PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 1

SEBASTIAN WOJCIECHOWSKI Pozna

STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI JAKO PRZYKAD OSAMOTNIONEGO MOCARSTWA*

Osamotnienie na gruncie midzynarodowym oznacza mniej lub bardziej znaczce, dobrowolne lub wymuszone dystansowanie si od reszty spoecznoci midzynarodowej. Moe ono dotyczy rnych paszczyzn, np.: politycznej, ekonomicznej, ideologicznej, technologicznej czy kulturowej. rda midzynarodowego osamotnienia wynikaj na og z nastpujcych przesanek: 1. Przekonania o wasnej nadrzdnoci, wyjtkowoci, szczeglnej roli czy potdze oraz/lub prbie dominacji i narzucania wasnych wartoci innym; 2. Dobrowolnej izolacji, wynikajcej z motyww politycznych, ideologicznych, ekonomicznych itp.; 3. Rzeczywistego lub domniemanego poczucia zagroenia, osaczenia czy przekonania o istnieniu midzynarodowego spisku, wymierzonego w interesy danego podmiotu; 4. Cakowitego lub czciowego wykluczenia poza spoeczno midzynarodow na skutek np. negowania lub amania istniejcego porzdku midzynarodowego czy naruszania interesw innych podmiotw. Przejawem tego s choby naoone sankcje; 5. Braku zainteresowania danym podmiotem innych uczestnikw sceny midzynarodowej oraz brak moliwoci lub chci zmiany takiego stanu rzeczy (przykadem mog by pastwa biedne, pozbawione jakichkolwiek walorw choby surowcowych, turystycznych, strategicznych itp. traktowane jako cz wiatowego systemu peryferyjnego). Elementy te czsto wzajemnie przenikaj si, tworzc spektrum rzeczywistych lub potencjalnych uwarunkowa, sprzyjajcych zaistnieniu midzynarodowego osamotnienia. Dotyczy ono na og pastw lub innych podmiotw zajmujcych peryferyjne miejsca w systemie midzynarodowym. Szczeglnym przypadkiem jest jednak sytuacja osamotnionego mocarstwa. Przyczyny osamotnienia mocarstw mog by nastpujce: 1. Uzyskanie przez lidera zbyt wyranej przewagi (lub przekonanie o jej uzyskaniu) nad reszt spoecznoci midzynarodowej i prowadzenie polityki opartej na dominacji;
* Tekst jest rozszerzeniem artykuu pt.: The Faces of American Solitude. The USA between Hegemony and Solitude.

188

Sebastian Wojciechowski

2. Podejmowanie dziaa bdnych, nieakceptowanych, sprzecznych z prawem lub interesem reszty lub wikszoci spoecznoci midzynarodowej, w tym np. dotychczasowych sojusznikw; 3. Intrygi, prby podwaenia pozycji dotychczasowego lidera; 4. Spadek znaczenia czy utrata pozycji hegemona, co spowodowa moe obnienie prestiu i poparcia; 5. Rezygnacja pastwa z bycia wiatowym liderem lub opowiedzenie si za polityk izolacjonizmu. Historia stosunkw midzynarodowych obejmuje wiele przykadw osamotnienia dominujcego mocarstwa. W przypadku Stanw Zjednoczonych pojawiaj si m.in. nastpujce pytania: w czym przejawia si amerykaska dominacja? czy USA speniaj obecnie kryteria osamotnionego mocarstwa? jakie s przyczyny, przejawy oraz skutki midzynarodowego osamotnienia USA? Analizujc dominacj USA1 w wiecie, zaobserwowa mona pewne wystpujce prawidowoci. Mog nimi by choby cykle polityczne czy ekonomiczne2, okresy hossy i bessy nansowej, ale take i inne procesy midzynarodowe. Jedn z teorii opisujcych taki stan rzeczy jest koncepcja 25 lat, ktra zakada, e w XX w. regularnie (wanie co 25 lat) dochodzio do przeomowego wydarzenia, ktre miao znaczcy lub bardzo znaczcy wpyw na sytuacj midzynarodow. Dotyczyo to zarwno paszczyzny politycznej, militarnej, ekonomiczno-spoecznej, kulturalnej, wiatopogldowej itp. Cezury czasowe tej koncepcji to lata: 1914 wybuch I wojny wiatowej, 1939 II wojna wiatowa, 1964 pocztek amerykaskiego, bezporedniego zaangaowania w Wietnamie i rok 1989 czas przemian i pocztku rozpadu systemu komunistycznego w Europie rodkowo-Wschodniej3. We wszystkich tych wydarzeniach, porednio lub bezporednio, uczestniczyy Stany Zjednoczone, odgrywajc wan, a czasami wrcz dominujc rol. Dochodzio podczas nich nie tylko do zmian na arenie midzynarodowej, ale i rwnie w USA. Stany Zjednoczone jako lider, a czasami take inicjator powyszych zdarze, wpyway na ich przebieg, charakter, zakres czy intensywno. Oczywicie wydarzenia te rni si od siebie, podobnie jak rne byy motywy oraz dziaania podejmowane w tym czasie przez poszczeglne amerykaskie administracje. Znale mona jednak take ich cechy wsplne. Kade ze zdarze poprzedzone byo np. spektakularnym i krwawym aktem terroru; byy to: zamach na arcyksicia Ferdynanda, Krysztaowa Noc, zamach na prezydenta Kennedyego oraz Jana Pawa II. Zawsze te byy one zwizane z podziaem wiata i wystpowaniem systemu dwubiegunowego, prowadzc na og do cakowitej lub czciowej zmiany ukadu si na wiecie. Takich podobiestw zaprezentowa zreszt mona znacznie wicej. Z punktu widzenia USA, w kadym z powyszych procesw wystpowa, a przynajmniej przewija si motyw ich midzynarodowego osamotnienia. W kontekcie I i II
Z. Brzezi ski, Wybr. Dominacja czy przywdztwo, Krakw 2004, s. 19. J. Goldstein, Long Cycles. Prosperity and War in the Modern Age, New Haven 1988; A. G a g a nek, Zmiana w globalnym systemie midzynarodowym. Supercykle i wojna hegemoniczna, Pozna 1992. 3 Teoria 25 lat zostaa zaprezentowana przez autora po raz pierwszy w 2003 r.
1 2

Stany Zjednoczone Ameryki jako przykad osamotnionego mocarstwa

189

wojny wiatowej byo to amerykaskie wyjcie z cienia, odrzucenie mniej lub bardziej lansowanej polityki izolacjonizmu4, zerwanie na krcej lub duej ze wspomnian midzynarodow samotnoci. Wynikao to zarwno z uwarunkowa midzynarodowych, jak i a moe przede wszystkim z szeroko rozumianych interesw czci amerykaskich elit politycznych czy grup lobbystycznych oraz wywoanej, czsto z ich inspiracji, spoecznej presji. W przypadku wojny wietnamskiej oraz przemian zapocztkowanych w 1989 r. USA same, wiadomie lub nie, skazay si na syndrom midzynarodowego osamotnienia. Ostracyzm, opuszczenie i gorycz klski wietnamskiej ma co prawda zupenie inny wymiar osamotnienia ni samotno jedynego supermocarstwa, ktrym stay si Stany Zjednoczone po upadku ZSRR. Jest jednak take form tego samego zjawiska, tyle tylko, e zestawiamy samotno pokonanego z samotnoci zwycizcy. Ale i zwycizca moe by osamotniony, i to na wiele sposobw. Kiedy ju opadn emocje i skurczy si grono pragncych ogrza si w chwale i blasku zwycizcy take i jego moe dotkn osamotnienie. W zalenoci od sytuacji moe ono dotyczy np.: a) Braku kolejnych celw, wyzwa, przeciwnikw czy zagroe, co powizane bdzie z apati, marazmem, stagnacj itp. Po rozpadzie ZSRR symbolem przeciwdziaania w USA takiemu scenariuszowi byo do popularne, wrd czci amerykaskich elit politycznych, stwierdzenie zabilimy smoka, lecz pamita trzeba, e wiat wci peen jest jadowitych wy. b) Braku odpowiednich partnerw, sojusznikw czy koalicjantw. c) Przewiadczenia o wasnej wyszoci, dominacji, doskonaoci itp. d) Zawici, zazdroci, obaw, braku akceptacji czy sympatii ze strony innych uczestnikw sceny midzynarodowej. e) Stopniowego spadku znaczenia zwycizcy wynikajcego np. z problemw ekonomicznych czy nansowych. Wiele wskazuje, e obecnie mamy rwnie do czynienia z osamotnieniem Stanw Zjednoczonych. Odpowied na pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy nie jest atwa, ani jednoznaczna. Cho w uproszczeniu mona j sprowadzi do piciu przedstawionych powyej punktw. Gbszej analizy wymaga jednak rozpatrzenia wielu bardzo rnych czynnikw, ktre powoduj, e lista sojusznikw USA sukcesywnie si kurczy, a liczba ich wrogw i oponentw wzrasta. Z jednej strony Stanom Zjednoczonym zarzuca si arogancj, brak przywizania do zasadniczych wartoci, narzucanie wasnych rozwiza innym, przekonanie o wyszoci czy trosk tylko o swoje interesy. Znajduje to odzwierciedlenie w okrelonych postawach czy dziaaniach, ale i rwnie funkcjonujcych pejoratywnych stwierdzeniach typu: panowie wiata, reluctant giant, pitiful giant, imperialici, jankesi itp. Z drugiej za strony, Stany Zjednoczone dowiadczyy bezprecedensowej niechci, sprzeciwu, nieufnoci, a nawet nienawici (). Przyczyn tej niechci nie mona tumaczy tylko bogactwem i potg. Przyczyniy si do tego take decyzje administracji G. W. Busha, ktre spowoNa temat amerykaskiego izolacjonizmu zob. np. A Documentary History of the United States, red. R. Heffner, New York 1976; S. Huntington, Americas Changing Strategic Interests, Survival nr 1, 1991.
4

190

Sebastian Wojciechowski

doway, e zamiast wzrostu i umocnienienia rangi USA w wiecie nastpio podwaenie i zakwestionowanie amerykaskiej wiarygodnoci, a w konsekwencji pojawiy si prby izolowania Stanw Zjednoczonych na arenie midzynarodowej lub sprzysienia si przeciwko nim5. Dlatego: Stany Zjednoczone si rzeczy bd wzbudza strach i niezadowolenie () ale mog sprbowa osabi negatywne reakcje, wiadomie szukajc sposobw zbagatelizowania dominacji. Administracja Busha postpia dokadnie na odwrt: w odpowiedzi na 11 wrzenia wywoaa nie jedn, ale dwie wojny6. Kolejn kwesti jest rozpatrzenie zakresu i charakteru amerykaskiego osamotnienia. Generalnie przybiera ono cztery podstawowe formy.

WIADOMA SAMOTNO INDYWIDUALISTY

Przypomina to posta romantycznego bohatera przesiknitego wartociami, ktre w jego odczuciu s szczeglnie wane. I cho nie znajduje on zrozumienia u innych lub wrcz spotyka si z krytyk, powica si celom, ktre jego zdaniem s priorytetami. W zalenoci od uwarunkowa i pogldw, priorytety te maj wymiar oglnowiatowy (np. walka z terroryzmem), dotycz wybranego regionu (choby Bliskiego Wschodu) lub s ukierunkowane tylko na partykularne interesy danego podmiotu. Zalenie od stopnia zaangaowania, zoonoci problemu czy dostpnych rodkw polityka wiadomej samotnoci przybiera moe posta umiarkowan albo skrajn, ocierajc si nawet o izolacjonizm lub siowe narzucanie wasnych racji. Stan ten dotyczy moe rnych pastw, do czsto jednak jest przypisywany mocarstwom z racji ich moliwoci, zakresu prowadzonej polityki czy rozlicznych interesw. Mocarstwa znacznie czciej skonne s zatem do powyszych zachowa. W przypadku USA ostatnim, klasycznym przejawem takiej postawy s poczynania administracji G. W. Busha choby w Iraku7. Byy one kontynuowane pomimo braku szerszego midzynarodowego poparcia, sukcesywnego kurczenia si listy sojusznikw, gotowych wspiera amerykaskie dziaania na rzecz zaprowadzenia tam demokracji i stabilizacji oraz spadku poziomu akceptacji wrd wasnych obywateli. Dowodzi tego choby wzrost liczby Amerykanw zdecydowanie le oceniajcych poczynania midzynarodowe prezydenta G. W. Busha z 13% w 2002 r. do 41% w 2006 roku8.
J. Kiwerska, USA osamotnione supermocarstwo w wiecie zagroe, Przegld Zachodni nr 1, 2005, s. 35. 6 F. Fukuyama, Ameryka na rozdrou. Demokracja, wadza i dziedzictwo neokonserwatyzmu, Pozna 2006, s. 168. 7 W historii USA wskaza mona inne przykady dziaa dotyczce wiadomej samotnoci, np. inwazj na Panam. Na temat innych przykadw zob. choby J. M e c h a m , The United States and Inter American Security 18861860, Texas 1961; A. Mania , Dtente i polityka Stanw Zjednoczonych wobec Europy Wschodniej stycze 1969 stycze 1981, Krakw 2003; J. S p a n i e r, E. U sl a n e r, American Foreign Policy. Making and the Democratic Dilemmas, California 1989. 8 Transatlantic Trends 2006, www.transatlantictrends.org (20.06.2007).
5

Stany Zjednoczone Ameryki jako przykad osamotnionego mocarstwa

191

wiadoma samotno w znacznym stopniu zwizana jest te z silnym w USA poczuciem indywidualizmu, dotyczcym bardzo rnych aspektw ycia. Poniekd jest to nawizanie do mitu samotnego kowboja jedca. Mitu zrodzonego w XIX w. i rozpropagowanego przez amerykask literatur, sztuk czy media. Wynika on take, co podkrela S. Huntington, z silnych wpyww kultury protestanckiej. Dowodz tego badania przeprowadzone przez Geerta Hofstedea wrd 116 tys. pracownikw IBM w 39 pastwach wiata. redni wskanik indywidualizmu wynis 51 punktw. Amerykanie uplasowali si na pierwszym miejscu, uzyskujc a 91 punktw. Kolejne miejsca zajli: Australijczycy, Brytyjczycy, Kanadyjczycy i Holendrzy. Osiem z dziesiciu pierwszych lokat przypado nacjom zwizanym z wartociami protestanckimi9. Poleganie na samym sobie to jedna z najistotniejszych wartoci w USA, ktra w poczeniu z dziaaniem dla dobra wsplnego charakterystyczna jest dla czci tak amerykaskich elit politycznych, jak i obywateli. Trafnie oddaje to stwierdzenie: XXI wiek razem z szokujcymi atakami z 11 wrzenia i niszczycielsk Katrin, postawi Amerykanom, jako spoeczestwu i ich wyjtkowemu przywizaniu do wolnoci indywidualnej, nowe wyzwania, zmuszajce ich do przyjrzenia si tej wartoci po raz kolejny. Zwrmy uwag, e wspczesne Stany Zjednoczone to pastwo, w ktrym najbardziej chwytliwe slogany reklamowe zachcaj: Make your own rules!, Live without limits! i gdzie najwikszym bohaterem jest, symboliczny tu, Marlborough man, czyli posta samotnie ratujca spoeczestwo, do ktrego jednak sama nigdy cakowicie nie moe si przystosowa10. Przeniesienie powyszego mechanizmu na grunt dziaa midzynarodowych oznacza moe odwoywanie si do takich cech m.in., jak: przywizanie do wasnej niezalenoci i wolnoci, indywidualizm, podejmowanie nowych wyzwa, dziaania na rzecz dobra wsplnego a przynajmniej przekonanie, e bdzie to jemu suy oraz realizowanie wytyczonych celw nawet samotnie i wbrew opiniom innych, w sytuacji gdy jestemy przekonani o susznoci swoich argumentw. Elementy te stanowi podstaw wiadomej samotnoci Amerykanw.

KOMPLEKS SAMOTNOCI MIDZY RZECZYWISTOCI A PRZEKONANIEM

Innym elementem zwizanym z postaw samotnoci, a wystpujcym wrd czci amerykaskich elit i obywateli jest przekonanie o nasilajcej si oglnowiatowej krytyce USA. Dotyczy ona rnych paszczyzn, bdc odzwierciedleniem zrnicowanych postaw, poczwszy od wskazywania bdw przez zazdro, rywalizacj, niech, a skoczywszy na wrogoci i nienawici. Jest ona odbierana w USA na rne sposoby, od ignorowania po racjonalne rozpatrywanie zgaszanych uwag. Moe
9 Podaj za: S. Huntington, Kim jestemy? Wyzwania dla amerykaskiej tosamoci narodowej, Krakw 2007, s. 71-72. 10 A. Kaiser-Lechowicz, Poleganie na samym sobie. Indywidualizm i demokracja amerykaska, w: Amerykaska demokracja w XXI wieku, red. A. Mania, P. Laidler, Krakw 2006, s. 246.

192

Sebastian Wojciechowski

jednak wywoywa wrd czci Amerykanw take wzrost poczucia wyobcowania i osamotnienia. Narastajca krytyka USA ma swoje gbokie uwarunkowania historyczne. Jej prol i intensywno zmienia si wraz z sytuacj midzynarodow. Nie jest to nic nowego: podczas zimnej wojny Ameryk wielokrotnie krytykowano za jej rzekomo prostacki antykomunizm, niech do kompromisw ze Zwizkiem Radzieckim oraz nadmierny nacisk na gotowo wojskow. Ponad dwadziecia lat temu niemiecki kanclerz Helmut Schmidt mia lekcewacy stosunek do amerykaskiej polityki w zakresie praw czowieka i gotw by zaakceptowa komunistyczne represje wobec dysydentw, prezydent Francji Valery Giscard dEstaing pogardzi wojowniczoci Reagana, a jego nastpca, Francois Mitterrand, wyraa si z lekcewaeniem o wysikach prezydenta Busha na rzecz zjednoczenia Niemiec. Od zakoczenia zimnej wojny krytyka Europejczykw [ale nie tylko S.W.] skierowana przeciwko Stanom Zjednoczonym jako wiatowemu soniowi w midzynarodowym skadzie porcelany staa si powszechniejsza i bardziej wyranowana11. Niechtny stosunek do polityki zagranicznej USA i ich wiatowego przywdztwa odzwierciedlaj np. badania prowadzone przez Transatlantic Trends12.
TABELA 1

Ocena sprawowania przez Stany Zjednoczone silnego przywdztwa Bardzo korzystne Pastwo Francja Rok 2002 2003 2004 2005 2006 10 2 1 4 5 11 4 3 5 5 Niemcy Wielka Brytania 28 15 16 17 12 Wochy 24 12 9 8 7 Bardzo niekorzystne Pastwo Francja Rok 2002 2003 2004 2005 2006 15 27 30 25 26 6 13 16 17 14 Niemcy Wielka Brytania 7 14 14 17 17 Wochy 12 16 22 22 24 Holandia 6 17 15 13 16 Polska 3 7 10 7 9 Sowacja 27 18 27 Turcja 47 53 56 Holandia 21 8 8 11 12 Polska 13 10 6 7 6 Sowacja 4 7 3 Turcja 5 7 3

rd o: Transatlantic Trends 2006, www.transatlantictrends.org. Z. Brzezi ski, Wybr. Dominacja , s. 109-110. Jest to projekt badawczy prowadzony przez fundacj German Marshall Fund of the United States oraz zagranicznych partnerw. Szerzej zob. www.transatlantictrends.org (21.06.2007).
11 12

Stany Zjednoczone Ameryki jako przykad osamotnionego mocarstwa

193

Krytyka, cho w mniejszym stopniu, dotyczy te spoeczestwa amerykaskiego i jest zwizana ze spadkiem wobec niego poziomu yczliwoci oraz sympatii. Potwierdzaj to inne badania np. okrelajce stosunek wybranych pastw do instytucji i ludzi w USA w skali od 0-100: 100 bardzo ciepe, yczliwe; 0 bardzo chodne, nieyczliwe; 50 ani szczeglnie ciepe ani zimne.
TABELA 2

Stosunek do ludzi i i instytucji w USA Pastwo Rok 2002 2003 2004 2005 2006 60 50 51 50 46 63 56 55 52 53 68 61 62 57 54 68 61 61 57 55 59 55 55 54 53 65 61 56 56 59 50 55 51 28 28 20 Francja Niemcy Wielka Brytania Wochy Holandia Polska Sowacja Turcja

rd o : Transatlantic Trends 2006, www.transatlantictrends.org.

Nieufno, wrogo czy niech do USA wystpuje nie tylko w pastwach, w ktrych tendencje te maj gbokie uwarunkowania historyczne, ale rwnie i tam, gdzie nastroje takie nie wystpoway wczeniej lub miay charakter marginalny. Przykadem moe by Polska czy W. Brytania. Sympatia Brytyjczykw do USA spada o 14%, a w Polsce o 6%. Taki stan rzeczy potwierdzaj te sondae o zasigu oglnowiatowym np. realizowane w ramach Pew Global Attitudes Projekt. Krytyka i towarzyszcy temu kompleks amerykaskiej samotnoci, pomimo podejmowanych rnych inicjatyw, narasta. Dzieje si tak m.in. za spraw sytuacji w Iraku i Afganistanie, wzrostu napicia na Bliskim Wschodzie, zagroenia atakami terrorystycznymi i w wyniku wielu innych procesw czy zdarze. Jednym z nich jest globalizacja, a w szczeglnoci jej negatywny wpyw na pogbienie si wiatowych dysproporcji.13 Nic nie wskazuje te, aby sytuacja ta miaa si gwatownie zmieni w najbliszej przyszoci. Poniekd w odpowiedzi, narasta wrd czci Amerykanw duma i przekonanie o swojej wyszoci. Obrazuj to sondae, w ktrych zdecydowana wikszo mieszkacw USA utosamia si ze stwierdzeniem wol by Amerykaninem ni obywatelem innego pastwa. Przed 11 wrzenia 2001 r. pogld ten popierao 90% mieszkancw, po atakach nawet 97%. Rwnoczenie 38% twierdzio, e wiat byby lepszy gdyby ludzie z innych pastw byli, jak Amerykanie (po 11 wrzenia sdzio tak 49% badanych)14. Pogldy te nie s jednak lekiem na przezwycienie kompleksu samotnoci. Przeciwnie stan ten pogbiaj, sprowadzajc go do syndromu nielubiane13 Z. Brzezi ski, Wybr. Dominacja , s. 174. Zob. te: S. Wo j c i e c h o w sk i , Amerykaska demokracja wobec globalnego terroryzmu, w: Amerykaska demokracja..., s. 31-36. 14 Podaj za: P. Frankowski, Hegemonia Stanw Zjednoczonych Ameryki w warunkach turbulencji, Toru 2006, s. 100.

194

Sebastian Wojciechowski

go szefa, ktry wiadom jest sytuacji, ale nie zamierza swego postpowania zbytnio zmienia, ufajc w swoj uprzywilejowan pozycj i moliwoci.
SAMOTNY LIDER

Amerykaskie osamotnienie moe by take postrzegane jako samotno lidera, ktry uzyska wyran przewag nad reszt spoecznoci midzynarodowej. Primus inter pares. Pomimo przeywanych kryzysw, rozszerzajcej si listy problemw, kurczcej si plejady sojusznikw a wzrastajcej liczby wrogw, mimo licznych przepowiedni, ostrzee czy teorii wskazujcych na pocztek koca lub koniec kocw amerykaskiej dominacji w wiecie, wci na wielu paszczyznach USA s numerem jeden15. Opinia ta nie wynika z politycznych sympatii czy antypatii lecz z faktw i wartoci liczbowych. Wystarczy wskaza na kilka z nich. Obecna kwota amerykaskiego PKB wynosi okoo 13 bilionw dol., co stanowi 21% wiatowego PKB (dla porwnania na pocztku XX w. udzia ten ksztatowa si na poziomie 17%). PKB USA jest wyszy od cznej sumy PKB kilku kolejnych wiatowych potg. Stany Zjednoczone zajmuj te pierwsze miejsce pod wzgldem oglnej produkcji przemysowej. Wytwarzaj 100% wicej ni druga na licie Japonia i prawie tyle samo, co cznie trzy nastpne pastwa ujte w tym zestawieniu to jest: Japonia, Chiny i Niemcy. USA przeznaczaj obecnie na badania i rozwj wicej rodkw ni: Japonia, Kanada, Francja, Niemcy, Wielka Brytania i Wochy razem wzite16. Ich udzia w wiatowym eksporcie wynosi okoo 13%, a imporcie 19%. Stany Zjednoczone s potg nansow, naukow, militarn i technologiczn.
TABELA 3

Najwiksze gospodarki warto PKB w mld dol. (2006 r.) Pastwo 1. USA 2. Japonia 3. Niemcy 4. Chiny 5. Wielka Brytania 6. Francja 7. Wochy 8. Brazylia 9. Rosja 10. Indie rd o: World Development Indicators Database 2007. Na temat oceny pozycji i polityki USA zob. np.: S. G b i sk i , Polityka po amerykasku, Warszawa 1996; P. Bender, Ameryka nowy Rzym, Warszawa 2004; Z. S a n d o r, M. D a v i e s, Dlaczego ludzie nienawidz Ameryki, Krakw 2004; J. Pogonowski, wiat po Amerykasku. Komentarze do polityki zagranicznej USA, Szczecinek 2004; T. Kisielewski, Imperium Americanum? Warszawa 2004; P. K e n nedy, Mocarstwa wiata. Narodziny. Rozkwit. Upadek, Krakw 1995. 16 wiat w liczbach 2005, The Economist, Warszawa 2005.
15

Warto 13 200 4 300 2 900 2 700 2 300 2 200 1 800 1 100 986 906

Stany Zjednoczone Ameryki jako przykad osamotnionego mocarstwa

TABELA 4

195

Liczba nagrd Nobla przyznanych naukowcom z poszczeglnych krajw w latach 1901-2002 Pastwo USA Wielka Brytania Niemcy Francja Szwajcaria Szwecja Rosja Holandia Dania Japonia 261 79 61 28 22 18 11 9 8 7

rd o: Liczba nagrd Nobla, http://aaawww.fhpforzheim.de/intofopub/NOBEL03/land.html.

Samotno USA jako lidera wynika nie tylko z potgi, przewagi czy dominacji, ale rwnie ze stylu uprawiania polityki zagranicznej. Nader czstego odwoywania si nie do siy argumentw, ale argumentu siy, ignorowania czy nieuwzgldniania opinii innych pastw czy organizacji, przewiadczenia o wasnej nieomylnoci i wszechmocy, a take nad wyraz partykularnego realizowania wasnych koncepcji czy interesw. Odzwierciedla to choby operacja w Afganistanie lub Iraku, a wczeniej np. nieratykowanie Protokou z Kioto czy nieuznanie Midzynarodowego Trybunau Karnego.

SAMOTNO W WYJTKOWOCI I ODRBNOCI

Amerykaska samotno wynika moe te z przewiadczenia o wyjtkowoci swojego narodu czy pastwa. Pogld ten znajduje odzwierciedlenie w licznych opiniach tak zwykych obywateli, jak i reprezentantw elit politycznych czy naukowych. Na przykad H. Melville wyrazi to w nastpujcych sowach my Amerykanie jestemy szczeglnie wybranym narodem Izraelitami naszych czasw. Niesiemy ark wolnoci wiatu. Bg i rodzaj ludzki oczekuj wielkich rzeczy od naszej rasy i wielkie rzeczy czujemy w naszych duszach. Reszta narodw musi niedugo pozosta z tyu. Jestemy pionierami wiata, przedni stra wysan na nieznan dzicz, by przetrze szlak do Nowego wiata, ktry jest nasz17. Przekonanie o amerykaskiej wyjtkowoci dotyczy moe bardzo rnych aspektw ycia spoecznego czy politycznego. Poczwszy od przewiadczenia o potdze
H. Melville, White Jacket, New York 1967, s. 150, podaj za: P. F r a n k o w sk i , Hegemonia Stanw, s. 57. O amerykaskiej wyjtkowoci pisa take np. S. Lipset czy W. Williams.
17

196

Sebastian Wojciechowski

i dominacji wiatowej, przez wywyszanie wasnych pomysw, dziaa czy norm, a skoczywszy na szczeglnym stosunku i przywizaniu do symboli. Jednym z nich jest aga narodowa. Dla wikszoci pastw czy narodw aga ma znaczenie szczeglne. W USA jej znaczenie jest wyjtkowe. Dobrze obrazuj to rnego rodzaju sondae, z ktrych wynika np. e powiewa ona na co dzie przed prawie wszystkimi amerykaskimi instytucjami publicznymi, 50% zakadw przemysowych, 30% sklepw czy 5% prywatnych domw. Jest symbolem, do ktrego odwouje si zdecydowana wikszo Amerykanw zarwno w chwilach sukcesw, ale take poraek czy zagroenia. Flaga staa si zatem jednym z mitw integrujcych i ksztatujcych amerykaskie spoeczestwa. Inne spord nich, to choby mit ziemi obiecanej Nowego wiata, mit krucjaty polegajcy na wyleczeniu wiata z wystpujcych dolegliwoci, mit od pucybuta do miliardera, a take wiele innych18. S one uzupeniane przez takie elementy, jak konstytucja, postacie ojcw zaoycieli, hymn, Deklaracja niepodlegoci itp. Oczywicie przewiadczenie o wasnej wyjtkowoci nie jest charakterystyczne tylko dla Stanw Zjednoczonych. Dotyczy ono wielu pastw i narodw np. spoecznoci ydowskiej, rosyjskiej, francuskiej, niemieckiej czy polskiej. W USA pogld ten ma jednak nie tylko gbokie korzenie historyczne, ale i mocne wspczesne umocowanie. Odzwierciedlaj to np. badania dotyczce dumy narodowej przeprowadzone w latach 90. XX w. Najbardziej dumni ze swojego pochodzenia byli Austriacy, na drugim miejscu uplasowani si Amerykanie. Nastpne zajli Bugarzy, Wgrzy i Kanadyjczycy19. Amerykaska duma, poczucie wyjtkowoci i odrbnoci wywouje tak pozytywne, jak i negatywne implikacje dla USA oraz reszty spoecznoci midzynarodowej. Bardzo wyranie mona to zaobserwowa w dziaaniach Stanw Zjednoczonych na arenie midzynarodowej. Niejednokrotnie pastwo to stosuje skrajne formy reagowania od nadmiernego poczucia misji do cakowitego braku zainteresowania lub wrcz izolacjonizmu, od krytyki rozwiza zastosowanych przez innych, po przekonanie o atwoci i koniecznoci przeniesienia wasnych standardw na grunt innych pastw20. Warto zastanowi si jakie s przyczyny amerykaskiego przekonania o wyjtkowoci? Zdaniem czci autorw wynika ono z chci przeciwstawienia si elementom i wartociom europejskim, w poczeniu z jednoczesn negacj tego wszystkiego, co pochodzi ze Starego Kontynentu. A moe ze wszystkich innych kontynentw poza pnocnoamerykaskim? Inni twierdz, e przeciwnie to wasne europejskie korzenie legy u podstaw takiego stanu rzeczy. Nie mona te wykluczy pogldu, e przekonanie o wyjtkowoci jest nastpstwem specyki USA tygla zespalajcego bardzo rne naNa temat amerykaskich mitw zob. np. R. Hug h e s, Myths America Lives By, Urbana 2003. T. Smith, L. Jarkko, National Pride, A Cross National Analysis, Chicago 1998. 20 Zob. np. P. Frankowski, Hegemonia Stanw ; J. L e p g o l d , T. Mc K e o w n , Is American Foreign Policy Exceptional? An Empirical Analysis, Political Science Quarterly 1995, t. 110, s. 369.
18 19

Stany Zjednoczone Ameryki jako przykad osamotnionego mocarstwa

197

rody, religie czy kultury. Doszo zatem do powstania czego odrbnego, specycznego, wyjtkowego tak w pozytywnym, jak i negatywnym tego sowa znaczeniu. Podsumowujc zwrci naley uwag na nastpujce kwestie: Samotno USA na arenie midzynarodowej przypomina sinusoid, ktra ma swoje punkty maksimum i minimum. Punktem maksimum jest postawa izolacjonizmu, a minimum okresy szczeglnego zaangaowania na arenie midzynarodowej (np. podczas I czy II wojny wiatowej). Wraz z upywem czasu zmienia si nie tylko zakres czy intensywno amerykaskiej samotnoci, ale te i jej prol. W przeszoci dotyczya ona rnych paszczyzn, poczwszy od politycznej, przez ekonomiczn, a skoczywszy na kulturowej. W dobie globalizacji samotno ekonomiczna staa si wrcz niemoliwa. Zacza przewaa sfera polityczna i mentalna. Jak stan ten bdzie wyglda w przyszoci? Czy USA ponownie pod w kierunku samotnoci i izolacjonizmu? Opisane przejawy samotnoci mog wystpowa rwnolegle, przenikajc si wzajemnie i wchodzc w rnego rodzaju interakcje. Ich przyczyny, przejawy czy skutki zale zarwno od sytuacji wewntrznej w USA, jak i od wydarze zachodzcych na scenie midzynarodowej. W znacznym jednak stopniu s nastpstwem postaw i pogldw amerykaskich elit oraz opinii publicznej. Dobrowolna lub wymuszona samotno USA nie jest rozwizaniem korzystnym ani dla spoecznoci midzynarodowej, ani te dla Stanw Zjednoczonych. Kolokwialnie rzecz ujmujc stwierdzi mona, e oba podmioty potrzebuj si nawzajem. Do pewnego stopnia s cile ze sob zwizane. Stan ten nasila si cay czas, w wyniku postpujcych procesw globalizacji. wiat potrzebuje m.in. amerykaskich technologii, inwestycji, nansw, pomocy humanitarnej czy zaangaowania w rozwizywanie wystpujcych koniktw i problemw. Stany Zjednoczone czerpi za proty z zagranicznych powiza technologicznych, gospodarczych czy nansowych. Samotno utrudnia bycie wiatowym liderem, ale nie wyklucza takiego stanu rzeczy. Czy lider musi by osamotniony? Oczywicie, e nie. Zaley to jednak od wielu rnych czynnikw, na przykad poczyna lidera czy wystpujcych uwarunkowa midzynarodowych. eby zosta wiatowym hegemonem trzeba nie tylko dysponowa odpowiednim potencjaem, ale chcie by liderem i posiada okrelon wizj wiata. Aby zosta wiatowym liderem, ktry nie jest osamotniony, trzeba dodatkowo przekona do wasnych pomysw i dziaa przynajmniej cz spoecznoci midzynarodowej. Bycie wiatowym liderem przysparza tak sojusznikw, pochlebcw, jak i wrogw. Nigdy nie uda si rozwiza wszelkich problemw, podobnie jak nie uda si zyska yczliwoci, szacunku czy akceptacji ze strony ogu. Wiele w tym przypadku zaley od elit lidera, lansowanych przez nie wizji, umiejtnoci ich realizacji, metod dziaania, sztuki negocjacji czy konsensu oraz stosowania siy argumentw, a nie argumentu siy cho i tej drugiej metody nie mona cakowicie wykluczy. Stany Zjednoczone powinny inicjowa rozwj polityczny i ekonomiczny oraz interesowa si tym, co dzieje si w pastwach caego wiata. Droga do tego celu wiedzie przez

198

Sebastian Wojciechowski

promowanie demokracji i poszanowanie prawa. Ale gwne narzdzie do realizacji tych zada to sfera tzw. mikkiej siy: szkolenie, edukowanie, wspieranie rad i czsto pienidzmi21. Midzynarodowe osamotnienie USA moe by rozpatrywane take w innych paszczyznach, ni powyej zaprezentowane. Co wicej, w USA wystpuj rwnie wewntrzne przejawy osamotnienia. Jedn z ich form s zmiany zachodzce w amerykaskim spoeczestwie, zwizane z dokonujc si wci w jego obrbie ewolucj struktury etnicznej22, jzykowej czy kulturowej. Wymaga to jednak odrbnego opracowania oraz znacznie szerszego ustosunkowania si np. do problemu amerykaskiego przywdztwa w wiecie23.

ABSTRACT Loneliness on the international scene means a more or less signicant either volunteered or enforced distancing oneself from the rest of the international community. It can pertain to different spheres: political, economic, technological or cultural, can be attributed to various causes and manifests itself in a variety of ways. It usually befalls states or other agents that function in the international system. However, the situation of a lonely superpower is a special case. The above issues are discussed on the example of the present position of the USA. The following questions have been taken as a point of departure: How does contemporary American domination manifest itself? Does the USA today meet the criteria of a lonely superpower? What are the causes, symptoms and consequences of the international loneliness of the USA?

F. F ukuyama, Ameryka na, s. 164-165. Szerzej na temat powyszych procesw zob. np. J. Ro k i c k i , Kolor, pochodzenie, kultura, Krakw 2002; S. Wojciechowski, Procesy migracyjne w USA i ich negatywne implikacje, w: Procesy migracyjne w kontekcie przemian kulturowo-cywilizacyjnych, red. E. Polak, J. Leska-lzak, Pelpin 2007. 23 Zob. np. S. Huntington, Kim jestemy? ; Z. B r z e z i sk i , Druga szansa, Warszawa 2008; T. Kisielewski, Imperium Americanum?
21 22