Oceny i omwienia

Declining Cities/Developing Cities: Polish and German Perspectives, Instytut Zachodni, Pozna 2008, 207 ss.

MAREK NOWAK, MICHA NOWOSIELSKI (red.):

Recenzowana ksika jest efektem warsztatw socjologicznych Declining Cities/Developing Cities, ktre odbyy si w listopadzie 2007 r. w Poznaniu. Byy one wsporganizowane przez Instytut Zachodni w Poznaniu, Polskie Towarzystwo Socjologiczne i Instytut Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Miay na celu umoliwi wymian dowiadcze i rozwj wsppracy pomidzy modymi badaczami zajmujcymi si tematyk miasta, pochodzcymi z Polski i Niemiec. Redaktorzy tomu Marek Nowak i Micha Nowosielski s rwnie autorami wstpu. Ksika skada si z dwch czci, a kada cz zawiera po pi artykuw. Pierwsza zostaa zatytuowana Global and Local Contexts of the Postcommunist City. W artykule rozpoczynajcym t cz ksiki Bastian Lange wskazuje, i inwestycje dokonywane w nowoczesne technologie s niewystarczajce do tego, by stymulowa rozwj miast. Rwnie wana co odpowiednie fundusze jest wiedza o danym regionie, ktra umoliwia dobr najlepszej strategii rozwoju dla konkretnego regionu. Za przykad posuy autorowi Lipsk, gdzie pomimo duych nakadw inwestycyjnych, dokonanych w regionie, a pochodzcych z funduszy lokalnych i federalnych, nadal pozosta problem z odpywem ludnoci, niskim przyrostem naturalnym, czy brakiem odpowiednich specjalistw. Co interesujce, Lange zwraca uwag, i wan rol odgrywa promocja miasta, ktra czerpa ma z historii i dokona danego regionu. Problemem miast Europy Wschodniej natomiast jest napitnowana, socjalistyczna przeszo. Ludzie pragn z ni zerwa, uciec od niej. W wyniku tego albo powracaj do czasw przedsocjalistycznych, albo koncentruj si tylko i wycznie na przyszoci, starajc si jednoczenie nie rozpamitywa niechlubnej ich zdaniem przeszoci. W kolejnym artykule Heidi Fichter-Wolf i Thomas Knorr-Siedow stawiaj tez, i przemiany cywilizacyjne i technologiczne s rezultatem gwnie oddolnych inicjatyw, nie za odgrnych, zaplanowanych dziaa wadz. Tez t autorzy prbuj udowodni na przykadzie byych Niemiec Wschodnich, gdzie pomimo duych nakadw nansowych i technologicznych nie doprowadzono do podanych zmian. I tutaj du rol odgrywa dziedzictwo dawnego systemu, ktry wyksztaci pewn mentalno i przyzwyczajenia. W artykule postawiono rwnie tez o silnych rnicach midzy spoecznoci polsk a niemieck, ktre to jednak nie przekrelaj moliwoci wsplnego dziaania. Jako objaw pozytywnej wsppracy autorzy ukazuj Collegium Polonicum, gdzie pomimo wspomnianych rnic prawnych, nansowych i mentalnych zosta stworzony wsplny projekt. Dalej Jrg Drrschmidt opisuje modelowe wydawaoby si miasta bliniacze, w ktrych podziay historyczne s dalej obecne, a nawet mona by si pokusi o stwierdzenie, i s one

262

Oceny i omwienia

bardziej widoczne w chwili obecnej ni w czasach elaznej Kurtyny. Wydaje si, i inicjatywy do pojednania obu spoecznoci s jedynie wynikiem dziaania kosmopolitycznych elit obu miast. W rzeczywistoci pomidzy mieszkacami nie ma zaufania. W kolejnym artykule Karin Gromann, Annegret Haase, Dieter Rink i Annett Steinfhrer opisuj zjawisko zmniejszania si miast w byym NRD, Polsce i innych krajach dawnego Bloku Wschodniego. Autorzy stawiaj tez, i emigracja obserwowana w tych miastach jest czciowo uwarunkowana chci zerwania z przeszoci socjalistyczn. Ten problem rysuje si wyranie na przykadzie miast byego NRD, gdzie pojawiay si inwestycje budowlane, zaczy wzrasta dochody mieszkacw, a mimo to nadal spada przyrost naturalny. Cz mieszkacw opisanego regionu zacza emigrowa na zachd, by zerwa z przeszoci (urodzeni w pastwie komunistycznym). Ilustruj to pustostany znajdujce si w wielu miejscach na terenie byego NRD. Autorzy zauwaaj, i z podobnymi zjawiskami boryka si bd rwnie inne miasta spoza NRD. Z kolei Jarosaw Mikoajec przedstawia rne moliwoci rozwoju Katowic. Autor wspomina, i w XIX w. rozwj przemysu na danym terenie sprzyja tworzeniu si miast; dzisiaj czsto jest odwrotnie. To miasta wyprzedzaj powstawanie przemysu, jak to si dzieje na przykad w Chinach. Drug cz ksiki zatytuowano The City in Transition Gentrication, Revitalization, Activization. Inauguruje j Konrad Miciukiewicz, ktry na przykadzie ulicy Pwiejskiej w Poznaniu, zastanawia si nad procesami wystpujcymi we wspczesnych miastach. Autor zauwaa, i dzisiaj w wielu przypadkach mamy czsto do czynienia z procesem zwanym Gentrication, oznaczajcym stopniowe wypychanie klasy pracujcej z centrum miasta przez klas redni. Odnowienie kamienic, powstawanie nowych sklepw, orodkw kultury skutkuje wzrostem czynszu, a w konsekwencji zmian mieszkacw okolicy. Autor zauwaa jednak, i w przypadku poznaskiej ulicy Pwiejskiej zachodzi raczej tylko rewitalizacja centrum, odnowienie kamienic, wybudowanie nowego, nowoczesnego centrum handlowego, a nie przekada si zasadniczo to na zmian spoeczn. W kolejnym artykule Marcina Tujdowskiego opisane s miasta, ktre w przeszoci swoje istnienie w duym stopniu zawdziczay usytuowanym w nich koszarom. Opisano kilka tego typu miast, w pobliu ktrych, w wikszoci, do 1992 r. stacjonoway wojska radzieckie. Niektre z nich byy wczeniej zamieszkae przez wojska niemieckie, a po wojnie zaczy w nich stacjonowa wojska radzieckie, czego przykadem jest Borne Sulinowo. Wszystkie te miasta upady po 1992 r. Zostay wczone w organizmy okolicznych miast i straciy szanse na rozwj w ramach funduszy itp. Dodatkowo ich marginalizacji sprzyja znaczna odlego od miast, do ktrych zostay przyczone, na przykad Podczele, cz Koobrzegu, ktre ley 10km od miasta. Inne miasta bardzo si wyludniaj, za przykad moe tu posuy Komino, kiedy kilkutysiczne miasto, dzi wie liczca okoo 40 mieszkacw. Na tym tle wyrnia si Legnica, ktra tylko w czci bya tak uzaleniona od koszar. Marek Nowak w swoim artykule pisze, i spoeczestwo obywatelskie jest rnie rozumiane w Europie Wschodniej i Zachodniej. W Europie Wschodniej, w tym rwnie w Polsce, podmiotowo jest zdobywana w masowych rewolucyjnych czynach. Polacy niechtnie si zrzeszaj, bd uczestnicz w rnych organizacjach czy partiach politycznych. Jest to wynikiem niskiego zaufania midzy ludmi, ktre jest pozostaoci ycia w systemie komunistycznym. Wida tutaj wyrane rnice kulturowe. Podczas gdy ludzie urodzeni przed 1970 r., obywatelsk aktywno rozumiej gwnie jako pomoc komu bliskiemu przestrzennie np. ssiadowi, to ju urodzeni po 1970 r. tak pomoc rozumiej jako udzia w organizacjach czy akcjach spoecznych.

Oceny i omwienia

263

Micha Nowosielski przedstawi problem biernoci spoecznej osb najbiedniejszych. Udowadnia, i to sytuacja spoeczna w jakiej znajduj si ci ludzie, nie pozwala im angaowa si w akcje spoeczne. Autor zastanawia si jak mona byoby zmieni t sytuacj. Dalej Sandra Huning uwaa, i miejska przestrze jest coraz waniejsza jako miejsce politycznego i kulturalnego dialogu. Takie spotkania mog odbywa si wszdzie, czy to na ulicy, w parku, dworcu kolejowym itp. Przestrze nie tylko si zmienia, ale mona obserwowa te zmian charakteru spotka, w ktrych kady dowolnie moe stawa si bd to obserwatorem bd uczestnikiem. O wartoci tomu wiadczy dobr autorw, ktrzy umoliwiaj spojrzenie na wspczesne miasta z perspektywy polskiej i niemieckiej. Uwag zwraca rwnie ukazanie transformacji ustrojowej z perspektywy zarwno miast Polski, jak i dawnego terenu NRD. Dziki temu mona zobaczy charakterystyczne uwarunkowania tyche miast, ktre musz poradzi sobie z pozoru podobnymi problemami, ale dziejcymi si w innych uwarunkowaniach kulturowych, nansowych i politycznych itp. Jednoczenie takie porwnanie miast dawnego bloku wschodniego daje moliwo wychwycenia jaki prawidowoci uniwersalnych. Nie do koca natomiast jasne s kryteria doboru artykuw do poszczeglnych czci ksiki, std ukad wydaje si nie do koca konsekwentny. Podsumowujc, ksik naley oceni pozytywnie. Rysuje ona ciekawy obraz miast polskich i niemieckich z perspektywy badaczy obu narodowoci. Powinna ona by inspiracj do dalszych bada dokonujcych si na tym polu badawczym, a take z powodzeniem moe peni rol praktyczn dla decydentw przy projektach rozwojowych miast dawnego bloku wschodniego. ukasz Budzyski

ZYGMUNT BAUMAN: Pynne czasy. ycie w epoce niepewnoci, Wydawnictwo

Sic, Warszawa 2007, 152 ss.

Omawiana ksika Zygmunta Baumana, ktra ukazaa si w oryginale (Liquid Times. Living in an Age of Uncertainty) nakadem Polity Press, Cambridge w 2007 r., zostaa przeoona na jzyk polski przez M. akowskiego. Pynne czasy. ycie w epoce niepewnoci stanowi interesujc lektur dla przedstawicieli wielu dyscyplin akademickich, ale jest napisana jzykiem przystpnym rwnie dla rednio wyrobionego czytelnika, co czyni j dostpn dla szerszego grona odbiorcw. Jej celem jest ustalenie zakresu wyzwa, ktre generuje nowa sytuacja, nowe okolicznoci, a z ktrymi czowiek coraz czciej sam musi si zmierzy. Zygmunt Bauman zadaje pytanie waciwie lozoczne jak w zwizku z tymi nowymi wyzwaniami yj, ale nie daje ju na nie odpowiedzi. By moe jest ona poza moliwociami autora, a moe czytelnik powinien si spodziewa dalszych czci rozwaa w kolejnej publikacji. Godnym uwagi jest sposb, w jaki autor potra przej od rozprawy (mimo i z koniecznoci interdyscyplinarnej) w gruncie rzeczy socjologicznej do podsumowa natury lozocznej, cytujc w ostatniej czci chociaby Italo Calvino czy Blaise Pascala. Reeksyjna cz nie ogranicza si jednak do czerpania z klasykw lozoi, ale rwnie klasykw polskiej literatury wspczesnej, takich jak Sawomir Mroek i Andrzej Stasiuk.

264

Oceny i omwienia

Oto jak autor deniuje ow pynno i niepewno wspczesnoci:

Przejcie od staej do pynnej fazy nowoczesnoci, to jest warunkw, w ktrych formy spoeczne (struktury ograniczajce indywidualne wybory, instytucje stojce na stray powtarzalnoci rutyn i wzorw akceptowalnych zachowa) nie s ju w stanie (i ju si tego od nich nie oczekuje) trwa dugo w jednym ksztacie, poniewa rozkadaj si i topniej w czasie krtszym ni ten potrzeby do ich powstania, i zaczynaj upynnia si, kiedy tylko powoa si je do ycia.(...) Separacja i zbliajcy si ostateczny rozwd wadzy i polityki pary, od ktrej (poczwszy od narodzin nowoczesnego pastwa a do cakiem niedawna) oczekiwano, e bdzie dzieli ycie we wsplnym domu, jakim miao by pastwo narodowe, dopki mier ich nie rozdzieli. Dua cz wadzy efektywnego dziaania, ktra kiedy znajdowaa si w rkach nowoczesnego pastwa, przenosi si dzi do wymykajcej si politycznej kontroli globalnej (i pod wieloma wzgldami eksterytorialnej przestrzeni). Tymczasem polityka, a wic moliwo decydowania o kierunku i celach dziaania, nie potra operowa skutecznie na poziomie planetarnym, gdy tak jak wczeniej pozostaje lokalna (s. 8).

Naley zauway, e nie jest to pierwsza okazja, kiedy autor formuuje podobny pogld. Ju w poprzednich publikacjach wydawanych pod koniec XX w. zauwaa, e obecnie ma miejsce konieczno budowy, przebudowy i cigego uaktualniania tosamoci. To z jednej strony jednoczy mieszkacw caego wiata, z drugiej stale ich dzieli, a czasami polaryzuje. Zauwaa te, e wspczesna hierarchia nie skada si ze staych pozycji spoecznych o jasnych kryteriach klasykacji. Pisze wrcz o nietrwaoci wszelkich lub prawie wszystkich tosamoci. Za wskanik miejsca w hierarchii, znami awansu lub degradacji, za miar yciowego sukcesu przyj raczej naley stopie faktycznej lub domniemanej, swobody w wyborze tosamoci i trzymania si jej tak dugo (ale nie duej) jak dugo przynosi ona satysfakcj.1 Dlatego redenicji wymagaj podstawowe kategorie uywane wspczenie przez nauki spoeczne. Samo spoeczestwo coraz czciej postrzega si i traktuje raczej jako sie ni struktur (a co dopiero trwa cao), rozumie si je i postrzega jako sie przypadkowych pocze i blokad o zasadniczo nieskoczonej liczbie moliwych permutacji (s.9). To samo dotyczy kategorii bliszych politologii, takich jak pastwo, czy tosamo narodowa. Pojcie wsplnoty, odwoujce si do caoci populacji zamieszkujcej suwerenne pastwowe terytorium, brzmi dzi coraz bardziej pusto (s.9). Dlatego grunt, na ktrym opieraj si nasze yciowe perspektywy, jest bezspornie niepewny podobnie jak nasze miejsca pracy i przedsibiorstwa, ktre je nam zapewniaj, nasi partnerzy i grupy przyjaci, pozycja jak cieszymy si w szeroko rozumianym spoeczestwie, oraz pewno siebie i przekonanie o wasnej wartoci, ktre temu wszystkiemu towarzyszy (s.20). Ten pesymistyczny ton prowadzi Z. Baumana do formuowania sdw natury politycznej, zdradzajcych (czciowo przynajmniej) pogldy autora. Rynki (siy rynkowe) jego zdaniem jeeli nie s ograniczone, s gotow recept na niesprawiedliwo, a take na nowy nieporzdek wiata, dla ktrego naley odwrci synn formu Clausewitza i stwierdzi, e dzi to polityka stanowi przeduenie wojny za pomoc innych rodkw (s. 16). Np. w sprawach migracji autor podejmuje wrcz polemik natury politycznej: To wanie te `zalewajce rynek` produkty brytyjski premier Tony Blair proponowa zamie pod cudzy dywan, rozadowujc je `niedaleko kraju ich pochodzenia`, w permanentnych obozach tymczasowych (przebiegle i czasem kamliwie nazywanych `bezpiecznymi schronieniami`), aby lokalne problemy tych krajw pozostay lokalne a wic take po to, by zdawi w zarodku
Z. Bauman, Tosamo, wtedy, teraz, po co?, w: E. Nowicka, M. Chaubiski (red.), Idee a urzdzanie wiata spoecznego. Ksiga jubileuszowa dla Jerzego Szackiego, Warszawa 1999, s. 47.
1

Oceny i omwienia

265

wszystkie podejmowane przez nowo przybyych prby (...) globalnych rozwiza dla wytwarzanych lokalnie problemw. (...) Blair proponowa w rzeczywistoci (...) ochron dobrostanu swego kraju kosztem bezporednich ssiadw nowych przybyszy (s. 51). Mimo pojawiajcego si publicystyczno-politycznego tonu nie sposb odmwi Baumanowi racji w formuowaniu ostrych sdw, ktre znajduj potwierdzenie w wielu innych naukowych publikacjach podejmujcych omawiane zagadnienia. Niewtpliwie wspczesne spoeczestwo stracio ochron pastwa albo jak pisze Z. Bauman przynajmniej nie ufa oferowanej przez nie ochronie; wystawione jest dzi na drapieno si, ktrych nie kontroluje i nie ma ju nawet nadziei sobie podporzdkowa (s. 38). Niewtpliwie jednak najbardziej cenny wkad omawianej pracy dotyczy obszaru tosamoci, identykacji. Swego rodzaju specyk naszych czasw jest intensywna (mona powiedzie, e niekontrolowana i coraz bardziej obsesyjna) produkcja znaczenia i tosamoci: moje ssiedztwo, moja spoeczno, moje miasto, moja szkoa, moje drzewo, moja rzeka, moja plaa, moja kaplica, mj pokj, moje rodowisko. Bezbronni wobec globalnej nawanicy ludzie pozostaj sob. Z. Bauman susznie zauwaa, e im bardziej ludzie pozostaj sob, tym bardziej bezbronni staj si wobec globalnej nawanicy, a wic take mniej zdolni do podejmowania decyzji w sprawie wasnych, lokalnych znacze i tosamoci ku wielkiej uciesze globalnych graczy, ktrzy nie musz przecie obawia si bezbronnych (s. 117). Autor w przystpny sposb inspiruje czytelnika do rozwaa na temat kondycji podstawowych wspczesnych instytucji ycia spoecznego. Chocia ksika nie pretenduje do miana pozycji podrcznikowej, caociowo omawiajcej poruszan problematyk, podsumowujc dorobek dyscypliny w tym zakresie, ma zdecydowanie otwarty charakter. Wiele pyta, ktre autor stawia sam, albo ktre nieuchronnie nasuwaj si czytelnikowi, pozostaje niedopowiedzianych, wiele pogldw ma wrcz charakter prowokacyjny. Generalnie omawiana praca jest wart polecenia lektur, stymulujc intelektualn reeksj nad ryzykami i wyzwaniami wspczesnoci. Rafa Riedel

JACEK LACHENDRO: Zburzy i zaora? Idea zaoenia Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w wietle prasy polskiej w latach 1945-1948. Owicim 2007, 399 ss.

Z okazji 60. rocznicy utworzenia Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau1 wydana zostaa ciekawa ksika Jacka Lachendry, pod intrygujcym zarwno czytelnika, jak i historyka tytuem: Zburzy i zaora?... Idea zaoenia Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w wietle prasy polskiej w latach 1945-1948. Skaniajce do reeksji przesanie ksiki nie zrodzio si przypadkiem. Stanowi ono odbicie ywej i powanej dyskusji prasowej, toczonej w drugiej poowie 1948 r. na amach polskiej prasy. Tytuowego okrelenia uyto wwczas
1 W 60. rocznic utworzenia Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w dniach 2-4 lipca 2007 r. na terenie byego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego odbya si midzynarodowa konferencja: Pami wiadomo Odpowiedzialno. Uczestniczyli w niej czoowi znawcy w dziedzinie bada nad Holocaustem i ludobjstwem oraz jego skutkami.

266

Oceny i omwienia

w publicystycznej polemice, oscylujcej wok koncepcji postpowania z zachowan i przejt po wyzwoleniu, materialn substancj byego niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau 2, wypracowania zamysu przyszego uksztatowania poobozowych pozostaoci i przybliania ich spoeczestwu, okrelenia miejsca i roli, jak owa okrutna spucizna niemieckiej okupacji powinna odgrywa w politycznie i ustrojowo nowej, europejskiej i powszechnej powojennej rzeczywistoci. Na wstpie rozwaa jawi si niejako samorzutnie pytanie: czy, sygnalizowany w tytule ksiki powstay w 1948 r. zamys unicestwienia pozostaoci obozu Auschwitz-Birkenau mia szanse spenienia? Jak dalece plany te traktowane byy pragmatycznie, kto dyskutowa o przyszych projektach upamitnienia bd likwidacji tego szczeglnego miejsca i wiadectwa ludobjstwa, okrelenia form i ram funkcjonowania tego monumentu pamici o nieludzkim Holocaucie i martyrologii ? Dlaczego wreszcie koniec lat czterdziestych przyjmuje si jako reprezentatywny dla rozwaa i bada nad tokiem wydarze, majcych zadecydowa o ladach po KL Auschwitz? Na te wymienione pytania i wiele innych kwestii stara si odpowiedzie w swojej pracy Jacek Lachendro. Zakresem badawczym obj przyczynkow polemik prasow lat 1945-1948, koncentrujc si na problematyce obozu, prbie wyjanienia dylematw z nim zwizanych, szukania rozwiza majcych uczyni z tego miejsca dziaania nieludzkiego rasizmu, miejsca szczeglnego wiadectwa pamici i zarazem ostrzeenia. Analiza badanego w pracy materiau to polska prasa okresu powojennego, do koca 1948 r., po ktrej to cezurze, jak pisze autor, rynek prasy zosta zdominowany przez pras sterowan i cakowite pozbawiony moliwoci swobodnego wyraania myli. Zamys podjtej analizy jest niewtpliwie celowy i godny uwagi badacza. Informacja prasowa dugo niedoceniana jako rdo docieka historycznych staje si obecnie coraz czciej wykorzystywanym i cenionym uzupenieniem wiadomoci, w tym rwnie do studiw nad powojenn przeszoci. W przypadku recenzowanej pracy ukazuje ona nie tylko wane wydarzenia, lecz i formuuje wczesne opinie oraz pogldy, ujawnia manipulowanie histori, ludzk pamici, dowiadczeniami okupacji i powojennych zaszoci. Odtwarza i analizuje codzienn rzeczywisto, a ton i polityczne zabarwienie artykuw prezentuj swoisty klimat powojennych przey, cigle jeszcze wyjtkowo ywe emocje zwizane z Holocaustem i najwikszym symbolem jego wykonania w niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau. W przypadku badanego tematu pokazuje stan wczesnego zasobu wiedzy o obozie i byych winiach oraz obraz tych okrutnych przekazw w wiadomoci spoecznej i politycznej. Autor podzieli prac na trzy wyodrbnione merytorycznie czci. W ustpie pocztkowym zamieci tekst wyjaniajcy tre i dobr informacji prasowych oraz artykuw zamieszczonych w drugiej czci pracy, gdzie umieszczono ju wycznie wyselekcjonowany i usystematyzowany materia publicystyczny. Akapit pierwszy rozdziau objaniajcego podzielony zosta na trzy podrozdziay: otwiera go chronologicznie ujta analiza i skomentowanie wybranych artykuw prasowych okresu, poczwszy od wyzwolenia obozu w styczniu 1945 r. do kwietnia 1946 r. Autor omawia w nim wczesne doniesienia prasowe o obozie, opisuje formy pomocy udzielanej ocalaym i uratowanym winiom, prby opisania i gromadzenia ich wspomnie oraz wczesnych sposobw dokumentowania zbrodni. W tym czasie podejmowane byy nie tylko pierwsze projekty utworzenia na terenie obozu miejsca pamici, ale i zrodziy si istotne problemy z ratowaniem substancji
Nazwa ta zostaa ocjalnie zatwierdzona i przyjta przez Komitet wiatowego Dziedzictwa UNESCO na 31 sesji odbywajcej si w dniach 23 VI 1 VII 2007 r. w Nowej Zelandii.
2

Oceny i omwienia

267

poobozowej, opanowaniem prb rabunku kosztownych pozostaoci po unicestwionych winiach przez hieny owicimskiego cmentarza. Podrozdzia drugi koncentruje si na okresie od kwietnia 1946 r. do lipca 1947 r., tj. na pocztkowej fazie prac nad tworzeniem Muzeum Auschwitz-Birkenau. Zwrcono w nim uwag na kwestie docelowego zabezpieczania terenu, pierwsze prby organizowania i urzeczywistnienia zwiedzania obozu, obsad personaln obozowych przewodnikw, a byli nimi najczciej dawni winiowie, wreszcie na otwarcie obozowego Muzeum. W tym kontekcie dostrzeono i wskazano na prby i fakty upolityczniania pamici, pierwsze problemy zwizane z narodowociow i ilociow istot i interpretacj zrealizowanej tam zagady i eksterminacji. Trzeci z podrozdziaw skupia si na okresie do grudnia 1948 r.; polemice prasowej nad kwesti czym ma w przyszoci sta si Owicim, wizjach przyszego Muzeum: miejscem epatowania makabry, cmentarzem symbolem, czy orem w walce o pokj?, wreszcie relacjach wynikajcych z oddziaywania terenu byego obozu Auschwitz-Birkenau na wizerunek mieszkacw i miasta Owicim. W czci drugiej pracy znajdujemy ju wycznie wybrane, z 40 czasopism i 60 periodykw, artykuy i wycigi publicystyki prasowej. Zaprezentowano je w porzdku chronologicznym i uszeregowano merytorycznie wedug nastpujcych tematw: relacje winiw na temat obozu, wczesne raporty z jego wyzwolonego terenu i prac Komisji do Badania Zbrodni Niemiecko-Hitlerowskich, z uroczystoci upamitniajcych oary obozu Auschwitz, zauwaalne znaki upolityczniania informacji o ruchu oporu, wspomnienia i relacje winiw. Planowo przechodzi autor do prezentowania artykuw o demontau obiektw poobozowych, przypadkach profanacji prochw oar, reakcji spoecznej na utworzenie Muzeum w Owicimiu, jego ksztat, by wreszcie dotrze do informacji o licznych wizytach skadanych w Muzeum i przebiegu uroczystoci jego otwarcia. Ostatnie dwa podrozdziay traktuj o tytuowej dyskusji, ktra zrodzia si w kocu 1948 r., czym ma by Owicim swoistym memento czy te naley miejsce obozu zburzy i zaora3? Cz powicona prezentacji wybranych artykuw, relacji i reportay to dokument i jednoczenie dopenienie treci odautorskiej omawianego dziea. Materia ten oddaje wczesne nastroje i emocje, nastawienie opinii spoecznej, miejscowej i tej odlegej, stosunek do obozu, a nastpnie Muzeum. Pokazuje rwnie ewolucj postaw wobec tworzonej w Owicimiu instytucji, od penej akceptacji po zakwestionowanie sensu jej istnienia. Cz koczc opracowanie, majc jednak integralne znaczenie dla caoci pracy, stanowi wartociowe aneksy. Zgromadzono w nich tytuy i informacje na temat czasopism, z ktrych zaczerpnito materia publicystyczny, wykazy nazwisk pierwszych pracownikw Muzeum oraz czonkw Komisji Historycznej i Komisji Plastycznej, pracujcych nad przygotowaniem ekspozycji, wzmianki o samym Muzeum oraz rys historyczny miasta Owicimia i obozu Auschwitz-Birkenau, ktry pooy niewtpliwie bezwzgldnie lad na wizerunku mieszkacw miasta i okolicy. Prac opatrzono wieloma interesujcymi fotograami, czsto publikowanymi po raz pierwszy. Unaoczniaj one czytelnikowi nie tylko makabr miejsca zbrodni lecz rwnie wiadcz o ogromie pracy i problemw, ktre naleao rozwiza, aby ogarn zoono prac stojcych przed twrcami Muzeum i przygotowaniem terenu dla coraz liczniejszych przybyszy z zewntrz, traktujcych to miejsce w sposb niejednorodny jako: cmentarz bliskich, miejsce waArtykuy sugerujce ograniczenie dziaalnoci Muzeum lub nawet jego likwidacj pojawiy si w kocu 1948 r. na amach: Odrodzenia, Przekroju i Wolnych Ludzi, s. 21.
3

268

Oceny i omwienia

snych traumatycznych przey i upokorze, fabryk mierci i ludzkiego wynaturzenia, moliwo uczczenia milionw pomordowanych w czasie wojny. Prawie rwnolegle z omawianym dzieem J. Lachendro na niemieckim rynku wydawniczym pojawia si ksika analizujca dyskusj koca lat czterdziestych na amach tygodnika Der Spiegel o problematyce ydowskiej: Zum Judenbild nach Auschwitz.4 Autor szuka w niej odpowiedzi nie tylko na wakie pytania, ale i stawia pytanie o rol prasy i postaw jej redakcji wobec biograi wsppracownikw i ich niewtpliwym wpywie na prezentowanie bd przemilczanie kopotliwych faktw, na postrzeganie i ksztatowanie powojennej rzeczywistoci. Taki element analizy badanej prasy moim zdaniem potraktowano w pracy J. Lachrendo zbyt oglnikowo. Boena Grczyska-Przybyowicz

Czyby renesans gatunku? Uwagi na kanwie dwch nowych biograi Ernsta Jngera HEIMO SCHWILK: Ernst Jnger. Ein Jahrhundertleben, Piper Verlag, Mnchen 2007, 624 ss. HELMUTH KIESEL: Ernst Jnger. Die Biograe, Siedler, Mnchen 2007, 718 ss.
W lutym 2008 r. mina dziesita rocznica mierci niemieckiego pisarza Ernsta Jngera. Przesza ona w Polsce bez echa, jako e i urodzony w Heidelbergu literat nie znalaz jak dotd w naszym kraju szerszego uznania i konsekwentnie odmawia mu si statusu klasyka literatury wiatowej, czy te miana choby jednego z istotnych pisarzy niemieckich dwudziestego wieku. Obecny swymi utworami w licznych tumaczeniach1, bdcy niekiedy przedmiotem ywych sporw i pozostajcy ju od duszego czasu inspiracj dla sporego grona polskich twrcw (A. Zagajewski, R. Kapuciski, G. Herling-Grudziski), nie potra Jnger odnale drogi do naszej wiadomoci zbiorowej i nie da si tego stanu rzeczy wytumaczy jedynie specycznym stylem jego abstrakcyjnej prozy. To nie on zdaje si tumaczy polskiemu czytelnikowi zawioci krtkiego niemieckiego stulecia, cho byby do tego z pewnoci jak mao kto predestynowany. Daleko mu do szacunku jakim otaczani s G. Grass, H. Bll czy choby H. Hesse. Inaczej maj si sprawy nad Renem, gdzie kontrowersyjny literat uczczony zosta ostatnio dwoma obszernymi tomami o charakterze biogracznym (kady z nich liczy sobie niemale siedemset stron), wydanymi przez renomowane domy wydawnicze, a raczej czci potnych koncernw medialnych Siedler i Piper. Nie zmienia to z ca pewnoci w najmniejszym stopniu faktu, e posta Ernsta Jngera polaryzowa bdzie Niemcw nadal w sposb nieD. Heredia, Zum Judenbild nach Auschwitz. Die frhe Berichterstattung in der Zeitschrift Der Spiegel, Rombach Verlag 2008. 1 Najwaniejsze utwory E. Jngera na jzyk polski przeoy W. Kunicki W stalowych burzach (1999), Na marmurowych skaach (1997). Edycja Niebezpiecznego spotkania wysza spod pira B. Tarnas (1998). W 2004 r. S. Baut przygotowa przekad Promieniowa, natomiast ostatnio do grona tego doczy znakomitym tumaczeniem opowiadania Sturm . Musia.
4

Oceny i omwienia

269

male bezprecedensowy, tak jak miao to miejsce przez ostatnich szedziesit lat, wydaje si by jednak kamieniem probierczym perspektyw oraz znaczenia dziea samotnika z Wilingen. Majc na uwadze czterdziest rocznic paryskich wydarze 1968 r. przypomnie naley, i to wanie czas rewolty studenckiej wytyczy fronty zwolennikw i nieprzejednanych krytykw Jngera, prowadzc je zreszt poprzez sam rodek wszelkich znanych podziaw politycznych i ideologicznych. Jeli porwna skromne dzieo Paula Noacka2 z 1998 r. z rozmachem projektw i ambicjami Heimo Schwilka oraz Helmutha Kiesela, to nie moe by mowy o zapomnieniu czy te marginalizacji autora W stalowych burzach. Do powiedzie, e wspomniane biograe recenzowane byy w prasie od szwabskiej Tybingi po brandenburski Poczdam, a ich twrcy zapraszani do dyskusji w najbardziej szacownych instytucjach ycia literackiego od Monachium po Hamburg. Cho przedmiot obu tomw jest ten sam, to nie mamy w ich przypadku do czynienia z dublowaniem faktw i dat, lecz dwoma subiektywnymi spojrzeniami posugujcych si rnym instrumentarium i cakowicie autonomicznych w swych dociekaniach intelektualistw. H. Schwilk jako dziennikarz i dugoletni przyjaciel Jngera przedoy wprawdzie pierwsz cz (obejmujc lata 1895-1925) swej rozprawy Radzie Wydziau Uniwersytetu Technicznego w Berlinie w charakterze doktoratu, jednak nie stara si jednoczenie ukry swego temperamentu czowieka mediw, tworzcego narracj barwn i przepenion trosk o najdrobniejsze szczegy, ukazujc szczeglnie dziecistwo Jngera z wyranym naciskiem na zagadnienia psychologiczne, jeeli nie kwestie intymne, tak obce samemu autorowi Robotnika i wzgardliwie przez niego pomijane. Biograf szkicuje z ogromnym wyczuciem sylwetki ojca, matki oraz rodzestwa pisarza i stosunek do nich pisarza. Schwilk nie grznie przy tym w banalnych stwierdzeniach o racjonalizmie Jngera seniora, czy te dystansie dzielcym dwch indywidualistw, lecz odwanie pokazuje przewrotno charakteru Ernsta Georga, ktry w bezwzgldnie kapitalistycznej manierze zbi fortun na kopalniach potasu, aby w wieku lat czterdziestu piciu porzuci prac zawodow i mc oddawa si swym zainteresowaniom. Czytajc ulec mona wraeniu, i przenosimy si do wypenionej przedziwnymi postaciami rezydencji Jngerw, gdzie spotka mona byo nierzadko dziwaczne postaci zapraszanych przez gow rodu bez adnych zahamowa arcymistrzw szachowych czy te obserwujemy ojca pisarza za kierownic jednego z pierwszych w okolicy samochodw. Rekonstrukcja zainteresowa przyrodniczych Ernsta Georga, jego saboci do wielkich postaci historycznych czy daru obserwacji, nie nosi przy tym ladu przypadkowoci, lecz w logiczny sposb uzupenia nasz wiedz na temat pisarskiego dziea autora Gier afrykaskich. Feminizujca matka, wyrastajca z katolickiego rodowiska Monachium, ktra przez cae ycie pozostanie jedynym adresatem wysyanych do rodzicw listw Ernsta Jngera oraz jej przez trzy lata niezalegalizowany zwizek z ojcem pisarza prowadz Schwilka na trop interesujcej tezy, ktra staje si jedn z nici przewodnich jego wywodw. Chodzi mianowicie o poczucie wyobcowania pisarza, ktry nie bez racji podejrzewa, i przyszed na wiat jako dziecko niechciane, nastpnie dojmujce uczucie winy oraz towarzyszce prby ucieczek z kolejnych rodowisk, w ktrych zadomowienie nie wydawao si moliwe. Spektakularna panorama szkolnych poraek Jngera, wdrujcego midzy kolejnymi instytucjami edukacyjnymi bez widokw na uzyskanie jakiegokolwiek wyksztacenia, to mocna strona prezentacji Schwilka, obca przy tym autokreacyjnym zapdom pisarza i prowadzca w obszary chtnie dotd skrywane paszczem niedopowiedzenia.
2

P. Noack, Ernst Jnger, Berlin 1998.

270

Oceny i omwienia

Przy takim spektrum biogracznej akrybii rodzi si pytanie o sens symetrycznego projektu autorstwa literaturoznawcy z Heidelbergu H. Kiesela. Pytanie to nurtuje rwnie licznych niemieckich recenzentw, ktrzy hodujc wizji zamknitego w wiey z koci soniowej naukowca znajduj w dziele profesora germanistyki hermetyczny wywd pozbawiony wszelkiej lekkoci i byskotliwej anegdoty. Nie mona zgodzi si z tak ocen wydanej w Monachium ksiki, ktra stanowi na swj sposb jeden z najistotniejszych gosw w debacie Jngerowskiej ostatnich lat. Jej nowatorstwo polega na umieszczeniu autora Marmurowych ska w gronie autorw literackiej moderny i to na skal niemajc precedensu w lologii Jngerowskiej. Jeli Schwilk zrekonstruowa szkoln odysej Jngera na paszczynie faktogracznej, to Kieselowi udaje si umieci j w kontekcie dzie Rilkego, Hessego czy Musila i pokaza pn powie Proca w odniesieniu do najsynniejszych literackich opracowa wczesnych poraek edukacyjnych z caym ich adunkiem emocjonalnym i stale obecn grob samobjstwa. Nawet jeli wartko narracji zaburzona zostaje podrozdziaem powiconym wycznie tej tematyce, to przywoanie choby Przebudzenia wiosny Wedekinda, dzie Kafki czy Dblina wyprowadza Jngera z puapki intelektualnej izolacji tak bardzo uatwiajcej nie zawsze merytoryczne ataki. Jeszcze bardziej widoczne staje si to w przypadku dyskursu wojennego, gdzie erudycja Kiesela pozwala dostrzec wsplnot pogldw na sens koniktu zbrojnego, jaka zarysowaa si latem 1914 r. midzy T. Mannem, ktry odczuwa w tych dniach ogromn ciekawo, chccym ochotniczo wstpi do armii H. Hesse, odrzuconym wycznie ze wzgldu na wysok krtkowzroczno, czy F. Kafk, ktremu na drodze do cesarskiego puku stan wycznie pracodawca. Ukazanie zasigu wojennej euforii, ktra nie dotkna wycznie jednostek jakoby szczeglnie do niej predestynowanych, lecz bya zjawiskiem, przed ktrym nie ustrzegli si nawet pniejsi pacyci, nie stanowi przy tym czynnoci usprawiedliwiajcej, lecz raczej przywracajcej waciw miar rzekomo niepohamowanemu militaryzmowi Jngera. Kiesel przywouje tu ducha czasu, ktry kaza A. Zweigowi opublikowa opowiadanie Bestia, epatujce okruciestwem w niczym nie ustpujcym strofom Ognia i krwi, czy znany kazus T. Manna sawicego tradycj niemieckiej kultury ugruntowanej przez Lutra, Kanta i Fryderyka II w opozycji do zdegenerowanej zachodniej cywilizacji. Apoteoza wojennego ducha pira pniejszego noblisty i autora Buddenbrokw prowadzi na arcyciekawy trop, ktrym zgodnie podaj obaj biografowie. Chodzi mianowicie o paralel midzy Jngerem a Freudem, a wic postaciami zdajcymi si przychodzi z intelektualnych antypodw, ktre spotykaj si najwyraniej w swej ocenie nieuchronnoci wojny wpisanej w ludzk natur. Obecno w czowieku pierwiastka zwierzcego oraz wyparcie przez kultur przemonych popdw, co rusz dopominajcych si o swe prawa, to tylko niektre z tez obecnych na kartach dzie ojca psychoanalizy oraz w opublikowanej w 1922 r. Walce jako przeyciu wewntrznym. Kiesel odkrywa nawet w dziele wiedeskiego mistrza psychogram Ernsta Jngera yjcego bardziej w wiecie ksiek ni rzeczywistym, lecz stale przygotowanego na spotkanie z tak chtnie negowan przez wspczesn mu kultur mierci. Pojawia si pytanie, czy tak efektowne strategie kontekstualizacji utworw Jngera znajduj zastosowanie rwnie w odniesieniu do rdzenia jego czarnej legendy, a mianowicie publicystyki politycznej okresu Republiki Weimarskiej. Dzieje si tak niestety jedynie w ograniczonym zakresie poprzez wskazanie na O. Spenglera, ktrego Jnger niemale dosownie cytuje, nawizujc tym samym do jednej z najbardziej wpywowych publikacji lat midzywojennych w Niemczech Zmierzchu Zachodu. Biografowie stroni w tym punkcie od postawienia kwestii poszczeglnych myli przewodnich publicystki z radykalizmem godnym jej twrcy, wskazujc przede wszystkim na stopniowe zdystansowanie si wobec Hitlera oraz NSDAP. Trzeba odda im przy tym sprawiedliwo, i szerokie to historyczne, do ktrego sigaj, w znakomity spo-

Oceny i omwienia

271

sb uatwia zrozumienie hermetycznych strof afektowanych manifestw autora Totalnej mobilizacji, jak ma to miejsce w przypadku wskazania na korelacj midzy uderzajc w warstw redni fal hiperinacji oraz publikacj na amach Vlkischer Beobachter pierwszego stricte politycznego tekstu Jngera. Nie mona odmwi odwagi wywodom H. Kiesela, ktry rozwaajc tajemnic przemonego wpywu Hitlera przywouje E. Blocha, pamitajcego dobrze ogromn moc sugestii wodza, jak i pozorn atrakcyjno stworzonego przez niego programu. Rewolucyjno ruchu (Bewegung) w logiczny sposb nie pozostawiaa obojtnymi rwnie licznych niemieckich adeptw marksizmu. Zgodne z najnowszymi ustaleniami nauki obnaenie potencjaw rwnie lewicowej agresji wobec Republiki Weimarskiej pozwala przywrci waciw miar w ocenie jngerowskich artykuw, ktrych ton nie rni si od powszechnie deklarowanych wwczas resentymentw antymieszczaskich i antyparlamentarnych (Tucholsky, Ossietzky, Johannes R. Becher). Istotny walor pracy Kiesela stanowi rwnoczenie usystematyzowanie gwnych myli przewodnich jngerowskiej eseistyki politycznej, co w znakomity sposb uatwia orientacj w tym ogromnym korpusie tekstw. Umkn uwagi mgby choby tak charakterystyczny dla tamtej epoki fakt odrzucenia gospodarki kapitalistycznej i pomysy poddania jej reglamentacji pastwa. Schwilk z kolei uzupenia ramy tego okresu o barwne obrazy z ycia studenckiego w Lipsku, przeprowadzki do Berlina oraz bujnego ycia towarzyskiego kwitncego w stolicy Niemiec. Charakterystyczna rnica midzy obu biograami dochodzi do gosu, gdy dziennikarz Welt am Sonntag ilustruje znane stwierdzenie Jngera Moje zadanie polega na zniszczeniu za pomoc anegdoty o dziewicioletnim chopcu, ktry dowodzc grup swoich kolegw zrzuca ze stromej skarpy do ogrdkw dziakowych fragmenty ska, sycc przy tym oczy obrazem zniszczenia pieczoowicie pielgnowanego mieszczaskiego adu. Nawet jeli Schwilk uywa takich scen do budowania chwiejnych nieco konstrukcji psychologicznych, sugerujcych cigo destrukcyjnych zapdw pisarza, to wanie intensywna barwa szkicowanych przez niego obrazw z ycia Jngera stanowi ogromny walor jego ksiki. Przyzna trzeba, e saksoski okres ycia autora Szklanych pszcz nabiera pod pirem obu biografw wagi, zwaszcza, e s oni w stanie pokaza nawizanie tak istotnych dla pisarza przyjani, jak te z E. Niekischem, V. Marcu czy H. Fischerem. Sposobno zerknicia do berliskich salonw lat dwudziestych, gdzie mijay si tak rne postaci, jak Goebbels i Brecht, fascynuje nawet niezalenie od osoby autora Gier afrykaskich. Zaznaczy trzeba, e na marginesie rozwaa wci pojawiaj si osoby w aden do tej pory sposb nie wizane z Jngerem, jak J. Roth, czy G. Lukacs, ktrych znajomo z pisarzem bya dotychczas faktem niemale nieznanym. H. Kiesel bardzo zdecydowanie odrzuca przy tym sugesti, jakoby E. Jngera naleao uzna za grabarza republiki, formuujc przy tym jeden z fundamentalnych dla jego projektu postulatw, mianowicie analizy oddajcej sprawiedliwo okrelonemu momentowi historycznemu, a wic nieprzesaniajcej danej perspektywy cieniem wydarze pniejszych. Co ciekawsze Kiesel way si na paralele midzy bezkrytycznymi peanami Benjamina i Brechta na cze ZSRR oraz fascynacj niemieckim faszyzmem (nie narodowym socjalizmem), co przynajmniej od czasu sporu historykw byo w Republice Boskiej i jest w Republice Berliskiej stanowiskiem dyskusyjnym. Trudno nie uwierzy znawcy literackiej awangardy, i postawa sownej agresji czy wrcz szerzenia nienawici naleay do habitusu pisarzy lat dwudziestych, choby Heinricha Manna czy Georga Grosza. Tak chtnie krytykowany przez niemieckich recenzentw akademizm Kiesela wydaje si znajdowa usprawiedliwienie, gdy literaturoznawca przypomina frazy wypowiadane przez Harrego Hallera z Wilka stepowego H. Hessego (1927), ktrych afekt antymieszczaski, manifestujcy si w fantazjach na temat niszczenia katedr i domw towarowych, pozwala spojrze na autora Awanturniczego serca nieco chodniejszym okiem. Obszerny

272

Oceny i omwienia

ekskurs powicony kwestii ydowskiej w dziele Jngera z pewnoci nie wyczerpuje tematu, przypominajc o krytyce stara asymilacyjnych, ktre niweloway zdaniem Jngera specyk tej narodowoci, wpisujc si w oglne tendencje uniformizujce nowoczesnoci. Kiesel susznie pokazuje jednak szacunek, jakim darzy Jnger ydowsk ortodoksj oraz ruch syjonistyczny, a take autentyczn przyja, ktra czya go z wieloma intelektualistami pochodzenia ydowskiego; pisarz oferowa zreszt niektrym z nich pomoc po przejciu wadzy przez narodowych socjalistw. Analizy Schwilka i Kiesela z ca pewnoci uzupeniaj stan wiedzy na temat biograi Jngera w jego okresie berliskim, ukazujc czowieka nie tylko ulegajcego atmosferze metropolii oraz jej oszaamiajcych rozwiza komunikacyjno-technicznych, co mogoby stanowi konsekwentne to dla powstajcego w tych latach traktatu Robotnik, lecz zalki postawy wizanej raczej z okresem paryskim, ktr cechoway wizyty w antykwariatach, reeksyjne spacery, kontemplacja przyrody i systematyczne odwiedziny w ogrodzie botanicznym. Obu germanistw susznie podkrela rol Listu sycylijskiego do czowieka na ksiycu (1929) oraz prozy Awanturniczego serca dla Jngerowskiego pojcia literatury, przy czym nie chodzi tylko o perspektyw czowieka z ksiyca, spogldajcego na wiat wieym spojrzeniem, ktre zachowao zdolno do zdziwienia i zachwytu, jak twierdzi Schwilk, lecz rwnie o eksperymenty natury formalnej, przejcie w kierunku stylu czcego tematycznie niezwizane ze sob fragmenty, tworzce czsto zaskakujce konteksty. Kiesel udowadnia jak blisko jest w tym gecie Jnger A. Doblina i jego Berliner Alexanderplatz oraz G. Benna z jego autobiogra Doppelleben oraz stylem pomaraczy. Warto przy tym dopowiedzie, e wypracowane przez Jngera pod koniec lat dwudziestych pozycje poetologiczne stay si podstaw jego koncepcji dziennika osobistego, zbudowanego na wzr siatki komunikacyjnej, w ktrym zasada jednoczesnoci staa si jednym z elementw konstytutywnych utworu. Najnowsi biografowie nie stroni od roli adwokatw Ernsta Jngera, co zaskakiwa moe szczeglnie w przypadku heidelberskiego lologa Kiesela, odnotowane by jednak musi dla oddania zaangaowanego stylu biograi. Nie mona odmwi trafnoci mniemaniu, i autor Totalnej mobilizacji by jedynie diagnost dokonujcych si na jego oczach przemian, natomiast rzeczywisty wpyw jego ksiek na bieg dziejw susznie oceniany jest jako minimalny, co ukazane zostaje na licznych przykadach z zakresu recepcji literatury w III Rzeszy. Znaczcym jest fakt, i Helmuth Kiesel, przedstawiajc z ogromn akrybi ycie Jngera po 1933 r. pisze o stacjach `emigracji wewntrznej` nie podajc w najmniejsz wtpliwo przynalenoci pisarza do tego, dobrze w kocu w historii literatury niemieckiej zakorzenionego, nurtu. Okres pobytu w Goslarze Uberlingen oraz Kirchhorst, traktowany w obrbie lologii Jngerowskiej zwykle po macoszemu, zostaje przez H. Kiesela w znacznej mierze zrekonstruowany, co pozwala pozna kulisy walki o przyjaci malarza R. Schlichtera i dziaacza E. Niekischa coraz bardziej zagroonych przez nazistowski aparat wadzy. Najnowsze biograe Jngera nie ustrzegy si jednak przy swych wszystkich zaletach bardzo powanej i typowej dla reeksji nad dzieem niemieckiego pisarza wady, mianowicie nadmiernego skupienia na jego wczesnym dziele (Frhwerk). Nieproporcjonalno w tym wzgldzie jest wrcz raca, gdy Jngerowi po 1945 r. powicona zostaa mniej ni czwarta cz obu opasych tomw. Paradoksalnie nowsze badania nad twrczoci autora Marmurowych ska susznie zwracaj si ku jego dzieu pnemu, odkrywajc z ogromnym zaciekawieniem to, co w momencie powstania uwaane byo za produkt starczej wtrnoci, a okazuje si by istotnym gosem w debatach XXI w. Wspomniane zjawisko zaznacza si ju w odniesieniu do paryskiego etapu jngerowskiej biograi, ktry wydaje si by dobrze rozpoznany dziki prowadzonym przez ocera Wehr-

Oceny i omwienia

273

machtu w sztabie gwnodowodzcego Francji notatkom opublikowanym w 1949 r. Jest to ze wzgldu na ich literacki status zasadzka, ktrej Schwilk i Kiesel s wiadomi, lecz nie wa si na zasadnicze zakwestionowanie diariuszy jako rda historycznego. Mimo to potra wskaza na fakty o znaczeniu niepodwaalnym, jak choby ydowskie pochodzenie wczesnej mioci Jngera Sophie Ravoux, co we waciwym wietle stawia stopie zagroenia literata we francuskiej stolicy. Schwilk przywouje list do Carla Schmidta, w ktrym Jnger wspomina uczucie szczcia na myl, i Pary zrezygnowa ze sawy Warszawy, oddajc si okupantom bez walki. Trudno byoby o lepsz ilustracj jngerowskiej postawy reprezentatywnej dla drugie poowy jego dugiego ywota, w ktrej nabra przewiadczenia o koniecznoci czerpania z nagromadzonych przez stulecia warstw kultury. Szkoda, e Schwilk i Kiesel nie poszli konsekwentniej tym tropem, rewidujc mit pisarza zdawaoby si nierozerwalnie wizanego z I wojn wiatow i czarn legend swego debiutu. Za prb zmierzenia si z egzystencj Jngera w okresie drugiego wiatowego koniktu z trudem jedynie uzna mona dyskusj, w ramach ktrej H. Kiesel polemizuje z H. Heerem, byym szefem hamburskiej wystawy Wojna na wyniszczenie. Zbrodnie Wehrmachtu 1941 do 1944. Wydaje si, e biograf niepotrzebnie opuszcza w tym miejscu pozycj lologa, wdajc si w spr w gruncie rzeczy nierozstrzygalny, gdy kady kto zapozna si z tekstem Promieniowa (1949) przyzna musi, e makabryczne praktyki ostatecznego rozwizania na Wschodzie przedstawiane s tam nie tylko szeroko, ale i z ogromn precyzj. Pytanie natomiast, czy Jnger celowo przemilcza zaangaowanie Wehrmachtu w tragedi Holocaustu pozostanie nierozstrzygnite, cho ogromna literatura badawcza3 na ten temat powstajca w ostatnich latach z pewnoci nie raz jeszcze obudzi ow kontrowersj. Przywoana przez Kiesela relatywizacja regulacji jzykowych z okresu sporu historykw, dokonana przed dwoma zaledwie laty przez Baborowskiego, wydaje si jedynie to potwierdza. Wtpliwoci budzi moe do pobiene potraktowanie przez obu biografw kwestii stosunku pisarza do bombardowa wojennych miast niemieckich, ktrych zniszczenie uznawa Jnger za jeden z kluczowych ciosw zadanych przyszoci Europy i nieodzowny warunek jej nadcigajcej amerykanizacji. Na uwag zasuguje bez wtpienia stosunek Jngera do rcznych odpisw jego odezwy Pokj, kursujcych w okresie obowizywania naoonego na pisarza przez angielskie wadze okupacyjne zakazu publikacji. Kiesel pokazuje w ten sposb pozapolityczny wymiar oddziaywania tego tekstu, jake wany w kontekcie krytyki epoki maszyn i technicznej reprodukcji dziea sztuki. Wane, i w analizach powojennej biograi autora Wza gordyjskiego przywoywane s nie tylko debaty prowadzone w Berlinie Wschodnim w 1946 r. czy kontrowersje 1968 oraz 1982 r. (wok przyznania pisarzowi nagrody im. Goethego), ale i mao znane konstelacje niemieckich konserwatystw w obszarze niemieckojzycznym, jak szwajcarski krg wok publicystw Hansa Fleiga, Erharda Hurscha oraz Armina Mohlera. Nie sposb pomin przy tym informacji na temat prb zawizania krgu oraz wydawania czasopisma z udziaem Heideggera, Benna, Carla Schmitta oraz braci Jnger, ktre spezy na niczym, nie tylko ze wzgldu na trudnoci charakterologiczne i rosncy nacisk opinii publicznej, ale i gest odwrcenia si niemieckiej prawicy od lozoi czynu, tak charakterystycznej dla lat dwudziestych. W skromnym zakresie, lecz susznie stawiajc akcenty, podkrelaj Schwilk i Kiesel znaczenie dla dziea Jngera esejw lat pidziesitych, ktre okazay si w yciu pisarza okresem podnym i niezwykle udanym. Przetumaczenie tego korpusu tekstw na jzyk polski okreli przy tym naley mianem pilnego dezyderatu, gdy ich aktualnoci nie da si zakwestionowa sugesti uwikania w jakiekolwiek biece konstelacje
3

Por. W. Wette, Wehrmacht. Legenda i rzeczywisto, Krakw 2008

274

Oceny i omwienia

polityczne. Jnger tamtych lat by ju czowiekiem odmawiajcym zabierania gosu na forum publicznym nawet w debatach akademickich, koncentrujc si przy tym na wytonej pracy pisarskiej w zaciszu prowincjonalnego Wilingen. Biografowie konsekwentnie podaj wic tropem jngerowskiej eseistyki raczej ni wydarze zewntrznych, susznie odkrywajc w niej sedno wczesnej egzystencji literata. W esejach Poza lini (1950) oraz Leny wdrowiec dokonuje si analiza kategorii takich, jak zanik oznaczajcy redukcj rnorodnoci, ale i czasu oraz przestrzeni produktywnego prnowania czy przypieszenia prowadzcego zdaniem Jngera w obszary nihilizmu. Kiesel znakomicie systematyzuje gury centralne, w Jngerowskiej aksjologii, dla nowoczesnoci, dodajc do robotnika oraz nieznanego onierza rwnie Waldgngera, ktry opiera si automatyzmowi procesw cywilizacyjnych. Nie trzeba przy tym dodawa, i ten bliski Teorii partyzanta Carla Schmitta osobnik nie stanowi wyrazu chci bezradnej ucieczki w obszary pierwotne, lecz za swj teren uznaje take zatoczone dzielnice wielkich metropolii. Warto natomiast sign po biograe Jngera, aby przekona si, i inspiracj w jego rozwaaniach powojennych znajdowali Zieloni, wyruszajcy pod koniec lat siedemdziesitych na krucjat przeciw mieszczaskiemu pastwu dobrobytu. Konsekwencja, z jak Jnger gosi nieodwracalno panowania imperiw, a nastpnie, w szczytowym okresie zimnej wojny, pastwa wiatowego sprawia, i przychyli mona si do zdania Kiesela i Schwilka przydajcych mu miano nie tylko diagnostyka, ale i prognosty, ktrego czyta warto analizujc fenomen globalizacji. Szczliwie umykaj biografowie niebezpieczestwu wyliczania kolejnych podry odbywanych przez Jngera w tempie przypominajcym zewntrznie turystyczny pd ogarniajcy obywateli RFN, pokazujc momenty, w ktrych ironizuje on t absurdaln potrzeb bezustannego bycia w ruchu. Sardynia staje si dla literata w 1954 r. miejscem bez podczenia, gdzie rozkoszuje si on wiadomoci niezalenoci od systemw przesyania energii oraz sieci telekomunikacyjnych. Wydaje si, e to wanie zasadnicza krytyka cywilizacji oraz wskazywanie alternatyw dla wiata fetujcego bezreeksyjnie kolejne tryumfy techniki stay si istotn okolicznoci agodzc dla pisarza Jngera. Jeeli Kiesel z rozbrajajc szczeroci przyznaje, e w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych mona byo w niemieckich krgach akademickich mwi o Jngerze wycznie krytycznie, a wszelkie projekty naukowe mu powicone wymagay uzasadnienia, to takiego stanu rzeczy nie zmieniy przecie liczne ordery pastwowe, nagrody literackie czy wizyty prominentnych politykw. Racj ma raczej Golo Mann, przywoywany w biograi Kiesela, ktry wskaza w 1982 r. na zadziwiajc harmoni ducha i ciaa pisarza ugruntowan na intymnej wizi ze wiatem fauny i ory, gest odrzucenia wiata technicznego na rzecz wartoci niematerialnych oraz absolutn autonomi wobec roszcze cywilizacji. Potne przesanie spenionego ycia, bdcego niejako realizacj zielonego programu, wyzwolio pisarza ze sfery sporw prowadzonych w gruncie rzeczy na potrzeby biece. Obaj biografowie bardzo mocno akcentuj moment odbytej na krtko przed mierci konwersji pisarza na katolicyzm. Schwilk czyni z niej nawet klamr spinajc cao narracji, a Kiesel odrzuca sugestie ewentualnego oportunizmu takiej decyzji. Ogrom zebranego przez obu germanistw materiau biogracznego nie budzi w tej kwestii najmniejszych wtpliwoci, cho na kadym kroku odnajdujemy rwnie lady dystansu Jngera wobec wiata wierze religijnych. Podsumowujc stwierdzi trzeba, i polski czytelnik dysponowa powinien tumaczeniem przynajmniej jednej z najnowszych biograi Jngera i to bynajmniej nie tylko ze wzgldu na sam osob pisarza. Tak potny zasb informacji na temat dwudziestowiecznych Niemiec zasuguje na opublikowanie w kraju w znacznej mierze odcitym od pogbionej reeksji na temat specyki zachodniego ssiada. Przyzna tym samym naley, i zamys napisania biograi ycia egzempla-

Oceny i omwienia

275

rycznego dla dwudziestego wieku, jaki nieco na wyrost umieszczony zosta w podtytule pracy Schwilka, nie osabia w adnym razie tezy o reprezentatywnoci Jngera dla okresu krtkiego stulecia. Niezalenie od wszelkich obiekcji dotyczcych wartoci literackiej utworw autora Gier afrykaskich potencja materiau biogracznego zgromadzonego wok jego osoby nie moe zosta pominity z przyczyn ideologicznych jakiejkolwiek natury. Cho prace Schwilka i Kiesela nie mwi z pewnoci ostatniego sowa na obszarze badawczym, ktre sobie wyznaczyy, to stan si bez wtpienia trwaymi punktami orientacyjnymi w obrbie wspczesnej germanistyki. Krzysztof arski

MAGDALENA LATKOWSKA:

Gnter Grass i polityka, seria Druga Europa pod red. Jana Kobiaa, WUW, Warszawa 2008, 240 ss.

Przedmiotem narracji w omawianej ksice czyni autorka polityczno-spoeczn dziaalno Gntera Grassa wyraz jego zaangaowania w formie publicystyki (esejw, przemwie, artykuw, listw, apeli), a take odbir jego dziaalnoci w Polsce i w Niemczech (s.13). Jest to praca ze wszech miar potrzebna, bowiem zbiera i systematyzuje czasowo bardzo rozleg, logistycznie bardzo rozproszon, a merytorycznie rnorodn twrczo niemieckiego noblisty o tematyce politycznej. Dodatkowo autorka poddaje analizie liczne polskie teksty podobnego charakteru, ktrych dotychczas w naszej publicystyce i germanistyce opublikowano cakiem sporo. Sama tylko grassologiczna bibliograa polska za lata 1958-2000, opublikowana przez Wojewdzk Bibliotek Publiczn w Gdasku (Polnord 2000) zawiera dokadnie 1335 rekordw. G. Grass jest postaci znan z mediw niemal wszystkim interesujcym si czym wicej ni codzienn konsumpcj. Gone dyskusje wok jego twrczoci i wystpie publicznych uczyniy go chyba najbardziej rozpoznawalnym pisarzem niemieckim zarwno w Niemczech, jak te na przykad w Polsce. W tym kontekcie zadziwia otwierajce zdanie redaktora serii, w ktrej ta pozycja si ukazuje: Posta Gntera Grassa jest w Polsce waciwie nieznana. Gdyby twierdzenie to dotyczyo nieznajomoci jego ksiek, ktre Polacy z pewnoci mogliby czyta bardziej intensywnie Ale w takim ksztacie to niefrasobliwe stwierdzenie dezawuuje prace tak wybitnych literaturoznawcw, jak Norbert Honsza, Maria Janion, Hubert Orowski czy Zbigniew wiatowski oraz publicystw, jak Adam Krzemiski czy Ryszard Ciemiski, ktrzy dla obecnoci i renomy tego pisarza w Polsce pooyli znaczne zasugi. Jeli Grass ma by w Polsce nieznany, to ktrego innego ze wspczesnych autorw niemieckich moglibymy uwaa za znanego? I jaki inny wspczesny niemiecki twrca ma takie przeoenie na dyskusje Polakw oraz na polsk literatur, by przywoa tylko gdaskich twrcw ze Stefanem Chwinem i Pawem Huelle na czele, ktrzy to powinowactwo czsto podkrelaj. Ksika M. Latkowskiej skada si z trzech rozdziaw. Pierwszy powica autorka omwieniu dziaalnoci Grassa z lat szedziesitych i siedemdziesitych (do ustpienia Willyego Brandta z urzdu kanclerskiego). Koncentruje si tutaj przede wszystkim na drodze Grassa do zaangaowania publicznego, ktrego gwnymi stacjami s: publicznie wyraony sprzeciw wobec budowy muru berliskiego w sierpniu 1961 r. oraz coraz mocniejsze bezporednie zaangaowanie w walk wyborcz do parlamentu Republiki Federalnej na rzecz SPD. Grass uczestniczy w trzech kampaniach wyborczych. Jak referuje autorka w 1965 roku pisarz wzi udzia

276

Oceny i omwienia

w dwudziestu piciu spotkaniach w pidziesiciu piciu miastach [sic! L..], w 1969 roku w stu dziewidziesiciu spotkaniach, a w 1972 w stu dziewidziesiciu dwch (s. 71). Jego relacje z parti socjaldemokratyczn byy dosy skomplikowane, wiadczy o tym choby fakt, i w tamtych latach Grass nie by czonkiem SPD. Zaangaowanie na rzecz tej partii polegao przede wszystkim na osobistej sympatii i podziwie dla przywdcy niemieckiej socjaldemokracji i wczeniejszego burmistrza Berlina Zachodniego Willy`ego Brandta oraz na zdecydowanej awersji autora Gdaskiej trylogii wobec sprawujcej od lat rzdy chadecji i jej politykw. Jako prawdziwie dyletanckie (w starym, dobrym znaczeniu tego sowa) i barwne z dzisiejszej perspektywy postrzega moemy akcje zachodnioniemieckich pisarzy przy duym udziale Grassa, tworzcych obywatelskie projekty takie, jak Kantor Wyborczy Pisarzy Niemieckich, czy Socjaldemokratyczn Inicjatyw Wyborcz, ktrych dziaalno przedstawia autorka. Kolejny rozdzia powica M. Latkowska omwieniu tych koncepcji politycznych, ktre podsumowuje wsplnym terminem trzeciej drogi. Chodzi tu zarwno o koncepcj demokratycznego socjalizmu, ktrego propagatorem sta si pisarz w latach siedemdziesitych, poprzez jego armacj praskiej wiosny i trudny dialog z rewoltujc modzie 1968 r. po zainteresowanie krajami Trzeciego wiata (Indie, Nikaragua). Grass by na tym polu rwnie aktywny, jak we wczeniejszej walce wyborczej, ale w tej fazie powstawao wicej programowych tekstw. Warto wymieni choby takie eseje, jak Siedem tez o demokratycznym socjalizmie,O Erfurcie w innym znaczeniu, Niedoczytana rewolucja, ktre pozwalaj umiejscowi Grassa wiatopogldowo wobec rozchwianej rzeczywistoci politycznej po 1966 r. Dla pisarza data ta jest o tyle wana, e po utworzeniu rzdu Wielkiej Koalicji CDU/CSU i SPD przyszed moment utraty zudze w moliwo wpywu na program duej partii politycznej. SPD jest ju tylko mniejszym zem, sercem jest pisarz przy demokratycznym socjalizmie, ktry widzie trzeba na lewo od SPD. W tym rozdziale autorka omawia take stosunek Grassa do wasnego pastwa, wcznie z jego sprzeciwem wobec sposobu dokonanego w 1990 r. zjednoczenia Niemiec. w sprzeciw, z ktrego zreszt zgorzkniay noblista po latach praktycznie si wycofa, jest zrozumiay w kontekcie jego obaw przed siln reaktywacj poczucia narodowego Niemcw i przed moliw utrat politycznej pokory, jak Niemcy kierowali si w swym dziaaniu na arenie wiatowej w obliczu winy za Auschwitz. Ale zrozumiay jest on take i to trafnie odczytuje autorka z tekstw Grassa na tle przywizania pisarza do koncepcji deniowania Niemcw i Niemiec jako narodu kulturowego oraz do patriotyzmu konstytucyjnego jako najpeniejszej formy trwaego zwizania Republiki Federalnej z zachodnim systemem wartoci. Kocowy rozdzia ogniskuje narracj na komentarzach Grassa do wydarze w Polsce (gwnie rozwoju stosunkw polsko-zachodnioniemieckich, kwestii uznania granicy na Odrze i Nysie, Solidarnoci) oraz przedstawia cakiem bogaty i kontrowersyjny odbir politycznej aktywnoci twrcy Blaszanego bbenka w publicystyce i germanistyce polskiej. Ksika M. Latkowskiej zawiera obty materia odnoszcy si do esejw, przemwie itp., tylko czciowo dostpnych w polskich przekadach. W tym momencie mona wyrazi zdziwienie, e autorka nie wykorzystuje tych nielicznych przekadw na polski, ktre wyszy u nas drukiem, choby jako publikacja ksikowa (Niemieckie rozliczenia, Warszawa 1990). Ma ona doskona orientacj w niemieckiej recepcji pogldw i aktywnoci Grassa, referuje je te przekonujco. Pewien niedosyt przynosz natomiast reeksje dotyczce biegu spraw politycznych, ktre opiera praktycznie na dwch dosy oglnych opracowaniach historii politycznej RFN (Erhard Cziomer, Manfred Grtenmaker), zdecydowanie za rzadko odwoujc si do istniejcych wynikw bada szczegowych. Jej wnioski s poprawne, brakuje im jednak niekiedy pokazania

Oceny i omwienia

277

gbszego ta pewnych decyzji politycznych, bd uwikania intelektualistw w dyskurs rwnie midzy sob. C bowiem wyjani nam cytowane zdanie, i uchwalenie ustaw o stanie wyjtkowym przez Bundestag w maju 1968 roku naley zaliczy do najbardziej kontrowersyjnych rozdziaw w rzdzie Kiesingera (s.116-117), kiedy nie zostaa zreferowana istota tak ywego protestu intelektualistw, zwizkowcw i studentw przeciw tyme ustawom, tym bardziej e z perspektywy minionych dziesicioleci potencjalne zagroenie jest coraz sabiej rozpoznawalne. Badaczka zbyt rzadko wychodzi poza teksty Grassa i nie przywouje innych, czasem rwnie arliwych dyskutantw wrd intelektualistw (sporadycznie pojawiaj si nazwiska Hansa Magnusa Enzensbergera i Martina Walsera jako jego adwersarzy), a przecie Grass jest z pewnoci wyjtkowo ciekawym ale tylko jednym przykadem z szerokiego grona rozpolitykowanych autorw lat szedziesitych i siedemdziesitych. Trudno rwnie zgodzi si ze stwierdzeniem, i Heinrich August Winkler i Hans Ulrich Wehler podobnie do Grassa sceptycznie lub negatywnie odnosili si do idei zjednoczenia Niemiec (s.169), tym bardziej e autorka nie popara tego sdu adnymi wypowiedziami tych znanych historykw. Tytuowa teza Winklera z jego monumentalnych dziejw Niemiec o dugiej drodze na Zachd przynosi wrcz explicite wyraon myl, e wraz ze zjednoczeniem w 1990 r. zostaje zakoczony proces trwaego zakotwiczenia Niemiec w hemisferze Zachodu. Zdecydowanie wicej kontekstu przydaoby si rwnie przy omawianiu Karty Wypdzonych z 1950 r., czy wakiego listu biskupw z 1965 r., ni zdawkowe zdanie, e pitego grudnia otrzymali odpowied (s. 176). Narracja autorki jest wartka i mimo natoku informacji czytelnik nie gubi gwnego wtku wywodu. Zabrako chyba tylko ostatniej, redaktorskiej lektury tomu, ktra wyeliminowaaby takie wtpliwe stwierdzenia, jak odczyty Grupy 47 (s.17), spotkanie w Bad Godesberg (s.45) na okrelenie przeomowego zjazdu SPD, przewrt w 1989 roku (s.73) na upadek komunizmu, czy Polsk Republik Ludow (s.194). Gwoli prawdy stwierdzi naley, i Grass wstpi do SPD w 1982 r. nie ze wzgldu na przegrane przez t parti wybory, ale w formie protestu na zamanie koalicji rzdowej SPD/FDP w wyniku wolty mniejszego koalicjanta socjaldemokratw, natomiast prezydent Lbke mia na imi Heinrich, a nie Hans (s. 76). Autorka powica sw ksik Grassowi jako uczestnikowi wydarze politycznych bd pisarzowi politycznemu, std nie znajdziemy na jej kartach reeksji dotyczcych literatury sensu stricte. Drobnym wyjtkiem jest kilka uwag powiconych noweli Idc rakiem, gdy jak susznie zauwaa Latkowska dyskusje nad tym tekstem maj zdecydowan konotacj polityczn. Ciekaw konstatacj jest w kocu stwierdzenie, e niemiecki odbir dziaalnoci Grassa zwizany z Polsk [] praktycznie nie istnieje (s.12), cho pewien wyom w tym rozpoznaniu przyniosy relacje niemieckich mediw o polskich reakcjach na wyznanie Grassa o jego przynalenoci do Waffen-SS oraz o debacie nad honorowym obywatelstwem Gdaska w latach 2006-2007. Samoistn wartoci tej mimo zaznaczonych uomnoci cennej rozprawy s odwoania i referencje do niepublikowanych tekstw Grassa znajdujcych si w archiwum berliskiej Akademii Sztuk oraz pierwsze prby spoytkowania do bada listw pisarza, co dotychczas rzadko zdarza si rwnie w niemieckich opracowaniach. Ksika Latkowskiej zbiera wreszcie w penym ogldzie problematyk tego wanego segmentu twrczoci niemieckiego noblisty, wart opracowania przez polskich badaczy z przyczyn istotnych dla naszej wiedzy o politycznej i kulturowej tkance ycia politycznego Republiki Federalnej. Moe by wic ta ksika wan lektur tyle dla literaturoznawcw i kulturoznawcw, co dla historykw powojennych Niemiec. Leszek yliski

278

Oceny i omwienia MACIEJ WALKOWIAK: Ernst von Salomons autobiographische Romane als literarische Selbstgestaltungsstrategien im Kontext der historisch-politischen Semantik, Peter Lang, Frankfurt am Main 2007, Posener Beitrge zur Germanistik, herausgegeben von Czesaw Karolak, Bd. 15, 379 ss.

Praca Macieja Walkowiaka stanowi istotny wkad do reeksji nad mao dotd znanymi w naszym kraju obszarami konserwatywnych tradycji niemieckich. Byy one w Polsce przez dugie lata starannie przemilczane, a dzi, gdy chtnie ignoruje si rzeczywisty potencja naszego ssiada, sigajc nierzadko po strategi omijania lub skrywania faktycznie istniejcych napi dwustronnych w retoryce globalizacji, przypomnienie postaci Ernsta von Salomona oceni naley jako krok bez wtpienia odwany. Posta ta czona jest przecie, susznie zreszt, prawie wycznie z ponurym mordem politycznym o podou antysemickim na osobie Walthera Rathenaua z 1922 r., natomiast dziaalno pisarska Salomona i jego dalsza droga yciowa pozostaj niemale nieznane. Ksika poznaskiego germanisty nie stanowi przy tym biograi politycznej Salomona, ktra si rzeczy byaby pozycj wtrn wobec publikacji istniejcych na niemieckim rynku wydawniczym, lecz prb rekonstrukcji strategii autokreacyjnych pruskiego literata na podstawie dogbnej analizy jego powieci o charakterze autobiogracznym. Korpus tekstowy stanowicy fundament rozprawy obejmuje powieci: Die Gechteten (1930), Die Stadt (1932), Die Kadetten (1933), Der Fragebogen (1951) oraz Die Kette der tausend Kraniche (1972). Do najbardziej charakterystycznych cech omawianej pracy naley jej interdyscyplinarny charakter oraz suwerenno autora w poruszaniu si na ogromnym polu wykorzystywanej z duym znawstwem literatury sekundarnej. Trudno mwi w przypadku pracy M. Walkowiaka o rozprawie stricte lologicznej, co porednio przyznaje on sam, przywoujc trjkt historia polityka literatura, przy czym gwny akcent kadziony jest z naciskiem i konsekwentnie na ostatnim czonie tej triady. Walkowiak pod zreszt w tym wzgldzie ladami fascynacji swego bohatera i wyprolowanie rozprawy odpowiada w tym sensie jej przedmiotowi. Punkt wyjcia rozwaa autora stanowi konstatacja znikomej wagi, jak dzieo Ernsta von Salomona uzyskao w literaturze przedmiotu, co w kontekcie znaczenia niektrych przynajmniej utworw niemieckiego pisarza, stanowi bez wtpienia korzystn pozycj wyjciow. Poznaski germanista stawia przed sw rozpraw wiele celw, poczynajc od analizy paradygmatu pastwa narodowego poprzez prb zmierzenia si z wykorzystanymi przez Salomona zasobami semantyki polityczno-historycznej a po przyczynki z zakresu historii mentalnoci oraz badanie potencjau autobiogracznoci. Poza tym Walkowiak zadaje rwnie pytania o stosunek Salomona do nowoczesnoci, jego afekt antydemokratyczny czy kwesti wspodpowiedzialnoci za upadek Republiki Weimarskiej. Kolejne stawiane ju na wstpie pytania wiadcz o jego ogromnej dociekliwoci badawczej, co ma take zwizek z duymi wymaganiami erudycyjnymi stawianymi przez Walkowiaka potencjalnemu czytelnikowi. I tak w centrum zainteresowania pozostaj rwnie pytania o sens niemieckiej i wiatowej historii, rol jednostki w procesie historycznym czy te uzasadnienie uycia przemocy w wiecie polityki. W drugim rozdziale rozprawy M. Walkowiak podejmuje prb rekonstrukcji socjologicznego i mentalnego fundamentu antydemokratycznej postawy E. von Salomona. W tej obszernej czci niewiele jest odniesie do wiata literatury, autor daje natomiast upust swym talentom narracyjnym i dowodzi wietnej orientacji w literaturze badawczej dotyczcej nie tylko II Cesarstwa i Republiki Weimarskiej, ale i pooenia w tym okresie ydw niemieckich, stopie-

Oceny i omwienia

279

nia si nacjonalizmu z wyobraeniami religijnymi, czy te kontynuacji postaw politycznych w Niemczech porewolucyjnych. Na tle tej imponujcej panoramy twrczoci Salomona na szczeglne wyrnienie zasuguje potraktowanie kwestii antysemityzmu, uwzgldniajce gospodarczy wymiar procesu asymilacji oraz powstawanie teorii rasowych. Trzeci rozdzia rozprawy pokazuje niebezpieczestwa zbyt dokadnego omawiania przez autora ta historyczno-politycznego, jak ma to ewidentnie miejsce w przypadku paryskiej konferencji pokojowej, generalnie problematyki I wojny wiatowej oraz puczu Kappa. Z drugiej strony rzetelne wprowadzenie Walkowiaka w kwesti walk o wolno republik nadbatyckich wydaje si by dla zrozumienia biograi i dziea E. von Salomona niemale nieodzowne. Na stronie osiemdziesitej swej ksiki M. Walkowiak sprawnie przechodzi do omwienia dziea literackiego Salomona, mianowicie powieci Die Kadetten, ktrej przyznaje absolutnie centraln rol w twrczoci niemieckiego pisarza, wci do jej fenomenu powracajc i to zarwno na paszczynie biogracznej, jak i literackiej. Czytelnik otrzymuje jedn z wariacji znanego obrazu koszar bezwzgldnie niszczcych indywidualno modych ludzi, ich charaktery i poddanych drylowi, serwowanemu przez zwykle sadystycznych przeoonych. Efektownie opisany przez Walkowiaka proces uniformizacji, ktrego konsekwencj jest daleko idcy zanik kompetencji spoecznych, powizany z zaburzeniami sfery seksualnej i kompensacj w postaci wojennej agresji, przypomina wpywowe w latach siedemdziesitych teorie K. Theweleita, sformuowane w jego gonej ksice o mskich fantazjach. Poznaski germanista konsekwentnie wyizolowuje przy tym instytucj koszar kadetw z unowoczeniajcego si spoeczestwa Niemiec cesarskich okrelajc je mianem wyspy. Walkowiak susznie pokazuje konsekwencj onierskiego typu wychowania dla wzorcw odrzucenia regu demokracji, ktre stay si po 1918 r. udziaem rwnie Salomona. Generalnie jednak kategoryczna ocena pocztkw socjalizacji autora Die Kadetten w militarystycznym rodowisku budzi pewne wtpliwoci w szerszym kontekcie pimiennictwa rewolucji konserwatywnej. Pojawia si bowiem aktualne do dzi pytanie o monopol demokratycznego modelu nowoczesnoci. Chciaoby si na nie odpowiedzie za M. Walkowiakiem twierdzco, lecz nie do koca odpowiada to nie tylko dowiadczeniu historycznemu XX w., ale rwnie diagnozom bliskiego Salomonowi E. Jngera. Fragmenty powieci Salomona, w ktrych opisuje on proces zamiany modych ludzi w jedno ciao, przybierajce coraz bardziej mechaniczn posta, jako ywo przypominaj obserwacje autora Robotnika ostatecznie sformuowane w 1932r. Wydaje si, i przedstawienie nieco bardziej zrnicowanego obrazu Prus, jak i Niemiec cesarskich, bdcych w istocie kostiumem skrajnie nowoczesnego pastwa, nie byoby w przypadku pisarza rewolucji konserwatywnej naganne, co w niczym nie umniejsza znaczenia argumentacji M. Walkowiaka w logiczny sposb wywodzcego rda dojmujcej socjopatii Salomona i jego rwienikw. Polski germanista nie pomija zreszt estetycznego wymiaru narastajcej militaryzacji, posugujc si z duym wyczuciem formuami typu galwanizacja ludzkiej sylwetki czy pojciem totalnej mobilizacji. Szkoda przy tym, i E. Jnger cytowany jest jedynie porednio, zwaszcza, e M. Walkowiak wprost wskazuje na wyrane konotacje pomidzy retoryk wojenn E. von Salomona oraz E. Jngera. (s. 140). Autor konsekwentnie poda ladem R. Kosellecka, podnoszc w obrbie twrczoci Salomona przeciwstawne pojcia onierzy i cywili, ktre porzdkuj wiat przedstawiony w utworach niemieckiego pisarza. Ze sporym wyczuciem prowadzi M. Walkowiak czytelnika poprzez zamt okresu powojennego w yciu autora Die Gechteten, kiedy to wcza si on w walk ochotniczych oddziaw niemieckich, dcych do wyzwolenia pastw nadbatyckich spod wadzy bolszewikw. Sumienna analiza autobiogracznych powieci Salomona pozwala ukaza elementarny charakter tych zmaga, prowa-

280

Oceny i omwienia

dzonych poza kontrol pastw i armii, gdzie najwyszym sdzi by ocer, a niezwyke wysiki podejmowano z czystej chci przygody. Walkowiak susznie dostrzega w tych zaoeniach zalki skonnoci Salomona do samodzielnego stanowienia prawa, ktre skutkowa miay pniej jego wspudziaem w tragicznym zamachu z 1922 r. Dobrze dobrane cytaty znakomicie ilustruj dramatyczn scen buntu niemieckich onierzy na dworcu w Mitawie, jako moment zerwania z realn ojczyzn i pocztek de do nadania wyimaginowanych ksztatw przyszym Niemcom. Udzia w puczu Kappa-Lttwitza czy te walkach w Zagbiu Ruhry stanowi ju tylko logiczn konsekwencj usytuowania si poza wartociowaniami republikaskimi, co poznaski germanista ukazuje rwnie precyzyjnie jak rasistowskie zabarwienie wypowiedzi narratora Die Gechteten skierowanych przeciwko wkraczajcym do Nadrenii Francuzom. Na szczegln uwag zasuguj rozwaania powiecone powstaniom grnolskim, w obrbie ktrych M. Walkowiak wskazuje na zbieno pomidzy W. Rathenauem oraz E. von Salomonem w ich afekcie antypolskim. Zdumiewa w tym wzgldzie generalnie jedno intelektualistw niemieckich, znoszca w momencie zagroenia zewntrznego wszelkie podziay i wanie, co autor pracy udowadnia w sposb dobitny. Trafnie charakteryzuje on Salomona i jego kreacje autobiograczne jako krzyowca, gdy tak jedynie opisa dao si erupcj partyzanckich energii, ktre kazay kontynuowa walki na granicach Rzeszy. Ekskurs powicony postaci W. Rathenaua znakomicie przyblia t niebanaln posta, eksponujc obok jej osigni technicznych zapa pisarski i zaangaowanie polityczne. Nieco problematyczne jest traktowanie Rathenaua jako emanacji nowoczesnoci przeciwstawionego reakcyjnemu Salomonowi wzgldnie jego autobiogracznym kreacjom, lecz i w tych ocenach zachowuje autor rozprawy konsekwencj. Bogat bibliogra na jakiej bazuje M. Walkowiak, omawiajc kwestie zamachu na ministra spraw zagranicznych, uzupeni mona by w tym miejscu o prac W. Wettego Wehrmacht 1, gdzie ukazano w przekonujcy sposb rozwj niemieckich wyobrae antysemickich na przestrzeni dwch ostatnich stuleci ze szczeglnym uwzgldnieniem korpusu ocerskiego. W podrozdziale dotyczcym okresu uwizienia Salomona nieco daje o sobie zna fakt nieuwzgldnienia przez autora rozprawy materiaw archiwalnych, lecz ywe zainteresowanie przykadowo E. Jngera losem przyjaciela daje si zrekonstruowa wycznie przy wykorzystaniu marbachskiej spucizny tego ostatniego. Antydemokratyczny prol Salomona zyskuje jeszcze bardziej na konturach poprzez uwypuklenie dokonywanej przez niego w wielu pomniejszych pismach apoteozy Prus jako organizmu o wyjtkowych cechach pastwowotwrczych. W czwartym rozdziale swojej pracy podejmuje si M. Walkowiak usytuowania Salomona w obrbie rewolucji konserwatywnej, rozwija kwesti mityzacji Prus oraz sytuacji pisarza w III Rzeszy. W interesujcy sposb doprecyzowana zostaje w tym miejscu kwestia nacjonalizmu twrcy, ktrego antymodernistyczny charakter ma swe korzenie w afekcie antykapitalistycznym i modnej wwczas krytyce wpyww amerykaskich w Europie. Te elementy wiatopogldowe wystpoway jednak powszechnie wrd narodowych rewolucjonistw podobnie jak wstrt do parlamentaryzmu, partii politycznych oraz fascynacja rewolucj padziernikow i Zwizkiem Radzieckim. Interesujce, e podobnie jak w przypadku braci Jnger, pryncypialny brak aliacji politycznych stanowi tam przed zakusami NSDAP i pozwoli ostatecznie ocali pewn doz niezalenoci. Brak konkretnego programu politycznego i silna fascynacja konkretnym dziaaniem czsto zakadajcym uycie przemocy przypisywaa Salomonowi istotne miejsce
W. Wette, Wehrmacht. Legenda i rzeczywisto, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2008.
1

Oceny i omwienia

281

w szeregach nowych nacjonalistw jako odamu rewolucji konserwatywnej. W doskonay sposb pokazuje Walkowiak na przykadzie gonej powieci Salomona Der Fragebogen jak dobrze rozumia on specyk zainteresowania sob Jngera, zafascynowanego determinacj i brutalnoci przyjaciela, ktrego obserwacja sprawiaa przyjemno na ksztat podania za niebezpiecznym insektem. Podobnie rzecz si ma z przyczynami rozejcia si drg obu intelektualistw w momencie, gdy Jnger piszc Awanturnicze serce wkroczy na ciek zbyt estetyczn i lozoczn dla nieposkromionych temperamentw swych wsptowarzyszy. Kolejn mocn stron rozprawy M. Walkowiaka jest klarowne przedstawienie gbokiej fascynacji Salomona wiatem szeroko pojtego Wschodu, dla ktrego egzotyczne jest podporzdkowanie ycia wymogom handlu, zupenie inne pojcie czasu czy te mylenie caociowe. Nie bez racji cytuje poznaski germanista wypowiedzi autora Der Fragebogen o Prusakach jako Chiczykach Europy, ktrzy czerpali cnoty raczej z konfucjanizmu ni chrzecijastwa. Silny afekt antymaterialistyczny i antylisterski czy si tu z akcentowaniem ideau ascezy jako fundamentu powodzenia Prus. Dyskusyjn pozostaje natomiast kwestia oceny nowoczesnoci pastwa Hohenzollernw, bdca z pewnoci przedmiotem sporu w obozie rewolucji konserwatywnej. W caej rozcigoci zgodzi si naley z ocenami Walkowiaka co do antymodernistycznego impetu ruchu chopskiego, ktre zawarte zostay w analizie powieci Die Stadt. Przeciwstawienie zakorzenienia w ziemi oraz internacjonalistycznej mobilnoci naleao do trzonu dyskusji prowadzonych wok fenomenu wielkiego miasta we wczesnych latach trzydziestych XX w. Poznaski badacz wykazuje spor doz krytycyzmu wobec bohatera swoich rozwaa i to rwnie w odniesieniu do okresu narodowego socjalizmu nie umniejszajc jego roli w czasopimie Reiter gen Osten w latach 1934-1944 i zachowujc stosowny dystans do zapewnie o byciu wycznie namitnym obserwatorem, a nie uczestnikiem wydarze. Szkoda troch, i tylko na marginesie przedstawione jest zaangaowanie Salomona jako scenarzysty w przemys lmowy III Rzeszy odpowiednio stylizowany w Der Fragebogen na niemale orodek ruchu oporu. Ostatni rozdzia rozprawy polskiego lologa przynosi wysoce interesujce rozwaania na temat konstrukcji autobiogracznych Salomona po 1945 r., kiedy to kompletnie zignorowa on proces ideologicznej reorientacji Republiki Federalnej na Zachd, bojkotujc mentalnie w rwnym stopniu procesy demokratyzacji. Czytelnik konfrontowany jest przez Walkowiaka z prbami relatywizacji niemieckich zbrodni poprzez eksponowanie krzywd wyrzdzonych przez aliantw. Obrazy zbombardowanych miast niemieckich czy te uciekinierw z Czechosowacji nie s przywoywane w duchu pokuty czy wzajemnego przebaczenia. Lecz Walkowiak nie ukrywa przed polskim czytelnikiem innych wyborw Salomona, ktry bez przerwy pyn pod prd historii, rwnie gdy zdawa si odkrywa w komunizmie cechy typowo pruskie jak dyscyplina, solidarno czy organizacja. Kolorowy obraz politycznych wyborw niemieckiego pisarza dopenia jego poparcie dla ruchu pokojowego oraz lewicowego skrzyda SPD czy te entuzjazm dla osoby Che Guevary, nie wspominajc ju o bezkrytycznym stosunku do NRD. Rozprawa Macieja Walkowiaka w sumienny sposb rekonstruuje strategie autobiograczne Ernsta von Salomona, ktrego kreacja literacka nie odbiega zbytnio od niezwykle interesujcego poznawczo ycia czowieka, sytuujcego si permanentnie midzy wszystkimi frontami. Nie jest to posta z gatunku tych do naladowania, lecz raczej reprezentant dwudziestowiecznych Niemiec w jakim stopniu typowy dla czci ich intelektualnej formacji. Z polskiej perspektywy prba zmierzenia si z tego typu postaci zasuguje na uwag, gdy odwanie wkracza na obszar wci jeszcze le obecny, bez ogrdek pokazujc oceny i sytuacje bardzo radykalne i czsto w swej brutalnoci krzywdzce. Posta wspodpowiedzialnego za mord polityczny na

282

Oceny i omwienia

tle antysemickim nie jest przy tym wybielana czy te natrtnie usprawiedliwiana, lecz raczej pokazana z rozwag i wyczuciem. Praca M. Walkowiaka z ca pewnoci walnie przyczyni si do lepszego zrozumienia skomplikowanych konstelacji rewolucji konserwatywnej oraz indywidualnych wyborw jej przedstawicieli, ktre postrzega naley zawsze w kontekcie specyki czasw, w ktrych przyszo im dziaa. W tym sensie mamy do czynienia z rozpraw o znaczeniu kluczowym dla dyskusji o literaturze niemieckiej wieku dwudziestego z jej jake czsto pomijanymi, bynajmniej nie ze wzgldu na brak walorw artystycznych, obszarami. Krzysztof arski