, , 3/2 itd. maj zerow amplitud
i nazywane s wzami . Wida, e odlegoci midzy kolejnymi wzami i strzakami
wynosz p dugoci fali. Sytuacja ta jest przedstawiona na rysunku 13.9, gdzie
zaznaczonych jest kilka moliwych drga struny zamocowanej na obu kocach.

Rys. 13.9. Fale stojce dla struny zamocowanej na obu kocach; wzy s zaznaczone liniami
kropkowanymi, a strzaki przerywanymi.
167
Zwrmy uwag na jeszcze jedn istotn rnic pomidzy fal biec, a fal stojc.
W fali stojcej energia nie jest przenoszona wzdu sznura bo nie moe ona przepyn
przez wzy (energia kinetyczna i potencjalna wzw jest rwna zeru bo wzy nie
drgaj). Energia w fali stojcej jest na stae zmagazynowana w poszczeglnych elementach
orodka (np. struny).

Moesz przeledzi powstawanie fali stojcej w wyniku interferencji fal biegncych
w przeciwne strony korzystajc z programu komputerowego Skadanie ruchw
falowych dostpnego na stronie WWW autora.

13.6 Analiza fal zoonych
Ponownie rozpatrzmy drgania poprzeczne struny. Jeeli struna zamocowana na obu
kocach zostanie najpierw wygita, a nastpnie puszczona, to wzdu struny rozchodz si
drgania poprzeczne. Zaburzenia te odbijaj si od zamocowanych kocw i w wyniku
interferencji powstaje fala stojca. Zwrmy uwag, e drgania struny wytwarzaj
w otaczajcym strun powietrzu dwikowe fale podune (fale akustyczne). Poniewa
jedynym warunkiem, jaki musi by speniony, jest nieruchomo obu kocw struny, czyli
istnienie wzw fali stojcej na tych kocach, to mog powsta w tej strunie fale stojce
o rnej dugoci. Pierwsze trzy rodzaje drga jakie powstaj w strunie o dugoci L
zamocowanej na kocach zostay pokazane na rysunku 13.9 (powyej).
Widzimy, e dla kolejnych drga
1
2
1
= L ,
2
= L ,
3
2
3
= L . Moemy wic zapisa
oglny zwizek na dugo fali powstajcej w strunie

n
L
n
2
=
(13.30)

gdzie n = 1, 2, 3, ... Korzystajc z tego, e prdko fali f T = = v oraz z rwnania
(13.16) na prdko fali harmonicznej rozchodzcej si wzdu napronego sznura
(struny) moemy obliczy czstotliwo fal stojcych w strunie

F
L
n
L
n
f
n
2 2
= = v
(13.31)

Najnisz czsto nazywamy czstoci podstawow , a pozostae wyszymi
harmonicznymi czyli alikwotami.

Zazwyczaj w drganiach wystpuj, oprcz drgania podstawowego, rwnie drgania
harmoniczne, a dwiki jakie odbieramy s wynikiem nakadania si tych drga. O jakoci
instrumentu (jego barwie) decyduje wanie to ile alikwotw jest zawarte w dwiku
i jakie s ich natenia. Przykadowo, drganie wypadkowe struny bdce zoeniem tonu
podstawowego (n = 1) i wyszych harmonicznych (n = 3, 5, 7) o rnych amplitudach jest
pokazane na rysunku 13.10.

168

Rys. 13.10. Fala wypadkowa bdca zoeniem czterech fal harmonicznych

Zwrmy uwag, e wypadkowe drganie (chocia okresowe) nie jest harmoniczne (nie
daje si opisa funkcj sinus lub cosinus).
Zagadnienie przedstawienia dowolnego drgania okresowego jako sumy drga
harmonicznych ujmuje twierdzenie Fouriera, ktre mwi, e

Dowolne drganie okresowe o okresie T moemy przedstawi jako kombinacj
liniow (sum) drga harmonicznych o okresach danych wzorem T
n
= T/n, gdzie
n jest liczb naturaln.

Dotyczy to dowolnej funkcji okresowej wic mona na przykad skonstruowa za pomoc
fal sinusoidalnych (ktre s wszdzie zakrzywione) przebieg pioksztatny , ktry jest
zoony z odcinkw prostych (rysunek 13.11).

Rys. 13.11. Zoenie n = 10 drga harmonicznych postaci n t n / ) sin( e (wykres grny) oraz pi
pierwszych drga skadowych (wykres dolny)
169

wiczenie 13.2
Innym przykadem jest piszczaka organowa zamknita, w ktrej rdem dwiku jest
drgajce powietrze. Jeeli na krawd otwartego koca piszczaki skierujemy strumie
powietrza to mona w niej wytworzy fal stojc. Na otwartym kocu piszczaki powstaje
strzaka, a na jej kocu zamknitym wze. Sprbuj wykreli, drganie podstawowe i trzy
pierwsze drgania harmoniczne jakie powstaj w piszczace zamknitej. Przyjmujc, e
dugo piszczaki wynosi L, oblicz dugoci tych fal. Jaki oglny zwizek opisuje dugoci
fal stojcych w piszczace zamknitej? Zapisz wzr poniej.

n
=


13.7 Dudnienia, modulacja amplitudy
Gdy omawialimy fale stojce to mielimy do czynienia z sytuacj, w ktrej dodawanie
(superpozycja) zaburze dao w wyniku fal o amplitudzie staej w czasie ale zalenej od
pooenia czstki drgajcej x. Jest to ilustracja tzw. interferencji w przestrzeni. Teraz
rozpatrzmy przypadek interferencji w czasie. W tym celu rozpatrzymy, w danym punkcie
przestrzeni x, wynik nakadania si dwch biegncych w tym samym kierunku fal
o jednakowych amplitudach ale nieznacznie rnych czstotliwociach. Drgania
harmoniczne danej czstki orodka (w zadanym punkcie x) wywoane przez te fale maj
posta

1 1 1
sin sin2 y A t A f t e = =
2 2 2
sin sin2 y A t A f t e = =
(13.32)

a drganie wypadkowe

) sin (sin t f t f A y y y
2 1 2 1
2 2 t t + = + =
(13.33)

Ze wzoru na sum sinusw otrzymujemy

1 2 1 2
2 cos 2 sin 2
2 2
f f f f
y A t t
( + | | | |
=
| | (
\ . \ .

(13.34)

Rwnanie to ma posta ' sin( ) ' sin(2 ) y A t A f t e = = . Drgania wypadkowe mona wic
uwaa za drgania o czstotliwoci

2
2 1
f f
f
+
= (13.35)

170
(ktra jest redni czstotliwoci dwch fal) i o amplitudzie A' (wyraenie w nawiasie
kwadratowym w rwnaniu 13.34). Zauwa, e amplituda zmienia si w czasie
z czstotliwoci

2
2 1
f f
f
amp

=
(13.36)

Jeeli czstotliwoci f
1
i f
2
s bliskie siebie to amplituda zmienia si powoli (f
amp.
jest
maa). Mwimy, e mamy do czynienia z modulacj amplitudy (AM amplitude
modulation). Naturaln modulacj amplitudy dla fal dwikowych moemy usysze gdy
dwie struny instrumentu s nastrojone na niewiele rnice si tony. Gdy obie te struny
wydaj rwnoczenie dwik (na przykad uderzono dwa ssiednie klawisze fortepianu) to
usyszymy tak zwane dudnienia przejawiajce si jako zmiana gonoci (rysunek 13.12).
Zastosowanie modulacji ma na celu wprowadzenie do procesu potrzebnej informacji, ktra
ma by przesana za pomoc fal. Modulacja amplitudy jest najstarszym i najbardziej
rozpowszechnionym (obok modulacji czstotliwoci FM) sposobem przesyania informacji
za pomoc fal radiowych.

Rys. 13.12. Naoenie si drga harmonicznych pokazanych na grnym wykresie daje w wyniku
drganie o zmiennej w czasie amplitudzie (obwiednia dolnego wykresu)

Moesz przeledzi powstawanie dudnie w zalenoci od stosunku czstotliwoci
fal skadowych f
2
/f
1
korzystajc z programu komputerowego Skadanie ruchw
falowych dostpnego na stronie WWW autora.

171
13.8 Zjawisko Dopplera

Zjawisko Dopplera polega na pozornej zmianie czstotliwoci fali z powodu ruchu
obserwatora lub rda fali.

W pracy z 1842 r., Christian Doppler zwrci uwag, e barwa wieccego ciaa
(czstotliwo wysyanego promieniowania) musi si zmienia z powodu ruchu
wzgldnego obserwatora lub rda. Zjawisko Dopplera wystpuje dla wszystkich fal; my
szczegowo rozwaymy je dla fal dwikowych. Ograniczymy si do przypadku ruchu
rda i obserwatora wzdu czcej ich prostej.
Rozpatrzmy sytuacj gdy rdo dwiku spoczywa, a obserwator porusza si
w kierunku rda z prdkoci v
o
(wzgldem orodka). Jeeli fale o dugoci rozchodz
si z prdkoci v to w czasie t dociera do nieruchomego obserwator / t v fal. Jeeli
obserwator porusza si w kierunku rda (wychodzi falom na przeciw) to odbiera jeszcze
dodatkowo / t
o
v fal. W zwizku z tym czstotliwo f syszana przez obserwatora

f
t
t t
f
o o
o
v
v v v v
v v
+
=
+
=
+
=

'
(13.37)

Ostatecznie

v
v v
o
f f
+
= '
(13.38)

Obserwator rejestruje wysz czstotliwo ni czstotliwo rda. Kiedy obserwator
oddala si od rda naley w powyszych wzorach zmieni znak (na minus) prdkoci
obserwatora v
o
. W tym przypadku czstotliwo zmniejsza si.
Analogicznie moemy przestudiowa przypadek rda poruszajcego si z prdkoci v
z

wzgldem nieruchomego obserwatora (i wzgldem orodka).
Otrzymujemy wtedy zaleno

z
f f
v v
v
= '
(13.39)

dla przypadku rda zbliajcego si do obserwatora. Obserwator rejestruje wysz
czstotliwo ni czstotliwo rda. Gdy rdo oddala si to w powyszym wzorze
zmieniamy znak prdkoci rda v
z
. Ta sytuacja jest przedstawiona na rysunku 13.13,
gdzie pokazane s powierzchnie falowe dla fal wysanych ze rda Z poruszajcego si
z prdkoci v
z
w stron obserwatora O (rysunek a) w porwnaniu do powierzchni falowych
dla fal wysanych z nieruchomego rda (rysunek b). Widzimy, e w przypadku (a)
obserwator rejestruje podwyszon czstotliwo.
172

Rys. 13.13. Fale wysyane przez rdo Z: (a) poruszajce si z prdkoci v
z
w stron
obserwatora O; (b) przez nieruchome rdo

Zwrmy uwag, e zmiany czstotliwoci zale od tego czy porusza si rdo czy
obserwator. Wzory (13.38) i (13.39) daj inny wynik dla jednakowych prdkoci
obserwatora i rda.
W sytuacji kiedy porusza si zarwno rdo jak i obserwator otrzymujemy zaleno
bdc poczeniem wzorw (13.39) i (13.40)

|
|
.
|
\
|
=
z
o
f f
v v
v v
'
(13.40)

Znaki "grne" w liczniku i mianowniku odpowiadaj zblianiu si rda i obserwatora,
a znaki "dolne" ich oddalaniu si. Powysze wzory s suszne gdy prdkoci rda
i obserwatora s mniejsze od prdkoci dwiku.

Moesz przeledzi zjawisko Dopplera dla rda i obserwatora poruszajcych si
wzdu czcej ich prostej korzystajc z programu komputerowego Efekt
Dopplera dostpnego na stronie WWW autora.

wiczenie 13.3
Typowym przykadem efektu Dopplera jest zmiana czstotliwoci dwiku klaksonu
samochodu przejedajcego koo nas. Syszymy, e klakson ma wyszy ton gdy
samochd zblia si do nas, a niszy gdy si oddala. Zamy, e podczas mijania nas
przez samochd rejestrujemy obnienie czstotliwoci klaksonu o 15%. Na podstawie tej
informacji sprawd czy samochd nie przekroczy dozwolonej, poza obszarem
zabudowanym, prdkoci 90 km/h. Prdko dwiku przyjmij rwn 340 m/s.

v =


173
Zjawisko Dopplera obserwujemy rwnie w przypadku fal elektromagnetycznych,
a wic i wietlnych. Opis tego zjawiska dla wiata jest inny ni dla fal dwikowych. Dla
fal dwikowych otrzymalimy dwa wyraenia (13.38) i (13.39) na zmian czstotliwoci
fali w zalenoci od tego czy to rdo czy te obserwator poruszaj si wzgldem orodka
przenoszcego drgania (powietrza).
Do rozchodzenia si wiata nie jest potrzebny orodek (wiato moe rozchodzi si
w prni) ponadto, zgodnie ze szczegln teori wzgldnoci Einsteina, prdko wiata
nie zaley od ukadu odniesienia i dlatego czstotliwo fali wietlnej odbieranej przez
obserwatora zaley tylko od prdkoci wzgldnej rda wiata i obserwatora. Jeeli
rdo i obserwator poruszaj si wzdu czcej ich prostej to

|
|
+
~
1
1
' f f
(13.41)

gdzie c u / = | . W tej zalenoci u jest prdkoci wzgldn rda wzgldem odbiornika,
a c prdkoci wiata. Dla maych wartoci prdkoci wzgldnej c u << powyszy wzr
przyjmuje posta

|
.
|
\
|
~
c
u
f f 1 '
(13.42)

Znak "+" odnosi si do wzajemnego zbliania si rda i obserwatora, a znak "" do ich
wzajemnego oddalania si. Zblianiu towarzyszy wic wzrost czstotliwoci (dla wiata
oznacza to przesunicie w stron fioletu), a oddalaniu si obnienie czstotliwoci (dla
wiata oznacza to przesunicie w stron czerwieni).
Zjawisko to ma liczne zastosowania: na przykad w astronomii suy do okrelenia
prdkoci odlegych wieccych cia niebieskich. Porwnujemy dugoci fal wiata
wysyanego przez pierwiastki tych obiektw z dugociami fal wiata wysyanego przez
takie same pierwiastki znajdujce si na Ziemi. To wanie szczegowe badania
przesuni ku czerwieni w widmach odlegych galaktyk wykazay, e Wszechwiat
rozszerza si.

Modu IV Statyka i dynamika pynw
174
14 Statyka i dynamika pynw
Powszechnie przyjty jest podzia materii na ciaa stae i pyny. Pod pojciem
substancji, ktra moe pyn rozumiemy zarwno ciecze jak i gazy. Pyny, w odrnieniu
od cia sztywnych, majcych okrelony rozmiar i ksztat, atwo zmieniaj swj ksztat,
a w przypadku gazw przyjmuj objto rwn objtoci naczynia. Mwimy, e pyny nie
maj sprystoci ksztatu , a maj sprysto objtoci . Dlatego rozwizanie
zagadnie z mechaniki pynw wymaga posugiwania si nowymi pojciami takimi jak
cinienie i gsto.
14.1 Cinienie i gsto
Rnica w dziaaniu siy powierzchniowej na pyn i na ciao stae jest zwizana z tym,
e w cieczy siy wystpuj tylko przy zmianie objtoci, a nie jak w ciaach staych przy
ich deformacji (zmianie ksztatu). W zwizku z tym w cieczy sia powierzchniowa, zwana
si parcia , musi by zawsze prostopada do powierzchni pynu podczas gdy w ciele
staym moe mie dowolny kierunek. Spoczywajcy pyn nie moe rwnoway si
stycznych (warstwy pynu lizgayby si po sobie) i dlatego moe zmienia ksztat
i pyn. W zwizku z tym bdziemy opisywa si dziaajc na pyn za pomoc cinienia
p zdefiniowanego nastpujco:

Definicja
Cinienie definiujemy jako stosunek siy parcia dziaajcej na jednostk powierzchni
do wielkoci tej powierzchni.

Cinienie jest wywierane zarwno na cianki naczynia jak i na dowolne przekroje pynw
zawsze prostopadle do tych cianek i przekrojw.

Jednostki
Cinienie jest wielkoci skalarn. Jednostk cinienia w ukadzie SI jest pascal
(Pa); 1 Pa = 1 N/m
2
. Inne stosowane jednostki to bar (1 bar = 10
5
Pa), atmosfera
(1 atm = 101325 Pa), milimetr supka rtci (760 mm Hg = 1atm).

Rozwamy teraz zamknit powierzchni zawierajc pyn (rysunek 14.1). Dowolny
element powierzchni dS jest reprezentowany przez wektor powierzchni dS.

Rys. 14.1. Element powierzchni dS reprezentowany przez wektor powierzchni dS
175

Definicja
Dugo wektora S jest rwna polu powierzchni S, jego kierunek jest prostopady do
powierzchni, a zwrot na zewntrz powierzchni.

Sia F wywierana przez pyn na ten element powierzchni wynosi

S F p =
(14.1)

Poniewa F i S maj ten sam kierunek wic cinienie p mona zapisa

S
F
p =
(14.2)

Do opisu pynw stosujemy rwnie pojcie gstoci wyraonej jako

V
m
=
(14.3)

Gsto pynw zaley od wielu czynnikw takich jak temperatura, czy cinienie.
W tablicy 14.1 przedstawiony jest zakres gstoci spotykanych w przyrodzie.

Tabela 14.1. Gstoci wybranych obiektw
Materia [kg/m
3
]
przestrze midzygwiezdna 10
-18
10
-21

najlepsza prnia laboratoryjna 10
-17

powietrze (1 atm 0C) 1.3
powietrze (50 atm 0C) 6.5
Ziemia: warto rednia 5.5210
3

Ziemia: rdze 9.510
3

Ziemia: skorupa 2.810
3

biae kary 10
8
- 10
15

jdro uranu 10
17

14.2 Cinienie wewntrz nieruchomego pynu
Rwnanie (14.2) opisuje cinienie wywierane przez pyn na powierzchni, ktra go
ogranicza. Moemy take mwi o cinieniu wewntrznym pynu. W tym celu rozpatrzmy
element pynu w ksztacie cienkiego dysku znajdujcego si na gbokoci h pod
powierzchni pynu pokazany na rysunku 14.2. Grubo dysku wynosi dh, a powierzchnia
podstawy wynosi S. Masa takiego elementu wynosi Sdh a jego ciar gSdh. Pamitajmy,
e siy dziaajce na element s w kadym punkcie prostopade do powierzchni. Siy
poziome wywoane jedynie przez cinienie pynu rwnowa si. Siy pionowe s
wywoywane nie tylko przez cinienie pynu ale te przez jego ciar. Poniewa pyn jest
nieruchomy wic wypadkowa sia dziaajca na element pynu jest rwna zeru.

176

Rys. 14.2. Siy dziaajce na element cieczy znajdujcy si na gbokoci h

Zachowanie rwnowagi w kierunku pionowym wymaga aby

h gS pS S p p d ) d ( + = +
(14.4)

a std

g
h
p
h g p = =
d
d
czyli d d
(14.5)

Powysze rwnanie pokazuje, e cinienie zmienia si z gbokoci pynu. Powodem jest
ciar warstwy pynu lecej pomidzy punktami, dla ktrych mierzymy rnic cinie.
Wielko g nazywamy ciarem waciwym pynu. Dla cieczy zazwyczaj jest stae
(ciecze s praktycznie nieciliwe) wic moemy obliczy cinienie cieczy na gbokoci h
cakujc rwnanie (14.5)

h g p p + =
0

(14.6)

gdzie p
0
jest cinieniem na powierzchni cieczy (h = 0). Zazwyczaj jest to cinienie
atmosferyczne. Rwnanie (14.6) nie tylko pokazuje, e cinienie ronie wraz z gbokoci
ale te, e jest jednakowe dla punktw o tej samej gbokoci, a nie zaley od ksztatu
naczynia (paradoks hydrostatyczny).
Zaoenie o staej gstoci nie jest jednak prawdziwe dla gazw gdy mamy do czynienia
ze znaczn zmian wysokoci (np. gdy wznosimy si w atmosferze). Cinienie zmienia si
wtedy znacznie i zmienia si te .
14.2.1 Pomiar cinienia (barometr)
E. Torricelli skonstruowa w 1643 r. barometr rtciowy. Barometr Torricellego skada
si z rurki wypenionej rtci (
Hg
= 13.610
3
kg/m
3
), ktr odwracamy nad naczyniem
z rtci tak jak na rysunku 14.3.
Zgodnie z naszymi uprzednimi rozwaaniami

h g p
A
=
(14.7)
177
podczas gdy

. atm B
p p =
(14.8)

Rys. 14.3. Barometr Torricellego

Cinienia w punktach A i B s jednakowe bo punkty te s na jednakowej wysokoci wic

. atm
p gh =
(14.9)

skd

g
p
h
atm
.
=
(14.10)

Mierzc wic wysoko supa rtci mierzymy wielko cinienia atmosferycznego.

14.3 Prawo Pascala i prawo Archimedesa
Rozpatrzmy teraz ciecz w naczyniu zamknitym tokiem, na ktry moemy dziaa
zmiennym cinieniem zewntrznym p
0
. W kadym punkcie cieczy znajdujcym si na
gbokoci h, cinienie jest dane wyraeniem (14.6). Moemy teraz powikszy cinienie
zewntrzne o warto p
0
. Poniewa ciecze s nieciliwe wic gsto pozostaje
praktycznie bez zmian i cinienie teraz wynosi

h g p p p + A + =
0 0

(14.11)

Zjawisko to opisuje prawo Pascala, ktre mona nastpujco sformuowa:

178

Cinienie zewntrzne wywierane na zamknity pyn jest przekazywane niezmienione
na kad cz pynu oraz na cianki naczynia.

Prawo to jest konsekwencj praw mechaniki pynw podobnie jak prawo Archimedesa.
Kiedy ciao jest zanurzone w caoci lub czciowo w spoczywajcym pynie to pyn ten
wywiera cinienie na kad, bdc z nim w kontakcie, cz powierzchni ciaa.
Wypadkowa sia jest skierowana ku grze i nazywa si si wyporu . Gdy przyjmiemy
przykadowo, e w cieczy zostao zanurzone ciao w ksztacie walca o powierzchni
podstawy rwnej S (tak jak na rysunku 14.4) to wypadkowa sia dziaajca na to ciao jest
zwizana z rnic cinie na gbokociach h
1
i h
2
odpowiednio nad i pod walcem.

Rys. 14.4. Walec o powierzchni podstawy S zanurzony w pynie

Sia wypadkowa wynosi wic

V g S h g p S h g p F
wyp
= + + = ) ( ) (
1 0 2 0

(14.12)

gdzie ) (
1 2
h h S V = jest objtoci walca. Z otrzymanej zalenoci wynika, e sia
dziaajca na walec jest rwna ciarowi cieczy wypartej przez ten walec. Zauwamy, e
ta sia nie zaley od ksztatu ciaa, a tylko od jego objtoci.
Moemy wic sformuowa prawo Archimedesa:

Ciao w caoci lub czciowo zanurzone w pynie jest wypierane ku grze si
rwn ciarowi wypartego przez to ciao pynu.

gV g m F
p wyporu
= =
(14.13)

gdzie m
p
jest mas pynu, a jego gstoci. Natomiast V jest objtoci czci zanurzonej
ciaa.
Na kade zanurzone w pynie ciao dziaaj sia wyporu i sia cikoci. Dla ciaa o masie
m i objtoci V cakowicie zanurzonego w pynie wypadkowa tych dwch si wynosi

179
) (
1 1
= = = gV gV gV mg F F
wyporu

(14.14)

gdzie jest gstoci pynu, a
1
redni gstoci ciaa. Widzimy, e zwrot siy
wypadkowej zaley od rnicy gstoci pynu i ciaa. Na przykad ciao zanurzone
w cieczy o gstoci <
1
tonie, a dla gstoci >
1
pywa czciowo zanurzone.

wiczenie 14.1
Korzystajc z tego prawa sprbuj samodzielnie obliczy jak duy ciar mona przeprawi
przez rzek za pomoc tratwy zbudowanej z 10 okrgych kd drewnianych o rednicy 20
cm i dugoci 3 m kada. Gsto drewna przyjmij rwn 750 kg/m
3
a gsto wody 1000
kg/m
3
. Wyniki zapisz poniej.

Q =


14.4 Oglny opis przepywu pynw
Przejdziemy teraz do opisu ruchu pynu czyli zajmiemy si dynamik pynw. Znane s
dwa podejcia do opisu ruchu pynu. Moemy albo zaj si opisem ruchu poszczeglnych
czsteczek pynu albo opisywa gsto pynu i jego prdko w kadym punkcie
przestrzeni w funkcji czasu. Oznacza to, e koncentrujemy si na wybranym punkcie
przestrzeni, w ktrym definiujemy funkcje (x,y,z,t) oraz v(x,y,z,t).
Na wstpie poznamy oglne pojcia charakteryzujce przepyw:
- Przepyw moe by ustalony (laminarny) lub nieustalony . Ruch pynu jest
ustalony, gdy prdko pynu v w dowolnie wybranym punkcie jest staa w czasie tzn.
kada czsteczka przechodzca przez dany punkt zachowuje si tak samo. Warunki
takie osiga si przy niskich prdkociach przepywu;
- Przepyw moe by wirowy lub bezwirowy . Przepyw jest bezwirowy, gdy
w adnym punkcie czsteczka nie ma wypadkowej prdkoci ktowej;
- Przepyw moe by ciliwy lub nieciliwy Przepyw jest nieciliwy gdy
gsto pynu jest staa. Zazwyczaj przepyw cieczy jest nieciliwy. Rwnie
przepyw gazu moe by w pewnych warunkach nieciliwy. Przykadem moe tu by
ruch powietrza wzgldem skrzyde samolotu podczas lotu z prdkoci mniejsz od
prdkoci dwiku.
- Przepyw moe by lepki lub nielekki . Lepko w ruchu pynw jest
odpowiednikiem tarcia w ruchu cia staych. Charakteryzuje opr pynw przeciw
pyniciu pod dziaaniem si zewntrznych. Lepko jest istotn cech wielu
produktw na przykad smarw.

W naszych rozwaaniach ograniczymy si do przepyww ustalonych, bezwirowych,
nieciliwych i nielepkich.
W przepywie ustalonym v jest staa w czasie w danym punkcie. Oznacza to, e kada
czstka przechodzca przez dowolny punkt ma tak sam prdko np. v
1
. Tak samo jest
180
w kolejnym punkcie gdzie kada czstka ma prdko v
2
. Dotyczy to wszystkich punktw.
Oznacza to, e wystarczy przeledzi tor jednej czstki, a bdziemy znali tor kadej czstki
przechodzcej przez dany punkt. Tor tej czstki nazywamy lini prdu (rysunek 14.5).
Linia prdu jest rwnolega do prdkoci pynu. adne linie prdu nie mog si przecina
bo istniaaby niejednoznaczno w wyborze drogi przez czstk (przepyw nie byby
ustalony).

Rys. 14.5. Linie prdu

Jeeli wybierzemy pewn skoczon liczb linii prdu to tak wizk nazywamy strug
prdu . Brzegi skadaj si z linii prdu, a poniewa linie prdu s rwnolege do
prdkoci wic pyn nie przepywa przez brzegi strugi. Pyn wchodzcy jednym kocem
strugi musi opuci j drugim tak jak w rurce. Na rysunku 14.6 prdko czstek
w punkcie P
1
wynosi v
1
, a pole przekroju strugi S
1
. W punkcie P
2
mamy odpowiednio
prdko v
2
i pole przekroju S
2
.

Rys. 14.6. Struga prdu.

W czasie t czstka pynu przebywa odlego rwn vt. Masa pynu przechodzcego
przez S
1
w czasie t wynosi

t S m A = A
1 1 1
v
(14.15)
181
gdzie S
1
v
1
t stanowi objto elementu pynu. Analogicznie masa pynu przepywajcego
przez powierzchni S
2
w czasie t jest rwna

t S m A = A
2 2 2
v
(14.16)

Poniewa pyn jest nieciliwy wic jego gsto jest taka sama w punkcie P
1
i P
2
. Ponadto
midzy tymi punktami pyn nie moe opuci strugi wic strumienie mas przepywajce
przez obie powierzchnie musz by sobie rwne. Zatem

2 2 1 1
v v S S =

(14.17)

lub

const. = v S
(14.18)

Otrzymany zwizek nosi nazw rwnania cigoci. Wynika z niego, e

Prdko pynu nieciliwego przy ustalonym przepywie jest odwrotnie
proporcjonalna do pola przekroju strugi.

Linie prdu musz si zagszcza w wszej czci, a rozrzedza w szerszej. To znaczy,
rzadko rozmieszczone linie oznaczaj obszary niskiej prdkoci, linie rozmieszczone gsto
obszary wysokiej prdkoci.
14.5 Rwnanie Bernoulliego
Rozwamy, pokazany na rysunku 14.7, nielepki, ustalony, nieciliwy przepyw pynu
w strudze. Pyn na rysunku przemieszcza si w stron praw. W czasie t powierzchnia S
1

przemieszcza si o odcinek v
1
t. Analogicznie powierzchnia S
2
przemieszcza si
o odcinek v
2
t. Na powierzchni S
1
dziaa sia F
1
= p
1
S
1
, a na powierzchni S
2
sia
F
2
= p
2
S
2
.

Rys. 14.7. Wyprowadzenie rwnania Bernoulliego
182
Skorzystamy teraz z twierdzenia o pracy i energii, ktre mwi, e praca wykonana przez
wypadkow si jest rwna zmianie energii ukadu. Siami, ktre wykonuj prac s F
1

i F
2
. Obliczamy wic cakowit prac

t S p t S p t F t F W A A = A A =
2 2 2 1 1 1 2 2 1 1
v v v v
(14.19)

Poniewa w czasie t ta sama objto pynu V wpywa do strugi i z niej wypywa
V t S t S = A = A
1 1 2 2
v v wic

V p p W ) (
2 1
=
(14.20)

Obliczon prac porwnujemy ze zmian energii strugi

|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
+ =
1
2
1
2
2
2
2 1
2 2
) ( mgh
m
mgh
m
V p p
v v

(14.21)

gdzie m jest mas przemieszczonej objtoci V pynu. Dzielc stronami rwnanie (14.21)
przez objto V, a nastpnie wprowadzajc gsto cieczy = m/V mona, grupujc
odpowiednio wyrazy, przeksztaci to rwnanie do postaci

2
2
2
2 1
2
1
1
2 2
gh p gh p
+ + = + +
v v
(14.22)

Poniewa nasze rozwaania odnosiy si do dowolnych dwch pooe, moemy opuci
wskaniki i napisa

. const
2
= + + gh p
2
v
(14.23)

Rwnanie to nosi nazw rwnania Bernoulliego dla przepywu ustalonego, nielepkiego
i nieciliwego. Jest to podstawowe rwnanie mechaniki pynw. Wyraa fakt, e
z przepywem pynu zwizane jest (oprcz cinienia statycznego) cinienie dynamiczne
2 /
2
v .
Wynika z niego, e przepyw cieczy w strudze moe by wywoany rnic cinie na
kocach strugi lub rnic poziomw tych kocw.

Przykad
Zilustrujmy to prostym przykadem pompki wodnej stosowanej na przykad
w akwarystyce. W tym urzdzeniu woda z akwarium jest przepompowywana przez ukad
filtrw i odprowadzana z powrotem do akwarium. Po drodze woda jest przepuszczana
przez przewenie w rurce tak jak na rysunku 14.8. Prdko wody w przeweniu jest
(zgodnie z rwnaniem cigoci) wiksza ni w rurce. Natomiast zgodnie z rwnaniem
Bernoulliego, w poziomej rurce (h = const.) . const
2
= +
2
v
p , wic gdy ronie prdko v
183
i pyn jest nieciliwy (staa gsto), to p maleje i w przeweniu cinienie jest mniejsze
ni w pozostaej czci rurki. Jeeli to przewenie jest dostatecznie mae to cinienie
moe by nisze od atmosferycznego, a to oznacza, e przez otwr w przeweniu woda
nie bdzie ucieka tylko z zewntrz bdzie zasysane powietrze. W ten sposb woda bdzie
nie tylko filtrowana ale jeszcze dodatkowo napowietrzana.

Rys. 14.8. Pompka wodna

wiczenie 14.2
Sprbuj samodzielnie wykona bardzo proste dowiadczenie. We dwie kartki papieru
i trzymaj je ustawione rwnolegle do siebie w niewielkiej odlegoci (np. 1-2 cm).
Nastpnie dmuchnij midzy kartki. Okazuje si, e kartki nie rozchylaj si, a zbliaj do
siebie, sklejaj si. Sprbuj wyjani przyczyn tego zjawiska.

Rwnanie Bernoulliego moe by wykorzystane do wyznaczenia prdkoci pynu na
podstawie pomiaru cinienia. Ponownie posugujemy si rurk z przeweniem, do ktrej
przymocowano tak jak na rysunku 14.9, dwie pionowe rurki A i B suce do pomiaru
cinienia.

Rys. 14.9. Pomiar prdkoci pynu metod Venturiego

Stosujc rwnanie Bernoulliego dla punktw, w ktrych prdko pynu wynosi
odpowiednio v
1
i v
2
(przewenie) otrzymujemy
184
2 2
2
2
2
2
1
1
v v
+ = + p p (14.24)

Poniewa v
1
< v
2
wic cinienie w przeweniu jest mniejsze ni w rurce p
2
< p
1
. Rnica
cinie zgodnie z rwnaniem (14.24) wynosi

2 2
2
1
2
2
2 1
v v
= p p (14.25)

Z rwnania cigoci wynika, e

1
2
1
2
v v
S
S
=

(14.26)

Podstawiajc t zaleno do rwnania (14.25) otrzymujemy

|
|
.
|
\
|
= 1
2
2
2
2
1
2
1
2 1
S
S
p p
v

(14.27)

Rwnoczenie t sam rnic cinie mona wyznaczy z rnicy poziomw pynu
w rurkach A i B (rysunek 14.9)

gh p p =
2 1

(14.28)

Porwnujc powysze dwa wzory moemy wyznaczy prdko v
1
w rurce

1 /
2
2
2
2
1
1
=
S S
gh
v
(14.29)

Metoda pomiaru prdkoci pynu oparta na wyznaczeniu rnicy wysokoci pynu
w dwch pionowych rurkach nosi nazw metody Venturiego.

wiczenie 14.3
W zbiorniku wody na gbokoci h znajduje si otwr przez ktry wycieka woda. Oblicz
prdko v z jak wycieka woda.
Wskazwka: Zastosuj rwnanie Bernoulliego dla punktu na powierzchni cieczy i punktu
w otworze przez, ktry wycieka woda. Wyniki zapisz poniej.
v =


185
14.6 Dynamiczna sia nona
W odrnieniu od statycznej siy nonej , ktr jest sia wyporu dziaajc zgodnie
z prawem Archimedesa na przykad na balon czy statek, dynamiczna sia nona
wywoana jest ruchem cia w pynie, na przykad na skrzyda samolotu czy miga
helikoptera. Na rysunku 14.10 poniej pokazane s schematycznie linie prdu i ruch
czstek powietrza wok skrzyda samolotu.

Rys. 14.10. Linie prdu wok skrzyda samolotu

Samolot wybieramy jako ukad odniesienia i rozpatrujemy ruch powietrza wzgldem
skrzyda.
Analizujc linie prdu zauwaymy, e ze wzgldu na ustawienie skrzyda (tak zwany kt
natarcia ) linie prdu nad skrzydem s rozmieszczone gciej ni pod skrzydem co
oznacza, e prdko v
1
powietrza ponad skrzydem jest wiksza ni prdko v
2
pod
skrzydem. Prowadzi to do wniosku, zgodnie z prawem Bernoulliego, e cinienie nad
skrzydem jest mniejsze od cinienia pod skrzydem i e otrzymujemy wypadkow si
non F skierowan ku grze. Wniosek ten wynika wprost z trzeciej zasady dynamiki
Newtona. Wektor prdkoci v
a
powietrza zbliajcego si do skrzyda jest poziomy
podczas gdy powietrze za skrzydem jest skierowane na ukos w d (prdko v
b
ma
skadow pionow). Oznacza to, e skrzydo pchno powietrze w d wic w reakcji
powietrze pchno skrzydo do gry.
W naszych rozwaaniach pominlimy si oporu powietrza tak zwan si oporu
czoowego . W warunkach rzeczywistych sia nona jest wypadkow przedstawionej
powyej siy parcia wynikajcej z asymetrycznej budowy skrzyda i siy oporu czoowego.
Przy konstrukcji skrzyde jak i migie staramy si zminimalizowa opr czoowy. Ta
sama sia oporu czoowego wpywa znaczco na zuycie paliwa w samochodach. Dlatego
tak wielk wag konstruktorzy przywizuj do optymalizacji ksztatu nadwozia
samochodw.
Ten rozdzia koczy modu czwarty; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.

Modu IV - Podsumowanie
186
Podsumowanie
- Prdko fali mona wyrazi jako
k
f
T
e
= = = v , gdzie
2 2
oraz k
T
e
= = .
- Funkcja ) sin( t x k A y e = opisujca sinusoidaln fal rozchodzc si w kierunku x
jest przykadem funkcji f(x-vt) bdcej rozwizaniem rwnania falowego
2
2
2 2
2
1
t
y
x
y
c
c
c
c
v
= .
- Prdko fali biegncej w strunie wynosi
e F
k
= = v , gdzie F jest napreniem
struny, a mas na jednostk dugoci.
- Szybko przenoszenia energii przez fale jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy
i kwadratu czstotliwoci.
- Interferencja fali biegncej wzdu struny z fal odbit od koca struny daje fal, ktrej
amplituda zaley od pooenia x; A' = 2Asinkx. Strzaki w pooeniach x = /4, 3/4,
5/4,.... maj maksymaln amplitud, a wzy w pooeniach x = /2, , 3/2,.... maj
zerow amplitud.
- Przy naoeniu si drga harmonicznych o niewiele rnicych si czstotliwociach
powstaje drganie o wolno zmiennej w czasie amplitudzie zwane dudnieniem.
- Pozorna zmiana czstotliwoci fali wysyanej przez rdo z powodu wzgldnego
ruchu obserwatora lub rda jest dla fal dwikowych dana
zalenoci
|
|
.
|
\
|
=
z
o
f f
v v
v v
' , gdzie v
o
i v
z
s odpowiednio prdkociami obserwatora
i rda, a v jest prdkoci dwiku. Znaki "grne" w liczniku i mianowniku
odpowiadaj zblianiu si rda i obserwatora, a znaki "dolne" ich oddalaniu si.
Rwnanie opisuje przypadek ruchu rda i obserwatora wzdu czcej ich prostej
i jest suszne gdy prdkoci rda i obserwatora s znacznie mniejsze od prdkoci
dwiku.
- Cinienie wywierane przez si F na powierzchni S wynosi
S
F
p = .
- Cinienie cieczy o staej gstoci na gbokoci h wynosi h g p p + =
0
, gdzie p
0
jest
cinieniem na powierzchni cieczy (h = 0).
- Cinienie zewntrzne wywierane na zamknity pyn jest przekazywane niezmienione
na kad cz pynu oraz na cianki naczynia (prawo Pascala).
- Ciao w caoci lub czciowo zanurzone w pynie jest wypierane ku grze si rwn
ciarowi wypartego przez to ciao pynu (prawo Archimedesa) gV F
wyporu
= , gdzie
jest gstoci pynu, a V objtoci czci zanurzonej ciaa.
- Z rwnania cigoci wynika, e prdko pynu nieciliwego przy ustalonym
przepywie jest odwrotnie proporcjonalna do pola przekroju strugi Sv = const.
- Przepyw ustalony, nielepki i nieciliwy jest opisany rwnaniem Bernoulliego
const.
2
= + + gh p
2
v
Z dynamicznym cinieniem v
2
jest zwizana dynamiczna
sia nona wywoana ruchem cia w pynie.
Modu IV - Materiay dodatkowe
187
Materiay dodatkowe do Moduu IV
IV. 1. Prdko grupowa
Rozwamy, dwie poprzeczne fale sinusoidalne o zblionych czstotliwociach
i dugociach fal (rysunek poniej) opisane rwnaniami

| |
| | x k k t A y
x k k t A y
) d ( ) d ( sin
) d ( ) d ( sin
2
1
=
+ + =
e e
e e

(IV.1.1)

Sum takich dwch fal (rysunek) jest fala

| | ) cos( ) d ( ) d ( cos 2
2 1
kx t x k t A y y y = + = e e
(IV.1.2)

Dwie fale sinusoidalne y
1
i y
2
o zblionych czstotliwociach i dugociach fal;
obwiednia ich sumy (linia przerywana) rozchodzi si z prdkoci grupow

Na rysunku widzimy, e fala sumaryczna y
1
+ y
2
jest modulowana, a z rwnania (IV.1.2)
wynika, e funkcja modulujca ma posta

| | x k t A t x A ) d ( ) d ( cos 2 ) , ( = e
(IV.1.3)

Prdko paczki fal (prdko ruchu obwiedni) wyznaczamy analizujc jak
przemieszcza si w czasie wybrany punkt obwiedni (na przykad maksimum). Odpowiada
to warunkowi

const. ) d ( ) d ( = x k t e
(IV.1.4)

188
Rniczkujc to rwnanie wzgldem czasu

0
d
d
d d =
t
x
k e
(IV.1.5)

otrzymujemy wyraenie na prdko grupow

k t
x
gr
d
d
d
d e
= = v
(IV.1.6)

Prdko grupowa jest na og rna od prdkoci fal skadowych.

IV. 2. Prdko fal w napronym sznurze (strunie)
Sprbujmy wyprowadzi wzr na zaleno prdkoci v fali od siy F naprajcej
sznur i od = m/l tj. masy przypadajcej na jednostk dugoci sznura. W tym celu
rozpatrzmy may wycinek sznura o dugoci dx pokazany na rysunku poniej.

Element sznura o dugoci dx

Koce wycinka sznura tworz z osi x mae kty
1
i
2
. Dla maych ktw
sin dy/dx. Wypadkowa pionowa sia tj. sia wychylajca sznur w kierunku y wynosi

1 2 1 2
u u u u F F F F F
wyp
= = sin sin
(IV.2.1)

Zgodnie z zasad dynamiki sia wypadkowa jest rwna iloczynowi masy wycinka
dm = dx i jego przyspieszenia. Std

2 1 2
) d ( ) d (
t
y
x
t
x F F F
y
wyp
c
c
=
c
c
= =
2
u u
v

(IV.2.2)

lub
189
2
2
t
y
F x c
c u
=
c
c

(IV.2.3)

Uwzgldniajc, e x y c c = / u otrzymujemy

2
2
2
2
t
y
F x
y
c
c
c
c
=
(IV.2.4)

Jest to rwnanie falowe dla sznura (struny). Podstawmy teraz do tego rwnania
odpowiednie pochodne rwnania fali harmonicznej ) sin( ) , ( t x k A t x f y e = =

) sin( t x k A
t
y
e e
c
c
=
2
2
2

(IV.2.5)

oraz

) sin(
2
2
2
t x k Ak
x
y
e
c
c
=
(IV.2.6)

W wyniku podstawienia otrzymujemy

2 2
e
F
k =
(IV.2.7)

Std moemy ju obliczy prdko fali

e F
k
= = v
(IV.2.8)

W ten sposb pokazalimy rwnie, e zaproponowana przez nas funkcja (13.8) jest
rozwizaniem rwnania falowego (IV.2.4) jeeli speniona jest zaleno (IV.2.7).
Zwrmy ponadto uwag, e fala harmoniczna jest przenoszona wzdu struny prdkoci
niezalen od amplitudy i czstotliwoci. Przepiszmy teraz rwnanie falowe
z uwzgldnieniem zalenoci (IV.2.8)

2
2
2 2
2
1
t
y
x
y
c
c
c
c
v
=
(IV.2.9)

Rwnanie falowe w tej postaci, stosuje si do wszystkich rodzajw rozchodzcych si fal.

Modu IV - Rozwizania wicze
190
Rozwizania wicze z moduu IV

wiczenie 13.1
Dane: rwnanie harmonicznej fali poprzecznej 20sin( 2 ) y x t = , x i y s wyraone
w centymetrach, a t w sekundach.
Porwnujc to rwnanie z oglnym rwnaniem dla harmonicznej fali poprzecznej
) sin( t x k A y e = bezporednio moemy okreli, e: amplituda A = 20 cm, czsto
= 2 rad/s, a liczba falowa k = cm
-1
.
Korzystajc z tych informacji obliczamy kolejno:
dugo fali
2
k
= = 2 cm, okres drga
2
T
e
= = s,
prdko rozchodzenia si fali
T
= v = 0.318 cm/s.
Prdko drga poprzecznych obliczamy z zalenoci ) cos(
d
d
t x k A
t
y
y
e e = = v .
Maksymalna warto prdkoci poprzecznej wynosi e A
y
=
max
v = 40 cm/s.
Przyspieszenie czstek w ruchu drgajcym obliczamy z zalenoci
) sin(
d
d
2 y
t x k A
t
a
y
e e = =
v
.
Maksymalna warto przyspieszenia wynosi
2
max
e A a
y
= = 80 cm/s
2
.

wiczenie 13.2
Dane: L dugo piszczaki.
Na rysunku poniej pokazane s: drganie podstawowe i trzy pierwsze drgania harmoniczne
jakie powstaj w piszczace zamknitej. Jedynym warunkiem, jaki musi by speniony, jest
istnienie strzaki na otwartym kocu piszczaki i wza na jej kocu zamknitym.

191
Na podstawie pokazanych na rysunku czterech drga moemy napisa oglny zwizek na
dugo fali powstajcej w piszczace zamknitej

1 2
4
=
n
L
n

gdzie n = 1, 2, 3, .....

wiczenie 13.3
Dane: prdko dwiku v = 340 m/s, wzgldna zmiana czstotliwoci przy mijaniu
wynosi 15%.
Podczas zbliania si samochodu rejestrujemy dwik o czstotliwoci
z
f f
v v
v
=
1
,
a podczas jego oddalania si o czstotliwoci
z
f f
v v
v
+
=
2
, gdzie v jest prdkoci
dwiku, a v
z
prdkoci rda czyli samochodu.
Wzgldna zmiana czstotliwoci wynosi 15% wic 15 . 0
1
2 1
=
f
f f
.
Podstawiajc do tego rwnania podane zalenoci na f
1
i f
2
, a nastpnie przeksztacajc je
otrzymujemy

15 . 0
2
=
+
z
z
v v
v

Obliczona z tego rwnania warto prdkoci rda dwiku (samochodu) wynosi
v
z
= 27.57 m/s = 99 km/h

wiczenie 14.1
Dane: n =10 kd drewnianych o rednicy d = 20 cm i dugoci l = 3 m kada. Gsto
drewna
d
= 750 kg/m
3
, gsto wody
w
= 1000 kg/m
3
, przyspieszenie grawitacyjne
g = 10 m/s
2
.
Sia wyporu dziaajca na tratw ma zrwnoway ciar tratwy z adunkiem

adunku tratwy wyporu
Q Q F + =

Std

2
( ) ( )
adunku wyporu tratwy w d
w d w d
Q F Q Vg Vg
Vg n r lg

= = =
= =

gdzie uwzgldniono maksymaln si wyporu (gdy tratwa jest caa zanurzona w wodzie).
Po podstawieniu danych otrzymujemy Q
adunku
= 2356 N.
192
wiczenie 14.3
Dane: h, przyspieszenie grawitacyjne g.
Na rysunku poniej pokazana jest linia prdu czca dowolny punkt na powierzchni
cieczy z otworem, przez ktry wypywa woda.

Stosujemy rwnanie Bernoulliego dla punktw (1) i (2) otrzymujemy

2
2
2
2 1
2
1
1
2 2
gh p gh p
+ + = + +
v v

Poniewa p
1
= p
2
= p
at
i ponadto h
1
h
2
= h wic

) (
2
1
2
2
2
v v =

gh
skd

2
1 2
2 v v + = gh

Poniewa poziom wody w zbiorniku opada wolno moemy przyj v
1
= 0. Wwczas

gh 2
2
= v

Woda wypywa przez otwr z prdkoci jak uzyskaaby spadajc swobodnie
z wysokoci h.

Modu IV - Test kontrolny
193
Test IV
1. Fala akustyczna o czstotliwoci 1000 Hz rozchodzi si z prdkoci 330 m/s. O ile s
oddalone od siebie punkty, ktre maj przeciwne fazy? O ile zmienia si faza w danym
punkcie przestrzeni w czasie t = 2.510
-4
s ?
2. Napisz rwnanie fali rozchodzcej si w ujemnym kierunku osi x, ktrej amplituda
wynosi 1 mm, czstotliwoci 660 Hz, a prdko rozchodzenia si 330 m/s.
3. Jaka jest amplituda fali wypadkowej powstaej w wyniku naoenia si dwch fal
harmonicznych o takiej samej czstotliwoci i amplitudach rwnych odpowiednio 1
cm i 2 cm jeeli oscylacje rni si w fazie o /2 . Fale rozchodz si w jednym
kierunku.
4. Jakie musi by naprenie struny o dugoci 50 cm i masie 50 g, eby dawaa ona ton
podstawowy o czstotliwoci 1000 Hz?
5. rdo dwiku o czstotliwoci 500 Hz oddala si od obserwatora w stron pionowej
ciany, z prdkoci 5 m/s. Oblicz czstotliwo dwiku odbieranego przez
obserwatora bezporednio ze rda i dwiku odbitego od ciany. Czy obserwator
syszy dudnienia? Prdko dwiku w powietrzu wynosi 330 m/s.
6. Podnonik hydrauliczny skada si z dwch tokw poczonych ze sob tak jak na
rysunku poniej. Duy tok ma rednic 1 m, a may 0.01 m. Jak si trzeba przyoy
do mniejszego toka, eby podnie samochd o masie m = 1000 kg?

7. Balon o masie 360 kg i objtoci 600 m
3
jest przymocowany do ziemi za pomoc
pionowej liny. Oblicz jaka jest sia napinajca lin? Gsto powietrza = 1.3 kg/m
3
.
8. Sia nona wywierana na skrzydo samolotu wynosi 10 N na kady cm
2
skrzyda. Jaka
jest prdko przepywu powietrza ponad skrzydem jeeli pod skrzydem przepywa
ono z prdkoci 200 m/s?

MODU V

Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
195
15 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I
Termodynamika zajmuje si waciwociami cieplnymi ukadw makroskopowych,
zaniedbujc w odrnieniu od mechaniki statystycznej mikroskopow budow cia
tworzcych ukad. Gdybymy chcieli cile okreli stan fizyczny ukadu zawierajcego
ogromn liczb czsteczek, na przykad porcji gazu, to musielibymy zna stan kadej
czsteczki oddzielnie to znaczy musielibymy poda pooenie kadej czsteczki, jej
prdko oraz siy na dziaajce. Takie obliczenia ze wzgldu na du liczb czsteczek
s niemoliwe. Okazuje si jednak, e posugujc si metodami statystycznymi
(rachunkiem prawdopodobiestwa) moemy znale zwizki midzy wielkociami
mikroskopowymi (dotyczcymi poszczeglnych czsteczek), a wielkociami
makroskopowymi opisujcymi cay ukad. Chcc opisa gaz jako cao moemy wic
bada jedynie wielkoci makroskopowe takie jak cinienie, temperatura czy objto bez
wdawania si w zachowanie poszczeglnych czsteczek.
15.1 Cinienie gazu doskonaego
Rozpocznijmy nasze rozwaania od definicji gazu doskonaego. Zrobimy to podajc
nastpujce zaoenia dotyczce czsteczek gazw:

Definicja
Czsteczki gazu doskonaego traktujemy jako punkty materialne (objto czsteczek
gazu jest o wiele mniejsza ni objto zajmowana przez gaz i dlatego z dobrym
przyblieniem przyjmujemy, e ich objto jest rwna zeru). W gazie doskonaym
zderzenia z innymi czsteczkami oraz ze ciankami naczynia s spryste i dlatego
cakowita energia czsteczek jest rwna ich energii kinetycznej; energia potencjalna
jest stale rwna zeru (nie ma przycigania ani odpychania pomidzy czsteczkami).

Wyprowadzimy teraz prawo gazw doskonaych. Czsteczki gazu bdziemy traktowa
jako N maych, twardych kulek, kada o masie m zamknitych w szeciennym pudeku
o objtoci V. Kulki s twarde to znaczy bd zderzay si sprycie ze ciankami
naczynia, a to oznacza, e ich energia kinetyczna bdzie staa. Na pocztek rozwamy
jedn czsteczk, ktra zderza si ze ciank naczynia (rysunek 15.1).

Rys. 15.1. Czsteczka gazu odbija si sprycie od cianki naczynia
196
Sia jak czsteczka wywiera na ciank w czasie t wynosi zgodnie z drug zasad
dynamiki Newtona

t
p
F
x
A
A
=
1

(15.1)

Zmiana skadowej x pdu czsteczki spowodowana zderzeniem wynosi

x x x x
m m m p v v v 2 = = A ) (

(15.2)

Czsteczka po odbiciu dociera do cianki przeciwnej i powraca. Jeeli po drodze nie
zderza si z innymi czsteczkami to czas pomidzy kolejnymi zderzeniami z wybran
ciank jest rwny czasowi przelotu przez cay szecian i z powrotem

x
L
t
v
2
= A

(15.3)

gdzie L jest odlegoci midzy ciankami. Std sia wywierana na ciank (przez jedn
czsteczk) wynosi

L
m
L
m
F
x
x
x
2
1
2
2 v
v
v
= =
) (

(15.4)

Dla N czstek cakowita sia wynosi

L
m
N F
x
2
v
= (15.5)

gdzie
2
x
v jest to
2
x
v urednione po wszystkich czsteczkach. Dzielc obie strony rwnania
przez pole powierzchni cianki S = L
2
otrzymujemy cinienie

V
2 2
x x
m
N
SL
m
N p
v v
= = (15.6)

lub zaleno

2
x
Nm pV v = (15.7)

Jak wida iloczyn pV jest stay tak dugo jak dugo jest staa energia kinetyczna czstek.
Prdko redni kwadratow czsteczki moemy zapisa jako

2 2 2 2
z y x
v v v v + + =
(15.8)

197
Zauwamy ponadto, e czsteczki gazu wykonuj ruch chaotyczny wic poruszaj si we
wszystkich kierunkach, a aden nie jest wyrniony. Dlatego zachodzi rwno

2 2 2
z y x
v v v = =
3
3
2
2 2 2
v
v v v = =
x x
czyli
(15.9)

Podstawiamy to wyraenie do rwnania (15.7) i otrzymujemy

3
2
v
m N pV = (15.10)

Poniewa iloczyn Nm jest rwny masie gazu M, to korzystajc z wyraenia na gsto
= M/V mona przepisa powysze rwnanie w postaci

3
2
v
= p (15.11)

Z rwnania (15.11) moemy wyznaczy tzw. prdkoci redni kwadratow , ktra
jest pierwiastkiem kwadratowym z
___
2
v

p
kw r
3
2
= = v v
. .

(15.12)

Powysze rwnania (15.11) i (15.12) s przykadem zwizku o jakim mwilimy we
wstpie. Opisuj one relacj pomidzy wielkoci makroskopow jak jest cinienie gazu
i kwadratem prdkoci czstek gazu to jest wielkoci mikroskopow.

wiczenie 15.1
Prdko rednia kwadratowa jest pewnego rodzaju miar przecitnej prdkoci
czsteczek. Sprbuj obliczy jej warto dla powietrza w temperaturze 0 C przy cinieniu
1 atm. Gsto powietrza w tych warunkach wynosi 1.3 kg/m
3
. Porwnaj ten wynik
z prdkoci rozchodzenia si fal dwikowych w powietrzu rwn 340 m/s. Czy
obliczona prdko jest tego samego rzdu wielkoci?
Wyniki zapisz poniej.

v
r.kw.
=


198
15.2 Temperatura, rwnanie stanu gazu doskonaego
15.2.1 Zerowa zasada termodynamiki
Potocznie temperatur rozumiemy jako miar ciepoty ukadu. Za pomoc dotyku,
moemy np. stwierdzi, ktre z dwch cia jest cieplejsze. Mwimy o nim, e ma wysz
temperatur. Moemy rwnie stwierdzi, e gdy dwa ciaa o rnych temperaturach
zetkniemy ze sob (i odizolujemy od innych) to po dostatecznie dugim czasie ich
temperatury wyrwnaj si. Mwimy wtedy, e te ciaa s w rwnowadze termicznej ze
sob. Formuujemy teraz postulat nazywany zerowa zasad termodynamiki.

Jeeli ciaa 1 i 3 s w rwnowadze termicznej, a take ciaa 2 i 3 s w rwnowadze
termicznej to ciaa 1 i 2 s w tej samej rwnowadze termicznej.

Jako kryterium rwnowagi cieplnej midzy ciaami wprowadzamy pojcie temperatury
Umawiamy si, e ukadom fizycznym, ktre mog by jednoczenie ze sob w stanie
rwnowagi cieplnej, przypisujemy t sam temperatur.
15.2.2 Kinetyczna interpretacja temperatury
Teraz gdy zapoznalimy si z pojciem temperatury poznamy jej definicj na gruncie
teorii kinetycznej, czyli przy podejciu mikroskopowym.

Definicja
Temperatur bezwzgldn definiujmy jako wielko wprost proporcjonaln do
redniej energii kinetycznej czsteczek.

2 3
2
2
v m
k
T
|
.
|
\
|
=
(15.13)

Czynnik (2/3k) jest wspczynnikiem proporcjonalnoci. Warto staej k, zwanej sta
Boltzmana, wynosi k = 1.3810
-23
J/K. Z tej definicji wynika, e rednie energie kinetyczne
ruchu postpowego (na czsteczk) dla dwu kontaktujcych si gazw s rwne.
15.2.3 Rwnanie stanu gazu doskonaego
Jeeli obliczymy
___
2
v z zalenoci (15.13) i podstawimy do rwnania (15.10) to
otrzymamy rwnanie stanu gazu doskonaego w postaci

T k N p = V
(15.14)

Poniewa przy opisie wasnoci gazw wygodnie jest posugiwa si liczb moli n to
rwnanie stanu gazu czsto przedstawia si w postaci

T nR p = V
(15.15)

199
gdzie staa R = 8.314J/mol K jest uniwersaln sta gazow zwizan ze sta Boltzmana
i liczb Avogadra N
Av
relacj R = kN
Av
. Staa Avogadra N
Av
= 6.02310
23
1/mol, okrela
liczb czsteczek w jednym molu. Przypomnijmy, e mol jest iloci materii ukadu
zawierajcego liczb czsteczek rwn liczbie atomw zawartych w 0.012 kg wgla
12
C
(rwn N
Av
).
Rwnanie stanu gazu doskonaego zostao sformuowane w XIX w. przez Clapeyrona na
podstawie trzech praw empirycznych odkrytych wczeniej przez innych badaczy:
- Prawo Boyle'a-Mariotte'a stwierdza, e w staej temperaturze iloczyn cinienia
i objtoci danej masy gazu jest stay pV = const.;
- Prawo Charlesa mwi, e przy staej objtoci gazu stosunek cinienia i temperatury
danej masy gazu jest stay p/T = const.;
- Prawo Gay-Lussaca stwierdza, e dla staego cinienia stosunek objtoci do
temperatury danej masy gazu jest stay V/T = const.

wiczenie 15.2
Sprbuj przedstawi graficznie te trzy zalenoci wykrelajc je w rnych ukadach
wsprzdnych zamieszczonych poniej.


Clapeyron podsumowa te wyniki podajc zaleno

const. =
T
pV

(15.16)

zgodn z rwnaniem stanu gazu doskonaego (15.15).

15.2.4 Pomiar temperatury, skale temperatur
eby wyznaczy temperatur na podstawie definicji (15.13) musielibymy wyznaczy
energi kinetyczn czsteczek gazu co jest bardzo trudne. Ale moemy si posuy
rwnaniem stanu gazu doskonaego (15.15). atwo bowiem jest zmierzy iloczyn pV na
przykad dla gazu pod staym cinieniem lub przy staej objtoci. Termometr gazowy
suy przez wiele lat jako wzorzec temperatury. Za jego pomoc okrelono
dowiadczalnie punkty odniesienia, takie jak na przykad punkt wrzenia wody, dla
praktycznych pomiarw temperatur. W praktyce w powszechnym uyciu jest skala
200
Celsjusza . W tej skali temperatura rwnowagi wody i lodu wynosi 0 C, a temperatura
rwnowagi wody i pary wodnej wynosi 100 C. Natomiast w fizyce stosujemy
bezwzgldn termodynamiczn skal temperatur nazywan skal Kelvina .

Jednostki
Jednostk temperatury bezwzgldnej jest kelwin (K). Poniewa w obu skalach
Kelvina i Celsjusza rnica pomidzy temperatur zamarzania i wrzenia wody
wynosi 100 stopni wic wielko stopnia jest taka sama w obu skalach.

Midzy temperatur w skali Celsjusza t
C
a temperatur w skali bezwzgldnej T zachodzi
zwizek

15 . 273 =T t
C

(15.17)

15.3 Ekwipartycja energii
Wiemy ju na podstawie rwnania (15.13), e w rwnowadze termodynamicznej
rednie energie kinetyczne ruchu postpowego wszystkich czsteczek s rwne. Powstaje
pytanie czy czsteczka moe gromadzi energi w innej postaci ni energia ruchu
postpowego?
Odpowied jest twierdzca: jeeli tylko czsteczka nie ma ksztatu kulki (czsteczka
jednoatomowa), a ma pewn struktur wewntrzn to moe wirowa i drga. Przykadowo,
dwuatomowa czsteczka w ksztacie hantli (rysunek 15.2) bdzie si obraca po zderzeniu
z inn czsteczk.

Rys. 15.2. Dwuatomowa czstka w ksztacie hantli o dwch rotacyjnych stopniach swobody

Na podstawie mechaniki statystycznej mona pokaza, e gdy liczba punktw
materialnych jest bardzo dua i obowizuje mechanika Newtonowska to:
201

Dostpna energia rozkada si w rwnych porcjach na wszystkie niezalene
sposoby, w jakie czsteczka moe j absorbowa.

Twierdzenie to nosi nazw zasady ekwipartycji energii.

Kady z tych sposobw absorpcji energii nazywa si stopniem swobody i jest rwny
liczbie niezalenych wsprzdnych potrzebnych do okrelenie pooenia ciaa
w przestrzeni. Moemy wic zasad ekwipartycji energii wyrazi innymi sowami:

rednia energia kinetyczna na kady stopie swobody jest taka sama dla wszystkich
czsteczek.

Na podstawie rwnania (15.13) rednia energia kinetyczna ruchu postpowego czsteczki
wynosi

kT m
2
3
2
1
2
= v
(15.18)

Odpowiada to trzem stopniom swobody poniewa potrzebujemy trzech wsprzdnych
(x, y, z) do okrelenia pooenia rodka masy czsteczki. Std rednia energia przypadajca
na jeden stopie swobody wynosi kT
2
1
na czsteczk.
Dla czsteczek obracajcych si potrzeba dodatkowych wsprzdnych do opisania ich
obrotu wic mamy dodatkowe stopnie swobody. O ile dla N czsteczek nie obracajcych
si cakowita energia wewntrzna U jest energi kinetyczn ruchu postpowego

NkT U
2
3
=
(15.19)

to dla czstek wieloatomowych, ktre mog obraca si swobodnie we wszystkich trzech
kierunkach (wok osi x, y, z)

NkT NkT NkT E E U
obr k post k
3
2
3
2
3
= + = + =
. , . ,

(15.20)

Natomiast dla czstki dwuatomowej (hantli pokazanej na rysunku 15.2)

NkT NkT NkT E E U
obr k post k
2
5
2
2
2
3
= + = + =
. , . ,

(15.21)

W tym przypadku mamy tylko dwa rotacyjne stopnie swobody bo moment bezwadnoci
wzgldem osi hantli (o x) jest znikomo may.
Zwrmy uwag, e mwimy tu o energii "ukrytej" (wewntrznej) czstek, a nie o energii
makroskopowej (zwizanej z przemieszczaniem masy). O energii wewntrznej mwilimy
202
przy zasadzie zachowania energii (energia indywidualnych czstek nie zawarta w energii
kinetycznej czy potencjalnej ciaa jako caoci). Energi wewntrzn oznacza si
zazwyczaj przez U i takie oznaczenie bdziemy dalej stosowa.

15.4 Pierwsza zasada termodynamiki
W mechanice rozwaalimy zmiany energii mechanicznej ukadu bdce wynikiem
pracy wykonanej przez siy zewntrzne. W przemianach termodynamicznych moliwy jest
inny (nie mechaniczny) sposb przekazywania energii. Gdy dwa ukady o rnych
temperaturach zetkniemy ze sob to ciepo Q przepywa z ciaa cieplejszego do
chodniejszego.
Zgodnie z zasad zachowania energii

Ciepo pobrane przez ukad jest rwne wzrostowi energii wewntrznej ukadu plus
pracy wykonanej przez ukad nad otoczeniem zewntrznym.

czyli

W Q U
W U Q
= A
+ A =

(15.22)

To jest sformuowanie pierwszej zasady termodynamiki. W tym zapisie mamy rozdzielon
energi ciaa na cz makroskopow (energi mechaniczn) i mikroskopow (energi
wewntrzn). Zasada ta dziaa rwnie w "drug stron" to znaczy, gdy nad ukadem
zostanie wykonana praca to ukad moe oddawa ciepo. To rwnanie czsto piszemy
w posta rniczkowej

W Q U d d d =
(15.23)

Widzimy, e zmiana energii wewntrznej zwizana jest z ciepem pobieranym (dQ>0) lub
oddawanym (dQ<0) przez ukad oraz z prac wykonan przez ukad (dW>0) lub nad
ukadem (dW<0).
Rozpatrzymy teraz gaz dziaajcy si F na tok o powierzchni S, jak na rysunku 15.3

Rys. 15.3. Gaz wykonuje prac przesuwajc tok na odcinku dx
203
Praca wykonana przez gaz wynosi

V p x S
S
F
x F W d d d d = = =
(15.24)

i wtedy

V d d d p Q U =
(15.25)

Pamitamy, e w mechanice praca si zachowawczych wykonana nad punktem
materialnym poruszajcym si midzy dwoma punktami zaleaa tylko od tych punktw,
a nie od czcej je drogi. W termodynamice stwierdzamy, e

Zmiana energii wewntrznej ukadu, przy przejciu pomidzy dwoma stanami, zaley
wycznie od tego jaki jest stan pocztkowy i kocowy przejcia.

Oznacza to, e chocia dQ i dW z osobna zale od drogi przejcia to dU ma okrelon
warto niezalen od sposobu przejcia ukadu do stanu kocowego. Tak wielko
fizyczn (funkcj tego typu), ktra charakteryzuje stan ukadu, i ktrej wartoci nie zale
od sposobu w jaki ukad zosta do danego stanu doprowadzony nazywamy funkcj
stanu .

wiczenie 15.3
Teraz korzystajc z pierwszej zasady termodynamiki okrel jaki znak maj zmiana energii
wewntrznej U oraz praca W dla cyklu przemian 12341 pokazanych na rysunku
poniej (wykres p(V)). Wyniki zapisz w zamieszczonej tabeli. Zauwa, e obliczanie pracy
W = pV sprowadza si do obliczenia pola pod wykresem p(V).

Przemiana znak (+/0/)
W U
12
23
34
41
12341

204
Przyjmujc wartoci V
1
= V
4
= 1 dm
3
, V
2
= V
3
= 2 dm
3
, p
1
= p
2
= 1 atm. oraz
p
3
= p
4
= 1.01 atm. Oblicz prac wykonan w cyklu zamknitym 12341.

W =


15.5 Ciepo waciwe

Definicja
Ciepo waciwe substancji definiujemy jako dQ/dT czyli ilo ciepa, ktr trzeba
dostarczy do jednostki masy, eby spowodowa jednostkow zmian jej
temperatury.

Gdy mas wyraamy w kilogramach to mwimy o cieple waciwym wagowym , a gdy
wyraamy j w molach to mamy do czynienia z molowym ciepem waciwym .
15.5.1 Ciepo waciwe przy staej objtoci
Ciepo waciwe jednego mola gazu utrzymywanego w staej objtoci oznaczamy c
v
.
Poniewa dV = 0 wic zgodnie z pierwsz zasad termodynamiki dU = dQ, a std

T
U
T
Q
c
d
d
d
d
= =
V

(15.26)

Dla gazu jednoatomowego (dla jednego mola) mamy na podstawie rwnania (15.19)
RT kT N U
A
2
3
2
3
= =
v
. Zatem

R c
2
3
=
V

(15.27)

Dla jednego mola gazu dwuatomowego na podstawie rwnania (15.21)

R c
2
5
=
V

(15.28)

a dla jednego mola czsteczek wieloatomowych z rwnania (15.20)

R c 3 =
V

(15.29)

Jak wynika z powyszych oblicze mechanika klasyczna przewiduje ciepo waciwe
niezalene od temperatury. Tymczasem badania pokazuj, e jest to prawdziwe tylko dla
gazw jednoatomowych. Dla pozostaych c
v
ronie z temperatur.
205
Przykad takiej zalenoci jest pokazany na rysunku 15.4 gdzie przedstawiono ciepo
waciwe c
v
dla wodoru (czsteczka dwuatomowa H
2
) w funkcji temperatury (w skali
logarytmicznej).

Rys. 15.4. Zaleno molowego ciepa waciwego wodoru od temperatury

Zauwamy, e w temperaturach niszych od 100 K, R c
2
3
=
V
co wskazuje, e w tak
niskich temperaturach czsteczka porusza si tylko ruchem postpowym i nie wiruje.
Rotacja staje si moliwa dopiero w temperaturach powyej 100 K; i dopiero wtedy
R c
2
5
=
V
. Ale w temperaturach powyej 2000 K ciepo waciwe c
v
ronie do wartoci
R c
2
7
=
V
co oznacza, e przybyy jeszcze dwa stopnie swobody. Ten wynik dowiadczalny
wiemy z drganiami atomw w czsteczkach. W tak wysokich temperaturach czsteczka
przestaje si zachowywa jak ciao sztywne i zderzenia midzy czsteczkami powoduj, e
dwa atomy wodoru (w czsteczce) bd drgay.
Wytumaczenie tych zjawisk nie jest moliwe na gruncie mechaniki klasycznej. Dopiero
mechanika kwantowa daje wyjanienie tych zmian ciepa waciwego. Na jej gruncie
mona pokaza, e do wzbudzenia rotacji potrzeba pewnej minimalnej energii. Podobnie
jest dla ruchu drgajcego, ktry moe by wywoany dopiero dla dostatecznie wysokiej
energii.

Wicej o rotacyjnych i wibracyjnych stopniach swobody czsteczki wodoru moesz
dowiedzie si w Dodatku 1, na kocu moduu V.

Zatem w wysokich temperaturach oprcz energii kinetycznej ruchu postpowego
i obrotowego istnieje jeszcze energia kinetyczna i potencjalna drga. Wobec tego rednia
energia wewntrzna na czsteczk wodoru wynosi

206
kT kT kT kT kT E E E E U
drg pot drg k obr k post k
2
7
2
1
2
1
2
2
2
3
= + + + = + + + =
. . . . . . . .

(15.30)

a dla 1 mola

RT U
2
7
=
(15.31)

Std otrzymujemy molowe ciepo waciwe przy staej objtoci

R c
2
7
=
V

(15.32)

15.5.2 Ciepo waciwe przy staym cinieniu
Zgodnie z pierwsz zasad termodynamiki

V p U Q d d d + =
(15.33)

a na podstawie rwnania (15.26) T c U d d
V
= wic

V p T c Q d d d + =
v

(15.34)

Z rwnania stanu gazu doskonaego (15.15) wynika, e dla jednego mola gazu
T R V p d d = wic

T R T c Q d d d + =
v

(15.35)

Dzielc stronami przez dT otrzymujemy

R c
T
Q
+ =
v
d
d

(15.36)

a to z definicji jest rwne ciepu waciwemu przy staym cinieniu c
p
, wic

R c c
p
+ =
v

(15.37)

Widzimy, e ciepo waciwe przy staym cinieniu jest wiksze od ciepa waciwego przy
staej objtoci c
p
> c
v
. Dzieje si tak dlatego, e w przemianie izobarycznej trzeba
dostarcza ciepa nie tylko na zmian energii wewntrznej, zwizan ze zmian
temperatury, ale i na wykonanie pracy zwizanej ze zmian objtoci podczas gdy
w przemianie izochorycznej praca jest rwna zeru.
207

wiczenie 15.4
Korzystajc z powyszej zalenoci (15.37) i pamitajc, e rednia energia przypadajca
na jeden stopie swobody wynosi RT
2
1
dla jednego mola, sprbuj uzupeni ponisz
tabel i wpisa teoretyczne wartoci molowego ciepa waciwego rnych rodzajw
gazw doskonaych.

Typ gazu c
p
c
v
c
p
/c
v

Jednoatomowy
Dwuatomowy + rotacja
Dwuatomowy + rotacja + drgania
Wieloatomowy + rotacja
Wieloatomowy + rotacja + drgania

15.6 Rozpranie izotermiczne i adiabatyczne
Rozpranie si gazu zamknitego w cylindrze z ruchomym tokiem zostao szeroko
wykorzystane w konstrukcji silnikw. Rozpatrzymy teraz dwa zwykle wystpujce
procesy to jest rozpranie izotermiczne i rozpranie adiabatyczne.
15.6.1 Rozpranie izotermiczne
Przy rozpraniu izotermicznym trzeba utrzymywa sta temperatur cian cylindra;
wic tok musi porusza si wolno, eby gaz mg pozostawa w rwnowadze termicznej
ze ciankami cylindra. Poniewa T = const., wic dU = 0. Std, na podstawie pierwszej
zasady termodynamiki, otrzymujemy warunek V p W Q d d d = = , a dalej

|
|
.
|
\
|
= =
|
.
|
\
|
= = A = A
} } }
1
2
2
1
2
1
2
1
V
V
NkT
V
V
NkT V
V
NkT
V p W Q
V
V
V
V
V
V
ln
d
d d
(15.38)

gdzie, na podstawie rwnania stanu gazu doskonaego, podstawiono
V
NkT
p = .
15.6.2 Rozpranie adiabatyczne
Czsto w silnikach nie s spenione warunki rozprania izotermicznego bo tok
porusza si bardzo szybko i nie ma do czasu na przepyw ciepa pomidzy gazem
a cianami cylindra. Tak przemian zachodzc bez wymiany ciepa z otoczeniem
nazywamy przemian adiabatyczn . Oznacza to, e dQ = 0 i pierwsza zasada
termodynamiki przyjmuje posta 0 = + V p U d d . Rwnanie to mona przeksztaci do
postaci

const. =
k
V p (15.39)
208
gdzie
v
c c
p
/ = k . Rwnanie to nosi nazw rwnania Poissona dla przemiany
adiabatycznej.

Z wyprowadzeniem rwnania Poissona dla przemiany adiabatycznej moesz
zapozna si w Dodatku 2, na kocu moduu V.

Z tego rwnania i rwnania stanu gazu doskonaego wynika, e w przemianie
adiabatycznej zmieniaj si wszystkie parametry stanu gazu: p, V i T.

wiczenie 15.5
Adiabatyczne rozpranie wykorzystuje si w chodnictwie (chodziarka sprarkowa),
a przede wszystkim w silniku spalinowym. Korzystajc z naszych oblicze sprbuj teraz
rozwiza nastpujce zadanie. Silnik benzynowy ma stopie sprania 9 tzn. stosunek
objtoci kocowej do pocztkowej gazu w cylindrze wynosi V
2
/V
1
= 9. Oblicz jaki jest
stosunek temperatury gazw wydechowych do temperatury spalania? Przy doborze
wartoci uwzgldnij, e powietrze jest w przewaajcej mierze mieszanin gazw
dwuatomowych.
Wskazwka: Skorzystaj z rwnania Poissona (15.39) i z rwnania stanu gazu doskonaego.

T
2
/T
1
=


Modu V Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
209
16 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II
16.1 rednia droga swobodna
Nasze dotychczasowe rozwaania dotyczyy gazu doskonaego. Takie uniwersalne
podejcie jest wygodne, ale musimy mie wiadomo, e daje tylko przybliony opis
rzeczywistych gazw. Teraz sprbujemy omwi niektre istotne waciwoci gazu
rzeczywistego. Zwrmy na przykad uwag na to, e gdyby czsteczki byy punktowe to
nie zderzayby si w ogle ze sob. Tak wic w opisie zderze musimy uwzgldni
skoczone wymiary czsteczek. Bdziemy teraz traktowa czsteczki jako kuleczki
o rednicy d. Oznacza to, e zderzenie pomidzy czsteczkami bdzie miao miejsce gdy
odlego midzy ich rodkami bdzie mniejsza ni d. Inaczej mwic czsteczka
zachowuje si jak tarcza o efektywnej powierzchni

2
d o = (16.1)

Ta powierzchnia nosi nazw cakowitego przekroju czynnego .
W czasie t czsteczka poruszajca si z prdkoci v przemiata objto walca rwn vt.
Jeeli n jest liczb czsteczek w jednostce objtoci to na swej drodze (w tym walcu) nasza
czstka napotka n
z
innych czsteczek

n t n
z
v =
(16.2)

Tym samym otrzymalimy liczb zderze, ktrych doznaje czsteczka w czasie t. Wida,
e zaley ona od rozmiarw czsteczek i od ich liczby w jednostce objtoci.
Wprowadzimy teraz pojcie redniej drogi swobodnej .

Definicja
redni drog swobodn definiujemy jako redni odlego przemywan przez
czsteczk pomidzy kolejnymi zderzeniami.

Rys. 16.1. Przykadowa droga, po ktrej porusza si czsteczka gazu zderzajca si z innymi
czsteczkami; wszystkie pozostae czsteczki poruszaj si w taki sposb

210
rednia droga swobodna jest rwna cakowitej odlegoci przebywanej przez czstk
podzielonej przez liczb zderze (rysunek 16.1).

2
1 1
t
t n n d n
o o
= = =
v
v

(16.3)

Rwnanie (16.3) wyprowadzilimy przy zaoeniu, e czstka zderza si z innymi
nieruchomymi czsteczkami. W rzeczywistoci czsteczki uderzaj w inne te poruszajce
si czsteczki. Rzeczywista czsto zderze jest wic wiksza, a rednia droga swobodna
mniejsza

2
1
2d n
=
(16.4)

Ta rnica we wzorach wynika z tego, e w poprzednim rwnaniu (16.3) wystpujce tam
dwie prdkoci s rne: prdko w liczniku to prdko rednia czsteczek v wzgldem
naczynia, a prdko w mianowniku to rednia prdko wzgldna w stosunku do innych
czsteczek. Mona si przekona jakociowo, e te prdkoci s rne. Na przykad, gdy
czstki biegn naprzeciw siebie to maj wzgldn prdko rwn v 2 , gdy pod ktem
prostym to rwn 2 v , a gdy w t sam stron to wzgldna prdko jest rwna zeru.
Uwzgldniajc rzeczywisty rozkad prdkoci otrzymujemy 2 v v =
. wzgl
.

Przykad
Sprbujmy teraz oszacowa jaka jest typowa rednia droga swobodna i jak czsto czstki
zderzaj si ze sob. W tym celu rozpatrzmy czstki powietrza w temperaturze 300 K
(27 C) i pod cinieniem 1 atm. Przyjmijmy rednic czsteczek rwn d = 210
8
cm.
W tych warunkach jeden mol powietrza zajmuje okoo 22.4 dm
3
, a poniewa w molu
znajduje si N
Av
= 6.02310
23
czsteczek to ich koncentracja wynosi n = 2.710
19
/cm
3
.
Korzystajc z rwnania (16.4) otrzymujemy redni drog swobodn rwn = 2.110
5

cm, co stanowi okoo tysica rednic czsteczkowych (1000d). Czsto zderze
obliczamy dzielc redni prdko czsteczek przez redni drog swobodn

v
= f
(16.5)

Do naszych celw posuymy si wartoci prdkoci redniej kwadratowej
(v
r kw.
= 483 m/s) obliczonej w wiczeniu w wiczeniu 15.1. Odpowiednia czsto
zderze wynosi f = 2.310
9
1/s. rednio kada czstka zderza si w cigu sekundy ponad
2 miliardy razy! Wanie dziki tak duej liczbie zderze oglny rozkad prdkoci nie
zmienia si.

211
16.2 Rozkad Maxwella prdkoci czsteczek
W przykadzie, w poprzednim rozdziale posugiwalimy si pojciem prdkoci
redniej czsteczek gazu. Jednak kady gaz ma charakterystyczny rozkad prdkoci, ktry
zaley od temperatury. Czstki nie mog mie takich samych prdkoci bo przecie ich
prdkoci zmieniaj si w wyniku zderze. Clerk Maxwell poda prawo rozkadu prdkoci
czsteczek, ktre dla gazu zawierajcego N czsteczek ma posta

2
3
2
2
2
( ) 4
2
m
kT
m
N N e
kT
t

| |
=
|
\ .
v
v v
(16.6)

Funkcja N(v) okrela prawdopodobiestwo, e w temperaturze T, dN spord wszystkich
N czsteczek ma prdkoci zawarte w przedziale od v do v + dv; k jest sta Boltzmana,
a m mas czsteczki. Cakowit liczb czsteczek mona zatem obliczy dodajc (tj.
cakujc) liczby czstek dla poszczeglnych rniczkowych przedziaw prdkoci dv

}
=
0
v v d ) ( N N
(16.7)

Na rysunku 16.2 pokazany jest rozkad Maxwella prdkoci dla dwch rnych
temperatur; gdzie zaznaczono prdko redni, prdko redni kwadratow i prdko
najbardziej prawdopodobn.

Rys. 16.2. Rozkad prdkoci dla temperatur 70 K i 300 K. Pionowymi, liniami zaznaczono
prdkoci: (a) najbardziej prawdopodobn; (b) redni; (c) redni kwadratow.

212
Zauwamy, e krzywa rozkadu nie jest symetryczna, bo dolny limit (najmniejsza
prdko) rwny jest zeru, podczas gdy grny nieskoczonoci. Ze wzrostem temperatury
ronie prdko rednia kwadratowa. Obszar prdkoci jest teraz wikszy. Poniewa liczba
czstek (pole pod krzyw) jest staa wic rozkad si "rozpaszcza". Wzrost, wraz
z temperatur, liczby czstek o prdkociach wikszych od danej tumaczy wiele zjawisk
takich jak np. wzrost szybkoci reakcji chemicznych towarzyszcych zwikszeniu
temperatury. Ponadto rozkad prdkoci zaley od masy czsteczek. Im mniejsza masa tym
wicej szybkich czsteczek (w danej temperaturze). Dlatego na przykad wodr atwiej
ucieka z grnych warstw atmosfery ni tlen czy azot.

Moesz przeledzi zaleno rozkadu prdkoci czstek gazu od korzystajc
z programu komputerowego Rozkad Maxwella prdkoci czsteczek dostpnego
na stronie WWW autora.

16.3 Rwnanie stanu Van der Waalsa
Przypomnijmy, e rwnanie stanu gazu doskonaego nRT pV = dobrze opisuje gazy
rzeczywiste ale przy maych gstociach. Przy wikszych gstociach nie mona pomin
faktu, e czstki zajmuj cz objtoci dostpnej dla gazu oraz e dziaaj na siebie
siami przycigania lub odpychania w zalenoci od odlegoci midzy nimi.
Van der Waals zmodyfikowa rwnanie stanu gazu doskonaego, tak aby uwzgldni te
czynniki.
Jeeli czstki posiadaj skoczon objto to rzeczywista objto dostpna dla czstek
jest mniejsza od objtoci naczynia. "Objto swobodna" jest mniejsza od objtoci
naczynia o "objto wasn" czsteczek b. Jeeli oznaczymy przez v objto
przypadajc na jeden mol v = V/n to otrzymamy zmodyfikowane rwnanie stanu gazu

RT b p = ) (v
(16.8)

Mona rwnie prosto uwzgldni efekt si midzyczsteczkowych. W dowolnym miejscu
w naczyniu sia przycigania pomidzy n czsteczkami (na jednostk objtoci)
z ssiednimi n czsteczkami (na jednostk objtoci) jest proporcjonalna do n
2
czyli
proporcjonalna do 1/v
2
. Sia przycigajca wywouje dodatkowe cinienie. Std
otrzymujemy rwnanie Van der Waalsa

RT b
a
p =
|
.
|
\
|
+ ) (v
v
2

(16.9)

Stae a i b, rne dla rnych gazw, wyznaczamy dowiadczalnie.
Na rysunku 16.3 porwnano zachowanie si gazu doskonaego (a) z gazem Van der
Waalsa (b). Skala obu rysunkw jest jednakowa.
Izotermy gazu doskonaego s hiperbolami danymi rwnaniem pV = const. Natomiast dla
gazu Van der Waalsa cinienie zmienia si zgodnie z zalenoci

213
2
v v
a
b
RT
p
=
) (

(16.10)

Widzimy, e dla wysokich temperatur izotermy gazu Van der Waalsa zbliaj si do
izoterm dla gazu idealnego.
Natomiast poniej pewnej temperatury, tak zwanej temperatury krytycznej ,
obserwujemy charakterystyczne minima i maksima w zalenoci p(v).

Rys. 16.3. Porwnanie izoterm gazu doskonaego (a) z izotermami gazu Van der Waalsa (b)

Temperatura krytyczna jest wanym parametrem charakteryzujcym dany gaz. Poniej
temperatury krytycznej gaz rzeczywisty moe ulec skropleniu, a powyej niej moe
wystpowa wycznie w stanie gazowym.
Temperatury krytyczne wikszoci gazw s niskie i dlatego nie jest atwo je skropli. Na
przykad temperatura krytyczna dwutlenku wgla wynosi 304 K, ale wodoru ju 33 K,
a helu 5.3 K. Pionierami bada nad uzyskiwaniem niskich temperatur byli Karol Olszewski
i Zygmunt Wrblewski, ktrzy w 1883 roku jako pierwsi dokonali skroplenia powietrza
(azot, tlen).
Chocia, rwnanie Van der Waalsa daje dobry opis jakociowy to bywa czasami zawodne
przy opisie ilociowym. Jednak nie jest znana prosta formua, ktra stosowaaby si do
rnych gazw w rnych warunkach.

16.4 Procesy odwracalne i nieodwracalne, cykl Carnota
16.4.1 Procesy odwracalne i nieodwracalne
Rozpatrzmy dwa przypadki izotermicznego sprania gazu. W pierwszym, tok
przesuwamy bardzo szybko i czekamy a ustali si rwnowaga z otoczeniem. W czasie
takiego procesu cinienie i temperatura gazu nie s dobrze okrelone bo nie s jednakowe
w caej objtoci.
W drugim tok przesuwamy bardzo powoli tak, e cinienie i temperatura gazu s w kadej
chwili dobrze okrelone. Poniewa zmiana jest niewielka to gaz szybko osiga nowy stan
rwnowagi. Moemy zoy cay proces z cigu takich maych przesuni toka i wtedy
214
podczas caego procesu gaz jest bardzo blisko rwnowagi. Jeeli bdziemy zmniejsza
nasze zmiany to w granicy dojdziemy do procesu idealnego, w ktrym wszystkie stany
porednie (pomidzy pocztkowym i kocowym) s stanami rwnowagi.
Pierwszy proces nazywamy procesem nieodwracalnym , a proces drugi procesem
odwracalnym .

Definicja
Proces nazywamy odwracalnym gdy za pomoc bardzo maej (rniczkowej) zmiany
otoczenia mona wywoa proces odwrotny do niego tzn. przebiegajcy po tej samej
drodze w przeciwnym kierunku.

16.4.2 Cykl Carnota
Przykadem cyklu odwracalnego jest cykl Carnota. Jest to bardzo wany cykl
odwracalny poniewa wyznacza granic naszych moliwoci zamiany ciepa na prac.
Cykl Carnota, pokazany na rysunku 16.4 przebiega czterostopniowo:
1. Gaz znajduje si w stanie rwnowagi p
1
, V
1
, T
1
. Cylinder stawiamy na zbiorniku ciepa
(T
1
) i pozwalamy, eby gaz rozpry si izotermicznie do stanu p
2
, V
2
, T
1
. W tym
procesie gaz pobiera ciepo Q
1
i jego kosztem wykonuje prac podnoszc tok.
2. Cylinder stawiamy na izolujcej podstawce i pozwalamy na dalsze rozpranie
(adiabatyczne) gazu do stanu p
3
, V
3
, T
2
. Gaz wykonuje prac przy podnoszc tok
kosztem wasnej energii i jego temperatura spada do T
2
.
3. Cylinder stawiamy na zimniejszym zbiorniku (T
2
) i spramy gaz izotermicznie do
stanu p
4
, V
4
, T
2
. Prac wykonuje sia zewntrzna pchajca tok, a z gazu do zbiornika
przechodzi ciepo Q
2
.
4. Cylinder stawiamy na izolujcej podstawce i spramy adiabatycznie do stanu
pocztkowego p
1
, V
1
, T
1
. Siy zewntrzne wykonuj prac i temperatura gazu podnosi
si do T
1
.

Rys. 16.4. Cykl Carnota
215
Praca wykonywana przez gaz lub si zewntrzn jest rwna kadorazowo polu pod
wykresem p(V) odpowiadajcym danej przemianie (rysunek 16.4) . Std wypadkowa praca
W wykonana przez ukad w czasie penego cyklu jest opisana przez powierzchni zawart
wewntrz zamknitej krzywej opisujcej cay cykl.
Wypadkowa ilo ciepa pobrana przez ukad podczas jednego cyklu wynosi Q
1
- Q
2
.
Natomiast wypadkowa zmiana energii wewntrznej wynosi zero bo stan kocowy pokrywa
si z pocztkowym, wic na podstawie pierwszej zasady termodynamiki otrzymujemy

2 1
Q Q W =
(16.11)

Schematycznie jest to przedstawione na rysunku 16.5. poniej.

Rys. 16.5. Cz pobranego ciepa Q
1
jest w silniku zamieniana na prac W,
a cz oddawana jako ciepo Q
2
.

Widzimy, e pewna ilo ciepa zostaa zamieniona na prac. Moemy powtarza ten cykl
uzyskujc potrzebn ilo pracy. Takie urzdzenie nazywamy silnikiem cieplnym .
Sprawno silnika cieplnego definiujemy jako

1
2 1
1
Q
Q Q
Q
W
= = q
(16.12)

Korzystajc z rwnania stanu gazu doskonaego i z pierwszej zasady termodynamiki
mona pokaza, e sprawno silnika Carnota (dla gazu doskonaego) wynosi

1
2 1
1
T
T T
Q
W
= = q
(16.13)

Wicej o obliczaniu sprawno silnika Carnota moesz dowiedzie si w Dodatku 3,
na kocu moduu V.
216
Cykl Carnota mona prowadzi w kierunku przeciwnym i wtedy urzdzenie dziaa jako
maszyna chodzca.

wiczenie 16.1
Sprbuj teraz, korzystajc z powyszego wzoru obliczy maksymaln sprawno maszyny
parowej, ktra pobiera z kota par o temperaturze 227 C, a oddaje do otoczenia par
o temperaturze 127 C. Porwnaj t sprawno ze sprawnoci zwykego silnika
samochodowego (okoo 25%). Jaki wpyw na sprawno miaoby podniesienie
temperatury pary w kotle? Wyniki zapisz poniej.

q =


16.5 Entropia i druga zasada termodynamiki
Zwrmy jeszcze raz uwag na to, e w trakcie pracy (cyklu) silnika cieplnego cz
pobieranego ciepa bya oddawana do zbiornika o niszej temperaturze i w konsekwencji ta
ilo ciepa nie bya zamieniana na prac. Powstaje pytanie, czy mona skonstruowa
urzdzenie, ktre pobieraoby ciepo i w caoci zamieniaoby je na prac? Moglibymy
wtedy wykorzysta ogromne (z naszego punktu widzenia nieskoczone) iloci ciepa
zgromadzone w oceanach, ktre byyby stale uzupeniane poprzez promieniowanie
soneczne.
Negatywna, niestety, odpowied na to pytanie jest zawarta w drugiej zasadzie
termodynamiki. Poniej podane zostay rwnowane sformuowania tej zasady:

Niemoliwa jest przemiana, ktrej jedynym wynikiem byaby zamiana na prac
ciepa pobranego ze rda majcego wszdzie jednakow temperatur.

Oznacza to, e nie moemy zbudowa doskonaego silnika cieplnego, bo nie moemy
wytwarza pracy pobierajc jedynie ciepo z jednego zbiornika bez oddawania pewnej
iloci ciepa do zbiornika zimniejszego.

adna cyklicznie pracujca maszyna nie moe bez zmian w otoczeniu przenosi
w sposb cigy ciepa z jednego ciaa do drugiego o wyszej temperaturze.

Wiemy, z dowiadczenia, e ciepo przepywa od ciaa cieplejszego do ciaa zimniejszego.
eby zmieni ten kierunek musi zosta wykonana praca przez czynnik zewntrzny. Nie
mona wic zbudowa doskonaej maszyny chodzcej, ktra bez dodatkowych efektw
(wydatkowania pracy z zewntrz) przenosiaby w sposb cigy ciepo z ciaa
zimniejszego do cieplejszego.
217

adna cykliczna maszyna cieplna pracujca pomidzy temperaturami T
1
i T
2
nie
moe mie sprawnoci wikszej ni (T
1
T
2
)/T
1
.

Oznacza to, e adna maszyna cieplna nie moe mie sprawnoci wikszej od sprawnoci
silnika Carnota.

Wicej o sprawno silnikw cieplnych moesz przeczyta w Dodatku 4, na kocu
moduu V.

16.5.1 Termodynamiczna skala temperatur
Przypomnijmy, e sprawno silnika Carnota jest rwna
1
2 1
1
2 1
1
T
T T
Q
Q Q
Q
W
=
= = q .
Wynika std, e

2
1
2
1
Q
Q
T
T
=
(16.14)

Moemy wic wyznaczy stosunek temperatur dowolnych zbiornikw ciepa mierzc ilo
ciepa przenoszon podczas jednego cyklu Carnota. Wzr (16.14) stanowi definicj tak
zwanej termodynamicznej skali temperatur .
16.5.2 Entropia
Zerowa zasada termodynamiki wie si z pojciem temperatury . Pierwsza zasada
termodynamiki wie si z pojciem energii wewntrznej .
Natomiast drug zasad termodynamiki wiemy z pojciem entropii .

Druga zasada termodynamiki mwi, e w ukadzie zamknitym entropia S nie moe
male to znaczy dS > 0.

Entropia S jest termodynamiczn funkcj stanu, zaley tylko od pocztkowego
i kocowego stanu ukadu, a nie od drogi przejcia pomidzy tymi stanami. Entropia jest
funkcj okrelon dla stanu rwnowagi, tak e dla procesu odwracalnego

Definicja
T
Q
S
d
d =
(16.15)

lub

}
=
T
Q
S
d

(16.16)

218
gdzie dQ jest ciepem dostarczanym do ukadu w procesie odwracalnym.
Z tego punktu widzenia szczeglnie interesujce s procesy adiabatyczne nie zwizane
z przepywem ciepa pomidzy ukadem i otoczeniem. W procesie adiabatycznym dQ = 0,
wic dla procesu odwracalnego dS = 0 na podstawie rwnania (16.15). Oznacza to, e

Entropia ukadu izolowanego adiabatycznie, w ktrym zachodz procesy
odwracalne, jest staa. Jednoczenie mona pokaza, e dla procesu adiabatycznego
nieodwracalnego, entropia ukadu ronie.

Mona uoglni zasad wzrostu entropii na ukady nie izolowane adiabatycznie to znaczy
takie, ktre wymieniaj ciepo z otoczeniem. Traktujemy wtedy nasz ukad i otoczenie
razem jako jeden "wikszy" ukad ponownie izolowany adiabatycznie. Wtedy

0 d d > +
o
S S
(16.17)

gdzie dS
o
jest zmian entropii otoczenia. Zmienia si wic entropia naszego ukadu
i otoczenia. Jeeli proces jest odwracalny to podczas przenoszenia ciepa dQ z otoczenia
do naszego ukadu entropia otoczenia maleje o dQ/T, a entropia ukadu ronie o t sam
warto dQ/T, wic cakowita zmiana entropii jest rwna zeru.
Zatem posugujc si entropi (zgodnie z drug zasad termodynamiki) moemy
stwierdzi czy dany proces moe zachodzi w przyrodzie.

Przykad
Przykadem moe by zmiana entropii w gazie doskonaym podczas odwracalnego
izotermicznego rozprania gazu od objtoci V
1
do objtoci V
2
. Na podstawie pierwszej
zasady termodynamiki moemy napisa

V p Q U d d d =
(16.18)

a poniewa dla przemiany izotermicznej dU = 0 wic

V p Q d d =
(16.19)

Moemy teraz obliczy entropi na podstawie rwnania (16.15)

T
V p
T
Q
S
d d
d = =
(16.20)

Z rwnania stanu gazu doskonaego nRT pV = obliczamy T i podstawiajc do
powyszego wzoru otrzymujemy

V
V
nR S
d
d =
(16.21)

219
a std

1
2
1 2
ln
d
2
1
V
V
nR
V
V
nR S S S = = = A
}
V
V

(16.22)

Poniewa gaz si rozpra to V
2
> V
1
wic rwnie S
2
> S
1
, czyli entropia ronie. Aby mc
zrealizowa ten proces nasz ukad musi by w kontakcie ze zbiornikiem o temperaturze T,
ktry dostarcza ciepo i tym samym zapewnia sta temperatur rozprajcego si gazu.
Entropia tego zbiornika maleje tak, e suma entropii ukadu i zbiornika nie zmienia si co
jest charakterystyczne dla procesu odwracalnego.

Posugujc si pojciem entropii mona rwnie pokaza, e ciepo przepywa
z ciaa gorcego do zimnego, a nie odwrotnie. Wicej na ten temat przeczytasz
w Dodatku 5, na kocu moduu V.

16.5.3 Entropia a nieuporzdkowanie
Entropi ukadu mona opisa na gruncie mechaniki statystycznej. W takim podejciu
entropia jest miar nieuporzdkowania ukadu czstek. Zgodnie z drug zasad
termodynamiki dla procesw zachodzcych w przyrodzie entropia ukadu (wraz
z otoczeniem) ronie to znaczy, e ronie rwnie nieuporzdkowanie (ukadu wraz
z otoczeniem). Oznacza to, e im wikszy jest stan nieporzdku (pooe i prdkoci
czstek) w ukadzie tym wiksze jest prawdopodobiestwo, e ukad bdzie w tym stanie.
Z definicji entropia ukadu jest rwna

Definicja
e ln k S = (16.23

gdzie, k jest sta Boltzmana, a prawdopodobiestwem, e ukad znajdzie si w danym
stanie (w odniesieniu do wszystkich pozostaych stanw).
Pokamy teraz, e to sformuowanie jest rwnowane definicji termodynamicznej
entropii. W tym celu rozpatrzmy swobodne rozpranie gazu od objtoci V
1
do objtoci
kocowej V
2
.
Wzgldne prawdopodobiestwo znalezienia jednej czstki w objtoci V
1
w porwnaniu
do V
2
jest rwne

2
1
1
2
1
V
V
=
|
|
.
|
\
|
e
e

(16.24)

a dla N czstek

N
N
V
V
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
2
1
2
1
e
e
(16.25)

220
Obliczamy teraz zmian entropii ukadu

|
|
.
|
\
|
= = = A
1
2
1 2 1 2
e
e
e e ln ln ln k k k S S S
(16.26)

Podstawiajc zaleno (16.25) otrzymujemy

|
|
.
|
\
|
= A
1
2
V
V
Nk S ln
(16.27)

Rwnanie to mona, dzielc je i mnoc przez T, przeksztaci do postaci

T
V
V
NkT
S
|
|
.
|
\
|
= A
1
2
ln

(16.28)

gdzie wyraenie w liczniku jest rwne iloci ciepa dostarczonego do ukadu, aby ten
przeszed do stanu kocowego w sposb odwracalny rozprajc si izotermiczne (punkt
15.6).
Ostatecznie wic

T
Q
S
A
= A lub
T
Q
S
d
d =
(16.29)

gdzie dQ jest ciepem dostarczanym do ukadu w procesie odwracalnym.

Podsumowujc, w ujciu termodynamicznym stan rwnowagi odpowiada stanowi
o najwikszej entropii, a w ujciu statystycznym jest stanem najbardziej prawdopodobnym.

16.6 Stany rwnowagi, zjawiska transportu
16.6.1 Stany rwnowagi
W dotychczasowych naszych rozwaaniach posugiwalimy si pojciem stanu
rwnowagi ukadu , czyli stanu, w ktrym aden z parametrw potrzebnych do
makroskopowego opisu ukadu nie zaley od czasu. Zajmowalimy si procesami, ktre
zaczynay si jednym stanem rwnowagi, a koczyy innym stanem rwnowagi.
Dla ukadu jednorodnego (przykadowo gazu) w stanie rwnowagi do jego opisu
wystarcza znajomo dwu podstawowych parametrw stanu na przykad cinienia
i objtoci. Opis komplikuje si gdy mamy ukad niejednorodny na przykad ciecz
w rwnowadze z par. Dla danej temperatury stan rwnowagi tego ukadu jest moliwy
przy rnych objtociach ukadu (od objtoci zaley ilo fazy ciekej i gazowej).
Natomiast temperatura i cinienie przestaj by niezalene. W kadej temperaturze
rwnowaga jest moliwa tylko przy okrelonym cinieniu (pary nasyconej). Przy wyszym
istnieje tylko ciecz, przy niszym para. Podobnie ciecz i ciao stae mog istnie
221
w rwnowadze tylko w temperaturze topnienia, ktra jest funkcj cinienia. Wreszcie ciao
stae wspistnieje w rwnowadze z par nasycon, ktrej cinienie jest funkcj
temperatury. Krzywe rwnowagi pokazane na rysunku 16.6.

Rys. 16.6. Krzywe rwnowagi dla ukadu niejednorodnego.
Obszar I - ciao stae, obszar II - ciecz, obszar III - gaz

Liter a oznaczona jest krzywa rwnowagi ciao stae - ciecz (zwizek temperatury
topnienia z cinieniem). Krzywa a' przedstawia t zaleno dla kilku nietypowych
substancji, ktre przy topnieniu zmniejszaj objto na przykad dla lodu. Krzywe b + b'
pokazuj zaleno cinienia pary nasyconej od temperatury. Odcinek b' to krzywa
rwnowagi ciao stae - para, a odcinek b to krzywa rwnowagi ciecz - para. Krzywa
rwnowagi ciecz - para koczy si w punkcie krytycznym K. Dla temperatury wyszej od
temperatury punktu krytycznego K zanika rnica pomidzy faz ciek i gazow. Dlatego
warunkiem skroplenia gazu jest ochodzenie go poniej jego temperatury krytycznej. Punkt
P, w ktrym cz si krzywe nazywamy punktem potrjnym. W tym punkcie mog
znajdowa si w rwnowadze wszystkie trzy stany skupienia. Dla wody odpowiada to
cinieniu p = 610.6 Pa i T = 273.16 K (0.01 C). Punkt potrjny wody posuy do definicji
jednostki temperatury - kelwina.
16.6.2 Zjawiska transportu
Znajomo dochodzenie ukadw do stanw rwnowagi jest rwnie wana jak
znajomo ich wasnoci w stanach rwnowagi, a kady ukad pozostawiony samemu sobie
przez dostatecznie dugi czas dochodzi do stanu rwnowagi.
Teraz zapoznamy si z bardzo uproszczonym opisem zjawisk, ktre zachodz gdy
ukady d do stanw rwnowagi. W zjawiskach tych mamy zawsze do czynienia
z przenoszeniem (transportem) materii, energii, pdu lub adunku elektrycznego.
Wszystkie te zjawiska transportu opisujemy w pierwszym przyblieniu za pomoc takiego
samego rwnania rniczkowego, ktre przedstawia propagacj (rozprzestrzenianie si)
pewnej wielkoci fizycznej majc na celu osignicie rwnowagi

x
K j
d
d
=
(16.30)
222
W tym rwnaniu j jest gstoci strumienia (gsto prdu) wielkoci fizycznej , a K jest
sta charakteryzujc dan sytuacj fizyczn. Sta K wiemy z waciwociami
mikroskopowymi rozpatrywanego ukadu statystycznego. Jest to tak zwany wspczynnik
transportu .
Omwimy teraz krtko wybrane zjawiska transportu.
Dyfuzja w gazie czyli przenoszenie czstek w kierunku obszarw o mniejszej
koncentracji n (denie do wyrwnania koncentracji). Rwnanie (16.30) nosi teraz nazw
rwnania dyfuzji i ma posta

x
n
D j
D
d
d
=
(16.31)

gdzie j
D
jest gstoci strumienia czstek, dn/dx jest rnic ste wystpujc na
odlegoci dx, a D wspczynnikiem dyfuzji. Rwnanie to znane jest pod nazw prawa
Ficka. Poniewa dyfuzja jest przenoszeniem czstek (z miejsc o wikszym steniu do
miejsc o mniejszym steniu) wic mamy do czynienia z transportem masy.

Moesz przeledzi szybko mieszania si dwch gazw (znajdujcych si
poczatkowo w oddzielnych zbiornikach) w zalenoci od temperatury korzystajc
z programu komputerowego Dyfuzja dostpnego na stronie WWW autora.

Przewodnictwo cieplne czyli transport energii wskutek ruchu czstek w kierunku
obszaru o niszej T (denie do wyrwnania temperatury). Rwnanie transportu ciepa ma
posta

x
T
j
Q
d
d
k =
(16.32)

gdzie j
Q
jest gstoci strumienia ciepa, dT/dx jest rnic temperatur w warstwie ciaa
o gruboci dx, a jest wspczynnikiem przewodnictwa cieplnego. Rwnanie to znane jest
pod nazw prawa Fouriera.
Przewodnictwo elektryczne czyli przenoszenie adunku elektrycznego w wyniku ruchu
elektronw (denie do wyrwnania potencjaw elektrycznych). Rwnanie, zwane
prawem Ohma, ma posta

E j

o
1
d
d 1
d
d
= = =
x
V
x
V

(16.33)

gdzie dV/dx jest rnic potencjaw (napiciem) pomidzy punktami przewodnika
odlegymi o dx, przewodnoci elektryczn, opornoci waciw, a E nateniem pola
elektrycznego.
Uwaga: wszystkie wspczynniki transportu zale od temperatury.
Ten rozdzia koczy modu pity; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.

Modu V - Podsumowanie
223
Podsumowanie
- Cinienie gazu doskonaego zoonego z N czsteczek o masie m jest dane zalenoci
3
2
v
m N pV = , gdzie V jest objtoci naczynia z gazem.
- Temperatur bezwzgldn definiujmy jako wielko wprost proporcjonaln do redniej
energii kinetycznej czsteczek
2 3
2
2
v m
k
T
|
.
|
\
|
= ; staa Boltzmana k = 1.3810
-23
J/K.
- Rwnanie stanu gazu doskonaego mona zapisa w postaci T k N p = V lub
T nR p = V , gdzie n jest liczb moli, a R = 8.314J/mol K uniwersaln sta gazow.
- Z zasady ekwipartycji energii wynika, e dostpna energia rozkada si w rwnych
porcjach na wszystkie niezalene sposoby, w jakie czsteczka moe j absorbowa, co
jest rwnowane stwierdzeniu, e rednia energia kinetyczna na kady stopie
swobody jest taka sama dla wszystkich czsteczek.
- Pierwsza zasada termodynamiki mwi, e ciepo pobrane przez ukad jest rwne
wzrostowi energii wewntrznej ukadu plus pracy wykonanej przez ukad nad
otoczeniem zewntrznym W U Q + A = . Dla gazu dziaajcego na tok V p W d d = .
- Ciepo waciwe jednego mola gazu obliczamy jako
T
Q
c
d
d
= . Dla jednego mola gazu
ciepo waciwe przy staej objtoci wynosi R c
2
3
=
V
, a dla czsteczki dwuatomowej
R c
2
5
=
V
; c
v
jest zwizane z ciepem waciwym przy staym cinieniu c
p
relacj
R c c
p
+ =
v
.
- Przy rozpraniu izotermicznym ciepo pobrane przez gaz wynosi
|
|
.
|
\
|
= A
1
2
ln
V
V
NkT Q
- Gdy gaz rozpra si adiabatycznie (bez wymiany ciepa z otoczeniem) to
pV
k
= const., gdzie k = c
p
/c
v
.
- Rozkadu prdkoci czsteczek w gazie (rozkad Maxwella) ma posta
2
3
2
2
2
( ) 4
2
m
kT
m
N N e
kT
t

| |
=
|
\ .
v
v v .
- Silnik Carnota pracujcy midzy dwoma zbiornikami ciepa o temperaturach T
1
i T
2
ma
sprawno
1
2 1
1
2 1
1
T
T T
Q
Q Q
Q
W
=
= = q , gdzie Q
1
jest ciepem pobranym ze zbiornika,
a Q
2
ciepem oddanym do zbiornika o temperaturze T
2
.
- Jedno z rwnowanych sformuowa drugiej zasady termodynamiki mwi, e adna
cykliczna maszyna cieplna pracujca pomidzy temperaturami T
1
i T
2
nie moe mie
sprawnoci wikszej ni (T
1
- T
2
)/T
1
. Oznacza to, e adna maszyna cieplna nie moe
mie sprawnoci wikszej od sprawnoci silnika Carnota.
- Druga zasada termodynamiki wie si z pojciem entropii. Wynika z niej, e
w ukadzie zamknitym entropia nie moe male.
Modu V - Podsumowanie
224
- Zjawiska transportu opisujemy w pierwszym przyblieniu za pomoc takiego samego
rwnania rniczkowego,
x
K j
d
d
= ktre przedstawia propagacj
(rozprzestrzenianie si) pewnej wielkoci fizycznej majc na celu osignicie
rwnowagi

Modu V - Materiay dodatkowe
225
Materiay dodatkowe do Moduu V
V. 1. Rotacyjne i wibracyjne stopnie swobody czsteczki wodoru
Na gruncie mechaniki kwantowej mona pokaza, e moment pdu obracajcej si
czsteczki jest skwantowany i jego warto wynosi co najmniej t 2 / h L = , gdzie h jest
sta Plancka. Warto L
min
= 10
34
kg m
2
s
1
. Energia kinetyczna ruchu obrotowego jest
dana wyraeniem ) /( /
.
I L I E
obr
2 2
2 2
= = e , gdzie I jest momentem bezwadnoci.
Dla czsteczki H
2
m = 1.6710
27
kg, a R 510
11
m, wic I = 2mR
2
8.31048 kg m
2
.
Poniewa na jeden stopie swobody przypada energia kT/2 wic

I
L kT
2 2
2
= (V.1.1)

skd

kI
L
T
2
= (V.1.2)

Std dla t 2 / h L =
min.
otrzymujemy T
min
90 K.
Podobnie jest dla ruchu drgajcego, ktry take jest skwantowany i minimalna energia
drga hf E
drg
=
.
, gdzie f jest czstotliwoci drga. Dla czsteczek typowe czstotliwoci
drga s rzdu 10
14
Hz (zakres podczerwieni i widzialny) i dla takiej czstotliwoci
otrzymujemy energi drga 610
20
J co odpowiada temperaturze okoo 4000 K.

V. 2. Rwnanie Poissona dla przemiany adiabatycznej
W przemianie adiabatycznej nie zachodzi wymiana ciepa z otoczeniem . Oznacza to, e
dQ = 0 i pierwsza zasada termodynamiki przyjmuje posta 0 = + V p U d d . Rwnanie to
moemy przepisa w postaci

0 = + V p T c d d
v

(V.2.1)

Rniczkujc rwnanie stanu gazu doskonaego (15.15) otrzymujemy (dla jednego mola
gazu)

T R p V V p d d d = +
(V.2.2)

czc oba powysze rwnania (eliminujc dT) otrzymujemy

0 = +
|
.
|
\
|
+ V p
R
p V
R
V p
c d
d d
v

(V.2.3)

lub
226
0 = +
|
.
|
\
| +
p
R
V c
V p
R
R c
d d
v v

(V.2.4)

Podstawiajc R c c
p
+ =
v
otrzymujemy

0
d d
= +
p
p
V
V
k
(V.2.5)

gdzie
v
c c
p
/ = k . Moemy teraz scakowa to rwnanie

} }
= + 0
d d
p
p
V
V
k
(V.2.6)

Skd

. const ln ln = + p V k (staa cakowania)
(V.2.7)

Zapisujc inaczej otrzymany wynik

const. = ) ln(
k
V p (V.2.8)

lub

const. =
k
V p (V.2.9)

V. 3. Sprawno silnika Carnota
Cykl Carnota, przebiega czterostopniowo:
Gaz znajduje si w stanie rwnowagi p
1
, V
1
, T
1
. Cylinder stawiamy na zbiorniku ciepa
(T
1
) i pozwalamy, eby gaz rozpry si izotermicznie do stanu p
2
, V
2
, T
1
. W tym
procesie gaz pobiera ciepo Q
1
i jego kosztem wykonuje prac podnoszc tok.
Cylinder stawiamy na izolujcej podstawce i pozwalamy na dalsze rozpranie
(adiabatyczne) gazu do stanu p
3
, V
3
, T
2
. Gaz wykonuje prac podnoszc tok kosztem
wasnej energii i jego temperatura spada do T
2
.
Cylinder stawiamy na zimniejszym zbiorniku (T
2
) i spramy gaz izotermicznie do stanu
p
4
, V
4
, T
2
. Prac wykonuje sia zewntrzna pchajca tok, a z gazu do zbiornika
przechodzi ciepo Q
2
.
Cylinder stawiamy na izolujcej podstawce i spramy adiabatycznie do stanu
pocztkowego p
1
, V
1
, T
1
. Siy zewntrzne wykonuj prac i temperatura gazu podnosi
si do T
1
.
Podczas przemiany (I) gaz pobiera ciepo Q
1
i jego kosztem wykonuje W
1

1
2
1 1 1
V
V
nRT W Q ln = =
(V.3.1)
227
Analogicznie podczas przemiany (III) sia zewntrzna wykonuje prac W
2
, a z gazu do
zbiornika przechodzi ciepo Q
2

4
3
2 2 2
V
V
nRT W Q ln = =
(V.3.2)

Dzielc te rwnania stronami otrzymujemy

4
3
2
1
2
1
2
1
V
V
T
V
V
T
Q
Q
ln
ln
=
(V.3.3)

Z rwnania stanu gazu doskonaego (15.15) dla przemian izotermicznych (I) i (III) wynika,
e

4 4 3 3
2 2 1 1
V p V p
V p V p
=
=

(V.3.4)

Natomiast dla przemian adiabatycznych (II) i (IV) z rwnania Poissona (15.39) wynika, e

k k
k k
1 1 4 4
3 3 2 2
V p V p
V p V p
=
=

(V.3.5)

Z powyszych czterech rwna wynika, e

( ) ( )
1
3 1
1
4 2

=
k k
V V V V (V.3.6)

skd

4
3
1
2
V
V
V
V
=
(V.3.7)

Podstawiajc to wyraenie do rwnania (V.3.3) otrzymujemy

2
1
2
1
T
T
Q
Q
=
(V.3.8)

i moemy teraz zapisa sprawno silnika Carnota (dla gazu doskonaego) jako

1
2 1
1
2 1
T
T T
Q
Q Q
=
= q
(V.3.9)

228
V. 4. Sprawno silnikw cieplnych
Rozpatrzmy nastpujcy schemat (pokazany na rysunku poniej), w ktrym silnik
o sprawnoci hipotetycznie wikszej od silnika Carnota napdza taki silnik Carnota
pracujcy jako chodnica midzy tymi samymi zbiornikami ciepa.

Silnik o hipotetycznej sprawnoci napdza silnik Carnota o sprawnoci ' <

Silnik o sprawnoci pobiera ze rda o temperaturze T
1
ciepo Q
1
i zamienia j na
energi mechaniczn W rwn

1
Q W q =
(V.4.1)

Jeeli ukad napdowy tej maszyny jest poczony z ukadem napdowym silnika Carnota
to energia W zostanie zuyta na napdzanie chodni Carnota. W wyniku tego do rda
ciepa zostanie dostarczone ciepo Q
1
' rwne

'
'
q
W
Q =
1

(V.4.2)

Poniewa zaoylimy, e sprawno silnika jest wiksza od sprawnoci silnika Carnota
> ' to ciepo dostarczone do rda ciepa jest wiksze ni ciepo pobrane Q
1
' > Q
1
co
oznacza, e w kocowym efekcie ciepo jest przenoszone z chodnicy do rda ciepa.
Wnioskujemy wic, e jeli istniaby silnik o sprawnoci wikszej od sprawnoci silnika
Carnota to naruszona zostaaby druga zasada termodynamiki w sformuowaniu: adna
cyklicznie pracujca maszyna nie moe bez zmian w otoczeniu przenosi w sposb cigy
ciepa z jednego ciaa do drugiego o wyszej temperaturze.

229
V. 5. Przepyw ciepa
Rozwamy dwa identyczne ciaa o temperaturach T
1
i T
2
, ktre kontaktujemy ze sob
termicznie. Po chwili, temperatury cia wynosz odpowiednio T
1
dT
1
oraz T
2
+ dT
2

w wyniku przepywu nastpujcych iloci ciepa

2 2
1 1
T mc Q
T mc Q
w
w
d d
d d
=
=

(V.5.1)

gdzie, m jest mas kadego z cia, a c
w
ciepem waciwym. Poniewa ilo ciepa
pobranego jest rwna iloci ciepa oddanego dQ
1
= dQ
2
wic rwnie zmiany temperatur
s rwne dT
1
= dT
2
= dT
Obliczamy teraz zmiany entropii kadego z cia

2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
T
T mc
T
Q
S
T
T mc
T
Q
S
w
w
d d
d
d d
d
= =
= =

(V.5.2)

Wypadkowa zmiana entropii wynosi wic

|
|
.
|
\
|
=
1 2 1
1 1
T T T
T mc
S
w
d
d
(V.5.3)

a zmiana temperatury

|
|
.
|
\
|
=
2 1
2 1
T T
S
mc
T T
T
w
d
d
(V.5.4)

Poniewa, zgodnie z drug zasad termodynamiki zmiana entropii ukadu jest dodatnia
dS > 0 wic gdy T
1
> T
2
to zmiana temperatury dT te jest dodatnia, a to oznacza e ciepo
przepywa od ciaa o temperaturze T
1
do ciaa o temperaturze T
2
.

Modu V - Rozwizania wicze
230
Rozwizania wicze z moduu V

wiczenie 15.1
Dane: cinienie p = 1 atm. = 101325 Pa, = 1.3kg/m
3
.
Prdko redni kwadratow obliczamy ze wzoru (15.12)
p
kw r
3
2
= = v v
. .

Po podstawieniu danych otrzymujemy v
r. kw.
= 483 m/s

wiczenie 15.2
Dane: Prawo Boyle'a-Mariotte'a T = const.; Prawo Charlesa V = const.; Prawo Gay-
Lussaca p = const.

wiczenie 15.3
Dane: V
1
= V
4
= 1 dm
3
, V
2
= V
3
= 2 dm
3
, p
1
= p
2
= 1 atm. oraz p
3
= p
4
= 1.01 atm.

Na odcinku 12 gaz rozpra si pod staym cinieniem p
1
od objtoci V
1
do objtoci V
2

wykonujc prac W
1
= pV = 101 J. Zgodnie z rwnaniem stanu gazu doskonaego
T nR p = V temperatura gazu ronie i ronie jego energia wewntrzna.
Na odcinku 23 objto gazu jest staa i w zwizku z tym praca jest rwna zeru.
Cinienie gazu ronie od p
2
do p
3
wic temperatura gazu ronie i ronie jego energia
wewntrzna.
Na odcinku 34 gaz jest sprany pod staym cinieniem p
3
od objtoci V
3
do objtoci
V
4
wic praca wykonana nad ukadem W
2
= pV = 102 J. Temperatura gazu maleje
i maleje jego energia wewntrzna.
Modu V - Rozwizania wicze
231
Na odcinku 41 objto gazu jest staa i w zwizku z tym praca jest rwna zeru.
Cinienie gazu maleje od p
4
do p
1
wic temperatura gazu maleje i maleje jego energia
wewntrzna.

Przemiana znak (+/0/)
W U
12 + +
23 0 +
34
41 0
12341 0

Praca wypadkowa w caym cyklu jest rwna rnicy W
1
W
2
i liczbowo odpowiada polu
zawartemu pomidzy liniami na wykresie p(V) (pole prostokta). Poniewa energia
wewntrzna jest funkcj stanu wic jej zmiana na drodze zamknitej jest rwna zeru.

wiczenie 15.5
Dane: przemiana adiabatyczna, V
2
/V
1
= 9.
Dla przemiany adiabatycznej const. =
k
V p wic
k k
2 2 1 1
V V p p = .
Podstawiajc na podstawie rwnania stanu gazu doskonaego
V
NkT
p = otrzymujemy

1
2 2
1
1 1

=
k k
V V T T
skd
1
1
2
2
1

|
|
.
|
\
|
=
k
V
V
T
T

Dla czstek dwuatomowych R c
2
5
=
V
, a R R c c
p
2
7
= + =
v
, wic
5
7
= =
v
c
c
p
k .
Podstawiajc dane otrzymujemy 42 0
1
2
. =
T
T
.

wiczenie 16.1
Dane: t
1
= 227 C, t
2
= 127 C.
Maksymaln sprawno (to jest sprawno dla cyklu Carnota) obliczamy z wyraenia

1
2 1
T
T T
= q

gdzie temperatury T
1
i T
2
s temperaturami mierzonymi w skali bezwzgldnej.
Podstawiajc T
1
= 500 K i T
2
= 400 K otrzymujemy = 0.2 (20%).

Modu V - Test kontrolny
232
Test V
1. W komorze laboratoryjnej osignito prni 10
-8
Pa. Jaka ilo czsteczek znajduje
si w 1cm
3
takiej komory w temperaturze 20 C?
2. Na rysunku poniej pokazano cykl przemian gazu doskonaego w ukadzie
wsprzdnych p - V. Narysuj ten sam cykl we wsprzdnych p - T.

3. Jak zmieni si rednia warto energii kinetycznej jednego mola argonu (gaz
jednoatomowy) jeeli dostarczymy mu Q = 3000 J ciepa w warunkach staej
objtoci.
4. Jakie jest ciepo waciwe na gram a) helu (masa atomowa 4, gaz jednoatomowy), b)
wodoru (masa atomowa 1, gaz dwuatomowy), c) tlenu (masa atomowa 16, gaz
dwuatomowy) jeeli gazy te utrzymujemy w staej objtoci?
5. Jeden mol tlenu (gaz dwuatomowy) zosta ogrzany od temperatury 300 K do 400 K
przy staym cinieniu. Jak ilo ciepa dostarczono do ukadu, jaka jest zmiana jego
energii wewntrznej i jaka praca zostaa wykonana?
6. Jeden mol powietrza pod cinieniem p
1
= 10
5
Pa i o objtoci V
1
= 22.4 l, zosta
sprony do poowy objtoci pocztkowej a) izotermicznie, b) izobarycznie.
Porwnaj prac wykonan w obu przypadkach.
7. Silnik Carnota pracuje ze sprawnoci q
1
= 40%. Jak naley zmieni temperatur
grzejnika, aby sprawno wzrosa doq
2
= 50%. Temperatura chodnicy jest staa
i wynosi 300 K.
8. Oblicz zmian entropii 1 g lodu o temperaturze 0C, ktry topi si w sposb
odwracalny przechodzc w wod o tej samej temperaturze. Ciepo topnienia wynosi
3.310
5
J/kg.

MODU VI

Modu VI Pole elektryczne
234
17 Pole elektryczne
Przechodzimy teraz do omwienia oddziaywania elektromagnetycznego.
Oddziaywanie to ma fundamentalne znaczenie bo pozwala wyjani nie tylko zjawiska
elektryczne ale te siy zespalajce materi na poziomie atomw, czsteczek.
17.1 adunek elektryczny
Istnienie adunkw mona stwierdzi w najprostszym znanym nam powszechnie
zjawisku elektryzowania si cia. Dowiadczenie pokazuje, e w przyrodzie mamy do
czynienia z dwoma rodzajami adunkw: dodatnimi i ujemnymi, oraz e adunki
jednoimienne odpychaj si, a rnoimienne przycigaj si.

Jednostki
W ukadzie SI jednostk adunku jest kulomb (C). Jest to adunek przenoszony przez
prd o nateniu 1 ampera w czasie 1 sekundy 1 C = 1 As.

17.1.1 Kwantyzacja adunku
Rwnie dowiadczalnie stwierdzono, e adne naadowane ciao nie moe mie
adunku mniejszego ni adunek elektronu czy protonu. adunki te rwne co do wartoci
bezwzgldnej nazywa si adunkiem elementarnym e = 1.610
-19
C. Wszystkie realnie
istniejce adunki s wielokrotnoci adunku e. Jeeli wielko fizyczna, taka jak adunek
elektryczny, wystpuje w postaci okrelonych "porcji" to mwimy, e wielko ta jest
skwantowana .
17.1.2 Zachowanie adunku
Jednym z podstawowych praw fizyki jest zasada zachowania adunku. Zasada ta
sformuowana przez Franklina mwi, e

Wypadkowy adunek elektryczny w ukadzie zamknitym jest stay.

17.2 Prawo Coulomba
Si wzajemnego oddziaywania dwch naadowanych punktw materialnych
(adunkw punktowych ) znajdujcych si w odlegoci r od siebie w prni opisuje
prawo Coulomba

Kade dwa adunki punktowe q
1
i q
2
oddziauj wzajemnie si wprost
proporcjonaln do iloczynu tych adunkw, a odwrotnie proporcjonaln do
kwadratu odlegoci midzy nimi.

2
2 1
r
q q
k F =
(17.1)
235
gdzie staa
0
1 4 k c = . Wspczynnik
0
= 8.85410
-12
C
2
/(Nm
2
) nosi nazw przenikalnoci
elektrycznej prni.
Oddziaywanie adunkw zaley od orodka w jakim znajduj si adunki. Fakt ten
uwzgldniamy wprowadzajc sta materiaow
r
, zwan wzgldn przenikalnoci
elektryczn orodka tak, e prawo Coulomba przyjmuje posta

1 2
2
0
1
4
r
q q
F
r c c
=
(17.2)

Wartoci
r
dla wybranych substancji zestawiono w tabeli 17.1.

Tab. 17.1. Wzgldne przenikalnoci elektryczne.
orodek
r

prnia 1
powietrze 1.0006
parafina 2
szko 10
woda 81

wiczenie 17.1
Sprbuj teraz korzystajc z prawa Coulomba obliczy si przycigania elektrostatycznego
pomidzy elektronem i protonem w atomie wodoru. Przyjmij r = 510
11
m. Porwnaj t
si z sia przycigania grawitacyjnego midzy tymi czstkami. Masa protonu
m
p
= 1.6710
27
kg, a masa elektronu m
e
= 9.1110
31
kg. Staa grawitacyjna G = 6.710
11

Nm
2
/kg
2
.

F
E
=

F
E
/F
G
=


wiczenie 17.2
Jeeli rozwizae powyszy przykad to postaraj si rozwiza nastpujcy problem. Caa
materia skada si z elektronw, protonw i obojtnych elektrycznie neutronw. Jeeli
oddziaywania elektrostatyczne pomidzy naadowanymi czstkami (elektronami,
protonami) s tyle razy wiksze od oddziaywa grawitacyjnych to dlaczego obserwujemy
sab si grawitacyjn dziaajca pomidzy ciaami, np. Ziemi i spadajcym kamieniem,
a nie si elektrostatyczn?

236
17.2.1 Zasada superpozycji

Gdy mamy do czynienia z kilkoma naadowanymi ciaami, si wypadkow,
analogicznie jak w przypadku siy grawitacyjnej, obliczamy dodajc wektorowo
poszczeglne siy dwuciaowe.

Przykad
Dipol elektryczny skada si z dwch adunkw +Q i -Q oddalonych od siebie o l.
Obliczmy si jaka jest wywierana na dodatni adunek q umieszczony na symetralnej
dipola, tak jak pokazano na rysunku 17.1.

Rys. 17.1. Siy wywierane przez dipol elektryczny na adunek q

Z podobiestwa trjktw wynika, e

r
l
F
F
=
1

(17.3)

Korzystajc z prawa Coulomba otrzymujemy

3 3 2
1
r
p
qk
r
Ql
qk
r
Qq
k
r
l
F
r
l
F = =
|
.
|
\
|
= =
(17.4)

gdzie p = Ql jest momentem dipolowym .

237
17.3 Pole elektryczne
W rozdziale 6 (modu 1) zdefiniowalimy natenie pola grawitacyjnego w dowolnym
punkcie przestrzeni jako si grawitacyjn dziaajca na mas m umieszczon w tym
punkcie przestrzeni podzielon przez t mas.

Definicja
Analogicznie definiujemy natenie pola elektrycznego jako si dziaajc na
adunek prbny q (umieszczony w danym punkcie przestrzeni) podzielon przez ten
adunek.

Tak wic, eby zmierzy natenie pola elektrycznego E w dowolnym punkcie przestrzeni,
naley w tym punkcie umieci adunek prbny (adunek jednostkowy) i zmierzy
wypadkow si elektryczn F dziaajc na ten adunek. Naley upewni si czy obecno
adunku prbnego q nie zmienia pooe innych adunkw. Jeeli nie, to wtedy

q
F
E =
(17.5)

Przyjto konwencj, e adunek prbny jest dodatni wic kierunek wektora E jest taki sam
jak kierunek siy dziaajcej na adunek dodatni. Jeeli pole elektryczne jest wytworzone
przez adunek punktowy Q to zgodnie z prawem Coulomba (17.1) sia dziaajca na
adunek prbny q umieszczony w odlegoci r od tego adunku wynosi

2
r
Qq
k F =
(17.6)

Zwrot wektora E jest taki jak siy F wic zgodnie z definicj

. .
=
|
.
|
\
|
= = r
r
Q
k r
r
Qq
k
q q
2 2
1 1
F E
(17.7)

gdzie
.
r jest wektorem jednostkowym zgodnym z kierunkiem siy pomidzy Q i q.
Na rysunku poniej jest pokazany wektor E(r) w wybranych punktach wok adunku Q.

Rys. 17.2. "Mapa" natenia pola elektrycznego wok adunku Q
238
Dla n adunkw punktowych pole elektryczne (zgodnie z zasad superpozycji) jest rwne
sumie wektorowej pl elektrycznych od poszczeglnych adunkw

=
.
=
n
i
i
i
i
r
Q
k
1
2
r E
(17.8)

Przykad
Ponownie rozwaamy dipol elektryczny jak w poprzednim przykadzie (rysunek 17.1)
tylko teraz obliczamy si dziaajc nie na "jaki" adunek tylko na adunek prbny q.
Korzystajc z otrzymanej dla dipola zalenoci (17.4) obliczamy warto E

3
3
r
p
k
q
r
p
kq
E =
|
.
|
\
|
=
(17.9)

Zwrot wektora E jest taki jak siy wypadkowej F na rysunku 17.1.

wiczenie 17.3
Sprbuj teraz samodzielnie znale natenie pola elektrycznego w rodku ukadu czterech
adunkw pokazanych na rysunkach poniej. Wszystkie adunki znajduj si
w jednakowych odlegociach r od rodka i maj jednakowe wartoci bezwzgldne Q.
Wykrel na rysunkach wektory nate pola elektrycznego od poszczeglnych adunkw
i wektor natenia wypadkowego. Oblicz wartoci nate. Wyniki zapisz poniej.

E
A
=

E
B
=


239

Z zasady superpozycji moemy rwnie skorzysta dla cigych rozkadw
adunkw. Przykad takich oblicze znajdziesz w Dodatku 1, na kocu moduu VI.

Kierunek pola E w przestrzeni mona przedstawi graficznie za pomoc tzw. linii si (linii
pola) . S to linie, do ktrych wektor E jest styczny w kadym punkcie. Linie si
zaczynaj si zawsze na adunkach dodatnich, a kocz na adunkach ujemnych. Linie si
rysuje si tak, e liczba linii przez jednostkow powierzchni jest proporcjonalna do
wartoci E; gdy linie s blisko siebie to E jest due, a gdy s odlege od siebie to E jest
mae.
Na rysunku poniej pokazane s linie pola dla dwch przykadowych ukadw adunkw.

Rys. 17.3. Linie si pola elektrycznego dla ukadu dwch adunkw jedno- i rnoimiennych

Moesz przeledzi rozkad linii si pola dla rnych ukadw adunkw korzystajc
z programu komputerowego Elektrostatyka dostpnego na stronie WWW autora.

Modu VI Prawo Gaussa
240
18 Prawo Gaussa
18.1 Strumie pola elektrycznego
Z podanych w poprzednim paragrafie przykadw wida, e obliczanie pl
elektrostatycznych metod superpozycji moe by skomplikowane matematycznie. Istnieje
jednak, prostszy sposobu obliczania pl, ktry opiera si na wykorzystaniu prawa Gaussa.
eby mc z niego skorzysta poznamy najpierw pojcie strumienia pola elektrycznego .

Definicja
Strumie | pola elektrycznego przez powierzchni S definiujemy jako iloczyn
skalarny wektora powierzchni S i natenia pola elektrycznego E.

o | cos S E = = S E
(18.1)

gdzie jest ktem pomidzy wektorem powierzchni S (przypomnij sobie definicj wektora
powierzchni z punktu 14.1 w module 4) i wektorem E (rysunek 18.1)

Rys. 18.1. Strumie pola elektrycznego E przez powierzchni S

Jeeli wektor natenia pola E, w rnych punktach powierzchni S, ma rn warto
i przecina t powierzchni pod rnymi ktami (rysunek 18.2) to wwczas dzielimy
powierzchni na mae elementy dS i obliczamy iloczyn skalarny wektora powierzchni dS
i lokalnego natenia pola elektrycznego.

o | cos d d d S E = = S E
(18.2)

Rys. 18.2. Strumie pola E przez elementarn powierzchni dS definiujemy jako iloczyn d| = EdS
241
Cakowity strumie przechodzcy przez rozcig powierzchni S obliczamy jako sum
przyczynkw dla elementarnych powierzchni dS.

=
ia powierzchn
S Ed |
(18.3)

Suma ta przedstawia cak powierzchniow

}
=
S
S Ed |
(18.4)

W praktyce najczciej oblicza si strumie przez powierzchni zamknit.

Przykad
Obliczmy teraz strumie dla adunku punktowego Q w odlegoci r od niego. W tym celu
rysujemy sfer o promieniu r wok adunku Q (rysunek 18.3) i liczymy strumie
przechodzcych przez t powierzchni.

Rys. 18.3. Strumie pola elektrycznego przez zamknit sferyczn powierzchni

Pole E ma jednakow warto w kadym punkcie sfery i jest prostopade do powierzchni
(rwnolege do wektora powierzchni dS) wic w kadym punkcie = 0 i cakowity
strumie wynosi

2 2
2
0
(4 ) (4 ) 4
Q Q
E r k r kQ
r
c
| |
= = = = =
|
\ .
E S
(18.5)

Otrzymany strumie nie zaley od r, a zatem strumie jest jednakowy dla wszystkich r.
Cakowity strumie pola E wytworzonego przez adunek Q jest rwny Q/
0
.
Pokazalimy, e strumie jest niezaleny od r. Mona rwnie pokaza (dowd
pomijamy), e strumie jest taki sam dla kadej zamknitej powierzchni (o dowolnym
ksztacie), ktra otacza adunek Q. Wybr powierzchni w ksztacie sfery, w powyszym
przykadzie, by podyktowany symetri ukadu i pozwoli najatwiej wykona odpowiednie
obliczenia. Tak cakowicie zamknit powierzchni nazywamy powierzchni Gaussa .
242
18.2 Prawo Gaussa
Rozpatrzmy zamknit powierzchni obejmujc dwa adunki Q
1
i Q
2
. Cakowity
strumie (liczba linii si) przechodzcy przez powierzchni otaczajc adunki Q
1
i Q
2
jest
rwny

| = = + = +
} } } }
1 2 1 2
d ( )d d d
c
E S E E S E S E S
(18.6)

gdzie pole E
1
jest wytwarzane przez Q
1
, a pole E
2
przez Q
2
. Kko na znaku caki oznacza,
e powierzchnia cakowania jest zamknita. Korzystajc z otrzymanego wczeniej wyniku
(18.5) mamy

0
2 1
0
2
0
1
c c c
|
Q Q Q Q
c
+
= + =
(18.7)

Cakowity strumie pola elektrycznego przez zamknit powierzchni jest wic rwny
cakowitemu adunkowi otoczonemu przez t powierzchni podzielonemu przez
0
.
Analogiczne rozumowanie mona przeprowadzi dla dowolnej liczby adunkw wewntrz
dowolnej zamknitej powierzchni. Otrzymujemy wic oglny zwizek znany jako prawo
Gaussa

.
.
0
d 4
wewn
wewn
Q
kQ
c
= =
}
E S
(18.8)

Strumie wychodzcy z naadowanego ciaa jest rwny wypadkowemu adunkowi tego
ciaa podzielonemu przez
0
. Jeeli wypadkowy adunek ciaa jest ujemny to strumie pola
elektrycznego, tak jak i linie pola, wpywa do ciaa. Natomiast gdy adunek wypadkowy
wewntrz zamknitej powierzchni jest rwny zeru to cakowity strumie te jest rwny
zeru; tyle samo linii pola wpywa jak i wypywa przez powierzchni Gaussa. Podobnie jest
w sytuacji gdy adunki znajduj si na zewntrz zamknitej powierzchni. Te sytuacje s
pokazane na rysunku 18.4 poniej.

Rys. 18.4. Powierzchnie Gaussa wok adunkw dodatnich i ujemnych
243
Cakowity strumie przez powierzchni "1" jest dodatni, strumie przez powierzchni "2"
jest ujemny, a strumie przez powierzchni "3" jest rwny zeru.
Teraz przejdziemy do zastosowania prawa Gaussa do obliczania natenia pola E dla
rnych naadowanych cia.

18.3 Przykady zastosowania prawa Gaussa I
18.3.1 Izolowany przewodnik
Wikszo cia staych mona podzieli na przewodniki i izolatory. W przewodnikach
adunki elektryczne mog si swobodnie porusza natomiast w izolatorach (zwanych take
dielektrykami) adunki pozostaj nieruchome. W izolatorze nadmiarowy adunek moe by
rozmieszczony w caej jego objtoci. Natomiast gdy w przewodniku rozmiecimy adunek
w sposb przypadkowy to bdzie on wytwarza pole elektryczne przemieszczajce
swobodne elektrony na powierzchni przewodnika dopty, dopki nie zniknie pole
wewntrz przewodnika. Wtedy na adunki nie dziaa ju sia i otrzymujemy statyczny
rozkad adunku. Sprawdmy to rozumowanie posugujc si prawem Gaussa. W tym celu
rozpatrzmy dowolny w ksztacie przewodnik. Wybieramy powierzchni zamknit S tu
poniej powierzchni przewodnika tak jak na rys.18.5.

Rys. 18.5. Powierzchnia Gaussa S leca tu pod powierzchni przewodnika

Zastosujmy prawo Gaussa do tej powierzchni. Poniewa wewntrz przewodnika
w dowolnym punkcie powierzchni S pole musi by rwne zeru, bo inaczej elektrony
poruszayby si, to otrzymujemy

d 0 =
}
E S
(18.9)

Zatem

0
0
c
. wewn
Q
=
0 =
. wewn
Q
(18.10)

Tak wic pokazalimy, e adunek wewntrz dowolnej zamknitej powierzchni
przewodnika musi by rwny zeru; cay adunek gromadzi si na powierzchni
przewodnika.
244
18.3.2 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana sfera
Rozpatrzmy powierzchni kulist o promieniu R jednorodnie naadowan adunkiem Q.
Chcemy obliczy pole E w odlegoci r od jej rodka na zewntrz (r > R). W tym celu
wybieramy powierzchni Gaussa S w ksztacie sfery o promieniu r pokazanej na
rysunku 18.6.

Rys. 18.6. Jednorodnie naadowana sfera o promieniu R

Poniewa w dowolnym punkcie powierzchni Gaussa pole E ma t sam warto i jest
prostopade do powierzchni wic

2
d (4 ) E S E r =
}

(18.11)

Zatem zgodnie z prawem Gaussa otrzymujemy

2
0
(4 )
Q
E r
c
=
(18.12)

lub

2 2
0
1
4
Q Q
E k
r r c
= =
(18.13)

Widzimy, e na zewntrz sfery tj. dla r > R pole jest takie jakby cay adunek skupiony by
w rodku sfery. Natomiast wewntrz sfery (r < R) Q
wewn.
= 0 wic E
wewn.
= 0.
18.3.3 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana kula
Jednorodnie w caej objtoci moemy naadowa jedynie kul z izolatora bo
w przewodniku cay adunek gromadzi si na powierzchni. Taka kula moe by
rozpatrywana z zewntrz jako szereg wsprodkowych powok kulistych (opisanych
powyej). Tak wic pole elektryczne na zewntrz kuli o promieniu R naadowanej
adunkiem Q, w odlegoci r od jej rodka (r > R) jest dane wzorem (18.13). Pozostaje
wic nam obliczenie pola elektrycznego w dowolnym punkcie wewntrz kuli czyli
w odlegoci r < R. Na rysunku 18.7 pokazana jest taka kula i wybrana powierzchnia
Gaussa S.
245

Rys. 18.7. Kula naadowana jednorodnie adunkiem Q

Zgodnie z rwnaniem (18.13) pole elektryczne na powierzchni Gaussa jest rwne

2
r
Q
k E
wewn.
=
(18.14)

gdzie Q
wewn.
jest adunkiem wewntrz powierzchni Gaussa. Poniewa kula jest naadowana
rwnomiernie to

3
3
.
3
4
3
4
3
wewn
r
r
Q Q Q
R
R
| |
= =
|
\ .

(18.15)

(stosunek objtoci kuli o promieniu r do objtoci kuli o promieniu R).
Ostatecznie otrzymujemy dla r < R

3
2
0
1
4
r
Q
R
E
r c
| |
|
\ .
=
(18.16)

lub

3 3
0
1
4
Q Q
E r k r
R R c
= =
(18.17)

Wykres natenia pola E w funkcji odlegoci od rodka jednorodnie naadowanej kuli jest
246

Rys. 18.8. Zaleno pola E od odlegoci od rodka naadowanej kuli o promieniu R

W kolejnej czci omwione s liniowe i powierzchniowe rozkady adunkw.

18.4 Przykady zastosowania prawa Gaussa II
18.4.1 Liniowy rozkad adunkw
Obliczymy teraz pole E w odlegoci r od jednorodnie naadowanego prta (drutu)
o dugoci l >> r. W tym celu wprowadzamy liniow gsto adunku rwn iloci
adunku przypadajcego na jednostk dugoci prta = Q/l. Ze wzgldu na symetri
ukadu jako powierzchni Gaussa wybierzmy walec (oczywicie mona wybra dowolny
ksztat) o promieniu r wikszym od promienia prta R bo chcemy policzy pole na
zewntrz prta (rysunek 18.9).

Rys. 18.9. Prt naadowany z gstoci liniow

Z prawa Gaussa

0
d
l
c
=
}
E S
(18.18)
247
Ze wzgldu na symetri pole elektryczne E jest skierowane radialnie wzgldem prta, tzn.
jest prostopade do bocznej powierzchni walca (powierzchni Gaussa). Strumie pola E
przez podstawy walca jest wic rwny zeru bo E ley na bocznej powierzchni. Ponadto
pole elektryczne ma tak sam warto w kadym punkcie powierzchni bocznej walca
wic spenione jest rwnanie

0
2
l
E rl

c
=
(18.19)

lub

0
2
E
r
c
=
(18.20)

Teraz obliczymy pole wewntrz jednorodnie naadowanego prta. Ponownie wybieramy
powierzchni Gaussa w ksztacie walca ale o promieniu r < R. Wprowadzamy gsto
objtociow adunku rwn adunkowi przypadajcemu na jednostk objtoci.
Moemy teraz zapisa adunek zamknity wewntrz powierzchni Gaussa

2
.

wewn
Q r =
(18.21)

Z prawa Gaussa otrzymujemy

2
.
0 0
2
wewn
Q r l
rlE

c c
= =
(18.22)

a std

0
2c
r
E =
(18.23)

Pole ronie liniowo w miar oddalania si od rodka prta.

18.4.2 Paskie rozkady adunkw
Teraz obliczymy pole od nieskoczonej, jednorodnie naadowanej paszczyzny. W tym
celu wprowadzamy powierzchniow gsto adunku rwn iloci adunku
przypadajcego na jednostk powierzchni. Powierzchni Gaussa wybieramy na przykad
w postaci walca takiego jak na rysunku 18.10.
adunek otoczony przez powierzchni Gaussa jest rwny Q
wewn.
= S, gdzie jest
gstoci powierzchniow, a S powierzchni podstawy walca. Z symetrii wynika, e pole
E jest prostopade do paszczyzny wic nie przecina bocznej powierzchni walca (strumie
przez boczn powierzchni jest rwny zeru).
248

Rys. 18.10. Jednorodnie naadowana nieskoczona paszczyzna

Z prawa Gaussa otrzymujemy

0
2
c
oS
S E =
(18.24)

gdzie czynnik 2 odpowiada dwm podstawom walca (linie pola wychodz w obie strony).
Ostatecznie wic

0
2c
o
= E
(18.25)

W praktyce stosuje si, pokazany na rysunku 18.11, ukad dwch paskich
rwnolegych pyt naadowanych adunkami jednakowej wielkoci ale o przeciwnych
znakach (kondensator paski ).

Rys. 18.11. Pole midzy rwnolegymi pytami naadowanymi adunkami tej samej wielkoci ale
o przeciwnych znakach

Pole wytwarzane przez pyt naadowan adunkiem dodatnim jest rwne E
+
= /2
0

i skierowane od pyty. Natomiast pole wytwarzane przez pyt naadowan ujemnie ma t
sam warto E
-
= /2
0
ale skierowane jest do pyty. Zatem w obszarze (I)
249
0
2 2
0 0
1
=
|
|
.
|
\
|
+ =
c
o
c
o
E
(18.26)
w obszarze (II)

0 0 0
1
2 2 c
o
c
o
c
o
= + = E
(18.27)

a w obszarze (III)

0
2 2
0 0
1
= +
|
|
.
|
\
|
=
c
o
c
o
E
(18.28)

Widzimy, e na zewntrz ukadu pole jest rwne zeru a pomidzy pytami ma w kadym
punkcie sta warto /
0
. Takie pole nazywamy polem jednorodnym.
18.4.3 Powierzchnia przewodnika
Sytuacja jest inna jeeli naadowana powierzchnia stanowi cz powierzchni
przewodnika na przykad tak jak na rysunku 18.12.

Rys. 18.12. Element powierzchni przewodnika

Poniewa cay adunek gromadzi si na zewntrznej powierzchni to wewntrz pole E = 0.
Co wicej E musi by prostopade do powierzchni bo gdyby istniaa skadowa styczna do
powierzchni to elektrony poruszayby si po niej. Ponownie, jak w przypadku
nieskoczonej naadowanej paszczyzny wybieramy powierzchni Gaussa w ksztacie
walca (rysunek 18.10) ale tym razem linie pole wychodz tylko przez jedn podstaw
walca S, na zewntrz. Z prawa Gaussa wynika, e

0
c
oS
ES =
(18.29)
a std
0
c
o
= E
(18.30)

na powierzchni przewodnika.
Modu VI Potencja elektryczny
250
19 Potencja elektryczny
19.1 Energia potencjalna w polu elektrycznym
Zgodnie z naszymi rozwaaniami w punkcie 8.2 (modu 2), rnica energii potencjalnej
E
p
pomidzy punktami A i B jest rwna pracy (ze znakiem minus) wykonanej przez si
zachowawcz przy przemieszczaniu ciaa od A do B i wynosi

}
= =
B
A
AB pA pB
W E E r F d
(19.1)

Dla pola elektrycznego energia potencjalna wynosi

} }
= = =
B
A
B
A
AB pA pB
q W E E r E r F d d
(19.2)

gdzie E jest nateniem pola elektrycznego. Siy elektryczne s siami zachowawczymi
i warto pracy nie zaley od wyboru drogi pomidzy punktami A i B. Jeeli teraz
podobnie jak dla grawitacyjnej energii potencjalnej przyjmiemy, e energia potencjalna
pola elektrycznego jest rwna zeru w nieskoczonoci to wwczas energia potencjalna
w danym punkcie r pola elektrycznego jest dana wyraeniem

r E d ) (
}
=
r
p
q r E
(19.3)

Jeeli rdem pola elektrycznego jest adunek punktowy Q to energia potencjalna
w odlegoci r od niego jest rwna

r
qQ
k
r
kqQ r
r
Q
k q r E
r
r
p
=
(
= =

}
1
d ) (
2
(19.4)

Zauwamy, e energia potencjalna adunku w polu elektrycznym zaley wielkoci tego
adunku.

19.2 Potencja elektryczny
Jak pokazalimy w poprzednim paragrafie energia potencjalna adunku w polu
elektrycznym zaley od wielkoci tego adunku. Dlatego do opisu pola elektrycznego
lepiej posugiwa si energi potencjaln przypadajc na jednostkowy adunek czyli
potencjaem elektrycznym.

Definicja
Potencja elektryczny definiujemy jako energi potencjaln pola elektrycznego
podzielon przez jednostkowy adunek.
251
q
W
q
r E
r V
r
p

= =
) (
) (
(19.5)

Jednostki
Jednostk potencjau elektrycznego jest wolt (V); 1 V = 1 J/C.

Potencja pola adunku punktowego Q moemy otrzyma natychmiast dzielc rwnanie
(19.4) obustronnie przez q

r
Q
k r V = ) (
(19.6)

Obliczony potencja okrela prac potrzebn do przeniesienia jednostkowego adunku
z nieskoczonoci na odlego r od adunku Q. Potencja charakteryzuje pole elektryczne;
a nie zaley od umieszczonego w nim adunku.

wiczenie 19.1
Sprbuj obliczy potencja na powierzchni jdra miedzi. Promie jdra wynosi rwny
4.810
-15
m. Przyjmij, e rozkad 29 protonw w jdrze miedzi jest kulisto-symetryczny.
W zwizku z tym potencja na zewntrz jdra jest taki jakby cay adunek skupiony by
w rodku i moesz posuy si wzorem (19.6). Ponadto oblicz potencjaln energi
elektryczn elektronu poruszajcego si po pierwszej orbicie w polu elektrycznym jdra
miedzi. Przyjmij promie orbity rwny 510
-11
m.

V =

E
p
=


Czsto w fizyce posugujemy si pojciem rnicy potencjaw czyli napiciem
(oznaczanym U). Rnica potencjaw midzy dwoma punktami A i B jest rwna pracy
potrzebnej do przeniesienia w polu elektrycznym adunku jednostkowego (prbnego) q
pomidzy tymi punktami. Wyraenie na rnic potencjaw otrzymamy bezporednio ze
wzoru (19.2) dzielc to rwnanie obustronnie przez q

r E d
}
= = =
B
A
AB
A B
q
W
U V V
(19.7)

Znak minus odzwierciedla fakt, e potencja maleje w kierunku wektora E.
Podobnie jak natenie pola elektrycznego, ktre ilustrowalimy za pomoc linii si
pola (punkt 17.3) rwnie potencja elektryczny mona przedstawialimy graficznie.
252
W tym celu rysujemy powierzchnie lub linie ekwipotencjalne , ktre przedstawiaj
w przestrzeni zbiory punktw o jednakowym potencjale.
Jako przykad pokazany jest na rysunku 19.1 poniej rozkad potencjau, na paszczynie
xy, wok dipola elektrycznego. Poziomice (linie pogrubione) cz punkty o jednakowym
potencjale (linie ekwipotencjalne ). Kada krzywa odpowiada innej staej wartoci
potencjau.

Rys. 19.1. Potencja elektryczny dipola elektrycznego (na paszczynie xy)

Gdy znamy rozkad potencjau elektrycznego wytworzonego w kadym punkcie
przestrzeni przez dany ukad adunkw to na podstawie wielkoci zmiany potencjau,
przypadajcej na jednostk dugoci w danym kierunku moemy okreli natenie pola
elektrycznego E w tym kierunku. Warunek ten (we wsprzdnych x, y, z) wyraa si
nastpujco

z
V
E
y
V
E
x
V
E
z y x
c
c
=
c
c
=
c
c
= , ,
(19.8)

Moemy wic przy pomocy obliczania pochodnych czstkowych z wielkoci skalarnej
(potencjau V) otrzyma skadowe wielkoci wektorowej (pola E) w dowolnym punkcie
przestrzeni.

Wicej na ten temat moesz dowiedzie si z Dodatku 2, na kocu moduu VI.

Im wiksza (mniejsza) zmiana potencjau na jednostk dugoci tym wiksze (mniejsze)
pole elektryczne w danym kierunku. Znak minus odzwierciedla fakt, e wektor E jest
skierowany w stron malejcego potencjau.
253
Kierunek pola elektrycznego w dowolnym punkcie odpowiada kierunkowi wzdu ktrego
potencja spada najszybciej co oznacza, e linie si pola s prostopade do powierzchni
(linii) ekwipotencjalnych.
Zostao to zilustrowane na rysunku poniej gdzie pokazane s powierzchnie
ekwipotencjalne (linie ich przecicia z paszczyzn rysunku) oraz linie si pola (a) adunku
punktowego, (b) dipola elektrycznego (porwnaj z rysunkiem 19.1).

Rys. 19.2. Powierzchnie ekwipotencjalne (linie przerywane) i linie si pola (linie cige):
(a) adunku punktowego, (b) dipola elektrycznego; linie ekwipotencjalne oznaczaj przecicia
powierzchni ekwipotencjalnych z paszczyzn rysunku

Wzory wyraajce zwizek pomidzy potencjaem i polem elektrycznym s bardzo
uyteczne bo na og atwiej obliczy i zmierzy potencja ni natenie pola.

Moesz przeledzi rozkad linii (powierzchni) ekwipotencjalnych dla rnych
ukadw adunkw korzystajc z programu komputerowego Elektrostatyka

W punkcie 18.3. pokazalimy, e cay adunek umieszczony na izolowanym
przewodniku gromadzi si na jego powierzchni i e pole E musi by prostopade do
powierzchni bo gdyby istniaa skadowa styczna do powierzchni to elektrony
przemieszczayby si. W oparciu o wyraenie (19.7) moemy poda alternatywne
sformuowanie. Jeeli pole E wzdu powierzchni przewodnika rwna si zeru to rnica
potencjaw te rwna si zeru V = 0. Oznacza to, e

Powierzchnia kadego przewodnika w stanie ustalonym jest powierzchni staego
potencjau (powierzchni ekwipotencjaln).

Teraz przejdziemy do oblicze potencjau elektrycznego dla rnych naadowanych cia.

254
19.3 Obliczanie potencjau elektrycznego
Jako przykad rozwaymy rnic potencjaw midzy powierzchni i rodkiem sfery
o promieniu R naadowanej jednorodnie adunkiem Q. Jak pokazalimy w punkcie 18.3
pole elektryczne wewntrz naadowanej sfery (r < R) jest rwne zeru E = 0. Oznacza to
(rwnanie 19.7), e rnica potencjaw te jest rwna zeru V
B
V
A
= 0, to znaczy
potencja w rodku jest taki sam jak na powierzchni sfery. Natomiast na zewntrz (dla
r R) potencja jest taki jak dla adunku punktowego skupionego w rodku sfery, czyli jest
dany rwnaniem (19.6). Zaleno potencjau i odpowiadajcego mu natenia pola od
odlegoci od rodka naadowanej sfery jest pokazana na rysunku 19.3.

Rys. 19.3. Porwnanie zalenoci potencjau i natenia pola elektrycznego od odlegoci od
rodka naadowanej sfery

Porwnujc dwa powysze wykresy V(r) i E(r) moemy zauway, e istnieje miedzy nimi
zwizek dany wyraeniem

r
r V
r E
d
) ( d
) ( =
(19.9)

W kadym punkcie natenie pola E(r) jest rwne nachyleniu wykresu V(r) ze znakiem
minus.
Ten zwizek pomidzy nateniem pola i potencjaem wynika wprost z rwnania (19.7) bo
na jego mocy r Ed d = V .
Obliczanie potencjau dla ukadu adunkw punktowych przeledzimy na przykadzie
potencjau dipola. W tym celu rozpatrzymy punkt P odlegy o r od rodka dipola tak jak to
wida na rys. 19.4. Pooenie punktu P jest okrelone poprzez r i .
255

Rys. 19.4. Dipol elektryczny

Korzystamy z zasady superpozycji:

Cakowity potencja pola pochodzcego od ukadu adunkw punktowych
w dowolnym punkcie obliczamy sumujc potencjay od poszczeglnych adunkw.

Dlatego potencja w punkcie P pochodzcy od adunkw Q i Q wynosi

2 1
1 2
2 1
2 1
1 1
) (
r r
r r
kQ
r r
kQ
r
Q
k
r
Q
k V V V V
n
n
=
|
|
.
|
\
|
=
+ = + = =
+

(19.10)

To jest cise wyraenie na potencja dipola ale do jego obliczenia potrzeba zna r
1
oraz r
2
.
My natomiast rozwaymy tylko punkty odlege od dipola, dla ktrych r >> l. Dla takich
punktw moemy przyj z dobrym przyblieniem, e u cos l r r ~
1 2
oraz
2
1 2
r r r ~ . Po
uwzgldnieniu tych zalenoci wyraenie na potencja przyjmuje posta

2 2
r
p
k
r
l
kQ V
u u cos cos
= =
(19.11)

gdzie p = Ql jest momentem dipolowym.

wiczenie 19.2
Wykonaj cise obliczenia potencjau elektrycznego tego dipola w punkcie lecym
odpowiednio: a) na symetralnej dipola tj. na osi y w odlegoci r od jego rodka, b) na
dodatniej posi x w odlegoci r od rodka dipola, c) na ujemnej posi x w odlegoci r od
rodka dipola. Wyniki zapisz poniej.
256
V
A
=

V
B
=

V
C
=


Na zakoczenie wrcimy do przykadu z punktu 18.4 i obliczymy rnic potencjaw
dla dwch przeciwnie naadowanych pyt o polu powierzchni S kada, znajdujcych si
w odlegoci d od siebie. adunki na pytach wynosz odpowiednio +Q i Q wic gsto
powierzchniowa adunku = Q/S. Ze wzoru (19.7) wynika, e

Ed V = A (19.12)

a poniewa, zgodnie z naszymi obliczeniami, pole pomidzy pytami jest rwne E = /
0

wic

0
c
od
V = A
(19.13)

lub

S
d Q
V
0
c
= A
(19.14)

Modu VI Kondensatory i dielektryki
257
20 Kondensatory i dielektryki
20.1 Pojemno elektryczna
Ukad dwch przewodnikw, ktry moe gromadzi adunek elektryczny, przy
przyoonej rnicy potencjaw, nazywamy kondensatorem , a te przewodniki
okadkami kondensatora. Rysunek 20.1 przedstawia kondensator paski, w ktrym
przewodniki (okadki) stanowi dwie rwnolege pytki przewodzce.

Rys. 20.1. Kondensator paski

Wielkoci charakteryzujc kondensator jest jego pojemno, ktra definiujemy
nastpujco

Definicja
Pojemnoci elektryczn nazywamy stosunek adunku kondensatora do rnicy
potencjaw (napicia) midzy okadkami.

V
Q
C
A
=
(20.1)

Zwrmy uwag, e Q jest adunkiem na kadym przewodniku, a nie adunkiem
wypadkowym na kondensatorze (adunek wypadkowy rwny jest zeru).
Pojemno kondensatora paskiego moemy obliczy z definicji (20.1) korzystajc
z rwnania (19.15)

d
S
V
Q
C
0
c
=
A
= (20.2)

Zauwamy, e pojemno zaley od ksztatu okadek, ich rozmiaru i wzajemnego
pooenia. Oznacza to, e dla kondensatorw o innej geometrii obowizuj inne wzory.
Rwnanie (20.2) obowizuje dla kondensatora paskiego znajdujcego si w prni.
Zaleno pojemno kondensatora od przenikalnoci elektrycznej orodka omwimy
pniej.

Jednostki
Jednostk pojemnoci jest farad (F); 1F = 1C/1V. Powszechnie stosuje si jednak
mniejsze jednostki: F, nF, pF.
258

wiczenie 20.1
eby przekona si, e farad jest du jednostk oblicz pojemno prniowego
kondensatora paskiego, ktrego okadki o powierzchni 1 cm
2
s umieszczone w odlegoci
1 mm od siebie. Wyniki zapisz poniej.

C =


Kondensatory s czci skadow prawie wszystkich ukadw elektronicznych. W celu
dobrania odpowiedniej pojemnoci powszechnie stosuje si ich czenie w ukady
szeregowe lub rwnolege.

wiczenie 20.2
Sprbuj samodzielnie wyprowadzi (lub poda) wzory na pojemno wypadkow ukadu
kondensatorw poczonych szeregowo i rwnolegle. Wyniki zapisz poniej.
Wskazwka: kondensatory poczone szeregowo maj jednakowy adunek, a poczone
rwnolegle jednakow rnic potencjaw.

C
sz
=

C
r
=


Definicj pojemnoci mona rozszerzy na przypadek pojedynczego izolowanego
przewodnika.

Definicja
Pojemnoci elektryczn przewodnika nazywamy stosunek adunku umieszczonego
na przewodniku do potencjau jaki ma ten przewodnik w polu elektrycznym
wytworzonym przez ten adunek.

V
Q
C =
(20.3)

Mona wic dany przewodnik uwaa za jedn z okadek kondensatora, w ktrym druga
okadka kondensatora znajduje si w nieskoczonoci i ma potencja rwny zeru.

259
20.2 Energia pola elektrycznego
Rozpatrzmy pocztkowo nienaadowany kondensator, ktry adujemy przenoszc
elektrony pomidzy okadkami. Okadka, z ktrej zabieramy elektrony aduje si dodatnio,
a okadka na ktr je przenosimy ujemnie. W wyniku tego postpowania rnica
potencjaw ronie od 0 do V, a adunek na kondensatorze wzrasta od 0 do Q.
Praca zuyta na przeniesienie porcji adunku dq pomidzy okadkami przy panujcej
w danej chwili rnicy potencjaw V wynosi zgodnie ze wzorem (19.7)

q V W d d A =
(20.4)

Musimy przy tym pamita, e w trakcie adowania kondensatora rnica potencjaw
ronie wic przenoszenie dalszych porcji adunku jest coraz trudniejsze (wymaga wicej
energii). Cakowita praca na przeniesienie adunku Q, rwna energii potencjalnej
zgromadzona w kondensatorze, wynosi zatem

C
Q
q
C
q
q V W
Q Q
2
0 0
2
1
=
|
.
|
\
|
= A =
} }
d d
(20.5)

gdzie skorzystalimy ze wzoru (20.1) na pojemno.
Przypomnijmy, e dla kondensatora paskiego (punkt 18.4)

S
Q
E
0
c
=
(20.6)

skd

SE Q
0
c =
(20.7)

Po podstawieniu do wzoru (20.5) otrzymujemy

( )
C
ES
W
2
2
0
c
= (20.8)

Uwzgldniajc wyraenie (20.2) na pojemno kondensatora paskiego ostatecznie

Sd
E
W
2
2
0
c
= (20.9)

Zauwamy, e iloczyn Sd jest objtoci kondensatora, wic gsto energii w (pola
elektrycznego), ktra jest energi zawart w jednostce objtoci wynosi

2
0
2
1
E
Sd
W
w c = =
(20.10)

260

Jeeli w jakim punkcie przestrzeni istnieje pole elektryczne o nateniu E to
moemy uwaa, e w tym punkcie jest zmagazynowana energia w iloci
0
E
2
na
jednostk objtoci.

20.3 Kondensator z dielektrykiem
Dowiadczenie pokazuje, e umieszczenie dielektryka (izolatora) pomidzy okadkami
kondensatora zwiksza jego pojemno
r
razy

r
C
C
c =
'

(20.11)

Wielko
r
nazywamy wzgldn przenikalnoci elektryczn lub sta dielektryczn .
W tabeli poniej zestawione zostay stae dielektryczne wybranych materiaw

Tab. 20.1. Stae dielektryczne wybranych materiaw (w temperaturze pokojowej)
Materia Staa dielektryczna
prnia 1.0000
powietrze 1.0005
teflon 2.1
polietylen 2.3
papier 3.5
szko (pyrex) 4.5
porcelana 6.5
woda 78
TiO
2
100

Wzrost pojemnoci kondensatora w wyniku umieszczenia w nim dielektryka wynika
z zachowania si atomw (czsteczek) dielektryka w polu elektrycznym w kondensatorze,
przy czym istniej dwie moliwoci.
Po pierwsze istniej czsteczki, w ktrych rodek adunku dodatniego jest trwale
przesunity wzgldem rodka adunku ujemnego. Przykadem moe by czsteczka H
2
O
pokazana na rysunku 20.2.

Rys. 20.2. Czsteczka wody charakteryzujc si trwaym momentem dipolowym
261
W wyniku charakterystycznej budowy w czsteczce wody adunek ujemny jest przesunity
w stron atomu tlenu, a rodek adunku dodatniego jest bliej atomw wodoru. Takie
czsteczki maj wic trway elektryczny moment dipolowy.
Po drugie, w przypadku czsteczek i atomw nie posiadajcych trwaych momentw
dipolowych taki moment moe by wyindukowany przez umieszczenie ich w zewntrznym
polu elektrycznym. Pole dziaa na adunki dodatnie (jdra atomowe) i ujemne (chmury
elektronowe) rozsuwajc ich rodki. Atomy (czsteczki) wykazuj elektryczny moment
dipolowy, ulegaj polaryzacji . Przykadowo, jeeli umiecimy atom wodoru
w zewntrznym polu E, to sia F = eE przesuwa elektron o r wzgldem protonu.
Wwczas atom ma indukowany moment dipolowy p = er. Poniewa jest to moment
indukowany polem zewntrznym wic znika, gdy usuniemy pole.
W zerowym polu momenty dipolowe s zorientowane przypadkowo tak jak pokazano na
rysunku 20.3a. Natomiast po umieszczeniu w polu elektrycznym trwae elektryczne
momenty dipolowe d do ustawienia zgodnie z kierunkiem pola, a stopie
uporzdkowania zaley od wielkoci pola i od temperatury ( ruchy termiczne czstek
zaburzaj uporzdkowanie). Natomiast momenty indukowane s rwnolege do kierunku
pola. Cay materia w polu E zostaje spolaryzowany. Spolaryzowany zewntrznym polem
E dielektryk (umieszczony w naadowanym kondensatorze) jest pokazany na rysunku
20.3b.

Rys. 20.3.a) niespolaryzowany dielektryk b) polaryzacja dielektryka w zewntrznym polu E
c) wypadkowy rozkad adunku

Zwrmy uwag, e w rezultacie wewntrz dielektryka adunki kompensuj si, a jedynie
na powierzchni dielektryka pojawia si nieskompensowany adunek q'. adunek dodatni
gromadzi si na jednej, a ujemny na drugiej powierzchni dielektryka tak jak pokazano na
rysunku 20.3c.
adunek q jest zgromadzony na okadkach, a q' jest adunkiem wyindukowanym na
powierzchni dielektryka. Te wyindukowane adunki wytwarzaj pole elektryczne E

'
przeciwne do pola E pochodzcego od swobodnych adunkw na okadkach kondensatora.
Wypadkowe pole w dielektryku E
w
(suma wektorowa pl E

' i E) ma ten sam kierunek co
pole E ale mniejsz warto. Pole zwizane z adunkiem polaryzacyjnym q' nosi nazw
polaryzacji elektrycznej .
262
Widzimy, e

Gdy dielektryk umiecimy w polu elektrycznym to pojawiaj si indukowane adunki
powierzchniowe, ktre wytwarzaj pole elektryczne przeciwne do zewntrznego pola
elektrycznego.

Zastosujemy teraz prawo Gaussa do kondensatora wypenionego dielektrykiem. Dla
powierzchni Gaussa zaznaczonej na rysunku 20.2c lini przerywan otrzymujemy

0
'
d
q q
c
=
}
E S
(20.12)

Poniewa pole E jest jednorodne wic

0
c
' q q
ES

=
(20.13)

skd otrzymujemy

S
q q
E
0
c
'
=
(20.14)

Pojemno takiego kondensatora wypenionego dielektrykiem wynosi zatem

C
q q
q
d
S
q q
q
d E
q
V
q
C
' '
'
= =
A
=
0
c

(20.15)

Dzielc powysze rwnanie obustronnie przez C otrzymujemy

'
'
q q
q
C
C
r
= = c
(20.16)

Powysze rwnanie pokazuje, e wyindukowany adunek powierzchniowy q' jest mniejszy
od adunku swobodnego q na okadkach. Dla kondensatora bez dielektryka q' = 0 i wtedy
r
= 1.

Wicej na ten temat dielektrykw w polu elektrycznym moesz dowiedzie si
z Dodatku 3, na kocu moduu VI.

Korzystajc z powyszego zwizku (20.16) i podstawiajc za q q' do rwnania (20.12),
moemy napisa prawo Gaussa (dla kondensatora z dielektrykiem) w postaci

0
d
r
q
c
c
=
}
E S
(20.17)
263
To rwnanie stanowi najbardziej ogln posta prawa Gaussa.
Zauwamy, e strumie pola elektrycznego dotyczy wektora
r
E (a nie wektora E) i e
w rwnaniu wystpuje tylko adunek swobodny, a wyindukowany adunek
powierzchniowy zosta uwzgldniony przez wprowadzenie staej dielektrycznej
r
.
Porwnujc pole elektryczne w kondensatorze paskim bez dielektryka E = q/
0
S
z wartoci dan rwnaniem (20.14) widzimy, e wprowadzenie dielektryka zmniejsza
pole elektryczne
r
razy (indukowany adunek daje pole przeciwne do pola od adunkw
swobodnych na okadkach - rysunek 20.3b).

S
q
E
r
c c
0
=
(20.18)

wiczenie 20.3
Pokazalimy, e wprowadzenie dielektryka midzy okadki kondensatora zwiksza jego
pojemno i zmniejsza pole elektryczne
r
razy. Sprbuj teraz wyjani jak zmienia si
rnica potencjaw midzy okadkami i energia naadowanego kondensatora.
Wskazwka: adunek swobodny na okadkach kondensatora nie zmienia si (kondensator
zosta naadowany i nastpnie odczony od rda - baterii).

AV =

W =


Ten rozdzia koczy modu szsty; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.

Modu VI - Podsumowanie
264
Podsumowanie
- Wszystkie adunki s wielokrotnoci adunku elementarnego e = 1.610
-19
C,
- Prawo Coulomba opisuje si wzajemnego oddziaywania dwch adunkw
2
2 1
r
q q
k F = , gdzie staa
0
1 4 k c = (c
0
= 8.85410
-12
C
2
/Nm
2
)
- Natenie pola elektrycznego definiujemy jako si dziaajc na adunek prbny q
(umieszczony w danym punkcie przestrzeni) podzielon przez ten adunek
q
F
E = .
Natenie pola elektrycznego E w odlegoci r od adunku punktowego Q jest rwne
. .
=
|
.
|
\
|
= = r
r
Q
k r
r
Qq
k
q q
2 2
1 1
F E .
- Strumie pola elektrycznego przez elementarn powierzchni dS definiujemy jako
iloczyn skalarny wektora powierzchni dS i natenia pola elektrycznego E,
o | cos d d d S E = = S E ,gdzie o jest ktem pomidzy wektorem powierzchni dS
i wektorem E.
- Z prawo Gaussa wynika, e cakowity strumie pola elektrycznego przez zamknit
powierzchni jest rwny cakowitemu adunkowi otoczonemu przez t powierzchni
podzielonemu przez c
0

.
.
0
d 4
wewn
wewn
Q
kQ
c
= =
}
E S
- Wypadkowy adunek wewntrz przewodnika jest rwny zeru; cay adunek gromadzi
si na powierzchni przewodnika.
- Pole elektryczne na zewntrz naadowanej kuli jest takie jakby cay adunek skupiony
by w rodku kuli.
- adunek liniowy wytwarza wok siebie pole malejce wraz z odlegoci
0
2
E
r
c
= .
Natomiast pole od naadowanej nieskoczonej paszczyzny
0
2c
o
= E jest stae.
- Energia potencjalna adunku punktowego jest dana wzorem
r
qQ
k r E
p
= ) (
- Potencja elektryczny jest zdefiniowany jako energi potencjalna na jednostkowy
adunek
q
W
q
r E
r V
r
p

= =
) (
) ( . Potencja adunku punktowego wynosi
r
Q
k r V = ) ( .
- Pojemno kondensatora definiujemy jako stosunek adunku kondensatora do rnicy
potencjaw midzy okadkami
V
Q
C
A
= .
- Energia potencjalna zgromadzona w kondensatorze wynosi
C
Q
W
2
2
1
= , a gsto
energii pola elektrycznego jest rwna
2
0
2
1
E w c = .
- Umieszczenie dielektryka o wzgldnej przenikalnoci elektrycznej c
r
pomidzy
okadkami kondensatora zwiksza jego pojemno c
r
razy
r
C
C
c =
'
.
Modu VI - Materiay dodatkowe
265
Materiay dodatkowe do Moduu VI
VI. 1. Pole elektryczne na osi piercienia
Z zasady superpozycji moemy rwnie skorzysta dla cigych rozkadw adunkw.
Jako przykad rozpatrzymy jednorodnie naadowany piercie o promieniu R i cakowitym
adunku Q pokazany na rysunku poniej. Chcemy obliczy pole elektryczne na osi
piercienia w odlegoci x od jego rodka.

W pierwszym kroku dzielimy piercie na elementy o dugoci dl i obliczamy pole
elektryczne dE wytwarzane przez taki element. Zgodnie z rysunkiem

o cos d d E E
x
=
(VI.1.1)

oraz

r
x
= o cos
(VI.1.2)

Jeeli = Q/2R jest liniow gstoci adunku (iloci adunku na jednostk dugoci) to
element dl zawiera adunek dQ = dl i natenie pola od tego elementu jest rwne

2
d
d
r
l
k E

=
(VI.1.3)

oraz

r
x
r
l
k E
x
2
d
d

=
(VI.1.4)

266
Pole elektryczne caego piercienia otrzymujemy zgodnie z zasad superpozycji sumujc
(cakujc) pola od wszystkich elementw piercienia. Zwrmy uwag, e skadowe
pionowe dE
y
elementw lecych po przeciwnych stronach piercienia znosz si
wzajemnie wic

2
3
2 2
3 3
) (
) 2 ( d d
R x
kxQ
R
r
x k
l
r
x k
E E E
x x
+
= = = = =
} }
t

(VI.1.5)

Zauwamy, e w rodku piercienia (x = 0) E = 0, a w bardzo duej odlegoci od
piercienia (x >> R) pole zmierza do wartoci E kQ/x
2
takiej jak pole adunku
punktowego w tej odlegoci.
Jedn z zalet posugiwania si pojciem pola elektrycznego jest to, e nie musimy
zajmowa si szczegami rda pola. Powyszy przykad pokazuje, e z pomiaru pola
elektrycznego nie moemy ustali jaki jest rozkad adunkw bdcy rdem tego pola
(adunek punktowy czy odlegy naadowany piercie).

VI. 2. Gradient pola
Przy pomocy obliczania pochodnych czstkowych ze skalarnego potencjau V
otrzymalimy skadowe wektora pola E w dowolnym punkcie przestrzeni

z
V
E
y
V
E
x
V
E
z y x
c
c
=
c
c
=
c
c
= , ,
(VI.2.1)

skd

z y x
E E E k j i E + + =
(VI.2.2)

lub

z
V
y
V
x
V
c
c
c
c
c
c
= k j i E
(VI.2.3)

To rwnanie mona zapisa w postaci

V
z y x
|
|
.
|
\
|
c
c
+
c
c
+
c
c
= k j i E
(VI.2.4)

gdzie wyraenie w nawiasie jest operatorem wektorowym nabla , ktry oznaczamy
symbolem V. Nazywamy t wielko operatorem poniewa nie ma ona konkretnego
znaczenia dopki nie dziaa (operuje) na jak funkcj tak jak na przykad potencja V.
Operator ten ma istotne znaczenie gdy mamy do czynienia z polami skalarnymi
i wektorowymi. Pole skalarne to takie pole, ktra ma przypisan warto skalarn
(liczbow) w kadym punkcie przestrzeni. Natomiast pole wektorowe ma w kadym
267
punkcie przestrzeni przypisany wektor. Dla dowolnego pola skalarnego (x,y,z) mona
dziaajc na nie operatorem V utworzy pole wektorowe, ktre nazywamy gradientem

V = grad
(VI.2.5)

Gradient potencjau, grad ma warto rwn maksymalnej zmianie potencjau
(maksymalne nachylenie funkcji (x,y,z) ) i zwrot (grad jest wektorem) przeciwny do
kierunku, w ktrym zmiana jest najwiksza.

VI. 3. Dielektryk w polu elektrycznym - rozwaania ilociowe
Rozpatrzmy atom umieszczony w zewntrznym polu elektrycznym o nateniu E.
Wwczas na atom dziaa sia, ktra przesuwa chmur elektronow o r wzgldem jdra
atomowego (rysunek poniej).

Sferyczna chmura elektronowa przesunita zewntrznym polem elektrycznym wzgldem jdra
atomu na odlego r

Wwczas atom ma indukowany moment dipolowy p, a wypadkowe pole elektryczne
w miejscu jdra jest sum pola zewntrznego i pola od chmury elektronowej

elektrony wyp.
E E E + =

(VI.3.1)

Jeeli potraktujemy, w naszym uproszczonym modelu, chmur elektronow jako
jednorodnie naadowan kul o promieniu R to pole elektryczne wytworzone przez chmur
elektronow w odlegoci r (r < R) od jej rodka jest dane wzorem (18.17)

3 3
0
1
4
elektrony
Q Q
E r k r
R R c
= =
(VI.3.2)

Poniewa jdro znajduje si w pooeniu rwnowagi (nie przemieszcza si) wic E
wyp.
= 0,
skd dostajemy

r
R
kQ
E
3
0 =
(VI.3.3)
skd
268

E
kQ
R
r
3
=
(VI.3.4)

Zatem, indukowany moment dipolowy jest rwny

E
k
R
Qr p
3
= = (VI.3.5)

Moment p zgodnie z oczekiwaniami jest proporcjonalny do natenia zewntrznego pola
elektrycznego E.
Rozpatrzmy teraz dielektryk, w ktrym znajduje si N atomw (czsteczek). Jeeli
kady atom ma redni moment dipolowy p skierowany zgodnie z zewntrznym polem E
to cakowity moment dipolowy

p N p
cak
=
(VI.3.6)

Z drugiej strony indukowany adunek q' pojawia si jedynie na powierzchni dielektryka
wic dla kondensatora paskiego, wypenionego dielektrykiem, ktrego okadki
o powierzchni S s umieszczone w odlegoci d

d q p
cak
' =
(VI.3.7)

czc te wyraenia otrzymujemy

p N d q = '
(VI.3.8)

lub

p nSd d q ) ( ' =
(VI.3.9)

gdzie n koncentracj atomw (czsteczek) tj. iloci atomw w jednostce objtoci
n = N/(Sd). Ostatecznie wic

p nS q = '
(VI.3.10)

Podstawiamy t wielko do wzoru na
r

p nS q
q
q q
q
r
=
'
c
(VI.3.11)

Pokazalimy powyej, e indukowany moment dipolowy p wynosi E
k
R
Qr p
3
= = .
269
Podstawiajc do tego wzoru wyraenie na natenie pola elektrycznego w kondensatorze
paskim (wzr 20.14) otrzymujemy

3
3
0
( ') '
4
R q q q q
p R
k S S c

= =
(VI.3.12)

Wstawiajc to wyraenie do wzoru (VI.3.11) obliczamy
r

3 3 3
1 1
' ' 1
4 1 4 1 4
r
r
q
q q q q
q R n S R n R n
S q
c
c
= = =

(VI.3.13)

skd

3
1 4
r
nR c = +
(VI.3.14)

Otrzymana zaleno jest przybliona ze wzgldu na znaczne uproszczenia przyjtego
modelu atomu jednak pokazuje, e przenikalno dielektryczna
r
jest wiksza od jednoci
i e zaley od waciwoci dielektryka takich jak koncentracja atomw n i promie
atomu R.

Modu VI - Rozwizania wicze
270
Rozwizania wicze z moduu VI

wiczenie 17.1
Dane: r = 510
11
m, m
p
= 1.6710
27
kg, m
e
= 9.1110
31
kg, G = 6.710
11
Nm
2
/kg
2
,
0
1 4 k c = = 8.98810
9
, e = 1.610
19
C.
Sia przycigania elektrostatycznego pomidzy elektronem i protonem w atomie wodoru
wynosi:

N .
8
2
2
10 2 9

= =
r
e
k F

a stosunek si przycigania elektrostatycznego do grawitacyjnego dla protonu i elektronu
w atomie wodoru:

39
2
2
2
10 2
1
~ =
e p G
E
m m
r
G r
e
k
F
F

Sia grawitacyjna jest w tym przypadku cakowicie do zaniedbania.

wiczenie 17.3
Dane: adunki znajduj si w jednakowych odlegociach r od rodka i maj jednakowe
wartoci bezwzgldne Q.
Na rysunkach poniej zaznaczono ,w rodku ukadu, wektory natenia pola elektrycznego
od poszczeglnych adunkw.

W sytuacji pokazanej na rysunku a) wypadkowe natenie pola elektrycznego jest rwne
zeru. Natomiast dla przypadku b) suma (wektorowa) nate pl pochodzcych od
poszczeglnych adunkw wynosi
|
.
|
\
|
=
2
2 2
r
Q
k E
wyp

Wyraenie w nawiasie przedstawia warto natenia pola pojedynczego adunku.
271
wiczenie 19.1
Dane: Promie jdra r = 4.810
15
m, liczba protonw n = 29, promie orbity elektronu
R = 510
11
m, adunek elementarny e =1.610
19
C, staa k= 8.98810
9
.

Potencja na powierzchni jdra miedzi obliczamy ze wzoru na potencja pola adunku
punktowego

R
Q
k r V = ) (

gdzie Q = ne jest adunkiem jdra miedzi. Podstawiajc dane otrzymujemy

V(R) = 8.710
7
V.

Natomiast energi potencjaln elektronu w polu jdra miedzi obliczamy korzystajc
z zalenoci (19.4)

R
eQ
k R E
p
= ) (

Podstawiajc dane otrzymujemy E
p
(R) = 1.310
-16
J = 0.83 eV.

wiczenie 19.2
Dane: r, Q, k

Potencja w dowolnym punkcie obliczamy jako sum potencjaw od poszczeglnych
adunkw punktowych, korzystajc ze wzoru (19.6)
r
Q
k r V = ) ( . Otrzymujemy kolejno:

0
2 2
2
2
2
2
=
|
.
|
\
|
+
+
|
.
|
\
|
+
= + =
+
l
r
Q
k
l
r
Q
k V V V
A
) (

272
2
2
2
2
2 2
2 2
|
.
|
\
|
=
|
.
|
\
|
=
+
+
+
= + =
+
l
r
p
k
l
r
Ql
k
l
r
Q
k
l
r
Q
k V V V
B
) ( ) (

B C
V V =

wiczenie 20.1
Dane: S = 1 cm
2
= 10
4
m
2
, d = 1 mm = 10
-3
m,
0
= 8.8510
12
C
2
/(Nm
2
).
Pojemno kondensatora paskiego jest dana wyraeniem (20.2)
d
S
V
Q
C
0
c
=
A
= .
Podstawiajc dane otrzymujemy C = 8.8510
13
F = 0.885 pF.

wiczenie 20.2
Na rysunku pokazane s ukady kondensatorw poczonych rwnolegle i szeregowo.

Dla poczenia rwnolegego rnica potencjaw midzy okadkami wszystkich
kondensatorw jest taka sama (poczone okadki stanowi jeden przewodnik)

3
3
2
2
1
1
C
q
C
q
C
q
V = = = A

Std cakowita pojemno ukadu

( )
3 2 1
3 2 1 3 2 1
C C C
V
V C C C
V
q q q
V
Q
C + + =
A
A + +
=
A
+ +
=
A
=

Przy poczeniu szeregowym adunek wprowadzony na okadki zewntrzne wywouje
rwnomierny rozkad (rozdzielenie) adunku pomidzy okadkami wewntrznymi

3 3 2 2 1 1
C V C V C V q A = A = A =

Std cakowita pojemno ukadu (jej odwrotno)

3 2 1
3 2 1 3 2 1
1 1 1 1
C C C q
C
q
C
q
C
q
q
V V V
q
V
C
+ + =
+ +
=
A + A + A
=
A
=

Powysze wyniki mona atwo uoglni na przypadek wikszej liczby kondensatorw.
273
wiczenie 20.3
Zgodnie z rwnaniem (19.7) zwizek midzy rnic potencjau (napiciem) a nateniem
pola w kondensatorze (pole jednorodne) jest dany wyraeniem

Ed V = A

gdzie d jest odlegoci midzy okadkami kondensatora. Poniewa wprowadzenie
dielektryka midzy okadki kondensatora zmniejsza pole elektryczne
r
razy wic rnica
potencjaw te maleje
r
razy.
Energia zgromadzona w naadowanym kondensatorze jest dana rwnaniem (20.5) i wynosi

C
Q
W
2
2
1
=

gdzie Q jest adunkiem swobodnym na okadkach kondensatora.
Poniewa wprowadzenie dielektryka midzy okadki kondensatora zwiksza jego
pojemno
r
razy, a adunek swobodny na okadkach kondensatora nie zmienia si
(kondensator zosta naadowany i nastpnie odczony od rda baterii) wic energia
kondensatora maleje.

Modu VI - Test kontrolny
274
Test VI
1. Dwie identyczne kulki o masie m = 10 mg kada s zawieszone na izolowanych
niciach o dugoci 50 cm. Gdy kulki naadujemy identycznymi adunkami, a nitki
zaczepimy w tym samym punkcie, to kulki w wyniku odpychania oddal si na
odlego r = 50 cm. Oblicz adunek elektryczny kulek.
2. Dwa identyczne adunki q znajduj si w odlegoci d od siebie. W ktrym punkcie na
symetralnej odcinka d natenie wypadkowego pola elektrycznego osiga warto
maksymaln?
3. W obszar pola elektrycznego (patrz rysunek poniej) wpada pod ktem u = 45
elektron poruszajcy si z prdkoci 610
6
m/s. Natenie pola E = 210
3
N/C i jest
skierowane do gry. Odlego midzy pytkami d = 2 cm, a ich dugo l = 10 cm.
Czy elektron uderzy w ktr z pytek? Jeeli tak, to w ktrym miejscu?

4. Wyznacz natenie pola elektrycznego w odlegoci 10 cm od nieskoczenie dugiego
prta naadowanego z liniow gstoci = 5 C/m.
5. Dugi przewodzcy walec, na ktrym umieszczono adunek +q, otoczony jest, jak
pokazano na rysunku poniej przez przewodzc, cylindryczn powok o adunku -2q.
Zastosuj prawo Gaussa dla znalezienia: (a) natenia pola elektrycznego w punktach na
zewntrz powoki, (b) natenia pola elektrycznego w obszarze midzy walcem
a powok.

6. Wyznacz warto natenia pola elektrycznego E w funkcji odlegoci od rodka
wydronej kuli o promieniu wewntrznym R
1
i promieniu zewntrznym R
2
wykonanej
z dielektryka (rysunek poniej). Kula jest naadowana jednorodnie adunkiem Q.
Narysuj wykres E(r).
Modu VI - Test kontrolny
275

7. .Maa kulka, o masie m = 1 mg i adunku q = 210
8
C wisi na jedwabnej nitce, ktra
tworzy kt 30 z du, naadowan, nieprzewodzc pyt, jak pokazano na rysunku
poniej. Oblicz powierzchniow gsto adunku o pyty.

8. Midzy okadki kondensatora naadowanego do napicia 500 V wprowadzono
dielektryk o przenikalnoci c
r
= 2. Jaki adunek zosta wyindukowany na cm
2

powierzchni dielektryka, jeeli odlego midzy okadkami kondensatora wynosi
2 mm?
9. Warstwa dielektryczna o przenikalnoci c
r
i gruboci x zostaa umieszczona pomidzy
odlegymi o d (d > x) okadkami kondensatora paskiego (rysunek). Jak zmienia si
pojemno kondensatora?

MODU VII

Modu VII Prd elektryczny
277
21 Prd elektryczny
21.1 Natenie prdu elektrycznego
W module 6 zajmowalimy si zagadnieniami z elektrostatyki - rozpatrywalimy
adunki elektryczne w spoczynku. Teraz bdziemy rozpatrywa adunki w ruchu -
zajmiemy si prdem elektrycznym . W naszych rozwaaniach skoncentrujemy si na
ruchu adunkw w metalicznych przewodnikach takich jak na przykad drut miedziany.
Nonikami adunku w metalu s poruszajce si swobodnie (nie zwizane
z poszczeglnymi atomami) elektrony tzw. elektrony przewodnictwa .
Bez pola elektrycznego te elektrony poruszaj si (dziki energii cieplnej) przypadkowo
we wszystkich kierunkach. Elektrony swobodne zderzaj si z atomami (jonami)
przewodnika zmieniajc swoj prdko i kierunek ruchu zupenie tak jak czsteczki gazu
zamknite w zbiorniku. Jeeli rozpatrzymy przekrj poprzeczny S przewodnika, jak na
rysunku 21.1 poniej, to elektrony w swoim chaotycznym ruchu cieplnym przechodz
przez t powierzchni w obu kierunkach i wypadkowy strumie adunkw przez t
powierzchni jest rwny zeru. Przez przewodnik nie pynie prd.
Ruchowi chaotycznemu nie towarzyszy przepyw prdu. Prd elektryczny to
uporzdkowany ruch adunkw.
Przyoenie napicia U (rnicy potencjaw V) pomidzy kocami przewodnika
wytwarza pole elektryczne E, ktre dziaa si na adunki, powodujc ich ruch
w okrelonym kierunku w przewodniku. Ruch chaotyczny kadego elektronu zostaje
zmodyfikowany. W przewodniku pynie prd elektryczny. Na rysunku 21.1 zaznaczona jest
prdko ruchu elektronw uzyskana dziki przyoonemu polu elektrycznemu.

Rys. 21.1. Chaotyczny ruch cieplny elektronw (strzaki szare) i uporzdkowany ruch elektronw
w polu elektrycznym (strzaki czerwone)

Przepyw prdu przez przewodnik jest opisywany przez natenia prdu.

Definicja
Natenie prdu elektrycznego definiujemy jako ilo adunku jaka przepywa przez
przekrj poprzeczny przewodnika w jednostce czasu.

t
Q
I =
(21.1)
278

Jednostki
W ukadzie SI jednostk adunku jest kulomb (C). Jest to adunek przenoszony przez
prd o nateniu 1 ampera w czasie 1 sekundy 1 C = 1 As.
Jeeli natenie prdu nie jest stae to wyraenie (21.1) okrela rednie natenie prdu,
a natenie chwilowe jest okrelone jako

t
Q
I
d
d
=
(21.2)

Wielkoci zwizan z nateniem prdu jest gsto prdu.

Definicja
Gsto prdu elektrycznego definiowana jest jako natenie prdu na jednostk
powierzchni przekroju poprzecznego przewodnika.

S
I
j =
(21.3)

Gsto prdu jest wektorem. Jego dugo okrela wzr (21.3), a kierunek i zwrot s
zgodne z wektorem prdkoci adunkw dodatnich. Zauwamy, e oprcz ujemnych
elektronw, ktre s nonikami adunku w metalach mamy do czynienia rwnie z innymi
nonikami: w pprzewodnikach obok elektronw nonikami s dziury (noniki dodatnie),
a w gazach i cieczach elektrony oraz jony dodatnie (kationy) i jony ujemne (aniony). Za
umowny kierunek prdu przyjmujemy kierunek ruchu adunkw dodatnich.
Jak ju powiedzielimy wczeniej, w nieobecnoci zewntrznego pola elektrycznego
swobodne elektrony w metalu poruszaj si chaotycznie we wszystkich kierunkach.
Natomiast w zewntrznym polu elektrycznym elektrony uzyskuj redni prdko
unoszenia v
u
. Jeeli n jest koncentracj elektronw to ilo adunku Q jaka przepywa
przez przewodnik o dugoci l i przekroju poprzecznym S w czasie t = l/v
u
wynosi

nlSe Q =
(21.4)

gdzie iloczyn lS jest objtoci przewodnika. Natenie prdu wynosi wic

u
u
nSe
l
nSle
t
Q
I v
v
= = =
(21.5)

a gsto prdu

u u
ne
S
I
j v v = = =
(21.6)

gdzie jest gstoci adunku.
279

Przykad
Sprbujemy teraz obliczy redni prdko unoszenia elektronw przewodnictwa
(swobodnych) w drucie miedzianym o przekroju 1 mm
2
, w ktrym pynie prd nateniu
I = 1A. Masa atomowa miedzi = 63.8 g/mol, a gsto miedzi
Cu
= 8.9 g/cm
3
.
Skorzystamy z rwnania (21.5), ktre przeksztacamy do postaci

nSe
I
u
= v
(21.7)

Koncentracj nonikw obliczamy w oparciu o zaoenie, e na jeden atom miedzi
przypada jeden elektron przewodnictwa (mamy do czynienia z jonami Cu
+1
).

3
28
m
elektr.
10 4 8 = = .
v A
N
n
(21.8)

gdzie N
Av
jest liczb Avogadra. Wstawiajc t warto do rwnania na prdko (21.7)
otrzymujemy
v
u
= 7.410
5
m/s = 0.074 mm/s

Widzimy, e prdko rednia uporzdkowanego ruchu elektronw, ktry jest warunkiem
wystpienia prdu elektrycznego, jest bardzo maa. Dla porwnania prdko
chaotycznego ruchu cieplnego jest rzdu 10
6
m/s.
Powstaje wic pytanie, jak przy tak znikomo maej prdkoci elektronw moliwe jest
byskawiczne przenoszenie sygnaw elektrycznych np. w sieci telefonicznej,
komputerowej czy elektrycznej?
Dzieje si tak dlatego, e wywoana przyoonym napiciem (sygnaem) zmiana pola
elektrycznego rozchodzi si wzdu przewodnika z prdkoci blisk prdkoci wiata
w prni (2.99810
8
m/s). Oznacza to, e zewntrzne pole elektryczne wywouje ruch
elektronw praktycznie jednoczenie z wczeniem napicia (nadaniem sygnau) wzdu
caej dugoci przewodnika tzn. rwnoczenie zaczynaj si porusza elektrony zarwno
w pobliu nadajnika jak i odbiornika. Tak wic pomimo bardzo maej prdkoci redniej
uporzdkowanego ruchu elektronw sygna "natychmiast" dociera do odbiornika.

21.2 Prawo Ohma
Jeeli do przewodnika przyoymy napicie U (rnic potencjaw V), to przez
przewodnik pynie prd, ktrego natenie I jest proporcjonalne do przyoonego napicia.
Ten wany wynik dowiadczalny jest treci prawa Ohma, ktre stwierdza, e

Stosunek napicia przyoonego do przewodnika do natenia prdu
przepywajcego przez ten przewodnik jest stay i nie zaley ani od napicia ani od
natenia prdu.

280
Ten iloraz

I
U
I
V
R =
A
=
(21.9)

nazywamy oporem elektrycznym .

Jednostki
Jednostk oporu jest ohm (); 1 = 1V/A.

Prawo Ohma jest suszne pod warunkiem, e przewodnik znajduje si w staej
temperaturze. Zaleno oporu od temperatury jest omwiona w dalszej czci.

O wyprowadzeniu prawa Ohma moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu
moduu VII.

Opr przewodnika zaley od jego wymiarw; opr R jest proporcjonalny do dugoci
przewodnika l i odwrotnie proporcjonalny do jego przekroju S.

S
l
R =
(21.10)

Sta , charakteryzujc elektryczne wasnoci materiau, nazywamy oporem
waciwym (rezystywnoci), a jej odwrotno = 1/ przewodnoci waciw .

Jednostki
Jednostk przewodnoci elektrycznej waciwej jest 1
-1
m
-1
.

W tabeli poniej zestawione zostay opory waciwe wybranych materiaw

Tab. 21.1. Opory waciwe wybranych materiaw (w temperaturze pokojowej)
Materia Opr waciwy
m

srebro 1.610
8

metale
mied 1.710
8

glin 2.810
8

wolfram 5.310
8

platyna 1.110
7

krzem 2.510
3
pprzewodnik
szko 10
10

- 10
14
izolator

wiczenie 21.1
Skorzystaj teraz z zalenoci (21.10) i oblicz opr pomidzy rnymi przeciwlegymi
ciankami sztabki miedzianej o wymiarach 1mm 2 mm 50 mm. Opr waciwy miedzi
w temperaturze pokojowej wynosi 1.710
-8
m. Wyniki zapisz poniej.
281

R
1
=

R
2
=

R
3
=


Korzystajc ze wzorw (21.9), (21.10) oraz z zalenoci U = El moemy wyrazi
gsto prdu w przewodniku jako

E
RS
El
RS
U
S
I
j = = = =
(21.11)

lub

E j o =
(21.12)

Jak ju powiedzielimy wczeniej gsto prdu jest wektorem i dlatego ten zwizek
pomidzy gstoci prdu, a nateniem pola elektrycznego w przewodniku zapisujemy
czsto w postaci wektorowej

E j o =
(21.13)

Jest to inna, wektorowa lub mikroskopowa, posta prawa Ohma
Opr waciwy materiau zaley od temperatury. Wie si to z tym, e prdko
ruchu przypadkowego czsteczek zaley od temperatury (punkt 15.2).
Typowa zaleno oporu od temperatury dla przewodnikw metalicznych jest pokazana na
rysunku 21.2.

Rys. 21.2. Opr waciwy metalu w funkcji temperatury
282
Z dobrym przyblieniem jest to zaleno liniowa ~ T za wyjtkiem temperatur bliskich
zera bezwzgldnego. Wtedy zaczyna odgrywa rol tzw. opr resztkowy
0
zaleny
w duym stopniu od czystoci metalu.
Istniej jednak metale i stopy, dla ktrych obserwujemy w dostatecznie niskich
temperaturach cakowity zanik oporu. Zjawisko to nosi nazw nadprzewodnictwa .
Prdy wzbudzone w stanie nadprzewodzcym utrzymuj si w obwodzie bez zasilania
zewntrznego. Ta moliwo utrzymania stale pyncego prdu rokuje due nadzieje na
zastosowania techniczne, ktre znacznie wzrosy po odkryciu w 1986 r materiaw
przechodzcych w stan nadprzewodzcy w stosunkowo wysokich temperaturach, okoo
100 K. Materiay te nosz nazw wysokotemperaturowych nadprzewodnikw a ich
odkrywcy J. G. Bednorz i K. A. Mller zostali wyrnieni Nagrod Nobla w 1987 r.

wiczenie 21.2
Podobnie jak kondensatory rwnie oporniki s czci skadow prawie wszystkich
ukadw elektronicznych. W celu dobrania odpowiedniego oporu powszechnie stosuje si
ich czenie w ukady szeregowe lub rwnolege. Sprbuj teraz samodzielnie wyprowadzi
(lub poda) wzory na opr wypadkowy ukadu opornikw poczonych szeregowo
i rwnolegle.
Wskazwka: Przez oporniki poczone szeregowo pynie ten sam prd, a z kolei przy
poczeniu rwnolegym rnica potencjaw (napicie) jest na kadym oporniku taka
sama. Wynik zapisz poniej.

R
sz
=

R
r
=


Z prawa Ohma wnioskujemy, e natenie prdu jest wprost proporcjonalne do
przyoonego napicia. Jest to suszne dla wikszoci przewodnikw (przy niewielkich
napiciach i nateniach prdu). Naley jednak wspomnie, e istniej ukad, ktre nie
speniaj prawa Ohma. S to midzy innymi szeroko stosowane pprzewodnikowe
elementy elektroniczne takie jak diody i tranzystory. Waciwoci materiaw
pprzewodnikowych bd omwione w dalszych moduach.

21.3 Praca i moc prdu, straty cieplne
Na rysunku 21.3 pokazany jest najprostszy obwd elektryczny skadajcy si ze rda
prdu (np. baterii) oraz z dowolnego odbiornika energii elektrycznej takiego jak arwka,
grzejnik, silnik elektryczny, komputer itp.
Jeeli przez odbiornik przepywa prd o nateniu I, a napicie na odbiorniku wynosi U to
zmiana energii potencjalnej adunku dq przepywajcego przez odbiornik (od punktu A do
B) wynosi

283
q U W d d =
(21.14)

Dzielc obie strony rwnania przez dt otrzymujemy wzr, ktry przedstawia szybko
zmian energii elektrycznej

UI
t
q
U
t
W
= =
d
d
d
d

(21.15)

czyli moc prdu elektrycznego

UI P = (21.16)

Rys. 21.3. Prd I z baterii pynie przez odbiornik energii elektrycznej

Energia potencjalna adunku przepywajcego przez odbiornik maleje bo potencja punktu
A (poczonego z dodatnim biegunem baterii) jest wyszy ni punktu B (poczonego
z ujemnym biegunem baterii). Ta tracona energia jest przeksztacana w inny rodzaj energii
w zalenoci od typu odbiornika.
21.3.1 Straty cieplne
Jeeli mamy do czynienia z odbiornikiem energii zawierajcym tylko opornik (np.
grzejnik) to caa energia stracona przez adunek dq poruszajcy si przy napiciu U
wydziela si w oporniku w postaci energii cieplnej. Elektrony przewodnictwa poruszajc
si w przewodniku zderzaj si z atomami (jonami) przewodnika i trac energi (ktr
uzyskay w polu elektrycznym) co objawia si wzrostem temperatury opornika.
Korzystajc z prawa Ohma moemy rwnanie (21.16) zapisa w postaci

R I P
2
= lub
R
U
P
2
= (21.17)

Rwnania (21.17) opisuj przemian energii elektrycznej na energi ciepln, ktr
nazywamy ciepem Joule'a .

wiczenie 21.3
Typowa grzaka w czajniku elektrycznym, przystosowanym do pracy przy napiciu 230 V,
ma moc 2000 W. Jaki prd pynie przez t grzak i jaki jest jej opr?
284
I =

R =


21.4 Obwody prdu staego
21.4.1 Sia elektromotoryczna, prawo Ohma dla obwodu zamknitego
Aby w obwodzie elektrycznym utrzyma prd potrzebujemy rda energii
elektrycznej. Takimi rdami s np. baterie i generatory elektryczne. Nazywamy je
rdami siy elektromotorycznej SEM . W urzdzeniach tych otrzymujemy energi
elektryczn w wyniku przetwarzania innej energii; np. energii chemicznej w bateriach,
a energii mechanicznej w generatorach.
Sia elektromotoryczna okrela energi elektryczn W przekazywan jednostkowemu
adunkowi q w rdle SEM

q
W
A
A
= c
(21.18)

Definicja
Miar SEM jest rnica potencjaw (napicie) na biegunach rda prdu
w warunkach, kiedy przez ogniwo nie pynie prd (ogniwo otwarte).
Natomiast gdy czerpiemy prd ze rda to napicie midzy jego elektrodami, nazywane
teraz napiciem zasilania U
z
, maleje wraz ze wzrostem pobieranego z niego prdu.
Dzieje si tak dlatego, e kade rzeczywiste rdo napicia posiada opr wewntrzny
R
w
. Napicie zasilania jest mniejsze od SEM wanie o spadek potencjau na oporze
wewntrznym

w z
IR U = c
(21.19)

Z tej zalenoci wynika, e U
z
= , gdy I = 0 (definicja SEM).
Typowe wartoci oporu wewntrznego rnych rde s zestawione w tabeli 21.2 poniej.

Tab. 21.2. Wartoci oporu wewntrznego dla wybranych rde SEM
rdo prdu Opr wewntrzny
akumulator kilka m
stabilizator sieciowy 1 - 50 m
bateria typu R20 1 - 3
mikrofon ok. 600
ogniwo soneczne 5 100 k
285
Rozpatrzmy teraz pokazany na rysunku 21.4 najprostszy obwd zamknity. Lini
przerywan zaznaczono rzeczywiste rdo prdu tj. rdo siy elektromotorycznej oraz
opr wewntrzny R
w
. Opornik zewntrzny R
z
przedstawia odbiornik mocy nazywany
obcieniem (np. arwka, gonik), a U
z
jest napiciem zasilania (na biegunach rda).

Rys. 21.4. Obwd zamknity zawierajcy rdo SEM i odbiornik mocy

Posuymy si teraz rwnaniem (21.18) aby znale natenie prdu w tym obwodzie
zamknitym. Przeksztacajc ten wzr otrzymujemy

w z
IR U + = c
(21.20)

Zgodnie z prawem Ohma U
z
= IR
z
wic

) (
z w
R R I + = c
(21.21)

Wzr (21.21) wyraa prawo Ohma dla obwodu zamknitego.
21.4.2 Prawa Kirchoffa
W praktyce mamy do czynienia z bardziej zoonymi obwodami elektrycznymi
zawierajcymi rozgazienia i wiksz liczb rde SEM. Wwczas przy znajdowaniu
prdw i napi posugujemy si prawami Kirchhoffa.

Pierwsze prawo Kirchhoffa: Twierdzenie o punkcie rozgazienia. Algebraiczna
suma nate prdw przepywajcych przez punkt rozgazienia (wze) jest rwna
zeru.

0
1
=
=
n
i
i
I
(21.22)

Drugie prawo Kirchhoffa: Twierdzenie o obwodzie zamknitym. Algebraiczna suma
si elektromotorycznych i przyrostw napi w dowolnym obwodzie zamknitym jest
rwna zeru (spadek napicia jest przyrostem ujemnym napicia).

286
0
1 1
= +

= =
m
i
i i
n
i
i
R I c
(21.23)

Twierdzenie o obwodzie zamknitym jest wynikiem zasady zachowania energii,
a twierdzenie o punkcie rozgazienia wynika z zasady zachowania adunku.
Przy stosowaniu praw Kirchhoffa zakadamy jaki kierunek prdu i jego natenie
w kadej gazi. Spadek napicia pojawia si gdy "przechodzimy" przez opornik
w kierunku zgodnym z przyjtym kierunkiem prdu, a przyrost napicia gdy przechodzimy
przez rdo SEM w kierunku od "" do "+". Jeeli w wyniku oblicze otrzymamy ujemne
natenie prdu to znaczy, e rzeczywisty kierunek prdu jest przeciwny do przyjtego.

Przykad
Stosujc t metod rozwaymy, jako przykad, dzielnik napicia pokazany na rysunku
21.5. Opory wewntrzne rde SEM pomijamy.

Rys. 21.5.Dzielnik napicia

Zastosowanie II-ego prawa Kirchhoffa do zewntrznej duej ptli daje

0
1 3 2 2 2
= R I R I c
(21.24)

a dla wewntrznej maej ptli

0
1 3 1
= R I c
(21.25)

skd wprost otrzymujemy natenie prdu I
3

1
1
3
R
I
c
=
(21.26)

287
Teraz odejmujemy stronami rwna (21.24) i (21.25)

0
2 2 1 2
= R I c c
(21.27)

i obliczamy natenie prdu I
2

2
1 2
2
R
I
c c
=
(21.28)

Dla wza P stosujemy I-sze prawo Kirchhoffa

0
3 2 1
= + I I I
(21.29)

gdzie znaki "+" oznacza prdy wpywajce do wza, a znak "" prdy wypywajce. Std
wyliczamy prd I
1

2
2
2 1
1
2
1 2
1
1
2 3 1
1 1
R R R R R
I I I
c
c
c c c

|
|
.
|
\
|
+ =
= =
(21.30)

gdzie podstawilimy uprzednio wyliczone wyraenia na I
3
i I
2
.

Zauwamy, e moemy dobra elementy obwodu tak aby

2
2
2 1
1
1 1
R
R R
c c
=
|
|
.
|
\
|
+

(21.31)

Wtedy prd I
1
= 0 i rdo
1
nie daje adnego prdu (praktycznie nie wyczerpuje si).
Opornik R
1
ma wic napicie okrelone przez
1
, ale prd pobiera z
2
. Taki ukad ma
wane zastosowanie praktyczne. Napicie
1
moe by ogniwem wzorcowym (zapewniajc
bardzo dokadne napicie na R
1
), a odbiornik R
1
moe pobiera duy prd (gwnie z
2
).

wiczenie 21.4
Sprbuj teraz samodzielnie znale prdy I
1
, I
2
oraz I
3
pynce w obwodzie pokazanym na
rysunku poniej.
Przyjmij umowne kierunki obchodzenia obwodw (oczek) takie jak zaznaczone strzakami
(zgodnie z ruchem wskazwek zegara). Podaj wartoci prdw przyjmujc
1
= 3 V,
2
= 1.5 V, R
1
= 1 oraz R
2
= 2 . Czy rzeczywiste kierunki prdw s zgodne
z zaoonymi? Wynik zapisz poniej.

I
1
=

I
2
=

I
3
=
288


Modu VII Pole magnetyczne
289
22 Pole magnetyczne
22.1 Sia magnetyczna
W pobliu przewodnikw z prdem elektrycznym i magnesw dziaaj siy
magnetyczne. Spotykamy je gdy mamy do czynienia z magnesem trwaym,
elektromagnesem, silnikiem elektrycznym, prdnic, czy monitorem komputerowym.
Magnesem jest sama Ziemia. Jej dziaanie na ig kompasu jest znane od Staroytnoci.
Natomiast w XIX w. Oersted stwierdzi, e kompas ulega rwnie wychyleniu w pobliu
przewodnika, w ktrym pynie prd i zmienia kierunek wychylenia wraz ze zmian
kierunku prdu.
To oddziaywanie pomidzy prdem i magnesem opisujemy wprowadzajc pojcie pola
magnetycznego . Przypomnijmy, e w przypadku si grawitacyjnych posugiwalimy si
pojciem natenia pola grawitacyjnego , gdzie m
G
= F , a w przypadku si
elektrycznych pojciem nateniu pola elektrycznego E, gdzie F m
E
= . Natomiast si
dziaajc na adunek q poruszajcy si w polu magnetycznym z prdkoci v wiemy
z indukcj magnetyczn B . Zwizek pomidzy si magnetyczn a indukcj
magnetyczn B zapisujemy w postaci rwnania wektorowego

Definicja
B = v q F
(22.1)

Si t nazywamy si Lorentza , a powysze rwnanie definiuje indukcj pola
magnetycznego B.

Jednostki
Jednostk indukcji B jest tesla; (T); 1 T = 1 N/(Am) = 1 Vs/m
2
.

Ponisza tabela pozwala na zorientowanie si w zakresie pl magnetycznych dostpnych
w przyrodzie i wytwarzanych przez rne urzdzenia.

Tab. 22.1 Zakres pl magnetycznych
rdo pola B B
maks.
[T]
Pracujcy mzg 10
-13

Ziemia 410
-5

Elektromagnes 2
Cewka nadprzewodzca 20
Cewka impulsowa 70
Gwiazda neutronowa 10
8

Zgodnie z definicj iloczynu wektorowego, z rwnania (22.1) wynika, e warto siy
dziaajca na naadowan czstk w polu magnetycznym jest rwna

B q F sin v =
(22.2)

290
gdzie jest ktem pomidzy wektorami v i B.
Sia jest rwna zeru gdy czstka nie porusza si oraz gdy wektor prdkoci jest
rwnolegy do wektora B ( = 0) lub do niego antyrwnolegy ( = 180). Natomiast
maksimum siy wystpuje gdy wektor prdkoci v jest prostopady do wektora B ( = 90).
Rwnanie (22.1) okrela rwnie kierunek i zwrot wektora siy F. Z definicji iloczynu
wektorowego wynika, e wektor F jest prostopady do paszczyzny wyznaczonej przez
wektory v i B. Zwrot jego jest okrelony regu ruby prawoskrtnej lub regu prawej
rki. Jeeli palce prawej rki zginaj si w kierunku obrotu wektora v do wektora B (po
mniejszym uku) to kciuk wskazuje kierunek wektora F ~ v B tak jak na rysunku 22.1.

Rys. 22.1. Regua prawej rki wyznacza kierunek dziaania siy w polu magnetycznym

Zwrot wektora F pokazany na rysunku powyej odpowiada dodatniemu adunkowi q. Dla
adunku ujemnego kierunek jest ten sam ale zwrot przeciwny.

wiczenie 22.1
W kadej z czterech pokazanych konfiguracji zaznaczono wektor prdkoci adunku
(dodatniego) i wektor indukcji magnetycznej. Sprbuj narysowa wektor siy dziaajca na
adunek. Skorzystaj z definicji iloczynu wektorowego.


291
22.2 Linie pola magnetycznego, kierunek pola
Pole magnetyczne prezentujemy graficznie rysujc tzw. linie pola magnetycznego
czyli linie wektora indukcji magnetycznej B. Wektor B jest styczny do tych linii pola
w kadym punkcie, a rozmieszczenie linii obrazuje wielko pola - im gciej
rozmieszczone s linie tym silniejsze jest pole.
Na rysunku 22.2 pokazane s linie pola magnetycznego w pobliu staego magnesu
w ksztacie sztabki. Linie te przechodz przez magnes i tworz zamknite ptle.

To, e linie pola B s zawsze liniami zamknitymi stanowi fundamentaln rnic
midzy staym polem magnetycznym i elektrycznym, ktrego linie zaczynaj si
i kocz na adunkach.

Najsilniejsze pole wystpuje w pobliu kocw magnesu czyli w pobliu biegunw
magnetycznych . Koniec magnesu, z ktrego wychodz linie nazywamy pnocnym
biegunem magnesu (N), a ten do ktrego wchodz linie biegunem poudniowym (S).

Rys. 22.2. Pole magnesu sztabkowego

Podobnie jak w przypadku pola magnetycznego Ziemi kierunek linii pola magnesu mona
wyznaczy za pomoc kompasu przesuwajc go wok magnesu. Kierunek igy kompasu,
ktra sama jest magnesem sztabkowym, pokazuje kierunek pola magnetycznego. Iga
wskazuje kierunek od bieguna pnocnego w stron poudniowego. Wynika to
z oddziaywania magnesw. Dowiadczalnie stwierdzono, e bez wzgldu na ksztat
magnesw, bieguny przeciwne przycigaj si, a jednakowe bieguny odpychaj si.
Linie pola magnetycznego mona te wyznaczy dowiadczalnie przy uyciu np.
opikw elaza, ktre zachowuj si jak dipole magnetyczne (mae magnesy). Opiki
ustawiaj si zgodnie z kierunkiem B i daj obraz linii pola magnetycznego.
Na rysunku 22.3 pokazane jest pole magnetyczne Ziemi. Iga magnetyczna kompasu
w polu Ziemi pokazuje kierunek linii taki jak na rysunku. Widzimy, e linie s skierowane
w stron Arktyki i zgodnie z przyjt konwencj oznaczaoby to, e tam znajduje si
magnetyczny biegun poudniowy. Tymczasem ten kierunek geograficzny przyjmujemy za
292
pnocy. W zwizku z tym w przypadku Ziemi odstpujemy od przyjtej reguy i ten
biegun nazywamy pnocnym biegunem geomagnetycznym . Naley przy tym zwrci
uwag na to, e biegun geomagnetyczny nie pokrywa si z geograficznym biegunem
pnocnym. Aktualnie znajduje si w pnocnej Kanadzie. Bieguny magnetyczne Ziemi
zmieniaj swoje pooenie i w odlegej przeszoci pnocny biegun geomagnetyczny
znajdowa si na pkuli poudniowej.

Rys. 22.3. Pole magnetyczne Ziemi

22.3 Ruch naadowanych czstek w polu magnetycznym
Zauwamy, e zgodnie z rwnaniem (22.1) wektor siy F dziaajcej na naadowan
czstk poruszajc si w polu magnetycznym jest zawsze prostopady do wektora
prdkoci v i wektora B. Oznacza to, e sia F nie moe zmieni wartoci prdkoci v,
a co za tym idzie nie moe zmieni energii kinetycznej czstki. Sia F moe jedynie
zmieni kierunek prdkoci v, zakrzywi tor jej ruchu. Sia magnetyczna jest wic si
dorodkow.
eby przeledzi tor ruchu naadowanej czstki w polu magnetycznym rozpatrzmy
czstk, ktra z prdkoci v wpada do jednorodnego staego pola magnetycznego
o indukcji B tak jak na rysunku 22.4.

Rys. 22.4. Naadowana czstka wpada do pola B z prdkoci v.
293
Prdko pocztkow czstki (z ktr wlatuje w obszar pola B) moemy rozoy na dwie
skadowe: jedn rwnoleg
II
v , a drug prostopad
v do pola B. Zauwamy, e zgodnie

ze wzorem (22.2) sia magnetyczna zwizana jest tylko ze skadow prdkoci prostopad
do pola B ( = 90) natomiast nie zaley od skadowej rwnolegej do pola ( = 0). Sia
magnetyczna zmienia wic tylko skadow prdkoci prostopad do pola B, natomiast
skadowa prdkoci rwnolega pozostaje staa. W rezultacie czstka przemieszcza si ze
sta prdkoci wzdu pola B rwnoczenie zataczajc pod wpywem siy magnetycznej
okrgi w paszczynie prostopadej do pola. Czsteczka porusza si po spirali tak jak
pokazano na rysunku 22.5.

Rys. 22.5. Naadowana czsteczka poruszajca si w polu magnetycznym po torze spiralnym

wiczenie 22.2
Teraz sprbuj opisa ruch adunku q, ktry porusza si z prdkoci v prostopadle do pola
magnetycznego B.
Wskazwka: Poniewa prdko jest prostopada do pola B to tor czstki jest okrgiem
lecym w paszczynie prostopadej do pola B. Oblicz promie tego okrgu
i czstotliwo z jak kry adunek.

R =

T =


294

Korzystajc z programu komputerowego Tor adunku w polu magnetycznym B,
dostpnego na stronie WWW autora, moesz przeledzi przeledzi tor po jakim
porusza si naadowana czstka w polu magnetycznym w zalenoci od wartoci
indukcji pola B, wartoci prdkoci czstki, oraz kta pod jakim czstka wpada do
pola B.

Zjawisko odchylania toru naadowanych czstek w polu magnetycznym znalazo
szerokie zastosowanie w technice i nauce. Jednym z przykadw jest lampa kineskopowa
w telewizorze czy monitorze. Na rysunku 22.6 pokazany jest przykadowy tor wizki
elektronw w lampie.

Rys. 22.6. Odchylanie wizki elektronw w polu magnetycznym w lampie kineskopu

W kineskopie pole magnetyczne jest przyoone wzdu kierunku x i w kierunku y. Pole
B
x
, w zalenoci od zwrotu (+x, x) odchyla elektrony w gr lub w d ekranu, natomiast
pole B
y
, w zalenoci od zwrotu (+y, y) odchyla wizk elektronw w prawo lub w lewo.
W ten sposb sterujemy wizk elektronw, ktra przebiega (skanuje) cay ekran
docierajc do kadego punktu ekranu (piksela).
Innym przykad stanowi spektrometr masowy , ktrego schemat jest pokazany na
rysunku 22.7.

Rys. 22.7. Schemat dziaania spektrometru masowego

Czstka (jon) o masie m i adunku q wyemitowana ze rda Z zostaje przyspieszona
napiciem U po czym wlatuje w obszar jednorodnego pola magnetycznego B
295
prostopadego do toru czstki. (Pamitaj, e symbol oznacza wektor skierowany przed
paszczyzn rysunku, a symbolem oznaczamy wektor skierowany za paszczyzn
rysunku.) Pole magnetyczne zakrzywia tor czstki, tak e porusza si ona po pokrgu
o promieniu R, po czym zostaje zarejestrowana w detektorze (np. na kliszy fotograficznej)
w odlegoci 2R od miejsca wejcia w pole magnetyczne.
Promie okrgu po jakim porusza si naadowana czstka w polu B obliczylimy
w ostatnim wiczeniu

qB
m
R
v
=
(22.3)

gdzie v jest prdkoci z jak porusza si czstka. T prdko uzyskuje ona dziki
przyoonemu napiciu U. Zmiana energii potencjalnej adunku przy pokonywaniu rnicy
potencjau U jest rwna energii kinetycznej jak uzyskuje adunek

p k
E E A = A
(22.4)

lub

qU
m
=
2
2
v
(22.5)

Std otrzymujemy wyraenie na prdko v

m
qU 2
= v (22.6)

i podstawiamy je do rwnania (22.3)

q
mU
B
R
2 1
=
(22.7)

Ostatecznie po przeksztaceniu otrzymujemy

U
q B R
m
2
2 2
= (22.8)

Widzimy, e pomiar odlegoci (2R), w jakiej zostaa zarejestrowana czstka pozwala na
wyznaczenie jej masy m.
Zakrzywianie toru czstek w polu magnetycznym jest rwnie wykorzystywane
w urzdzeniach zwanych akceleratorami. Te urzdzenia suce do przyspieszania czstek
naadowanych, znalazy szerokie zastosowanie w nauce, technice i medycynie.

Przykadem akceleratora cyklicznego jest cyklotron. O jego dziaaniu moesz
przeczyta w Dodatku 2, na kocu moduu VII.
296
22.4 Dziaanie pola magnetycznego na przewodnik z prdem
Poniewa sia magnetyczna dziaa na adunki w ruchu zatem dziaa na cay przewodnik
z prdem

u sin B Ne F
u
v =
(22.9)

gdzie N jest liczb elektronw zawartych w danym przewodniku o dugoci l i przekroju
poprzecznym S, a v
u
ich redni prdkoci unoszenia. Jeeli n jest koncentracj
elektronw (iloci elektronw w jednostce objtoci) to

nSl N = (22.10)

Zgodnie z wzorem (21.5) natenie prdu w przewodniku wynosi

u
nSe I v =
(22.11)

Podstawiajc te wyraenia do wzoru na si otrzymujemy

u u sin sin lB I B
nSe
I
e l nS F = =
(22.12)

lub w zapisie wektorowym

B l F = I
(22.13)

Na rysunku poniej zaznaczona jest sia dziaajca w polu magnetycznym na przewodnik,
w ktrym pynie prd o nateniu I. W polu magnetycznym znajduje si odcinek l
przewodnika, a wektor dugoci l ma zwrot zgodny ze zwrotem prdu.

Rys. 22.8. Sia dziaajca w polu magnetycznym na przewodnik z prdem

Rwnanie B l F = I jest rwnowane rwnaniu B = v q F w tym sensie, e kade
z nich definiuje indukcj pola magnetycznego B. Jednak w praktyce atwiej jest zmierzy
si dziaajc na przewodnik ni na pojedynczy adunek.
297
22.4.1 Obwd z prdem
Rozwaymy teraz dziaanie pola magnetycznego na zamknity obwd z prdem. W tym
celu rozpatrzmy prostoktn ramk o bokach a i b umieszczon w jednorodnym polu
magnetycznym o indukcji B. Taka ramka stanowi podstawowy element silnika
elektrycznego. Przez ramk pynie prd o nateniu I, a normalna do paszczyzny ramki
tworzy kt z polem B tak jak na rysunku 22.9.

Rys. 22.9. Dziaanie pola magnetycznego B na ramk z prdem I

Rozpatrujemy si dziaajc na kady z bokw. Zauwamy, e siy F
b
dziaajce na boki b
znosz si wzajemnie. Siy F
a
dziaajce na boki a te si znosz ale tworz par si dajc
wypadkowy moment siy obracajcy ramk

u u u t sin sin sin b F
b
F
b
F
a a a
= + =
2 2

(22.14)

lub w zapisie wektorowym (na podstawie definicji iloczynu wektorowego)

b F =
a

(22.15)

Sia F
a
wynosi

IaB F
a
=
(22.16)

wic

u u t sin sin ISB IabB = = (22.17)

gdzie S = ab jest powierzchni ramki. Rwnanie (22.17) moemy zapisa w postaci
wektorowej
298
B S = I
(22.18)

gdzie S jest wektorem powierzchni.

22.4.2 Magnetyczny moment dipolowy
Wielko wektorow

Definicja
S I =
(22.19)

nazywamy magnetycznym momentem dipolowym . Wektor jest prostopady do
paszczyzny ramki z prdem.
Pole magnetyczne dziaa wic na ramk z prdem momentem skrcajcym

B =
(22.20)

obracajc j tak jak ig kompasu, ktra umieszczona w polu magnetycznym obraca si
ustawiajc zgodnie z polem. Pooenie rwnowagi ramki wystpuje dla = 0 tj. gdy
moment dipolowy jest rwnolegy do pola magnetycznego B (ramka jest ustawiona
prostopadle do pola). Ramka zachowuje si wic tak jak iga kompasu czyli dipol
magnetyczny.
Obracajc dipol magnetyczny pole magnetyczne wykonuje prac i wobec tego dipol
posiada energi potencjaln. Mona pokaza, e energia potencjalna dipola
magnetycznego zwizana z jego orientacj w zewntrznym polu magnetycznym dana jest
rwnaniem

u cos B E = = B
(22.21)

Widzimy, e energia osiga minimum dla momentu dipolowego rwnolegego do
zewntrznego pola magnetycznego B, a maksimum gdy moment dipolowy jest skierowany
przeciwnie do pola (rysunek 22.10).

Rys. 22.10. Ustawienie momentu dipolowego (ptli z prdem) w zewntrznym polu magnetycznym
odpowiadajce a) maksimum, b) minimum energii
299
Jak ju mwilimy ramka z prdem jest przykadem dipola magnetycznego. Tak
"koow ramk z prdem" jest rwnie elektron krcy po orbicie w atomie. Moment
dipolowy elektronu krcego po orbicie o promieniu r wynosi

2
( )
e
I r =
(22.22)

Natenie prdu I wytwarzanego przez elektron o adunku e przebiegajcy orbit w czasie
T (okres obiegu) wynosi

2
q e e
I
t T r
= = =
v

(22.23)

gdzie v jest prdkoci elektronu. Std

2
( ) ( )
2 2 2 2
e
e e r e e
r m r L
r m m
t
= = = =
v v
v
(22.24)

gdzie L = mvr jest momentem pdu elektronu. Elektron, krcy po orbicie jest wic
elementarnym dipolem magnetycznym. Wasnoci magnetyczne cia s wanie okrelone
przez zachowanie si tych elementarnych dipoli w polu magnetycznym. Wasnoci te
omwimy w dalszych rozdziaach.

22.5 Efekt Halla
Dowiedzielimy si ju, e poruszajce si adunki elektryczne s odchylane w polu
magnetycznym. Rozpatrzmy teraz pytk metalu (lub pprzewodnika) umieszczon
w polu magnetycznym, prostopadym do kierunku przepywu prdu. Jeeli w pytce pynie
prd to na adunki dziaaa sia odchylajca powodujca zakrzywienie ich torw
w kierunku jednej ze cianek bocznych pytki tak jak pokazano na rysunku 22.11.

Rys 22.11. Siy dziaajce na elektrony w pasku metalu umieszczonym w polu magnetycznym B.
a) tor elektronw zaraz po wczeniu pola B, b) tor elektronw w stanie rwnowagi
300
Gromadzenie si adunkw na ciance bocznej powoduje powstanie poprzecznego pola
elektrycznego Halla E
H
.
Pole Halla jest dane zalenoci

d
V
E
LP
H
A
=
(22.25)

gdzie V
LP
jest rnic potencjaw pomidzy stron lew L i praw P, a d odlegoci
midzy nimi (szerokoci pytki). Zwrmy uwag, e strona prawa pytki aduje si
ujemnie i powstae pole Halla przeciwdziaa dalszemu przesuwaniu elektronw.
Osignity zostaje stan rwnowagi, w ktrym odchylajce pole magnetyczne jest
rwnowaone przez pole elektryczne Halla

E B
F F =
(22.26)

lub

H u
e e E B = ) (v
(22.27)

Std

B E =
u H
v
(22.28)

Wynika std, e jeeli zmierzymy E
H
(w praktyce V
LP
) i pole B to moemy wyznaczy v
u
.
Gdy v
u
i B s prostopade to

B E
u H
v =
(22.29)

Na podstawie rwnania (21.5)

ne
j
neS
I
u
= = v
(22.30)

zatem koncentracja nonikw

H
eE
jB
n =
(22.31)

Moemy znajc E
H
, B oraz gsto prdu wyznaczy koncentracj nonikw n. Zjawisko
Halla znalazo w praktyce zastosowanie do pomiaru pl magnetycznych oraz do pomiaru
natenia prdu elektrycznego.

Modu VII Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
301
23 Pole magnetyczne przewodnikw z prdem
23.1 Prawo Ampre'a
23.1.1 Pole wok przewodnika z prdem
Jak ju mwilimy, dowiadczalnie mona wyznaczy linie pola magnetycznego przy
uyciu na przykad opikw elaza, ktre zachowuj si jak dipole magnetyczne. Opiki
ustawiaj si zgodnie z kierunkiem B i daj obraz linii pola magnetycznego. Na rysunku
23.1a pokazany jest rozkad opikw elaza wok prostoliniowego przewodnika z prdem.
Widzimy wic, e linie pola B wytwarzanego przez przewodnik s zamknitymi
wsprodkowymi okrgami w paszczynie prostopadej do przewodnika tak jak
pokazano na rysunku 23.1b. Wektor B jest styczny do tych linii pola w kadym punkcie.
Zwrot wektora indukcji B wok przewodnika wyznaczamy stosujc nastpujc zasad:
jeli kciuk prawej rki wskazuje kierunek prdu I, to zgite palce wskazuj kierunek B
(linie pola B kr wok prdu).

Rys. 23.1 Linie pola magnetycznego wok prostoliniowego przewodnika z prdem; (opiki elaza
rozsypane na powierzchni kartki umieszczonej prostopadle do przewodnika z prdem tworz
koncentryczne krgi odzwierciedlajc ksztat linii pola magnetycznego)

Natomiast warto pola B wok przewodnika z prdem mona obliczy z korzystajc
z prawa Ampre'a.

23.1.2 Prawo Ampre'a
Chcemy teraz znale pole magnetyczne wytwarzane przez powszechnie wystpujce
rozkady prdw, takie jak przewodniki prostoliniowe, cewki itp. Potrzebujemy prawa
analogicznego do prawa Gaussa, ktre pozwalao na podstawie znajomoci adunku
(rda pola E) wyznaczy natenie pola E. Dla pola magnetycznego szukamy zwizku
pomidzy prdem (rdem pola B) a indukcj magnetyczn. Taki zwizek jest wyraony
poprzez prawo Ampre'a.
302

0
d I =
}
B l
(23.1)

Pokazalimy, e linie pole magnetycznego wok przewodnika z prdem stanowi
zamknite okrgi. Std, zamiast sumowania (caki) po zamknitej powierzchni (jak
w prawie Gaussa), w prawie Ampre'a sumujemy (cakujemy) po zamknitym konturze
(liczymy cak krzywoliniow). Taka caka dla pola E rwnaa si wypadkowemu
adunkowi wewntrz powierzchni, a w przypadku pola B jest rwna cakowitemu prdowi
I otoczonemu przez kontur. Tak jak w przypadku prawa Gaussa wynik by prawdziwy dla
dowolnej powierzchni zamknitej, tak dla prawa Ampre'a wynik nie zaley od ksztatu
konturu zamknitego.
Staa
0
= 410
-7
Tm/A, jest tzw. przenikalnoci magnetyczn prni . Gdy pole
magnetyczne jest wytworzone nie w prni ale w jakim orodku to fakt ten uwzgldniamy
wprowadzajc sta materiaow
r
, zwan wzgldn przenikalnoci magnetyczn
orodka tak, e prawo Ampre'a przyjmuje posta

0
d
r
I =
}
B l
(23.2)

23.1.3 Przykad - prostoliniowy przewodnik
Jako przykad obliczymy pole w odlegoci r od nieskoczenie dugiego
prostoliniowego przewodnika, w ktrym pynie prd o nateniu I (rysunek 23.2).
Poniewa linie pola B wytwarzanego przez przewodnik s wsprodkowymi okrgami
wic jako drog cakowania wybieramy okrg o promieniu r. W kadym punkcie naszego
konturu pole B jest do niego styczne (rwnolege do elementu konturu dl).

Rys. 23.2. Kontur koowy o promieniu r wok przewodnika z prdem

Wwczas na podstawie prawa Ampre'a

0
2 B r I =
(23.3)

skd
303
0
2
I
B
r
=
(23.4)

W ten sposb obliczylimy pole B na zewntrz przewodnika. Warto pola jest taka jakby
cay prd pyn przez rodek przewodnika.
Natomiast jeeli chcemy obliczy pole wewntrz przewodnika (prta) to wybieramy kontur
koowy o promieniu r < R, gdzie R jest promieniem przewodnika. Wewntrz konturu
przepywa prd i bdcy czci cakowitego prdu I

2
2
r
i I
R
= (23.5)

Na podstawie prawa Ampre'a dla takiego konturu

0
2 B r i =
(23.6)

skd, po uwzgldnieniu zalenoci (23.5) otrzymujemy

0
2
2
Ir
B
R
=
(23.7)

Pole magnetyczne wewntrz nieskoczonego, prostoliniowego przewodnika z prdem
ronie proporcjonalnie do r w miar przechodzenia od rodka do powierzchni
przewodnika.

23.1.4 Przykad - cewka (solenoid)
Zastosujemy teraz prawo Ampre'a do obliczenia pola magnetycznego wewntrz cewki
przez ktr pynie prd o nateniu I (rysunek 23.3).

Rys. 23.3. Pole magnetyczne B wytworzone przez prd I przepywajcy przez cewk
304
Pole magnetyczne wytworzone przez ca cewk jest sum wektorow pl wytwarzanych
przez wszystkie zwoje. W punktach na zewntrz cewki pole wytworzone przez czci
grne i dolne zwojw znosi si czciowo, natomiast wewntrz cewki pola wytworzone
przez poszczeglne zwoje sumuj si.
Jeeli mamy do czynienia z solenoidem tj. z cewk o ciasno przylegajcych zwojach,
ktrej dugo jest znacznie wiksza od jej rednicy to moemy przyj, e pole
magnetyczne wewntrz solenoidu jest jednorodne, a na zewntrz rwne zeru.
Na rysunku 23.4 pokazany jest przekrj odcinka idealnego solenoidu. Prawo Ampre'a
zastosujemy dla konturu zaznaczonego na rysunku lini przerywan.

Rys. 23.4. Zastosowanie prawa Ampre'a do obliczenia pola magnetycznego wewntrz solenoidu

Cak krzywoliniow d
}
B l przedstawimy jako sum czterech caek

d d d d d
b c d a
a b c d
= + + +
} } } } }
B l B l B l B l B l
(23.8)

Caka druga i czwarta s rwne zeru bo wektor B jest prostopady do elementu konturu dl
(iloczyn skalarny wektorw prostopadych jest rwny zeru). Trzecia caka te jest rwna
zeru ale dlatego, e B = 0 na zewntrz solenoidu. Tak wic niezerowa jest tylko caka
pierwsza

}
=
b
a
h B l Bd
(23.9)

gdzie h jest dugoci odcinka ab. Teraz obliczmy prd obejmowany przez wybrany
kontur. Jeeli cewka ma n zwojw na jednostk dugoci to wewntrz konturu jest nh
zwojw. Oznacza to, e cakowity prd przez kontur wynosi

Inh I
cak
=
.

(23.10)

gdzie I jest prdem przepywajcym przez pojedynczy zwj cewki.
Na podstawie prawa Ampre'a

305
Inh Bh
0
=
(23.11)

skd pole magnetyczne wewntrz solenoidu

nI B
0
=
(23.12)

Powysze rwnanie stosuje si z powodzeniem rwnie do rzeczywistych cewek (dla
punktw z wntrza cewki, odlegych od jej kocw).
Cewki stanowi praktyczne rdo jednorodnego pola magnetycznego.

23.2 Oddziaywanie rwnolegych przewodnikw z prdem
Na rysunku 23.5 przedstawione s dwa prostoliniowe przewodniki z prdem
umieszczone rwnolege w prni w odlegoci d od siebie.

Rys. 23.5. Przewodniki z prdem oddziaujce na siebie za porednictwem pola magnetycznego

Przewodnik a wytwarza w swoim otoczeniu w odlegoci d pole magnetyczne, ktre
zgodnie ze wzorem (23.5) wynosi

0
2
a
a
I
B
d
=
(23.13)

W tym polu znajduje si przewodnik b, w ktrym pynie prd I
b
. Na odcinek l tego
przewodnika dziaa sia

0
2
a b
b b a
l I I
F I lB
d
= =
(23.14)

Zwrot siy jest pokazany na rysunku. Oczywicie to rozumowanie mona odwrci
i obliczy si jaka dziaa na przewodnik a w polu magnetycznym wytwarzanym przez
przewodnik b. Wynik oblicze jest ten sam co wprost wynika z trzeciej zasady dynamiki
Newtona. Widzimy, e dwa rwnolege przewodniki z prdem oddziauj na siebie za
porednictwem pola magnetycznego. Przewodniki, w ktrych prdy pyn w tych samych
kierunkach przycigaj si, a te w ktrych prdy maj kierunki przeciwne odpychaj si.
306

Jednostki
Fakt oddziaywania przewodnikw rwnolegych wykorzystano do definicji ampera.
Zamy, e d = 1m oraz, e w przewodnikach pyn jednakowe prdy I
a
= I
b
= I.
Jeeli dobierzemy tak prd aby sia przycigania przewodnikw, na 1 m ich
dugoci, wynosia 210
7
N to mwimy, e natenie prdu w tych przewodnikach
jest rwne jednemu amperowi.

23.3 Prawo Biota-Savarta
Istnieje inne rwnanie, zwane prawem Biota-Savarta, ktre pozwala obliczy pole B
z rozkadu prdu. To prawo jest matematycznie rwnowane z prawem Ampre'a. Jednak
prawo Ampre'a mona stosowa tylko gdy znana jest symetria pola (trzeba j zna do
obliczenie odpowiedniej caki). Gdy ta symetria nie jest znana to wwczas dzielimy
przewodnik z prdem na rniczkowo mae elementy i stosujc prawo Biota-Savarta
obliczamy pole jakie one wytwarzaj w danym punkcie. Nastpnie sumujemy (cakujemy)
pola od tych elementarnych prdw eby uzyska wypadkowy wektor B. Na rysunku 23.6
pokazany jest krzywoliniowy przewodnik z prdem o nateniu I. Zaznaczony jest element
dl tego przewodnika i pole dB jakie wytwarza w punkcie P.

Rys. 23.6. Pole dB wytworzone przez element dl przewodnika

Zgodnie z prawem Biota-Savarta pole dB w punkcie P wynosi

Definicja
0
3
d
d
4
I
r

=
l r
B
(23.15)

Warto liczbowa dB jest wic dana rwnaniem

0
2
d sin
d
4
I l
B
r
u
=
(23.16)
307
Przykad
Jako przykad zastosowania prawa Biota-Savarta obliczmy pole B na osi koowego
przewodnika z prdem w punkcie P pokazanym na rysunku 23.7.

Rys. 23.7. Koowy przewodnik o promieniu R przewodzcy prd o nateniu I

Z prawa Biota-Savarta znajdujemy pole dB pochodzce od elementu dl (pooonego na
szczycie okrgu)

0 0
2 2
d sin90 d
d
4 4
o
I I l l
B
r r

= = (23.17)

Zwrmy uwag, e element dl jest prostopady do r.
Pole dB mona rozoy na dwie skadowe, tak jak na rysunku. Suma wszystkich
skadowych dB
y
jest rwna zeru bo dla kadego elementu przewodnika dl ta skadowa
znosi si z odpowiedni skadow elementu lecego po przeciwnej stronie okrgu.
Wystarczy wic zsumowa skadowe dB
x
. Poniewa

o cos d d B B
x
=
(23.18)

zatem

0
2
cos d
d
4
x
I l
B
r
o
=
(23.19)

Ponadto, zgodnie z rysunkiem

2 2
x R r + = (23.20)

oraz

2 2
x R
R
r
R
+
= = o cos
(23.21)
308
Ostatecznie wic otrzymujemy

0
2 2 3 2
d d
4( )
x
IR
B l
R x
=
+

(23.22)

Zauwamy, e wielkoci I, R, x s takie same dla wszystkich elementw dl prdu.
Wykonujemy teraz sumowanie (cakowanie), eby obliczy wypadkowe pole B
(wyczajc stae czynniki przed znak caki)

0
2 2 3 2
2
0 0
2 2 3 2 2 2 3 2
d d
4( )
( 2 )
4( ) 2( )
x
IR
B B l
R x
IR IR
R
R x R x

= = =
+
= =
+ +
} }

(23.23)

wiczenie 23.1
Wzr (23.23) przyjmuje znacznie prostsz posta w szczeglnych punktach. Sprbuj na
jego podstawie okreli pole w rodku koa (x = 0) oraz w duej odlegoci od
przewodnika tzn. dla x >> R. Jak ju mwilimy kady obwd z prdem jest
charakteryzowany poprzez magnetyczny moment dipolowy = IS, gdzie S jest
powierzchni obwodu. Wyra obliczane pole magnetyczne poprzez . Wynik zapisz
poniej.

B(x = 0) = B(x >> R) =


wiczenie 23.2
Korzystajc z wyliczonego pola magnetycznego w rodku przewodnika koowego oblicz
pole wytwarzane w rodku orbity (w miejscu jdra atomowego) przez elektron w atomie
wodoru. Zgodnie z modelem Bohra elektron kry w atomie wodoru po orbicie
o promieniu R = 510
11
m z czstotliwoci f = 6.510
15
1/s. Wynik zapisz poniej.
Porwnaj obliczone pole z wartociami podanymi w tabeli 22.1.

B =


Ten rozdzia koczy modu sidmy; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
Modu VII - Podsumowanie
309
Podsumowanie
- Natenie prdu elektrycznego
t
Q
I = , a gsto prdu
u
S
I
j v = = .
- Prawa Ohma stwierdza, e stosunek napicia przyoonego do przewodnika do
natenia prdu przepywajcego przez ten przewodnik jest stay i nie zaley ani od
napicia ani od natenia prdu. Iloraz
I
U
I
V
R =
A
= nazywamy oporem elektrycznym.
W postaci wektorowej prawo Ohma dane jest rwnaniem j = oE.
- Opr przewodnika z prdem zaley od jego dugoci l, przekroju poprzecznego S
i oporu waciwego,
S
l
R = .
- Wydzielana moc elektryczna UI P = .
- Miar SEM jest rnica potencjaw (napicie) na biegunach rda prdu
w warunkach, kiedy przez ogniwo nie pynie prd (ogniwo otwarte).
- Wzr ) (
z w
R R I + = c wyraa prawo Ohma dla obwodu zamknitego.
- Przy znajdowaniu prdw i napi posugujemy si prawami Kirchhoffa:
1) Algebraiczna suma nate prdw przepywajcych przez punkt rozgazienia
(wze) jest rwna zeru, 2) Algebraiczna suma si elektromotorycznych i przyrostw
napi w dowolnym obwodzie zamknitym jest rwna zeru.
- Na adunek poruszajcy si w jednorodnym polu magnetycznym dziaa sia Lorentza
B = v q F
- Pole magnetyczne dziaa na dipol magnetyczny momentem skrcajcym B = .
Wielko S I = nazywamy magnetycznym momentem dipolowym.
- Pole magnetyczne wytworzone przez prd stay mona obliczy z prawa Ampera,
z ktrego wynika , e
0
d I =
}
B l , gdzie I jest prdem zawartym w konturze
cakowania. Gdy nie jest znana symetria pola magnetycznego to wwczas do oblicze
pola korzystamy z prawa Biota-Savarta.
- Pole magnetyczne wytworzone przez solenoid (cewk) wynosi In B
0
= , gdzie I jest
prdem pyncym przez cewk, a n liczb zwojw na jednostk dugoci.
- Rwnolege przewodniki z prdem oddziauj na siebie za porednictwem pola
magnetycznego. Przewodniki, w ktrych prdy pyn w tych samych kierunkach
przycigaj si, a te w ktrych prdy maj kierunki przeciwne odpychaj si.

Modu VII - Materiay dodatkowe
310
Materiay dodatkowe do Moduu VII
VII. 1. Wyprowadzenie prawa Ohma
Jak ju powiedzielimy wczeniej, nonikami adunku w metalu s poruszajce si
swobodnie (nie zwizane z poszczeglnymi atomami) elektrony tak zwane elektrony
przewodnictwa. Bez pola elektrycznego elektrony poruszaj si (dziki energii cieplnej)
przypadkowo we wszystkich kierunkach i dlatego nie obserwujemy przepywu prdu.
Elektrony swobodne zderzaj si z atomami (jonami) przewodnika zmieniajc swoj
prdko i kierunek ruchu zupenie tak jak czsteczki gazu zamknite w zbiorniku.
Dlatego, podobnie jak w przypadku gazu, do opisu zderze posuymy si pojciem
redniej drogi swobodnej (droga przebywana przez elektron pomidzy kolejnymi
zderzeniami). Jeeli u jest prdkoci ruchu chaotycznego elektronw to redni czas
pomidzy zderzeniami wynosi t = /u.
Jeeli do przewodnika przyoymy napicie to na kady elektron bdzie dziaaa sia
F = eE i po czasie t ruch chaotyczny kadego elektronu zostanie zmodyfikowany;
elektron uzyska prdko unoszenia v
u
= u. Zgodnie z drug zasad dynamiki Newtona

eE
t
u
m =
A
A

(VII.1.1)

a std

m
t eE
u
u
A
= = A v
(VII.1.2)

Podstawiajc za t = /u otrzymujemy

mu
E e
u

= v
(VII.1.3)

Prdko unoszenia ma ten sam kierunek (przeciwny do E) dla wszystkich elektronw.
Przy kadym zderzeniu z atomem elektron traci prdko unoszenia. rednia droga
swobodna jest tak maa, e v
u
jest zawsze duo mniejsza od u.
Moemy teraz obliczy natenie prdu wstawiajc za prdko wyraenie (VII.1.3) do
wzoru (21.5)

mu
SE ne
nSe I
u

2
= = v (VII.1.4)

Natomiast opr elementu przewodnika o dugoci l wyznaczamy z prawa Ohma
korzystajc z faktu, e napicie U = El.

S
l
ne
mu
I
El
I
U
R
2
= = =
(VII.1.5)
311
Widzimy, e opr R jest proporcjonalny do dugoci przewodnika l i odwrotnie
proporcjonalny do jego przekroju S. Rwnanie (VII.1.5) moemy przepisa w postaci

S
l
R =
(VII.1.6)

Sta nazywamy oporem waciwym (rezystywnoci), a jej odwrotno
= 1/ przewodnoci waciw.
Z rwnania (VII.1.5) wynika, e opr waciwy pozostaje stay tak dugo jak dugo staa
jest prdko u. Przypomnijmy sobie (punkt 15.2), e prdko ruchu przypadkowego
czsteczek zaley tylko od temperatury. Tym samym opr waciwy te zaley od
temperatury.

VII. 2. Cyklotron
Przykadem akceleratora cyklicznego jest cyklotron. Schemat cyklotronu jest pokazany
na rysunku poniej.

Schemat cyklotronu

Dwie cylindryczne elektrody, tak zwane duanty, s umieszczone w jednorodnym polu
magnetycznym B prostopadym do paszczyzny duantw (paszczyzny rysunku). Do tych
elektrod doprowadzone jest z generatora zmienne napicie, ktre cyklicznie zmienia
kierunek pola elektrycznego w szczelinie pomidzy duantami.
Jeeli ze rda Z (w rodku cyklotronu) zostanie wyemitowana naadowana czstka to
porusza si ona pod wpywem pola elektrycznego w stron jednego z duantw. Gdy
czstka wejdzie do duantw wwczas przestaje na ni dziaa pole elektryczne
312
(ekranowane przez miedziane cianki duantw), natomiast zaczyna dziaa pole
magnetyczne. Pod jego wpywem czstka porusza si po torze koowym (rysunek).
W wyniku tego czstka ponownie wchodzi w obszar pomidzy duantami. Jeeli
rwnoczenie zostanie zmieniony kierunek pola elektrycznego pomidzy nimi, to czstka
ponownie doznaje przyspieszenia w szczelinie. Ten proces jest powtarzany cyklicznie, pod
warunkiem, e czstotliwo z jak kry czstka jest zsynchronizowana z czstotliwoci
zmian pola elektrycznego pomidzy duantami. Jest to o tyle proste, e czstotliwo
(okres) krenia czstki w polu B nie zaley od jej prdkoci

2
qB
f
m
=
(VII.2.1)

a czstotliwo t mona wzgldnie atwo dostroi zmieniajc pole B.
Czstka przechodzc przez szczelin pomidzy duantami zwiksza swoj prdko
(przyspieszana polem elektrycznym) i rwnoczenie zwiksza promie R swojej orbity
zgodnie ze zwizkiem

qB
m
R
v
=
(VII.2.2)

Czstki poruszaj si po spirali (rysunek). Po osigniciu maksymalnego promienia czstki
s wyprowadzane poza cyklotron za pomoc elektrody nazywanej deflektorem.
Maksymalna energia jak uzyskuj czstki w cyklotronie jest ograniczona
relatywistycznym wzrostem ich masy. Powyej pewnej prdkoci masa czstek wzrasta
i maleje czstotliwo krenia czstek co prowadzi do utraty synchronizacji.
Te trudnoci zostay rozwizane w synchrotronie. W tego typu akceleratorze pole
magnetyczne B i czstotliwo oscylacji pola elektrycznego s zmieniane tak, e
utrzymywana jest cay czas synchronizacja z krcymi czstkami co pozwala na osiganie
duych (relatywistycznych) prdkoci (energii).
Zwrmy uwag na to, e przy tak duych prdkociach tor po ktrym kr czstki osiga
znaczne rozmiary. Na przykad synchrotron protonw w laboratorium Fermiego (Fermilab)
w USA ma obwd 6.3 km, a w orodku badawczym CERN pod Genew a 27 km.

Modu VII - Rozwizania wicze
313
Rozwizania wicze z moduu VII

wiczenie 21.1
Dane: a b c = 1mm 2 mm 50 mm,
Cu
1.710
-8
m.
Opr obliczamy z zalenoci (21.10)
S
l
R = , gdzie kolejno przyjmujemy:
l
1
= a, S
1
= bc; l
2
= b, S
2
= ac; l
3
= c, S
3
= ab

i po podstawieniu danych otrzymujemy odpowiednio

R
1
= 1.710
-7
; R
2
= 6.810
-7
; R
3
= 4.2510
-4

R
1
< R
2
<< R
3

wiczenie 21.2
Na rysunku poniej pokazane s ukady opornikw poczonych rwnolegle i szeregowo.

Dla poczenia rwnolegego napicia na wszystkich opornikach s takie same, natomiast
natenie prdu I jest sum nate prdw pyncych w poszczeglnych opornikach.

|
|
.
|
\
|
+ + = + + = + +
3 2 1 3 2 1
3 2 1
1 1 1
R R R
U
R
U
R
U
R
U
I I I

Std opr wypadkowy (jego odwrotno)
3 2 1
1 1 1 1
R R R R
+ + =

Dla poczenia szeregowego natenie prdu we wszystkich opornikach jest takie samo,
a napicie U jest sum napi na poszczeglnych opornikach.

) (
3 2 1 3 2 1 3 2 1
R R R I IR IR IR U U U U + + = + + = + + =

Std opr wypadkowy
3 2 1
R R R R + + =

Powysze wyniki mona atwo uoglni na przypadek wikszej liczby opornikw.

314
wiczenie 21.3
Dane: U = 230 V, P = 2000 W.
Opr grzaki obliczamy ze wzoru (21.17)
R
U
P
2
= .
Std po podstawieniu danych otrzymujemy R = 26.45

Natomiast natenie prdu pyncego przez grzak ponownie obliczamy z zalenoci
(21.17) ale w postaci R I P
2
= .
Po podstawieniu danych otrzymujemy I = 9.1 A.

wiczenie 21.4
Dane:
1
= 3 V,
2
= 1.5 V, R
1
= 1 oraz R
2
= 2 .

Zastosowanie II-ego prawa Kirchhoffa do ptli po lewej stronie daje

0
1 1 1
= R I c

skd obliczamy prd
1
1
1
R
I
c
=
Po podstawieniu danych otrzymujemy I
1
= 3 A

Zastosowanie II-ego prawa Kirchhoffa do ptli po prawej stronie daje

0
2 2 2
= + R I c

skd obliczamy prd
2
2
2
R
I
c
=

2
= 0.75 A

Dla wza P stosujemy I-sze prawo Kirchhoffa
315

0
1 2 3
= I I I

skd obliczamy prd I
3
(podstawiajc uprzednio otrzymane wyniki)
2
2
1
1
3
R R
I
c c
+ =
3
= 3.75 A
Otrzymalimy "dodatnie" wartoci prdw wic zaoone kierunki s zgodne
z rzeczywistymi.

wiczenie 22.1

wiczenie 22.2
Dane: q, v, B.
adunek poruszajcy si w jednorodnym polu magnetycznym, prostopadle do pola B,
kry po okrgu. Sia magnetyczna jest si dorodkow w tym ruchu F
dor.
= F
magn.
wic

u sin B q
R
m
v
v
=
2

Promie okrgu obliczamy wprost z powyszego rwnania uwzgldniajc, e = 90
( B v )
qB
m
R
v
=

Czstotliwo f (odwrotno okresu T) z jak kry adunek obliczamy ze wzoru

1 1
2
2 2
qB
f
R
T R m
= = = =
v
v

gdzie podstawiono obliczon wczeniej warto R. Zauwamy, e czstotliwo (a tym
samym okres) nie zaley od R i v.
316
wiczenie 23.1
Dane: = IS = R
2
, R, x
Pole magnetyczne wytworzone przez koowy przewodnik o promieniu R (przewodzcy
prd o nateniu I) w odlegoci x na osi symetrii przewodnika jest dane wyraeniem

2 3 2 2
2
0
2 ) ( x R
IR
B
+
=

W rodku koa (x = 0) ten wzr przyjmuje posta

0 0
3
2 2
I
B
R R

= =

a w duej odlegoci od przewodnika tzn. dla x >> R

2
0 0
3 3
2 2
IR
B
x x

= =

wiczenie 23.2
Dane:
0
= 410
7
Tm/A, R = 510
11
m, f = 6.510
15
1/s, e = 1.610
19
C
Pole magnetyczne wytworzone przez koowy przewodnik o promieniu R (przewodzcy
prd o nateniu I) w jego rodku jest dane wyraeniem

R
I
B
2
0
=

Natenie prdu I wytwarzanego przez elektron o adunku e przebiegajcy orbit w czasie
T (okres obiegu) wynosi

ef
T
e
t
q
I = = =

czymy powysze wzory

R
ef
B
2
0
=

i po podstawieniu danych otrzymujemy B = 13 T.

Modu VII - Test kontrolny
317
Test VII
1. W czasie wyadowania atmosferycznego stosunkowo nieduy adunek jest przenoszony
w bardzo krtkim czasie. Oblicz natenie prdu byskawicy, jeeli w trakcie jej
trwania zostaje przeniesiony pomidzy Ziemi i chmur adunek Q = 50 C w czasie
t = 1 ms.
2. Kada z krawdzi szecianu pokazanego na rysunku ma oporno rwn r = 1 O. Jakie
jest natenie prdu pobieranego z baterii o sile elektromotorycznej c = 6 V i zerowym
oporze wewntrznym poczonej z tym szecianem? Zauwa, e prd wpywajcy do
punktu A dzieli si na trzy rwne czci, a prd wpywajcy do punktu B dzieli si na
dwie rwne czci.

3. Korzystajc z praw Kirchhoffa oblicz natenia prdw pyncych przez kady
z oporw w obwodzie pokazanym na rysunku poniej. Wartoci si
elektromotorycznych wynosz odpowiednio c
1
= 2 V i c
2
= 1 V, a ich opory
wewntrzne s zaniedbywalnie mae. Jakie s kierunki pyncych prdw?

4. Grzejnik o mocy 1 kW pracuje w sieci o napiciu 220 V. Jak zmieni si ilo
wydzielanego ciepa gdy napicie w sieci spadnie do 200 V ?
5. Z drutu miedzianego o rednicy | = 1 mm i dugoci l = 50 cm wykonano ptl, ktr
podczono do rda prdu (rysunek poniej). Jaka jest oporno cakowita obwodu?
Oporno waciw miedzi przyjmij rwn = 1.810
-8
Ocm.
Modu VII - Test kontrolny
318

6. Elektrony poruszajce si w kineskopie monitora maj energi kinetyczn E = 12 keV.
Monitor jest tak zorientowany, e elektrony poruszaj si poziomo z pnocy na
poudnie. Skadowa pionowa ziemskiego pola magnetycznego jest skierowana w d
i ma warto indukcji B = 510
-5
T. Jakie jest odchylenie elektronw po przebyciu
w kineskopie drogi 25 cm?
7. Proton, deuteron (jdro izotopu wodoru zawierajce 1 proton i 1 neutron) oraz czstka
alfa (jdro helu zawierajce 2 protony i 2 neutrony) s przyspieszane w polu
elektrycznym t sam rnic potencjaw, a nastpnie wchodz w obszar pola
magnetycznego B, poruszajc si prostopadle do niego. Porwnaj energie kinetyczne
czstek i promienie torw koowych w polu magnetycznym.
8. Oblicz warto indukcji magnetycznej B w odlegoci 1 cm od nieskoczenie dugiego,
prostoliniowego przewodnika, w ktrym pynie prd o nateniu I = 5 A. Jaki jest
kierunek i zwrot wektora B.
9. Solenoid o dugoci l = 50 cm i rednicy | = 10 cm ma 500 zwojw. Oblicz pole
magnetyczne B wewntrz solenoidu. Jaki jest strumie pola magnetycznego
w solenoidzie?
10. ,W przewodniku skadajcym si z dwch prostoliniowych odcinkw o dugoci l = 20
cm kady i pkola o promieniu R = 10 cm pynie prd o nateniu I = 1 A (rysunek).
Oblicz pole magnetyszne w w rodku pkola (punkt P). Jak jest zwrot wektora B?

MODU VIII

Modu VIII Indukcja elektromagnetyczna
320
24 Indukcja elektromagnetyczna
24.1 Prawo indukcji Faradaya
Zjawisko indukcji elektromagnetycznej polega na powstawaniu siy elektromotorycznej
SEM w obwodzie podczas przemieszczania si wzgldem siebie rda pola
magnetycznego i tego obwodu. Mwimy, e w obwodzie jest indukowana sia
elektromotoryczna indukcji (SEM indukcji). W obwodzie zamknitym SEM indukcji
wywouje przepyw prdu indukcyjnego i w konsekwencji powstanie wytwarzanego
przez ten prd indukowanego pola magnetycznego .
Na rysunku poniej pokazany jest efekt wywoany przemieszczaniem rda pola
magnetycznego (magnesu) wzgldem nieruchomej przewodzcej ptli (obwodu).

Rys. 24.1. Powstawanie siy elektromotorycznej indukcji w obwodzie, na rysunku zaznaczono prd
indukowany oraz wytwarzane przez niego pole magnetyczne indukcji

Dowiadczenie pokazuje, e indukowane: sia elektromotoryczna, prd i pole magnetyczne
powstaj w obwodzie tylko podczas ruchu magnesu. Gdy magnes spoczywa to bez
wzgldu na to czy znajduje si w oddaleniu od obwodu czy bezporednio przy nim nie
obserwujemy zjawiska indukcji. Ponadto, gdy magnes rusza z miejsca i zwiksza swoj
prdko to ronie indukowane pole magnetyczne, co oznacza, e rosn SEM indukcji
i prd indukowany. Dzieje si tak a do chwili gdy magnes zacznie porusza si ze sta
prdkoci. Natomiast gdy magnes zatrzymuje si (jego prdko maleje) to indukowane
pole, SEM i prd rwnie malej zanikajc do zera z chwil zatrzymania magnesu.
Dowiadczenie pokazuje, e prd indukcyjny obserwujemy gdy rdo pola
magnetycznego porusza si wzgldem nieruchomej ptli (obwodu), ale rwnie gdy
przewd w ksztacie ptli porusza si w obszarze pola magnetycznego. Oznacza to, e dla
powstania prdu indukcyjnego potrzebny jest wzgldny ruch rda pola magnetycznego
i przewodnika.
Na podstawie powyszych obserwacji Faraday doszed do wniosku, e o powstawaniu siy
elektromotorycznej indukcji decyduje szybko zmian strumienia magnetycznego |
B
.
Ilociowy zwizek przedstawia prawo Faradaya.

321

t
B
d
d|
c =
(24.1)

Analogicznie jak strumie pola elektrycznego E, strumie pola magnetycznego B przez
powierzchni S jest dany oglnym wzorem

}
=
S
B
S Bd |
(24.2)

ktry dla paskiego obwodu w jednorodnym polu magnetycznym wyraenie upraszcza si
do postaci

o | cos BS
B
=
(24.3)

gdzie jest ktem midzy polem B, a wektorem powierzchni S (normaln do
powierzchni).
Widzimy, e moemy zmieni strumie magnetyczny, i w konsekwencji wyindukowa
prd w obwodzie, zmieniajc warto pola magnetycznego w obszarze, w ktrym znajduje
si przewodnik. Tak sytuacj mamy wanie przedstawion na rysunku 24.1. Magnes jest
zbliany do obwodu i w wyniku tego narasta pole magnetyczne (pochodzce od magnesu)
przenikajce przez obwd (ptl). Gdy magnes zostaje zatrzymany, pole wewntrz ptli
przestaje zmienia si i nie obserwujemy zjawiska indukcji.
Rwnie zmiana wielkoci powierzchni S obwodu powoduje zmian strumienia
magnetycznego. W trakcie zwikszania (lub zmniejszania) powierzchni zmienia si liczba
linii pola magnetycznego przenikajcych (obejmowanych) przez powierzchni S obwodu.
W rezultacie w obwodzie zostaje wyindukowany prd.
Wreszcie, zmian strumienia magnetycznego mona uzyska poprzez obrt obwodu
w polu magnetycznym (zmiana kta ) tak jak pokazano na rysunku poniej.

Rys. 24.2. Powstawanie siy elektromotorycznej indukcji w obracajcej si ramce (obwodzie)
i zmiany strumienia magnetycznego

322
Zwrmy uwag na to, e strumie zmienia zarwno swoj warto jak i znak, wic
indukowana jest zmienna SEM. Jeeli ramka obraca si z prdkoci ktow = /t to
strumie (zgodnie ze wzorem 24.3) jest dany wyraeniem

t BS
B
e | cos =
(24.4)

a SEM indukcji

t B
t
B
e e
|
c sin
d
d
= =
(24.5)

Indukowana jest zmienna SEM i tym samym zmienny prd. Ten sposb jest wanie
wykorzystywany powszechnie w prdnicach (generatorach prdu).

wiczenie 24.1
Sprbuj teraz obliczy redni SEM jaka indukuje si w kwadratowej ramce o boku 5 cm,
zawierajcej 100 zwojw podczas jej obrotu o 180. Ramka jest umieszczona
w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B = 1 T prostopadle do linii pola
i wykonuje obrt w czasie 0.1 s.

c =


24.2 Regua Lenza
Zauwamy, e w rwnaniu (24.1) przedstawiajcym prawo Faradaya wystpuje znak
minus. Dotyczy on kierunku indukowanej SEM w obwodzie zamknitym. Ten kierunek
moemy wyznaczy na podstawie reguy Lenza. Wedug niej

Prd indukowany ma taki kierunek, e wytwarzany przez niego wasny strumie
magnetyczny przeciwdziaa pierwotnym zmianom strumienia, ktre go wywoay.

Regu t obrazuj rysunki 24.3. Przedstawiaj one efekt wywoany przemieszczaniem
rda pola magnetycznego (magnesu) wzgldem nieruchomej ptli (obwodu) zarwno
przy zblianiu (a) jak i przy oddalaniu magnesu (b).
Pokazuj, e kierunek prdu indukowanego w ptli i wytwarzanego przez niego pola
magnetycznego zaley od tego czy strumie pola magnetycznego pochodzcego od
przesuwanego magnesu ronie czy maleje to jest od tego czy zbliamy czy oddalamy
magnes od przewodnika.

323

Rys. 24.3. Ilustracja reguy Lenza. Prd indukowany wytwarza pole przeciwne do pola magnesu
przy jego zblianiu, a zgodne z polem magnesu przy jego oddalaniu

Prd I indukowany w obwodzie ma taki kierunek, e pole indukcji B
ind
przez niego
wytworzone przeciwdziaa zmianom zewntrznego pola B (np. od magnesu). Gdy pole B
narasta to pole B
ind
jest przeciwne do niego (przeciwdziaajc wzrostowi), natomiast gdy
pole B maleje to pole B
ind
jest z nim zgodne (kompensujc spadek).
Na rysunku 24.4 pokazany jest kolejny przykad ilustrujcy zjawisko indukcji i regu
Lenza. Obwd w ksztacie prostoktnej ptli jest wycigany z obszaru staego pola
magnetycznego (prostopadego do ptli) ze sta prdkoci v.

Rys. 24.4. Ramka wycigana z obszaru pola magnetycznego ze sta prdkoci v
324
Przestawiona sytuacja jest podobna do omawianej poprzednio i pokazanej na rysunku 24.3,
tylko teraz obwd przemieszcza si wzgldem pola magnetycznego, a nie rdo pola
wzgldem obwodu . Jak ju jednak mwilimy dla powstania prdu indukcyjnego
potrzebny jest wzgldny ruch rda pola magnetycznego i przewodnika.
W wyniki ruchu ramki maleje strumie pola przez ten obwd poniewa malej obszar
ramki, ktry wci pozostaje w polu magnetycznym; przez ramk przenika coraz mniej
linii pola B.
Jeeli ramka przesuwa si o odcinek x to obszar ramki o powierzchni S wysuwa si
z pola B i strumie przenikajcy przez ramk maleje o

x Ba S B A = A = A|
(24.6)

gdzie a jest szerokoci ramki. Jeeli ta zmiana nastpia w czasie t to zgodnie z prawem
Faradaya wyindukowaa si sia elektromotoryczna

v Ba
t
x
Ba
t
B
= = =
d
d
d
d|
c
(24.7)

gdzie v jest prdkoci ruchu ramki.
Jeeli ramka jest wykonana z przewodnika o oporze R to w obwodzie pynie prd indukcji
(rysunek 24.4) o nateniu

R
Ba
R
I
v
= =
c

(24.8)

Poniewa obwd znajduje si (czciowo) w polu magnetycznym to na boki ramki (te
znajdujce si w polu B) dziaa sia Lorentza (rwnanie 22.13). Siy te s przedstawione na
rysunku 24.4. Widzimy, e siy (F
b
) dziaajce na dusze boki ramki znosz si i pozostaje
nieskompensowana sia F
a
, ktra dziaa przeciwnie do kierunku ruchu ramki. Sia F
a

przeciwdziaa wic, zgodnie z regu Lenza, zmianom strumienia magnetycznego.

24.3 Indukcyjno
24.3.1 Transformator
Powszechnie stosowanym urzdzeniem, w ktrym wykorzystano zjawisko indukcji
elektromagnetycznej jest transformator. W urzdzeniu tym dwie cewki s nawinite na
tym samym rdzeniu (czsto jedna na drugiej). Jedna z tych cewek jest zasilana prdem
przemiennym wytwarzajcym w niej zmienne pole magnetyczne, ktre z kolei wywouje
SEM indukcji w drugiej cewce. Poniewa obie cewki obejmuj te same linie pola B to
zmiana strumienia magnetycznego jest w nich jednakowa. Zgodnie z prawem Faradaya

t
N U
B
d
d|
1 1
=
(24.9)

oraz
325
t
N U
B
d
d|
2 2
=
(24.10)

gdzie N
1
jest liczba zwojw w cewce pierwotnej, a N
2
liczb zwojw w cewce wtrnej.
Stosunek napi w obu cewkach wynosi zatem

1
2
1
2
N
N
U
U
=
(24.11)

Wida, e regulujc ilo zwojw w cewkach moemy zamienia mae napicia na due
i odwrotnie. Ta wygodna metoda zmiany napi jest jednym z powodw, e powszechnie
stosujemy prd przemienny. Ma to due znaczenie przy przesyaniu energii. Generatory
wytwarzaj na og prd o niskim napiciu. Chcc zminimalizowa straty mocy w liniach
przesyowych zamieniamy to niskie napicie na wysokie, a przed odbiornikiem
transformujemy je z powrotem na niskie.

wiczenie 24.2
eby przekona si o celowoci tego dziaania oblicz straty mocy przy przesyaniu prdu
z jednego bloku elektrowni o mocy 20MW lini przesyow o oporze 1 . Obliczenia
wykonaj dla napicia 100 kV (typowe dla dalekich linii przesyowych) oraz dla napicia
15 kV (typowe napicie lokalnych linii przesyowych). Porwnaj uzyskane wartoci. Jaki
procent mocy wytworzonej stanowi straty? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Zauwa, e moc elektrowni jest staa P
elektr.
= UI wic gdy zwikszamy
napicie to maleje natenie prdu, a straty s wanie zwizane z ciepem jakie wydziela
si podczas przepywu prdu przez opornik R I P
2
= .

P
1
= P
2
=


24.3.2 Indukcyjno wasna
W przypadku transformatora zmiany prdu w jednym obwodzie indukuj SEM
w drugim obwodzie. Ale o zjawisku indukcji moemy mwi rwnie w przypadku
pojedynczego obwodu. Wynika to std, e prd pyncy w obwodzie wytwarza wasny
strumie magnetyczny, ktry przenika przez ten obwd. Wobec tego

Gdy natenie prdu przepywajcego przez obwd zmienia si to zmienia si te,
wytworzony przez ten prd, strumie pola magnetycznego przenikajcy obwd, wic
zgodnie z prawem indukcji Faradaya indukuje si w obwodzie SEM.

T si elektromotoryczn nazywamy si elektromotoryczn samoindukcji , a samo
zjawisko zjawiskiem indukcji wasnej . Jeeli obwd (cewka) zawiera N zwojw to
326
t
N
B
d
d|
c =
(24.12)

Cakowitym strumie N|
B
zawarty w obwodzie jest proporcjonalny do natenie prdu
pyncego przez obwd

LI N
B
= |
(24.13)

Sta proporcjonalnoci L

I
N L
B
|
=
(24.14)

nazywamy indukcyjnoci (wspczynnikiem indukcji wasnej lub wspczynnikiem
samoindukcji).
Zrniczkowanie rwnania (24.14) prowadzi do wyraenia

t
I
L
t
N
B
d
d
d
d
=
|

(24.15)

czc rwnania (24.12) i (24.15) otrzymujemy wyraenie na si elektromotoryczn
samoindukcji

t
I
L
d
d
= c
(24.16)

Jednostki
Jednostk indukcyjnoci L jest henr (H); 1 H = 1 Vs/A.

Przykad
Jako przykad obliczmy indukcyjno cewki o dugoci l, przekroju poprzecznym S i N
zwojach, przez ktr pynie prd o nateniu I. Strumie magnetyczny przez kady zwj
cewki wynosi BS = | . Natomiast pole magnetyczne B wewntrz cewki wytwarzane przez
pyncy przez ni prd, wynosi zgodnie ze wzorem (23.12)

l
N
I nI B
0 0
= =
(24.17)

Zatem, strumie pola magnetycznego jest rwny

I
l
NS
0
| =
(24.18)

Indukcyjno L obliczamy podstawiajc to wyraenie do wzoru (24.14)

327
l
S N
L
2
0
= (24.19)

Zauwamy, e indukcyjno L podobnie jak pojemno C zaley tylko od geometrii
ukadu. Indukcyjno cewki moemy zwikszy wprowadzajc do niej rdze z materiau
o duej wzgldnej przenikalnoci magnetycznej
r
. Takim materiaem jest np. elazo.
Magnetyczne wasnoci materii omwione bd w dalszych rozdziaach.

wiczenie 24.3
Jako przykad oblicz indukcyjno cewki o dugoci l = 1 cm i rednicy d = 1 cm majcej
10 zwojw. Takie cewki s stosowane w obwodach wejciowych radioodbiornikw.
L =


24.4 Energia pola magnetycznego
W rozdziale 20 pokazalimy, e jeeli w jakim punkcie przestrzeni istnieje pole
elektryczne o nateniu E to moemy uwaa, e w tym punkcie jest zmagazynowana
energia w iloci
0
E
2
na jednostk objtoci. Podobnie energia moe by zgromadzona
w polu magnetycznym. Rozwamy na przykad obwd zawierajcy cewk o indukcyjnoci
L. Jeeli do obwodu wczymy rdo SEM (np. bateri) to prd w obwodzie narasta od
zera do wartoci maksymalnej I
0
. Zmiana prdu w obwodzie powoduje powstanie na
kocach cewki rnicy potencjaw V (SEM indukcji ) przeciwnej do SEM przyoonej

t
I
L V
d
d
= A
(24.20)

Do pokonania tej rnicy potencjaw przez adunek dq potrzeba jest energia (praca) dW

I LI
t
q
I L q
t
I
L q V W d
d
d
d d
d
d
d d = = = A =
(24.21)

Energi t (pobran ze rda SEM) adunek przekazuje cewce wic energia cewki wzrasta
o dW. Cakowita energia magnetyczna zgromadzona w cewce podczas narastania prdu od
zera do I
0
wynosi wic

2
0
0
2
1
0
LI I LI W W
I
B
= = =
} }
d d
(24.22)

Jeeli rozpatrywana cewka ma dugoci l i powierzchni przekroju S, to jej objto jest
rwna iloczynowi lS i gsto energii magnetycznej zgromadzonej w cewce wynosi
328

lS
W
w
B
B
=
(24.23)

lub na podstawie rwnania (24.22)

lS
LI
w
B
2
2
1
= (24.24)

Przypomnijmy, e dla cewki indukcyjno i pole magnetyczne dane s odpowiednio przez
wyraenia

l
S N
L
2
0
= (24.25)

oraz

l
N
I In B
0 0
= =
(24.26)

co prowadzi do wyraenie opisujcego gsto energii magnetycznej w postaci

0
2
2
1
B
w
B
=
(24.27)

Jeeli w jakim punkcie przestrzeni istnieje pole magnetyczne o indukcji B to
moemy uwaa, e w tym punkcie jest zmagazynowana energia w iloci
0
2
2
1
B
na
jednostk objtoci

Modu VIII Drgania elektromagnetyczne
329
25 Drgania elektromagnetyczne
25.1 Drgania w obwodzie LC
Rozpatrzmy obwd zoony z szeregowo poczonych indukcyjnoci L (cewki)
i pojemnoci C (kondensatora) pokazany na rysunku 25.1. Przyjmijmy, e opr
elektryczny (omowy) obwodu jest rwny zeru (R = 0). Zamy te, e w chwili
pocztkowej na kondensatorze C jest nagromadzony adunek Q
0
, a prd w obwodzie nie
pynie (rysunek a).W takiej sytuacji energia zawarta w kondensatorze

C
Q
W
C
2
2
0
= (25.1)

jest maksymalna, a energia w cewce

2
2
LI
W
L
= (25.2)

jest rwna zeru.

Rys. 25.1. Oscylacje w obwodzie LC

Nastpnie kondensator zaczyna rozadowywa si (rysunek b). W obwodzie pynie prd
I = dQ/dt. W miar jak maleje adunek na kondensatorze maleje te energia zawarta w polu
elektrycznym kondensatora, a ronie energia pola magnetycznego, ktre pojawia si
w cewce w miar narastania w niej prdu.
Wreszcie gdy adunek spadnie do zera caa energia jest przekazana do pola magnetycznego
cewki (rysunek c). Jednak pomimo, e kondensator jest cakowicie rozadowany prd dalej
pynie w obwodzie (w tym samym kierunku). Jego rdem jest SEM samoindukcji
powstajca w cewce, ktra podtrzymuje sabncy prd.
Ten prd aduje kondensator (przeciwnie) wic energia jest ponownie przekazywana do
kondensatora (rysunek d).
Wreszcie adunek na kondensatorze osiga maksimum i prd w obwodzie zanika. Stan
kocowy jest wic taki jak pocztkowy tylko kondensator jest naadowany odwrotnie
(rysunek e).
Sytuacja powtarza si, tylko teraz prd rozadowania kondensatora bdzie pyn
w przeciwnym kierunku. Mamy wic do czynienia z oscylacjami (drganiami) adunku
330
(prdu). Zmienia si zarwno warto jak i znak (kierunek) adunku na kondensatorze
i prdu w obwodzie.
Do opisu ilociowego tych drga skorzystamy z prawa Kirchhoffa, zgodnie z ktrym

0 = +
C L
U U
(25.3)

gdzie U
L
i U
C
s napiciami odpowiednio na cewce i kondensatorze. Korzystajc z rwna
(24.16) i (20.1) otrzymujemy

0
d
d
= +
C
Q
t
I
L
(25.4)

Poniewa I = dQ/dt wic

C
Q
t
Q
L =
2
2
d
d
(25.5)

Jest to rwnanie drga w obwodzie LC.
Rwnanie to opisujce oscylacje adunku ma identyczn posta jak rwnanie (12.3)
drga swobodnych masy zawieszonej na sprynie, przy czym nastpujce wielkoci
elektryczne odpowiadaj wielkociom mechanicznym: adunek Q przesunicie x;
indukcyjno L masa m; pojemno C odwrotno wspczynnika sprystoci 1/k;
prd I = dQ/d prdko v = dx/dt.
Poniewa zagadnienie drga swobodnych zostao rozwizane w punkcie 12.1 wic
moemy skorzysta z uprzednio wyprowadzonych wzorw i napisa rozwizanie rwnania
(25.5)

t Q Q e cos
0
=
(25.6)

oraz

t I t Q
t
Q
I e e e sin sin
d
d
0 0
= = =
(25.7)

gdzie czsto drga jest dana wyraeniem

LC
1
= e
(25.8)

Moemy teraz obliczy napicie chwilowe na cewce i kondensatorze

t LI
t
I
L U
L
e ecos
d
d
0
= =
(25.9)

331
oraz

t
C
Q
U
C
e cos
0
= (25.10)

Zauwamy, e maksymalne wartoci (amplitudy) tych napi s takie same

C
Q
LC
LQ LQ LI
0
0
2
0 0
1
= = = e e (25.11)

Z powyszych wzorw wynika, e w obwodzie LC adunek na kondensatorze, natenie
prdu i napicie zmieniaj si sinusoidalnie tak jak dla drga harmonicznych. Zauwamy
ponadto, e midzy napiciem i nateniem prdu istnieje rnica faz, rwna /2. Gdy
napicie osiga maksymaln warto to prd jest rwny zeru i na odwrt.
Podsumowujc: w obwodzie LC obserwujemy oscylacje (drgania) pola elektrycznego
w kondensatorze i pola magnetycznego w cewce. Mwimy, e w obwodzie LC
obserwujemy drgania elektromagnetyczne , a sam obwd LC nazywamy obwodem
drgajcym .

wiczenie 25.1
Korzystajc ze wzorw (25.1) i (25.2) oraz z podanego rozwizania rwnania drga oblicz
energi jaka jest zgromadzona w dowolnej chwili t w kondensatorze i w cewce
indukcyjnej. Ile wynosi energia cakowita? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Skorzystaj z relacji
LC
1
= e .
W =


Wicej o innych obwodach (RC, RL), w ktrych natenie prdu zmienia si
w czasie moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu VIII.

25.2 Obwd szeregowy RLC
Dotychczas rozwaalimy obwd zwierajcy indukcyjno L oraz pojemno C.
Tymczasem kady obwd ma pewien opr R, przykadowo jest to opr drutu z ktrego
nawinito cewk. Obecno oporu w obwodzie powoduje straty energii w postaci
wydzielajcego si ciepa. Energia zawarta w obwodzie maleje i otrzymujemy drgania
tumione analogiczne do drga tumionych spryny opisanych w rozdziale 12, przy czym
wspczynnik tumienia = 1/(2) jest rwny R/2L.
Drgania w obwodzie RLC mona podtrzyma jeeli obwd bdziemy zasila zmienn
SEM ze rda zewntrznego wczonego do obwodu na przykad tak jak pokazano na
rysunku 25.2.

332

Rys. 25.2. Obwd RLC zawierajcy rdo napicia sinusoidalnie zmiennego

Jeeli obwd bdziemy zasila napiciem sinusoidalnie zmiennym

t U t U e sin ) (
0
=
(25.12)

to prawo Kirchhoffa dla obwodu zawierajcego elementy R, L, C oraz rdo napicia
(SEM) ma posta

t U
C
Q
RI
t
I
L e sin
d
d
0
= + +
(25.13)

Rniczkujc to wyraenie obustronnie po dt (i podstawiajc I = dQ/dt) otrzymujemy
rwnanie

t U
C
I
t
I
R
t
I
L e e cos
d
d
d
d
0
2
2
= + +
(25.14)

lub

t
L
U
LC
I
t
I
L
R
t
I
e
e
cos
d
d
d
d
0
2
2
= + +
(25.15)

Rwnanie to jest analogiczne do rwnania drga wymuszonych (12.38). Moemy wic
skorzysta z uzyskanych poprzednio (punkt 12.5) wynikw. Z tej analogii wynika, e
rozwizaniem rwnania (23.15) jest funkcja

) sin(
0
e = t I I
(25.16)

Rnica faz jaka istnieje midzy napiciem i nateniem prdu jest dana rwnaniem

333
R
C
L
tg
e
e
=
(25.17)

a amplituda prdu I
0
wynosi

2
2
0
0
1
|
|
.
|
\
|
+
=
C
L R
U
I
e
e

(25.18)

Zauwamy, e to wyraenie ma posta (prawa Ohma) przy czym staa proporcjonalnoci
pomidzy U
0
i I
0

2
2
1
|
|
.
|
\
|
+ =
C
L R Z
e
e (25.19)

peni analogiczn rol jak opr R w prawie Ohma. Wielko Z nazywamy zawad
obwodu .
Zauwamy, e gdy obwd zawiera tylko kondensator i rdo sinusoidalnie zmiennego
napicia to zawada jest rwna

C
X Z
C
e
1
= =
(25.20)

T wielko nazywamy opornoci pojemnociow lub reaktancj pojemnociow .
W takim obwodzie rnica faz pomidzy napiciem i nateniem prdu wynosi /2. Prd
"wyprzedza" napicie na kondensatorze o /2.
Natomiast gdyby obwd zawiera tylko cewk i rdo napicia sinusoidalnie zmiennego to
zawada jest rwna

L X Z
L
e = =
(25.21)

T wielko nazywamy opornoci indukcyjn lub reaktancj indukcyjn . Ponownie
midzy napiciem i nateniem prdu istnieje rnica faz, rwna /2, ale teraz prd
"pozostaje" za napiciem na cewce o /2.
Zauwamy, e w obwodzie RLC mamy do czynienia z szeregowym poczeniem
oporw omowego, pojemnociowego i indukcyjnego (rysunek 25.2), a mimo to ich opr
zastpczy (zawada) nie jest sum algebraiczn tych oporw tak jak w przypadku czenia
szeregowego wielu oporw omowych. Ten fakt wynika ze wspomnianych przesuni
fazowych pomidzy prdem i napiciem. Trzeba je uwzgldni przy dodawaniu napi
i w konsekwencji przy liczeniu zawady.

O obliczaniu zawady w obwodzie RLC moesz przeczyta w Dodatku 2, na kocu
moduu VIII.
334

wiczenie 25.2
Oblicz teraz zawad obwodu zoonego z opornika R = 10 , pojemnoci C = 1 pF oraz
indukcyjnoci L = 3 H poczonych szeregowo jeeli ukad jest zasilany z generatora
o czstotliwoci f = 100 MHz. Jaka byaby oporno ukadu gdyby w obwodzie nie
wystpoway reaktancje, a wycznie oporniki omowe o takich samych opornociach?

Z =

R
omowy
=


25.3 Rezonans
Drgania adunku, prdu i napicia w obwodzie odbywaj si z czstoci zasilania
(czstoci wymuszajc). Analogicznie jak dla mechanicznych drga wymuszonych
(punkt 12.5) amplituda tych drga zaley od i osiga maksimum dla pewnej
charakterystycznej wartoci tej czstoci. Przypomnijmy, e zjawisko to nazywamy
rezonansem.
Dla maego oporu R czyli dla maego tumienia warunek rezonansu jest speniony gdy

LC
1
0
= = e e
(25.22)

gdzie
0
jest czstoci drga nietumionych (drgania w obwodzie LC).
Natenie prdu osiga wtedy warto maksymaln rwn

R
U
I
0
0
= (25.23)

Widzimy, e natenie prdu w obwodzie jest takie, jak gdyby nie byo w nim ani
pojemnoci ani indukcyjnoci.

wiczenie 25.3
Sprawd samodzielnie ile wynosi w takiej sytuacji zawada obwodu.

Z =


335
W warunkach rezonansu napicie na kondensatorze (w obwodzie RLC) jest rwne

C
L
R
U
C R
U
X I U
C rez C
0
0
0
0 ,
1
= = =
e

(25.24)

i moe by wielokrotnie wiksze od napicia zasilajcego. Moesz to sprawdzi
rozwizujc nastpujce zagadnienie:

wiczenie 25.4
Drgania wymuszone w obwodzie mona take wywoa bez wczania bezporedniego
rda SEM w postaci generatora. Przykadem moe by ukad RLC w obwodzie
wejciowym radioodbiornika (telewizora) pokazany na rysunku poniej. Ukad ten jest
zasilany sygnaem z anteny.

Ukad rezonansowy w obwodzie
wejciowym radioodbiornika ze
strojon pojemnoci
W ukadzie dostrojenie do czstotliwoci
danej radiostacji jest osigane przez dobranie
pojemnoci. W ten sposb jest speniony
warunek rezonansu dla tej czstotliwoci.
W pokazanym ukadzie R = 10 , a L = 1 H.
Jaka powinna by pojemno C aby uzyska
dostrojenie odbiornika (rezonans) do stacji
"Jazz Radio", ktra w Krakowie nadaje na
czstotliwoci 101 MHz? Jeeli sygna
wejciowy z anteny ma amplitud 100 V to
jakie jest napicie na kondensatorze przy
czstotliwoci rezonansowej? Jakie napicie
na kondensatorze daje przy tych samych
ustawieniach R, L, C sygna o tej samej
amplitudzie ale o czstotliwoci 96.0 MHz
(radio "RMF")? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Skorzystaj ze warunku rezonansu (25.22) i wzoru (25.24) na napicie na
kondensatorze.

=

U
Crez.
= U
C
=


Drgania wymuszone oraz zjawisko rezonansu w obwodzie RLC moesz przeledzi
korzystajc z programu komputerowego Obwd szeregowy RLC, dostpnego na
stronie WWW autora.

336
25.4 Moc w obwodzie prdu zmiennego
O mocy wydzielanej w obwodzie prdu staego mwilimy w rozdziale 21.
W obwodzie prdu zmiennego moc dana jest takim samym wyraeniem

) ( ) ( ) ( t I t U t P =
(25.25)

ale warto jej zmienia si bo zmienne jest napicie i natenie prdu. Dlatego te
w przypadku prdu zmiennego do obliczenia mocy posuymy si wartociami rednimi.
Zgodnie z naszymi obliczeniami moc w obwodzie RLC w dowolnej chwili t wynosi

) sin( sin ) ( ) ( ) (
0 0
e e = = t t I U t I t U t P
(25.26)

Korzystajc ze wzoru na sinus rnicy ktw otrzymujemy

) t t ( I U
) t t ( t I U P(t)

sin sin cos sin
sin cos cos sin sin
2
2
1
2
0 0
0 0
=
= =

(25.27)

gdzie ponadto skorzystalimy z relacji 2 2 t t t e e e sin cos sin = .
Moc rednia jest wic dana wyraeniem

) sin sin cos sin (
__________
__________
e e t t I U P 2
2
1
2
0 0
= (25.28)

Poniewa 1
2 2
= + t t e e cos sin to 2 1
2 2
= = t t e e cos sin (wykresy sinus i cosinus s takie
same, jedynie przesunite o t/2). Ponadto 0 2 = t e sin bo funkcja sinus jest na przemian
dodatnia i ujemna, wic

cos
2
0 0
I U
P =
(25.29)

Jak widzimy, rednia moc zaley od przesunicia fazowego pomidzy napiciem i prdem.
Na podstawie wzoru (25.17) i korzystajc ze zwizkw midzy funkcjami
trygonometrycznymi tego samego kta mona pokaza, e Z R = cos . Uwzgldniajc,
ponadto e U
0
= ZI
0
moemy przeksztaci wyraenie na moc redni do postaci

2 2 2
2
0 0 0 0 0
R I
Z
R I ZI I U
P = = =
) (
cos (25.30)

Przypomnijmy, e dla prdu staego R I P
2
= . Z porwnania tych dwch wyrae
dochodzimy do wniosku, e moc rednia wydzielana przy przepywie prdu zmiennego
o amplitudzie I
0
jest taka sama jak prdu staego o nateniu

337

Definicja
2
0
I
I
sk
=
(25.31)

T wielko nazywamy wartoci skuteczn natenia prdu zmiennego. Analogicznie
definiujemy skuteczn warto napicia

Definicja
2
0
U
U
sk
=
(25.32)

wiczenie 25.5
Mierniki prdu zmiennego takie jak amperomierze i woltomierze odczytuj wanie
wartoci skuteczne. Warto napicia 230 V w naszej sieci domowej to warto skuteczna.
Jaka jest warto maksymaln tego napicia? Wynik zapisz poniej.

U
0
=


Obliczylimy moc redni wydzielan w caym obwodzie. Porwnajmy j teraz ze
redni moc tracon na oporze R

2
2
0 2 2
0
2
R I
R t I R t I P
R
= = =
__________ ________
sin ) ( e (25.33)

Widzimy, e caa moc wydziela si na oporze R, a to oznacza, e na kondensatorze i cewce
nie ma strat mocy.
Ten wniosek pozostaje w zgodnoci z naszymi wczeniejszymi obliczeniami. Gdy
w obwodzie znajduje si tylko pojemno lub indukcyjno (nie ma oporu omowego) to
przesuniecie fazowe jest rwne /2, a poniewa cos(/2) = 0 to zgodnie z rwnaniem
(25.29) rednia moc jest rwna zeru. Jednoczenie zauwamy, e moc chwilowa zmienia
si z czasem; raz jest dodatnia (energia jest gromadzona w polu elektrycznym
kondensatora lub magnetycznym cewki), a raz ujemna (zgromadzona moc jest oddawana
do ukadu).
Omawiane obwody, w ktrych elementy R, L, C stanowiy odrbne czci nazywamy
obwodami o elementach skupionych . W praktyce jednak mamy do czynienia
z elementami, ktre maj zoone wasnoci. Przykadem moe tu by cewka, ktra oprcz
indukcyjnoci L ma zawsze opr R oraz pojemno midzyzwojow C. Mamy wtedy do
czynienia z obwodami o elementach rozoonych .

Modu VIII Rwnania Maxwella
338
26 Rwnania Maxwella
26.1 Prawo Gaussa dla pola magnetycznego
Przypomnijmy, e analogicznie jak strumie pola elektrycznego E, strumie pola
magnetycznego B przez powierzchni S jest dany oglnym wzorem

}
=
S
B
S Bd |
(26.1)

Jednak, jak ju podkrelalimy istnieje zasadnicza rnica midzy staym polem
magnetycznym i elektrycznym, rnica pomidzy liniami pola elektrycznego
i magnetycznego.
Linie pola magnetycznego s zawsze liniami zamknitymi podczas gdy linie pola
elektrycznego zaczynaj si i kocz na adunkach.
Poniewa linie pola B s krzywymi zamknitymi, wic dowolna powierzchnia zamknita
otaczajca rdo pola magnetycznego jest przecinana przez tyle samo linii wychodzcych
ze rda co wchodzcych do niego (rysunek 26.1).

Rys. 26.1. Linie pola B przechodzce przez zamknite powierzchnie Gaussa (linie przerywane)

W konsekwencji strumie pola magnetycznego przez zamknit powierzchni jest rwny
zeru

d 0
S
=
}
B S
(26.2)

Ten oglny zwizek znany jako prawo Gaussa dla pola magnetycznego.
Wynik ten wie si z faktem, e nie udao si zaobserwowa w przyrodzie (pomimo wielu
stara) adunkw magnetycznych (pojedynczych biegunw) analogicznych do adunkw
elektrycznych.
339
26.2 Indukowane wirowe pole elektryczne
W rozdziale 24 przedstawione zostao zjawisko indukcji elektromagnetycznej
polegajce na powstawaniu siy elektromotorycznej SEM w obwodzie podczas
przemieszczania si wzgldem siebie rda pola magnetycznego i tego obwodu.
Poniewa prawo Faradaya okrela indukowan SEM niezalenie od sposobu w jaki
zmieniamy strumie magnetyczny, wic w szczeglnoci zmiana strumienia
magnetycznego moe by wywoana zmieniajcym si w czasie polem magnetycznym.
Jeeli w tym zmiennym polu magnetycznym umiecimy przewodzc koow ptl
(obwd) to w tym obwodzie popynie prd. Oznacza to, e w miejscu gdzie znajduje si
przewodnik istnieje pole elektryczne E, ktre dziaa na adunki elektryczne w przewodniku
wywoujc ich ruch.
To pole elektryczne E zostao wytworzone (wyindukowane) przez zmieniajce si pole
magnetyczne B.
Oglnie:

Zmianom pola magnetycznego towarzyszy zawsze powstanie pola elektrycznego.

Jako przykad rozpatrzmy jednorodne pole magnetyczne B, ktrego warto maleje
z czasem ze sta szybkoci dB/dt. Na rysunku 26.2 poniej pokazano natenie pola
elektrycznego E wyindukowanego przez to malejce pole B. Kierunek wyindukowanego
pola elektrycznego okrelamy z reguy Lenza, analogicznie jak znajdowalimy kierunek
indukowanego prdu (ktry to pole elektryczne wywouje w przewodniku).
Zauwamy przy tym, e obecno ptli (obwodu) nie jest konieczna. Jeeli go nie bdzie,
to nie bdziemy obserwowa przepywu prdu jednak indukowane pole elektryczne E
bdzie nadal istnie.

Rys. 26.2. Linie pola elektrycznego wytworzonego przez malejce pole magnetyczne

Linie indukowanego pola elektrycznego maj ksztat koncentrycznych okrgw
(zamknitych linii) co w zasadniczy sposb rni je od linii pola E zwizanego
z adunkami, ktre nie mog by liniami zamknitymi bo zawsze zaczynaj si na
adunkach dodatnich i kocz na ujemnych.
Zapamitajmy, e indukowane pola elektryczne nie s zwizane z adunkiem, ale ze
zmian strumienia magnetycznego.
340
Indukowane pole elektryczne nazywamy (ze wzgldu na ksztat linii) wirowym polem
elektrycznym .
Natenia koowego pola elektrycznego pokazanego na rysunku 26.2 jest zgodnie
z rwnaniem (19.7) zwizane z indukowan si elektromotoryczna relacj

d c =
}
E l
(26.3)

gdzie cakowanie odbywa si po drodze, na ktrej dziaa sia to jest wzdu linii pola
elektrycznego.
W polu elektrycznym pokazanym na rysunku 26.2 adunki elektryczne poruszaj si po
torach koowych wic rwnanie (26.3) przyjmuje posta 2 E r c =
Korzystajc z rwnania (26.3) moemy zapisa uoglnione prawo indukcji Faradaya
w postaci

d
d ( )
d
B
t
|
c = =
}
E l
(26.4)

ktre moemy wyrazi nastpujco:

Cyrkulacja wektora natenia pola E po dowolnym zamknitym konturze jest rwna
szybkoci zmiany strumienia magnetycznego przechodzcego przez ten kontur.

26.3 Indukowane pole magnetyczne
W poprzednim paragrafie dowiedzielimy si, e zmianom pola magnetycznego
towarzyszy zawsze powstanie pola elektrycznego. Teraz zajmiemy si powizaniem
prdkoci zmian pola elektrycznego z wielkoci wywoanego tymi zmianami pola
magnetycznego.
W tym celu rozpatrzmy obwd elektryczny zawierajcy kondensator cylindryczny

Rys. 26.3. Pole magnetyczne B wytworzone przez zmienne pole elektryczne E pomidzy
okadkami kondensatora
341
W stanie ustalonym pole elektryczne w kondensatorze jest stae. Natomiast gdy adujemy
lub rozadowujemy kondensator to do okadek dopywa (lub z nich ubywa) adunek
i w konsekwencji zmienia si pole elektryczne E w kondensatorze.
Dowiadczenie pokazuje, e pomidzy okadkami kondensatora powstaje pole
magnetyczne wytworzone przez zmieniajce si pole elektryczne. Linie pola, pokazane na
rysunku 26.3, maj ksztat okrgw tak jak linie pola wok przewodnika z prdem.
Pole magnetyczne jest wytwarzane w kondensatorze tylko podczas jego adowania lub
rozadowania. Tak wic pole magnetyczne moe by wytwarzane zarwno przez przepyw
prdu (prawo Ampre'a) jak i przez zmienne pole elektryczne.
Na tej podstawie Maxwell uoglni prawo Ampre'a do postaci

0 0 0
d
d
d
E
I
t
|
c = +
}
B l
(26.5)

Sprawdmy czy stosujc t modyfikacj uzyskamy poprawny wynik na pole B pomidzy
okadkami.
Z prawa Gaussa wynika, e strumie pola elektrycznego pomidzy okadkami
kondensatora wynosi

0
c
|
Q
E
=
(26.6)

Rniczkujc to wyraenie obustronnie po dt otrzymujemy

0 0
d
d 1
d
d
c c
| I
t
Q
t
E
= =
(26.7)

Przypomnijmy, e zgodnie z prawem Ampre'a

0
d I =
}
B l
(26.8)

Podstawiajc za prd I (rwnanie 26.7) otrzymujemy wyraenie

0 0
d
d
d
E
t
|
c =
}
B l
(26.9)

identyczne z wyrazem dodanym przez Maxwella do prawa Ampre'a.
Podsumowujc:

Zmianom pola elektrycznego towarzyszy zawsze powstanie pola magnetycznego.

Mwic o polu magnetycznym wytwarzanym przez zmienne pole elektryczne.
moemy posuy si pojciem prdu przesunicia. Wicej na ten temat moesz
przeczyta w Dodatku 3, na kocu moduu VIII.
342
26.4 Rwnania Maxwella
W tabeli 26.1 zestawione s poznane przez nas dotychczas cztery prawa, ktre opisuj
og zjawisk elektromagnetycznych. S to rwnania Maxwella. Przedstawione rwnania
sformuowano dla prni to jest gdy w orodku nie ma dielektrykw i materiaw
magnetycznych.

Tab. 26.1 Rwnania Maxwella (dla prni)
Prawo Rwnanie
1 prawo Gaussa dla elektrycznoci
0
d Q c =
}
E S
2 prawo Gaussa dla magnetyzmu
d 0 =
}
B S
3 uoglnione prawo Faradaya
d
d ( )
d
B
t
|
c = =
}
E l
4 uoglnione prawo Ampre'a
0 0 0
d
d
d
E
I
t
|
c = +
}
B l

Wszystkie powysze prawa s suszne zarwno w przypadku statycznym (pola niezalene
od czasu) jak i w przypadku pl zalenych od czasu.

Wicej o rwnaniach Maxwella w przypadku statycznym jak i w przypadku pl
zalenych od czasu przeczytasz w Dodatku 4, na kocu moduu VIII. Natomiast
w Dodatku 5 poznasz form rniczkow rwna Maxwella.

Zauwamy, e w przypadku statycznym prawa opisujce pola elektryczne i magnetyczne
s od siebie niezalene natomiast w przypadku pl zalenych od czasu rwnania Maxwella
cz ze sob pola elektryczne i magnetyczne.

Modu VIII Fale elektromagnetyczne
343
27 Fale elektromagnetyczne
27.1 Widmo fal elektromagnetycznych
Maxwell nie tylko poczy w jedn cao podstawowe rwnania opisujce zjawiska
elektromagnetyczne, ale wycign z tych rwna szereg wnioskw o znaczeniu
fundamentalnym.
Z rwna wicych ze sob pola elektryczne i magnetyczne

d
d ( )
d
B
t
|
c = =
}
E l
(27.1)

oraz

0 0 0
d
d
d
E
I
t
|
c = +
}
B l
(27.2)

wynika, e kada zmiana w czasie pola elektrycznego wywouje powstanie zmiennego
pola magnetycznego, ktre z kolei indukuje wirowe pole elektryczne itd. Taki cig
sprzonych pl elektrycznych i magnetycznych tworzy fal elektromagnetyczn
(rysunek 27.1).

Rys. 27.1. Pole elektryczne E i magnetyczne B fali elektromagnetycznej o dugoci

Maxwell wykaza, e wzajemnie sprzone pola elektryczne i magnetyczne s do siebie
prostopade i prostopade do kierunku rozchodzenia si fali, i e prdko fal
elektromagnetycznych w prni jest dana wyraeniem

s
m
.
8
0 0
10 9979 2
1
= =
c
c
(27.3)

Pokaza te, e przyspieszony adunek elektryczny bdzie promieniowa pole elektryczne
i magnetyczne w postaci fali elektromagnetycznej oraz, e w wypromieniowanej fali
344
stosunek amplitudy natenia pola elektrycznego do amplitudy indukcji magnetycznej jest
rwny prdkoci c

0
0
B
E
c =
(27.4)

Znany nam obecnie zakres widma fal elektromagnetycznych przedstawia rysunek 27.2.
Wszystkie wymienione fale s falami elektromagnetycznymi i rozchodz si w prni
z prdkoci c. Rni si natomiast czstotliwoci (dugoci) fal. Przedstawiony podzia
wie si z zastosowaniem okrelonych fal lub sposobem ich wytwarzania.

Rys. 27.2. Widmo fal elektromagnetycznych

Poszczeglne zakresy dugoci fal zachodz na siebie, ich granice nie s cile okrelone.

27.2 Rwnanie falowe
Przypomnijmy sobie rwnanie ruchu falowego (13.15) dla struny

2
2
2 2
2
1
t
y
x
y
c
c
c
c
v
=
(27.5)

Rwnanie to opisuje fal poprzeczn rozchodzc si w kierunku x (czstki orodka
wychylay si w kierunku y).
W rozdziale 13 mwilimy, e rwnanie falowe w tej postaci, stosuje si do wszystkich
rodzajw rozchodzcych si fal, np. fal dwikowych i fal elektromagnetycznych.
Moemy wic przez analogi napisa (pomijajc wyprowadzenie) rwnanie falowe dla fali
elektromagnetycznej (rozchodzcej si w kierunku osi x)

2
2
2 2
2
1
t
B
c x
B
z z
c
c
c
c
=
(27.6)

Oczywicie pole elektryczne E spenia takie samo rwnanie
345
2
2
2 2
2
1
t
E
c x
E
y y
c
c
c
c
= (27.7)

Pola E i B s do siebie prostopade.

27.3 Rozchodzenie si fal elektromagnetycznych
Dla zilustrowania rozchodzenia si fal elektromagnetycznych i wzajemnego sprzenia
pl elektrycznych i magnetycznych rozpatrzymy jedn z najczciej stosowanych linii
transmisyjnych jak jest kabel koncentryczny.
Na rysunku 27.3 pokazany jest rozkad pola elektrycznego i magnetycznego w kablu
koncentrycznym w danej chwili t. Pole elektryczne jest radialne, a pole magnetyczne
tworzy wsposiowe koa wok wewntrznego przewodnika. Pola te poruszaj si wzdu
kabla z prdkoci c (zakadamy, e linia transmisyjna ma zerowy opr). Mamy do
czynienia z fal biec.

Rys. 27.3. Rozkad pl magnetycznego i elektrycznego w fali elektromagnetycznej w kablu
koncentrycznym

Rysunek pokazuje tylko jedn z moliwych konfiguracji pl odpowiadajc jednej
z rnych fal jakie mog rozchodzi wzdu kabla. Pola E i B s do siebie prostopade
w kadym punkcie.
Innym przykadem linii transmisyjnej (obok kabli koncentrycznych) s tzw.
falowody , ktre stosuje si do przesyania fal elektromagnetycznych w zakresie
mikrofal.
Falowody wykonywane s w postaci pustych rur metalowych o rnych ksztatach
przekroju poprzecznego (bez przewodnika wewntrznego). ciany takiego falowodu maj
znikom oporno. Jeeli do koca falowodu przyoymy generator mikrofalowy (klistron)
to przez falowd przechodzi fala elektromagnetyczna. Przykadowy rozkad pl E, B takiej
fali jest pokazany na rysunku 27.4 dla falowodu, ktrego przekrj jest prostoktem. Fala
rozchodzi si w kierunku zaznaczonym strzak.
346

Rys. 27.4. Rozkad pl magnetycznego i elektrycznego fali elektromagnetycznej w prostoktnym
falowodzie (dla polepszenia czytelnoci na rysunku grnym
pominito linie B a na dolnym linie E)

Typ transmisji czyli rozkad pl (typ fali) w falowodzie zaley od jego rozmiarw.
Zwrmy uwag, e rozkad pl nie musi by sinusoidalnie zmienny.
Elektromagnetyczna linia transmisyjna moe by zakoczona w sposb umoliwiajcy
wypromieniowanie energii elektromagnetycznej do otaczajcej przestrzeni. Przykadem
takiego zakoczenia jest antena dipolowa umieszczona na kocu kabla koncentrycznego
pokazana na rysunku 27.5.

Rys. 27.5. Elektryczna antena dipolowa na kocu kabla koncentrycznego

Jeeli rnica potencjaw pomidzy midzy drutami zmienia si sinusoidalnie to taka
antena zachowuje si jak dipol elektryczny, ktrego moment dipolowy zmienia si co do
wielkoci jak i kierunku.
Energia elektromagnetyczna przekazywana wzdu kabla jest wypromieniowywana przez
anten tworzc fal elektromagnetyczn w orodku otaczajcym anten. Na rysunku 27.6
pokazane jest pole E wytwarzane przez taki oscylujcy dipol (przez tak anten) w dwu
przykadowo wybranych chwilach. Rysunek przedstawia pooenie adunkw dipola i pole
elektryczne wok niego.

347

Rys. 27.6. Fala elektromagnetyczna emitowana przez drgajcy dipol elektryczny

Zwrmy uwag na jeszcze jedn bardzo istotn cech fal elektromagnetycznych. Fale
elektromagnetyczne mog rozchodzi si w prni w przeciwiestwie do fal
mechanicznych, na przykad fal akustycznych, ktre wymagaj orodka materialnego.
Prdko fal elektromagnetycznych w prni jest dana wzorem

v c = (27.8)

lub

0
0
B
E
k
c = =
e

(27.9)

gdzie v jest czstotliwoci, dugoci fali, czstoci koow, a k liczb falow.

27.4 Wektor Poyntinga
Fale elektromagnetyczne posiadaj zdolno do przenoszenia energii od punktu do
punktu. Szybko przepywu energii przez jednostkow powierzchni paskiej fali
elektromagnetycznej opisujemy wektorem S zwanym wektorem Poyntinga . Wektor S
definiujemy za pomoc iloczynu wektorowego

B E S =
0
1

(27.10)

W ukadzie SI jest on wyraony w W/m
2
, kierunek S pokazuje kierunek przenoszenia
energii. Wektory E i B s chwilowymi wartociami pola elektromagnetycznego
w rozpatrywanym punkcie.

348
Przykad
Na zakoczenie rozpatrzmy radiostacj o mocy P
0
= 30 kW wysyajc fale izotropowo
(jednakowo w kadym kierunku). Obliczmy jakie natenie sygnau (moc na jednostk
powierzchni) odbieramy w odlegoci r = 10 km od nadajnika i jaka jest amplituda pola
elektrycznego i pola magnetycznego docierajcej fali elektromagnetycznej.
Poniewa moc emitowana jest we wszystkich kierunkach to znaczy jest rwnomiernie
rozoona na powierzchni sfery wic rednia warto wektora Poyntinga w odlegoci r od
rda ma warto

2
0
4 r
P
S
t
= (27.11)

Podstawiajc dane otrzymujemy = S 24 W/m
2

Na podstawie wyraenia (27.4) E = cB, wic moemy zapisa redni warto wektora
Poyntinga w postaci

2
0 0
1 1
E
c
EB S

= =
(27.12)

Jeeli natenie pola E zmienia si sinusoidalnie to warto rednia 2
2
0
2
E E = , a std

2
1
4
2
0
0
2
0
E
c r
P
S
t
= =
(27.13)

na tej podstawie

t
2
1
0 0
0
cP
r
E = (27.14)

Podstawiajc dane otrzymujemy E
0
= 0.13 V/m.
Wreszcie obliczamy pole B
0

c
E
B
0
0
= (27.15)

Otrzymujemy warto B
0
= 410
10
T. Zauwamy jak mae jest pole magnetyczne.

Ten rozdzia koczy modu smy; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.

Modu VIII - Podsumowanie
349
Podsumowanie
- Z prawa Faradaya wynika, sia elektromotoryczna indukcji zaley od szybko zmian
strumienia magnetycznego
t
B
d
d|
c = . Prd indukcyjny obserwujemy gdy rdo pola
magnetycznego porusza si wzgldem nieruchomej ptli (obwodu), ale rwnie gdy
przewd w ksztacie ptli porusza si w obszarze pola magnetycznego.
- Regua Lenza stwierdza, e prd indukowany ma taki kierunek, e wytwarzany przez
niego wasny strumie magnetyczny przeciwdziaa zmianom strumienia, ktre go
wywoay.
- W transformatorze stosunek napicia w uzwojeniu pierwotnym do napicia
w uzwojeniu wtrnym jest rwny stosunkowi liczby zwojw
1
2
1
2
N
N
U
U
= .
- Sia elektromotoryczna samoindukcji jest rwna
t
I
L
d
d
= c , gdzie L jest
wspczynnikiem indukcji wasnej.
- Gsto energii zgromadzonej w polu magnetycznym o indukcji B wynosi
0
2
2
1
B
.
- W obwodzie LC adunek, natenie prdu i napicie oscyluj sinusoidalnie
z czstotliwoci
LC
1
= e .
- W obwodzie szeregowym RLC zasilanym sinusoidalnie zmiennym napiciem
t V t V e sin ) (
0
= pynie prd ) sin(
0
e = t I I o amplitudzie
2
2
0
0
1
|
.
|
\
|
+
=
C
L R
V
I
e
e

i przesuniciu fazowym
R
C
L
e
e
= tg . Staa proporcjonalnoci Z pomidzy V

0
i I
0

nosi nazw zawady obwodu Z R L
C
= +
|
\
|
.
|
2
2
1
e
e
.
- rednia moc wydzielona w obwodzie wynosi
2
cos
2
2
0 0 0
R I I V
P = = . Caa moc
wydziela si na oporze R, na kondensatorze i cewce nie ma strat mocy.
- Prdko fal elektromagnetycznych w prni jest dana wyraeniem
0 0
1
c
= c
- Rwnanie falowe dla fali elektromagnetycznej rozchodzcej si wzdu osi x ma posta
2
2
2 2
2
1
t
B
c x
B
z z
c
c
c
c
= lub (dla pola E)
2
2
2 2
2
1
t
E
c x
E
y y
c
c
c
c
= . Pola E i B s do siebie
prostopade.
- Szybko przepywu energii paskiej fali elektromagnetycznej opisujemy wektorem
Poyntinga B E S =
0
1
.
Modu VIII - Podsumowanie
350
- Rwnania Maxwella w postaci uoglnionej

Prawo Rwnanie
1 prawo Gaussa dla elektrycznoci
0
d Q c =
}
E S
2 prawo Gaussa dla magnetyzmu
d 0 =
}
B S
3 uoglnione prawo Faradaya
d
d ( )
d
B
t
|
c = =
}
E l
4 uoglnione prawo Ampre'a
0 0 0
d
d
d
E
I
t
|
c = +
}
B l

Modu VIII - Materiay dodatkowe
351
Materiay dodatkowe do Moduu VIII
VIII. 1. Obwody RC i RL, stae czasowe

Obwd RC
Na rysunku poniej pokazany jest obwd zoony z opornika R, pojemnoci C
i idealnego (bez oporu wewntrznego) rda napicia (SEM) .

Obwd RC

Celem naadowania kondensatora zamykamy wycznik do pozycji (a). Prd jaki popynie
w obwodzie RC obliczamy korzystajc z prawa Kirchoffa, zgodnie z ktrym

C R
U U + = c
(VIII.1.1)

lub

C
Q
IR + = c
(VIII.1.2)


C
Q
R
t
Q
+ =
d
d
c
(VIII.1.3)

Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja Q(t) postaci

) 1 (
/ RC t
e C Q

= c (VIII.1.4)

Natomiast prd w obwodzie obliczamy z zalenoci I = dQ/dt

RC t
e
R t
Q
I
/
= =
c
d
d

(VIII.1.5)

Obie zalenoci zostay pokazane na rysunku poniej.
352

adowanie kondensatora: adunek na kondensatorze i prd w obwodzie

Z przedstawionych wykresw wida, e adunek na kondensatorze narasta, a prd maleje
eksponencjalnie z czasem. Szybko tych zmian zaley od wielko = RC, ktra ma
wymiar czasu i jest nazywana sta czasow obwodu.
Jeeli teraz w obwodzie przeczymy wycznik do pozycji (b) to bdziemy
rozadowywa kondensator. Teraz w obwodzie nie ma rda SEM i prawo Kirchoffa dla
obwodu przyjmuje posta

0 = +
C R
U U
(VIII.1.6)

lub

0 = +
C
Q
IR
(VIII.1.7)


0
d
d
= +
C
Q
R
t
Q

(VIII.1.8)

Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja Q(t) postaci

RC t
e Q Q
/
=
0

(VIII.1.9)

Natomiast prd w obwodzie obliczamy z zalenoci I = dQ/dt

RC t
e
RC
Q
t
Q
I
/
d
d

= =
0

(VIII.1.10)

Zarwno adunek jak i prd malej eksponencjalnie ze sta czasow =RC.

353
Obwd RL
Analogicznie, jak w obwodzie RC, opnienie w narastaniu i zanikaniu prdu
obserwuje si w obwodzie RL (rysunek) przy wczaniu lub wyczaniu rda SEM.

Obwd RL

Gdyby w obwodzie znajdowa si tylko opornik R, to po ustawieniu wycznika w pozycji
(a) prd osignby natychmiast warto /R. Obecno indukcyjnoci L w obwodzie
powoduje, e pojawia si dodatkowo SEM samoindukcji
L
, ktra zgodnie z regu Lenza
przeciwdziaa wzrostowi prdu co oznacza, e jej zwrot jest przeciwny do .
Zgodnie z prawem Kirchoffa

L R
U U = c
(VIII.1.11)

lub

t
I
L IR
d
d
+ = c
(VIII.1.12)

Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja I(t) postaci

) 1 (
/ L Rt
e
R
I

=
c

(VIII.1.13)

Prd w obwodzie narasta eksponencjalnie ze sta czasow =R/L. Podobnie ronie
napicie na oporniku R

) (
/ L Rt
R
e IR U

= = 1 c (VIII.1.14)

Natomiast napicie na indukcyjnoci L maleje z t sam sta czasow

L Rt
L
e
t
I
L U
/
d
d

= = c
(VIII.1.15)

Jeeli po ustaleniu si prdu w obwodzie przestawimy przecznik do pozycji (b) to
wyczmy rdo SEM i spowodujemy zanik prdu w obwodzie. Ponownie jednak
indukcyjno L powoduje, e prd nie zanika natychmiastowo.
354
Spadek prdu obliczamy ponownie na podstawie prawa Kirchoffa (rwnanie VIII.1.12)
uwzgldniajc, e = 0

0 = +
t
I
L IR
d
d

(VIII.1.16)

Rozwizanie tego rwnania ma posta

L Rt
e
R
I
/
=
c

(VIII.1.17)

Obserwujemy zanik prdu, ponownie ze sta czasow =R/L.

VIII. 2. Zawada w obwodzie RLC
W omawianym obwodzie RLC pomimo szeregowego poczenia oporw omowego,
pojemnociowego i indukcyjnego opr zastpczy (zawada) nie jest sum algebraiczn tych
oporw. Wynika to bezporednio z wystpujcych w obwodzie przesuni fazowych
pomidzy prdem i napiciem, ktre trzeba uwzgldnia przy dodawaniu napi
i w konsekwencji przy liczeniu zawady.
eby to sprawdzi obliczmy napicie wypadkowe w obwodzie RLC

L C R
U U U U + + =
(VIII.2.1)

Po podstawieniu odpowiednich wyrae i uwzgldnieniu przesuni fazowych pomidzy
prdem i napiciem dla poszczeglnych elementw obwodu otrzymujemy

) 2 sin(
) 2 sin( ) sin(
0
0 0
t e
t e e
+
+ + =
t I X
t I X t RI U
L
C

(VIII.2.2)

lub

) cos( ) cos( ) sin(
0 0 0
e e e + = t I X t I X t RI U
L C

(VIII.2.3)

Zwrmy uwag, e na kondensatorze napicie U pozostaje za prdem I, a na cewce U
wyprzedza I.
Rwnanie (2b) mona przeksztaci do postaci

) cos( ) ( ) sin(
0
e e + = t X X t R
I
U
C L

(VIII.2.4)

Mamy wic teraz doda do siebie dwie funkcje, sinus i cosinus.
W tym celu skorzystamy z wyraenia (25.17), zgodnie z ktrym tg ) ( = R X X
C L
.
Relacja ta, pokazana na rysunku poniej, przedstawia zwizek midzy reaktancjami X
L
, X
C

oporem R oraz ktem fazowym .
355
Zauwamy, ze przeciwprostoktna trjkta na rysunku jest rwna zawadzie
( )
2 2
C L
X X R Z + = .

Zwizek midzy reaktancjami X
L
, X
C
oporem R, zawad Z oraz ktem fazowym

Dzielimy teraz obustronnie rwnanie (VII.2.4) przez Z i otrzymujemy

) cos(
) (
) sin(
1
0
e e
+ = t
Z
X X
t
Z
R
I
U
Z
C L

(VIII.2.5)

Zgodnie z rysunkiem

cos =
Z
R

(VIII.2.6)

oraz

sin
) (
=
Z
X X
C L
(VIII.2.7)

Tak wic ostatecznie

t t t
I
U
Z
e e e sin ) cos( sin ) sin( cos
1
0
= + =
(VIII.2.8)

Otrzymalimy ponownie relacj

t ZI U e sin
0
=
(VIII.2.9)

z ktrej wynika, e napicie U wyprzedza prd ) sin(
0
e = t I I o kt fazowy oraz, e
zawada Z jest sta proporcjonalnoci pomidzy U
0
i I
0
.
356
VIII. 3. Prd przesunicia
Widzielimy (rysunek 26.3), e linie pola B maj taki sam ksztat jak linie wytworzone
przez przewodnik z prdem. Zauwamy ponadto, e w uoglnionym prawie Ampre'a

0 0 0
d
d
d
E
I
t
|
c = +
}
B l
(VIII.3.1)

wyraz t
E
d d
0
| c ma wymiar prdu.
Mimo, e nie mamy tu do czynienia z ruchem adunkw w obszarze pomidzy okadkami
kondensatora, to wyraz ten z przyczyn wymienionych powyej nazywamy prdem
przesunicia .
Mwimy, e pole B moe by wytworzone przez prd przewodzenia I lub przez prd
przesunicia I
p
.

0
d ( )
P
I I = +
}
B l
(VIII.3.2)

Koncepcja prdu przesunicia pozwala na zachowanie cigoci prdu w przestrzeni gdzie
nie jest przenoszony adunek. Przykadowo w trakcie adowania kondensatora prd
dopywa do jednej okadki i odpywa z drugiej wic wygodnie jest przyj, e pynie on
rwnie pomidzy okadkami tak aby bya zachowana cigo prdu w obwodzie.

VIII. 4. Rwnania Maxwella
W przypadku statycznym (pola niezalene od czasu) dwa rwnania Maxwella

0
d Q c =
}
E S
(VIII.4.1)

d 0 =
}
E l
(VIII.4.2)

opisuj prawa elektrostatyki. Z pierwszego rwnania wynika prawo Coulomba, ktre jest
suszne tylko w przypadku statycznym bo nie opisuje oddziaywania pomidzy adunkami
w ruchu.
Rwnanie (VIII.4.2) pokazuje, e gdy nie wystpuje zmienny (w czasie) strumie
magnetyczny, to praca pola E wzdu dowolnej zamknitej drogi jest rwna zeru - pole
elektrostatyczne jest polem zachowawczym i do jego opisu moemy posuy si pojciem
potencjau.

Natomiast w przypadku pl zalenych od czasu rwnanie to ma posta

d
d ( )
d
B
t
|
c = =
}
E l
(VIII.4.3)

i pole E nie jest polem zachowawczym - nie moemy go opisa za pomoc potencjau.
357
Kolejne dwa rwnania Maxwella, w przypadku statycznym (pola niezalene od czasu)
opisuj prawa magnetostatyki

d 0 =
}
B S
(VIII.4.4)

0
d I =
}
B l
(VIII.4.5)

Pierwsze z tych rwna (VIII.4.4) mwi, e nie istniej adunki magnetyczne (pojedyncze
bieguny) analogiczne do adunkw elektrycznych. Natomiast rwnanie (VIII.4.5)
pokazuje, e rdem pola magnetostatycznego s stae prdy elektryczne.

Natomiast w przypadku pl zalenych od czasu rwnanie to ma posta

0 0 0
d
d
d
E
I
t
|
c = +
}
B l
(VIII.4.6)

i uwzgldnia efekt zmieniajcych si pl elektryczny.

Zauwamy, e w przypadku statycznym prawa opisujce pola elektryczne i magnetyczne
s od siebie niezalene natomiast w przypadku pl zalenych od czasu rwnania Maxwella
cz ze sob pola elektryczne i magnetyczne.

VIII. 5. Rwnania Maxwella w postaci rniczkowej (operatorowej)
Istnieje kilka rwnowanych sformuowa rwna Maxwella. Poza, przedstawion
w paragrafie 26.4 i dodatku VIII.4 postaci cakow, rwnania Maxwella czsto
przedstawiane s postaci rniczkowej. T form rwna mona otrzyma bezporednio
z formy cakowej w wyniku przeksztace matematycznych w oparciu o twierdzenia
Gaussa-Ostrogradskiego i Stokesa.
W paragrafie 6.4 omwilimy, na przykadzie si grawitacyjnych, wane w fizyce
pojcie pola. Analogicznie w paragrafie 17.3 zdefiniowalimy natenie pola
elektrycznego. W obu przypadkach mamy do czynienia z wektorowym polem si
(grawitacyjnej, elektrostatycznej). W kadym punkcie takiej przestrzeni/pola okrelona jest
pewna funkcja wektorowa ( ) v r , okrelony jest wektor pola
1 2 3
( , , ) v v v v . Takie pole
nazywamy polem wektorowym (patrz dodatek VI.2). Kierunek pola jest wyznaczony
poprzez linie pola wektorowego, do ktrych wektor pola jest styczny w kadym punkcie.
Skorzystamy teraz, z wprowadzonego w dodatku VI.2, operatora wektorowego nabla

i j k
x y z
| | c c c
V + +
|
c c c
\ .
do zdefiniowania operatorw dywergencji i rotacji .

Operator dywegencji to wynik iloczynu skalarnego operatora nabla i wektora pola
1 2 3
( , , ) v v v v (dziaanie na funkcj wektorow). W wyniku otrzymujemy pole skalarne

358
3 1 2
div
v v v
v v
x y z
c c c
= V = + +
c c c

(VIII.5.1)

Dywergencja jest miar rdowoci pola (oznacza intensywno rda), wskazuje na
lokalne rda pola wektorowego i wie si z twierdzeniem Gaussa-Ostrogradskiego,
ktre umoliwia zamian caki powierzchniowej na objtociow:

d ( )d
S V
v S v V = V
} }

(VIII.5.2)

gdzie V jest obszarem ograniczonym powierzchni zamknit S.

Operator rotacji to wynik iloczynu wektorowego operatora nabla i wektora pola
1 2 3
( , , ) v v v v (dziaanie na funkcj wektorow). W wyniku otrzymujemy pole wektorowe

3 3 2 1 2 1
1 2 3

rot
i j k
v v v v v v
v v i j k
y z z x x y x y z
v v v
| |
|
| | | | c c c c c c c c c | |
|
= V = + + =
| | |
|
c c c c c c c c c
\ .
\ . \ .
|
|
\ .

(VIII.5.3)

Rotacja okrela obrt wektora pola, np. dla pyncej cieczy, rot v oznacza, e mamy do
czynienia z wirami. Rotacja jest miar obecnoci lokalnych zawirowa pola i wie si
z twierdzeniem Stockesa, ktre wie cak liniow z pola wektorowego po zamknitym
konturze L z cak powierzchniow po pacie powierzchniowym S ograniczonym przez
kontur L:

d ( ) d
L L
v L v S = V
} }

(VIII.5.4)

Teraz na podstawie twierdzenia Gaussa Ostrogradskiego zamieniamy cak
powierzchniow na cak objtociow, a na podstawie twierdzenia Stokesa zamieniamy
cak liniow (cyrkulacj) na cak powierzchniow i przeksztacamy rwnania Maxwella
do postaci rniczkowej (operatorowej)

0
d Q c =
}
E S
+
d ( )d
S V
E S E V = V
} }

0
/ E c V =
d 0 =
}
B S
+
d ( )d
S V
B S B V = V
} }

0 B V =
d
d ( )
d
B
t
|
c = =
}
E l
+
d ( ) d
L L
E L E S = V
} }

B
E
t
c
V =
c

0 0 0
d
d
d
E
I
t
|
c = +
}
B l
+
d ( ) d
L L
B L B S = V
} }

0 0 0
E
B J
t
c
c
V = +
c

gdzie jest gstoci adunku, a J gstoci prdu.
Modu VIII - Rozwizania wicze
359
Rozwizania wicze z moduu VIII

wiczenie 24.1
Dane: d =5 cm, N = 100 zwojw,
1
= 0,
2
= 180, B = 1 T, t = 0.1 s.

Jeeli zmiana strumienia magnetycznego |
B
nastpia w czasie t to rednia SEM jaka
wyindukuje si wynosi zgodnie ze wzorem (24.1)

t
B
|
c
A
=

Jeeli mamy obwd zoony z N zwojw to powyszy wzr przyjmuje posta

t
N
B
|
c
A
=

Zmian strumienia obliczamy jako rnic strumienia kocowego i pocztkowego

) cos (cos
1 2 1 2
o o | | | = = A BS
B

Podstawiajc to wyraenie do rwnania na SEM otrzymujemy

t
Bd
N
t
B
) cos (cos
1 2
2
o o |
c

=
A
=

gdzie uwzgldniono, e S = d
2
.
Ostatecznie po podstawieniu danych otrzymujemy = 5 V.

wiczenie 24.2
Dane: P
elektr.
= 20MW, R = 1 , U
1
= 100 kV, U
2
= 15 kV.

Straty energii s zwizane z ciepem jakie wydziela si podczas przepywu prdu przez
opornik (lini przesyow)

R I P
2
=

Poniewa moc elektrowni

UI P
elektr
=
.

jest staa, wic czc powysze rwnania otrzymujemy

360
R
U
P
P
elektr
2
|
.
|
\
|
=
.

Podstawiajc dane otrzymujemy P
1
= 40 kW (dla U
1
= 100 kV) co stanowi 0.2% mocy
elektrowni oraz P
2
= 1.78 kW (dla U
2
= 15 kV) co stanowi 8.9% mocy elektrowni.

wiczenie 24.3
Dane: l = 1 cm, d = 1 cm, N = 10,
0
= 410
7
Tm/A.

Indukcyjno cewki obliczamy ze wzoru (24.19)

2
2
2
0 0
2
d
N
N S
L
l l

| |
|
\ .
= =

Podstawiajc dane otrzymujemy L = 10
6
H = 1 H.

wiczenie 25.1
Energi jaka jest zgromadzona w dowolnej chwili t w kondensatorze obliczmy ze wzoru

C
t Q
C
Q
W
C
2 2
2 2
0
2
e cos
= =

a w cewce indukcyjnej z wyraenia

2 2
2
0
2
t LI LI
W
L
e sin
= =

Cakowita energia jest sum energii W
C
i W
L

2 2
2 2
0
2 2
0
t LI
C
t Q
W W W
L C
e e sin cos
+ = + =

Korzystajc z zalenoci (25.11)
C
Q
LC
LQ LQ LI
0
0
2
0 0
1
= = = e e oraz
LC
1
= e
moemy przeksztaci powysze rwnanie do postaci

2 2 2
2
0
2 2
0
2 2
0
LI t LI t LI
W W W
L C
= + = + =
e e sin cos

Cakowita energia jest staa (niezalena od t).

361
wiczenie 25.2
Dane: R = 10 , L = 3 H = 310
6
H, C = 1pF = 110
12
F, f = 100 MHz = 110
8
Hz.

Zawad obwodu obliczamy z zalenoci ( )
2 2
C L
X X R Z + =
gdzie
C
X
C
e
1
= oraz L X
L
e = .
Podstawiajc dane i uwzgldniajc, e = 2f otrzymujemy X
L
= 1885 , X
C
= 1591
oraz Z = 294 .
Gdyby w obwodzie nie wystpoway reaktancje, a wycznie oporniki omowe o takich
samych opornociach to opr zastpczy (wypadkowy) byby sum tych opornoci rwn
R
omowy
= 3486 .

wiczenie 25.3
W warunkach rezonansu
LC
1
0
= = e e .
Podstawiajc t warto do wyraenia na zawad
2
2
1
|
|
.
|
\
|
+ =
C
L R Z
e
e otrzymujemy

Z = R

Zawada w warunkach rezonansu (i przy maym tumieniu) jest rwna oporowi omowemu
obwodu.

wiczenie 25.4
Dane: R = 10 , L = 1 H = 110
6
H, U
0
= 100 V = 110
4
V, f
1
= 101 MHz = 110
8
Hz,
f
2
= 96 MHz = 9.610
7
Hz.

Pojemno C, przy ktrej odbiornik jest dostrojony do czstotliwoci f obliczamy
z warunku rezonansu

LC
1
0
= = e e

Uwzgldniajc, e = 2f otrzymujemy

L f
C
2
4
1
t
=

Dla czstotliwoci f
1
pojemno C = 2.4810
12
F = 2.48 pF.

Napicie na kondensatorze przy czstotliwoci rezonansowej (tj. gdy Z = R) wynosi

C
L
R
U
C R
U
X I U
C rez C
0
0
0
0 ,
1
= = =
e

362
Podstawiajc dane, dla czstotliwoci f
1
otrzymujemy napicie U
C,rez
= 6.3510
3
V = 6.35
mV. Napicie wyjciowe jest wic okoo 60 razy wiksze od sygnau wejciowego.

Natomiast gdy pozostawimy te same ustawieniach R, L, C, ale zmienimy czstotliwo f to
wwczas nie jest speniony warunek rezonansu i napicie na kondensatorze obliczamy
z zalenoci

0 0
0
1 1
2
C C
U U
U I X
Z C Z f C e
= = =

gdzie zawada
2
2
1
|
|
.
|
\
|
+ =
C
L R Z
e
e
Podstawiajc dane i uwzgldniajc, e = 2f otrzymujemy dla czstotliwoci f
2
napicie
U
C
= 9.6210
4
V = 0.96 mV. Niewielkie odstpstwo od rezonansu (zmiana czstotliwoci
o okoo 5%) spowodowao spadek sygnau wyjciowego o rzd wielkoci.

wiczenie 25.5
Dane: U
sk
= 230 V.
Warto skuteczna napicia jest dana wyraeniem
2
0
U
U
sk
= .
Std warto maksymalna napicia 2
0 sk
U U = = 325 V.

Modu VIII - Test kontrolny
363
Test VIII
1. Jaka sia elektromotoryczna indukuje si w metalowym prcie o dugoci l = 20 cm,
jeeli przewodnik ten obraca si w polu magnetycznym o indukcji B = 0.5 T,
w paszczynie prostopadej do kierunku pola magnetycznego wok osi przechodzcej
przez koniec prta. Prt wykonuje 60 obrotw w cigu sekundy.
2. W cewce o wspczynniku samoindukcji L = 0.1 H natenie prdu maleje jednostajnie
od wartoci I = 0.5 A do zera w czasie 0.01 s. Jaka sia elektromotoryczna indukcji
powstaje podczas wyczania prdu?
3. W koowej ptli o rednicy 10 cm pynie prd 100 A. Jaka jest gsto energii
w rodku tej ptli?
4. Transformator osiedlowy dostarcza rednio 100 kW mocy przy napiciu skutecznym
230 V. Napicie skuteczne po stronie pierwotnej transformatora wynosi 10 kV. Jaki
jest stosunek zwojw N
1
/N
2
w transformatorze i jaki jest wypadkowy opr obcienia
w uzwojeniu wtrnym? Zakadamy, e transformator jest idealny, a obcienie czysto
opornociowe.
5. Obwd drgajcy skada si z kondensatora o pojemnoci C = 1 pF oraz cewki
o wspczynniku samoindukcji L = 1 H. Jaki jest okres, czstotliwo i czsto
oscylacji w obwodzie? Jaka jest dugo fali elektromagnetycznej
wypromieniowywanej przez ten obwd i z jakiego pasma pochodzi?
6. Obwd skada si z poczonych szeregowo oporu R = 10 O, cewki o wspczynniku
samoindukcji L = 1 H i kondensatora o pojemnoci C = 10 F. Przy jakiej czstoci e
napicia zasilajcego wystpi rezonans, a przy jakiej prd w obwodzie wyniesie
poow wartoci maksymalnej?
7. Napicie skuteczne w obwodzie prdu zmiennego o czstotliwoci f = 50 Hz wynosi
230 V. Natenie skuteczne I = 1 A, a moc rednia P = 110 W. Jakie jest przesunicie
w fazie pomidzy prdem i napiciem w tym obwodzie?
8. Przedstaw rwnania Maxwella w postaci uoglnionej. Omw fakty dowiadczalne
zwizane z tymi prawami.
9. W jakim zakresie widma promieniowania elektromagnetycznego le fale
o dugociach 1m, 1cm, 0.5 m, 10
10
m?

MODU IX

Modu IX- Optyka geometryczna i falowa
365
28 Optyka geometryczna i falowa
28.1 Wstp
Promieniowanie wietlne, o ktrym bdziemy mwi w poniszych rozdziaach jest
pewnym, niewielkim wycinkiem widma elektromagnetycznego wyrnionym przez fakt,
e oko ludzkie reaguje na ten zakres promieniowania.

wiczenie 28.1
Sprbuj poda zakres dugoci fal jaki obejmuje wiato widzialne. Jakim barwom
odpowiadaj rne dugoci fal z tego zakresu?

Jeeli rozwizae powysze wiczenie moesz porwna ten wynik z przedstawion na
rysunku 28.1 wzgldn czuoci oka ludzkiego.

Rys. 28.1. Wzgldna czuo oka ludzkiego

Maksimum czuoci oka ludzkiego przypada dla barwy zielono-tej dla = 550 nm.

Wicej o widzeniu barwnym moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu IX.

W kolejnych rozdziaach omwione zostan zjawiska zwizane ze wiatem widzialnym.
Powinnimy jednak pamita, e wszystkie przedstawione fakty s rwnie suszne
w odniesieniu do pozostaych czci widma fal elektromagnetycznych.

366
28.2 Odbicie i zaamanie
28.2.1 Wspczynnik zaamania, droga optyczna, dyspersja wiata
Wiemy ju, e wiato rozchodzi si w prni z prdkoci c. Natomiast, jak pokazuj
wyniki dowiadcze, w orodkach materialnych prdko wiata jest mniejsza. Jeeli
w jednorodnym orodku wiato przebdzie w czasie t drog l
1
= vt to droga l jak w tym
samym czasie wiato przebyoby w prni wynosi

1
1
l
l
l n c t c = = =
v

(28.1)

gdzie

v
c
n =
(28.2)

nosi nazw bezwzgldnego wspczynnika zaamania . Natomiast iloczyn drogi
geometrycznej l
1
i wspczynnika zaamania n nosi nazw drogi optycznej . Poniej
w tabeli 28.1 podane zostay bezwzgldne wspczynniki zaamania wybranych substancji.

Tab. 26.1 Bezwzgldne wspczynniki zaamania wybranych orodkw
(dla = 589 nm - te wiato sodu)
Orodek
Wspczynnik
zaamania
powietrze 1.003
woda 1.33
alkohol etylowy 1.36
kwarc topiony 1.46
szko zwyke 1.52
szafir 1.77
diament 2.42

W nagwku powyszej tabeli podano dla jakiej fali zostay wyznaczone wspczynniki
zaamania. Jest to wana informacja bo, jak pokazuje dowiadczenie, prdko fali
przechodzcej przez orodek zaley od czstotliwoci wiata. Zjawisko to nazywamy
dyspersj wiata . Dla wikszoci materiaw obserwujemy, e wraz ze wzrostem
czstotliwoci fali wietlnej maleje jej prdko czyli ronie wspczynnik zaamania (rys.
28.2).

28.2.2 Prawo odbicia i prawo zaamania
Jeeli wiato pada na granic dwch orodkw to ulega zarwno odbiciu na
powierzchni granicznej jak i zaamaniu przy przejciu do drugiego orodka tak jak
pokazano to na rysunku 28.2 dla powierzchni paskiej.
367
Na rysunku pokazana jest te dyspersja wiata; promie niebieski jest bardziej zaamany
ni czerwony. wiato biae, zoone z fal o wszystkich dugociach z zakresu widzialnego,
ulego rozszczepieniu to jest rozdzieleniu na barwy skadowe. Na rysunku pokazano
promienie wietlne tylko dla dwu skrajnych barw niebieskiej i czerwonej.

Rys. 28.2. Odbicie i zaamanie wiata biaego na granicy dwch orodkw (n
2
> n
1
)

Odbiciem i zaamaniem rzdz dwa nastpujce prawa:

Prawo odbicia: Promie padajcy, promie odbity i normalna do powierzchni
granicznej wystawiona w punkcie padania promienia le w jednej paszczynie i kt
padania rwna si ktowi odbicia
1
=
2
.

Prawo zaamania: Stosunek sinusa kata padania do sinusa kta zaamania jest
rwny stosunkowi bezwzgldnego wspczynnika zaamania orodka drugiego n
2
do
bezwzgldnego wspczynnika zaamania orodka pierwszego n
1
, czyli
wspczynnikowi wzgldnemu zaamania wiata orodka drugiego wzgldem
pierwszego.

1 2
1
2
,
sin
sin
n
n
n
= =
|
o

(28.3)

lub

2
1
1
2
v
v
= =
n
n
|
o
sin
sin

(28.4)

gdzie skorzystalimy z definicji bezwzgldnego wspczynnika zaamania v c n = .
Powysze prawa dotyczce fal elektromagnetycznych mona wyprowadzi z rwna
Maxwella, ale jest to matematycznie trudne. Mona te skorzysta z prostej (ale wanej)
zasady odkrytej w XVII w. przez Fermata.
368

Wicej o zasadzie Fermata moesz przeczyta w Dodatku 2, na kocu moduu IX.

wiczenie 28.2
Sprbuj teraz przeledzi bieg promienia wietlnego padajcego pod katem na
umieszczon w powietrzu prostopadocienn szklan pytk wykonan ze szka
o wspczynniku zaamania n tak jak pokazano na rysunku poniej. Korzystajc z prawa
zaamania oblicz kt pod jakim promie opuszcza pytk. Wynik zapisz poniej.
=

Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu
moduu.

wiczenie 28.3
Podobnie jak w poprzednim wiczeniu, promie wiata zaamuje si dwukrotnie tym
razem przechodzcy przez rwnoboczny pryzmat, pokazany na rysunku obok. Promie
biegnie pocztkowo rwnolegle do podstawy pryzmatu, a opuszcza go pod katem . Oblicz
ten kt wiedzc, e pryzmat jest wykonany z materiau o wspczynniku zaamania n = 1.5.
=

Rozwizanie moesz sprawdzi na kocu
moduu.

Omawiajc odbicie i zaamanie ograniczylimy si do fal paskich i do paskich
powierzchni. Uzyskane wyniki stosuj si jednak do bardziej oglnego przypadku fal
kulistych. Stosuj si rwnie do kulistych powierzchni odbijajcych - zwierciade
kulistych i kulistych powierzchni zaamujcych soczewek . Te ostatnie maj
szczeglne znaczenie ze wzgldu na to, e stanowi cz ukadu optycznego oka i wielu
przyrzdw optycznych takich jak np. lupa, teleskop, mikroskop.
369
28.2.3 Soczewki
Soczewkami nazywamy ciaa przeroczyste ograniczone dwoma powierzchniami
o promieniach krzywizn R
1
i R
2
.
Nasze rozwaania wasnoci optycznych soczewek ograniczymy do soczewek cienkich
to znaczy takich, ktrych grubo jest znacznie mniejsza od promieni krzywizn R
1
i R
2

powierzchni ograniczajcych soczewk. Ponadto zakadamy, e promienie wietlne
padajce na soczewk tworz mae kty z osi soczewki to jest prost przechodzca przez
rodki krzywizn obu powierzchni. Takie promienie (prawie prostopade do powierzchni
soczewki) lece w pobliu osi soczewki nazywamy promieniami przyosiowymi .
Z wyjtkiem promienia biegncego wzdu osi soczewki, kady promie przechodzcy
przez soczewk ulega dwukrotnemu zaamaniu na obu powierzchniach soczewki.
Jeeli przy przejciu przez soczewk promienie rwnolege do osi soczewki zostaj
odchylone w stron tej osi to soczewk nazywamy skupiajc , a jeeli odchylaj si od
osi, soczewka jest rozpraszajca . Soczewka skupiajca odchyla promienie rwnolege
w taki sposb, e s one skupiane w punkcie F, w odlegoci f od soczewki. Punkt F nosi
nazw ogniska , a odlego f nazywamy ogniskow soczewki .
Na rysunku 28.3 pokazany jest sposb wyznaczania pooenia obrazu przedmiotu
rozcigego (strzaki). W celu jego wyznaczenia rysujemy promie rwnolegy do osi
soczewki. Promie ten po przejciu przez soczewk przechodzi przez ognisko F. Drugi
promie przechodzi przez rodek soczewki i nie zmienia swojego kierunku. Jeeli obraz
powstaje w wyniku przecicia si tych promieni, to taki obraz nazywamy rzeczywistym
(rysunek 28.3a). Natomiast gdy promienie po przejciu przez soczewk s rozbiene to
obraz otrzymujemy z przecicia si promieni przeduonych i taki obraz nazywamy
pozornym (rysunek 26.3 b).

Rys. 28.3. Powstawanie obrazu w soczewce skupiajcej: a) rzeczywistego, b) pozornego

Moesz przeledzi geometryczn metod wyznaczania obrazu wytwarzanego przez
soczewk skupiajc i rozpraszajc korzystajc z programu komputerowego
Soczewki, dostpnego na stronie WWW autora.

Bieg promienia wietlnego w soczewce zaley od ksztatu soczewki tzn. od R
1
i R
2
, od
wspczynnika zaamania n materiau z jakiego wykonano soczewk oraz od
wspczynnika zaamania n
o
orodka, w ktrym umieszczono soczewk. Ogniskowa
soczewki jest dana rwnaniem
370

|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
=
2 1
1 1
1
1
R R n
n
f
o

(28.6)

Przy opisie soczewek przyjmujemy konwencj, e promienie krzywizn wypukych
powierzchni s wielkociami dodatnimi, a promienie krzywizn wklsych powierzchni s
wielkociami ujemnymi; powierzchni paskiej przypisujemy nieskoczony promie
krzywizny.
Gdy ogniskowa jest dodatnia f > 0 to soczewka jest skupiajca, a gdy f < 0 to soczewka jest
rozpraszajca.
Odlego x przedmiotu od soczewki i odlego y obrazu od soczewki (rysunek 28.3) s
powizane rwnaniem dla cienkich soczewek

f y x
1 1 1
= +
(28.7)

a powikszenie liniowe obrazu jest dane wyraeniem

x
y
h
h
P = =
'

(28.8)

Przyjmuje si umow, e odlegoci obrazw pozornych od soczewki s ujemne.
Odwrotno ogniskowej soczewki D = 1/f nazywa si zdolnoci zbierajc soczewki .

Jednostki
Jednostk zdolnoci zbierajcej soczewki jest dioptria (D); 1 D = 1/m.

Dla ukadu blisko siebie lecych soczewek ich zdolnoci skupiajce dodaj si

2 1
D D D + =
(28.9)

Wszystkie powyej podane zwizki s prawdziwe dla cienkich soczewek i dla promieni
przyosiowych.
Tymczasem dla soczewek w rzeczywistych ukadach optycznych mamy do czynienia
z aberracjami to jest ze zjawiskami znieksztacajcymi obrazy i pogarszajcymi ich
ostro.
Przykadem takiego zjawiska jest aberracja sferyczna . Polega ona na tym, e w miar
oddalania si od osi zwierciada promienie zaczynaj odchyla si od ogniska. W ten
sposb zamiast otrzyma obraz punktowy (jak dla promieni przyosiowych) otrzymujemy
obraz rozcigy (plamk). Inn wad soczewek jest aberracja chromatyczna . Jest ona
zwizana ze zjawiskiem dyspersji. wiato o rnych barwach (rnych czstotliwociach)
ma rne prdkoci, wic i rne wspczynniki zaamania w szkle, z ktrego zrobiono
soczewk. W konsekwencji rne barwy s rnie ogniskowane i obraz biaego punktu jest
barwny.
371
Te jak i jeszcze inne wady soczewek mona korygowa stosujc zestawy soczewek oraz
wykonujc soczewki o odpowiednich krzywiznach i z materiau o odpowiednim
wspczynniku zaamania.
28.3 Warunki stosowalnoci optyki geometrycznej
Omawiajc odbicie i zaamanie fal zakadalimy, e energia wietlna rozprzestrzenia si
wzdu linii prostych. Posugiwanie si pojciem promienia wietlnego byo przydatne do
opisu tych zjawisk ale nie moemy si nim posuy przy opisie ugicia wiata. eby to
sprawdzi przeledmy zachowanie fali paskiej padajcej na szczeliny o rnej
szerokoci. To zachowanie jest przedstawione schematycznie na rysunku poniej dla
szczelin o szerokoci a = 5, a = 3 oraz a = .

Rys. 28.4. Ugicie fali na szczelinach o rnej szerokoci

Widzimy, e wiato padajce na szczelin ulega ugiciu. Wizka staje si rozbiena i nie
moemy wydzieli z niej pojedynczego promienia metod zmniejszania szerokoci
szczeliny tym bardziej, e ugicie staje si coraz bardziej wyrane gdy szczelina staje si
coraz wsza (a/ 0). W tym zjawisku ujawnia si falowa natura wiata . To ugicie
jest charakterystyczne dla wszystkich rodzajw fal. Dziki temu moemy np. sysze
rozmow (fale gosowe) znajdujc si za zaomem muru. Ugicie fal na szczelinie (albo na
przeszkodzie) opisuje zasada Huygensa.

28.3.1 Zasada Huygensa
Huygens poda swoj teori rozchodzenia si wiata w XVII w., znacznie przed
sformuowaniem teorii Maxwella. Nie zna wic elektromagnetycznego charakteru wiata
ale zaoy, e wiato jest fal. Teoria Huygensa oparta jest na konstrukcji geometrycznej
(zwanej zasad Huygensa), ktra pozwala przewidzie pooenie czoa fali w dowolnej
chwili w przyszoci, jeeli znamy jego obecne pooenie.

Zasada Huygensa mwi, e wszystkie punkty czoa fali mona uwaa za rda
nowych fal kulistych. Pooenie czoa fali po czasie t bdzie dane przez powierzchni
styczn do tych fal kulistych.
372
Jako przykad przeledmy jak za pomoc elementarnych fal Huygensa mona przedstawi
rozchodzenie si fali paskiej w prni.
Na rysunku 28.5 widzimy czoo fali paskiej rozchodzcej si w prni. Fala na rysunku
biegnie w gr. Zgodnie z zasad Huygensa kilka dowolnie wybranych punktw na tej
powierzchni traktujemy jako rda fal kulistych. Poniewa fala w prni rozchodzi si
z prdkoci c to po czasie t promienie tych kul bd rwne ct. Powierzchnia styczna do
tych kul po czasie t jest now powierzchni falow. Oczywicie powierzchnia falowa fali
paskiej jest paszczyzn rozchodzc si z prdkoci c.

Rys. 28.5. Elementarne fale Huygensa daj w wyniku fal pask

Zauwamy, e w oparciu o t zasad mona by oczekiwa, e fala Huygensa moe si
rozchodzi zarwno do tyu jak i do przodu. T niezgodno modelu z obserwacj
eliminuje si poprzez zaoenie, e natenie fal kulistych Huygensa zmienia si w sposb
cigy od maksymalnego dla kierunku "do przodu" do zera dla kierunku "do tyu.
Metoda Huygensa daje si zastosowa jakociowo do wszelkich zjawisk falowych.
Mona przedstawi za pomoc elementarnych fal Huygensa zarwno odbicie fal jak i ich
zaamanie. My zastosujemy je do wyjanienia ugicia fal na szczelinie (lub przeszkodzie)
pokazanych wczeniej na rysunku 28.4.
Rozpatrzmy czoo fali dochodzcej do szczeliny. Kady jej punkt moemy potraktowa
jako rdo fal kulistych Huygensa. Jednak przez szczelin przechodzi tylko cz fal. Fale
lece poza brzegami szczeliny zostaj wyeliminowane i nie daj fali paskiej razem
z falami przechodzcymi. Z tym wanie zwizane jest uginanie wizki.
Szczegy dotyczce fal ugitych zostan przedstawione dokadnie w dalszych
rozdziaach. Tutaj zwrmy jedynie uwag na to, e gdy szeroko szczeliny staje si dua
w stosunku do dugoci fali a >> to ugicie mona zaniedba. Moemy przyj wwczas,
e wiato rozchodzi si po liniach prostych (zwanych promieniami) podlegajcych
prawom odbicia i zaamania. Mwimy, e stosujemy optyk geometryczn . Warunkiem
stosowalnoci optyki geometrycznej jest wic aby wymiary liniowe wszystkich obiektw
(soczewek, pryzmatw, szczelin itp.) byy o wiele wiksze od dugoci fali.
Jeeli tak nie jest to nie moemy przy opisie wiata posugiwa si promieniami, lecz
trzeba wzi pod uwag falowy charakter wiata. Wida jak znaczce jest ugicie fali gdy
szczelina ma rozmiar porwnywalny z dugoci fali. Mwimy wtedy, e stosujemy optyk
falow . Optyka geometryczna jest szczeglnym (granicznym) przypadkiem optyki
falowej. W kolejnych rozdziaach zajmiemy si wanie optyk falow.
Modu IX - Interferencja
373
29 Interferencja
29.1 Dowiadczenie Younga
W rozdziale dotyczcym fal w orodkach sprystych omawialimy nakadanie si
(interferencj) fal. Dowiadczenie wykonane, przez Younga (w 1801 r.) wykazao istnienie
takiej interferencji dla wiata. By to pierwszy eksperyment wskazujcy na falowy
charakter wiata.
W swoim dowiadczeniu, Young owietli wiatem sonecznym ekran, w ktrym by
zrobiony may otwr S
0
. Przechodzce wiato padao nastpnie na drugi ekran z dwoma
szczelinami S
1
i S
2
i dalej rozchodziy si dwie, nakadajce si na siebie fale kuliste tak
jak na rysunku 29.1.
Warunki stosowalnoci optyki geometrycznej nie s spenione i na szczelinach nastpuje
ugicie fal. Mamy do czynienia z optyk falow.
Jeeli umiecimy ekran w jakimkolwiek miejscu, tak aby przecina on nakadajce si
na siebie fale to moemy oczekiwa pojawienia si na nim miejsc ciemnych i jasnych
nastpujcych po sobie kolejno w zalenoci od wyniku nakadania si fal (rysunek 29.1).
Miejsca ciemne powstaj w wyniku wygaszania si interferujcych fal, a jasne w wyniku
ich wzajemnego wzmocnienia. Obserwujemy tak zwane prki interferencyjne (rysunek
29.1).

Rys. 29.1. Schemat dowiadczenia Younga

Przeanalizujemy teraz dowiadczenie Younga ilociowo. Zakadamy, e wiato
padajce zawiera tylko jedn dugo fali (jest monochromatyczne). Na rysunku 29.2
poniej punkt P jest dowolnym punktem na ekranie, odlegym o r
1
i r
2
od wskich szczelin
S
1
i S
2
.

374

Rys. 29.2. Interferencja, w punkcie P, fal wychodzcych ze szczelin S
1
i S
2

Linia S
2
B zostaa poprowadzona tak, aby PS
2
= PB. Zwrci uwag, e dla przejrzystoci
na rysunku nie zachowano proporcji d/D. Naprawd d << D i wtedy kt S
1
S
2
B jest rwny
z du dokadnoci.
Oba promienie wychodzce ze szczelin S
1
i S
2
s zgodne w fazie, gdy pochodz z tego
samego czoa fali paskiej. Jednak drogi, po ktrych docieraj do punktu P s rne wic
i ich fazy w punkcie P mog by rne. Odcinki PB i PS
2
s identyczne (tak to
skonstruowalimy) wic o rnicy faz decyduje rnica drg optycznych tj. odcinek S
1
B.
Aby w punkcie P wystpio maksimum natenia wiata, odcinek S
1
B musi zawiera
cakowit liczb dugoci fal. Jest tak dlatego, e po przebyciu odcinka rwnego faza fali
powtarza si wic po przebyciu drogi rwnej m (m - liczba cakowita) fala ma faz tak
jak na pocztku tej drogi. Odcinek S
1
B nie wpywa na rnic faz, a poniewa fale byy
zgodne w rdle wic bd zgodne w fazie w punkcie P.
Warunek na maksimum moemy zatem zapisa w postaci

,..... 2 , 1 , 0 ,
1
= = m m B S
(29.1)

Zgodnie z rysunkiem 29.2, u sin
1
d B S = wic

) maksima ( ..... , 2 , 1 , sin = = m m d u
(29.2)

Zauwamy, e kademu maksimum powyej rodkowego punktu O odpowiada pooone
symetrycznie maksimum poniej punktu O. Istnieje te centralne maksimum opisywane
przez m = 0.
Dla uzyskania minimum natenia wiata w punkcie P, odcinek S
1
B musi zawiera
powkow liczb dugoci fal, to jest

375
,..... 2 , 1 , 0 ,
2
1
1
=
|
.
|
\
|
+ = m m B S
(29.3)

czyli

) minima ( ..... , 2 , 1 ,
2
1
sin =
|
.
|
\
|
+ = m m d u
(29.4)

lub inaczej

) minima ( ,..... 2 , 1 ,
2
) 1 2 ( sin = + = m m d

u
(29.5)

Moesz przeledzi wynik interferencji dwch spjnych fal wietlnych powstaych
w wyniku przejcia paskiej fali wietlnej przez przeson z dwoma punktowymi
szczelinami (dowiadczenie Younga) korzystajc z programu komputerowego
Interferencja dostpnego na stronie WWW autora.

Przykad
Jako przykad rozpatrzmy dwie szczeliny odlege od siebie o 1 mm owietlono tym
wiatem sodu o dugoci = 589 nm. Obliczymy odlego midzy ssiednimi prkami
interferencyjnymi obserwowanymi na ekranie umieszczonym w odlegoci 1 m od
szczelin.
Najpierw sprawdzamy pooenie ktowe pierwszego maksimum. Dla m = 1 ze wzoru
(29.2) otrzymujemy

u = sin d (29.6)

skd

000589 0
m 10
m 10 589
3 -
9
. sin =
= =

d u (29.7)

co daje 0.03.
Dla tak maych ktw dobrym przyblieniem jest

u u u ~ ~ tg sin
(29.8)

Z rysunku 29.2 wynika, e tg = y/D. Podstawiajc to wyraenie zamiast sin do rwnania
(29.2) na maksimum interferencyjne otrzymujemy dla m-tego prka

d
D
m y
m

=
(29.9)

376
a dla nastpnego kolejnego

d
D
m y
m

) ( 1
1
+ =
+

(29.10)

Odlego midzy nimi wynosi

mm 589 0
m 10
m 1 m 10 589
3
9
1
.
) ( ) (
=
= = = A

+
d
D
y y y
m m

(29.11)

Jeeli jest mae to odlego midzy prkami nie zaley od m, prki s rozmieszczone
na ekranie rwnomiernie. Jeeli natomiast mamy fale o rnych dugociach to powstan
oddzielne ukady prkw (dla kadej z dugoci fal) o rnym odstpie midzy prkami.

wiczenie 29.1
Rozpatrzmy ukad dwch punktowych szczelin, odlegych od siebie o 2 mm, owietlony
wiatem biaym. Oblicz jak oddalone od siebie s prki odpowiadajce pierwszemu
maksimum dla wiata czerwonego ( = 700 nm) i fioletowego ( = 400 nm) tj. skrajnych
dugoci fal w widmie wiata biaego. Prki s obserwowane na ekranie odlegym o 1 m
od szczeliny. Wynik zapisz poniej.

R
sz
=

R
r
=


Rwnanie (29.2) opisujce pooenie ktowe maksimw interferencyjnych moe posuy
do wyznaczenia dugoci fali

m
d u
sin
=
(29.12)

Tak wanie Young wyznaczy dugoci fal wiata widzialnego.

29.2 Spjno (koherencja) fal wietlnych
Podstawowym warunkiem powstania dobrze okrelonego obrazu interferencyjnego jest,
aby interferujce fale wietlne miay dokadnie okrelon rnic faz sta w czasie.
Przypomnijmy, e faza okrela stan fali w danym miejscu i czasie. Przykadowo, jeeli
w jakim miejscu na ekranie rnica faz interferujcych fal wynosi to oznacza fizycznie,
e fale docierajce tam wygaszaj si (przy zaoeniu rwnych amplitud); mamy ciemny
prek. I tak jest przez cay czas o ile rnica faz nie zmieni si. Gdyby taka zmiana
nastpia to w tym miejscu natenie wiata nie bdzie ju duej rwne zeru. Widzimy,
377
e warunkiem stabilnoci obrazu jest stao w czasie rnicy faz fal wychodzcych ze
rde S
1
i S
2
. Mwimy, e te rda s koherentne czyli spjne .
Jeeli szczeliny S
1
i S
2
zastpimy przez dwa niezalene rda fal (np. arwki) to nie
otrzymamy prkw interferencyjnych, ekran bdzie owietlony prawie rwnomiernie.
Interpretujemy to w ten sposb, e rnica faz dla fal pochodzcych z niezalenych rde
zmienia si w czasie w sposb nieuporzdkowany. W jednej chwili s spenione warunki
dla maksimum za moment warunki porednie, a jeszcze za chwil warunki dla minimum.
I tak dla kadego punktu na ekranie wypadkowe natenie wiata jest sum nate od
poszczeglnych rde. Mwimy, e te rda s niespjne, niekoherentne.

Wynika z tego wany wniosek, e
- Dla fal spjnych najpierw dodajemy amplitudy (uwzgldniajc sta rnic faz),
a potem celem obliczenia natenia podnosimy otrzyman amplitud wypadkow do
kwadratu. (przypomnijmy sobie, e dla drga harmonicznych i fal energia ~ A
2
).
- Dla fal niespjnych najpierw podnosimy do kwadratu amplitudy, eby obliczy
natenia poszczeglnych fal, a dopiero potem sumujemy te natenia celem
otrzymania natenia wypadkowego.
Na zakoczenie zapamitajmy, e zwyke rda wiata takie jak arwki (arzce si
wkna) daj wiato niespjne bo emitujce wiato atomy dziaaj zupenie niezalenie.
Natomiast wspczenie szeroko stosowanymi rdami wiata spjnego s lasery.
Szczegy dotyczce emisji wiata przez lasery jak i zasada dziaania lasera s omwione
w dalszych rozdziaach.

29.3 Natenie wiata w dowiadczeniu Younga
W tym punkcie okrelimy ilociowo wypadkowe natenie interferujcych fal
spjnych. Opisujc interferencj fal elektromagnetycznych zajmiemy si wycznie opisem
pola elektrycznego E tych fal poniewa dziaanie pola B na detektory wiata (w tym oko
ludzkie) jest znikomo mae.
Zamy, e skadowe pola elektrycznego obu fal w punkcie P, w ktrym rozpatrujemy
wynik interferencji (rysunek 29.2) zmieniaj si nastpujco

t E E e sin
0 1
=
(29.13)

oraz

) sin( e + = t E E
0 2

(29.14)

gdzie = 2 jest czstoci koow fal, a rnic faz midzy nimi.
Zauwamy, e rnica faz w punkcie P zaley od pooenia tego punktu na ekranie, a tym
samym od kta . Przyjmijmy natomiast, e amplituda E
0
nie zaley od kta . Jeeli
wektory E interferujcych fal s do siebie rwnolege to wypadkowe pole elektryczne
w punkcie P obliczmy jako sum algebraiczn poszczeglnych zaburze

2 1
E E E + =
(29.15)
378
Podstawiajc rwnania obu fal obliczamy pole wypadkowe

|
.
|
\
|
+ = + + =
2 2
2
0 0 0

e
e e t E t E t E E sin cos ) sin( sin

(29.16)

lub

) sin( | e
u
+ = t E E
(29.17)

gdzie = /2 oraz E
= 2E
0
cos = E
m
cos.
Energia drga harmonicznych jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy wic natenie
fali wypadkowej

2
u u
E I ~
(29.18)

Obliczmy teraz stosunek nate fali wypadkowej do fali pojedynczej

2
0 0
|
|
.
|
\
|
=
E
E
I
I
u u
(29.19)

czyli

| |
u
2 2
0
4 cos cos
m
I I I = =
(29.20)

Zgodnie z tym wyraeniem natenie wypadkowe zmienia si od zera, dla punktw,
w ktrych rnica faz = 2 = , do maksymalnego, dla punktw, w ktrych rnica faz
= 2 = 0.
Rnica faz wie si z rnic drg poprzez prost relacj

rnica faz rnica drg
2
=
(29.21)

czyli dla sytuacji pokazanej na rysunku 29.2

sin
2
d u
=
(29.22)

skd

2
( sin ) d u
=
(29.23)

sin
2
d
| u
= =
(29.24)
379
To rwnanie wyraa zaleno przesunicia fazowego, a tym samym i natenia fali
wypadkowej od kta (miejsca na ekranie). Poniej, na rysunku 29.3 wykrelony zosta
rozkad nate otrzymany w wyniku interferencji wiata spjnego wychodzcego
z dwch szczelin w porwnaniu z wynikiem dla rde niespjnych (rwnomierne
owietlenie ekranu) jak i dla pojedynczego rda.

Rys. 29.3. Rozkad nate w obrazie interferencyjnym dwch punktowych szczelin

Moesz przeledzi rozkad nate w obrazie interferencyjnym dwch spjnych fal
wietlnych powstaych w wyniku przejcia paskiej fali wietlnej przez przeson
z dwoma punktowymi szczelinami (dowiadczenie Younga) korzystajc z programu
komputerowego Interferencja dostpnego na stronie WWW autora.

29.4 Interferencja w cienkich warstwach
Dobrze nam znane tczowe zabarwienie cienkich warstewek, np. baniek mydlanych czy
plam oleju na wodzie jest wynikiem interferencji. Na rysunku 29.4 pokazana jest warstwa
o gruboci d i wspczynniku zaamania n.

Rys. 29.4. Interferencja wiata w cienkiej warstwie

380
Warstwa jest owietlona przez rozcige rdo wiata monochromatycznego. Dwa
promienie wychodzce z punktu S rda docieraj do oka po przejciu przez punkt P.
Promienie te przebiegaj rne drogi gdy jeden odbija si od grnej, a drugi od dolnej
powierzchni bonki. To czy punkt P widzimy jako jasny czy ciemny zaley od wyniku
interferencji fal w tym punkcie.
Fale te s spjne, bo pochodz z tego samego punktu rda wiata. Jeeli wiato pada
prawie prostopadle to geometryczna rnica drg pomidzy obu promieniami wynosi
z dobrym przyblieniem 2d. Mona by wic oczekiwa, e maksimum interferencyjne
(punkt P jasny) wystpi gdy odlego 2d bdzie cakowit wielokrotnoci dugoci fali.
Tymczasem wynik dowiadczenia jest inny.
Dzieje si tak z dwch powodw:
- Dugo fali w warstwie
n
jest rna od jej dugoci w powietrzu

n
n

=
(29.25)

- Okazuje si ponadto, e fala odbijajc si od orodka optycznie gstszego (o wikszym
wspczynniku zaamania n) zmienia swoj faz o . Natomiast gdy odbicie zachodzi
od powierzchni orodka rzadszego optycznie fala odbija si bez zmiany fazy. Oznacza
to, e promie odbity od grnej powierzchni bonki zmienia faz, a promie odbity od
dolnej granicy nie. Oznacza to, e musimy rozwaa drogi optyczne, a nie
geometryczne.

Chcemy teraz uwzgldni oba czynniki to jest rnice drg optycznych oraz zmiany
fazy przy odbiciu. Dla dwch promieni pokazanych na rysunku 29.4 warunek na
maksimum ma wic posta

,..... 2 , 1 , 0 ,
2
2 = + = m m d
n
n

(29.26)

Czynnik
n
/2 opisuje zmian fazy przy odbiciu (od grnej powierzchni) bo zmiana fazy
o 180 () jest rwnowana, zgodnie z rwnaniem (29.21), rnicy drg rwnej poowie
dugoci fali. Poniewa
n
= /n otrzymujemy ostatecznie

) maksima .....( , 2 , 1 , 0 ,
2
1
2 =
|
.
|
\
|
+ = m m dn
(29.27)

Analogiczny warunek na minimum ma posta

) minima ....( ,. 2 , 1 , 0 , 2 = = m m dn
(29.28)

wiczenie 29.2
Rozpatrzmy teraz bak mydlan (n = 1.33) o gruboci 320 nm znajdujca si
w powietrzu. Napisz poniej, jaki kolor ma wiato odbite, gdy baka jest owietlona
381
wiatem biaym padajcym prostopadle do jej powierzchni?
Wskazwka: Sprawd dla jakiej dugoci fali z zakresu widzialnego (400 700 nm)
speniony jest warunek maksimum interferencyjnego.


29.5 Interferencja fal z wielu rde, siatka dyfrakcyjna
Rwnanie (29.2) opisujce pooenie ktowe maksimw interferencyjnych
w dowiadczeniu Younga z dwoma punktowymi szczelinami moe posuy do
wyznaczenia dugoci fali wiata monochromatycznego. W praktyce jest to jednak trudne,
bo ze wzgldu na mae natenia wiata nie mona w sposb dokadny wyznaczy
pooenia maksimw interferencyjnych. Dlatego do wyznaczenia dugoci fali wietlnej
stosuje si ukad wielu rwnolegych do siebie szczelin czyli siatk dyfrakcyjn.
Na rysunku 29.5 pokazany jest ukad N szczelin odlegych od siebie o d. Odlego
d nazywamy sta siatki dyfrakcyjnej .

Rys. 29.5. Siatka dyfrakcyjna

Obraz powstay przy owietleniu siatki dyfrakcyjnej skada si z serii prkw
interferencyjnych podobnie jak dla dwch szczelin. Na rysunku 29.6 poniej rozkad
nate dla N = 5 szczelin jest porwnany z wynikiem uzyskanym w dowiadczeniu
Younga dla dwch szczelin.
Z tego porwnania wynika, e nie zmienia si odlegoci pomidzy gwnymi maksimami
(przy zachowaniu odlegoci midzy szczelinami d i dugoci fali ). Pooenia maksimw
gwnych nie zale wic od N. Nastpi natomiast bardzo wyrany wzrost natenia
maksimw gwnych, ich zwenie oraz pojawiy si wtrne maksima pomidzy nimi.

382

Rys. 29.6. Rozkad natenia wiata uzyskany dla siatki dyfrakcyjnej o N = 5 szczelinach

Maksima gwne wystpuj gdy rnica drg optycznych promieni wychodzcych
z ssiednich szczelin (rysunek 29.5) zawiera cakowit liczb dugoci fal czyli gdy
speniony jest warunek

) maksima ( ..... , 2 , 1 , sin gwne = = m m d u
(29.29)

Wzr ten jest identyczny jak rwnanie (29.2) opisujce pooenie ktowe maksimw
interferencyjnych dla dwch szczelin. Tym razem jednak cise okrelenie pooenia
maksimw interferencyjnych jest atwiejsze ze wzgldu na ich wiksze natenie
i mniejsz szeroko.
W miar wzrostu liczby szczelin siatki maksima gwne staj si coraz wsze,
a maksima wtrne zanikaj i dlatego w praktyce stosuje si siatki dyfrakcyjne zawierajce
nawet kilka tysicy szczelin, w ktrych odlego midzy szczelinami jest rzdy
tysicznych czci milimetra. Natenie maksimw gwnych ma warto
2
0
N I I = czyli
N
2
razy wiksze ni dla pojedynczego rda.

Przykad
Jako przykad rozpatrzmy siatk dyfrakcyjn, ktra ma 4000 naci na 1 cm. Pada na ni
prostopadle wiato te z lampy sodowej (stosowanej w owietleniu ulic). W wietle tym
wystpuj dwie fale o dugociach 589.00 i 589.59 nm. Obliczmy odlego ktow
pomidzy maksimami pierwszego rzdu dla tych linii.
Pooenie ktowe maksimum pierwszego rzdu otrzymujemy z warunku (29.29) dla m = 1

d
u = sin
(29.30)

gdzie staa siatki dyfrakcyjnej d = 1cm/4000 = 2.5 m.
383
Wykonujemy teraz obliczenia kta kolejno dla obu dugoci fal, a nastpnie obliczamy
ich rnic. Otrzymujemy kolejno = 13.6270 (dla = 589.00 nm) i , = 13.6409 (dla
= 589.59 nm).
Std
= 0.0139

wiczenie 29.3
Oce czy ta odlego ktowa jest wystarczajca, eby rozrni te dwie linie na ekranie
odlegym o D = 1 m od siatki? W jakiej odlegoci D' trzeba ustawi ekran, eby odlego
midzy tymi prkami wyniosa y' = 1mm? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Pooenie y linii na ekranie moemy obliczy ze zwizku tg = y/D.

Ay =

D' =


Moliwo rozrnienia maksimw obrazw dyfrakcyjnych dla dwch fal o niewiele
rnicych si dugociach decyduje o jakoci siatki dyfrakcyjnej. Mwimy, e siatka
powinna mie du zdolno rozdzielcz , ktr definiujemy jako

Definicja
A
= R
(29.31)

gdzie jest redni dugoci fali dwch linii ledwie rozrnialnych, a rnic dugoci
fal miedzy nimi. Wida, e im mniejsza tym lepsza zdolno rozdzielcza.

Modu IX - Dyfrakcja
384
30 Dyfrakcja
30.1 Wstp
W dowiadczeniu Younga i dowiadczeniu z siatk dyfrakcyjn mamy do czynienia
z interferencj fal ugitych na dwch i wielu szczelinach (przeszkodach). Dowiadczenia
te stanowi wic dowd nie tylko interferencji, ale take dyfrakcji czyli ugicia wiata .
O zjawisku ugicia promieni wietlnych przechodzcych w pobliu przeszkody (np. brzeg
szczeliny) mwilimy ju w poprzednim rozdziale podajc jakociowe wyjanienie tego
zjawiska w oparciu o zasad Huygensa.
Na rysunku 30.1a pokazano na czym polega dyfrakcja. Fala ze rda S przechodzi przez
otwr w przesonie i pada na ekran. Natenie w punkcie P na ekranie mona obliczy
dodajc do siebie wszystkie zaburzenia falowe (wektory pola elektrycznego E) docierajce
z rnych punktw szczeliny. Nie jest to atwe bo te elementarne fale maj rne
amplitudy i fazy. Wynika to z tego e:
- Elementarne rda Huygensa (punkty w szczelinie) s w rnych odlegociach od
punktu P na ekranie.
- wiato opuszcza te punkty pod rnymi ktami.

Taka sytuacja, gdy fale opuszczajce otwr nie s paskie, (promienie nie s rwnolege)
pojawia si gdy rdo fal i ekran, na ktrym powstaje obraz znajduj si w skoczonej
odlegoci od przesony ze szczelin. Taki przypadek nosi nazw dyfrakcji Fresnela .
Cao upraszcza si, gdy rdo S i ekran odsuniemy na bardzo due odlegoci od
otworu uginajcego. Ten graniczny przypadek nazywamy dyfrakcj Fraunhofera .
Czoa fal padajcych jak i ugitych s paszczyznami (promienie s rwnolege) tak jak na
rysunku 30.1b.

Rys. 30.1. Dyfrakcja Fresnela (a) i dyfrakcja Fraunhofera (b)

Dyfrakcj Fraunhofera mona zrealizowa w laboratorium za pomoc dwu soczewek
skupiajcych. Pierwsza soczewka zmienia fal rozbien w rwnoleg, a druga skupia,
w punkcie P, fale paskie opuszczajce otwr w przesonie. W dalszej czci bdziemy
zajmowa si tylko dyfrakcj Fraunhofera.
Modu IX - Dyfrakcja
385
30.2 Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie
Rozpatrzmy fal pask padajc prostopadle na szczelin tak jak na rysunku 30.2.
Zacznijmy od najprostszego przypadku tj. rozpatrzenia punktu rodkowego O na ekranie.
W tym punkcie s skupiane przez soczewk S rwnolege promienie wychodzce ze
szczeliny. Te rwnolege promienie przebywaj do tego punktu te same drogi optyczne
(cho rne geometryczne) tzn. promienie zawieraj t sam ilo dugoci fal. Poniewa
w szczelinie promienie s zgodne w fazie to po przebyciu takich samych drg optycznych
nadal pozostaj zgodne w fazie. Dlatego w rodkowym punkcie O bdziemy obserwowa
maksimum.
Rozpatrzmy teraz inny punkt P na ekranie pokazany na rysunku 30.2. Promienie
docierajce do P wychodz ze szczeliny o szerokoci a pod ktem . Jeden promie ma
pocztek u gry szczeliny, a drugi w jej rodku. Dodatkowo pokazany jest (lini
przerywan) promie przechodzcy przez rodek soczewki. Promie ten nie jest odchylany
i dlatego okrela kt .

Rys. 30.2. Powstawanie obrazu dyfrakcyjnego (dyfrakcja Fraunhofera)

Jeeli wybierzemy punkt P tak, eby rnica drg BB' wynosia /2 to promienie, ktre
maj zgodne fazy w szczelinie bd miay w punkcie P fazy przeciwne i wygasz si.
Podobnie kady inny promie wychodzcy z grnej poowy szczeliny bdzie si wygasza
z odpowiednim promieniem z dolnej powki lecym w odlegoci a/2 poniej. Punkt P
bdzie mia natenie zerowe (pierwsze minimum dyfrakcyjne). Warunek opisujcy to
minimum ma nastpujc posta

u
2
1
2
1
= sin a
(30.1)

Zauwamy, e gdyby szeroko szczeliny bya rwna wtedy pierwsze minimum
pojawioby si dla = 90 czyli rodkowe maksimum wypenioby cay ekran.
Podobne rozwaania moemy powtrzy dla wielu punktw szczeliny i otrzymamy
oglne wyraenie dla minimw obrazu dyfrakcyjnego w postaci

Modu IX - Dyfrakcja
386
) minima ( ,..... 2 , 1 , sin = = m m a u
(30.2)

Mniej wicej w poowie midzy kad para ssiednich minimw wystpuj oczywicie
maksima natenia okrelone przez warunek

) maksima ( ,..... 2 , 1 ,
2
) 1 2 ( sin = + = m m a

u
(30.3)

Moesz przeledzi wynik dyfrakcji fali paskiej na pojedynczej szczelinie
korzystajc z programu komputerowego Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie

30.3 Natenie wiata w obrazie dyfrakcyjnym
Chcemy teraz znale wyraenie na rozkad natenia na caym ekranie w funkcji
kta . Szczelin dzielimy na N odcinkw i kady z nich traktujemy jak rdo zaburzenia
falowego. Zakadamy, e dla maych ktw zaburzenia falowe docierajce do punktu P
z rnych miejsc szczeliny maj jednakowe amplitudy E
0
. Wtedy w punkcie P dodaje si
N wektorw natenia pola elektrycznego E o tej samej amplitudzie E
0
i tej samej
czstoci. Rnica faz midzy falami pochodzcymi z ssiednich odcinkw szczeliny
wynosi . Szukamy zatem zaburzenia wypadkowego dla rnych punktw P, to jest dla
rnych ktw , co rwnoczenie odpowiada rnym wartociom .
Skorzystamy tu z graficznej metody dodawania amplitud zaburze falowych. W tej
metodzie kadej fali odpowiada wektor (nazywany wskazem), ktrego dugo
reprezentuje amplitud fali, a kt wzgldem osi x faz. Amplitud wypadkow fali
znajdujemy jako sum wektorw amplitud (wskazw) uwzgldniajc tym samym
amplitudy fal skadowych jak i rnice faz midzy falami.
Na rysunku 30.3 poniej jest przedstawiona konstrukcja geometryczna, za pomoc
ktrej obliczymy natenie wiata w przypadku dyfrakcji na jednej szczelinie.

Rys. 30.3. Graficzne dodawanie wektorw amplitud w przypadku dyfrakcji na jednej szczelinie
Modu IX - Dyfrakcja
387
uk okrgu jest utworzony z wektorw amplitud fal pochodzcych z N elementarnych
rde w szczelinie. Dugo uku wynosi E
m
czyli jest rwna maksymalnej amplitudzie
w rodku obrazu dyfrakcyjnego (linia prosta strzaek). Kt | w dolnej czci rysunku
przedstawia rnic fazy midzy skrajnymi wektorami w uku to znaczy | jest rnic faz
pomidzy promieniami wychodzcymi z gry i dou szczeliny.
Z rysunku 30.3 wida, e zachodzi zwizek

2
2
|
u
sin =
R
E

(30.4)

skd

2
2
|
u
sin R E =
(30.5)

W mierze ukowej kt R E
m
= | wic

|
m
E
R =
(30.6)

Podstawiajc t zaleno do rwnania (30.5) otrzymujemy

2
2
|
|
u
sin
m
E
E =
(30.7)

lub

o
o
u
sin
m
E
E =
(30.8)

gdzie = | /2.

Wektory na rysunku 30.3 odpowiadaj amplitudom pola elektrycznego. eby otrzyma
natenie wiata trzeba amplitudy podnie do kwadratu, wic na podstawie rwnania
(30.8) otrzymujemy

2
|
.
|
\
|
=
o
o
u
sin
m
I I (30.9)

Jak widzimy, w przeciwiestwie do obrazu interferencyjnego, natenia kolejnych
maksimw dyfrakcyjnych nie s jednakowe.
Modu IX - Dyfrakcja
388
Poniewa | jest rnic faz dla promieni wychodzcych z brzegw szczeliny o szerokoci
a, wic rnica drg jakie przebywaj te promienie do punktu P wynosi asin. Korzystajc
z relacji

rnica faz rnica drg
2
=
(30.10)

otrzymujemy

sin
2
a |
o u
= =
(30.11)

czc rwnania (30.9) i (30.12) moemy obliczy natenie wiata dla obrazu
dyfrakcyjnego otrzymanego dla pojedynczej szczeliny. Widzimy, e natenie I

przyjmuje wartoci minimalne dla

, 1, 2, 3,..... m m o = =
(30.12)

Podstawiajc t zaleno do rwnania (30.11) otrzymujemy wynik zgodny z uzyskan
poprzednio zalenoci (30.2).
Podobnie jest z wartociami maksymalnymi natenia, ktre otrzymujemy dla

1
, 1, 2, 3,.....
2
m m o
| |
= + =
|
\ .

(30.13)

Na rysunku 30.4 poniej przedstawiono rozkad natenia wiata (krzywe I
) w funkcji
pooenia na ekranie (kta ) dla rnych szerokoci szczeliny (w stosunku do dugoci
fali ).

Rys. 30.4. Natenie wiata w obrazie dyfrakcyjnym pojedynczej szczeliny
Modu IX - Dyfrakcja
389

Moesz przeledzi rozkad natenia wiata dla obrazu dyfrakcyjnego
otrzymanego dla pojedynczej szczeliny. korzystajc z programu komputerowego
Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie dostpnego na stronie WWW autora.

wiczenie 30.1
Jak widzielimy na rysunku 30.4 natenia kolejnych maksimw w obrazie dyfrakcyjnym
nie s jednakowe. Oblicz stosunek nate trzech kolejnych maksimw do natenia
maksimum rodkowego w obrazie dyfrakcyjnym dla pojedynczej szczeliny. Wynik zapisz
poniej. Wskazwka: Skorzystaj z warunku na maksimum (dla m = 1, 2, 3) i wyraenia
(30.9) na natenie wiata.

m = 1 m = 2 m = 3
I
u
/I
m


30.4 Interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach
W dowiadczeniu Younga przyjmowalimy, e szczeliny s punktowe tj. a << .
W wyniku interferencji fal spjnych ugitych na takich szczelinach otrzymywalimy
prki interferencyjne o jednakowym nateniu. Dla realnych szczelin trudno jest
zrealizowa warunek a << . Oznacza to, e pojedyncza szczelina bdzie dawaa obraz
dyfrakcyjny i w wyniku interferencji fal z dwch szczelin otrzymamy obraz, w ktrym
natenia prkw nie bd stae (jak w dowiadczeniu Younga) ale zalene od tego
obrazu dyfrakcyjnego.
Przypomnijmy, e natenie wiata w obrazie interferencyjnym dla dwch punktowych
szczelin dane jest wyraeniem

|
u
2
cos
int , int , m
I I =
(30.14)

oraz

sin
d
| u
=
(30.15)

gdzie d jest odlegoci midzy szczelinami.

Natomiast natenie fali ugitej na szczelinie jest dane rwnaniem

2
|
.
|
\
|
=
o
o
u
sin
, , dyf m dyf
I I (30.16)
Modu IX - Dyfrakcja
390
oraz

sin
a
o u
=
(30.17)

gdzie a jest szerokoci szczeliny.
Teraz chcemy otrzyma czny efekt. Dlatego w rwnaniu (30.14) sta amplitud
obrazu interferencyjnego (dla wskich szczelin) zastpujemy realnym nateniem
dyfrakcyjnym (30.16). Otrzymujemy

2
2
|
.
|
\
|
=
o
o
|
u
sin
) (cos
m
I I (30.18)

Ten wynik opisuje nastpujce fakty. W danym punkcie na ekranie natenie wiata,
z kadej szczeliny osobno, jest dane przez obraz dyfrakcyjny tej szczeliny. Obrazy
dyfrakcyjne dwch szczelin rozpatrywanych oddzielnie nakadaj si, fale interferuj.
Na rysunku 30.5 pokazany jest ten wynik dla d = 50 i trzech wartoci stosunku a/.
Widzimy, e im szersze szczeliny tym wpyw dyfrakcji jest silniejszy (natenia prkw
s bardziej zmienione). Uzyskany obraz jest zgodnie z rwnaniem (30.18) iloczynem
czynnika interferencyjnego i dyfrakcyjnego.

Rys. 30.5 Prki interferencyjne dla dwch szczelin o skoczonej szerokoci

Modu IX - Dyfrakcja
391
To nakadanie si czynnika interferencyjnego i dyfrakcyjnego jest jeszcze lepiej widoczne
na rysunku 30.6. Czynnik interferencyjny ~cos
2
jest pokazany na grnym wykresie,
czynnik dyfrakcyjny ~(sin/)
2
na rodkowym, a ich iloczyn na dolnym. Widzimy, e
obwiednie prkw interferencyjnych pokrywaj si dokadnie z obrazem dyfrakcyjnym.

Rys. 30.6 Obraz interferencyjny dwch punktowych szczelin, obraz dyfrakcyjny pojedynczej
szczeliny i ich iloczyn

Moesz przeledzi wynik interferencji dla dwch szczelin o skoczonej szerokoci
korzystajc z programu komputerowego Dyfrakcja na dwch szczelinach

30.5 Dyfrakcja promieni Roentgena (promieni X)
W krystalicznych ciaach staych atomy uoone s w przestrzeni w sposb regularny
tworzc tzw. sie krystaliczn. Na rysunku 30.7 pokazane jest rozmieszczenie atomw
w krysztale NaCl. Mae kule przedstawiaj atomy (jony) sodu, a due jony chloru. Na
rysunku pokazana jest tzw. komrka elementarna . Jest to najmniejsza jednostka
(cegieka), z ktrej mona zbudowa kryszta.
Takie uoenie atomw w powtarzajcy si regularny wzr powoduje, e krystaliczne ciao
stae stanowi naturalny, trjwymiarowy ukad szczelin (przeszkd) czyli trjwymiarow
siatk dyfrakcyjn.
Modu IX - Dyfrakcja
392

Rys. 30.7. Rozmieszczenie jonw w komrce elementarnej NaCl

Takie uoenie atomw w powtarzajcy si regularny wzr powoduje, e krystaliczne ciao
stae stanowi naturalny, trjwymiarowy ukad szczelin (przeszkd) czyli trjwymiarow
siatk dyfrakcyjn.
Jednak w tym przypadku wiato widzialne jest bezuyteczne bo dugo jego fal jest duo
wiksza od odlegoci midzy atomami >> a. Przykadowo, wiato te ma dugo
rwn 589 nm, a odlego midzy najbliszymi atomami w krysztale NaCl wynosi
a 0.281 nm.
Musimy wic posuy si promieniowaniem X (promieniowanie rentgenowskie). Wicej
o promieniowaniu rentgenowskim dowiemy si w dalszych rozdziaach, teraz
zapamitajmy jedynie, e jest to promieniowanie elektromagnetyczne o dugociach fal
rzdu 0.1 nm, to jest tego samego rzdu co odlegoci midzyatomowe w krysztaach. Na
rysunku 30.8 poniej pokazana jest wizka promieni X padajca na kryszta. Wizki fal
ugitych na atomach padaj na klisz tworzc na niej w wyniku interferencji
charakterystyczny obraz (ukad punktw) zwany od nazwiska niemieckiego fizyka
odkrywcy tej metody obrazem Lauego .

Rys. 30.8. Ugicie wizki promieni X na krysztale
Modu IX - Dyfrakcja
393
Natenia linii w obrazie dyfrakcyjnym zale od geometrii pojedynczej szczeliny.
W idealnym przypadku zale od szerokoci szczeliny. Tak samo natenia wizek
rozproszonych na krysztale zale od geometrii pojedynczej rozpraszajcej komrki
elementarnej. Analiza pooe i nate tych punktw pozwala na okrelenie struktury
krysztau.
Kierunki (kty ), dla ktrych otrzymujemy wzmocnienie promieni X ugitych na
krysztale, okrela prawo Bragga

(maksima) ,..... , , , sin 3 2 1 2 = = m m d u
(30.19)

gdzie d jest odlegoci midzy ssiednimi paszczyznami zawierajcymi atomy, a ktem
pomidzy tymi paszczyznami i padajcym promieniowaniem.

Wicej o prawie Bragga moesz przeczyta w Dodatku 3, na kocu moduu IX.

Widzimy, e znajc dugo fali moemy z prawa Bragga wyznaczy odlegoci
midzyatomowe. Dyfrakcja promieni X jest wan metod dowiadczaln w badaniu ciaa
staego.

Modu IX - Polaryzacja
394
31 Polaryzacja
31.1 Wstp
Teoria Maxwella przewiduje, e wiato jest fal poprzeczn tzn. kierunki drga
wektorw E i B s prostopade do kierunku rozchodzenia si fali.
Na rysunku 31.1 poniej przedstawiono fal elektromagnetyczn, ktra wyrnia si
tym, e wektory E s do siebie rwnolege we wszystkich punktach fali. Dotyczy to
rwnie wektorw B. O takiej fali mwimy, e jest pasko spolaryzowana lub
spolaryzowana liniowo . Wektory E tworz z kierunkiem ruchu fali paszczyzn zwan
paszczyzn drga.

Rys. 31.1. Fala elektromagnetyczna pasko spolaryzowana (spolaryzowana liniowo)

Przykadem fal spolaryzowanych liniowo s fale elektromagnetyczne radiowe emitowane
przez anten dipolow omawiane w rozdziale 27 (modu 8).
W duej odlegoci od dipola, wektor pola elektrycznego jest rwnolegy do osi dipola,
anteny (rysunek 27.5). Emitowana fala jest wic spolaryzowana liniowo. Kiedy taka fala
pada na anten odbiorcz wwczas zmienne pole elektryczne (zmienny wektor E fali)
wywouje w antenie odbiorczej drgania elektronw w gr i w d. W efekcie prd
zmienny popynie w ukadzie wejciowym odbiornika. Jeeli jednak obrcimy anten
o 90 wok kierunku padania fali, to wektor E bdzie prostopady do anteny i nie wywoa
ruchu elektronw (antena nie odbiera sygnau).
rda wiata widzialnego rni si od rde fal radiowych midzy innymi tym, e
atomy (czsteczki) emitujce wiato dziaaj niezalenie. W konsekwencji rozchodzce
si wiato skada si z niezalenych cigw fal, ktrych paszczyzny drga zorientowane
s przypadkowo wok kierunku ruchu fali. Takie wiato chocia jest fal poprzeczn jest
niespolaryzowane .
Na rysunku 31.2 pokazana jest schematycznie rnica midzy fal poprzeczn
spolaryzowan liniowo (a) i fal poprzeczn niespolaryzowan (b). Na rysunku (a) wektor
E drga w jednej paszczynie, podczas gdy w sytuacji pokazanej na rysunku (b)
paszczyzny drga wektora E zorientowane s przypadkowo.
395
Rysunek (c) przedstawia inny rwnowany opis niespolaryzowanej fali poprzecznej:
traktujemy j jako zoenie dwch spolaryzowanych liniowo fal o przypadkowo zmiennej
rnicy faz. Oznacza to, e wypadkowy wektor E ma zmienn (ale prostopad) orientacj
wzgldem kierunku rozchodzenia si fali. Orientacja kierunkw drga skadowych pl E
jest te przypadkowa chocia zawsze prostopada wzgldem kierunku rozchodzenia si
fali.

Rys. 31.2. Orientacja wektora elektrycznego E (a) w fali spolaryzowanej liniowo (b) w fali
niespolaryzowanej (c) rwnowany opis fali niespolaryzowanej

Z dotychczas omawianych dowiadcze z interferencj i dyfrakcj nie wynika
poprzeczny charakter fal wietlnych bo fale podune te interferuj i ulegaj ugiciu.
Natomiast zjawisko polaryzacji jest charakterystyczne dla fal poprzecznych. Jednak, aby
mc odrni od siebie rne fale poprzeczne biegnce w tym samym kierunku potrzebna
jest metoda, ktra pozwoliaby rozdzieli fale o rnych paszczyznach drga. Dotyczy to
rwnie badania fal wietlnych niespolaryzowanych.

31.2 Pytki polaryzujce
Na rys. 31.3 pokazana jest niespolaryzowana fala wietlna padajca na pytk
z materiau polaryzujcego, zwanego polaroidem .

Rys. 31.3. Przechodzenie wiata przez polaroid

W pytce istnieje pewien charakterystyczny kierunek polaryzacji zaznaczony
rwnolegymi liniami przerywanymi. Kierunek polaryzacji polaroidu ustala si w procesie
396
produkcji. Czsteczki o strukturze acuchowej osadza si na elastycznej warstwie
plastycznej, a nastpnie warstw rozciga si co powoduje rwnolege uoenie czsteczek.
Pytka przepuszcza tylko te fale, dla ktrych kierunki drga wektora elektrycznego s
rwnolege do kierunku polaryzacji, a pochania te fale, w ktrych kierunki te s
prostopade. Jeeli wektor E wyznaczajcy paszczyzn drga tworzy kt z kierunkiem
polaryzacji pytki to przepuszczana jest skadowa rwnolega u cos E E =
II
podczas gdy
skadowa prostopada u sin E E =
jest pochaniana (rysunek 31.4).

Rys. 31.4. Polaroid

Jeeli wic oprcz pytki polaryzujcej (polaryzatora ) ustawimy na drodze wiata
drug tak pytk (nazywan analizatorem ) to obracajc analizator wok kierunku
padania wiata moemy zmienia natenie wiata przechodzcego przez obie pytki.
Jeeli amplituda pola elektrycznego fali padajcej na analizator jest rwna E
0
to amplituda
fali wychodzcej z analizatora wynosi u cos
0
E , gdzie jest ktem pomidzy kierunkami
polaryzacji obu pytek.
Poniewa natenie wiata jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy wic

u
2
0
cos I I =
(31.1)

Rwnanie (31.1) nazywane jest prawem Malusa.
Zauwamy, e natenie wiata osiga maksimum dla = 0 lub = 180 to jest dla
rwnolegych kierunkw polaryzacji, a minimum dla = 90 lub = 270 to jest dla
prostopadych kierunkw polaryzacji.

wiczenie 31.1
Sprbuj odpowiedzie jaka cz energii wizki wiata niespolaryzowanego padajcego
na polaroid jest w nim pochaniana, a jaka przepuszczana?


397
31.3 Polaryzacja przez odbicie
Innym sposobem, w jaki wiato moe by spolaryzowane, czciowo lub cakowicie,
jest odbicie od powierzchni dielektryka (np. szka). Na rysunku 31.5 pokazana jest wizka
niespolaryzowana padajca na powierzchni szka.

Rys. 31.5. Polaryzacja wiata przez odbicie

Dowiadczalnie stwierdzono, e istnieje pewien kt padania, nazywany ktem cakowitej
polaryzacji
p
, dla ktrego wizka odbita jest cakowicie spolaryzowana liniowo
w kierunku prostopadym do paszczyzny padania. Oznacza to, e odbiciu ulega tylko
skadowa prostopada do paszczyzny padania (paszczyzny rysunku 31.5) natomiast
wspczynnik odbicia skadowej lecej w paszczynie padania jest rwny zeru.
Natomiast wizka przechodzca jest tylko czciowo spolaryzowana (skadowa jest
cakowicie zaamana, a skadowa tylko czciowo).
Dowiadczalnie stwierdzono, e gdy kt padania jest rwny ktowi cakowitej polaryzacji
to wwczas wizka odbita i zaamana tworz kt prosty czyli

90 = + | o (31.2)

Poniewa zgodnie z prawem zaamania

| o sin sin
2 1
n n =
(31.3)

wic czc oba te rwnania otrzymujemy

o o o cos ) sin( sin
2 2 1
90 n n n = =

(31.4)

lub
398

1 2
1
2
,
tg n
n
n
= = o
(31.5)

To ostatnie rwnanie jest nazywane prawem Brewstera. Prawo to zostao znalezione
dowiadczalnie ale mona je wyprowadzi cile przy pomocy rwna Maxwella.

wiczenie 31.2
Oblicz jaki jest kt cakowitej polaryzacji dla pytki wykonanej z materiau
o wspczynniku zaamania n = 1.5. Oblicz te kt zaamania. Wynik zapisz poniej.

p
=

| =


31.4 Dwjomno
wiato spolaryzowane mona rwnie uzyska wykorzystujc, wystpujc
w pewnych krysztaach, zaleno wspczynnika zaamania wiata od kierunku
polaryzacji. Dotychczas zakadalimy, e wspczynnik zaamania, nie zaley od kierunku
rozchodzenia si wiata w orodku ani od jego polaryzacji. Ciaa speniajce te warunki
nazywamy ciaami optycznie izotropowymi . Istnieje jednak szereg cia
anizotropowych i dotyczy to nie tylko wasnoci optycznych ale wielu innych. Na
przykad pewne krysztay ami si atwo tylko w jednej paszczynie, a opr elektryczny
mierzony w rnych kierunkach jest rny, niektre krysztay atwiej magnesuje si
w jednym kierunku ni innym itd.
Na rysunku 31.6 poniej pokazana jest niespolaryzowana wizka wiata padajca na
kryszta kalcytu (CaCO
3
) prostopadle do jednej z jego cian.

Rys. 31.6. Podwjne zaamanie w krysztale kalcytu
399
Pojedyncza wizka wiata rozszczepia si, przechodzc przez kryszta, na dwa promienie.
Mamy do czynienia z dwjomnoci czyli podwjnym zaamaniem .
Jeeli zbadamy obie wychodzce wizki za pomoc pytki polaryzujcej to okae si, e
obie wizki s spolaryzowane liniowo, przy czym ich paszczyzny drga s wzajemnie
prostopade. Wizki te nosz odpowiednio nazwy promienia zwyczajnego (o)
i promienia nadzwyczajnego (e) . Ponadto okazuje si, e promie zwyczajny spenia
prawo zaamania (tak jak dla orodka izotropowego), a promie nadzwyczajny tego prawa
nie spenia.
Zjawisko to tumaczy si tym, e promie o przechodzi przez kryszta z jednakow
prdkoci we wszystkich kierunkach (ma jeden wspczynnik zaamania n
o
) tak jak
izotropowe ciao stae, natomiast prdko promienia e zaley od kierunku w krysztale
i zmienia si od wartoci v
o
do v
e
, a wspczynnik zaamania od n
o
do n
e
. Dla kalcytu
n
o
= 1.486, a n
e
= 1.658. Wielkoci n
e
i n
o
nazywamy gwnymi wspczynnikami
zaamania krysztau.
Niektre podwjnie zaamujce krysztay wykazuj ponadto wasno nazywan
dichroizmem . Krysztay te pochaniaj jeden z promieni (o lub e) silniej ni drugi. Na
wykorzystaniu tego zjawiska opiera si dziaanie szeroko stosowanych polaroidw.

Ten rozdzia koczy modu dziewity; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.

Modu IX - Podsumowanie
400
Podsumowanie
- Optyka geometryczna opiera si na: 1) Prawie odbicia: promie padajcy, promie
odbity i normalna do powierzchni granicznej wystawiona w punkcie padania promienia
le w jednej paszczynie i kt padania rwna si ktowi odbicia
2 1
o o = , 2) Prawie
zaamania: stosunek sinusa kata padania do sinusa kta zaamania jest rwny
odwrotnoci stosunku wspczynnikw zaamania orodkw
1 2
1
2
,
sin
sin
n
n
n
= =
|
o
.
- Warunkiem stosowalnoci optyki geometrycznej jest aby wymiary liniowe wszystkich
obiektw (soczewek, pryzmatw, szczelin itp.) byy o wiele wiksze od dugoci fali.
Jeeli tak nie jest trzeba wzi pod uwag falowy charakter wiata.
- Interferencja na wskich szczelinach odlegych o d:
) maksima ( .... , 2 , 1 , sin = = m m d u , E
u
= E
m
cos|, |
u
2
cos
m
I I = ,
sin
2
d
| u
= = .
- Fala odbijajc si od orodka optycznie gstszego (o wikszym n) zmienia swoj faz
o t. Gdy odbicie zachodzi od powierzchni orodka rzadszego optycznie fala odbija si
bez zmiany fazy.
- Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie o szerokoci a:
) minima ( ,..... 2 , 1 , sin = = m m a u , o
o
u
sin
m
E
E = ,
2
|
.
|
\
|
=
o
o
u
sin
m
I I ,
sin
2
a |
o u
= = .
- Rwnoczesna interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach:
2
2
|
.
|
\
|
=
o
o
|
u
sin
) (cos
m
I I .
- Kierunki (kty u), w ktrych otrzymujemy wzmocnienie promieni X ugitych na
krysztale, okrela prawo Bragga (maksima) ,..... , , , sin 3 2 1 2 = = m m d u , gdzie d jest
odlegoci paszczyzn w krysztale.
- Zjawisko polaryzacji jest charakterystyczne dla fal poprzecznych.
- wiato mona spolaryzowa przez odbicie lub przepuszczajc wiato przez
polaryzator. Dla kta padania takiego, e
1 2
1
2
,
tg n
n
n
= = o , wizka odbita jest
cakowicie spolaryzowana liniowo prostopadle do paszczyzny padania, a wizka
przechodzca jest tylko czciowo spolaryzowana.
Modu IX - Materiay dodatkowe
401
Materiay dodatkowe do Moduu IX
IX. 1. Widzenie barwne
Obraz w oku powstaje na siatkwce oka. wiato po przejciu przez soczewk pada na
znajdujce si w siatkwce komrki wraliwe na wiato fotoreceptory . S dwa
podstawowe rodzaje fotoreceptorw: prciki i czopki .
Prciki rejestruj zmiany jasnoci, a dziki czopkom moemy rozrni kolory. Prcik
s bardziej czue na wiato ni czopki. W nocy gdy jest ciemno, komrki odpowiedzialne
za widzenie barwne (czopki) nie s stymulowane. Reaguj jedynie prciki. Dlatego
o zmierzchu wszystko wydaje si szare.
W oku znajduj si trzy rodzaje czopkw, ktre s wraliwe na trzy podstawowe barwy
widmowe: czerwon, zielon i niebiesk. W zalenoci od stopnia stymulacji
poszczeglnych rodzajw czopkw widzimy okrelony kolor, ktry mona przedstawi
jako kombinacj tych trzech podstawowych barw. Barw bia zobaczymy, gdy wszystkie
trzy rodzaje czopkw podranione bd jednakowo silnie.
Okazuje si, e czopki w najwikszym stopniu pochaniaj tozielone wiato
o dugoci fali okoo 550 nanometrw i dlatego wanie oko ludzkie najsilniej reaguje na
wiato o tej dugoci fali. Jednak odbir konkretnej barwy uzaleniony jest od czuoci
poszczeglnych czopkw, a ich czuo jest uzaleniona od fizjologicznych cech
poszczeglnych osb wic kady czowiek te same barwy odbiera troch inaczej.
Podsumowujc, nasze oczy przeksztacaj promieniowanie elektromagnetyczne fal
wietlnych w sygnay elektryczne, ktre trafiaj do orodkw wzrokowych mzgu, gdzie
s przeksztacane w trjwymiarowy, kolorowy obraz.
Na zakoczenie warto wspomnie, e naturalny sposb widzenia kolorowego RGB (od
angielskiego Red - czerwony, Green - zielony, Blue - niebieski) zosta wykorzystany
w konstrukcji monitorw. Najczciej w kineskopach stosuje si warstw luminoforu
skadajc si z trjek punktw lub paskw, ktre pobudzone strumieniem elektronw
wiec w trzech barwach podstawowych: czerwonej, zielonej, niebieskiej (RGB).

IX. 2. Zasada Fermata
Zasad Fermata formuujemy w nastpujcy sposb:

Promie wietlny biegncy z jednego punktu do drugiego przebywa drog, na ktrej
przebycie trzeba zuy w porwnaniu z innymi, ssiednimi drogami, minimum albo
maksimum czasu.

Zasada ta wyjania prostoliniowy bieg wiata w orodku jednorodnym bo linia prosta
odpowiada minimum drogi, a tym samym i minimum czasu. Wanie z tej zasady mona
wyprowadzi prawa odbicia i zaamania.
Na rysunku poniej s przedstawione dwa punkty A i B oraz czcy je promie APB,
ktry odbija si od powierzchni granicznej w punkcie P.

402

Promie wychodzcy z punktu A po odbiciu w punkcie P trafia do punktu B

Cakowita dugo drogi promienia wynosi

2 2 2 2
) ( x d b x a l + + + = (IX.2.1)

gdzie x jest zmienn zalen od pooenia punktu P (punkt odbicia promienia).
Zgodnie z zasad Fermata punkt P (zmienn x) wybieramy tak, eby czas przebycia drogi
APB by minimalny (lub maksymalny, lub niezmieniony). Matematycznie oznacza to
warunek

0
d
d
=
x
l

(IX.2.2)

wic otrzymujemy

0 ) 1 )( ( 2 ] ) ( [
2
1
2 ) (
2
1
d
d
2 / 1 2 2 2 / 1 2 2
= + + + =

x d x d b x x a
x
l

(IX.2.3)

a po przeksztaceniu

2 2 2 2
) ( x d b
x d
x a
x
+

=
+

(IX.2.4)

Porwnujc z rysunkiem widzimy, e jest to rwnowane zapisowi

2 1
o o sin sin =
(IX.2.5)

2 1
o o =
(IX.2.6)

co wyraa prawo odbicia.
Podobnie postpujemy w celu wyprowadzenia prawa zaamania. Rozpatrzmy sytuacj
przedstawion na rysunku poniej.
403

Promie wychodzcy z punktu A po zaamaniu w punkcie P na granicy orodkw
trafia do punktu B

Czas przelotu z A do B przez punkt P jest dany jest wzorem

2
2
1
1
v v
l l
t + =
(IX.2.7)

Uwzgldniajc, e n = c/v moemy przepisa to rwnanie w postaci

c
l
c
l n l n
t =
+
=
2 2 1 1

(IX.2.8)

Wyraenie w liczniku
2 2 1 1
l n l n l + = jest drog optyczn promienia. Ponownie
dobieramy zmienn x (pooenie punktu P), tak aby droga l bya minimalna czyli, aby
dl/dx = 0. Poniewa droga optyczna jest rwna

2 2
2
2 2
1 2 2 1 1
) ( x d b n x a n l n l n l + + + = + = (IX.2.9)

wic otrzymujemy

0 ) 1 )( ( 2 ] ) ( [
2
1
2 ) (
2
1
d
d
2 / 1 2 2
2
2 / 1 2 2
1
= + + + =

x d x d b n x x a n
x
l

(IX.2.10)

a po przeksztaceniu

2 2
2
2 2
1
) ( x d b
x d
n
x a
x
n
+

=
+

(IX.2.11)
404
Porwnujc ten wynik z rysunkiem 2 otrzymujemy

| o sin sin
2 1
n n =

(IX.2.12)

co jest prawem zaamania.

IX. 3. Prawo Bragga
Prawo Bragga podaje warunki, w jakich zachodzi dyfrakcja promieni Roentgena na
krysztale. Rysunek pokazuje ugicie wizki promieni X na zespole rwnolegych
paszczyzn (linie przerywane). Odlego midzy paszczyznami wynosi d.

Ugicie wizki promieni X na paszczyznach atomowych w krysztale

Promienie ugite bd si wzmacnia gdy rnica drg pomidzy ssiednimi promieniami
(rysunek) bdzie rwna cakowitej wielokrotnoci dugoci fali

... , , , ) cos (cos ' ' 2 1 0 = = = m m AB B A AB u |
(IX.3.1)

Dla m = 0 otrzymujemy = to znaczy paszczyzna wyznaczona przez atomy dziaa jak
zwierciado odbijajce fal padajc (kt padania = kt odbicia) to znaczy w tym
kierunku obserwujemy wzmocnienie promieniowania ugitego.
Jeeli chcemy otrzyma wzmocnienie promieniowania odbitego od caej rodziny
paszczyzn, dla kierunku okrelonego przez kt , to musz si wzmacnia promienie
odbite od poszczeglnych paszczyzn. Oznacza to, e rnica drg dla promieni odbitych
od ssiednich paszczyzn (rysunek) musi by rwna cakowitej wielokrotnoci , co
sprowadza si do warunku zwanego prawem Bragga.

(maksima) ,..... , , , sin 3 2 1 2 = = m m d u
(IX.3.2)

W rwnaniu tym d oznacza odlego midzy ssiednimi paszczyznami. Naley tu
zwrci uwag, e w krysztale znajduje si wiele rnych rodzin paszczyzn o rnych
odlegociach midzypaszczyznowych.
Pomiar dyfrakcji promieni X jest dowiadczaln metod badania rozmieszczenia atomw
w krysztaach.
Modu IX - Rozwizania wicze
405
Rozwizania wicze z moduu IX

wiczenie 28.2
Dane: kt padania , wspczynnik zaamania szka n
szka
= n, wspczynnik zaamania
powietrza n
powietrza
= 1.

Promie padajcy na granic orodkw pod ktem zaamuje si pod ktem i pod takim
ktem pada na drug ciank pytki to jest na drug granic orodkw. Tutaj zaamuje si
pod ktem .
Zgodnie z prawem zaamania dla promienia wchodzcego do pytki na granicy orodkw
zachodzi zwizek

n
n
= =
1 |
o
sin
sin

a dla promienia wychodzcego z pytki

n
1
sin
sin
=
|

Z porwnania powyszych wzorw wynika, e kty i s identyczne = .
Promie przechodzc przez pask pytk ulega rwnolegemu przesuniciu.

wiczenie 28.3
Dane: wspczynnik zaamania szka n
szka
= 1.5, wspczynnik zaamania powietrza
n
powietrza
= 1.

406
Zgodnie z rysunkiem promie padajcy na pryzmat zaamuje si pod ktem , a nastpnie
pada na drug ciank pryzmatu pod ktem 60 . Poniewa promie biegnie
pocztkowo rwnolegle do podstawy pryzmatu to kt padania = 30.
Zgodnie z prawem zaamania

5 1.
sin
sin
= =
powietrza
szka
n
n
|
o

oraz

5 1
1 60
. sin
) sin(
= =
szka
powietrza
n
n

Podstawiajc = 30 i rozwizujc ukad powyszych rwna otrzymujemy sin = 0.975
skd = 77.1.

wiczenie 29.1
Dane: d = 2 mm,
1
= 700 nm,
2
= 400 nm, D = 1 m.

Odlego midzy prkami obliczamy z zalenoci (29.11)

d
D
y y y
m m

= = A
+1

Podstawiajc dane otrzymujemy odpowiednio y
1
= 0.35 mm oraz y
2
= 0.2 mm.

wiczenie 29.2
Dane: n = 1.33, d = 320 nm.

Z warunku na maksimum interferencyjne (29.27)

) maksima .....( , 2 , 1 , 0 ,
2
1
2 =
|
.
|
\
|
+ = m m dn

obliczamy

2
1
33 1 320 2
2
1
2
+

=
+
=
m m
dn . nm

Obliczamy dla kolejnych m:
m = 0, = 1700 nm, poza zakresem widzialnym
m = 1, = 567 nm, w zakresie widzialnym (tozielona)
m = 2, = 340 nm, poza zakresem widzialnym
m = 3, 4, ...., poza zakresem widzialnym.
407
wiczenie 29.3
Dane: D = 1 m, y' = 1 mm,
1
= 13.6270,
2
= 13.6409.

Pooenie y linii na ekranie obliczamy ze zwizku tg = y/D. Dla odlegoci od ekranu
wynoszcej 1 m y
1
= 0.24242 m oraz y
2
= 0.24268 m wic odlego midzy prkami
wynosi
y = 0.26 mm.

Ponownie korzystajc ze zwizku tg = y/D obliczamy odlego D' w jakiej trzeba
ustawi ekran, eby odlego midzy prkami wyniosa y' = 1mm

) (
'
'
1 2
u u tg tg
y
D
A
=

Po podstawieniu danych otrzymujemy D' = 3.85 m.

wiczenie 30.1
Dane: m = 1, 2, 3.

Natenie wiata obliczamy ze wzoru (30.09)

2
|
.
|
\
|
=
o
o
u
sin
m
I I

przy czym maksimum natenia otrzymujemy dla

1
, 1, 2, 3,.....
2
m m o
| |
= + =
|
\ .

Dla m = 1 otrzymujemy = 3/2 oraz 045 0. =
m
I
I
u

m
I
I
u

m
I
I
u

Okazuje si, e natenia kolejnych maksimw malej bardzo szybko i stanowi
odpowiednio 4.5%, 1.6% i 0.8% natenia maksimum rodkowego.

wiczenie 31.1
Natenie wiata przechodzcego przez polaroid obliczamy ze wzoru (31.1)

u
2
0
cos I I =

408
przy czym dla niespolaryzowanej fali wietlnej kt jaki tworzy wektor E z kierunkiem
polaryzacji polaroidu przyjmuje wszystkie moliwe wartoci od 0 do 2. Dlatego w tym
przypadku naley w obliczeniach uwzgldni warto redni u
2
cos .
Poniewa wykresy funkcji sinus i cosinus s takie same (jedynie przesunite o /2),
a ponadto 1
2 2
= + u u cos sin to odpowiednie wartoci rednie s rwne i wynosz
2 1
2 2
= = u u cos sin .
Oznacza to, e 50% energii wizki wiata niespolaryzowanego padajcego na polaroid jest
w nim pochaniane, a 50% przepuszczane.

wiczenie 31.2
Dane: n = 1.5.

Kt cakowitej polaryzacji obliczamy z prawa Brewstera

1 2
1
2
,
tg n
n
n
= = o

Podstawiajc dane otrzymujemy = 56.3.
Gdy kt padania jest rwny ktowi cakowitej polaryzacji to wwczas wizka odbita
i zaamana tworz kt prosty czyli

90 = + | o

skd otrzymujemy kt zaamania = 33.7.
Sprawd, e z prawa zaamania otrzymamy t sam warto kta .

Modu IX - Test kontrolny
409
Test IX
1. W pewnym orodku prdko wiata o dugoci fali 550 nm wynosi 210
8
m/s. Jaki
jest wspczynnik zaamania tego orodka dla tej fali? Jaka jest dugo tej fali
w powietrzu?
2. Pod jakim ktem o pada wiato na pytk kwarcow o wspczynniku zaamania
n = 1.5 jeeli promie odbity jest prostopady do promienia zaamanego?
3. Przedmiot znajduje si w wodzie na gbokoci h (rysunek). Na jakiej gbokoci h'
widzi go obserwator? Wspczynnik zaamania wody n = 1.33.

4. Obraz interferencyjny powstaje na ekranie w odlegoci l = 1 m od dwch wskich
szczelin, ktrych rozstaw wynosi 0.1 mm. Oblicz dugo fali padajcego wiata
monochromatycznego jeeli wiadomo, e trzeci jasny prek znajduje si 15 mm od
rodkowego maksimum.
5. Jaka jest odlego ktowa pomidzy pierwszym i drugim maksimum obrazu
interferencyjnego dwch wskich szczelin z zadania 4?
6. Na gruba pytk szklan o wspczynniku zaamania n
sz
= 1.5 naniesiono cienk
warstw przezroczystego materiau o wspczynniku zaamania n = 1.25. Na warstw
pada prostopadle wiato biae. Znajd grubo tej warstwy jeeli wiadomo, e dla fali
o dugoci 600 nm obserwujemy interferencj powodujc cakowite wygaszenie, a dla
fali 700 nm maksymalne wzmocnienie.
7. wiato o dugoci 500 nm pada na siatk dyfrakcyjn majc 1000 naci na
centymetr dugoci. Jaka jest odlego midzy prkiem zerowym, a obrazem
pierwszego rzdu na ekranie odlegym od siatki o 4 m?
8. Stosujc okulary polaroidowe mona unikn wiata odbitego od rnych
powierzchni. Jaki musi by kt padania wiata i jaki kierunek (pionowy czy poziomy)
osi polaroidu w okularach, eby wyeliminowa cakowicie wiato odbite od
powierzchni wody (n = 1.33). Na jakiej wysokoci ktowej nad horyzontem znajduje
si wwczas Soce?

MODU X

Modu X wiato a fizyka kwantowa
411
32 wiato a fizyka kwantowa
32.1 Promieniowanie termiczne
Z codziennego dowiadczenia wiemy, e rozgrzane do wysokiej temperatury ciaa s
rdami wiata widzialnego. Typowym przykadem s wolframowe wkna arwek.
Promieniowanie wysyane przez ogrzane ciaa nazywamy promieniowaniem
termicznym . Wszystkie ciaa emituj takie promieniowanie do otoczenia, a take z tego
otoczenia je absorbuj w kadej temperaturze wyszej od zera bezwzgldnego. Jeeli ciao
ma wysz temperatur od otoczenia to bdzie si ozibia poniewa szybko
promieniowania przewysza szybko absorpcji (oba procesy zawsze wystpuj
jednoczenie). Gdy osignita zostanie rwnowaga termodynamiczna wtedy te szybkoci
bd rwne.
Za pomoc siatki dyfrakcyjnej moemy zbada wiato emitowane przez te rda to
znaczy dowiedzie si jakie s dugoci fal wypromieniowywanych przez ciao i jakie jest
ich natenie Wyniki takiej analizy dla tamy wolframowej ogrzanej do T = 2000 K s
pokazane na rysunku 32.1.

Rys. 32.1. Zdolno emisyjna wolframu i ciaa doskonale czarnego

Wielko R
przedstawiona na osi pionowej nazywana jest widmow zdolnoci

emisyjn promieniowania i jest tak zdefiniowana, e wielko R
d oznacza moc
promieniowania czyli szybko, z jak jednostkowy obszar powierzchni wypromieniowuje
energi odpowiadajc dugociom fal zawartym w przedziale od , do +d.
Cakowit energi wysyanego promieniowania w caym zakresie dugoci fal moemy
obliczy sumujc emisj dla wszystkich dugoci fal tzn. cakujc R
po wszystkich
dugociach fal. Wielko ta nazywana jest cakowit emisj energetyczn
promieniowania R i wyraa si wzorem

412
}
=
0
d R R
(32.1)

Oznacza to, e moemy interpretowa emisj energetyczn promieniowania R jako
powierzchni pod wykresem R
od .
Widmo emitowane przez ciao stae ma charakter cigy i silnie zaley od temperatury.
Ponadto szczegy tego widma s prawie niezalene od rodzaju substancji.
Zauwamy, e w "zwykych" temperaturach wikszo cia jest dla nas widoczna
dlatego, e odbijaj one (lub rozpraszaj) wiato, ktre na nie pada, a nie dlatego, e ciaa
te wysyaj promieniowanie widzialne (wiec). Jeeli nie pada na nie wiato (np. w nocy)
to s one niewidoczne. Dopiero gdy ciaa maj wysok temperatur wtedy wiec wasnym
wiatem. Ale jak wida z rysunku 32.1 i tak wikszo emitowanego promieniowania jest
niewidzialna bo przypada na zakres podczerwieni czyli promieniowania cieplnego.
Dlatego ciaa, wiecce wasnym wiatem s bardzo gorce. Jeeli bdziemy rozgrzewa
kawaek metalu to pocztkowo chocia jest on gorcy to z jego wygldu nie mona tego
stwierdzi bo nie wieci; mona to tylko zrobi dotykiem. Emituje promieniowanie
podczerwone. Ze wzrostem temperatury kawaek metalu staje si pocztkowo
ciemnoczerwony, nastpnie jasnoczerwony, a wreszcie wieci wiatem niebiesko-biaym.
Poniewa ilociowe interpretacje takich widm promieniowania s trudne to
posugujemy si wyidealizowanym ciaem staym, zwanym ciaem doskonale czarnym .
(Tak postpowalimy ju w przypadku gazw; rozwaalimy modelowy obiekt tak zwany
gaz doskonay.) Ciao doskonale czarne charakteryzuje si tym, e pochania cakowicie
padajce na promieniowanie.

32.2 Ciao doskonale czarne
Rozwamy pokazany na rysunku 32.2 blok metalowy posiadajcy pust wnk
wewntrz. W ciance bocznej tego bloku znajduje si niewielki otwr.

Rys. 32.2. Model ciaa doskonale czarnego

Promieniowanie pada na otwr z zewntrz i po wielokrotnych odbiciach od wewntrznych
cian zostaje cakowicie pochonite. Oczywicie cianki wewntrzne te emituj
413
promieniowanie, ktre moe wyj na zewntrz przez otwr. Otwr wnki ma wic
wasnoci ciaa doskonale czarnego.

Z obserwacji wiata wysyanego przez takie ciao wynika, e:
- Promieniowanie wychodzce z wntrza blokw ma zawsze wiksze natenie ni
promieniowanie ze cian bocznych.
- Dla danej temperatury emisja promieniowania wychodzcego z otworw jest
identyczna dla wszystkich rde promieniowania, pomimo e dla zewntrznych
powierzchni te wartoci s rne.

Emisja energetyczna promieniowania ciaa doskonale czarnego (nie jego
powierzchni) zmienia si wraz z temperatur wedug prawa Stefana-Boltzmanna
4
T R o =
(32.2)

gdzie jest uniwersaln sta (staa Stefana-Boltzmanna) rwn 5.6710
8
W/(m
2
K
4
).
Zdolno emisyjna promieniowania R
dla ciaa doskonale czarnego zmienia si

z temperatur tak jak na rysunku 32.3 poniej.

Rys. 32.3. Widmo promieniowania ciaa doskonale czarnego w wybranych temperaturach

Dugo fali dla ktrej przypada maksimum emisji jest zgodnie z prawem Wiena
odwrotnie proporcjonalna do temperatury ciaa.

Podkrelmy, e pokazane krzywe zale tylko od temperatury i s cakiem niezalene od
materiau oraz ksztatu i wielkoci ciaa doskonale czarnego.
414

Moesz przeledzi zaleno widma promieniowania ciaa doskonale czarnego od
temperatury korzystajc z programu komputerowego Ciao doskonale czarne

eby si o tym przekona rozpatrzmy, pokazane na rysunku 32.4 dwa ciaa doskonale
czarne, tzn. dwie wnki o dowolnym ksztacie i jednakowej temperaturze cianek obu
wnk (ciaa stykaj si). Promieniowanie oznaczone R
A
przechodzi z wnki A do wnki B,
a promieniowanie R
B
w odwrotnym kierunku. Jeeli te szybkoci nie byyby rwne
wwczas jeden z blokw ogrzewaby si a drugi styg. Oznaczaoby to pogwacenie
drugiej zasady termodynamiki. Otrzymujemy wic R
A
= R
B
= R
C
gdzie R
C
opisuje
cakowite promieniowanie dowolnej wnki.

Rys. 32.4. Dwa ciaa doskonale czarne o jednakowej temperaturze

Nie tylko energia cakowita ale rwnie jej rozkad musi by taki sam dla obu wnk.
Stosujc to samo rozumowanie co poprzednio mona pokaza, e
C B A
R R R

= = , gdzie
R
C
oznacza widmow zdolno emisyjn dowolnej wnki.

32.3 Teoria promieniowania we wnce, prawo Plancka
32.3.1 Rozwaania klasyczne
Na przeomie ubiegego stulecia Rayleigh i Jeans wykonali obliczenia energii
promieniowania we wnce (czyli promieniowania ciaa doskonale czarnego). Zastosowali
oni teori pola elektromagnetycznego do pokazania, e promieniowanie wewntrz wnki
ma charakter fal stojcych. Promieniowanie elektromagnetyczne odbija si od cian wnki
tam i z powrotem tworzc fale stojce z wzami na ciankach wnki (tak jak omawiane
w punkcie 13.5 fale w strunie zamocowanej na obu kocach). Nastpnie Rayleigh i Jeans
obliczyli wartoci redniej energii w oparciu o znane nam prawo ekwipartycji energii
i w oparciu o ni znaleli widmow zdolno emisyjn.
Wynik jaki uzyskali zosta pokazany lini przerywan na rysunku 32.3. Jak wida
rozbieno midzy wynikami dowiadczalnymi i teori jest dua. Dla fal dugich (maych
czstotliwoci) wyniki teoretyczne s bliskie krzywej dowiadczalnej, ale dla wyszych
czstotliwoci wyniki teoretyczne d do nieskoczonoci. Ten sprzeczny
z rzeczywistoci wynik rozwaa klasycznych nazywany jest katastrof w nadfiolecie.

415
32.3.2 Teoria Plancka promieniowania ciaa doskonale czarnego
Pierwszy wzr empiryczny dajcy wyniki widmowej zdolnoci emisyjnej
w przyblieniu zgodne z dowiadczeniem przedstawi Wien. Wzr ten zosta nastpnie
zmodyfikowany przez Plancka tak, e uzyskano wynik w peni zgodny z dowiadczeniem.
Wzr Plancka ma posta

1
1
2
5
1
=
T c
e
c
R

(32.3)

gdzie C
1
i C
2
s staymi wyznaczanymi dowiadczalnie.
Planck nie tylko zmodyfikowa wzr Wiena ale zaproponowa zupenie nowe podejcie
majce na celu stworzenie teorii promieniowania ciaa doskonale czarnego. Zaoy on, e
kady atom zachowuje si jak oscylator elektromagnetyczny posiadajcy
charakterystyczn czstotliwo drga.

Oscylatory te, wedug Plancka, nie mog mie dowolnej energii, ale tylko cile
okrelone wartoci dane wzorem
hv n E =
(32.4)

gdzie oznacza czsto drga oscylatora, h jest sta (zwan obecnie sta Plancka) rwn
h = 6.6310
34
Js, a n - pewn liczb cakowit (zwan obecnie liczb kwantow ).
Ten postulat zmienia radykalnie istniejce teorie. Wiemy, e zgodnie z fizyk
klasyczn, energia kadej fali moe mie dowoln warto, i e jest ona proporcjonalna do
kwadratu amplitudy. Tymczasem wedug Plancka energia moe przyjmowa tylko cile
okrelone wartoci czyli jest skwantowana .
Ponadto oscylatory nie wypromieniowuj energii w sposb cigy, lecz porcjami czyli
kwantami . Kwanty s emitowane gdy oscylator przechodzi ze stanu (stanu
kwantowego ) o danej energii do drugiego o innej, mniejszej energii. Odpowiada to
zmianie liczby kwantowej n o jedno, a w konsekwencji wypromieniowana zostaje
energia w iloci

hv E = A (32.5)

Oznacza to, e dopki oscylator pozostaje w jednym ze swoich stanw kwantowych
dopty ani nie emituje ani nie absorbuje energii. Mwimy, e znajduje si w stanie
stacjonarnym .

Sprawdmy teraz czy ta nowatorska hipoteza stosuje si do znanych nam oscylatorw.
Jako przykad rozpatrzmy wahado proste zoone z ciaa o masie 1 kg zawieszonego na
lince o dugoci 1 m.
Czstotliwo drga wasnych takiego wahada wynosi

416
1 1
0.5 Hz
2
g
v
T l
= = = (32.6)

Jeeli wahado wykonuje drgania o amplitudzie 10 cm to jego energia cakowita wynosi

J .1 0
2
1
2
1
2 2
= = = A
l
mg
kA E
(32.7)

Zgodnie z hipotez Plancka zmiany energii dokonuj si skokowo przy czym E = h.
Wzgldna zmiana energii wynosi wic

33
10 3 3

= =
A
.
E
hv
E
E

(32.8)

eby zaobserwowa niecige zmiany energii musielibymy wykona pomiar energii
z dokadnoci przewyszajc wielokrotnie czuo przyrzdw pomiarowych.
Kwantowa natura drga nie jest wic widoczna dla makroskopowych oscylatorw
podobnie jak nie widzimy dyskretnej natury materii to jest czsteczek, atomw,
elektronw itp., z ktrych zbudowane s ciaa. Wnioskujemy, e dowiadczenia
z wahadem prostym nie mog rozstrzygn o susznoci postulatu Plancka.
Zanim przejdziemy do przedstawienia innych dowiadcze (zjawisko fotoelektryczne
i efekt Comptona) omwmy zastosowanie prawa promieniowania w termometrii.

32.3.3 Zastosowanie prawa promieniowania w termometrii
Promieniowanie emitowane przez gorce ciao mona wykorzysta do wyznaczenia
jego temperatury. Jeeli mierzy si cakowite promieniowanie emitowane przez ciao, to
korzystajc z prawa Stefana-Boltzmana (32.2) mona obliczy jego temperatur. Sprawd
ten sposb wykonujc nastpujce wiczenie.

wiczenie 32.1
rednia ilo energii (na jednostk czasu) promieniowania sonecznego padajcego na
jednostk powierzchni Ziemi wynosi 355 W/m
2
. Oblicz redni temperatur jak bdzie
miaa powierzchnia Ziemi, jeeli przyjmiemy, e Ziemia jest ciaem doskonale czarnym,
wypromieniowujcym w przestrze wanie tyle energii na jednostk powierzchni i czasu.
Czy uzyskany wynik jest zgodny z dowiadczeniem? Wynik zapisz poniej.

T =


Poniewa dla wikszoci rde trudno dokona pomiaru cakowitego promieniowania
wic mierzy si ich zdolno emisyjn dla wybranego zakresu dugoci fal. Z prawa
417
Plancka wynika, e dla dwu cia o temperaturach T
1
i T
2
stosunek nate promieniowania
o dugoci fali wynosi

1
1
2
1
2
1
=
kT
hc
kT
hc
e
e
I
I
(32.9)

Jeeli T
1
przyjmiemy jako standardow temperatur odniesienia to moemy wyznaczy T
2

wyznaczajc dowiadczalnie stosunek I
1
/I
2
. Do tego celu posugujemy si urzdzeniem
zwanym pirometrem (rysunek 32.5).

Rys. 32.5 Pirometr

Obraz rda S (o nieznanej temperaturze) powstaje w miejscu gdzie znajduje si wkno
arowe pirometru P. Dobieramy prd arzenia tak aby wkno stao si niewidoczne na tle
rda tzn. wiecio tak samo jasno jak rdo S. Poniewa urzdzenie jest wyskalowane
odczytujc warto prdu arzenia moemy wyznaczy temperatur rda.

32.4 Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne
Omawia teraz bdziemy dowiadczalne dowody kwantowej natury promieniowania.
Najpierw zajmiemy si zjawiskiem fotoelektrycznym zewntrznym.
Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne polega na wyrzucaniu elektronw z powierzchni
ciaa staego pod wpywem padajcego promieniowania. Na rysunku 32.6 pokazano
aparatur do badania zjawiska fotoelektrycznego.
W szklanej bace, w ktrej panuje wysoka prnia, znajduj si dwie metalowe elektrody
A i B. wiato pada na metalow pytk A i uwalnia z niej elektrony, ktre nazywamy
fotoelektronami .

418

Rys. 32.6. Ukad do obserwacji zjawiska fotoelektrycznego

Fotoelektrony s rejestrowane jako prd elektryczny pyncy midzy pytk A oraz
elektrod zbierajc B przy przyoonym napiciu U. Do pomiaru prdu stosujemy czuy
miliamperomierz (mA). Poniej na rysunku 32.7 pokazana jest zaleno prdu
fotoelektrycznego od przyoonego napicia U, dla dwch rnych wartoci natenia
wiata.

Rys. 32.7. Zaleno fotoprdu od napicia dla rnego natenia wiata;
krzywa a odpowiada warunkom silniejszego owietlenia

Widzimy, e gdy U jest dostatecznie due, wtedy prd fotoelektryczny osiga
maksymaln warto (prd nasycenia I
a
, I
b
). Odpowiada to sytuacji gdy wszystkie
elektrony wybijane z pytki A docieraj do elektrody B.
419
Jeeli zmienimy znak napicia U, to prd nie spada natychmiast do zera (przy U = 0
mamy niezerowy prd). Oznacza to, e fotoelektrony emitowane z pytki A maj pewn
energi kinetyczn, dziki ktrej docieraj do B (nawet wtedy gdy nie s przyspieszane
napiciem U).
Ponadto zauwamy, e nie wszystkie elektrony maj jednakowo du energi
kinetyczn bo tylko cz z nich dolatuje do elektrody B; przy U = 0 prd jest mniejszy od
maksymalnego. Wreszcie przy dostatecznie duym napiciu rwnym U
h
zwanym
napiciem hamowania prd zanika. Rnica potencjaw U
h
pomnoona przez adunek
elektronu e jest wic miar energii najszybszych elektronw; przy U = U
h
nawet
najszybsze elektrony s zahamowane, nie dochodz do elektrody B

h
eU E =
kmax

(32.10)

Krzywe na rysunku 32.7 rni si nateniem padajcego wiata. Zauwamy, e przy
silniejszym owietleniu (krzywa a) otrzymujemy wikszy prd nasycenia ale takie samo
napicie hamowania jak dla ukadu owietlonego sabiej (krzywa b).
Wida wic, e E
kmax
nie zaley od natenia wiata. Zmienia si tylko prd nasycenia,
a to oznacza, e wizka wiata o wikszym nateniu wybija wicej elektronw ale nie
szybszych.
Wynik innego dowiadczenia pokazuje rysunek 32.8. Wykrelono tu zaleno napicia
hamowania od czstotliwoci (barwy) wiata padajcego na powierzchni metalicznego
sodu. Zauwamy, e otrzymano zaleno liniow oraz e istnieje pewna warto progowa
czstotliwoci
0
, poniej ktrej zjawisko fotoelektryczne nie wystpuje.

Rys. 32.8. Zaleno napicia hamowania od czstotliwoci wiata dla sodu

Opisane zjawisko fotoelektryczne ma cechy, ktrych nie mona wyjani na gruncie
klasycznej falowej teorii wiata:
420
- Z teorii klasycznej wynika, e wiksze natenie wiata oznacza wiksz energi fali
i wiksze pole elektryczne E. Poniewa sia dziaajca na elektron wynosi eE wic gdy
ronie natenie wiata to powinna rosn te sia i w konsekwencji energia
kinetyczna elektronw. Tymczasem stwierdzilimy, e E
kmax
nie zaley od natenia
wiata.
- Zgodnie z teori falow zjawisko fotoelektryczne powinno wystpowa dla kadej
czstotliwoci wiata pod warunkiem dostatecznego natenia. Jednak dla kadego
materiau istnieje progowa czstotliwo
0
, poniej ktrej nie obserwujemy zjawiska
fotoelektrycznego bez wzgldu na to jak silne jest owietlenie.
- Poniewa energia w fali jest rozoona w caej przestrzeni to elektron absorbuje tylko
niewielk cz energii z wizki (bo jest bardzo may). Mona wic spodziewa si
opnienia pomidzy pocztkiem owietlania, a chwil uwolnienia elektronu (elektron
musi mie czas na zgromadzenie dostatecznej energii). Jednak nigdy nie stwierdzono
adnego mierzalnego opnienia czasowego.

32.4.1 Kwantowa teoria Einsteina zjawiska fotoelektrycznego
Einsteinowi udao si wyjani te wasnoci zjawiska fotoelektrycznego dziki nowemu
rewolucyjnemu zaoeniu, e energia wizki wietlnej rozchodzi si w przestrzeni
w postaci skoczonych porcji (kwantw) energii zwanych fotonami .
Energia pojedynczego fotonu jest dana wzorem

hv E = (32.11)

Przypomnijmy sobie, e wedug Plancka rda emituj wiato w sposb niecigy ale
w przestrzeni rozchodzi si ono jako fala elektromagnetyczna.
Natomiast Einstein zapostulowa, e kwanty wiata rozchodz si w przestrzeni jak czstki
materii, i gdy foton zderzy si z elektronem w metalu to moe zosta przez elektron
pochonity. Wwczas energia fotonu zostanie przekazana elektronowi.

Jeeli do wyrwania elektronu z metalu potrzebna jest energia W to wwczas
kmax
E W hv + =
(32.12)

Wielko W charakterystyczna dla danego metalu nazywana jest prac wyjcia .
Zgodnie z powysz zalenoci energia h fotonu, w czci (W) zostaje zuyta na
wyrwanie elektronu z materiau (jego przejcie przez powierzchni), a ewentualny nadmiar
energii (h W) elektron otrzymuje w postaci energii kinetycznej, przy czym cz z niej
moe by stracona w zderzeniach wewntrznych (przed opuszczeniem materiau).
Teoria Einsteina pozwala na wyjanienie, przedstawionych wczeniej, osobliwych
wasnoci zjawiska fotoelektrycznego:
- Zwikszajc natenie wiata zwikszamy liczb fotonw, a nie zmieniamy ich
energii. Ulega wic zwikszeniu liczba wybitych elektronw (fotoprd), a nie energia
elektronw E
kmax
, ktra tym samym nie zaley od natenia owietlenia.
421
- Jeeli mamy tak czstotliwo
0
, e h
0
= W to wtedy E
kmax
= 0. Nie ma nadmiaru
energii. Jeeli <
0
to fotony niezalenie od ich liczby (natenia wiata) nie maj
do energii do wywoania fotoemisji.
- Dostarczana jest energia w postaci skupionej (kwant, porcja) a nie rozoonej (fala);
elektron pochania cay kwant.

Korzystajc z zalenoci (32.10) moemy przeksztaci rwnanie (32.12) do postaci

e
W
v
e
h
U
h
=
(32.13)

Widzimy, e teoria Einsteina przewiduje liniow zaleno pomidzy napiciem
hamowania, a czstotliwoci, co jest cakowicie zgodne z dowiadczeniem (rysunek
32.8). Teoria fotonowa potwierdza wic fakty zwizane ze zjawiskiem fotoelektrycznym
ale jest sprzeczna z teori falow, ktra te zostaa potwierdzona dowiadczalnie (zjawisko
dyfrakcji, interferencji, polaryzacji).
Jak jest wic moliwe eby wiato byo fal i jednoczenie zbiorem czstek?
Nasz obecny punkt widzenia na natur wiata jest taki, e ma ono zoony charakter, to
znaczy, e w pewnych warunkach zachowuje si jak fala, a w innych jak czstka, czyli
foton. T wasno wiata nazywa si dualizmem korpuskularnofalowym . W zjawisku
fotoelektrycznym ujawnia si wanie korpuskularna (czstkowa) natura wiata.

wiczenie 32.2
Korzystajc z poznanej teorii Einsteina sprbuj teraz na podstawie wykresu 32.8 obliczy
prac wyjcia dla sodu. W fizyce atomowej energi powszechnie wyraa si
w elektronowoltach, 1eV = 1.610
19
J. Oblicz, rwnie w tych jednostkach, energi fotonu
odpowiadajcego czstotliwoci progowej
0
.

W =


wiczenie 32.3
Czy fotokomrk, w ktrej zastosowano elektrod wykonan z cezu mona zastosowa
jako czujnik dla promieniowania widzialnego? Praca wyjcia dla cezu W = 2 eV.

T =


422
32.5 Efekt Comptona
Czsteczkowa natur wiata mona w peni zaobserwowa w dowiadczeniu
zwizanym z rozpraszaniem fal elektromagnetycznych na swobodnych elektronach,
nazywanym zjawiskiem Comptona.
Po raz pierwszy taki proces zosta zaobserwowany przez Comptona w 1923 r.
W dowiadczeniu wizka promieni X, o dokadnie okrelonej dugoci fali pada na blok
grafitowy tak jak na rysunku 32.9.

Rys. 32.9. Ukad dowiadczalny zastosowany przez Comptona

Compton mierzy natenie wizki rozproszonej pod rnymi ktami jako funkcj
dugoci fali . Wyniki dowiadczenia s pokazane na rysunku 32.10.

Rys. 32.10. Wyniki dowiadcze Comptona. Linia po lewej stronie odpowiada dugoci fali ,
a po prawej .
423
Wida, e chocia wizka padajca na grafit ma jedn dugo fali to w promieniowaniu
rozproszonym wystpuj dwie dugoci fal. Jedna z nich ma dugo identyczn jak fala
padajca, druga dugo ' wiksz o . To tak zwane przesunicie Comptona
zmienia si wraz z ktem obserwacji rozproszonego promieniowania X tzn. ' zmienia si
wraz z ktem.
Jeeli padajce promieniowanie potraktujemy jako fal to pojawienie si fali
rozproszonej o zmienionej dugoci ' nie daje si wyjani. Dopiero przyjcie hipotezy, e
wizka promieni X nie jest fal ale strumieniem fotonw o energii h pozwolio
Comptonowi wyjani uzyskane wyniki.
Zaoy on, e fotony (jak czstki) zderzaj si z elektronami swobodnymi w bloku grafitu.
Podobnie jak w typowych zderzeniach (np. kul bilardowych) zmienia si w wyniku
zderzenia kierunek poruszania si fotonu oraz jego energia (cz energii zostaa
przekazana elektronowi). To ostatnie oznacza zmian czstotliwoci i zarazem dugoci
fali. Sytuacja ta jest schematycznie pokazana na rys 32.11.

Rys. 32.11. Zjawisko Comptona zderzenie fotonu ze swobodnym elektronem

Stosujc do tego zderzenia zasad zachowania pdu oraz zasad zachowania energii
otrzymujemy wyraenie na przesunicie Comptona

) cos 1 (
0
= ' = A
c m
h

(32.14)

gdzie m
0
jest mas elektronu (spoczynkow). Tak wic przesunicie Comptona zaley
tylko od kta rozproszenia.
W tym miejscu konieczny jest komentarz: poniewa odrzucone elektrony mog mie
prdkoci porwnywalne z prdkoci wiata wic dla obliczenia energii kinetycznej
elektronu stosujemy wyraenie relatywistyczne. Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
s omwione w Uzupenieniu.
424

wiczenie 32.4
Korzystajc z poznanych wzorw sprbuj samodzielnie obliczy jak maksymaln energi
kinetyczn moe uzyska elektron podczas rozpraszania promieniowania X o dugoci fali
= 0.1 nm? Wynik zapisz poniej.
Wskazwka: Oblicz zmian energii rozpraszanego fotonu.

AE =


Na koniec musimy jeszcze wyjani wystpowanie maksimum dla nie zmienionej
dugoci fali . Ten efekt jest zwizany z rozpraszaniem fotonw na elektronach rdzenia
atomowego. W takim zderzeniu odrzutowi ulega cay atom o masie M. Dla grafitu
M = 22000 m
0
wic otrzymujemy niemierzalnie mae przesunicie Comptona.

Modu X Model atomu Bohra
425
33 Model atomu Bohra
33.1 Wstp
Na pocztku XX w. znano wiele wynikw eksperymentalnych, ktre wskazyway na to,
e atomy zawieraj elektrony. Z faktu, e atomy s elektrycznie obojtne wnioskowano, e
maj one rwnie adunek dodatni rwny ujemnemu. Ponadto, poniewa masa elektronw
jest bardzo maa w porwnaniu z mas najlejszych nawet atomw oznaczao to, e
adunki dodatnie zwizane s ze znaczn mas.
Na tej podstawie Thomson zaproponowa model budowy atomu, zgodnie z ktrym
ujemnie naadowane elektrony s rwnomiernie rozoone wewntrz obszaru
wypenionego w sposb cigy adunkiem dodatnim. adunek dodatni tworzy kul
o promieniu rzdu 10
10
m.
Dowd nieadekwatnoci modelu Thomsona poda jego ucze Rutherford analizujc
wyniki rozpraszania czstek alfa na atomach zota. Z przeprowadzonej przez Rutherforda
analizy wynikao, e adunek dodatni nie jest rozoony rwnomiernie wewntrz atomu,
ale skupiony w maym obszarze zwanym jdrem (o rozmiarze 10
15
- 10
14
m) lecym
w rodku atomu.

Zgodnie z modelem jdrowym Rutherforda:
- Masa jdra jest w przyblieniu rwnej masie caego atomu.
- adunek jdra jest rwny iloczynowi liczby atomowej Z i adunku elektronu e.
- Wok jdra znajduje si Z elektronw, tak e cay atom jest obojtny.

Taki obraz atomu by zgodny z wynikami dowiadcze nad rozpraszaniem czstek alfa,
ale pozostao wyjanienie zagadnienia stabilnoci takiego atomu.
Elektrony w atomie nie mog by nieruchome bo w wyniku przycigania z dodatnim
jdrem zostayby do niego przycignite i wtedy wrcilibymy do modelu Thomsona.
Dlatego Rutherford zapostulowa, e elektrony w atomach kr wok jdra po orbitach.
Jeeli jednak dopucimy ruch elektronw wok jdra (tak jak planet wok Soca
w ukadzie sonecznym) to te natrafiamy na trudno interpretacyjn:
Zgodnie z prawami elektrodynamiki klasycznej kade naadowane ciao poruszajce si
ruchem przyspieszonym wysya promieniowanie elektromagnetyczne.
Przypomnijmy sobie anten dipolow, ktr omawialimy w punkcie 27.3. Zmienne pole
elektryczne w antenie wywouje oscylacje adunku i antena emituje fal
elektromagnetyczn. Podobnie, krcy elektron doznawaby stale przyspieszenia
(dorodkowego) i zgodnie z elektrodynamik klasyczn wysyaby energi kosztem swojej
energii mechanicznej. Oznaczaoby to, e poruszaby si po spirali ostatecznie spadajc na
jdro (model Thomsona).
Zagadnienie stabilnoci atomw doprowadzio do powstania nowego modelu
zaproponowanego przez Bohra. Podstawow cech tego modelu byo to, e umoliwia
przewidywanie widm promieniowania wysyanego przez atomy (ktrych nie wyjania
model Rutherforda).

426
33.2 Widma atomowe
Na rysunku 33.1 pokazany jest typowy ukad do pomiaru widm atomowych. rdem
promieniowania jest jednoatomowy gaz pobudzony do wiecenia metod wyadowania
elektrycznego (tak jak w jarzeniwce). Promieniowanie przechodzi przez szczelin
kolimujc, a nastpnie pada na pryzmat (lub siatk dyfrakcyjn), ktry rozszczepia
promieniowanie na skadowe o rnych dugociach fal.

Rys. 33.1. Ukad do obserwacji emisyjnych widm atomowych

Na rysunku 32.2 pokazana jest widzialna cz widma atomu wodoru.

Rys. 33.2. Widmo liniowe atomu wodoru

Na rysunku 33.2 uwidacznia si cecha szczeglna obserwowanych widm.
W przeciwiestwie do widma cigego emitowanego na przykad przez powierzchnie cia
ogrzanych do wysokich temperatur, widma promieniowania pierwiastkw w postaci gazw
i par, pobudzonych do wiecenia na przykad za pomoc wyadowania elektrycznego, s
zoone z jasnych, ostrych linii, odpowiadajcych cile okrelonym dugociom fal.
Promieniowanie wysyane przez swobodne atomy (tzw. widmo emisyjne ) zawiera tylko
pewn liczb dugoci fal. Takie widmo nazywamy widmem liniowym , a kad z takich
skadowych dugoci fal nazywana jest lini widmow.
427
Obok widm emisyjnych badano rwnie widma absorpcyjne , tym razem obserwujc
promieniowanie pochaniane przez gazy zamiast emitowanego.
Okazao si, e jeeli wiato o widmie cigym, na przykad wiato arwki, przechodzi
przez gaz lub par, to w widmie cigym wysyanym przez arwk widoczne s ciemne
linie, promieniowanie o pewnych dugociach fal zostao pochonite przez gaz
(zaabsorbowane). Dugoci tych fal dokadnie odpowiadaj dugociom fal widma
emisyjnego danego pierwiastka.
Dowiadczenia pokazuj wic, e pojedyncze atomy (czsteczki) zarwno emituj jak
i absorbuj promieniowanie o cile okrelonych dugociach fali.
To wanie badanie widma wodoru doprowadzio Bohra do sformuowania nowego
modelu atomu. Model ten chocia posiada pewne braki to ilustruje id kwantowania
w sposb prosty matematycznie.

33.3 Model Bohra atomu wodoru
Fizyka klasyczna przewidywaa, e atom krcy po orbicie bdzie wypromieniowywa
energi, tak e czsto z jak kry elektron i w konsekwencji take czsto wysyanego
promieniowania bd si zmienia w sposb cigy. Tymczasem obserwujemy bardzo
ostre linie widmowe o cile okrelonej czstotliwoci (dugoci fali).
Sprzecznoci te usun Niels Bohr proponujc nowy kwantowy model budowy atomu.
Klasyczny obraz planetarnego atomu zbudowanego z masywnego jdra i krcych wok
niego pod wpywem siy kulombowskiej elektronw Bohr rozszerzy o nowe kwantowe
postulaty:
- Zamiast nieskoczonej liczby orbit dozwolonych z punktu widzenia mechaniki
klasycznej, elektron moe porusza si tylko po pewnych dozwolonych orbitach.
- Podobnie jak oscylatory Plancka, tak samo atom wodoru moe znajdowa si tylko
w cile okrelonych stacjonarnych stanach energetycznych, w ktrych, pomimo, e
elektron doznaje przyspieszenia (poruszajc si po orbicie) nie wypromieniowuje
energii. Jego cakowita energia pozostaje staa.
- Promieniowanie elektromagnetyczne zostaje wysane tylko wtedy gdy elektron
poruszajcy si po orbicie o cakowitej energii E
k
zmienia swj ruch skokowo, tak e
porusza si nastpnie po orbicie o niszej energii E
j
(rysunek 33.3 poniej).

Rys. 33.3. Emisja fotonu przy zmianie orbity elektronu
428
Czstotliwo emitowanego promieniowania jest rwna:

h
E E
v
j k

= (33.1)

Natomiast h jest energi fotonu, ktry zostaje w trakcie przejcia wypromieniowany przez
atom. Zwrmy uwag, e taki by postulat Einsteina goszcy, e czstotliwo fotonu
promieniowania elektromagnetycznego jest rwna energii fotonu podzielonej przez sta
Plancka.
Wynika std, e trzeba wyznaczy energie stanw stacjonarnych i wtedy obliczajc
moliwe rnice tych energii bdzie mona przewidzie wygld widma promieniowania
emitowanego przez atom.
W tym celu zakadamy, e elektron porusza si po orbitach koowych o promieniu r ze
rodkiem w miejscu jdra oraz e jdro (pojedynczy proton) jest tak cikie, e rodek
masy pokrywa si ze rodkiem protonu. Korzystajc z drugiej zasady dynamiki Newtona
i (prawa Coulomba) otrzymujemy

2 2
2
0
1
4
e
m
r r c
=
v

(33.2)

gdzie uwzgldnilimy tylko przyciganie elektrostatyczne pomidzy dodatnim jdrem
i ujemnym elektronem zaniedbujc oddziaywanie grawitacyjne. (Suszno tego zaoenia
sprawdzilimy rozwizujc wiczenie 17.1 ).
Na podstawie wzoru (33.3) mona obliczy energi kinetyczn elektronu

2
2
k
0
1
2 8
e
E m
r c
= = v
(33.3)

Natomiast energia potencjalna ukadu elektron-proton jest dana rwnaniem

2
p
0
4
e
E
r c
=
(33.4)

wiczenie 33.1
Oblicz teraz stosunek energii kinetycznej do energii potencjalnej elektronu i odpowiedz od
czego on zaley. Wynik zapisz poniej.

E
p
/E
k
=


429
Cakowita energia ukadu bdca sum energii kinetycznej i potencjalnej wynosi

2
0
8
k p
e
E E E
r c
= + =
(33.5)

Ze wzoru (33.3) na energi kinetyczn moemy wyznaczy prdko liniow elektronu

2
0
4
e
mr c
= v
(33.6)

Na tej podstawie pd elektronu dany jest rwnaniem

2
0
4
me
p m
r c
= = v
(33.7)

a moment pdu

2
0
4
me r
L pr
c
= =
(33.8)

Zwrmy uwag, e jeeli znamy promie orbity r, to znamy rwnie pozostae
wielkoci E
k
, E
p
, E, v, p oraz L.
Oznacza to rwnie, e jeeli jakakolwiek z tych wielkoci jest skwantowana (moe
przyjmowa tylko cile okrelone, a nie dowolne wartoci) to wszystkie wymienione
wielkoci te musz by skwantowane.
Bohr poszukiwa zasady, ktra dopuszczaaby tylko pewne promienie orbit, czyli tylko
pewne wartoci energii elektronw i wysun hipotez, wedug ktrej najprostsz jest
kwantyzacja parametrw orbity i ktra mwia, e moment pdu elektronu musi by
cakowit wielokrotnoci staej Plancka podzielonej przez 2.
Podsumowujc, postulaty Bohra dotyczce atomu byy nastpujce:
- Elektron w atomie porusza si po orbicie koowej pod wpywem przycigania
kulombowskiego pomidzy elektronem i jdrem i ruch ten podlega prawom mechaniki
klasycznej.
- Zamiast nieskoczonej liczby orbit, dozwolonych z punktu widzenia mechaniki
klasycznej, elektron moe porusza si tylko po takich orbitach, dla ktrych moment
pdu L jest rwny cakowitej wielokrotnoci staej Plancka podzielonej przez 2.

, 1, 2,.....
2
h
L n n = =
(33.9)

gdzie staa n jest liczb kwantow .
- Pomimo, e elektron doznaje przyspieszenia (poruszajc si po orbicie), to jednak nie
wypromieniowuje energii. Zatem jego cakowita energia pozostaje staa.
430
- Promieniowanie elektromagnetyczne zostaje tylko wysane gdy elektron poruszajcy
si po orbicie o cakowitej energii E
k
zmienia swj ruch skokowo, tak e porusza si
nastpnie po orbicie o energii E
j
. Czstotliwo emitowanego promieniowania jest
rwna
h
E E
v
j k

= .
Postulat Bohra dotyczy kwantyzacji momentu pdu L (rwnanie 33.9). Ale jak ju
mwilimy jeeli jakakolwiek z wielkoci E
k
, E
p
, E, v, p, L jest skwantowana, to
wszystkie musz by skwantowane.
czc wyraenie na moment pdu (33.8) z postulatem Bohra (33.9), otrzymujemy

2
2 2 0
1 2
1, 2,.....
n
h
r n n r n
me
c
= = =
(33.10)

Widzimy jak skwantowane jest r. Podstawiajc ten wynik do wyraenia na energi
cakowit (33.5) otrzymujemy wartoci energii dozwolonych stanw stacjonarnych

,..... 2 , 1
8
2
1
2 2 2
0
4
= = = n
n
E
n h
me
E
n
c

(33.11)

To rwnanie przedstawia wartoci energii dozwolonych stanw stacjonarnych.
Stan z liczb kwantow n = 1 tzw. stan podstawowy odpowiada najniszej energii
E
1
= 13.6 eV, a stan z liczb kwantow n odpowiada stanowi o zerowej energii
E = 0, w ktrym elektron jest cakowicie usunity poza atom.
Jak wida wprowadzenie kwantowania orbitalnego momentu pdu elektronu prowadzi do
kwantowania jego energii cakowitej.

wiczenie 33.2
Jakie s, zgodnie z teori Bohra, wartoci: promienia orbity, energii kinetycznej, energii
potencjalnej, prdkoci liniowej i prdkoci ktowej elektronu w stanie podstawowym
(n = 1) atomu wodoru? Wynik zapisz poniej.

r =

E
k
=

E
p
=

v =

e =


431
33.4 Stany energetyczne i widmo atomowe wodoru
Teoria Bohra przewiduje, e cakowita energia elektronu (i w konsekwencji energia
atomu) jest wielkoci skwantowan. Dozwolone wartoci energii elektronu s dane
wzorem

,..... , 2 1
2
1
= = n
n
E
E
n

(33.12)

Na podstawie tych wartoci moemy, korzystajc z zalenoci (33.1), obliczy energie
kwantw promieniowania emitowanych (lub absorbowanych) przy przejciu midzy
orbitami

|
|
.
|
\
|
= = =
2 2 1
1 1
j k
E E E
c
h h
j k
v
(33.13)

gdzie j, k s liczbami kwantowymi opisujcymi niszy i wyszy stan stacjonarny, jest
czstotliwoci promieniowania, dugoci fali , a c prdkoci wiata.
Na rysunku 33.4a poniej zaznaczone s symbolicznie (strzakami) przeskoki midzy
rnymi orbitami, a na rysunku 33.4b energie emitowanych kwantw promieniowania przy
przeskokach elektronw pomidzy odpowiadajcymi im stanami stacjonarnymi. Dugo
kadej ze strzaek odpowiada rnicy energii midzy dwoma stanami stacjonarnymi czyli
rwna jest energii h wypromieniowanego kwantu.
(Na rysunku 33.4a nie s zachowane proporcje pomidzy promieniami orbit, ktre
zmieniaj si zgodnie z relacj r
n
= r
1
n
2
.)

Rys. 33.4. Przeskoki midzy orbitami (a) i schemat poziomw energetycznych
w atomie wodoru (b). Zaznaczone s trzy z istniejcych serii widmowych
432
Przejcia pomidzy stanami stacjonarnymi i odpowiadajce im linie widmowe tworz serie
widmowe. Dana seria obejmuje promieniowanie emitowane przy przejciu elektronu
z poziomw wyszych na dany np. seria Balmera obejmuje przejcia ze stanw o n > 2 do
stanu o n = 2.
Zauwamy ponadto, e tylko przejciom elektronu na drug orbit (seria Balmera)
towarzyszy emisja promieniowania z zakresu widzialnego. Seria Lymana obejmuje
promieniowanie w zakresie nadfioletu, a seria Paschena w podczerwieni.

wiczenie 33.3
Wiedzc, e energia stanu podstawowego E
1
= 13.6 eV wyka, e seria widmowa
Balmera przypada na zakres widzialny wiata?
Wskazwka: Oblicz czstotliwo (dugo fali) ze wzoru (33.13) dla j = 2.

(k = 3) =

(k = 4) =

(k = 5) =

(k = 6) =


Na gruncie kwantowego modelu Bohra budowy atomu mona atwo zrozumie
wasnoci widm emisyjnych i absorpcyjnych atomw jednoelektronowych. Jednak ten
model nie wyjania fundamentalnego faktu, dlaczego poj mechaniki klasycznej nie
mona stosowa w wiecie atomw (czstek elementarnych).
Model Bohra zosta zastpiony nowym udoskonalonym modelem budowy atomu,
w ktrym pooenie elektronu w danej chwili czasu nie jest okrelone dokadnie lecz
z pewnym prawdopodobiestwem, a sam elektron traktowany jest nie jak czstka ale jako
fala materii.

Modu X Fale i czstki
433
34 Fale i czstki
34.1 Fale materii
Przedstawione w poprzednich rozdziaach dowiadczenia byy interpretowane raz
w oparciu o obraz falowy (na przykad dyfrakcja wiata) innym razem w oparciu o model
czstkowy wiata (na przykad efekt Comptona).
W 1924 r. L. de Broglie zapostulowa, e skoro wiato ma dwoist, falowo-czstkow,
natur, to take materia moe mie tak natur. Tak sugesti zaprezentowa midzy
innymi w oparciu o obserwacj, e Wszechwiat skada si wycznie ze wiata i materii
oraz e pod wieloma wzgldami przyroda jest symetryczna. De Broglie zasugerowa, e
naley zbada czy materia nie wykazuje rwnie wasnoci falowych.
Posugujc si klasyczn teori elektromagnetyzmu mona pokaza, e wiato
o energii E ma pd p = E/c. Zatem foton (kwant wiata) ma pd rwny

h
c
hc
c
hv
c
E
p
f
= = = =
(34.1)

De Broglie nie tylko zasugerowa istnienie fal materii ale rwnie przewidzia ich
dugo. Zaoy, e dugo przewidywanych fal materii jest okrelona tym samym
zwizkiem, ktry stosuje si do wiata

p
h
=
(34.2)

Wyraenie to wie pd czstki materialnej z dugoci przewidywanych fal materii .
Oba rwnania (34.1) i (34.2) zawieraj wielko charakteryzujc fale () jak i wielko
zwizan z czstkami (p).

Przykad
Sprawdmy teraz jak dugo fali przewiduje rwnanie (34.2) dla obiektw masywnych
przykadowo dla piki, o masie 1 kg, poruszajcej si z prdkoci 10 m/s, a jak dla
lekkich elektronw przyspieszonych napiciem 100 V?
Dla piki p = mv = 1 kg10 m/s = 10 kg m/s. Std dugo fali de Brogliea

m 10 6 . 6
kgm/s 10
Js 10 6 . 6
35
34
= =
p
h

W porwnaniu z rozmiarami obiektu jest praktycznie rwna zeru wic dowiadczenia
prowadzone na takim obiekcie nie pozwalaj na rozstrzygnicie czy materia wykazuje
wasnoci falowe.
Natomiast elektrony przyspieszone napiciem 100 V uzyskuj energi kinetyczn
E
k
= eU = 100 eV = 1.610
17
J. Prdko jak uzyskuj elektrony wynosi wic

434
s m .
kg .
J .
6
31
17
10 9 5
10 1 9
10 6 1 2 2
=

= =

m
E
k
v

a odpowiednia dugo fali de Brogliea

nm 12 . 0 m 10 2 . 1
s m kg 10 9 . 5 10 1 . 9
Js 10 6 . 6
10
6 31
34
= =

= = =

v m
h
p
h

Jest to wielko rzdu odlegoci midzyatomowych w ciaach staych. Mona wic zbada
falow natur materii prbujc uzyska obraz dyfrakcyjny dla wizki elektronw
padajcych na kryszta analogicznie jak dla promieni Roentgena.

Takie dowiadczenie przeprowadzili, w 1926 roku, Davisson i Germer w USA oraz
Thomson w Szkocji. Na rysunku 34.1 przedstawiono schemat aparatury pomiarowej.

Rys. 34.1. Ukad do pomiaru dyfrakcji elektronw na krysztale

Elektrony emitowane z ogrzewanego wkna przyspieszane s napiciem U, ktre mona
regulowa. Wizka elektronw zostaje skierowana na kryszta niklu, a detektor jest
ustawiony pod pewnym szczeglnym ktem . Natenie wizki ugitej na krysztale jest
odczytywane przy rnych napiciach przyspieszajcych czyli przy rnej energii
kinetycznej elektronw.
Okazuje si, e prd w detektorze ujawnia maksimum dyfrakcyjne przy kcie rwnym 50
dla U = 54 V. Jeeli skorzystamy z prawa Bragga (paragraf 30.5) to moemy obliczymy
warto , dla ktrej obserwujemy maksimum w tych warunkach

u sin 2d = (34.3)

gdzie zgodnie z przyjtymi oznaczeniami = 90 /2.
Dugo fali obliczona dla niklu (d = 0.091 nm) w oparciu o powysze dane dowiadczalne
wynosi
= 0.165 nm.

435
Z drugiej strony w oparciu o znan energi elektronw (54 eV) moemy obliczy dugo
fali de Brogliea (tak jak w przykadzie powyej)

nm 165 . 0 = =
p
h

Ta doskonaa zgodno stanowia argument za tym, e w pewnych okolicznociach
elektrony wykazuj natur falow.
Dzisiaj wiemy, e inne czstki, zarwno naadowane jak i nienaadowane, wykazuj
cechy charakterystyczne dla fal. Dyfrakcja neutronw jest powszechnie stosowan
technik eksperymentaln uywan do badania struktury cia staych. Tak wic, zarwno
dla materii, jak i dla wiata, przyjmujemy istnienie dwoistego ich charakteru.

34.2 Struktura atomu i fale materii
Teoria sformuowana przez Bohra pozwolia na wyjanienie wasnoci widma atomu
wodoru, a przede wszystkim stabilnej struktury atomu. Jednak nie podawaa uzasadnienia
postulatw, na ktrych si opieraa, zwaszcza reguy kwantowania momentu pdu.
Tak fizyczn interpretacj regu kwantowania Bohra zaproponowa de Broglie
przyjmujc, e elektron krcy wok jdra po orbicie koowej ze sta prdkoci jest
reprezentowany przez pewn fal materii - fal elektronow .
Ta fala, tak jak elektron, przebiega wielokrotnie wzdu orbity koowej, przy czym
w kadym kolejnym okresie przebieg ulega dokadnemu powtrzeniu, to znaczy fala jest
zgodna w fazie z falami z poprzednich obiegw. W przeciwnym razie powstajca fala
wypadkowa miaa by natenie rwne zeru.
Ten warunek zgodnoci faz oznacza, e orbita musi na swym obwodzie mieci cakowit
liczb dugoci fal de Broglie'a

2r n =
(34.4)

Co w poczeniu z postulatem de Broglie'a prowadzi do wyraenia

2
h
r n
p
=
(34.5)

Std moment pdu elektronu

1, 2,.....
2
h
L pr n n = = =
(34.6)

Otrzymalimy warunek Bohra kwantyzacji momentu pdu, ktry jest teraz konsekwencj
przyjcia zaoenia, e elektron jest reprezentowany przez odpowiedni fal materii.
Na rysunku 34.2 przedstawione s fale materii zwizan z elektronem poruszajcym si
po orbicie o promieniu r. Dugo fali de Brogliea zostaa dobrana tak, aby orbita
o promieniu r zawieraa cakowit liczb n fal materii.
436

Rys. 34.2. Ilustracja zwizanych z elektronem fal materii na orbitach Bohra

Przedstawiony powyej obraz sugeruje powstawanie stojcych fal materii.
Mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej ruch fal jest ograniczony przez naoenie pewnych
warunkw fizycznych (34.4), analogicznie jak dla drga struny zamocowanej na obu
kocach. Przypomnijmy sobie, e mamy wtedy do czynienia z fal stojc (a nie biec),
a co waniejsze w strunie mog wystpowa tylko pewne dugoci fal. Mamy wic do
czynienia z kwantyzacj dugoci fal wynikajc z ogranicze naoonych na fal.
Co wicej fale stojce nie przenosz energii (nie moe ona pync przez wzy, jest na stae
zmagazynowana w poszczeglnych punktach przestrzeni), elektron krcy po orbicie nie
emituje promieniowania elektromagnetycznego, jest w stanie stacjonarnym.
Postulat de Broglie'a wicy elektron ze stojca fal materii przynis zadawalajce
uzasadnienie regu kwantowania Bohra i stworzy fundament wspczesnej teorii opisu
stanw atomowych.
Sam jednak nie by wystarczajcy, bo miedzy innymi nie dawa informacji o sposobie
rozchodzenia si fal materii. Nie odpowiada na pytanie jak posta moe mie funkcja
opisujca fale materii - funkcja falowa , jak j wyznaczy oraz jaka jest jej interpretacja.
Problem ten zosta wyjaniony przez Heisenberga i Schrdingera, ktrzy zaproponowali
nowy sposb opisu wiata mikroczstek - mechanik kwantow.

Modu X Elementy mechaniki kwantowej
437
35 Elementy mechaniki kwantowej
W 1926 roku E. Schrdinger sformuowa mechanik falow (jedno ze sformuowa
fizyki kwantowej) zajmujc si opisem falowych wasnoci materii. Wedug tej teorii,
elektron w stanie stacjonarnym w atomie moe by opisany za pomoc stojcych fal
materii, przy czym podstaw stanowi zwizek de Broglie'a p = h/ wicy wasnoci
czsteczkowe z falowymi.
Teoria ta okrela prawa ruchu falowego czstek w dowolnym ukadzie
mikroskopowym. Formuuje rwnanie opisujce zachowanie si funkcji falowej
(funkcja opisujca fale materii) dla takiego ukadu i okrela zwizek pomidzy
zachowaniem si czstek, a zachowaniem funkcji falowej opisujcej czstki.
Teoria Schrdingera stanowi uoglnienie hipotezy de Broglie'a.

35.1 Funkcja falowa
Dotychczas przypisywalimy czstkom wasnoci falowe podajc dugo fali materii
de Broglie'a stowarzyszonej z dan czstk. Jednak do peniejszego opisu wasnoci
falowych posugujemy si funkcj reprezentujc fal de Broglie'a, tak zwan funkcj
falow .
Przypomnijmy, e dla fal w strunie zaburzenie opisywalimy za pomoc rwnania fali
opisujcego poprzeczne wychylenie y struny (punkt 13.2), a dla fal elektromagnetycznych
poprzez rwnanie opisujce wektor natenia pola elektrycznego E (punkt 29.3).
Analogiczn miar dla fal materii jest wanie funkcja falowa .
Najoglniej, jest to funkcja wsprzdnych przestrzennych i czasu (x,y,z,t). Na
przykad dla swobodnej czstki poruszajcej si w kierunku osi x mona j zapisa
w postaci prostej funkcji sinusoidalnej o amplitudzie A

2
sin ( ) y A x t
= v
(35.1)

Zauwamy, e wyraenie to jest identyczne jak wzr (13.4) opisujcy rozchodzenie si
(w kierunku x) fali harmonicznej wzdu dugiego napronego sznura.
O ile jednak znamy fizyczne znaczenie funkcji opisujcej zaburzenie falowe dla struny
czy fali elektromagnetycznej to pozostaje odpowiedzie na pytanie jaki jest zwizek
pomidzy funkcj falow, a opisywanym przez ni elektronem (czstk), pozostaje
wyjani z czym wie si funkcja .
Jako pierwszy fizyczn interpretacj funkcji falowej zaproponowa M. Born.

Zasugerowa, e wielko
2
w dowolnym punkcie przedstawia miar
prawdopodobiestwa, e czstka znajdzie si w pobliu tego punktu to znaczy
w jakim obszarze wok tego punktu np. w przedziale x, x+dx.

(Poniewa funkcja falowa moe przyjmowa wartoci zespolone to uwzgldniamy kwadrat
moduu funkcji falowej.)
438
Ta interpretacja funkcji daje statystyczny zwizek pomidzy fal i zwizan z ni
czstk. Nie mwimy gdzie czstka jest ale gdzie prawdopodobnie si znajdzie.
Jeeli w jakiej chwili t, dokonamy pomiaru majcego na celu ustalenie pooenia czstki
opisywanej funkcj falowa (x,t) to prawdopodobiestwo, e znajdziemy czstk
w przedziale [x, x+dx] wynosi x t x d ) , (
2
. Wielko
2
jest wic miar gstoci
prawdopodobiestwa .
Poniewa ruch czstki jest opisywany stowarzyszon z ni fal materii, to oczekujemy,
e w miejscu przebywania czstki fala materii ma du amplitud. Natomiast gdy
amplituda fali materii jest rwna zeru w pewnych punktach przestrzeni to
prawdopodobiestwo znalezienia czstki w tym miejscu jest zaniedbywalnie mae.

35.2 Zasada nieoznaczonoci
Zauwamy, e jedn z konsekwencji falowo-czsteczkowej natury materii jest to, e
jedyne czego moemy dowiedzie si o ruchu elektronw to prawdopodobiestwo
znalezienia ich w przestrzeni. Powstaje pytanie czy musimy zadowoli si tak informacj
czy te jest moliwy pomiar, ktry da nam odpowied na przykad na temat ewentualnych
orbit po ktrych poruszaj si elektrony. Czy moemy "dokadnie" opisa ruch elektronu to
znaczy rwnoczenie okreli jego pooenie i prdko?
Negatywna odpowied na to pytanie jest zawarta w zasadzie nieoznaczonoci
Heisenberga. Pierwsza cz tej zasady dotyczy jednoczesnego pomiaru pooenia i pdu.
Gosi ona, e

Iloczyn nieokrelonoci pdu czstki i nieokrelonoci jej pooenia w danym
kierunku jest zawsze wikszy od staej Plancka.

Ograniczenie to wyraaj nierwnoci

h z p
h y p
h x p
z
y
x
> A A
> A A
> A A

(35.2)

Zauwamy, e im dokadniej mierzymy skadow pdu, np. zmniejszamy p
x
, tym
bardziej ronie nieoznaczono skadowej pooenia x.
Druga cz zasady nieoznaczonoci dotyczy pomiaru energii i czasu potrzebnego na
wykonanie tego pomiaru.

Jeeli czstka posiada energi E, to dokadno jej wyznaczenia E zaley od czasu
pomiaru t zgodnie z relacj.
h t E > A A
(35.3)

Im duej czstka jest w stanie o energii E tym dokadniej mona t energi wyznaczy.
439
Na szczeglne podkrelenie zasuguje fakt, e ograniczenie dokadnoci pomiarw nie
ma nic wsplnego z wadami i niedokadnociami aparatury pomiarowej lecz jest wynikiem
falowej natury czstek. Tak mae obiekty jak czstki elementarne czy atomy nie podlegaj
prawom mechaniki klasycznej, ale prawom mechaniki kwantowej.
Sama zasada stanowi podstaw stwierdzenia, e w fizyce kwantowej musimy posugiwa
si pojciem prawdopodobiestwa.
Zauwamy, na przykad, e okrelenie pooenia przedmiotw opiera si na
rejestrowaniu wiata odbitego przez te przedmioty. Po prostu widzimy gdzie s
przedmioty. wiato w zderzeniu z przedmiotami o duej masie praktycznie nie zaburza
ich ruchu, ale cakiem inn sytuacj mamy w przypadku elektronw. Tutaj te moglibymy
si spodziewa, e zobaczymy elektron gdy odbije si od niego wiato. Jednak elektron
w zderzeniu z fotonem doznaje odrzutu, ktry cakowicie zmienia jego ruch (przypomnij
sobie zjawisko Comptona). Tej zmiany ruchu elektronu nie mona unikn ani dokadnie
oceni. Gdyby wic elektron porusza si po cile okrelonym torze, to znaczy istniayby
orbity, to byyby one cakowicie niszczone przy prbie pomiarw majcych potwierdzi
ich istnienie. Dlatego wanie mwimy o prawdopodobiestwie znalezienia elektronu a nie
o okrelonych orbitach.

Wicej o zasadzie nieoznaczonoci moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu
moduu X.

wiczenie 35.1
Przyjmijmy, e elektron w atomie wodoru porusza si z prdkoci v = 10
6
m/s, ktr
mierzymy z dokadnoci 1%. Z jak najlepsz dokadnoci moemy okreli pooenie
tego elektronu. Wynik porwnaj z promieniem orbity w modelu Bohra r
1
= 5.310
11
m.
Czy moemy w tych warunkach traktowa elektron jak punkt materialny?

Ax =


35.3 Teoria Schrdingera atomu wodoru
35.3.1 Rwnanie Schrdingera
Znajomo cisej postaci funkcji falowej jest niezbdna do okrelenia ruchu czstek
w konkretnych przypadkach (zjawiskach fizycznych). Przykadem moe by funkcja
falowa , opisujca ruch czstki swobodnej, ktra zostaa przedstawiona w punkcie 35.1.
Tak cis posta funkcji falowej dla dowolnego ukadu mona znale rozwizujc
rwnanie Schrdingera. Jest to rwnanie rniczkowe opisujce zachowanie si ukadu
kwantowego w czasie i przestrzeni, ktre w szczeglnoci przyjmuje posta
440
| |
) (
d
d
x U E
m
x
=
2 2
2
2

(35.4)

gdzie E jest energi cakowit czstki, U(x) jej energi potencjaln zalen od jej
pooenia, a 2 h = . Zaleno (35.4) przedstawia najprostsz form rwnania
Schrdingera to jest rwnanie w jednym wymiarze i niezalene od czasu.
Rozwizanie rwnania Schrdingera polega na znalezieniu postaci funkcji falowej
i wartoci energii czstki E przy znanej dziaajcej na czstk sile zadanej poprzez energi
potencjaln U.

35.3.2 Kwantowomechaniczny opis atomu wodoru
Omwimy teraz zastosowanie teorii Schrdingera do atomu wodoru. Ten przypadek ma
szczeglne znaczenie, gdy by to pierwszy ukad, do ktrego Schrdinger zastosowa
swoj teori kwantow i ktry stanowi pierwsz jej weryfikacj.
Poniewa atom wodoru jest ukadem trjwymiarowym rwnanie Schrdingera dla
atomu wodoru ma bardziej skomplikowan posta ni podane wczeniej rwnanie (35.4)

| |

) , , (
) , , ( ) , , ( ) , , (
z y x U E
m
z
z y x
y
z y x
x
z y x
e
=
c
c
+
c
c
+
c
c
2 2
2
2
2
2
2
2

(35.5)

Zgodnie z rwnaniem (19.4) energia potencjalna dwch adunkw punktowych
(elektronu i protonu) znajdujcych si w odlegoci r jest dana wyraeniem

2 2
2 2 2
0 0
1 1
( , , )
4 4
e e
U x y z
r
x y z
c c
= =
+ +

(35.6)

Rwnanie Schrdingera (35.5) rozwizuje si zazwyczaj we wsprzdnych sferycznych
(r, u, ) (rysunek 35.1) bo energia potencjalna oddziaywania elektronu z jdrem
(rwnanie 35.6) zapisana we wsprzdnych sferycznych jest funkcj tylko jednej
zmiennej (r) podczas gdy we wsprzdnych prostoktnych funkcj wszystkich trzech
wsprzdnych (x,y,z).

Rys. 35.1. Zwizek pomidzy wsprzdnymi prostoktnymi (x,y,z) i sferycznymi punktu P
441
Rozwizanie rwnania Schrdingera w trzech wymiarach jest problem trudnym
matematycznie midzy innymi ze wzgldu na obliczenia w trzech wymiarach. Dlatego nie
bdziemy go rozwizywa, a jedynie omwimy wybrane rozwizania tego rwnania dla
atomu wodoru.

35.3.3 Funkcje falowe
Okazuje si, e we wsprzdnych sferycznych mona funkcj falow przedstawi
najoglniej jako iloczyn dwch funkcji: funkcji radialnej R(r) zalenej tylko od promienia
r oraz funkcji ktowej (, ) zalenej tylko od ktw.
Rozwizujc rwnanie Schrdingera dla atomu wodoru stwierdzamy, e funkcja falowa
elektronu zaley od trzech liczb cakowitych - liczb kwantowych n, l, m
l
.

) , ( ) , , (
, , , ,
u u
l l
m l l n m l n
Y R r =
(35.7)

Przypomnijmy, e w dotychczas prezentowanych modelach atomu wodoru, zarwno
energia elektronu jak i dugo stojcej fali materii stowarzyszonej z elektronem zaleay
od jednej liczby kwantowej n.
Tak jest w przypadku ruchu w jednym wymiarze. Jednak trjwymiarowa funkcja falowa
zaley od trzech liczb kwantowych co wynika z faktu, e ruch czstki w przestrzeni jest
opisany przez trzy niezalene zmienne; na kad wsprzdn przestrzenn przypada
jedna liczba kwantowa.
Te trzy liczby kwantowe oznaczane n, l, m
l
speniaj nastpujce warunki:

l m l l l l l l l m
n l n l
n
l l
s s + + =
s s =
=
lub , 1 , 2 , ..... , 2 , 1 ,
1 0 lub 1 , ...... , 2 , 1 , 0
..... , 3 , 2 , 1

(35.8)

Ze wzgldu na rol jak odgrywa liczba n w okreleniu energii cakowitej atomu, jest
nazywana gwn liczb kwantow . Liczba l nosi nazw azymutalnej liczby
kwantowej , a liczba m
l
nazywana jest magnetyczn liczb kwantow .
Rwnania Schrdingera ma poprawne fizycznie rozwizania tylko dla liczb kwantowych
speniajcych warunki (35.8).
Z tych warunkw wida, e dla danej wartoci n (danej energii) istnieje na og kilka
rnych moliwych wartoci l, m
l
.
Zgodnie z interpretacj Borna zwizek pomidzy fal materii i zwizan z ni czstk
wyraa si poprzez kwadrat moduu funkcji falowej
2
, ktry wyraa gsto
prawdopodobiestwa znalezienia czstki w danym punkcie przestrzeni

2 2 2
) , ( ) ( ) , , (
, , , ,
u u
l l
m l l n m l n
Y r R r = (35.9)

Na rysunku 35.2 pokazane s (dla kilku stanw kwantowych) wykresy radialnej gstoci
prawdopodobiestwa, danej wyraeniem

442
2
2
2
) ( ) (
, ,
r R r r P
l n l n
= (35.10)

(Czynnik r
2
w powyszym rwnaniu wynika std, e prawdopodobiestwo znalezienia
elektronu w obszarze pomidzy r i r+dr, w trzech wymiarach, jest proporcjonalne do
elementarnej objtoci r
2
dr.).
Na rysunku 35.2 na osi x odoona jest odlego elektronu od jdra r podzielona przez
promie pierwszej orbity Bohra r
1
, natomiast na osi y przyjto jednostki umowne.

Rys. 35.2. Radialna gsto prawdopodobiestwa dla elektronu w atomie wodoru dla n = 1, 2, 3

Maksima gstoci prawdopodobiestwa, zaznaczone lini przerywan, odpowiadaj
promieniom orbit w modelu Bohra dla n =1, 2, 3 (r
n
= r
1
n
2
).
Ktow gsto prawdopodobiestwa
2
) , (
,
u
l
m l
Y te mona przedstawi graficznie
w postaci tak zwanych wykresw biegunowych .
Na rysunku 35.3 pokazane s wykresy biegunowe gstoci prawdopodobiestwa dla kilku
stanw kwantowych atomu wodoru.
Pocztek takiego wykresu umieszczamy w punkcie r = 0 (jdro), a kt mierzymy od osi
pionowej (z). Dla danej wartoci kta punkt wykresu ley w odlegoci (mierzonej pod
ktem ) rwnej
2
) , (
,
u
l
m l
Y od pocztku ukadu tak jak to zaznaczono na jednym
z wykresw.
443

Rys. 35.3. Ktowa gsto prawdopodobiestwa dla elektronu w atomie wodoru dla l = 0,1, 2

Obraz przestrzenny otrzymujemy przez obrt wykresw biegunowych wok pionowej osi
(ukad jest symetryczny ze wzgldu na kt ).
Ktowe rozkady prawdopodobiestwa (takie jak na rysunku 35.3) nosz nazw
orbitali . Do oznaczenia orbitali stosuje si litery: l = 0 - orbital s, l = 1 - orbital p, l = 2 -
orbital d, l = 3 - orbital f, itd.
Orbitale mona traktowa jako rozkady adunku elektronu wok jdra. Gdy mwimy,
e jdro atomowe jest otoczone chmur elektronow mamy wanie na myli orbitale.

35.3.4 Energia elektronu
Rozwizanie rwnania Schrdingera dla atomu wodoru dostarcza oprcz funkcji
falowych rwnie wartoci energii elektronu zwizanego w atomie. Te energie wyraaj
si wzorem
444
,..... 2 , 1
8
2
1
2 2 2
0
4
= = = n
n
E
n h
me
E
n
c

(35.11)

Otrzymane wartoci s identyczne z przewidywaniami modelu Bohra i wartociami
obserwowalnymi dowiadczalnie. Wynik ten stanowi pierwsz weryfikacj teorii
Schrdingera.
Teoria Schrdingera atomu jednoelektronowego ma ogromne znaczenie, bo podajc
obraz struktury atomu stworzya podstawy kwantowego opisu wszystkich atomw
wieloelektronowych, czsteczek oraz jder atomowych.
Opis falowy mikrowiata jest ju dzisiaj dobrze ugruntowan teori, a rozwj technik
eksperymentalnych takich jak na przykad skaningowy mikroskop tunelowy pozwala na
prowadzenie bada w wiecie atomw.

Ten rozdzia koczy modu dziesity; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.

Modu X - Podsumowanie
445
Podsumowanie
- Emisja energetyczna promieniowania ciaa doskonale czarnego zmienia si wraz
z temperatur wedug prawa Stefana-Boltzmanna
4
T R o = . Dugo fali dla ktrej
przypada maksimum emisji jest odwrotnie proporcjonalna do temperatury ciaa.
- Planck wyjani widmo emisyjne ciaa doskonale czarnego zakadajc, e atomy nie
mog mie dowolnej energii, ale tylko cile okrelone wartoci dane wzorem hv n E = .
Ponadto atomy wypromieniowuj energi (kwantami) tylko gdy przechodz ze stanu
stacjonarnego o danej energii do drugiego o innej energii.
- Zgodnie z rwnaniem Einsteina dla zjawiska fotoelektrycznego
kmax
E W hv + = energia
hv fotonu, w czci (W) zostaje zuyta na wyrwanie elektronu z materiau (jego
przejcie przez powierzchni), a ewentualny nadmiar energii (hv - W) elektron
otrzymuje w postaci energii kinetycznej.
- Czstkow natur wiata mona w peni zaobserwowa w dowiadczeniu zwizanym
z rozpraszaniem fal elektromagnetycznych na swobodnych elektronach, nazywanym
zjawiskiem Comptona. Zmiana dugoci fali fotonu rozproszonego
) cos 1 (
0
= ' = A
c m
h
, gdzie jest ktem odchylenia biegu fotonu.
- Postulaty Bohra dotyczce atomu wodoru: 1)Elektron w atomie porusza si po orbicie
koowej pod wpywem przycigania kulombowskiego pomidzy elektronem i jdrem,
2) Elektron moe porusza si tylko po takich orbitach, dla ktrych momemt pdu L jest
rwny cakowitej wielokrotnoci staej Plancka podzielonej przez 2t,
3) Promieniowanie elektromagnetyczne zostaje wysane tylko gdy elektron poruszajcy
si po orbicie o cakowitej energii E
k
zmienia swj ruch skokowo, tak e porusza si
nastpnie po orbicie o energii E
j
. Czstotliwo emitowanego promieniowania jest
rwna
h
E E
v
j k

=
- Kwantowanie promienia orbity jest opisane warunkiem
1
2
r n r = , a kwantowanie energii
2
1
n
E
E
n
= .
- Dugo fal materii De Broglie'a jest okrelona zwizkiem
p
h
= .
- Ruch elektronw w atomie moe by opisany przez stojce fale materii.
- Funkcj falow przedstawiajc stan czstki interpretujemy tak, e wielko
2

w dowolnym punkcie przedstawia miar prawdopodobiestwa, e czstka znajdzie si
w pobliu tego punktu to znaczy w jakim obszarze wok tego punktu.
- Funkcje falowe czstki i wartoci jej energii E s rozwizaniem rwnania
Schrdingera, przy zadanej energii potencjalnej U.
- Zasada nieoznaczonoci Heisenberga gosi, w zastosowaniu do pomiarw pdu
i pooenia, e iloczyn nieokrelonoci pdu czstki i nieokrelonoci jej pooenia
w danym kierunku jest zawsze wikszy od staej Plancka np. Ap Ax > h. Druga cz
zasady nieoznaczonoci dotyczy pomiaru energii i czasu i stwierdza, e jeeli czstka
posiada energi E, to dokadno jej wyznaczenia E zaley od czasu pomiaru t
zgodnie z relacj h t E > A A .
Modu X - Materiay dodatkowe
446
Materiay dodatkowe do Moduu X
X. 1. Zasada nieoznaczonoci w pomiarach
Aby przetestowa nasze moliwoci pomiarowe rozwamy wizk elektronw
padajcych z prdkoci v
0
na szczelin o szerokoci y, tak jak na rysunku poniej.

Wizka elektronw ugita na szczelinie tworzy obraz dyfrakcyjny na ekranie

Jeeli elektron przechodzi przez szczelin to znamy jego pooenie z dokadnoci y.
Elektrony ulegaj ugiciu na szczelinie tak, e na ekranie obserwujemy obraz dyfrakcyjny.
Oznacza to, e elektrony maj teraz oprcz prdkoci poziomej take skadow w kierunku
pionowym y (s odchylone). Sprbujmy oceni t skadow pionow prdkoci.
Rozpatrzmy elektron padajcy na ekran w miejscu pierwszego minimum dyfrakcyjnego
(punkt A na rysunku powyej). Pierwsze minimum jest dane rwnaniem

u = A sin y
(X.1.1)

a dla maego kta

u ~ Ay
(X.1.2)

Elektron dolatujcy do punktu A (1-sze minimum) ma prdko pionow v
y
tak, e

0
v
v
y
A
= ~u u sin
(X.1.3)

Modu X - Materiay dodatkowe
447
Korzystajc z obu powyszych rwna otrzymujemy

y
y
A
=
A

0
v
v

(X.1.4)

lub

0
v v = A A y
y

(X.1.5)

Dugo fali wizki elektronowej jest dana przez relacj de Broglie'a

0
v m
h
p
h
= =
(X.1.6)

Podstawiajc t zaleno do rwnania (X.1.5) otrzymujemy

0
0
v
v
v
m
h
y
y
~ A A
(X.1.7)

co mona zapisa

h y p
y
~ A A
(X.1.8)

Jeeli chcemy poprawi pomiar pooenia y (zmniejszy y) to w wyniku zmniejszenia
szerokoci szczeliny otrzymujemy szersze widmo dyfrakcyjne (mocniejsze ugicie).
Inaczej mwic zwikszone zostao p
y
.
Otrzymany wynik zgadza si z granic wyznaczan przez zasad nieoznaczonoci.

Modu X - Rozwizania wicze
448
Rozwizania wicze z moduu X

wiczenie 32.1
Dane: R = 355 W/m
2
.

Temperatur obliczamy korzystajc z prawa Stefana-Boltzmana

4
1
|
.
|
\
|
=
o
R
T

gdzie jest uniwersaln sta (staa Stefana-Boltzmanna) rwn 5.6710
8
W/(m
2
K
4
).
Podstawiajc dane otrzymujemy T = 281.3 K czyli 8 C. Uzyskany wynik jest zgodny ze
rednia temperatur powierzchni Ziemi.

wiczenie 32.2
Dane: Z wykresu 32.8 odczytujemy warto progowej czstotliwoci dla sodu
0
= 4.510
14

Hz, h = 6.6310
34
Js, 1eV = 1.610
19
J.

Jeeli wiato ma progow czstotliwo
0
, to h
0
= W bo wtedy E
kmax
= 0.
Prac wyjcia obliczamy wic z zalenoci W = h
0
.
Po podstawieniu danych otrzymujemy W = 2.9810
19
J = 1.86 eV.
Tyle wanie wynosi energia fotonu o czstotliwoci progowej
0
.

wiczenie 32.3
Dane: W = 2 eV, h = 6.6310
34
Js, c = 310
8
m/s, 1eV = 1.610
19
J.

Promieniowanie widzialne obejmuje zakres dugoci fal od 400 do 700 nm.
Odpowiada to zakresowi czstotliwoci ( = c/) od 7.510
14
do 4.310
14
Hz i zakresowi
energii fotonw (E = h) od 1.78 do 3.11 eV
Oznacza to, e fotokomrk, w ktrej zastosowano elektrod wykonan z cezu mona
zastosowa jako czujnik dla promieniowania widzialnego ale nie w caym zakresie bo
czstotliwo progowa dla cezu wynosi
0
= W/h = 4.810
14
Hz i promieniowanie
czerwone, pomaraczowe i te nie bdzie przez ni rejestrowane.

wiczenie 32.4
Dane: = 0.1 nm, h = 6.6310
34
Js, c = 310
8
m/s, m
0
= 9.110
31
kg, 1eV = 1.610
19
J.

Przesunicie Comptona jest dane wyraeniem

) cos 1 (
0
= ' = A
c m
h

i przyjmuje maksymaln warto dla = 180. Wwczas

449

c m
h
0
+ = '

Po podstawieniu danych otrzymujemy ' = 0.105 nm.
Zmianie dugoci fali odpowiada zmiana czstotliwoci i w konsekwencji zmiana energii
fotonw

'
'

c
h
c
h hv hv E = = A

Po podstawieniu danych otrzymujemy E = 592 eV. Zmiana energii rozpraszanego fotonu
jest rwna energii kinetycznej jak zyskuje elektron podczas zderzenia z fotonem.

wiczenie 33.1
Obliczamy stosunek energii kinetycznej do energii potencjalnej elektronu

2
0
2
0
8 1
2
4
k
p
e
E r
e E
r
c
c
= =

Widzimy, e stosunek tych energii jest stay (nie zaley od promienia orbity).

wiczenie 33.2
Dane: n = 1, m
e
= 9.110
31
kg, e = 1.610
19
C,
0
= 8.8510
12
Fm
1
, h = 6.6310
34
Js,
E
1
= 13.6 eV, 1eV = 1.610
19
J.

Promie orbity obliczamy z zalenoci (33.10)

2
2 2 0
1 2
1, 2,.....
n
h
r n n r n
me
c
= = =

podstawiajc dane otrzymujemy r
1
= 5.310
11
m.
Stosunek energii kinetycznej do energii potencjalnej elektronu jest stay i wynosi

2
1
1
1
=
p
k
E
E

Ponadto energia cakowita

1 1 1 p k
E E E + =

Na podstawie tych dwch rwna otrzymujemy:
450
E
k1
= E
1
= 13.6 eV E
p1
= 2E
1
= 27.2 eV.

Prdko liniow obliczamy z zalenoci (33.16)

2
0
4
e
mr c
= v

podstawiajc dane otrzymujemy (dla r
1
= 5.310
11
m) v
1
= 2.210
6
m/s.
Czstotliwo jest zwizana z prdkoci liniow i promieniem relacj

2
v
r
=
v

podstawiajc dane (r
1
= 5.310
11
m oraz v
1
= 2.210
6
m/s) otrzymujemy = 6.610
15
Hz.

wiczenie 33.3
Dane: E
1
= 13.6 eV, h = 6.6310
34
Js, c = 310
8
m/s, 1eV = 1.610
19
J.

Energie fotonw wyraaj si wzorem (33.13)

|
|
.
|
\
|
= = =
2 2 1
1 1
j k
E E E
c
h h
j k
v

Dla serii Balmera ( j = 2) otrzymujemy kolejno:
dla k = 3, h
1
= 1.89 eV oraz
1
= 658 nm - wiato czerwone,
dla k = 4, h
2
= 2.55 eV oraz
2
= 487 nm - wiato niebieskie,
dla k = 5, h
3
= 2.86 eV oraz
3
= 435 nm - wiato fioletowe,
dla k = 6, h
4
= 3.02 eV oraz
4
= 412 nm - na granicy midzy wiatem widzialnym
i nadfioletem,
a dla n , h
= 3.40 eV oraz
= 366 nm nadfiolet (poza obszarem widzialnym).

wiczenie 35.1
Dane: v = 10
6
m/s, v/v = 1%, m
e
= 9.110
31
kg, h = 6.6310
34
Js, r
1
= 5.310
11
m.

Nieokrelono prdkoci elektronu (np. w kierunku x) wynosi v
x
= 0.01v = 10
4
m/s, a
nieokrelono jego pdu p
x
= m
e
v = 9.110
27
kgm/s.
Nieokrelono pooenia wyznaczamy z zasady nieoznaczonoci

x
p
h
x
A
> A

Po podstawieniu danych otrzymujemy x = 7.310
8
m. Nieokrelono pooenia
elektronu jest o trzy rzdy wielkoci wiksza od promienia pierwszej orbity w modelu
Bohra.

Modu X - Test kontrolny
451
Test X
1. Wkno wolframowe arwki o mocy 60 W ma rednic d = 0.3 mm i dugo rwn
l = 10 cm. Oblicz temperatur spirali, zakadajc, e zdolno emisji spirali
wolframowej wynosi e = 0.26 zdolnoci emisyjnej ciaa doskonale czarnego.
2. Praca wyjcia dla litu wynosi W = 2.3 eV. Czy wystpi efekt fotoelektryczny, gdy
owietlimy jego powierzchni kolejno wiatem o dugoci 500 nm i 650 nm ?
3. wiato te o dugoci = 589 nm jest rejestrowane przez oko ludzkie przy
minimalnej mocy promieniowania padajcego na siatkwk P = 1.710
8
W. Jaka jest
ilo fotonw padajcych na siatkwk oka w cigu jednej sekundy?
4. Jakie powinno by napicie hamowania, jeli praca wyjcia z metalu wynosi
W = 2.3 eV, a owietlany jest promieniowaniem o dugoci 400 nm ? Jaka jest
maksymalna prdko elektronw wybijanych z powierzchni tego metalu?
5. Fotony o dugoci fali = 0.005 nm zderzaj si ze swobodnymi elektronami. Jaka jest
dugo fotonu rozproszonego odpowiednio pod ktem 30, 90 i 180?
6. Gazowy wodr zosta wzbudzony do stanu n = 4. Jak energi zaabsorbowa atom? Ile
linii zaobserwujemy w widmie emisyjnym tego gazu?
7. Jaka energia jest potrzebna do usunicia poza atom wodoru elektronu znajdujcego si
w stanie n = 6 ?
8. Ile wynosi dugo fali de Broglie'a tak zwanych neutronw termicznych
w temperaturze 300 K ? Energia kinetyczna takiego neutronu jest rwna kT
2
3
, gdzie k
jest sta Boltzmanna.
9. Sprbuj pokaza, e jeeli niepewno pooenia czstki jest rwna dugoci jej fali
de Broglie'a to niepewno jej prdkoci jest rwna tej prdkoci.

MODU XI

Modu XI Atomy wieloelektronowe
453
36 Atomy wieloelektronowe
W poprzednim module mwilimy o zastosowaniu mechaniki kwantowej do opisu
falowych wasnoci materii w tym do opisu atomu wodoru. Midzy innymi pokazalimy,
e ta teoria przewiduje, e cakowita energia elektronu w atomie jednoelektronowym jest
wielkoci skwantowan.
Na tej podstawie mona wnioskowa z kolei, e w atomie wieloelektronowym cakowita
energia kadego z elektronw rwnie jest skwantowana i w konsekwencji skwantowana
te jest energia caego atomu.
Pokaemy teraz w jaki sposb mechanika kwantowa pozwala zrozumie struktur
atomw wieloelektronowych wyjaniajc midzy innymi dlaczego w atomie znajdujcym
si w stanie podstawowym wszystkie elektrony nie s zwizane na najbardziej
wewntrznej powoce (orbicie). Fizyka klasyczna nie wyjania tego problemu; dopiero
mechanika kwantowa przyniosa podstawy teoretyczne, na gruncie ktrych mona
przewidzie wasnoci pierwiastkw.

36.1 Orbitalny moment pdu i spin elektronu
Rozwizujc rwnanie Schrdingera dla atomu wodoru stwierdzilimy, e funkcja
falowa elektronu zaley od trzech liczb kwantowych n, l, m
l
. , przy czym stwierdzilimy,
e gwna liczba kwantow n jest zwizana z kwantowaniem energii cakowitej elektronu
w atomie wodoru.
Okazuje si, e liczby kwantowe l, m
l
opisuj z kolei kwantowanie przestrzenne momentu
pdu elektronu.
36.1.1 Orbitalny moment pdu
Zgodnie z zasadami mechaniki klasycznej moment pdu elektronu krcego wok
jdra w odlegoci r jest dany wyraeniem

p r r L = = v
e
m
(36.1)

Jednak z zasady nieoznaczonoci (punkt 35.2) wynika, e nie mona jednoczenie
w dokadny sposb wyznaczy pooenia i pdu elektronu wic nie mona te dokadnie
wyznaczy momentu pdu.
Okazuje si, e dla elektronu krcego wok jdra mona dokadnie wyznaczy jego
warto (dugo wektora L) oraz rzut wektora L na pewn wyrnion o w przestrzeni
(na przykad o z) to znaczy warto jednej jego skadowej L
z
. Pozostae skadowe L
x
i L
y

maj wartoci nieokrelone. Wartoci L oraz L
z
s skwantowane

( 1)
2
2
z l
h
L l l
h
L m
= +
=

(36.2)

gdzie l = 0, 1, 2, ...; m
l
= 0, 1, 2, 3, ...., l.
454
Podsumowujc

Warto orbitalnego momentu pdu elektronu w atomie i jego rzut na o z przyjmuj
cile okrelone wartoci zalene od liczb kwantowych l i m
l
.

36.1.2 Spin elektronu
Na podstawie badania widm optycznych atomw wodoru i metali alkalicznych oraz
dowiadcze nad oddziaywaniem momentw magnetycznych atomw z polem
magnetycznym (dowiadczenie Sterna-Gerlacha) odkryto, e wszystkie elektrony maj,
oprcz orbitalnego, rwnie wewntrzny moment pdu , ktry zosta nazwany spinowym
momentem pdu (spinem) . Okazao si, e elektron zachowuje si tak, jakby by kulk
wirujc wok pewnej osi obrotu (analogicznie jak Ziemia obiegajca Soce i obracajca
si wok swej osi).
Okazuje si ponadto, e spin jest skwantowany przestrzennie i e dla danego stanu
orbitalnego s moliwe dwa kierunki spinu czyli, e rzut wektora spinu na o z moe
przyjmowa tylko dwie wartoci co okrela spinowa liczba kwantowa s , ktra moe
przyjmowa dwie wartoci s = .
Moment pdu atomu jest sum momentw pdw orbitalnych i spinw wszystkich
elektronw w atomie i jest te skwantowany przestrzennie.

36.2 Zasada Pauliego
W 1869 r. Mendelejew jako pierwszy zauway, e wikszo wasnoci pierwiastkw
chemicznych jest okresow funkcj liczby atomowej Z okrelajcej liczb elektronw
w atomie, co najlepiej uwidacznia si w odpowiednio skonstruowanym ukadzie
okresowym pierwiastkw. Waciwoci chemiczne i fizyczne pierwiastkw powtarzaj si
jeeli zebra je w grupy zawierajce 2, 8, 8, 18, 18, 32 elementw.
W 1925 r. Pauli poda prost zasad (nazywan zakazem Pauliego ), dziki ktrej
automatycznie s generowane grupy o liczebnoci 2, 8, 18, 32. Pauli zapostulowa, e

W atomie wieloelektronowym w tym samym stanie kwantowym, moe znajdowa si
co najwyej jeden elektron.

Poniewa stan kwantowy charakteryzuje zesp czterech liczb kwantowych

2
1
1 2 1 0
1 2 1 0
3 2 1
=
=
=
=
s
l l m
n l
n
l
), ( , ..... , , ,
, ...... , , ,
..... , , ,

(36.3)

wic zasada Pauliego moe by sformuowana nastpujco
455

W atomie wieloelektronowym elektrony musz si rni przynajmniej jedn liczb
kwantow.

Przykad
Zgodnie z t zasada na orbicie pierwszej n = 1 mog znajdowa si tylko dwa elektrony bo
dla n = 1 odpowiednie liczby kwantowe zgodnie z warunkami (36.3) wynosz :

(n, l, m
l
, s) = (1,0,0, )
Dla n = 2 mamy:

(n, l, m
l
, s) = (2,0,0, ), (2,1,1, ), (2,1,0, ), (2,1,-1, ).

Std wynika, e w stanie n = 2 moe by 8 elektronw.

wiczenie 36.1
Sprbuj teraz pokaza, e w stanie n = 3 moe znajdowa si 18 elektronw. Zapisz
poniej liczby kwantowe odpowiadajce tym orbitalom.

(n, l, m
l
, s) =


Na zakoczenie warto doda, e na podstawie danych dowiadczalnych stwierdzono, e
zasada (zakaz) Pauliego obowizuje dla kadego ukadu zawierajcego elektrony, nie tylko
dla elektronw w atomach.

36.3 Ukad okresowy pierwiastkw
Posugujc si zasad Pauliego mona okreli jakie stany w atomie s obsadzane
elektronami. Skorzystamy z niej, eby rozpatrzy przewidywan przez teori kwantow
struktur niektrych pierwiastkw.
Wprowadmy do opisu konfiguracji nastpujc konwencj: numer powoki (n)
piszemy cyfr, natomiast podpowoki (orbitale): l = 0, 1, 2, 3, oznaczmy literami s, p, d,
f itd. (patrz punkt 35.3). Wskanik grny przy symbolu podpowoki okrela liczb
znajdujcych si w niej elektronw, a wskanik dolny przy symbolu chemicznym
pierwiastka okrela warto Z.
- Jako pierwszy rozpatrzymy atom helu (Z = 2)
2
He : 1s
2
.
Najpierw przeanalizujemy zjonizowany atom He
+
. Jest to ukad jedoelektronowy podobny
do atomu wodoru, a rnica polega tylko na tym, e w jdrze helu znajduj si dwa (Z = 2)
protony. W zwizku z tym energia takiego jonu jest dana wzorem analogicznym jak dla
atomu wodoru
456
2 4 2 2
1 2 2 2 2 2
0
13.6 eV
8
Z me Z Z
E E
h n n n c
= = =
(36.4)

a czynniki Z
2
jest zwizany z rnic adunku jdra.

Jeeli teraz dodamy drugi elektron na powok n = 1 to kady z elektronw bdzie
oddziaywa nie tylko z jdrem ale i z drugim elektronem; bdzie si porusza
w wypadkowym polu elektrycznym jdra (przyciganie) i elektronu (odpychanie). Jeeli
elektron znajduje si blisko jdra (bliej ni drugi elektron) to porusza si w polu
kulombowskim jdra Z = 2, a jeeli znajduje si dalej to wwczas oddziauje z adunkiem
jdra Z i adunkiem drugiego elektronu czyli porusza si w polu adunku jdra
pomniejszonego o adunek drugiego elektronu Z 1. Mwimy, e elektron ekranuje
adunek jdra. rednia arytmetyczna tych dwch wartoci daje efektywn warto Z
ef
= 1.5
odpowiadajc wypadkowemu adunkowi jaki czuj elektrony w atomie helu. Moemy
wic uoglni wzr (36.4) do postaci

2
2
13.6 eV
e f
Z
E
n
= (36.5)

Na podstawie tak oszacowanego adunku efektywnego otrzymujemy energi jonizacji
czyli energi oderwania jednego elektronu rwn
2 2
13.6 (1.5) /1 ~ 30 eV
jonizacji
E = ~ .
W rzeczywistoci elektrony nie tylko ekranuj adunek jdra ale te odpychaj si
nawzajem (dodatnia energia potencjalna), wic energia wizania jest mniejsza. Zmierzona
energia jonizacji helu wynosi 24.6 eV (co odpowiada Z
ef
= 1.35).
Jest to najwiksza energia jonizacji spord wszystkich pierwiastkw i siy chemiczne nie
mog dostarczy takiej energii jaka jest potrzebnej do utworzenia jonu He
+
. Rwnie
utworzenie jonu He
-
jest niemoliwe bo powoka n = 1 jest ju "zapeniona" i dodatkowy
elektron obsadzaby powok n = 2 znacznie bardziej oddalon od jdra. adunek
efektywny widziany przez ten elektron bdzie wic rwny zeru i nie dziaa adna sia
mogca utrzyma ten elektron.
W rezultacie hel jest chemicznie obojtny, nie tworzy czsteczek z adnym pierwiastkiem.
Podobnie zachowuj si atomy innych pierwiastkw o cakowicie wypenionych
powokach. Nazywamy je gazami szlachetnymi.
- Jako kolejny omwimy atom litu (Z = 3)
3
Li : 1s
2
2s
1
.
Zgodnie z zasad Pauliego dwa elektrony znajduj si w stanie n = 1, a trzeci elektron na
powoce n = 2. Zmierzona warto energii jonizacji litu wynosi 5.4 eV (co odpowiada
Z
ef
= 1.25).
Taki jednokrotnie zjonizowany atom litu jest podobny do atomu helu z t rnic, e ze
wzgldu na adunek jdra (Z = 3) Z
ef
= 2.35 (jest wiksze o 1 ni dla helu). Oznacza to, e
oderwanie drugiego elektronu wymaga energii a 75.6 eV. Dlatego spodziewamy si, e
w zwizkach chemicznych lit bdzie wykazywa wartociowo +1.
- Kolejnym pierwiastkiem jest beryl (Z = 4)
4
Be : 1s
2
2s
2
.
Beryl jest podobny do litu bo zgodnie z zasad Pauliego w stanie 2s
2
mog znajdowa
si dwa elektrony. Dla berylu energia oderwania (jonizacji) drugiego elektronu nie jest
duo wiksza ni dla pierwszego i beryl w zwizkach chemicznych ma wartociowo +2.
457
- Od boru (Z = 5) do neonu (Z = 10):

bor (Z = 5)
5
B : 1s
2
2s
2
2p
1

wgiel (Z = 6)
6
C : 1s
2
2s
2
2p
2

azot (Z = 7)
7
N : 1s
2
2s
2
2p
3

tlen (Z = 8)
8
O : 1s
2
2s
2
2p
4

fluor (Z = 4)
9
F : 1s
2
2s
2
2p
5

neon (Z = 4)
10
Ne : 1s
2
2s
2
2p
6

W tych szeciu pierwiastkach elektrony zapeniaj podpowok 2p (n = 2, l = 1)
Wrd tych pierwiastkw na uwag zasuguj fluor i tlen, ktrym do zapenienia orbity p
brakuje odpowiednio jednego i dwch elektronw. Te "wolne" miejsca s stanami o niskiej
energii i dlatego pierwiastki te wykazuj siln tendencj do przyczenia dodatkowych
elektronw tworzc trwae jony Fl
-
i O
--
. To zjawisko jest zwane powinowactwem
elektronowym . Fluor i tlen s wic aktywnymi pierwiastkami chemicznymi.
Kontynuujc powyszy schemat mona napisa konfiguracj elektronow dowolnego
atomu. Okazuje si jednak, e w niektrych przypadkach przewidywane konfiguracje nie
pokrywaj si z obserwowanymi. Wnioskujemy, e rnice energii pomidzy niektrymi
podpowokami musz by tak mae, e w pewnych wypadkach moe zosta odwrcona
kolejno ich zapeniania. Mona to zobaczy na rysunku poniej. Krzywe kocz si na
Z = 80 (rt). Uwaga: skala energii nie jest liniowa.

Rys. 36.1. Kolejno zapeniania podpowok (orbitali)

Zwrmy uwag, e kada podpowoka p ma wysz energi od poprzedzajcej j powoki
s. Natomiast rnice energii pomidzy kad podpowok s i poprzedzajc j powok p
s szczeglnie due. W konsekwencji wzbudzenie elektronu w atomach pierwiastkw,
w ktrych zakoczyo si wanie zapenianie powoki p jest bardzo trudne (gazy
szlachetne).
W ten sposb na gruncie mechaniki kwantowej mona przeanalizowa wasnoci
wszystkich pierwiastkw.
458
36.4 Promienie X
W poprzednich wykadach mwilimy ju o zastosowaniu promieniowania
rentgenowskiego. Teraz poznamy wicej szczegw dotyczcych widma tego
promieniowania. Na rysunku 36.2 poniej pokazana jest lampa rentgenowska.

Rys. 36.2. Schemat lampy rentgenowskiej

Elektrony emitowane z katody s przyspieszane przez wysokie napicie rzdu 10
4
V
(przyoone pomidzy katod i anod) i uderzaj w anod (tarcz). W anodzie elektrony s
hamowane a do ich cakowitego zatrzymania.
Zgodnie z fizyk klasyczn, w wyniku tego hamowania powinna nastpi emisja
promieniowania elektromagnetycznego o widmie cigym poniewa adunek doznaje
przyspieszenia (opnienia).
Przykadowy rozkad widmowy rentgenowski otrzymany dla wolframu jest pokazany na
rysunku 36.3.

Rys. 36.3. Widmo rentgenowskie wolframu

459
Najbardziej charakterystycznymi cechami obserwowanych rozkadw widmowych
promieniowania X s:
- Charakterystyczne linie widmowe to jest maksima natenia promieniowania
wystpujce dla cile okrelonych dugoci fal. Zaobserwowano, e widmo liniowe
zaley od materiau (pierwiastka) anody.
- Istnienie dobrze okrelonej minimalnej dugoci fali
min
widma cigego. Stwierdzono,
e warto
min
zaley jedynie od napicia U i jest taka sama dla wszystkich
materiaw, z jakich wykonana jest anoda.

Istnienie krtkofalowej granicy widma cigego promieniowania X nie moe by
wyjanione przez klasyczn teori elektromagnetyzmu bo nie istniej adne powody, aby
z anody nie mogy by wysane fale o dugoci mniejszej od jakiej wartoci granicznej.
Jeeli jednak potraktujemy promieniowanie rentgenowskie jako strumie fotonw to
wyjanienie obserwowanego zjawiska jest proste. Elektron o pocztkowej energii
kinetycznej E
k
(uzyskanej dziki przyspieszeniu napiciem U) w wyniku oddziaywania
z cikim jdrem atomu tarczy (anody) jest hamowany i energia jak traci pojawia si
w formie kwantw (rysunek 36.4).

Rys. 36.4. Oddziaywanie elektronu z atomem tarczy zmienia jego energi kinetyczn

Energia powstajcego fotonu jest dana wzorem

'
k k
E E hv =
(36.6)

gdzie E
k
' jest energi elektronu po zderzeniu. Elektron w trakcie zderzenia przekazuje jdru
pewn energi jednak ze wzgldu na to, e jdra tarczy s bardzo cikie (w porwnaniu
do elektronu) moemy j zaniedba.
Dugo fali fotonu mona obliczy z relacji

'
k k
E E
c
h =

(36.7)

W wyniku zderze elektrony trac rne iloci energii (typowo elektron zostaje
zatrzymany w wyniku wielu zderze z jdrami tarczy) otrzymujemy wic szereg fotonw
460
o rnych energiach (rnych ). Wobec tego promieniowanie rentgenowskie wytwarzane
przez wiele elektronw bdzie miao widmo cige.
Powstaje wiele fotonw o dugociach od
min
do , co odpowiada rnym energiom
traconym w zderzeniach. Foton o najmniejszej dugoci fali
min
(zarazem maksymalnej
energii) bdzie emitowany wtedy gdy elektron straci ca energi w jednym procesie
zderzenia. Oznacza to, e po tym zderzeniu E
k
' = 0 wic

k
min
E
c
h =

(36.8)

Poniewa energia kinetyczna elektronu jest rwna eU (elektron przyspieszony napiciem
U) wic otrzymujemy zwizek

eU
c
h
min
=

(36.9)

skd

eU
hc
min
=
(36.10)

Tak wic minimalna dugo fali odpowiadajca cakowitej zamianie energii kinetycznej
elektronw na promieniowanie zaley jedynie od napicia U, a nie zaley na przykad od
materiau z jakiego zrobiono tarcz.
Podobnie na gruncie fizyki kwantowej mona wyjani powstawanie widma liniowego
(charakterystycznego).
Elektron z wizki padajcej przelatujc przez atom anody moe wybi elektrony z rnych
powok atomowych. Na oprnione miejsce (po wybitym elektronie) moe przej
elektron z wyszych powok. Towarzyszy temu emisja fotonu o cile okrelonej energii
rwnej rnicy energii elektronu w stanie pocztkowym (przed przeskokiem) i stanie
kocowym (po przeskoku). Z kolei powstao miejsce wolne tak zwana dziura po
elektronie, ktry przeskoczy na nisz powok. Miejsce to moe by zapenione przez
kolejny elektron z wyszej powoki itd.
Zazwyczaj proces powrotu atomu do stanu podstawowego skada si wic z kilku krokw
przy czym kademu towarzyszy emisja fotonu. W ten sposb powstaje widmo liniowe.
Czstotliwo (dugo fali) promieniowania charakterystycznego moemy obliczy
korzystajc ze wzoru analogicznego do wyraenia (33.13), ktry podalimy dla atomu
wodoru

|
|
.
|
\
|
=
2 2
2
1 1
j k
Rc a Z ) ( v
(36.11)

gdzie R jest sta Rydberga. We wzorze tym uwzgldniono fakt, e w atomie
wieloelektronowym elektron jest przycigany przez jdro o adunku +Ze, a rwnoczenie
461
obecno innych elektronw osabia to oddziaywanie. Efekt ten nazywamy ekranowaniem
jdra i uwzgldniamy go poprzez wprowadzenie staej ekranowania a.
Widzimy, e czstotliwo promieniowania charakterystycznego jest proporcjonalna do
kwadratu liczby atomowej Z wic jest charakterystyczna dla atomw pierwiastka anody. Ta
zaleno jest nazywana prawem Moseleya. Moemy si ni posuy przy analizie
liniowych widm rentgenowskich w celu identyfikacji pierwiastkw lub ich zawartoci
w badanym materiale.

wiczenie 36.2
Korzystajc z wyraenia (36.11) oblicz jaka jest maksymalna czstotliwo fotonw
promieniowania X wysyanego z miedzi i oowiu. Zauwa, e najwiksz energi bd
miay fotony emitowane przy przeskoku elektronu z najbardziej odlegej powoki k
na orbit pierwsz j = 1. Staa Rydberga R = 1.09710
7
m
1
, a prdko wiata c = 310
8

m/s. Liczb atomow miedzi i oowiu odczytaj z ukadu okresowego, a sta ekranowania
przyjmij rwn a = 2. Podaj rwnie energie fotonw oraz ich dugoci fal.

Dla miedzi:
v
max
= hv
max
=
max
=

Dla oowiu:
v
max
= hv
max
=
max
=


36.5 Lasery
Na zakoczenie tego wykadu omwimy przykad wykorzystania zjawisk kwantowych
w praktyce. Przedstawimy kwantowy generator wiata nazwany laserem. Urzdzenie to
znalazo bardzo szerokie zastosowanie min. w telekomunikacji, badaniach naukowych,
technologii obrbki metali i medycynie.

36.5.1 Emisja spontaniczna
Zgodnie z postulatem Bohra, promieniowanie elektromagnetyczne zostaje wysane
tylko wtedy gdy elektron poruszajcy si po orbicie o cakowitej energii E
k
zmienia swj
ruch skokowo, tak e porusza si nastpnie po orbicie o energii E
j
. Mwimy, e czstka
(elektron) przechodzi ze stanu wzbudzonego (o wyszej energii) do stanu podstawowego.
Takiemu samoistnemu przejciu towarzyszy emisja fotonu o czstotliwoci

h
E E
j k

= v (36.12)

462
Zjawisko takie jest nazywane emisj spontaniczn .
Jeeli rnica energii wynosi kilka elektronowoltw (na przykad tak jak w atomie
wodoru, gdzie E
1
= 13.6 eV) to czas charakterystyczny dla procesu emisji spontanicznej
ma warto rzdu 10
8
s.
Oczywicie atomy (czsteczki) nie tylko emituj ale i absorbuj promieniowanie
o cile okrelonych czstotliwociach (dugociach fali). Poniewa elektron w atomie ma
energi cakowit rwn jednej z energii dozwolonych (stan stacjonarny) wic
z padajcego promieniowania absorbuje tylko okrelone kwanty energii przechodzc ze
stanu podstawowego do wzbudzonego. Energia absorbowanych kwantw h jest dokadnie
rwna rnicy pomidzy energiami dozwolonych stanw.

36.5.2 Emisja wymuszona
Teoria kwantowa przewiduje take, e oprcz emisji spontanicznej oraz procesw
absorpcji moe wystpi take inny proces, nazywany emisj wymuszon .
Przypumy, e atom znajduje si w stanie wzbudzonym E
k
i moe przy przejciu do stanu
podstawowego E
j
emitowa foton o energii (E
k
Ej). Jeeli taki atom zostanie owietlony
promieniowaniem, ktre zawiera fotony o energii wanie rwnej (E
k
Ej) to
prawdopodobiestwo wypromieniowania energii przez atom wzronie.
Takie zjawisko przyspieszenia wypromieniowania energii przez owietlenie atomw
wzbudzonych odpowiednim promieniowaniem nazywamy wanie emisj wymuszon.
Ponadto, bardzo wane jest to, e

W emisji spontanicznej mamy do czynienia z fotonami, ktrych fazy i kierunki s
rozoone przypadkowo. Natomiast foton wysyany w procesie emisji wymuszonej
ma tak sam faz oraz taki sam kierunek ruchu jak foton wymuszajcy.

Emisja wymuszona stwarza wic szans uzyskania promieniowania spjnego.
Procesy absorpcji, emisji spontanicznej i emisji wymuszonej pokazane s schematycznie
na rysunku 36.5.

Rys. 36.5. Absorpcja, emisja spontaniczna i emisja wymuszona

eby przeanalizowa moliwo emisji wymuszonej musimy wiedzie jak atomy
(czsteczki) ukadu obsadzaj rne stany energetyczne to znaczy musimy okreli ile
463
atomw jest w stanie podstawowym (stanie o najniszej energii), a ile w stanach
wzbudzonych (o wyszych energiach).

36.5.3 Rozkad Boltzmana
Jak wiemy z rozwaa dla gazu doskonaego opis szczegowy ukadu fizycznego
zoonego z bardzo duej liczby czstek jest bardzo skomplikowany i dlatego podstawowe
wasnoci ukadu wyprowadzamy z samych rozwaa statystycznych. Przykadem jest
rozkad Maxwella prdkoci czsteczek gazu, ktry daje informacj
o prawdopodobiestwie znalezienia czsteczki o prdkoci z przedziau v, v + dv. Znajc
funkcj rozkadu N(v) moemy obliczy takie wielkoci mierzalne jak cinienie czy
temperatur.
Prawdopodobiestwo z jakim czstki ukadu zajmuj rne stany energetyczne jest
rwnie opisane przez odpowiedni funkcj rozkadu

kT
E
Ae E N

= ) (
(36.13)

gdzie A jest sta proporcjonalnoci, a k sta Boltzmana. Jest to tak zwany rozkad
Boltzmana .

Wicej o rozkadzie Boltzmana moesz przeczyta w Dodatku 1, na kocu moduu
XI.

Widzimy, e prawdopodobna ilo czstek ukadu, w temperaturze T, znajdujcych si
w stanie o energii E jest proporcjonalna do exp(-E/kT).
Na rysunku 36.6 pokazana jest zaleno N(E) dla trzech rnych temperatur i trzech
odpowiednich wartoci staej A.

Rys. 36.6. Funkcja rozkadu obsadzenia stanw czstkami - rozkad Boltzmanna
464
36.5.4 Laser
Z rozkadu Boltzmana wynika, e w danej temperaturze liczba atomw w stanie
podstawowym jest wiksza ni liczba atomw w stanach o wyszej energii. Jeeli zatem
taki ukad atomw (czsteczek) owietlimy odpowiednim promieniowaniem to wiato
padajce jest silnie absorbowane, a emisja wymuszona jest znikoma.
eby w ukadzie przewaaa emisja wymuszona, to w wyszym stanie energetycznym
powinno znajdowa si wicej atomw (czsteczek) ni w stanie niszym. Mwimy, e
rozkad musi by antyboltzmannowski.
Taki ukad mona przygotowa na kilka sposobw min. za pomoc zderze z innymi
atomami lub za pomoc tzw. pompowania optycznego czyli wzbudzania atomw na
wysze poziomy energetyczne przez ich owietlanie.
Ten pierwszy sposb jest wykorzystywany w laserze helowo-neonowym. Schemat
poziomw energetycznych dla takiego lasera jest pokazany na rysunku 36.7.

Rys. 36.7. Poziomy energetyczne lasera helowo-neonowego

W tym laserze atomy neonu s wzbudzane na poziom E
3
w wyniku zderze z atomami
helu. Przejcie na poziom E
2
zachodzi wskutek emisji wymuszonej. Nastpnie atomy
neonu przechodz szybko do stanu podstawowego E
1
oddajc energi w wyniku zderze
ze ciankami.
Przebieg emisji wymuszonej w laserze przedstawiony jest na rysunku 36.8.

Rys. 36.8. Przebieg emisji wymuszonej; - atom w stanie wzbudzonym,
- atom w stanie o niszej energii (po wyemitowaniu fotonu)
465
Foton wprowadzony do gazu (rysunek 36.8a) wymusza emisj drugiego fotonu przez
wzbudzony atom (rysunek 36.8b). Przez ukad poruszaj si wic dalej dwa fotony, ktre
wymuszaj kolejne procesy emisji i w efekcie coraz wicej fotonw, o tej samej fazie,
porusza si przez ukad (rysunek 36.8c).
Jeeli na kocach zbiornika umiecimy zwierciada to ten proces bdzie trwa a wszystkie
atomy wypromieniuj nadmiar energii. Spjna wizka fotonw moe opuci ukad jeeli
jedno z tych zwierciade bdzie czciowo przepuszczajce.
Inny sposb odwrcenia rozkadu boltzmanowskiego jest wykorzystany w laserze
rubinowym pokazanym na rysunku 36.9.

Rys. 36.9. Laser rubinowy

Laser zbudowany na ciele staym skada si z prta wykonanego z krysztau Al
2
O
3
,
w ktrym jonami czynnymi s atomy domieszki np. atomy chromu. Na kocach prta s
naniesione zwierciada odbijajce. Promieniowanie "pompujce" jest wytwarzane przez
lamp byskow umieszczon wok krysztau. Absorbujc wiato z lampy byskowej
atomy chromu przechodz do stanu wzbudzonego.
Od czasu uruchomienia pierwszego lasera to jest od 1960 roku technologia tych
urzdze bardzo si rozwina. Obecnie dziaaj zarwno lasery impulsowe jak i lasery
o pracy cigej. Orodkami czynnymi w laserach s gazy, ciaa stae i ciecze, a zakres
dugoci fal jest bardzo szeroki; od podczerwieni przez obszar widzialny a do nadfioletu.

Modu XI Materia skondensowana
466
37 Materia skondensowana
Kiedy pierwiastek lub zwizek chemiczny, bdcy w stanie gazowym lub ciekym,
zostanie dostatecznie ochodzony to krzepnie czyli przechodzi do stanu staego.
Ciaa stae dzielimy na krysztay, polikrysztay i ciaa bezpostaciowe . Jak ju
mwilimy w punkcie 30.5 atomy w krysztale uoone s w powtarzajcy si regularny
wzr zwany sieci krystaliczn (na rysunku 37.1 pokazane jest przykadowo
rozmieszczenie atomw w krysztale NaCl).

Rys. 37.1. Rozmieszczenie jonw w komrce elementarnej NaCl

Wiele cia staych nie posiada jednolitej struktury krystalicznej dlatego, e s
zbudowane z bardzo wielu malutkich krysztakw; mwimy, e te ciaa maj struktur
polikrystaliczn. Wreszcie w przyrodzie wystpuj ciaa niekrystaliczne takie jak na
przykad szko, w ktrych uporzdkowanie atomowe nie rozciga si na due odlegoci.
W dalszej czci rozdziau zajmiemy si ciaami krystalicznymi. Ich klasyfikacj prowadzi
si zarwno wedug ich struktury geometrycznej jak i wedug dominujcego rodzaju
wizania.

37.1 Rodzaje krysztaw (rodzaje wiza)
Ze wzgldu na typy wiza krysztay dzielimy na:
- Krysztay czsteczkowe (molekularne),
- Krysztay o wizaniach wodorowych,
- Krysztay jonowe,
- Krysztay atomowe (kowalentne),
- Krysztay metaliczne.

37.1.1 Krysztay czsteczkowe
Krysztay czsteczkowe (molekularne) skadaj si ze stabilnych czsteczek,
oddziaujcych ze sob sabymi siami wicymi tzw. siami van der Waalsa , takimi
jakie wystpuj pomidzy czsteczkami w fazie gazowej.
467
Oddziaywanie to jest zwizane z przesuniciami adunkw w czsteczkach. Czsteczki
zachowuj si jak dipole elektryczne i oddziaywanie pomidzy dipolami stanowi si
wic kryszta.
Ciaa czsteczkowe tworz midzy innymi w stanie staym gazy szlachetne i zwyke gazy,
takie jak tlen, azot, wodr. Energia wizania jest saba, rzdu 10
2
eV to jest 10
21
J.
Przypomnijmy sobie, e energia cieplna czsteczki w temperaturze pokojowej to jest okoo
300 K wynosi J
B
21
10 6
2
3

~ T k . Ta energia ruchu termicznego jest odpowiedzialna za
rozrywanie wiza. Wida wic, z porwnania jej z energi wizania, dlaczego zestalenie
krysztaw czsteczkowych zachodzi dopiero w bardzo niskich temperaturach. Na
przykad temperatura zestalania wodoru wynosi 14 K (tj. 259 C).
Krysztay czsteczkowe, ze wzgldu na brak elektronw swobodnych s na og bardzo
zymi przewodnikami ciepa i elektrycznoci.

37.1.2 Krysztay o wizaniach wodorowych
W pewnych warunkach atomy wodoru mog tworzy silne wizania z atomami
pierwiastkw elektroujemnych takich jak na przykad tlen czy azot. Te wizania zwane
wodorowymi odgrywaj wan rol min. w krysztaach ferroelektrycznych
i w czsteczkach kwasu DNA (dezoksyrybonukleinowego).

37.1.3 Krysztay jonowe
Krysztay jonowe skadaj si z trjwymiarowego naprzemiennego uoenia dodatnich
i ujemnych jonw. Jony, uoone jak gsto upakowane kulki, przycigaj si siami
kulombowskimi. Przykadem takiego krysztau jest pokazany na rysunku 37.1 kryszta
chlorku sodu (NaCl).
Krysztay jonowe, ze wzgldu na brak swobodnych elektronw s zymi
przewodnikami elektrycznoci i ciepa. Poniewa siy kulombowskie wice krysztay
jonowe s due wic krysztay te s zazwyczaj twarde i maj wysok temperatur
topnienia.

37.1.4 Krysztay atomowe (kowalentne)
Krysztay kowalentne skadaj si z atomw poczonych ze sob parami wsplnych
elektronw walencyjnych to jest elektronw z najbardziej zewntrznej powoki. Chmura
wsplnych elektronw skupiona jest pomidzy par atomw wic wizania te maj
kierunek i wyznaczaj uoenie atomw w strukturze krystalicznej. Przykadami
krysztaw kowalentnych s diament, german, krzem.
Krysztay kowalentne s twarde i posiadaj wysok temperatur topnienia. Brak
elektronw swobodnych powoduje, e ciaa atomowe nie s dobrymi przewodnikami
elektrycznoci i ciepa. Czasami jednak, jak w przypadku wymienionych Ge i Si s one
pprzewodnikami .
468
37.1.5 Ciaa metaliczne
Wizanie metaliczne mona sobie wyobrazi jako graniczny przypadek wizania
kowalentnego, w ktrym elektrony walencyjne s wsplne dla wszystkich jonw
w krysztale, a nie tylko dla ssiednich jonw.
Wynika to z tego, e w atomach, z ktrych jest zbudowany kryszta metaliczny, elektrony
na zewntrznych powokach s sabo zwizane i mog zosta uwolnione z tych atomw
kosztem bardzo maej energii. Te swobodne elektrony poruszaj si w caym krysztale; s
wic wsplne dla wszystkich jonw. Mwimy, e tworz one gaz elektronowy
wypeniajcy przestrze pomidzy dodatnimi jonami.
Gaz elektronowy dziaa na kady jon si przycigania wiksz od odpychania
pozostaych jonw w wyniku czego tworzy si wizanie. Poniewa istnieje wiele
nieobsadzonych stanw elektronowych (na zewntrznych powokach s wolne miejsca) to
elektrony mog porusza si swobodnie w krysztale od atomu do atomu. W konsekwencji
krysztay metaliczne s doskonaymi przewodnikami elektrycznoci i ciepa. Przykadem
krysztaw metalicznych s krysztay tworzone przez metale alkaliczne.
W podsumowaniu naley zaznaczy, e istniej krysztay, w ktrych wizania musz
by interpretowane jako mieszanina opisanych powyej gwnych typw wiza. Typ
wizania w poszczeglnych krysztaach wyznacza si dowiadczalnie min. przez badanie
dyfrakcji promieni X.
Przejdziemy teraz do omwienia podstawowych wasnoci materiaw
pprzewodnikowych i magnetycznych. Wybr tych dwch klas materiaw jest
podyktowany faktem, e zrewolucjonizoway one elektronik i wspczesn technologi.

37.2 Fizyka pprzewodnikw
W tym punkcie omwimy podstawowe waciwoci pprzewodnikw oraz ich
zastosowania.
Przykadowymi materiaami pprzewodnikowymi s german i krzem. S to pierwiastki
z IV grupy ukadu okresowego, maj po cztery elektrony walencyjne. Elektrony te bior
udzia w wizaniach atomowych z czterema innymi atomami. Pary wsplnych elektronw
walencyjnych zaznaczono na rysunku 37.2 podwjnymi liniami.

Rys. 37.2. Sie krystaliczna krzemu
469
Poniewa wszystkie elektrony walencyjne bior udzia w wizaniach wic brak jest
elektronw swobodnych.
Istnieje jednak moliwo wzbudzenia, na przykad termicznie, elektronu walencyjnego,
tak e stanie si on swobodnym elektronem przewodnictwa. Powstaje wtedy w powoce
walencyjnej puste miejsce po elektronie nazywane dziur. Na rysunku 37.2 zaznaczono
symbolicznie t sytuacj.
W obecnoci zewntrznego pola elektrycznego inny elektron walencyjny, ssiadujcy
z dziur moe zaj jej miejsce, pozostawiajc po sobie now dziur, ktra zostanie
zapeniona przez kolejny elektron itd. Zatem dziura w polu elektrycznym przemieszcza si
w kierunku przeciwnym ni elektron i zachowuje jak nonik adunku dodatniego (dodatni
elektron). Liczba dziur jest rwna liczbie elektronw przewodnictwa. Takie
pprzewodniki nazywamy samoistnymi .

37.2.1 Domieszkowanie pprzewodnikw
Jeeli w trakcie wzrostu krysztaw do krzemu dodamy na przykad niewielk ilo
arsenu (grupa V ukadu okresowego) to arsen wbudowuje si w struktur krzemu
wykorzystujc cztery spord piciu elektronw walencyjnych. Pity elektron walencyjny
arsenu nie bierze udziau w wizaniu i atwo staje si elektronem przewodnictwa poprzez
dostarczenie mu niewielkiej iloci energii (np. cieplnej). Dziki temu mamy prawie tyle
elektronw przewodnictwa ile jest atomw domieszki. Zauwamy, e w tym wypadku nie
powstaje dziura po oderwanym elektronie bo wszystkie wizania atomowe s wypenione.
Oczywicie moemy tak jak w pprzewodniku samoistnym wzbudzi elektrony
walencyjne krzemu i wytworzy dziury ale pod warunkiem dostarczenia znacznie wikszej
energii. Taki pprzewodnik nazywany jest pprzewodnikiem typu n (negative -
ujemny) bo atom domieszki oddaje elektron.
Krzem mona te domieszkowa pierwiastkiem z III grupy ukadu okresowego na
przykad galem. Poniewa atom galu ma tylko trzy elektrony walencyjne to ma tendencj
do wychwytywania elektronu z ssiedniego atomu krzemu aby uzupeni cztery wizania
kowalencyjne. Zatem atom galu wprowadza do systemu dziur i mamy pprzewodnik
typu p (positive - dodatni).

37.3 Zastosowania pprzewodnikw
37.3.1 Termistor
W miar wzrostu temperatury obserwujemy szybki wzrost przewodnoci
pprzewodnikw zwizany z termicznym wzbudzeniami elektronw walencyjnych, ktre
staj si elektronami przewodnictwa.
Przykadowo, przewodno czystego krzemu zwiksza si a dwukrotnie przy wzrocie
temperatury od 0 C do 10 C. Dlatego czysty krzem moe by stosowany w czuych
miernikach temperatury. Taki przyrzd pprzewodnikowy do pomiaru temperatury jest
nazywany termistorem .

470
37.3.2 Zcze p - n
Jeeli pprzewodniki typu n i typu p zostan ze sob zetknite to cz elektronw
z obszaru typu n (nadmiar elektronw) bdzie przepywaa do obszaru typu p, a dziury
bd przepyway z obszaru typu p (nadmiar dziur) do obszaru typu n. W wyniku tego
obszar p naaduje si ujemnie, a obszar typu n dodatnio. Powstaje kontaktowa rnica
potencjaw pokazana na rysunku 37.3.

Rys. 37.3. Potencja na granicy zcza p - n

Jeeli do takiego zcza p - n przyoymy zewntrzny potencja to wielko prdu
pyncego przez zcze zaley od kierunku i wartoci tego napicia. Jeeli przyoymy
potencja dodatni V (napicie przewodzenia) do pprzewodnika typu p to zmniejszymy
rnic potencjau na zczu p - n (do wartoci V V
0
). Przez zcze popynie wwczas
duy prd tak jak pokazano na rysunku 37.4. Natomiast przyoenie ujemnego potencjau
(napicie zaporowe) do obszaru typu p powiksza rnic potencjaw na zczu (do
wartoci V + V
0
) i warto prdu przez zcze jest bardzo maa (praktycznie rwna zeru).

Rys.37.4. Zaleno prdu pyncego przez zcze p n od zewntrznego napicia V

To urzdzenie jest nazywane diod p - n. Zauwamy, e ta dioda nie spenia prawa Ohma.
Natenie pyncego prdu nie jest wprost proporcjonalne do przyoonego napicia jak
w przypadku metali. Mwimy, e dioda jest elementem nieliniowym . Jednym z jej
zastosowa s detektory radioodbiornikw o modulacji amplitudowej.
471
37.3.3 Baterie soneczne
Jeeli owietlimy obszar przejciowy zcza p - n to elektron walencyjny pochaniajc
foton zostanie wzbudzony do stanu przewodnictwa (tak samo jak energi ciepln).
Pochonity foton kreuje par elektron - dziura. Powstae dziury s wcigane do obszaru p,
a elektrony do obszaru n. W obwodzie zawierajcym zcze p - n pynie prd. W ten
sposb mona zamieni energi wiata bezporednio na energi elektryczn.

37.3.4 Tranzystor
Urzdzeniem, ktre spowodowao prawdziw rewolucj techniczn jest niewtpliwie
tranzystor . Schemat tranzystora pnp jest pokazany na rysunku 37.5a, a rozkad
potencjau wewntrz tranzystora na rysunku 37.5b.

Rys. 37.5. a) Schemat tranzystora; b) Rozkadu potencjau wewntrz tranzystora

Jak wida tranzystor jest diod, do ktrej doczono dodatkowy obszar p (kolektor ). Do
diody jest przyoone napicie w kierunku przewodzenia wic pynie duy prd
(dziurowy) z emitera do bazy .
Baza jest na tyle cienka, e wikszo dziur przechodzi (dyfunduje) do kolektora, a tylko
niewielka cz (okoo 1%) wypywa z bazy (I
be
). Pozostay prd (99%) wypywa przez
kolektor. Jak wida na rysunku 37.5b kolektor jest na bardziej ujemnym potencjale ni
baza aby dodatnie dziury atwiej mogy do niego przechodzi.
Stosunek prdu kolektora do prdu bazy
be ke
/ I I = | nazywamy wspczynnikiem
wzmocnienia prdu . W typowych tranzystorach = 100. Oznacza to, e jeeli na
wejciu tranzystora prd I
be
jest sygnaem zmiennym o danej charakterystyce to na wyjciu
tranzystora otrzymamy prd I
ke
o takiej samej charakterystyce ale 100 razy silniejszy.
Charakterystyki tranzystorw npn s takie same z tym, e nonikami wikszociowymi
adunku s elektrony, a nie dziury.
Istnieje jeszcze wiele innych urzdze pprzewodnikowych majcych szerokie
zastosowania. Z koniecznoci ograniczymy si tylko do wymienienia najwaniejszych
takich jak ukady scalone duej skali integracji, diody tunelowe, tyrystory, tranzystory
polowe, lasery pprzewodnikowe.
472
37.4 Wasnoci magnetyczne cia staych
Ze zjawiskami magnetycznymi spotykamy si na co dzie. Najczciej mamy do
czynienia z magnesami staymi poniewa s one powszechnie wykorzystywane we
wszelkich urzdzeniach technicznych. Na przykad w urzdzeniach w gospodarstwie
domowym posiadamy do kilkunastu kilogramw magnesw trwaych.
Omwienie wasnoci magnetycznych rozpoczniemy od przypomnienia oblicze,
z punktu 22.4. Pokazalimy tam, e elektron krcy w odlegoci r wok jdra w atomie
posiada magnetyczny moment dipolowy L
m
e
e
2
= zwizany z orbitalnym momentem
pdu L. Podobnie jak z orbitalnym momentem pdu elektronu rwnie z jego spinem
zwizany jest moment magnetyczny tak zwany spinowy moment magnetyczny .
Wasnoci magnetyczne cia s okrelone przez zachowanie si tych elementarnych
momentw (dipoli) magnetycznych w polu magnetycznym.
Przy opisie wasnoci magnetycznych cia posugujemy si pojciem wektora
polaryzacji magnetycznej M nazywanej te namagnesowaniem lub magnetyzacj .
Wektor ten okrela sum wszystkich momentw magnetycznych, czyli wypadkowy
moment magnetyczny jednostki objtoci.
Jeeli prbk zawierajc elementarne dipole magnetyczne umiecimy w jednorodnym
polu magnetycznym o indukcji B
0
to pole to dy do ustawienia dipoli w kierunku pola
i w efekcie powstaje w prbce wypadkowe pole o indukcji

0 0 0
B M B B
r
= + =
(37.1)

Wzgldn przenikalnoci magnetyczn orodka
r
mona na podstawie wzoru (37.1)
zapisa jako

_ + = + = 1 1
0
0
B
M
r

(37.2)

gdzie wielko nazywana jest podatnoci magnetyczn.
W zalenoci od wielkoci i znaku podatnoci magnetycznej , dzielimy ciaa na
nastpujce trzy grupy:
- < 0, ciaa diamagnetyczne ,
- > 0, ciaa paramagnetyczne ,
- >> 0, ciaa ferromagnetyczne .
-
37.4.1 Diamagnetyzm
Diamagnetyzm jest zwizany ze zmian orbitalnego momentu pdu elektronw
wywoan zewntrznym polem magnetycznym. Oznacza to, e diamagnetyzm wystpuje
w kadym materiale umieszczonym w polu magnetycznym (w kadym materiale s
elektrony). Jednak dowiadczalnie jest on obserwowany tylko w ciaach, w ktrych
momenty magnetyczne elektronw wchodzcych w skad danego atomu znosz si
wzajemnie (kompensuj) tak, e moment magnetyczny atomu jest rwny zeru. W innym
przypadku efekt ten jest maskowany przez wypadkowy moment magnetyczny atomw.
473
Diamagnetykami s na przykad te ciaa, ktrych atomy lub jony posiadaj wypenione
powoki elektronowe.
Jeeli atom diamagnetyczny umiecimy w zewntrznym polu magnetycznym to na
elektrony dziaa sia magnetyczna F = evB, ktra powoduje zmian siy dorodkowej
dziaajcej na elektrony i zmienia prdko ktow elektronw.
Zmiana ta zaley od kierunku ruchu elektronu wzgldem pola B i dlatego nie jest
jednakowa dla wszystkich elektronw. Oznacza to, e momenty magnetyczne elektronw
przestay si kompensowa. W zewntrznym polu magnetycznym B zosta wyindukowany
moment magnetyczny, o kierunku przeciwnym do B. W efekcie prbka diamagnetyczna
jest odpychana od bieguna silnego magnesu, a jej podatno magnetyczna jest ujemna.

37.4.2 Paramagnetyzm
Paramagnetykami s ciaa, ktrych atomy posiadaj wypadkowy moment magnetyczny
rny od zera. Przykadem mog by atomy o nieparzystej liczbie elektronw, w ktrych
wypadkowy spin elektronw bdzie zawsze wikszy od zera.
Podatno paramagnetykw ma warto nieznacznie wiksz od zera. W zewntrznym
polu magnetycznym atomowe dipole magnetyczne d do ustawienia rwnolegego do
kierunku pola. Jednak ten proces jest silnie zakcany przez energi drga termicznych
(energi ciepln) tak, e efektywny moment magnetyczny jest duo mniejszy od
maksymalnego, moliwego do uzyskania. Te ruchy cieplne s odpowiedzialne za to, e po
usuniciu pola magnetycznego znika namagnesowanie i momenty dipolowe
paramagnetyka s cakowicie nieuporzdkowane.
Dla paramagnetykw (nie zawierajcych elektronw swobodnych) podatno magnetyczna
zaley od temperatury zgodnie z prawem Curie

T
C
= _
(37.3)

gdzie C jest sta Curie .

37.4.3 Ferromagnetyzm
Istniej pierwiastki takie jak Fe, Co, Ni oraz wiele rnych stopw, w ktrych
obserwujemy uporzdkowanie magnetyczne pomimo, przeciwdziaajcych temu, ruchw
termicznych atomw. Substancje te zwane ferromagnetykami charakteryzuj si du
podatnoci, przy czym wielko namagnesowania zaley zarwno od pola magnesujcego
jak i od tego czy byy one magnesowane wczeniej.
Jest to zwizane z silnym oddziaywaniem wymiennym jakie wystpuje pomidzy
spinowymi momentami magnetycznymi atomw. Ferromagnetyzm jest wic wasnoci
krysztaw, a nie pojedynczych atomw.
Poszczeglne atomy (tak jak w paramagnetyku) posiadaj momenty magnetyczne, ktre
podczas krystalizacji, w wyniku oddziaywania wymiennego, ustawiaj si rwnolegle do
siebie w duych obszarach krysztau zwanych domenami . Kada domena jest wic
474
cakowicie magnetycznie uporzdkowana. Natomiast kierunki momentw magnetycznych
poszczeglnych domen s rne i prbka jako cao moe nie mie wypadkowego
namagnesowania.
Na rysunku 37.6 pokazano fragment nienamagnesowanego ferromagnetyka. Linie
pokazuj granice domen, a strzaki oznaczaj kierunek momentu magnetycznego
w domenie.

Rys. 37.6. Domeny magnetyczne w nienamagnesowanym materiale

Jeeli taki materia ferromagnetyczny umiecimy w zewntrznym polu magnetycznym
zaobserwujemy, e prbka uzyskuje due namagnesowanie w relatywnie niskim polu
magnetycznym. Dzieje si tak dlatego, e momenty magnetyczne atomw wewntrz
domen d do ustawienia si zgodnie z polem oraz, e przesuwaj si ciany domen:
domeny zorientowane zgodnie z polem rosn kosztem domen o innej orientacji.
Ten proces nie jest cakowicie odwracalny. Po usuniciu pola granice domen nie
wracaj do pooe pocztkowych i materia pozostaje namagnesowany trwale. Zjawisko
to nazywamy histerez magnetyczn .
Na rysunku 37.7 pokazana jest krzywa (ab) namagnesowania ferromagnetyka (pocztkowo
nienamagnesowanego) i towarzyszca jej ptla histerezy (bcdeb).

Rys. 37.7. Krzywa namagnesowania (ab) i ptla histerezy (bcdeb)
475
Nienamagnesowany (punkt a) materia ferromagnetyczny magnesujemy zewntrznym
polem magnetycznym B
0
a do wartoci odpowiadajcej punktowi b. Nastpnie
zmniejszamy pole magnesujce do zera. Namagnesowanie materiau maleje ale nie znika
cakowicie (punkt c); materia zosta namagnesowany trwale. Namagnesowanie w punkcie
c nosi nazw pozostaoci magnetycznej .
Nastpnie, ponownie zwikszamy pole magnesujce ale w kierunku przeciwnym do
namagnesowania. Trwae namagnesowanie ferromagnetyka zostaje usunite dopiero po
osigniciu wartoci pola magnetycznego nazywanego polem koercji (punkt d). Dalsze
zwikszanie pola magnesujcego pozwala ponownie namagnesowa materia ale w nowym
kierunku (punkt e). Moemy teraz powtrzy postpowanie opisane powyej i w efekcie
powrci do punktu b.
Krzywa (bcdeb) nosi nazw ptli histerezy .
Pozostao magnetyczna i pole koercji s parametrami, ktre decyduj o przydatnoci
danego materiau jako magnesu trwaego.
Dua pozostao magnetyczna gwarantuje, e bdziemy mieli silny magnes, a due pole
koercji, e bdzie on trway (nie zostanie atwo rozmagnesowany).
Materiaami, ktre posiadaj najlepsze wartoci tych parametrw s obecnie SmCo
5

i Nd
2
Fe
14
B.
O przydatnoci ferromagnetyka jako magnesu trwaego decyduje rwnie zaleno
jego podatnoci od temperatury bo powyej pewnej charakterystycznej temperatury T
C

ferromagnetyk staje si paramagnetykiem. Temperatur T
C
nazywamy temperatur
Curie . Z punktu widzenia zastosowa istotne jest aby materia ferromagnetyczny mia
moliwie wysok temperatur przejcia w stan paramagnetyczny.

Modu XI Fizyka jdrowa
476
38 Fizyka jdrowa
38.1 Wstp
Kade jdro atomowe skada si z protonw i neutronw wizanych siami jdrowymi,
niezalenymi od adunku. Poniewa neutron i proton maj prawie tak sam mas i bardzo
zblione inne wasnoci, wic obydwa okrela si wspln nazw nukleon . Nazwa
nuklid jest uywana zamiennie z terminem jdro.
Nuklidy o tej samej liczbie protonw, rnice si liczb neutronw nazywamy
izotopami . czn liczb protonw i neutronw w jdrze nazywamy liczb masow
jdra i oznaczamy liter A. Liczba neutronw jest dana rwnaniem A Z, gdzie Z jest
liczb protonw zwan liczb atomow. Warto liczby A dla jdra atomowego jest bardzo
bliska masie odpowiadajcego mu atomu. Atom pierwiastka X o liczbie atomowej
Z i liczbie masowej A oznaczamy symbolem X
A
Z
.
Wyniki pomiarw rozpraszania wysokoenergetycznych protonw lub neutronw na
jdrach atomowych pozwalaj wyznaczy rozkad masy w jdrze i jego rozmiar. Z tych
pomiarw wynika, e jdra maj ksztat kulisty oraz e redni promie dla wszystkich
jder (oprcz najmniejszych) jest dany wyraeniem

m ) . (
/ 3 1 15
10 2 1 A R

= (38.1)

Jednostki
Poniewa rozmiary jder i czstek elementarnych s bardzo mae dlatego stosujemy
jednostk femtometr zwan te fermi (fm); 1 fm = 10
15
m.

W tabeli 14.1 przedstawione zostay gstoci wybranych obiektw midzy innymi
gsto jdra uranu = 10
17
kg/m
3
. Obliczymy teraz t gsto na podstawie wzoru (38.1).
Dla jdra o promieniu R i liczbie masowej A liczba czstek na jednostk objtoci
wynosi

3 15 1 3 3
44 3
4 4
[(1.2 10 ) ]
3 3
1.38 10 nukleonw/ m
A A
N
R m A
= = =
=

(38.2)

Gsto obliczamy jako iloczyn liczby nukleonw N w jdrze i masy nukleonu. Masa
protonu jest z dobrym przyblieniem rwna masie neutronu i wynosi M = 1.6710
27
kg.
Std

3
kg/m .
17
10 3 2 = = NM (38.3)

Zauwamy, e gsto materii jdrowej nie zaley od rozmiarw jdra, poniewa jego
objto jest proporcjonalna do liczby masowej A.
477
38.2 Oddziaywanie nukleon-nukleon
Dotychczas poznane oddziaywania (grawitacyjne, elektromagnetyczne) nie pozwalaj
na wyjanienie struktury jdra atomowego. Aby wyjani co tak silnie wie nukleony
w jdrach atomowych trzeba wprowadzi nowe oddziaywanie. Ta sia wica musi by
wiksza ni sia odpychania elektrostatycznego wystpujca pomidzy protonami.
Okrelamy j mianem siy jdrowej lub oddziaywania silnego .
Potencja opisujcy to oddziaywanie jest pokazany na rysunku 38.1 w porwnaniu
z potencjaem elektrostatycznego odpychania proton - proton.

Rys. 38.1. Energia potencjalna oddziaywania nukleon nukleon (linia ciga)
w porwnaniu z energi odpychania proton proton (linia przerywana)

Oddziaywanie proton - proton, proton - neutron i neutron - neutron jest identyczne
(jeeli zaniedbamy relatywnie mae efekty odpychania elektrostatycznego) i nazywamy go
oddziaywaniem nukleon - nukleon.
Masy atomowe i energie wiza mona wyznaczy dowiadczalnie w oparciu
o spektroskopi masow lub bilans energii w reakcjach jdrowych. W tabeli 38.1 poniej
zestawione s masy atomowe i energie wiza E jder atomw wybranych pierwiastkw.

Tabela 38.1. Masy atomowe i energie wiza jder atomw
Z A Masa (u) E (MeV) E/A
0
1
n 0 1 1.0086654 - -
1
1
H 1 1 1.0078252 - -
2
4
He 2 4 4.0026033 28.3 7.07
4
9
Be 4 9 9.0121858 58.0 6.45
6
12
C 6 12 12.0000000 92.2 7.68
8
16
O 8 16 15.994915 127.5 7.97
29
63
Cu 29 63 62.929594 552 8.50
50
120
Sn 50 120 119.9021 1020 8.02
74
184
W 74 184 183.9510 1476 8.02
92
238
U 92 238 238.05076 1803 7.58

478

Jednostki
Masa jest podana w jednostkach masy atomowej (u). Za wzorzec przyjmuje si 1/12
masy atomowej wgla.

Analizujc bliej dane zestawione w tabeli 36.1 mona uzyska dalsze informacje
o jdrach atomowych. Dla przykadu porwnajmy mas atomu
2
4
He z sum mas jego
skadnikw. Z tabeli 38.1
M(
2
4
He) = 4.0026033 u.

Natomiast cakowita masa jego skadnikw rwna jest sumie mas dwu atomw wodoru
1
1
H i dwu neutronw:

2M(
1
1
H ) + 2M(
0
1
n ) = 21.0078252 u + 21.0086654 u = 4.0329812 u.

Masy dwu elektronw s uwzgldnione w masie helu jak i w masach dwch atomw
wodoru.
Zauwamy, e masa helu jest mniejsza od masy skadnikw o warto 0.0303779 u.
Analogiczny rachunek pokazuje, e dla kadego atomu jego masa jest mniejsza od masy
skadnikw o wielko M zwan niedoborem masy lub defektem masy .
Wynik ten jest wiadectwem istnienia energii wizania jder jak i rwnowanoci masy
i energii. Zauwamy, e energia nukleonw tworzcych jdro zmienia si w miar ich
zbliania od wartoci E = 0 dla nukleonw swobodnych (r ) do wartoci ujemnej
E < 0 dla nukleonw w jdrze (rysunek 38.1). Oznacza to, e gdy ukad oddzielnych
swobodnych nukleonw czy si w jdro energia ukadu zmniejsza si o warto E
energii wizania jdra.
Zgodnie ze wzorem Einsteina cakowita energia spoczywajcego jdra jest zwizana
z jego mas zalenoci (patrz uzupenienie)
2
mc E = .
Oznacza to, e zmniejszeniu o E cakowitej energii ukadu musi towarzyszy, zgodnie
z teori wzgldnoci, zmniejszenie masy ukadu o M

2
Mc E A = A (38.4)

wiczenie 38.1
Na podstawie zalenoci (38.4) oblicz energi wizania dla
2
4
He i porwnaj uzyskan
warto z danymi dowiadczalnymi podanymi w tabeli 38.1. Skorzystaj z wyliczonego
niedoboru masy dla
2
4
HeM = 0.0303779 u. Wyniki zapisz poniej.

E =


479
W ostatniej kolumnie tabeli 38.1 podana jest wielko energii wizania przypadajcej
na nukleon w jdrze E/A. Jest to jedna z najwaniejszych cech charakteryzujcych jdro.
Zauwamy, e pocztkowo wielko E/A wzrasta ze wzrostem liczby A, ale potem
przybiera w przyblieniu sta warto okoo 8 MeV. Wyniki redniej energii wizania na
nukleon w funkcji liczby masowej jdra A s pokazane na rysunku 38.2 poniej.

Rys. 38.2. Energia wizania na nukleon w funkcji liczby masowej A

Widzimy, e najsilniej s wizane nukleony w jdrach pierwiastkw ze rodkowej
czci ukadu okresowego. Gdyby kady nukleon w jdrze przyciga jednakowo kady
z pozostaych nukleonw to energia wizania byaby proporcjonalna do A (wielko E/A
byaby staa). To, e tak nie jest wynika gwnie z krtkiego zasigu si jdrowych.

38.3 Rozpady jdrowe
Rozpady jdrowe zachodz zawsze (prdzej czy pniej) jeli jdro o pewnej liczbie
nukleonw znajdzie si w stanie energetycznym, nie bdcym najniszym moliwym dla
ukadu o tej liczbie nukleonw. Takie nietrwae (w stanach niestabilnych) jdra mog
powsta w wyniku reakcji jdrowych. Niektre reakcje s wynikiem dziaa
laboratoryjnych, inne dokonay si podczas powstawania naszej czci Wszechwiata.
Jdra nietrwae pochodzenia naturalnego s nazywane promieniotwrczymi , a ich
rozpady nosz nazw rozpadw promieniotwrczych . Rozpady promieniotwrcze
dostarczaj wielu informacji zarwno o jdrach atomowych ich budowie, stanach
energetycznych, oddziaywaniach ale rwnie wielu zasadniczych informacji
o pochodzeniu Wszechwiata.
Badajc wasnoci promieniotwrczoci stwierdzono, e istniej trzy rodzaje
promieniowania alfa (), beta () i gamma (). Po dalszych badaniach stwierdzono, e
promienie to jdra helu, promienie to fotony, a promienie to elektrony lub
pozytony (czstka elementarna dodatnia o masie rwnej masie elektronu).

480
38.3.1 Rozpad alfa
Szczeglnie wanym rozpadem promieniotwrczym jest rozpad alfa () wystpujcy
zazwyczaj w jdrach o Z 82. Rozpad alfa polega na przemianie niestabilnego jdra
w nowe jdro przy emisji jdra
4
He tzn. czstki . Zgodnie z wykresem 38.2 dla cikich
jder energia wizania pojedynczego nukleonu maleje ze wzrostem liczby masowej wic
zmniejszenie liczby nukleonw (w wyniku wypromieniowania czstki ) prowadzi do
powstania silniej zwizanego jdra. Proces zachodzi samorzutnie bo jest korzystny
energetycznie. Energia wyzwolona w czasie rozpadu (energetyczny rwnowanik
niedoboru masy) jest unoszona przez czstk w postaci energii kinetycznej. Przykadowa
reakcja dla jdra uranu wyglda nastpujco

MeV 4.2 He Th U
4
2
234
90
238
92
+ +
(38.5)

38.3.2 Rozpad beta
Istniej optymalne liczby protonw i neutronw, ktre tworz jdra najsilniej zwizane
(stabilne). Jdra, ktrych ilo protonw Z rni si od wartoci odpowiadajcej stabilnym
jdrom o tej samej liczbie masowej A, mog zmienia Z w kierunku jder stabilnych
poprzez rozpad beta ().
Jeeli rozpatrywane jdro ma wiksz od optymalnej liczb neutronw to w jdrze
takim zachodzi przemiana neutronu w proton

v e p n + +

(38.6)

Neutron n rozpada si na proton p, elektron e
i antyneutrino v (czstka elementarna

o zerowym adunku i zerowej masie spoczynkowej). Ten proces nosi nazw rozpadu

(beta minus ). Przykadem takiej przemiany jest rozpad uranu
239
U

v e + +

Np U
239 239
(38.7)

Powstay izotop te nie jest trway i podlega dalszemu rozpadowi

v e + +

Pu Np
239 239
(38.8)

Zauwamy, e w takim procesie liczba protonw Z wzrasta o jeden, a liczba nukleonw A
pozostaje bez zmiany. Z kolei gdy jdro ma nadmiar protonw to zachodzi proces
przemiany protonu w neutron

v e n p + +
+
(38.9)

Proton p rozpada si na neutron n, pozyton e
+
i neutrino v (czstka elementarna
o wasnociach bardzo zblionych do antyneutrina). Ten proces nosi nazw rozpadu
+

(beta plus ). W tym procesie liczba protonw Z maleje o jeden, a liczba nukleonw A
pozostaje bez zmiany.
481
Pierwiastki powstajce w rozpadach alfa i beta s na og take promieniotwrcze
i ulegaj dalszemu rozpadowi. Wikszo naturalnych pierwiastkw promieniotwrczych
mona podzieli na trzy grupy, nazywane szeregami promieniotwrczymi . W szeregu
uranu rozpoczynajcym si od U
238
92
liczby masowe zmieniaj si wedug wzoru 4n + 2.
W szeregu aktynu rozpoczynajcym si od U
235
92
liczby masowe zmieniaj si wedug
wzoru 4n + 3, a w szeregu toru rozpoczynajcym si od Th
232
90
liczby masowe s opisane
wzorem 4n. Wszystkie trzy szeregi kocz si na trwaych izotopach oowiu.
Kady naturalny materia promieniotwrczy zawiera wszystkie pierwiastki wchodzce
w skad danej rodziny i dlatego promieniowanie wysyane np. przez mineray jest bardzo
zoone.

wiczenie 38.2
Rozpatrzmy teraz cykl przemian, w wyniku ktrych jdro
238
U przechodzi w
234
U. Sprbuj
odpowiedzie jakie przemiany miay miejsce i jakie czstki (promieniowanie) zostay
wyemitowane. Odpowied zapisz poniej.


38.3.3 Promieniowanie gamma
Rozpadom alfa i beta towarzyszy zazwyczaj emisja wysokoenergetycznego
promieniowania elektromagnetycznego zwanego promieniowaniem gamma (). Ta
samoczynna emisja fotonw nastpuje gdy jdra posiadajce nadmiar energii czyli
znajdujce si w stanie wzbudzonym przechodz do niszych stanw energetycznych.
Widmo promieniowania ma charakter liniowy tak jak charakterystyczne promieniowanie
X i bardzo wysok energi, tysice razy wiksz od energii fotonw wysyanych przez
atomy.
Jdra w stanie wzbudzonym mona rwnie otrzyma za pomoc neutronw o maej
energii. Przykadowo, jeeli skierujemy wizk takich powolnych neutronw na prbk
uranu
238
U to cz neutronw zostanie wychwyconych i powstan jdra uranu
239
U*
w stanie wzbudzonym (oznaczone *). Takie jdra przechodz do stanu podstawowego
emitujc kwanty . Proces ten przebiega nastpujco

-
+ U U
239 238
n (38.10)

oraz
+
-
U U
239 239
(38.11)

Podkrelmy, e emisji promieniowania gamma nie towarzyszy zmiana liczby masowej ani
liczby atomowej.
482
38.3.4 Prawo rozpadu nuklidw
Rozpatrzmy teraz ukad zawierajcy w chwili pocztkowej wiele jder tego samego
rodzaju. Jdra te podlegaj rozpadowi promieniotwrczemu ( lub ). Chcemy okreli
liczb jder pozostaych po czasie t od chwili pocztkowej to jest tych, ktre nie ulegy
rozpadowi.
W tym celu oznaczamy przez N liczb jder w materiale, w chwili t. Wtedy dN jest liczb
jder, ktre rozpadaj si w czasie dt tzn. w przedziale (t, t + dt). Spodziewana liczba
rozpadw (liczba jder, ktre si rozpadn) w czasie dt jest dana wyraeniem

t N N d d = (38.12)

gdzie jest sta rozpadu. Okrela ona prawdopodobiestwo rozpadu w jednostce czasu.
Staa nie zaley od czynnikw zewntrznych takich jak temperatura czy cinienie. Znak
minus w rwnaniu (38.13) wynika std, e dN jest liczb ujemna bo liczba jder N maleje
z czasem.
Zaleno (38.13) opisuje dowiadczalny fakt, e liczba jder rozpadajcych si
w jednostce czasu jest proporcjonalna do aktualnej liczby jder N. Rwnanie to moemy
przeksztaci do postaci

t
N
N
d
d
=
(38.13)

a nastpnie scakowa obustronnie

} }
=
t t N
N
t
N
N
0
) (
) 0 (
d
d

(38.14)

Skd

t
N
t N
N t N = =
) 0 (
) (
ln ) 0 ( ln ) ( ln
(38.15)

lub

t
e
N
t N

=
) 0 (
) (

(38.16)

Skd ostatecznie otrzymujemy wykadnicze prawo rozpadu.

t
e N t N

= ) 0 ( ) ( (38.17)

N(0) jest liczb jder w chwili t = 0, a N(t) liczb jder po czasie t.
483
Czsto wyraa si N poprzez redni czas ycia jder , ktry z definicji jest rwny
odwrotnoci staej rozpadu

t
1
=
(38.18)

Moemy teraz przepisa prawo rozpadu w posta

t t
e N N

=
0

(38.19)

Do scharakteryzowania szybkoci rozpadu uywa si czasu poowicznego rozpadu
(zaniku) T. Jest to taki czas, po ktrym liczba jder danego rodzaju maleje do poowy to
znaczy N = () N
0
. Podstawiajc t warto do rwnania (38.19) otrzymujemy

t T
e N N

=
0 0
2
1

(38.20)

Skd

t T
e = 2 (38.21)

i ostatecznie

t 693 . 0 = T (38.22)

Czasy poowicznego zaniku pierwiastkw le w bardzo szerokim przedziale.
Przykadowo dla uranu
238
U czas poowicznego zaniku wynosi 4.510
9
lat (jest
porwnywalny z wiekiem Ziemi), a dla polonu
212
Po jest rzdu 10
-6
s.

wiczenie 38.3
Sprbuj teraz obliczy jaki jest czas poowicznego rozpadu pierwiastka
promieniotwrczego
32
P jeeli stwierdzono, e po czasie 42 dni rozpado si 87.5%
pocztkowej liczby jder. Wynik zapisz poniej.

T =


Moesz przeledzi jak przebiega rozpad nuklidw korzystajc z programu
komputerowego Prawo promieniotwrczego rozpadu nuklidw dostpnego na
stronie WWW autora.

484
38.4 Reakcje jdrowe
38.4.1 Rozszczepienie jder atomowych
Z wykresu 38.2 wynika, e energia wizania na jeden nukleon wzrasta z liczb masow
a do A > 50. Dzieje si tak dlatego, e dany nukleon jest przycigany przez coraz wiksz
liczb ssiednich nukleonw. Jednak przy dalszym wzrocie liczby nukleonw nie
obserwujemy wzrostu energii wizania nukleonu w jdrze, a jej zmniejszanie.
Wyjanienie tego efektu mona znale analizujc wykres 38.1. Wida na nim, e siy
jdrowe maj bardzo krtki zasig i jeeli odlego midzy dwoma nukleonami jest
wiksza ni 2.510
15
m to oddziaywanie pomidzy nimi jest sabsze. Jdra zawierajce
du liczb nukleonw maj wiksze rozmiary i odlegoci pomidzy poszczeglnymi
nukleonami mog by relatywnie due, a std sabsze przyciganie pomidzy nimi.
Konsekwencj takich zmian energii wizania ze wzrostem liczby nukleonw w jdrze jest
wystpowanie zjawisk rozszczepienia i syntezy jdrowej .
Jeeli cikie jdro rozdzielimy na dwie czci, to powstae dwa mniejsze jdra s
silniej wizane od jdra wyjciowego to znaczy te dwie czci maj mas mniejsz ni
masa jdra wyjciowego. Dziki temu w reakcji rozszczepienia wydziela si energia.
rdem energii bomby atomowej i reaktora jdrowego s procesy rozszczepienia
jdrowego.
Spontaniczne rozszczepienie naturalnego jdra jest na og mniej prawdopodobne ni
rozpad tego jdra. Mona jednak zwikszy prawdopodobiestwo rozszczepienia
bombardujc jdra neutronami o odpowiednio wysokiej energii. Wanie takie neutrony
powoduj reakcje rozszczepienia uranu
235
U i plutonu
239
Pu.

wiczenie 38.4
W reakcji rozszczepienia uranu wydziela si energia 200 MeV. Na tej podstawie oblicz
jaka jest rnica pomidzy mas jdra uranu, a sum mas produktw rozszczepienia i jaki
stanowi to procent masy uranu. Pamitaj o tym, e masa jest rwnowana energii zgodnie
z zalenoci E = mc
2
. Wynik zapisz poniej.

AM =


Analizujc liczby masowe i atomowe pierwiastkw (na przykad na podstawie tabeli
38.1) mona zauway, e pierwiastki lekkie zawieraj w jdrze zblione iloci protonw
i neutronw podczas gdy dla pierwiastkw cikich przewaa liczba neutronw.
W zwizku z tym w reakcji rozszczepienia powstaje na og kilka neutronw.
W konsekwencji rozszczepienie jdrowe moe sta si procesem samopodtrzymujcym
w wyniku tak zwanej reakcji acuchowej . Jeeli przynajmniej jeden z powstaych
neutronw wywoa kolejne rozszczepienie to proces bdzie sam si podtrzymywa. Ilo
materiau powyej, ktrej speniony jest powyszy warunek nazywamy mas krytyczn .
485
Jeeli liczba rozszczepie na jednostk czasu jest utrzymywana na staym poziomie to
mamy do czynienia z kontrolowan reakcj acuchow. Po raz pierwszy tak reakcj
rozszczepienia przeprowadzono (E. Fermi) na Uniwersytecie Chicago w 1942 r.
Masa materiau rozszczepianego (np.
235
U czy
239
Pu) moe te by nadkrytyczna .
Wwczas neutrony powstae w wyniku jednego rozszczepienia wywouj wicej ni jedn
reakcj wtrn. Mamy do czynienia z lawinow reakcj acuchow . Caa masa
nadkrytyczna moe by rozszczepiona (zuyta) w bardzo krtkim czasie, t < 0.001 s, ze
wzgldu na du prdko neutronw (310
5
m/s). Tak eksploduje bomba atomowa.
Najczciej przygotowuje si kul o masie nadkrytycznej ale rozrzedzonej. Nastpnie
otacza si j klasycznymi adunkami wybuchowymi, ktrych detonacja wywouje wzrost
cinienia zewntrznego i gwatownie zwikszenie gstoci materiau (zmniejsza si
objto kuli). W konsekwencji osignity zostaje stan nadkrytyczny.
Oczywicie w elektrowniach atomowych spalanie paliwa odbywa si bardzo powoli.
W zwizku z tym konieczne jest spowalnianie neutronw i dobr warunkw stacjonarnej
pracy reaktora. Wymaga to stosowania skomplikowanych instalacji duo droszych ni
w elektrowniach konwencjonalnych spalajcych wgiel. Dodatkowe, bardzo znaczne
koszty w elektrowni atomowej s zwizane z budow i eksploatacj systemu ochrony
i zabezpiecze oraz ze skadowaniem odpadw promieniotwrczych. Jednak pomimo tak
wysokich kosztw energia jdrowa skutecznie konkuruje z paliwem tradycyjnym i jest
bardziej ekonomiczna na du skal. Rwnie zanieczyszczenia powstajce przy spalaniu
wgla w tradycyjnych elektrowniach stanowi nie mniejszy (a w opinii wielu znacznie
wikszy) problem ni odpady promieniotwrcze.

wiczenie 38.5
eby przekona si o skali problemu oblicz jak ilo wgla naley spali aby uzyska tyle
samo energii co w reakcji rozszczepienia 1 kg uranu. W obliczeniach uwzgldnij wyniki
uzyskane w poprzednim wiczeniu oraz to, e przy spalaniu 1 kg wgla wydziela si
rednio energia 2.510
7
J. Wynik zapisz poniej.

m
C
=


Energia jdrowa powinna uatwi pokrycie wiatowego zapotrzebowania na energi
w obliczu wyczerpywania si tradycyjnych rde energii.

38.4.2 Reakcja syntezy jdrowej
Ponownie odwoujemy si do wykresu 38.2. Wynika z niego, e masa dwch lekkich
jder jest wiksza ni masa jdra powstajcego po ich poczeniu. Jeeli wic takie jdra
zbliymy do siebie na dostatecznie ma odlego, to z ich poczenia powstawanie nowe
jdro i wydzieli si energia zwizana z rnic mas.
Przykadowo przy poczeniu dwch deuteronw H
2
1
(jdro izotopu wodoru ) w jdro
helu, 0.6% masy zostanie zamienione na energi. Zauwa, e ta metoda jest wydajniejsza
486
od rozszczepiania jder uranu (wiczenie powyej). Poza tym dysponujemy
nieograniczonym rdem deuteru w wodzie mrz i oceanw.
Jednak istnieje przeszkoda w otrzymywaniu energii t metod. Jest ni odpychanie
kulombowskie, ktre nie pozwala zbliy si deuteronom na odlego niezbdn do ich
poczenia (porwnywaln z zasigiem przycigajcych si jdrowych). Reakcja ta nie jest
moliwa w temperaturze pokojowej ale byaby moliwa gdyby deuter mg by ogrzany
do temperatury okoo 510
7
K.
Reakcje, ktre wymagaj takich temperatur nazywamy reakcjami termojdrowymi .
Temperatury osigane podczas wybuchu bomby atomowej s wystarczajce do
zapocztkowania takiej reakcji. Raz zapocztkowana reakcja termojdrowa wytwarza
dostateczn ilo energii do utrzymania wysokiej temperatury (dopki materia nie
zostanie spalony). Tak dziaa bomba wodorowa.
Nam jednak zaley na uzyskaniu uytecznej energii z reakcji syntezy jdrowej to
znaczy na prowadzeniu reakcji w sposb kontrolowany. Dlatego prowadzone s prby
skonstruowania reaktora termojdrowego. Podstawowym problemem jest utrzymanie gazu
o tak wysokiej temperaturze, w pewnej ograniczonej objtoci. Czas trwania reakcji musi
by wystarczajco dugi eby wytworzona energia bya wiksza od energii zuytej na
uzyskanie tak gorcego gazu (uruchomienie reaktora). Stwarza to wiele problemw
technicznych i jak dotd nie udao si przeprowadzi zakoczonej sukcesem kontrolowanej
reakcji termojdrowej.
W przyrodzie obserwuje si cige wytwarzanie energii termojdrowej. Procesy
termojdrowe s rdem energii gwiazd w tym i naszego Soca.

38.4.3 rda energii gwiazd
Ewolucja wielu gwiazd rozpoczyna si od wyodrbnienia si chmury wodoru z materii
midzygwiezdnej. Chmura ta zapada si pod wpywem siy grawitacji. Zagszczaniu
materii pod wpywem grawitacji towarzyszy wzrost temperatury a osignite zostaje
stadium protogwiazdy .
Poniewa energia protogwiazdy, rdem ktrej jest grawitacyjne zapadanie si,
zmniejsza si przez promieniowanie elektromagnetyczne (protogwiazda wieci) trwa
dalsze jej kurczenie si a do pojawienia si nowego rda energii, ktre moe temu
przeciwdziaa. Tym nowym rdem s reakcje termojdrowe.
Sprbujmy teraz obliczy rozmiar (promie) Soca w funkcji jego masy. W tym celu
zakadamy, e gsto Soca jest staa (w rzeczywistoci rdze ma wiksz gsto ni
warstwy przy powierzchni), a jego mas przyjmujemy rwn M
S
= 210
30
kg.
Zapadanie si masy gazu w Socu zostanie zatrzymane gdy cinienie termiczne
wywoane ogrzewaniem gazu przez energi z reakcji termojdrowych wyrwna cinienie
grawitacyjne. Obliczamy wic cinienie grawitacyjne wewntrz jednorodnej kuli
o promieniu R. Korzystamy z rwnania h g p = , gdzie g g
2
1
= jest wartoci redni
przyspieszenia (na powierzchni kuli przyspieszenie jest rwne g, a w rodku
przyspieszenie jest rwne zeru). Std

gR P
g

2
1
=
(38.23)
487
gdzie
2
R
GM
g
S
= . Ostatecznie wic

R
M
G P
S
g

2
1
= (38.24)

Na podstawie rwnania stanu gazu doskonaego cinienie termiczne gazu wynosi

p
T
m
kT
P

=
(38.25)

gdzie m
p
jest mas protonu (masa atomu wodoru masa protonu).
Porwnanie tych dwch cinie daje wyraenie na promie Soca

R
GM
m
kT
S
p
2
1
=
(38.26)

skd

kT
m GM
R
p S
2
= (38.27)

Teraz sprbujemy oceni jaka jest najnisza temperatura potrzebna do zblienia dwch
protonw na odlego 210
15
m wystarczajc do ich poczenia si.
Kady proton ma energi (3/2)kT, wic energia kinetyczna pary protonw jest rwna 3kT.
Ta energia musi zrwnoway energi odpychania elektrostatycznego rwn
2
0
/ 4 e R c .
Z porwnania tych energii otrzymujemy temperatur T 2.810
9
K.
We wntrzu gwiazdy wystarcza temperatura o jeden lub nawet dwa rzdy wielkoci
nisza, bo zawsze znajdzie si wystarczajca ilo protonw o prdkociach wikszych od
redniej (przypomnij sobie Maxwella rozkad prdkoci - punkt 16.2) aby podtrzyma
reakcj. Tak wic temperatura, dla ktrej zaczynaj zachodzi reakcje termojdrowe jest
rzdu 10
7
K. Na podstawie tych danych otrzymujemy warto promienia Soca zblion
do wartoci obserwowanej R = 710
8
m.
Temperatura rzdu 10
7
K jest wic dostatecznie wysoka, aby wywoa nastpujce
reakcje termojdrowe

v e p p + + +
+
D (38.27)

+ + He D
3
p (38.28)

p p + + + He He He
4 3 3
(38.29)

gdzie D oznacza izotop wodoru H
2
1
- deuter. Ten cig reakcji termojdrowych pokazany na
rysunku 38.3 jest znany jako cykl wodorowy.
488

Rys. 38.3. Schemat cyklu wodorowego

W cyklu wodorowym wytworzona zostaje czstka alfa, 2 pozytony, 2 neutrina i 2 fotony
gamma. Masa jdra helu stanowi 99.3% masy czterech protonw wic wydziela si energia
zwizana z rnic mas. Cykl wodorowy jest gwnym mechanizmem produkcji energii
przez Soce i inne gwiazdy bogate w wodr.
Energia wytwarzana przez Soce jest ogromna. W cigu sekundy 592 miliony ton
wodoru zamieniaj si w 587.9 milionw ton helu. Rnica tj. 4.1 miliony ton jest
zamieniana na energi (w cigu sekundy). Odpowiada to mocy okoo 410
26
W.

wiczenie 38.6
Na podstawie tych danych, sprbuj teraz obliczy po jakim czasie wypalioby si Soce
(o masie M
S
= 210
30
kg) to znaczy cay wodr zamieniby si w hel. Pamitaj, e energia
wytwarzana przy przemianie wodoru w hel stanowi 0.7% masy "paliwa" wodorowego.
Porwnaj otrzymany wynik z dotychczasowym wiekiem Soca, ktry szacuje si na 510
9

lat. Wynik zapisz poniej.

t =


Ten rozdzia koczy modu jedenasty; moesz teraz przej do podsumowania i zada
testowych.
Modu XI - Podsumowanie
489
Podsumowanie
- Z zasady Pauliego wynika, e w danym stanie, opisanym liczbami kwantowymi n, l, m
l

z uwzgldnieniem spinu elektronu, moe znajdowa si tylko jeden elektron.
- Widmo promieniowania X skada si z widma cigego i liniowego
(charakterystycznego). Krtkofalowa granica widma cigego jest dana przez
eU
hc
min
= , gdzie U jest napiciem przyspieszajcym elektrony w lampie
rentgenowskiej.
- Ze wzgldu na typy wiza krysztay dzielimy na: krysztay czsteczkowe, krysztay
jonowe, krysztay atomowe (kowalentne), krysztay metaliczne.
- Podstawowymi materiaami pprzewodnikowymi s german i krzem, pierwiastki z IV
grupy ukadu okresowego. S to pprzewodniki samoistne. Domieszkujc je
pierwiastkami z V i III grupy ukadu okresowego otrzymujemy pprzewodniki typu n
i p odpowiednio.
- W zalenoci od wielkoci i znaku podatnoci magnetycznej _ , dzielimy ciaa na
nastpujce trzy grupy: 1) _ < 0, ciaa diamagnetyczne; 2) _ > 0, ciaa
paramagnetyczne; 3) _ >> 0, ciaa ferromagnetyczne. Ferromagnetyzm jest wasnoci
krysztaw, a nie pojedynczych atomw.
- Pozostao magnetyczna, pole koercji i temperatura Curie s parametrami, ktre
decyduj o przydatnoci danego materiau jako magnesu trwaego.
- Si wic nukleony w jdrze okrelamy mianem siy jdrowej lub oddziaywania
silnego. Siy te s krtkozasigowe, dziaaj na odlegociach ~ 210
15
m.
- Gdy ukad oddzielnych swobodnych nukleonw czy si w jdro energia ukadu
zmniejsza si o warto AE energii wizania jdra
2
Mc E A = A . Dlatego dla kadego
atomu jego masa jest mniejsza od masy skadnikw o wielko AM zwan niedoborem
masy lub defektem masy.
- Nukleony najsilniej s wizane w jdrach pierwiastkw ze rodkowej czci ukadu
okresowego.
- Istniej trzy rodzaje promieniowania alfa (jdra helu), beta (elektrony lub pozytony)
i gamma (fotony).
- Z prbki zawierajcej N
0
jder promieniotwrczych po czasie t pozostaje ich
t t
e N N

=
0
.
- Jeeli cikie jdro rozdzielimy na dwie czci, to powstae dwa mniejsze jdra s
silniej wizane od jdra wyjciowego to znaczy te dwie czci maj mas mniejsz ni
masa jdra wyjciowego. Dziki temu w reakcji rozszczepienia wydziela si energia.
rdem energii bomby atomowej i reaktora jdrowego s procesy rozszczepienia
jdrowego.
- Energia moe by wytwarzana rwnie w reakcji syntezy lekkich jder na przykad
deuteronw
2
H. Do przezwycienia odpychania kulombowskiego dodatnich jder
celem zblienia ich na odlego niezbdn do ich poczenia potrzebne s temperatury
rzdu 10
7
- 10
8
K. Reakcje, ktre wymagaj takich temperatur nazywamy reakcjami
termojdrowymi. S one rdem energii gwiazd w tym i naszego Soca.

Modu XI - Materiay dodatkowe
490
Materiay dodatkowe do Moduu XI
XI. 1. Rozkad Boltzmana
Na pocztku rozwamy ukad zawierajcy pewn niewielk ilo identycznych czstek
(np. cztery), ktrych energia moe przyjmowa jedn z nastpujcych wartoci E = 0, E,
2E, 3E, 4E...... Energia cakowita ukadu ma warto 3E, a czstki znajduj si
w rwnowadze w temperaturze T.
By osign ten stan rwnowagi czstki musz wymienia energi ze sob (na przykad
poprzez zderzenia). Podczas tej wymiany ich energie zmieniaj si, przyjmujc rne
wartoci.
W ten sposb moe by realizowany kady moliwy podzia energii cakowitej 3E
pomidzy te czstki. W tabeli XI.1.1, poniej pokazane s te wszystkie moliwe podziay.
Zwrmy uwag, e obliczajc ilo sposobw realizacji danego podziau traktujemy jako
rozrnialny podzia, ktry mona otrzyma z danego w drodze przestawiania czstek
pomidzy rnymi stanami. Przestawienia czstek w tym samym stanie energetycznym nie
prowadz do nowych sposobw realizacji podziaw, bo nie mona eksperymentalnie
odrni od siebie takich samych czstek o tej samej energii.
Ponadto przyjmujemy, e wszystkie sposoby podziau energii mog wydarzy si z tym
samym prawdopodobiestwem.

Tabela XI.1.1
podzia
k
E = 0 E = E E = 2E E = 3E liczba sposobw
realizacji podziau
P
k

1 1,2,3 4
4 4/20
1 1,2,4 3
1 1,3,4 3
1 2,3,4 1
2 1,2 3 4
12 12/20
2 1,2 4 3
2 1,3 2 4
2 1,3 4 2
2 1,4 2 3
2 1,4 3 2
2 2,3 1 4
2 2,3 4 1
2 2,4 1 3
2 2,4 3 1
2 3,4 1 2
2 3,4 2 1
3 1 2,3,4
4 4/20
3 2 1,3,4
3 3 1,2,4
3 4 1,2,3
N(E) 40/20 24/20 12/20 4/20
Modu XI - Materiay dodatkowe
491
Nastpnie obliczamy N(E) czyli prawdopodobn ilo czstek w danym stanie
energetycznym E. Rozpatrzmy stan E = 0.
Dla podziau k = 1 mamy N
1
= 3 czstki w stanie o E = 0, a prawdopodobiestwo, e taki
podzia ma miejsce wynosi P
1
= 4/20.
2
= 2 czstki w stanie o E = 0, a prawdopodobiestwo, e taki
2
= 12/20.
3
= 1 czstk w stanie o E = 0, a prawdopodobiestwo, e taki
3
= 4/20.
Zatem prawdopodobna ilo czstek w stanie E = 0 wynosi:

2 20 4 1 20 12 2 20 4 3
3 3 2 2 1 1
= + + = + + = ) / ( ) / ( ) / ( ) ( P N P N P N E N

Analogicznie obliczamy N(E) dla pozostaych wartoci E (patrz ostatni wiersz tabeli).
Zauwamy, e suma tych liczb wynosi cztery, tak e jest rwna cakowitej liczbie czstek
we wszystkich stanach energetycznych. Wykres zalenoci N(E) jest pokazany na rysunku
poniej.

Ciga krzywa na rysunku jest wykresem malejcej wykadniczo funkcji
0
E
E
Ae E N

= ) ( .
Moemy teraz wybiera coraz mniejsze E (zwikszajc ilo dozwolonych stanw) przy
tej samej co poprzednio wartoci cakowitej energii. Oznacza to, e bdziemy dodawa
coraz wicej punktw do naszego wykresu, a w granicy gdy E 0 przejdziemy do
funkcji cigej danej powyszym rwnaniem.
Potrzebujemy jeszcze znale warto E
0
. Obliczenia te cho proste wykraczaj poza ramy
tego wykadu. Wystarczy wic zapamita, e E
0
= kT, toznaczy jest rwna redniej energii
ukadu czstek w temperaturze T. Ostatecznie wic

kT
E
Ae E N

= ) (

Jest to rozkad Boltzmana, ktry mwi, e prawdopodobna ilo czstek ukadu
w rwnowadze w temperaturze T, znajdujcych si w stanie o energii E jest proporcjonalna
do exp(-E/kT). Sposb wyboru staej proporcjonalnoci A zaley od tego jaki ukad
rozwaamy.
Modu XI Rozwizania wicze
492
Rozwizania wicze z moduu XI

wiczenie 36.1
Dane: n = 3.

Dla n = 3 odpowiednie liczby kwantowe zgodnie z warunkami (36.3) wynosz

(n, l, m
l
, s)= (3,0,0, )
(3,1,1, ), (3,1,0, ), (3,1,-1, )
(3,2,2, ), (3,2,1, ), (3,2,0, ), (3,2,-1, ), (3,2,-2, )

W stanie n = 3 moe znajdowa si maksymalnie 18 elektronw

wiczenie 36.2
Dane: k , j = 1, R = 1.09710
7
m
-1
, c = 310
8
m/s, h = 6.6310
34
Js, 1eV = 1.610
19

J, a = 2, Z
Cu
= 29, Z
Pb
= 82.

Maksymaln czstotliwo fotonw promieniowania X obliczamy z prawa Moseleya

|
|
.
|
\
|
=
2 2
2
1 1
j k
Rc a Z ) ( v

uwzgldniajc k i j = 1.
Po podstawieniu danych otrzymujemy dla miedzi
max
= 8.8810
16

Hz co odpowiada energii
kwantu h
max
= 368 eV i minimalnej dugoci fali
min
= 3.38 nm.
Analogicznie dla oowiu
max
= 2.6310
17

Hz, h
max
= 1091 eV i
min
= 1.14 nm.

wiczenie 38.1
Dane: M = 0.0303779 u, c = 310
8
m/s, 1eV = 1.610
19
J.

Energi wizania dla
2
4
He obliczamy z zalenoci
2
Mc E A = A
1u = 1/12 masy atomowej wgla
6
12
C

kg .
mol / 10 6.02
mol / kg
u
23
27
3
10 66 1
1
10 12
12
1
12
1
1

= =
v A
C
N

Po podstawieniu danych otrzymujemy energi wizania rwn 28.3 MeV.

wiczenie 38.2
Jdro
238
U przechodzi w
234
U w wyniku przemiany i dwch przemian
.

| | o
0
1
0
1
4
2
234
92
239
92
+ + + U U

Modu XI Rozwizania wicze
493
wiczenie 38.3
Dane: t = 42 dni, N(0)) - N(t) = 0.875N(0).

Po czasie poowicznego rozpadu liczba jder maleje do poowy to znaczy, e po m takich
okresach liczba pozostaych jder

) ( ) ( 0
2
1
N mT t N
m
|
.
|
\
|
= =

Z danych wynika, e N(t) = 0.125N(0) = (1/8)N(0) wic po podstawieniu otrzymujemy

) ( ) ( 0
2
1
0
8
1
N N
m
|
.
|
\
|
=
|
.
|
\
|

skd
m = 3

Oznacza to, e 87.5% jder rozpado si w czasie rwnym trzem czasom poowicznego
rozpadu. Poniewa mino 42 dni to czas poowicznego rozpadu T = (42/3) = 14 dni.

wiczenie 38.4
Dane: E = 200 MeV, c = 310
8
m/s, 1eV = 1.610
19
J.

Masa jest rwnowana energii zgodnie z zalenoci
2
Mc E A = A
Podstawiajc dane otrzymujemy M = 3.5510
28
kg = 0.214 u co stanowi 0.09 % masy
jdra uranu.

wiczenie 38.5
Dane: E
U
(rozszczepienie jdra uranu) = 200 MeV = 3.210
-11
J,
E
C
(spalanie 1 kg wgla) = 2.510
7
J, m
U
=1 kg,
u
= 235 g/mol, N
Av
= 6.0210
23
1/mol.

Energia uzyskana w reakcji rozszczepienia 1 kg uranu wynosi
v A
U
U
U
N
m
E E
=
Podstawiajc dane otrzymujemy E = 8.210
13
J co odpowiada energii uzyskanej przy
spaleniu wgla o masie m
C
= E/E
C
= 3.2810
6
kg.

wiczenie 38.6
Dane: M
S
= 210
30
kg, P = 410
26
W, energia wytwarzana przy przemianie wodoru w hel
stanowi 0.7% masy "paliwa" wodorowego.

Energia wytwarzana w cyklu wodorowym wynosi E = 0.007Mc
2
= 1.310
45
J
Std
t = E/P = (1.310
45
J) / (410
26
W) = 10
11
lat

Jest to okoo 20 razy wicej ni dotychczasowy wiek Soca.
Modu XI Test kontrolny
494
Test XI
1. Ile elektronw w atomie Ge, bdcym w stanie podstawowym, znajduje si w stanach
o n = 3 i n = 4 ?
2. Najmniejsza dugo fali promieniowania X emitowanego z prbki wynosi
min
= 210
10
m. Jaki jest najciszy pierwiastek wystpujcy w tej prbce?
3. Ile elektronw przewodnictwa znajduje si w gramie germanu domieszkowanego
arsenem, jeeli ilo domieszki wynosi 10
18
atomw arsenu na jeden mol atomw
germanu?
4. Oblicz orbitalny moment magnetyczny elektronu dla pierwszych trzech orbit wodoru.
5. Moment dipolowy atomu elaza wynosi 1.8 10
23
Am
2
. Jaki jest moment dipolowy
elaznej igy kompasu wykonanej w ksztacie pytki o wymiarach 3 cm 5 mm
1 mm jeeli momenty magnetyczne wszystkich atomw s ustawione w jednym
kierunku?
6. Ktry z czasw jest duszy: czas poowicznego zaniku czy redni czas ycia atomu
promieniotwrczego?
7. Jak ilo czstek o wyemituje, w cigu 1 sekundy, 1 gram izotopu uranu
U
238
92
o poowicznym czasie zaniku T = 4.510
9
lat?
8. Oblicz maksymaln energi czstek |

emitowanych przez promieniotwrczy wgiel
C
14
6
w nastpujcej reakcji
+ | N C
14
7
14
6
. Masa C
14
6
= 14.003242 u, a masa
N
14
7
= 14.003074 u.
9. Ile gramw uranu trzeba zuywa dziennie w elektrowniach jdrowych, eby
wyprodukowa 1 GW energii elektrycznej? Sprawno przemiany wynosi 30%.
10. Podczas wybuchu bomby wodorowej zachodzi reakcja termojdrowa, w ktrej
z deuteru i trytu powstaj jdra helu n He H H
1
0
4
2
3
1
2
1
+ + . Oblicz ilo energii jaka
wydzieli si podczas wybuchu, w ktrym powstaje 1 kg He. Masa atomu
H
2
1
= 2.014102 u, masa H
3
1
= 3.016049 u, masa He
4
2
= 4.002604, a masa neutronu
n
1
0
= 1.008665 u.

UZUPENIENIE

Uzupenienie Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
496
U.1 Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci
Mechanika klasyczna oparta na zasadach dynamiki Newtona poprawnie opisuje
zjawiska, w ktrych prdkoci cia s mae w porwnaniu z prdkoci wiata. Jednak
w zjawiskach atomowych, jdrowych i w astrofizyce spotykamy si z prdkociami
zblionymi do prdkoci wiata i wtedy zamiast mechaniki klasycznej musimy stosowa
mechanik relatywistyczn opart na szczeglnej teorii wzgldnoci opracowanej przez
Einsteina. Mechanika klasyczna nie jest sprzeczna z mechanik relatywistyczn, a stanowi
jej szczeglny przypadek (dla maych prdkoci).

U.1.1 Transformacja Galileusza
Sprbujemy teraz opisa zjawiska widziane z dwch rnych inercjalnych ukadw
odniesienia, poruszajcych si wzgldem siebie (rysunek U.1). W tym celu wyobramy
sobie, obserwatora na Ziemi, ktry rejestruje dwa zdarzenia (na przykad dwie eksplozje)
zachodzce na pewnej, jednakowej wysokoci.

Rys. U1.1. Obserwacja zjawisk z dwch poruszajcych si wzgldem siebie ukadw odniesienia

Odlego midzy miejscami wybuchw wynosi, (wedug ziemskiego obserwatora) x,
natomiast czas midzy wybuchami t. Te same dwa zdarzenia obserwowane s przez
pasaera samolotu leccego z prdkoci V po linii prostej czcej miejsca wybuchw.
Wzgldem lokalnego ukadu odniesienia zwizanego z leccym samolotem rnica
pooe wybuchw wynosi x, a rnica czasu t.
Porwnajmy teraz spostrzeenia obserwatorw na ziemi i w samolocie. Zrbmy to na
przykad z pozycji obserwatora na ziemi, ktry prbuje opisa to co widz pasaerowie
samolotu. Jeeli, pierwszy wybuch nastpi w punkcie x
1
(wg samolotu), a drugi po czasie
t, to w tym czasie samolot przelecia drog Vt (wzgldem obserwatora na Ziemi) i drugi
wybuch zosta zaobserwowany w punkcie

Vt x x x A + = ' '
1 2

(U1.1)

czyli

Vt x x x x A = = A ' ' '
1 2

(U1.2)
497
Jednoczenie, poniewa samolot leci wzdu linii czcej wybuchy, to y = z = 0.
Oczywistym wydaje si te, e t = t. Otrzymalimy wic wzory przekadajce wyniki
obserwacji jednego obserwatora na spostrzeenia drugiego

Vt x x = '
y y = '
z z = '
t t = '
(U1.3)

Te rwnania nosz nazw transformacji Galileusza.
Sprawdmy, czy stosujc powysze wzory do opisu dowiadcze, otrzymamy takie same
wyniki, niezalenie od ukadu w ktrym to dowiadczenie opisujemy. Jako przykad
wybierzmy ciao poruszajce wzdu osi x ruchem jednostajnie przyspieszonym
z przyspieszeniem a.
W ukadzie nieruchomym prdko chwilowa ciaa wynosi

t
x
u
A
A
=
(U1.4)

Jego przyspieszenie jest stae i rwne a. Natomiast obserwator w pojedzie poruszajcym
si wzdu osi x ze sta prdkoci V rejestruje, e w czasie t ciao przebywa odlego
x. Zatem prdko chwilowa ciaa zmierzonego przez tego obserwatora wynosi

'
'
'
t
x
u
A
A
=
(U1.5)

Zgodnie z transformacj Galileusza x' = x - Vt, oraz t' = t, wic

V u
t
t V x
t
x
u =
A
A A
=
A
A
=
'
'
'
(U1.6)

Otrzymalimy prdko wzgldn jednego obiektu wzgldem drugiego co jest wynikiem
intuicyjnie oczywistym. Natomiast przypieszenie w ukadzie poruszajcym si wynosi

a
t
u
t
V u
t
u
a =
A
A
=
A
A
=
A
A
=
) (
'
'
'
(U1.7)

Wida, e w tym przypadku zastosowanie wzorw transformacji Galileusza daje wynik
zgodny z dowiadczeniem. Jednak nie jest to prawd w kadym przypadku. Miedzy
innymi stwierdzono, e ta transformacja zastosowana do rwna Maxwella nie daje tych
samych wynikw dla omawianych ukadw inercjalnych. W szczeglnoci z praw
Maxwella wynika, e prdko wiata jest podstawow sta przyrody i powinna by sama
w kadym ukadzie odniesienia. Oznacza to na przykad, e gdy impuls wiata
rozchodzcy si w prni w kierunku x jest obserwowany przez dwch obserwatorw
pokazanych na rysunku U.1.1 to zarwno obserwator nieruchomy jak poruszajcy si
498
z prdkoci V (wzgldem pierwszego) zmierz identyczn prdko impulsu
c = 2.99810
8
m/s. Tymczasem zgodnie z transformacj Galileusza i ze zdrowym
rozsdkiem powinnimy otrzyma warto c V.
Wykonano szereg dowiadcze, w ktrych prbowano podway rwnania Maxwella,
a w szczeglnoci prbowano pokaza, e prdko wiata, tak jak prdko dwiku
zaley od ukadu odniesienia (stosuje si do transformacji Galileusza). Najsawniejsze
z nich, to dowiadczenie Michelsona-Morleya majce na celu wykrycie wpywu ruchu
orbitalnego Ziemi na prdko wiata poprzez pomiar prdkoci wiata w kierunku
prostopadym i rwnolegym do ruchu Ziemi. Wszystkie te dowiadczenia day wynik
negatywny i musimy uzna, e

Prdko wiata w prni c = 2.99810
8
m/s jest jednakowa we wszystkich
inercjalnych ukadach odniesienia.

Rozpatrzmy teraz niektre wnioski wynikajce ze staoci prdkoci wiata.

U.1.2 Dylatacja czasu
Rozpatrzmy rakiet, w ktrej znajduje si przyrzd wysyajcy impuls wiata z punktu
A, ktry nastpnie odbity przez zwierciado Z, odlege o d, powraca do tego punktu A,
gdzie jest rejestrowany (rysunek U.1.2).

Rys. U1.2. Pomiar czasu przebiegu impulsu wietlnego w dwch ukadach odniesienia

Czas t' jaki upywa midzy wysaniem wiata, a jego zarejestrowaniem przez
obserwatora bdcego w rakiecie (rysunek a) jest oczywicie rwny t' = 2d/c. Teraz to
samo zjawisko opisujemy z ukadu nieruchomego obserwatora (rysunek b), wzgldem
ktrego rakieta porusza si w prawo z prdkoci V. Chcemy, w tym ukadzie, znale czas
t przelotu wiata z punktu A do zwierciada i z powrotem do A. Jak wida na rysunku
U1.2 (b) wiato przechodzc od punktu A do zwierciada Z porusza si po linii
o dugoci S
499
2
2
2
d
t
V S +
|
.
|
\
| A
= (U1.8)

Zatem czas potrzebny na przebycie drogi AZA (to jest dwch odcinkw o dugoci S)
wynosi

c
d
t
V
t
2
2
2
2
+
|
.
|
\
| A
= A
(U1.9)

Przeksztacajc to rwnanie otrzymujemy ostatecznie

2
2
2
2
1
'
1
2
c
V
t
c
V
c
d
t
A
=
= A
(U1.10)

Widzimy, e warunek staoci prdkoci wiata w rnych ukadach odniesienia moe by
speniony tylko wtedy gdy, czas pomidzy dwoma zdarzeniami obserwowanymi
i mierzonymi z rnych ukadw odniesienia jest rny. W konsekwencji

Kady obserwator stwierdza, e poruszajcy si zegar idzie wolniej ni identyczny
zegar w spoczynku.

To zjawisko dylatacji czasu jest wasnoci samego czasu i dlatego spowolnieniu
ulegaj wszystkie procesy fizyczne gdy s w ruchu. Dotyczy to rwnie reakcji
chemicznych, wic i biologicznego starzenia si.
Dylatacj czasu zaobserwowano dowiadczalnie midzy innymi za pomoc nietrwaych
czstek. Czstki takie przyspieszano do prdkoci bliskiej prdkoci wiata i mierzono
zmian ich czasu poowicznego zaniku.

wiczenie U.1
Sprbuj obliczy ile razy wzronie czas poowicznego zaniku czstki poruszajcej si
z prdkoci V = 0.99 c. eby sprawdzi czy mona zarejestrowa tak czstk oblicz jak
drog s przebdzie ona w tym czasie, jeeli czas poowicznego zaniku nieruchomej czstki
wynosi 10
-8
s. Wynik zapisz poniej.

t =


500
U.1.3 Transformacja Lorentza
Szukamy ponownie (jak przy transformacji Galileusza) wzorw przekadajcych
spostrzeenia jednego obserwatora na obserwacje drugiego. Chcemy znale transformacj
wsprzdnych ale tak, w ktrej obiekt poruszajcy si z prdkoci rwn c w ukadzie
nieruchomym (x, y, z, t), rwnie w ukadzie (x', y', z', t') poruszajcym si z prdkoci V
wzdu osi x bdzie porusza si z prdkoci c. Transformacja wsprzdnych, ktra
uwzgldnia niezaleno prdkoci wiata od ukadu odniesienia ma posta

2
2
2
1
1
'
|
=
Vt x
c
V
Vt x
x ,
y y = '
z z = '
2
2
2
2
2
1
1
'
|
=
x
c
V
t
c
V
x
c
V
t
t ,
(U1.11)

gdzie = V/c. Te rwnania nosz nazw transformacji Lorentza. Omwimy teraz niektre
wnioski wynikajce z transformacji Lorentza.
U.1.3.1 Jednoczesno
Przyjmijmy, e wedug obserwatora w rakiecie poruszajcej si wzdu osi x' (czyli
take wzdu osi x, bo zakadamy, e te osie s rwnolege) pewne dwa zdarzenia
zachodz rwnoczenie t' = t
2
' t
1
' = 0, ale w ronych miejscach x
2
' x
1
' = x' 0.
Sprawdmy, czy te same zdarzanie s rwnie jednoczesne dla obserwatora w spoczynku.
Z transformacji Lorentza wynika, e

2
2
1
'
|
A A
= A
x
c
V
t
t
(U1.12)

oraz

t V x x A + A = A
2
1 ' | (U1.13)

czc te rwnania otrzymujemy zwizek

' 1 '
2
2
x
c
V
t t A A = A |
(U1.14)

Jeeli teraz uwzgldnimy fakt, e zdarzenia w ukadzie zwizanym z rakiet s
jednoczesne t' = 0 to otrzymamy ostatecznie
501
'
1
2
2
x
c
V
t A
= A
|

(U1.15)

Widzimy, e rwnoczesno zdarze nie jest bezwzgldna, w ukadzie nieruchomym te
dwa zdarzenia nie s jednoczesne.

U.1.3.2 Skrcenie dugoci
Teraz rozpatrzmy inny przykad. W rakiecie poruszajcej si z prdkoci V, wzdu osi
x' ley prt o dugoci L'. Sprawdmy jak dugo tego prta zaobserwuje obserwator
w ukadzie nieruchomym.
Pomiar dugoci prta polega na zarejestrowaniu dwch zjawisk zachodzcych
rwnoczenie na kocach prta (np. zapalenie si arwek). Poniewa arwki zapalaj si
na kocach prta to x' = L'. Ponadto arwki zapalaj si w tym samym czasie (dla
obserwatora w ukadzie spoczywajcym ) to dodatkowo t = 0. Uwzgldniajc te warunki
otrzymujemy na podstawie transformacji Lorentza

x L A
=
2
1
1
'
|

(U1.16)

gdzie x jest dugoci prta L w ukadzie nieruchomym. Std

2
1 ' | = = A L L x (U1.17)

Okazuje si, e prt ma mniejsz dugo, jest krtszy.

U.1.3.3 Dodawanie prdkoci
W poprzednim punkcie rozwaalimy obiekt spoczywajcy w rakiecie. Teraz zajmiemy
si przypadkiem gdy obiekt ma ju pewn prdko U
x
' w ruchomym ukadzie odniesienia
(to jest wzgldem rakiety). Sprawdzimy jak prdko U
x
zarejestruje nieruchomy
obserwator, w ukadzie ktrego rakieta porusza si z prdkoci V wzdu osi x.
Z transformacji Lorentza wynika, e

2
1
'
|
A A
= A
t V x
x
(U1.18)

oraz

2
2
1
'
|
A A
= A
x
c
V
t
t
(U1.19)

502
Dzielc te rwnania przez siebie otrzymujemy

t
x
c
V
V
t
x
x
c
V
t
t V x
t
x
A
A
A
A
=
A A
A A
=
A
A
2 2
1
'
'

(U1.20)

a po podstawieniu
'
'
'
t
x
U
x
A
A
= oraz
t
x
U
x
A
A
=

2
1
'
c
VU
V U
U
x
x
x

=
(U1.21)

Powysze rwnanie mona rozwiza ze wzgldu na U
x

2
'
1
'
c
VU
V U
U
x
x
x
+
+
=
(U1.22)

wiczenie U.2
Rozpatrzmy dwa samoloty naddwikowe, ktre lec ku sobie po linii prostej. Prdkoci
samolotw wzgldem Ziemi wynosz odpowiednio: pierwszego 1500 km/h, a drugiego
3000km/h. Oblicz jak prdko pierwszego samolotu zmierzy obserwator w samolocie
drugim. Zauwa, e poniewa samolot drugi jest ukadem, wzgldem ktrego prowadzimy
obliczenia to zgodnie z naszymi oznaczeniami U
x
= 1500 km/h, a V = -3000 km/h. Ujemny
znak prdkoci V wynika z przeciwnego kierunku ruchu. Wynik zapisz poniej.

U
x
=


U.1.3.4 Zaleno masy od prdkoci
Dotychczas zajmowalimy si kinematyk ruchu ciaa obserwowanego z dwch
ukadw odniesienia poruszajcych si wzgldem siebie ze sta prdkoci. Teraz chcemy
odpowiedzie na pytanie jak mona opisa zachowanie ciaa pod wpywem si w sytuacji,
gdy transformacja Lorentza, (a nie Galileusza) jest prawdziwa. Chodzi o to, czy druga
zasada dynamiki Newtona F = dp/dt moe by stosowana i czy zasada zachowania pdu
ma tak sam posta we wszystkich ukadach inercjalnych.
503
Okazuje si, e warunkiem zachowania pdu przy transformacji z jednego ukadu
odniesienia do innego jest uwzgldnienie zaleno masy ciaa m od jego prdkoci V,
danej nastpujcym wyraeniem

2
2
0
1
) (
c
V
m
V m
=
(U1.23)

w ktrym m
0
oznacza mas spoczynkow, czyli mas nieruchomego ciaa. Zauwamy
ponadto, e masa czstki ronie wraz z prdkoci i zmierza do nieskoczonoci gdy Vc.
Rozpatrzmy teraz ruch ciaa pod wpywem staej siy F dziaajcej rwnolegle do kierunku
ruchu. Zaleno prdkoci ciaa od czasu obliczamy na podstawie drugiej zasad dynamiki
Newtona. Uwzgldniajc zaleno masy od prdkoci (U1.23) otrzymujemy

2
0
0
1
) (
|
.
|
\
|
+
=
c m
Ft
m
Ft
t V
(U1.24)

Porwnanie zaleno prdkoci ciaa od czasu dziaania siy w mechanice klasycznej
i relatywistycznej jest pokazane na rysunku U1.3. W przeciwiestwie do opisu
klasycznego, z powyszej zalenoci wynika, e czstki nie da si przyspiesza
w nieskoczono dziaajc sta si.

Rys. U.1.3. Zaleno prdkoci ciaa od czasu dziaania staej siy w mechanice klasycznej
i relatywistycznej

Zmiana masy z prdkoci zostaa potwierdzona wieloma dowiadczeniami
przeprowadzonymi dla czstek elementarnych.
504
U.1.3.5 Rwnowano masy i energii
Einstein pokaza, e zasada zachowania energii jest speniona w mechanice
relatywistycznej pod warunkiem, e pomidzy mas i cakowit energi ciaa zachodzi
zwizek

2
mc E = (U1.25)

gdzie m zaley od prdkoci ciaa V zgodnie z rwnaniem (U1.23). To znane powszechnie
rwnanie Einsteina opisuje rwnowano masy i energii. Wynika z niego, e ciao
w spoczynku ma zawsze pewn energi zwizan z jego masa spoczynkow

2
0 0
c m E =
(U1.26)

Energi kinetyczn ciaa poruszajcego si z prdkoci V obliczamy odejmujc od energii
cakowitej energi spoczynkow (nie zwizan z ruchem)

2
0
2
0
2
0
) ( c m m c m mc E E E
k
= = =
(U1.27)

Widzimy, e mechanika relatywistyczna wie energi kinetyczn z przyrostem masy
ciaa.

wiczenie U.3
Sprbuj teraz obliczy prdko czstki, ktrej energia kinetyczna jest rwna jej energii
spoczynkowej. O ile wzrosa masa tej czstki w stosunku do masy spoczynkowej? Wynik
zapisz poniej.

=
0
m
m


Na zakoczenie zobaczmy jak warto przyjmuje energia cakowita, jeli prdko V jest
maa. Dla maego V rwnanie (U1.23) mona przybliy (rozwijajc w szereg) do postaci

|
|
.
|
\
|
+ ~
=
2
2
0
2
2
0
2
1
1
) (
c
V
m
c
V
m
V m
(U1.28)

Podstawiajc t warto do wyraenia na energi cakowit otrzymujemy

505
2
) (
2
0 2
0
2
V m
c m c V m E + ~ = (U1.29)

Pierwszy wyraz jest energi zwizan z istnieniem samej masy (energia spoczynkowa)
natomiast drugi jest klasyczn energi kinetyczn zwizan z ruchem ciaa. Otrzymalimy
rozwizanie klasyczne jako graniczny przypadek (dla maych prdkoci) rozwizania
relatywistycznego.

Uzupenienie Uniwersalne stae fizyczne
506
Uniwersalne stae fizyczne

Wielko Symbol Warto
Prdko wiata w prni c 2.997910
8
ms
1

Przenikalno magnetyczna prni
0
4t10
7
Hm
1

Przenikalno elektryczna prni
c
0
8.854210
12
Fm
1

Staa Plancka h 6.626210
34
Js
Elektryczny adunek elementarny e 1.6021910
19
C
Masa spoczynkowa elektronu m
e
9.109510
31
kg
Masa spoczynkowa protonu m
p
1.672648510
27
kg
Masa spoczynkowa neutronu m
n
1.674910
27
kg
Staa Rydberga R 1.097410
7
m
1

Liczba Avogadro N
Av
6.022010
23
mol
1

Jednostka masy atomowej u 1.660610
27
kg
Staa Boltzmanna k 1.380710
23
JK
1

Staa Stefana-Boltzmanna
o 5.6703110
8
Wm
2
K
4

Staa gazowa R 8.3144 Jmol
1
K
1

Staa grawitacyjna G 6.672010
11
Nm
2
kg
2

Uzupenienie Uyteczne wzory matematyczne
507
Uyteczne wzory matematyczne

Geometria
Pole okrgu
2
r
Pole kuli
2
4r
Objto kuli
3
4
3
r

Trygonometria

r
y
= u sin
r
x
= u cos
x
y
= u tg
1 cos sin
2 2
= + u u
u u u cos sin 2 2 sin =
2 2
2
| o | o
| o

cos sin ) sin(

=

Niektre pochodne
0
d
d
= a
x

x
x f
a x af
x d
) ( d
)) ( (
d
d
=
1
) (
d
d

=
n n
nx x
x

x
x
x
1
) (ln
d
d
=
ax a ax
x
cos )) (sin(
d
d
= ax a ax
x
sin )) (cos(
d
d
=
x
g
x
f
g f
x d
d
d
d
) (
d
d
+ = +
x
f
g
x
g
f g f
x d
d
d
d
) (
d
d
+ =

Niektre caki (C = const.)
C x x + =
}
d
C
n
x
x x
n
n
+
+
=
}
+
1
d
1

C x
x
x
+ =
}
ln
d
C ax
a
x ax + =
}
cos
1
d sin
C ax
a
x ax + =
}
sin
1
d cos
} } }
+ = + x x g x x f x x g x f d ) ( d ) ( d )) ( ) ( (
) ( ) ( ) ( d ) (
1 2
2
1
2
1
x F x F x F x x f
x
x
x
x
= =
}

Uzupenienie Ukad okresowy pierwiastkw
508
Ukad okresowy pierwiastkw

Fizyka Kompendium

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fizyka Kompendium

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FIZYKA

= v opisuje prdko w ruchu jednostajnym po linii prostej

wpywa na moment siy.

v przedstawia faz . (Pamitaj: gdy mwimy o wybranej czci

v do pola B. Zauwamy, e zgodnie

= tg . Staa proporcjonalnoci Z pomidzy V

e e t E t E t E E sin cos ) sin( sin

jest pochaniana (rysunek 31.4).

przedstawiona na osi pionowej nazywana jest widmow zdolnoci

dla ciaa doskonale czarnego zmienia si

= 366 nm nadfiolet (poza obszarem widzialnym).

i antyneutrino v (czstka elementarna

You might also like