PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 2

AGATA BACHRZ Gdask

WIELKA WOJNA OJCZYNIANA WE WSPCZESNEJ ROSYJSKIEJ KINEMATOGRAFII O NONIKACH PAMICI ZBIOROWEJ

Tematem artykuu jest przedstawienie wybranych sposobw obrazowania II wojny wiatowej (czy raczej naleaoby powiedzie w tym wypadku Wielkiej Wojny Ojczynianej) we wspczesnej rosyjskiej kinematograi na przykadzie kilku rnych lmw. Rnych, a wic czerpicych zarwno z zasobw kultury okrelanej jako popularna, jak i tych bdcych bardziej artystycznym przetworzeniem tematu wojny. Celem jest przede wszystkim wychwycenie charakterystycznych wtkw, zwizanych z tematyk wojenn, a nie ocena poziomu artystycznego obrazw lmowych. Na potrzeby niniejszego tekstu wybrano kilka lmw produkcji rosyjskiej z ostatnich lat (2002-2008): Gwiazda (Zvezda), Jestemy z przyszoci (My iz buduego), Bogosawcie kobiet (Blagoslavite eninu), Czerwone niebo, czarny nieg (Krasnoe nebo, rnyj sneg), Nasi (Svoi)1. W wyborze kierowano si zasad, wedug ktrej wojna powinna stanowi jeden z centralnych, a nie tylko poboczny temat lmu. Poza tym starano si wybra produkcje odmienne gatunkowo i stylowo, w rny sposb przetwarzajce tematyk wojenn i mieszczce si w odmiennych dyskursach pamici. Niemonoci jest oczywicie przegld wszystkich wojennych wtkw, ktre odnajdziemy w lmach rosyjskiej produkcji, dlatego te ponisza analiza ma z natury rzeczy charakter wybirczy i szkicowy. Podstaw podjtej analizy jest koncepcja pamici zbiorowej, ze szczeglnym uwzgldnieniem zagadnie medializacji tej pamici. Barbara Szacka okrela oglnie pami zbiorow (ktr naley odgranicza od historii w rozumieniu dyscypliny akademickiej) jako zbir wyobrae czonkw zbiorowoci o jej przeszoci, o zaludniajcych j postaciach i minionych wydarzeniach, jakie w niej zaszy, a take sposobw ich upamitniania i przekazywania o nich wiedzy uwaanej za obowizkowe wyposaenie czonka tej zbiorowoci2. S to wedug niej wszystkie wiadome odniesienia do przeszoci, ktre wystpuj w biecym yciu zbiorowym3. Jednak B. Szacka zaznacza, e informacje, z ktrych
1 Przy zapisie wyrae i nazwisk rosyjskojzycznych stosuje si zasady transliteracji wspczesnego alfabetu rosyjskiego wedug Sownika Ortogracznego PWN. 2 B. Szacka, Czas przeszy, pami, mit, Warszawa 2006, s. 19. 3 Tame.

92

Agata Bachrz

jednostki buduj swoje wyobraenia o czasach minionych pochodz z rnych rde i spywaj rnymi kanaami, podlegajc przy tym spoecznie wytwarzanym standardom selekcjonowania, interpretowania i przeksztacania. Denicja pamici zbiorowej jest na tyle pojemna, e pozwala wczy w obrb rozwaa nad spoecznym wymiarem stosunku do przeszoci wiele rozmaitych problemw. Dyskusje na temat rnych aspektw zbiorowego pamitania i upamitniania s bowiem dzisiaj obecne zarwno w dyskursie publicystycznym, jak i naukowym, co przekada si na znaczny rozkwit publikacji na temat pamici zbiorowej. Socjologia pamici to obecnie w peni uprawniony dzia nauk spoecznych, do pewnego stopnia odzwierciedlajcy wiele charakterystycznych problemw wspczesnej reeksji nad spoeczestwem. Pytania o pami zbiorow co wydaje si by szczeglnie istotne ze wzgldu na interesujcy nas tutaj problem dotykaj midzy innymi dyskusji na temat moliwoci wiernego odtwarzania rzeczywistoci oraz mechanizmw ksztatowania si rnych jej reprezentacji (np. przebiegu i uwarunkowa procesw selekcji faktw wczanych w obrb konkretnego dyskursu na temat przeszoci). W zwizku z tym reeksja nad spoecznymi mechanizmami upamitniania (take rzecz jasna zapominania) zwizana jest z problematyk tosamoci zbiorowych (narodowych, lokalnych itp.) i z funkcjami, jakie przeszo moe peni w dzisiejszych warunkach. Taka a nie inna forma pamici zbiorowej zazwyczaj czemu suy, jest w jaki sposb funkcjonalna, najczciej z punktu widzenia spjnoci grupowej lub legitymizowania panujcego porzdku spoecznego: to prawda, e w pamici zbiorowej dokonuje si mitologizacja przeszoci, polega ona jednak nie na jej faszowaniu, lecz na spontanicznym przeksztacaniu postaci oraz wydarze przeszoci w ponadczasowe wzory i personikacje wartoci, ktre sankcjonuj zachowania i postawy wane dla ycia zbiorowoci4. Niekiedy problematyka zbiorowego i publicznego wymiaru pamitania czy si take ze zjawiskiem emancypacji grup dotychczas wykluczonych, z dojciem do gosu narracji alternatywnych wobec uprzywilejowanych w danej zbiorowoci. Reeksja nad szeroko pojt pamici zbiorow dotyczy zarwno obszarw polityki czy pastwowoci, jak i ostatnimi czasy take sfery codziennoci oraz funkcjonowania popkultury. Wielu badaczy, w tym rosyjski socjolog Lev Gudkov, podkrela daleko idce rnicowanie si wspczesnych form pamici. Gudkov zwraca tym samym uwag na konieczno uwzgldnienia w analizach pamici owej mozaiki obszarw rzeczywistoci, stylw i podmiotw, biorcych udzia w zoonym procesie pamitania. Pisze on:
jest zupenie oczywiste, e utrwalona historia XX wieku zasadniczo rni si od redniowiecznych kronik i od historii powszechnych pisanych w wieku XIX, choby tylko dlatego, e, po pierwsze zmieniy si, zrnicoway i wielokrotnie poszerzyy te grupy, ktre bray na siebie zadanie zachowania i reprodukcji przeszoci, a po drugie zmienia si take sama technika utrzymania i zachowania przeszoci to ju nie tylko archiwa, muzea, galerie malarstwa batalistycznego i historycznego, nie tylko wielotomowe przegldy wydarze lub memuary i dokumenty rodzinne warstw wyszych czy wyksztaconych.
4

Tame, s. 23-24.

Wielka Wojna Ojczyniana we wspczesnej rosyjskiej kinematograi

93

Obecnie na rwnych prawach z profesjonalnymi historykami funkcjonuj i archiwa kronik lmowych, i rodki masowego przekazu, i beletrystyka, i szkoa, i armia, demagogia polityczna, rytuay narodowe, symboliczna i ideologiczna toponimika, i wiele innych5.

Wyliczenie to wyranie pokazuje jak szerokie i zrnicowane powinny by w dzisiejszych czasach badania nad pamici zbiorow, Jednoczenie wielo ta wydaje si sygnalizowa moliwe konikty midzy odmiennymi dyskursami, podmiotami, nonikami czy stylami pamici. Podstawowym obszarem badawczym dotyczcym pamici zbiorowej jest sfera publicznie dostpnych nonikw. Jest rzecz oczywist, e bada pami moemy poprzez obiektywizacje, jakimi s wszelkie sposoby jej utrwalania, takie jak choby dokumenty, muzea, literatura, sztuki plastyczne, pomniki itd. Bartosz Korzeniewski proponuje okreli w proces zaporedniczania pamici przez rozmaite noniki mediatyzacj pamici6. Szczeglnym rodzajem mediatyzacji jest zaporedniczenie kolektywnej pamici przez nowoczesne media elektroniczne (medializacja), co wydaje si by wyjtkowo istotne z punktu widzenia analiz roli pamici w kulturze wspczesnej. Noniki pamici zapewniaj materialne podoe dla komunikacji, umoliwiajc w ten sposb przekaz treci dotyczcych przeszoci, warunkujc przejcie z poziomu indywidualnego na kolektywny, ale rwnie wpywajc na ksztat wspomnie zbiorowych (noniki nie s bowiem nigdy neutralne)7. Ze wzgldu na w brak neutralnoci nonikw pamici warto zwrci uwag na do istotn dwoisto poruszanej problematyki. Przyj naley chyba zaoenie, e obrazy lmowe o tematyce wojennej (oczywicie nie tylko te, lecz wszelkie, ktre mona okreli oglnym mianem historycznych) mog peni dwie funkcje mieszczce si w obszarze interesujcych nas zagadnie. Po pierwsze, traktowane s one jako obiektywizacja wyobrae zbiorowych, odzwierciedlajc tak a nie inaczej uksztatowane spoeczne sposoby pamitania o wojnie i dajc si odczytywa jako ich papierki lakmusowe. Drugim aspektem tego samego problemu (nie do koca wszak pozostajcym z pierwszym w sprzecznoci) jest ewentualny perswazyjny charakter przekazw lmw, a wic jednoczenie pytanie o genez okrelonych gur pamici zbiorowej. Mwic innymi sowy, mona w tym drugim przypadku pyta, kto jest nadawc konkretnych przekazw (jest to o tyle zasadne, e wszystkie scharakteryzowane tutaj obrazy powstay przy wsparciu nansowym Ministerstwa Kultury Federacji Rosyjskiej bd powizanych z nim instytutw lmowych). Idc tym tropem, naleaoby chyba postawi pytanie dotyczce relacji midzy pamici o charakterze spontanicznym czy oddolnym (tak, ktr moglibymy odL. Gudkov, Pamto vojne i massova identinost rossin, w: Pamt o vojne 60 let spust. Rossi, Germani, Evropa, Moskva 2005, s. 84-85. Wszystkie cytaty z literatury rosyjskojzycznej podaj we wasnym tumaczeniu. 6 B. Korzeniewski, Medializacja i mediatyzacja pamici noniki pamici i ich rola w ksztatowaniu pamici przeszoci, Kultura Wspczesna nr 3, 2007, s. 9-10. 7 Tame, s. 11-15.
5

94

Agata Bachrz

tworzy, badajc biograe indywidualne, a take przekonania czonkw spoeczestwa) a pamici ocjaln (uprawomocnion czy wrcz upastwowion czci dyskursu publicznego na temat pamici). Czy mona oceni, ktry rodzaj pamici reprezentuj omawiane lmy? Czy s to przekazy o charakterze majcym na celu ksztatowanie zbiorowej wiadomoci czy te moe raczej stanowi wiadomoci owej zwierciada? Trudno udzieli jednoznacznej odpowiedzi w odniesieniu do caoksztatu produkcji lmowej z kilku co najmniej powodw. Po pierwsze, komentowane tutaj obrazy nie s jednorodne i nie dadz si sprowadzi do jednego spjnego komunikatu, jeli ju, mona wyodrbni kilka narracji alternatywnych. Po drugie, mona przypuszcza, e forma lmowa w jakim stopniu musi zazwyczaj uwzgldnia potencjalnego odbiorc gotowego pj do kina, niekoniecznie bdc wycznie pochodn celowych dziaa o charakterze politycznym czy ideologicznym. I wreszcie po trzecie, naleaoby by moe pojednawczo powiedzie, i obie te sfery pami oddolna i pami ocjalna pozostaj nierzadko we wzajemnym splocie, czerpic od siebie nawzajem, bdc przy tym dodatkowo zaporedniczone przez niemoliwy do pominicia subiektywny czynnik indywidualnej twrczoci8. W Polsce do chyba powszechnie przyjmowana jest publicystyczna teza o rosyjskiej niechci do krytycznej reeksji nad wasn histori, o powszechnym wykorzystywaniu historycznych schematw dla celw politycznych oraz niezwykle tendencyjnej skonnoci do faszowania i mitologizacji wybranych aspektw przeszoci oraz tabuizacji innych. Jest by moe w tym sposobie mylenia duo prawdy, jednak mona take odnale argumenty przeczce tym stosunkowo prostym tezom. Wydaje si wic, e lepsze od posugiwania si uproszczonymi diagnozami bdzie tutaj zastosowanie pojcia kultur pamici. Kultury pamici moemy okreli w duym uoglnieniu jako przyjte w danym spoeczestwie sposoby mwienia o przeszoci (przy czym poprzez mwienie o rozumie si oczywicie nie tylko werbalne i dyskursywne sposoby konceptualizowania przeszoci), pewne oglne waciwoci opisywania kolektywnej przeszoci, a take sposoby jej publicznego wykorzystywania oraz ewentualne tendencje do przemilczenia wybranych (pytanie jakich?) aspektw. Kultura pamici obejmuje wic zarwno sposb obecnoci historii w sporach politycznych, debaty publicystyczne na jej temat (o ile takowe wystpuj), strategie nauczania historii w szkoach, jak i artystyczne przedstawienia przeszoci. Moemy dla przykadu, a take dla zobrazowania o jakie typy praktyk tutaj chodzi, wymieni przywoywane przez Stefana Troebsta pasy transmisyjne kultury pamici, ktre ten z kolei podaje za Wolfgangiem Kaschub9. S nimi: dyskurs publiczny w mediach, przestrzenna i terytorialna koncepcja reprezentacji i symbolizowania (a wic miejsca pamici czy pomniki), symboliczna walka o znaki i znaczenia estetyki pamici, kanon rytualnych
8 Zob. B. Korzeniewski, Filmowe zaporedniczenia niemieckiej pamici o II wojnie wiatowej, w: Przemiany pamici spoecznej a teoria kultury, red. B. Korzeniewski, Pozna 2007, s. 205-225. 9 S. Troebst, Postkomunistyczne kultury pamici w Europie Wschodniej: stan, kategoryzacja, periodyzacja, Acta Universitatis Wratislaviensis no 2788, Wrocaw 2005, s. 34.

Wielka Wojna Ojczyniana we wspczesnej rosyjskiej kinematograi

95

i estetycznych praktyk, regularny zestaw form i gur przekazu (opowieci, serie wspomnie, zdjcia, ksiki historyczne) Istotne z punktu widzenia niniejszego opracowania, cho by moe do oczywiste, jeli uwzgldnimy rnorakie cieki dziejowe poszczeglnych pastw europejskich, jest traktowanie przez S. Troebsta europejskich kultur pamici jako wyranie zrnicowanych pod wzgldem regionalnym. Wedug niego podzia na Europ Zachodni, rodkow i Wschodni w duym stopniu odpowiada rnym strategiom pamitania i upamitniania, ze szczeglnym uwzgldnieniem co warto podkreli pamici zwizanej z II wojn wiatow i jej konsekwencjami. Autor wyrnia kilka stylw (kategorii) kultur pamici charakterystycznych dla postsowieckich rejonw Europy po przeomie 1989 r., dla ktrych jednym z gwnych kryteriw wyodrbniania pozostaje stosunek do komunistycznej przeszoci. Specyka modelu rosyjskiego jest zdaniem Troebsta spowodowana faktem, i pastwowa czy narodowa nowa elita nadal zwizana jest z elitami sprzed upadku ZSRR, co przekada si, take w sferze pamici, na kontynuacj autorytarnych struktur bez jednoznacznego zdystansowania si od praktyk wadzy komunistycznej10. Zdaniem autora konikt midzy dwoma elitami (postradzieckimi i rosyjskimi) jest wic jedynie pozorny, natomiast w dziedzinie konstruowania zbiorowej tosamoci powinnimy dopatrywa si analogii midzy niegdysiejsz radzieckoci a dzisiejsz rosyjskoci. Troebst uwaa, i w Federacji Rosyjskiej wasne zwycistwo nad faszyzmem stanowi w wymiarze kultury pamici konsensus zaoycielski pastwa-sukcesora Zwizku Radzieckiego11. Tego typu punkt widzenia mieci si w ramach do silnie utrwalonej tendencji do ujmowania rosyjskiej pamici zbiorowej dotyczcej zwycistwa nad faszyzmem jako wanego czynnika budujcego tosamo zbiorow najpierw radzieck, a nastpnie na jej gruzach rosyjsk. Warto w tym miejscu odnie si do analizy Gudkova, zamieszczonej w tomie w caoci powiconemu tej tematyce. Gudkov skupia si w swoim artykule na licznych powizaniach midzy pamici o Wielkiej Wojnie Ojczynianej a zbiorow tosamoci spoeczestwa rosyjskiego. Podkrelajc fakt, i kada pami (obojtnie czy indywidualna, czy zbiorowa) nigdy nie jest dosownym (obiektywnym, dokumentalnym) odbiciem minionej rzeczywistoci, autor proponuje podda analizie kryteria, wedug ktrych zachodz procesy selekcji i konstrukcji wydarze podczas spoecznego zapamitywania (rwnie zapominania). Pami zbiorow, wedug Gudkowa, powinnimy take rozpatrywa jako rodzaj spoecznej struktury komunikacyjnej wraz z nadawc, odbiorc i uwarunkowaniami owego przekazu: wspominajcy w sposb niejawny zwraca si do znaczcego Innego (take wtedy, gdy w Inny to jedynie uoglniony, dyfuzyjny obraz modego pokolenia, moralnego sdu historii, publicznoci, spoeczestwa12. Gudkov wiadomy jest take faktu, i zbiorowe przestawienia przeszoci zawsze odzwierciedlaj okrelone warto10 11 12

Tame, s. 37-38. Tame, s. 33. L. Gudkov, op. cit., s. 86.

96

Agata Bachrz

ci danego spoeczestwa, bdc przyjmowane jako rodzaj oczywistej wiedzy zdroworozsdkowej, bezalternatywnej, niepodlegajcej wtpliwociom, niemajcej adnej okrelonej genezy, a raczej istniejcej w sposb naturalny od zawsze. Tym samym, obserwowane i analizowane niejako z zewntrz, struktury pamici dostarczaj wiedzy na temat istotnych cech danej zbiorowoci. Jest te pami zbiorowa funkcjonalna ze wzgldu bd na solidarno zbiorow, bd na konieczno legitymizacji danych instytucji spoecznych czy porzdku politycznego. Analizujc konkretne zjawiska dotyczce ksztatu rosyjskiej kolektywnej pami, autor powouje si na regularnie przeprowadzane sondae opinii publicznej. Wynika z nich zdaniem rosyjskiego socjologa e wojna w potocznej pamici Rosjan nosi przede wszystkim charakter wojny wielkiej, tragicznej, heroicznej: praktycznie wypada, wyparta ze zbiorowej pamici (wiadomoci masowej), warstwa przey powszedniej, beznadziejnej wojny i powojennej egzystencji, niewolniczej pracy, chronicznego godu i ubstwa, przymusowej ciasnoty ycia13. Pami o wojnie jest jego zdaniem strukturyzowana przede wszystkim poprzez centraln kategori pobiedyzwycistwa (co wydaje si do istotne zwycistwa radzieckiego/rosyjskiego, nie wsplnego, midzynarodowego). Zwycistwo nad faszyzmem jest wedug ogromnej wikszoci Rosjan najwaniejszym wydarzeniem w historii Rosji oraz podstawowym orodkiem zbiorowej wiadomoci. Znaczenie zwycistwa jako podstawowego elementu narodowej dumy Rosjan wydaje si by zdaniem socjologa konsekwencj erozji wczeniejszych pozytywnych wymiarw solidarnoci zbiorowej. Zwycistwo legitymizuje zarwno czarne strony wojny wraz z ogromem jej oar, jak i reim stalinowski w caoci, usprawiedliwiajc niejako wstecz jego okruciestwa. Wedug Lva Gudkova heroiczne obrazy wojny w radzieckiej, a potem rosyjskiej rzeczywistoci, formoway si poprzez rozcignit w czasie sakralizacj wojennego zwycistwa. Tego rodzaju pami o wojnie bya konstruowana stopniowo: poprzez jej postpujc organizacj, upastwawianie, instytucjonalizacj i jednoczenie naturalizacj (uczynienie oczywist, bezwarunkow i bezalternatywn). Autor zwraca rwnie uwag na obszary spoecznej niepamici, do ktrych zalicza agresywny charakter sowieckiego reimu przed wojn, sojusz radziecko-niemiecki, cen wojny i absurdalnie wysok liczb oar, bdy wojenne itp.14. Jeszcze inn cech rosyjskiej pamici o wojnie jest na podstawie sonday opinii publicznej jej chaotyczno i sprzecznoci w obszarze wiedzy na temat przebiegu wojny. Zdaniem Gudkova dzisiejsza ocjalna wizja wojny ma w swej istocie genez stalinowsk, a take podlega prbom zawaszczania przez siy polityczne. Gudkov stawia do radykaln tez o tym, e wojna staa si dla Rosji i Rosjan specyczn kultur, a waciwie jej surogatem polem sensw, gdzie odgrywane s najwaniejsze tematy i wtki wspczesnoci15. Twierdzi on, e wojna, a waciwie jej
13 14 15

Tame, s. 88. Tame, s. 95. Tame, s. 99.

Wielka Wojna Ojczyniana we wspczesnej rosyjskiej kinematograi

97

upastwowiony schemat, dostarcza narzdzi dla rozumienia, objaniania i legitymizowania wspczesnoci. Sprawia chociaby, e dokonywanie spoecznych ocen moliwe jest jedynie przez pryzmat niezwykoci, oarnoci czy heroizmu, natomiast rzeczywisto zwyczajna i powszednia waloryzowana jest negatywnie. Co wicej, zdaniem Lva Gudkova, obowizujca powszechnie wizja wojny ojczynianej jest niezbdna dla usankcjonowania dzisiejszego anachronicznego ukadu spoeczno-politycznego. Ze stwierdze rosyjskiego socjologa wynika konstatacja, e pami okrelana jako ocjalna czy te upastwowiona niemal cakowicie opanowaa pami oddoln (co myl, wiedz i deklaruj ludzie), w sposb bezwyjtkowy deniujc jej struktur i sposoby wyrazu. Ta mocno brzmica teza budzi moe jednak pewne wtpliwoci choby ze wzgldu na specyk jak si wydaje bada o charakterze sondaowym. Jeli przyjrze si wypowiedziom innym ni zbiorcze zestawienia odpowiedzi na pytania sondaowe, a take innym ni ocjalne nonikom pamici, okazuje si, e pami spoeczestwa rosyjskiego jest jednak bardziej zrnicowana. Mimo centralnej zapewne pozycji dyskursu heroicznego, wydaje si, i Rosjanie nie upamitniaj wycznie wojny wielkiej, bohaterskiej i jednoznacznej, a take nie zawsze wypieraj inne jej obrazy (wspomnian wyej powszednio, okruciestwo, beznadziej, cikie warunki bytowe czy zrnicowane wiatocienie ocen moralnych). W swoim szkicu dotyczcym wspczesnych obrazw wojennych Isabelle de Keghel, podkrelajc due znaczenie we wspczesnej Rosji dyskursu heroicznego wywodzcego si z kultury pamici epoki breniewowskiej (a nawet nasilanie si tego znaczenia), zauwaa jednak istnienie pamici rwnolegej i alternatywnej wobec niego16. Autorka uwaa, e dzisiejsza rosyjska kultura pamici w adnym razie nie jest jednorodna. Jako przykady owej niejednorodnoci wymienia i analizuje nastpujce obrazy lmowe: Nasi (lm poddany analizie rwnie w niniejszym tekcie), Ostatni pocig (Poslednij poezd) w reyserii Aleksieja Gomana modszego, Kukuka (Kukuka, re. Aleksandr Rogoin), Barwy czasw okupacji (Cvety vremn okupacii, re. Igor Grigorev)17. Podobnie gdy bliej przyjrze si obrazom lmowym wybranym na potrzeby tego opracowania, naley wycign wniosek, e przynajmniej jeli zestawi je obok siebie, traktujc jako wieloskadnikow wypowied o wojnie i pomin trudn do oszacowania si oddziaywania kadego z nich nie prezentuj one paskiego, powierzchownego wizerunku wojny. Trzeba raczej powiedzie, e obiektywizuj one rne odcienie pamici (co oczywicie wcale nie oznacza, e wszystkie te odcienie s w rwnym stopniu obecne w rosyjskiej wiadomoci). Dlatego te proponuj przyjrze si najpierw lmom, ktre mona okreli jako do schematyczne (odpowiadayby mniej wicej charakterystyce dyskursu wojennego wedug cytowanego wyej Gudkova), zestawiajc je pniej z lmami mniej typowymi, prezentujcymi narracje odmienne i alternatywne wobec skonwencjonalizowanego dyskursu heroicznego.
I. de Keghel, Neobynye perspektivy: Velikaja Oteestvenna Vojna v novejih rossijskih lmah, w: Pamt..., s. 756-757. 17 Tame, s. 756-763.
16

98

Agata Bachrz

Pierwszym lmem, spord przedstawionych tutaj, jest obraz z 2002 r. pt. Gwiazda (Zvezda, funkcjonujcy w polskiej dystrybucji jako Kryptonim Gwiazda), w reyserii Nikolaja Lebedeva. Akcja lmu rozgrywa si w 1944 r., gdy Armia Czerwona dociera do zachodniej granicy ZSRR. Gwnym tematem jest ryzykowna i niebezpieczna akcja zwiadowcza na tyach wroga, majca na celu okrelenie charakteru przegrupowa oddziaw niemieckich. Zwiadu podejmuje si kilkuosobowa grupa pod dowdztwem porucznika Travkina. Grupa Travkina skada si z szeciu zwiadowcw, z ktrych kady zostaje pokazany w sposb silnie zindywidualizowany i wzbudzajcy sympati widza. Jest ona skonstruowana zgodnie z zasad wewntrznego zrnicowania uczestnikw (pochodz z rnych rejonw ZSRR, reprezentuj rne typy zjonomiczne w tym take azjatycki, rne typy osobowociowe, rne rodzaje wyksztacenia i dowiadczenia), by moe w celu podkrelenia jednoczcego charakteru narodowoci radzieckiej, a take wsplnoty odniesionego zwycistwa. Stosunki w grupie zwiadowcw ukazane s jako bardzo serdeczne, s oni wobec siebie nawzajem niezwykle pomocni, a nawet czuli, w duchu niczym niezakconego braterstwa. Gwiazda to kryptonim zwiadowcw, ktrego uywaj oni, czc si z dowdztwem i przekazujc informacje za pomoc radiostacji. W lmie wielokrotnie, niczym refren, powraca zawoanie Travkina: Ziemia, tu Gwiazda, tu Gwiazda, czy mnie syszycie? (Zeml, Zvezda, Zvezda, vy mne slyite?). Po drugiej stronie natomiast ukazana jest zakochana w modym poruczniku i cierpliwie na czekajca czniczka Katja. Podczas akcji zwiadowczej grupa Travkina wchodzi w posiadanie niezwykle cennych i wanych z puntu widzenia strategicznego informacji na temat koncentracji jednostek niemieckich. Jednake radiostacja ulega awarii i nie ma moliwoci przekazania tych wiadomoci do sztabu. Symbolem tej niemonoci jest cierpliwe, bezskuteczne, powtarzane na zasadzie zaklinania woanie Katji: Gwiazda, Gwiazda, ja Ziemia! Odpowiedzcie Ziemi (Zvezda, Zvezda, Zeml! Otvette zemle). Grupie zwiadowcw udaje si w kocu z duym powiceniem zdoby niemieck radiostacj, jednak wok nich zacienia si piercie oddziaw wroga, poszukujcych ich jako gronych dywersantw. Ostrzeliwani, robi uytek ze zdobytej radiostacji udaje im si poczy ze sztabem i w ostatniej chwili przekaza kluczow informacj o koncentracji wojsk. Niestety wszyscy zwiadowcy gin, a Katja wci z nadziej powtarza swoj mantr, tym razem bezskutecznie. Film koczy komentarz: Rozpoczo si wyzwolenie Polski, za ktre ycie oddao ponad p miliona onierzy i ocerw. A dalej: Kadej wiosny, kadego maja, dusze polegych z pl Polski, Czech, Niemiec, zewszd kieruj si do rodzinnych krajw, po to, by ujrze swoj kwitnc Ojczyzn, za ktr oddali swoje ycie. Gwiazda skonstruowana jest wedug sztampowych i raczej przewidywalnych prawide lmu wojennego. Niewielka grupa bohaterw, ich konkretne oraz zindywidualizowane, cho jednak bardzo uproszczone charakterystyki, wydaj si uosabia przekonanie o wsplnocie zwycistwa, przy jednoczesnym pokazaniu pewnej zwyczajnoci heroizmu (to mgby by kady z nas). Trudne zadanie stojce przed modymi mczyznami zwizane jest z ogromnym ryzykiem, jednak zostaje podjte ochoczo,

Wielka Wojna Ojczyniana we wspczesnej rosyjskiej kinematograi

99

wrcz na wasn prob, bez wtpliwoci i oporu. Jego wypenienie decyduje o losach znacznie wikszej liczby ludzi, dlatego te mier bohaterw wpisuje si w paradygmat oary w imi wyszych celw i wartoci. Filmowej narracji towarzyszy nastrj specycznie uwzniolajcej lirycznoci. Na podkrelenie jednak zasuguje fakt, i wojna nie jawi si tutaj jako zabawa. Likwidujc podczas akcji jecw-informatorw, zwiadowcy by moe wielu oporw moralnych nie maj, jednak wyranie w takich sytuacjach wida, e zabijanie nie jest dla nich czynnoci atw. Umiercanie pokazane jest jako dziaanie konieczne, do ktrego si stopniowo przywyka i ktrego naley si uczy, jednak niejako wbrew sobie. Generalnie jednak Gwiazda jest typowym przykadem wypowiedzi utrzymanej w konwencji bohaterskiego powicenia, jednoznacznych wyborw moralnych i braku wtpliwoci. Nieco wicej niejednoznacznoci moralnej mona odnale w kolejnej z wybranych produkcji, jednake owa niejednoznaczno wynika nie tyle z podwaenia dominujcego dyskursu, co raczej z obranej do oryginalnej perspektywy w opowiadaniu o wojnie. W oglnej bowiem wymowie ideologicznej lm w w peni utrwala heroiczn mitologi jako podstaw rosyjskiej tosamoci. W sposb niekwestionowany reprodukuje pozytywny wariant mitu bohaterskiego, dodatkowo rozszerzajc go o treci istotne z punktu widzenia wspczesnoci. Mowa tu o obrazie Jestemy z przyszoci (My iz buduego, reyseria Andrei Malkov, 2008 r.). Jest to obraz o charakterze historycznego science-ction, skierowany typowo do odbiorcy modego, wyranie tendencyjny i z zaoenia zapewne wychowawczy, a mimo to ciekawy i wart drobiazgowego omwienia w wietle naszych rozwaa. Film ukazuje czwrk modych Rosjan, ktrzy zajmuj si nielegalnymi wykopaliskami, w celu znalezienia rozmaitych przedmiotw pochodzcych z czasw Wojny Ojczynianej. Czyni to jednak gwnie z pobudek komercyjnych, praktykujc swego rodzaju zdegradowan pami na sprzeda. Czwrk bohaterw poznajemy we wspczesnym Petersburgu, gdy wyruszaj nowoczesnym sportowym samochodem na kolejne ze swoich prac ziemnych. Postaci modych ludzi zarysowane s nader stereotypowo i w sposb mao subtelny, uosabiajc rne strategie kulturowe wspczesnej modziey rosyjskiej. Szefem grupy jest obrotny mody biznesmen (Borman), ktry prowadzi w szczeglny historyczny interes. Towarzysz mu w charakterze pracownikw jego rwienicy: Spirt modzieniec z dugimi dreadami (ktre pniej traci w koleeskiej sprzeczce), skinhead o przezwisku Czerep, a take sprawiajcy wraenie lekko niedorozwinitego mionik militarnych gier komputerowych Czucha. Szczeglnie czytelna, przerysowana i suca pniej jako atwe narzdzie do budowana komunikatw o charakterze moralizatorskim jest posta skinheada. Czerep ma na ramieniu wytatuowan swastyk, uzasadnia swj udzia w wykopaliskach chci wejcia w posiadanie niemieckich wojennych trofew, Mein Kampf ocenia jako gramotn knik, natomiast na temat Hitlera wypowiada si w nastpujcy sposb: Na miejscu Stalina dawno bym si zwiza z Hitlerem, eby bardziej przycisn Ameryk. Modziecy s na wskro nowoczeni, niczym niernicy si od swoich zachodnioeuropejskich rwienikw, korzystajcy z wszelkich dostpnych dbr material-

100

Agata Bachrz

nych. Jednoczenie wydaj si by beztroscy i pewni siebie, yjcy z dnia na dzie i raczej nastawieni na teraniejszo ni jakikolwiek inny wymiar czasowy. Samochodowemu rajdowi na miejsce wykopalisk towarzyszy to muzyczne w postaci piosenki o do znaczcym tekcie: Nasza Russia. Nasza/ Nasze terytorium, tu jest nasz dom / Te ulice znaj kad twarz / Tu zawsze bdziemy numerem jeden / I lepiej nie wchod nam w drog /Bez problemw, bez niepotrzebnych dylematw / Tu yjemy i wiemy co i za ile /Na wszystkie pytania mamy jedn odpowied / To nasze miasto i tu lepszych od nas nie ma. Utwr ten, utrzymany w rockowej konwencji, wydaje si eksponowa z jednej strony si tosamoci lokalno-narodowej, z drugiej natomiast zwraca uwag na indywidualizm, si przebicia i pewn arogancj modego pokolenia, reprezentowanego przez gwnych bohaterw. Podczas nielegalnych wykopalisk mczyni natraaj znienacka na resztki ziemianki z okresu wojny. W jej rodku znajduj oni ludzkie koci oraz przedmioty w rodzaju ocerskiej raportwki, broni, zegarka i rozpocztego listu do matki pisanego z frontu (zachowane w nierealnie dobrym stanie). up wydaje si bardzo cenny, co wprawia modziecw w wyjtkowo dobry nastrj i skania do zabawy przy alkoholu. O may wos nie dochodzi przy tym do zbezczeszczania znalezionych szcztek ludzkich. Mczyni robi sobie rwnie arty ze starszej kobiety, ktra przekonana o ich szczytnych intencjach, przynosi im mleko i prosi o odnalezienie pamitkowej papieronicy syna, ktry w 1942 r. przepad w czasie walk w tym wanie miejscu (kobieta ta z punktu widzenia logiki nie mogaby raczej doy wspczesnoci znw jednak, troska o prawdopodobiestwo wydarze nie stanowi ani budulca, ani istoty tej wypowiedzi na temat wydarze historycznych). Scena, w ktrej czwrka modziecw pije wdk w otoczeniu historycznych przedmiotw jest momentem przeomowym. Znajduj oni bowiem poke dokumenty, przynalece jakoby do nich samych, co oczywicie wydaje im si przywidzeniem czy moe raczej alkoholow halucynacj. Poprzez kpiel w jeziorze, ktra miaa przywrci ich do stanu trzewoci, przenosz si w czasie, ldujc w samym rodku wydarze wojennych i stajc si onierzami radzieckimi. Klasyczny chwyt podry w czasie i przemieszania planw czasowych w tym przypadku suy po pierwsze zobrazowaniu czasw wojny ojczynianej (cho niekoniecznie w sposb realistyczny). Po drugie natomiast powoduje zamian zdegradowanej pamici traktowanej w sposb instrumentalny, ktra dotychczas bya domen modego pokolenia reprezentowanego przez bohaterw lmu, histori yw, symbolizowan przez dosowne uczestnictwo w wydarzeniach z przeszoci. Sytuacja przymusowej podry w czasie wywouje wrd modych mczyzn wcieko i poczucie uwizienia w puapce. Odnalezieni bez odziey na brzegu jeziora, s pocztkowo podejrzani o dezercj, pniej zyskuj etykiet tych, ktrzy wrcili z cikiej misji zwiadowczej, co mogo przyczyni si do lekkiego pomieszania w gowach. Mczyni zachowuj si bowiem nieadekwatnie do sytuacji, s nieporadni, budz politowanie lub mieszno. Snuj plany powrotu do przyszoci, jednoczenie gwarantujc swoim frontowym kolegom przysze zwycistwo w wojnie nad fa-

Wielka Wojna Ojczyniana we wspczesnej rosyjskiej kinematograi

101

szyzmem, co dodatkowo pozwala deniowa ich jako szalecw. Po pewnym czasie, zgodnie z logik dojrzewania patriotycznego, czwrka przybyszy z przyszoci zaczyna coraz bardziej dopasowywa si zarwno do panujcych w okopach warunkw, jak i zasad panujcych w onierskiej grupie. Stopniowo przestaj by grup egoistycznych lekkoduchw, czujc coraz wiksz odpowiedzialno za losy ojczyzny. Czci dojrzewania patriotycznego jest take uwiadomienie sobie przez modziecw wasnego grzechu nieposzanowania przeszoci i pogardy wobec przodkw. Gdy okopy odwiedza staruszka z mlekiem, podobna do tej (ta sama?), ktra prosia o szukanie pamitek po polegym synu, modzi mczyni zdaj sobie spraw ze swego przewinienia. Uwiadamiaj sobie, i uoglnion win wobec przodkw mog odkupi a tym samym powrci do czasw sobie waciwych jedynie poprzez wypenienie uczynionej w alkoholowym arcie obietnicy (odnalezienie papieronicy polegego szeregowca Dimy Sokoova). Tu po tym nasi bohaterowie zostaj wysani na bardzo niebezpieczn akcj zwiadowcz, z ktrej wywizuj si wymienicie i podczas ktrej udaje im si rzeczon obietnic wypeni. W nale lmu czwrka bohaterw zmuszona jest wzi udzia w radzieckim natarciu na wroga, w ktrym wedug posiadanej przez nich wiedzy faktycznie powinni zgin. Mimo wczeniejszych perypetii, pocztkowych oporw i podejmowanych prb ucieczki, mona powiedzie, e wreszcie stali si oni czci spoecznoci onierskiej. Co wicej, zagrzewaj oni kolegw do boju, piewajc przy akompaniamencie gitary pie wojenn, utrzyman w konwencji bojowej i bohaterskiej: W rkach automat, poniewa jestem onierzem / Byszcz ordery, poniewa jest wojna / Wrciem do domu, poniewa jestem bohaterem / Wrciem do domu ywy (V rukah avtomat, potomu to soldat / Blestt ordena, potomu to voyna / Vernuls domoy, potomu to geroy / Vernuls domoy ivoy). W dalszej czci tekstu piosenki pojawia si motyw skontrastowania szczcia osobistego z koniecznoci obrony ojczyzny w obliczu ataku wroga (wojna ma charakter obronny!), a take wzmiankowana jest posta matki opakujcej wyjazd syna na front. Przygotowujc si do natarcia, piewajc i taczc, bohaterowie stanowi wraz z pozostaymi (prawdziwymi) uczestnikami walk jedn rodzin. Jeli prbowa odczytywa t niewtpliwie silnie dydaktyczn scen przez pryzmat reeksji nad pamici zbiorow, mona powiedzie, e jest to prba zobrazowania jakkolwiek dosownego i prostego cznoci midzy pokoleniami oraz by moe ukazania Wielkiej Wojny Ojczynianej jako wsplnej sprawy, ktra wci dotyka wszystkich. W trakcie natarcia bohaterowie przybyli ze wspczesnoci odgrywaj bardzo wan rol. Udaje im si wysadzi niemiecki bunkier, zmieniajc przy tej okazji bieg historii i uchodzc tym razem z yciem. Po zakoczonym natarciu mczyni powracaj nie ulega wtpliwoci, e zupenie odmienieni do czasw wspczesnych. Szczeglnie jednoznaczna i dydaktyczna jest scena, w ktrej skinhead Czerep niemal natychmiast po powrocie do realiw XXI w. zdrapuje sobie za pomoc kamienia wytatuowan na ramieniu swastyk. Wrciwszy natomiast do Petersburga, wszyscy bohaterowie przypatruj si wymownie grupie ysych modziecw pijcych na chodniku piwo.

102

Agata Bachrz

Film utrzymany gwnie w konwencji humorystycznej (czy aby jednak na pewno humor ten by do koca zamierzony?), z prostym przesaniem moralnym dotyczcym szacunku wobec przeszoci, zawiera jednak kilka wskaza, ktre moemy uzna za do oryginalne. Po pierwsze, zabieg przeniesienia w czasie ma za zadanie tworzy wraenie podobiestwa midzy nami yjcymi w czasach pokoju a nimi, ktrym przyszo dorasta w czasie wojny. Niesie wic przesanie pewnej metaforycznej wsplnoty dowiadcze dziadkw i wnukw. Po drugie, obraz ten wyranie wskazuje na aktualny kontekst, w ktrym reeksja nad histori staje si wana: problem fascynacji ideologi nazistowsk wrd modych Rosjan czy ich oglny historyczny indyferentyzm. Po trzecie wreszcie, co niezwykle istotne z naszego punktu widzenia i odrniajce omawiany obraz od pozostaych, Jestemy z przyszoci to nie tyle narracja o przeszoci, co o pamici jako takiej. W mniejszym stopniu stanowi ona opowie o konkretnych wydarzeniach wojennych, bdc raczej gosem w sprawie stosunku do przeszoci i spoecznego wymiaru pamitania, koniecznoci podtrzymywania pamici, a nawet jej funkcjonalnoci dla wspczesnego spoeczestwa rosyjskiego. Warto przy tym jednak postawi pytanie, jak pami reprodukujemy i chcielibymy reprodukowa poprzez przekaz midzypokoleniowy. Irina erbakova w artykule Nad map pamici (Nad kartoj pamti) rozpatruje obraz wojny w oczach wspczesnych rosyjskich 15-20-latkw18. Zadaje ona pytanie, czy mamy dzi jeszcze do czynienia z bezporednim (przede wszystkim rodzinnym) przekazem pamici o wojnie midzy pokoleniem uczestnikw wojny a pokoleniem dzisiejszej modziey, czy te moe jest to ju obszar cakowicie zmitologizowany i zawaszczony przez ocjalnopastwow retoryk. Autorka poddaje analizie wypracowania modziey, nadesane na konkurs historyczny rozpisywany rokrocznie od 1999 r. przez stowarzyszenie Memoria. Dochodzi do wniosku, e w wypowiedziach modziey zauwaalne jest rozdwojenie rosyjskiej pamici o wojnie ojczynianej z jednej strony mamy wic kreowanie i podtrzymywanie przez wadze ideologizowanej pamici o zwycistwie (podobnie jak Lev Gudkov autorka obserwuje podmian historii wojny histori zwycistwa), z drugiej natomiast obecna jest pami alternatywna wobec owej wielkiej narracji: Nasze dzieci s oarami owej wyjaowionej i pozbawionej ludzkiej treci pastwowej pamici. Oni nieustannie odtwarzaj jej jzyk, dlatego e jzykiem tym mwi o wojnie ich nauczyciele, nim napisane s ich podrczniki, jest to jzyk, ktry znaj z opowieci weteranw, ktrzy uczynili zawd ze swojego uczestnictwa w wojnie. () Inna, nieocjalna, niepastwowa, ludowa pami o wojnie powstaje w ich wiadomoci przede wszystkim poprzez pryzmat historii rodzinnej19. W zasadzie lm skierowany do modego widza i oparty na podobnej zasadzie co scharakteryzowany tu obraz Jestemy z przeszoci mgby by gosem za podtrzymywaniem pamici drugiego rodzaju, swego rodzaju apelem o transmisj pamici take tej nieocjalnej i nie zawaszczonej przez pastwo. De facto jednak, ze wzgldu na
18 19

I. erbakova, Nad kartoj pamti, w: Pamjat o vojne, s. 195-210. Tame, s. 196-197, 203.

Wielka Wojna Ojczyniana we wspczesnej rosyjskiej kinematograi

103

swoj schematyczno i rezygnacj ze stawiania jakichkolwiek waciwie pyta, okaza si by raczej gosem rzecznikw pamici upastwowionej. Inna warta przedstawienia produkcja to lm nieco odmienny, cho trudno nazwa go kontestujc wypowiedzi na temat pamici. W pewnym jednak stopniu reprezentuje on narracj alternatywn wobec dominujcej, jeli wzi pod uwag, e podmiotem wypowiedzi jest tutaj kobieta. Mowa o obrazie Bogosawcie kobiet (Blagoslavite zhenschinu) z 2003 r., w reyserii Stanisava Govoruchina. Nie jest to lm wojenny, ani nawet taki, w ktrym wojna explicite funkcjonuje jako temat gwny. To melodramat, bdcy rwnie panoram dziejw Zwizku Radzieckiego od 1935 r. do lat pidziesitych XX w., ukazan przez pryzmat losw rosyjskiej kobiety i jednoczenie oczami teje kobiety. Moda dziewczyna Wiera mieszkajca wraz z matk oraz modszym rodzestwem w rajskim zaktku Imperium, gdzie nad Morzem Czarnym, poznaje duo starszego ocera Armii Czerwonej (Aleksandr Lariczev), w ktrym zakochuje si i ktrego polubia. Od tego momentu jej biograa splata si z histori Rosji, czy wrcz symbolizuje j. Bohaterka decyduje si powici cae swoje ycie mowi, ktry z kolei cakowicie podporzdkowuje si wymogom suby ojczynie. Moda dziewczyna rozpoczyna wic swoist tuaczk za mioci, ale te porednio z powodu mioci do ojczyzny. Pocztkowo wyjeda ona ze swoim maonkiem do Azji rodkowej, gdzie styka si z cikimi warunkami bytowymi oraz oschoci ma, ktry kocha j na patriarchaln mod wojskow, przyznajc pord licznych obowizkw maeskich i gospodarskich wycznie jedno prawo (by kochan). Wiera zmuszona jest do absolutnego zatracenia siebie w powiceniu (m. in. zostaje zmuszona do rezygnacji z macierzystwa). Mimo dominacji obowizku i ojczyzny w yciu Wiery, wielka historia nie zostaa tutaj jednak pokazana w formie wycznie heroicznej, lecz zostaa przeltrowana przez prywatno i w pewnym sensie domow perspektyw. Na przykad echa wielkiego terroru lat trzydziestych docieraj do nas poprzez przebieg towarzyskiego, alkoholowego spotkania w domu Wiery (ktra oczywicie w nim nie uczestniczy, a jedynie obserwuje podczas serwowania kolejnych posikw i sprztania ze stou). Napa hitlerowcw na ZSRR zastaje bohaterw w pocigu do Brzecia. Mczyni natychmiast formuj oddzia pod dowdztwem Lariczeva, kobiety natomiast zanoszc si paczem, egnaj swoich mw. Scena poegnania powiela chyba jedn z bardziej popularnych klisz radzieckiej i rosyjskiej kultury pamici o wojnie obraz kobiety, ktra wie, e jej rol jest czekanie; kobiety, ktra jednak moe inaczej ni mczyzna pozwoli sobie na zy. Czci tego syndromu jest po raz kolejny wtek niezbdnego powicenia, oary, skontrastowania prywatnoci (reprezentowanej przez kobieco) z wymogami ojczyzny. Podczas wojny Wiera pracuje jako pielgniarka w szpitalu. Mieszka u swojej przyjaciki lekarki Maszy i pomaga jej w wychowywaniu dwjki dzieci. Jedn z symbolicznych scen, w ktrych jak mona sdzi biograa osobista po raz kolejny zostaje zderzona z histori, jest scena porodu: podczas gdy Masza rodzi crk, z radiowych gonikw rozlegaj si wojenne komunikaty. Gdy Wiera dowiaduje si o mierci brata oraz wywiezieniu siostry do Niemiec, decyduje si zabierajc ze sob dwjk dzieci przyjaciki wyjecha do swej osa-

104

Agata Bachrz

motnionej matki (ktra, tracc dzieci, take reprezentuje jeden z wariantw kobiecego losu w obliczu wojny). Wsplne, zobrazowane na podobiestwo sielanki, ycie kobiet i dzieci gdzie z dala od wojny, od pastwa, od historii przerywa pojawienie si ma Wiery. Po raz kolejny wydaje si on uosabia tak zwan wysz konieczno, a jego powrt jest dla Wiery tosamy z potrzeb porzucenia bliskich. Rok 1945 natomiast, zwycistwo w wielkiej wojnie, oznacza dla ma Wiery konieczno odnalezienia si w warunkach pokoju, co paradoksalnie powoduje jego rozdranienie, czy wrcz zo. Wydaje si on nie cieszy z zakoczenia wojny. Mona domniemywa, e dla Lariczeva wojna staa si nieodczn czci tosamoci, podobnie jak w rosyjskiej pamici zbiorowej stanowi ona wci punkt kluczowy z punktu widzenia ksztatowania tosamoci zbiorowej. Druga cz lmu opowiada o wydarzeniach z lat pidziesitych i pokazuje drog Wiery do szczcia osobistego. Co ciekawe, w tej czci historia jest ju zupenie nieobecna w yciu bohaterki. Nie odnajdziemy w drugiej czci praktycznie ladu wydarze politycznych. Wraca ona do rodzinnej nadmorskiej miejscowoci, jej m buduje dom, w ktrym zamieszkuj wraz ze starzejc si matk. Wkrtce jednak Lariczev umiera, natomiast Wiera podejmuje prac jako recepcjonistka w hotelu, a jej dom staje si siedliskiem kobiet. Mieszkaj w nim, prcz oczywicie Wiery i jej matki: znana aktorka Margerita Mihajovna oraz dorastajca crki Maszy. Film koczy si na 1958 r., gdy nasza bohaterka po raz drugi w yciu zakochuje si, tym razem w jednym z hotelowych goci. Mona przypuszcza, e teraz dopiero nasta w jej yciu czas szczcia osobistego. Natomiast jedynym wydarzeniem spoza sfery rodzinno-prywatnej, ktre w drugiej czci lmu przebija si do ekranowej rzeczywistoci bohaterki, jest pierwszy radziecki sputnik w kosmosie, zwiastujcy poniekd now mio i nowe ycie bohaterki. Irina erbakova, w przywoywanym ju artykule na temat midzypokoleniowej transmisji dowiadczenia wojennego, zwraca uwag na swego rodzaju rozpoowienie rosyjskiej pamici o wojnie. Domen kobiet s wanie historie, ktre moemy okreli jako drugie, alternatywne niekoniecznie bohaterskie, przewanie przyziemne, opisujce wojenn codzienno i rzeczywisto cywiln wraz z jej godem, prac ponad siy i nieatwymi ocenami moralnymi. Autorka podkrela, e tego rodzaju pami jest zazwyczaj reprodukowana przez kobiety, opowiadana przez babcie i prababcie raczej ni przez dziadkw. Pastwowa pami o wielkim wyczynie narodu sowieckiego istnieje jak gdyby oddzielnie, natomiast w realnej pamici rodzinnej yje prababcia, ktra sfaszowaa metryki swoich dwch modszych synw, po tym jak zgin jej m i starsze dzieci20. Bogosawcie kobiet jest lmem, w ktrym eska optyka staje si podstawowym sposobem obrazowania Wielkiej Wojny Ojczynianej. Jednake jest ona tutaj przede wszystkim lustrzanym odbiciem standardowej optyki mskiej, nie neguje jej, a raczej znajduje dla siebie niewielk przestrze domow. Estetyka melodramatu wymusza poniekd daleko idcy schematyzm, przy czym jego
20

Tame, s. 200.

Wielka Wojna Ojczyniana we wspczesnej rosyjskiej kinematograi

105

stopie w sposobie przedstawiania kobiety i jej roli wydaje si tutaj wyjtkowo silny. Z drugiej strony, warto jednak podkreli, e narracj pamici o wojnie w tej produkcji mona w pewnym sensie odczytywa jako alternatywn wobec paradygmatu heroicznego. Dopuszcza ona bowiem do gosu (fakt, e w uproszczonej formie) pami innego rodzaju nieheroiczn i skupion na prywatnoci, cho co warto raz jeszcze podkreli niebuntujc si przeciw uprzywilejowaniu wariantu mskiego. Filmem, ktry suy moe natomiast jako przykad narracji wyjtkowo niekonwencjonalnej, jest obraz Czerwone niebo, czarny nieg (Krasnoe niebo, rnyj sneg, 2005 r., reyseria Valerij Ogrodnikov). Gdy mowa o jego niekonwencjonalnoci, chodzi zarwno o jego treciow alternatywno wobec przekazw podobnych do zaprezentowanych powyej (podtrzymujcych niekontrowersyjn i uprzywilejowan pami o wojnie, stosunkowo jednoznacznych i niekwestionujcych dyskursu heroicznego), jak i niestandardow form przekazu. Film w mona okreli wrcz jako zadziwiajcy, ze wzgldu na brak jasnej i poddajcej si streszczeniu fabuy. Ma on struktur nielinearn, chaotyczn; rwan i nieczyteln narracj. Trudno w nim odtworzy logiczny cig wydarze, jest to raczej zestaw epizodw, obrazw i charakterw. Akcja rozgrywa si w 1943 r. w niewielkim prowincjonalnym miasteczku na Uralu. W miejscowoci tej znajduje si fabryka czogw, w ktrej pracuje grupa modych chopcw pod kierownictwem brygadzisty Fiodora Galimibievskiego: szaleca, kryminalisty i przodownika pracy w jednej osobie. W miecie prcz fabryki znajduje si rwnie kolonia karna dla niemieckich jecw, ktr zarzdza rwnie podejrzany moralnie major Vahterov. Wan postaci miejscowej spoecznoci jest take Gennadij atrov, wojenny komendant, o ktrym trudno powiedzie, by jego sposb bycia odpowiada stereotypowym wyobraeniom na temat penionej funkcji. Posta jednoznacznie pozytywna, ranny w wojnie w Hiszpanii, miewa od czasu do czasu napady epilepsji i retrospektywne zwidzenia dotyczce niespenionego ze wzgldu na mier ukochanej lubu. Jest dobroduszny i niemiay, niekiedy sam wymagajcy opieki. Modzi mczyni, wrd ktrych prowadzi on zajcia z przysposobienia obronnego, nazywaj go wujkiem Gieni. W barwnej galerii lmowych postaci kluczow rol odgrywaj eskie bohaterki. Film rozpoczyna si przyjazdem osb ewakuowanych ze Stalingradu, wrd ktrych znajduje si pikna kobieta z dzieckiem Lidia. Zostaje dokwaterowana do wielorodzinnego mieszkania, penego modziecw z fabryki, kobiet, dzieci. Lidia wzbudza ogromne zainteresowanie, graniczce wrcz z obsesj, niemal wszystkich mskich bohaterw, a zwaszcza Galimbievskiego oraz kapitana atrova. To jej przyjazd uruchamia acuch szaleczych wydarze, mimo i sama pozostaje postaci raczej biern. Drug wan bohaterk jest pszalona Sima, kochanka oraz wsplniczka Galimbievskiego, zodziejka kartek ywnociowych oraz paszportw. Zreszt, bohaterw rnych planw jest w Czerwonym niebie... znacznie wicej. Wszyscy oni wsptworz dziwn, oniryczno-duszn atmosfer, w ktrej wiksz rol wydaj si odgrywa romanse, niespenione pragnienia i prywatne interesy ni wielka wojna. Mimo to ta ostatnia jest wci obecna, cho raczej jako to wydarze ni

106

Agata Bachrz

gwny temat czy sia napdowa dziaa. Prcz fabryki i obozu jenieckiego, wojna wdziera si w ycie sennego miasteczka poprzez cikie warunki bytowe, ciasnot i reglamentacj ywnoci, przyjazd osb ewakuowanych, poprzez wiadomo z frontu dotyczc mierci ojca jednego z bohaterw czy wiczenia wojskowe organizowane przez Shatrova. Wreszcie, w nale lmu, modzi robotnicy z fabryki podejmuj decyzj o dobrowolnym zacigniciu si do wojska, ktra to decyzja spotyka si jednak z atakiem wciekoci ze strony dyrektora fabryki. Paradoksalnie i niezgodnie z ocenami moralnymi, ktrych mona by si spodziewa, nazywa on modych mczyzn dezerterami, ktrzy niczym szczury uciekaj z frontu pracy. Trudno jednak w sposb narracyjny odda typ przedstawiania charakterystyczny dla Czerwonego nieba, czarnego niegu. W przekazie tym du rol graj szalestwo, nienormalno oraz groteskowe znieksztacenie rzeczywistoci. Wszystko to momentami przypomina cyrk, kiedy indziej zupenie nieskoordynowan orkiestr, a bywa e dziwny i zupenie niejasny sen. Elena Stiova pisze wrcz, i wraenie chaosu, przesunicie wszystkiego z typowych miejsc to wanie to, co osiga reyser, ktrego gwnym zadaniem jest odtworzenie czasu, oznaczonego ju teraz sakralnymi pojciami: 1943 rok, Bitwa Stalingradzka, ewakuacja, ty frontu21. Czyby byo wic tak, e owa absurdalna karuzela jest wanie sposobem na ukazanie tego jak naprawd wwczas byo? Stiova pisze dalej: a co z patriotyzmem i heroizmem? Co zrobi z mitologi heroicznej pracy? Gdzie podziali si bohaterowie frontu pracy? Reyser nie postawi sobie podobnych pospolitych pyta. On wszak nie odzwierciedla, a tworzy swoje wyobraenie o yciu i ludziach roku 43-ego, granicznego roku wielkiej wojny. Tutaj wszystko zostao przemieszane, wszystko yje-istnieje w tym samym czasie i niekiedy moe zbi z tropu, zaplta22. Niewtpliwie Czerwone soce... to obraz niezwykle subiektywny, w ktrym kto mgby powiedzie prdzej naleaoby si dopatrywa autorskiej inwencji reysera ni reprezentacji wojennych wydarze o charakterze znaczcym z punktu widzenia rozwaa nad pamici zbiorow. Na przekr temu wydaje si jednak, e jest to lm wany, choby dlatego, e uzupenia obraz wojny z nieheroicznymi jej stronami. Pokazuje radzieck prowincj, w ktrej nie brakuje maych ludzi i niemoralnoci; wskazuje na wielo charakterw i rnorodno strategii przystosowawczych w obliczu wojny; ilustruje ycie codzienne z dala od frontu, a take problemy szarej i cikiej powszednioci, w ktrej nie brakuje wzajemnej agresji czy cikiej walki o byt. Do podobnych miejscami wnioskw skania produkcja z 2004 r. Nasi (Svoi), lm wyreyserowany przez Dmitrija Meschijeva. Jego inno zwiastuje ju podtytu: wita wojna, zwyka historia (Svenna vojna, obyna istori). To obraz wojny zupenie niebohaterski, niejednoznaczny i niebezdyskusyjny. Wojenna rzeczywisto nie funkcjonuje tutaj na zasadzie gotowego artefaktu kulturowego, ktry naley wycznie
E. Stiova, Raskolatanoe nebo, kinoart.ru: / skusstvo kino, http://www.kinoart.ru/magazine/07-2005/repertoire/stishova0507/, (data dostpu 16.03.2009). 22 Tame.
21

Wielka Wojna Ojczyniana we wspczesnej rosyjskiej kinematograi

107

powiela i przekazywa w nienaruszonej formie, a raczej prowokuje liczne wtpliwoci i pytania. Film ukazuje rzeczywisto pozafrontow na terenach okupowanych przez armi hitlerowsk w caym swoim skomplikowaniu politycznym. Trzech onierzy funkcjonariusz organw bezpieczestwa zwany w lmie czekist, Lifszyc: politruk ydowskiego pochodzenia oraz snajper Mitka dostaj si do niemieckiej niewoli po ataku dokonanym na miasteczko, w ktrym stacjonuj. Czekista i politruk, chcc uj z yciem, przebieraj si w cywilne stroje, ktre nie zdradzaj ich funkcji. Mitka natomiast proponuje ucieczk do pobliskiej wsi, w ktrej mieszka jego ojciec. Cay lm powicony jest skomplikowanym relacjom (ideologicznym, politycznym, ale te osobistym) midzy trjk zbiegych jecw oraz ojcem Mitki, bdcym przy tym starost wsi, a wic w zasadzie osob kolaborujc z okupantem. Ojciec podaje si za kogo, kto ucierpia od wadz radzieckiej, kto zosta jako kuak zesany na Syberi. Z wielu powodw nie w smak mu wic chronienie bolszewikw. Akcja lmu rozgrywa si na niewielkiej przestrzeni, niezbyt czsto wychodzi poza obszar ojcowskiego gospodarstwa, co potguje cik atmosfer midzy bohaterami. Wanym elementem wzajemnych relacji jest obecno dwch kobiet wyranie modszej kochanki ojca oraz jej siostry Katji narzeczonej Mitki. Ta pierwsza wzbudza zainteresowanie czekisty, druga natomiast jak si dowiadujemy wdaa si pod nieobecno Mitji w romans z miejscowym komendantem milicji. Trjka zbiegw mieszka w drewnianym skadziku, pocztkowo pozostajc w kompletnym ukryciu i obserwujc kobiety przez szpary w deskach. Towarzyszy temu wyczuwalna atmosfera napicia seksualnego. w wysuwajcy si niekiedy na plan pierwszy wtek relacji o charakterze uczuciowym i erotycznym jest istotny, poniewa zwraca uwag na obecno sfery ycia prywatnego, ktra zostaa wszak w duym stopniu pominita w ocjalnym dyskursie na temat wojny. W Naszych motorem dziaa ludzi jest nie tylko ch suenia ojczynie. Takim samym, o ile nie waniejszym, motywem s uczucia, pragnienia, zazdro, przywizanie osobiste i namitnoci. Motywy osobiste graj rol take wwczas, gdy hitlerowcy (co bardzo przy tym wane: rkoma rosyjskich policjantw) aresztuj siostry Mitki, co stawia ich ojca w sytuacji, w ktrej krzyuj si lojalnoci polityczne, rodzinne oraz narodowe. Podobnie dzieje si take, gdy miejscowy komendant policji realizacj swoich obowizkw wobec okupanta uzalenia od przyjcia jego owiadczyn przez Katj. Bohaterom przebywajcym w ukryciu nieustanne towarzyszy poczucie zagroenia s wszak wci poszukiwani, a take spodziewaj si, e zostan wydani przez ojca, ktry ma zarwno zobowizania wobec okupanta, jak i zaley mu na losie wasnych dzieci. Midzy bohaterami praktycznie cay czas panuje atmosfera wrogoci i nieufnoci, obie strony podejmuj prby zabjstwa. Gwna linia sporu przebiega pomidzy starost niechtnym wadzy bolszewickiej a czekist, ktry z kolei oskara starca o kolaboracj z wrogiem. Spr ten jednak nie jest ukazany w sposb prosty, schematyczny ani czarno-biay. Bohaterw w aden sposb nie da si podzieli na postaci bezwzgldnie pozytywne i negatywne, adne kryterium nie jest tu wystarczajce dla wydawania ocen moralnych. Ani stosunek do wadzy sowieckiej, ani relacja wobec

108

Agata Bachrz

okupanta, ani te wzajemne osobiste krzywdy nie ukadaj si w aden wzr, a raczej krzyuj w rozmaitych konguracjach. Ksztat wzajemnych relacji mona okreli nie tylko jako niejednoznaczny, ale rwnie jako pynny. W pewnym momencie zmienia si ukad si midzy bohaterami czy moe raczej naleaoby powiedzie, dokonuje si przesunicie w ich wzajemnych relacjach. Ojciec zostaje postawiony poniekd w sytuacji bez wyjcia i wraz z trjk bohaterw decyduje si przystpi do bezporedniego starcia z komendantem policji. Ostrzeliwuj oni grup miejscowych policjantw, ktrzy przyjedaj do Katji na swaty. Komendantowi udaje si uciec, ucieka musi rwnie czwrka ju gwnych bohaterw, ktrzy wsplnie poluj na komendanta. W pewnym momencie z ust sotysa pada zdanie: Skoczyo si dzielenie na was i na nas. Mimo rnicych ich stanowisk, odmiennych sytuacji yciowych, wyborw dokonanych w imi sprzecznych wartoci, wszyscy zmuszeni s tymczasowo? stan po jednej stronie. W scenie naowej, po zastrzeleniu komendanta, ojciec mwi do syna: A ty co tak stoisz, synku? Id, synku, broni ojczyzny. Mitka zostawia wic ojca i wraz z czekist oddala si z domu rodzinnego. Trudno ocen moralnych nie obejmuje wycznie sytuacji na ojcowskim podwrku, ale dotyczy caoksztatu warunkw panujcych na sportretowanych terenach okupowanych. Bezporednie odzwierciedlenie znajduje owa niejasno w odpowiedzi starosty na pytanie, dlaczego ludzie decyduj si na sub wrogowi. Mwi on: Gwnie za krzywdy, ludzie dugo pamitaj (w domyle chodzi rzecz jasna o krzywdy doznane ze strony wadzy radzieckiej). Tumaczy on rwnie penienie swojej dwuznacznej moralnie funkcji starosty probami mieszkacw wsi, ktrzy znaj go i ceni, tym samym uzasadniajc j logik mniejszego za. O niejednoznacznoci moralnej obrazu pisze rwnie cytowana wczeniej Isabelle de Keghel, podkrelajc fakt, i tematem tego interesujcego lmu jest zoono i nieoczywisto wyborw, ktrych naleao dokonywa podczas wojny23. Autorka pisze o cechach omawianego obrazu, ktre pozwalaj umieci go w rzdzie narracji alternatywnych, amicych tabu wojenne i kontestujcych ocjalny dyskurs pamici. Tak wic prcz niejednoznacznoci moralnej, w lmie obecne s takie tematy jak: jecy w czasie wielkiej wojny, niejednolite dowiadczenia wojenne Rosjan, rozam wsplnoty, ktra zazwyczaj traktowana bywa jako zjednoczona w obliczu wroga, ukazanie postaw braku sprzeciwu wobec okupanta czy wrcz kolaboracji, wystpowanie motyww osobistych w dziaaniach jednostek, stosunkowo mao wyostrzony sposb portretowania Niemcw, a take obecno okruciestwa i przemocy, nie zawsze potrzebnych i nie zawsze racjonalnie umotywowanych, pokazanych natomiast w sposb niezwykle realistyczny. Wypada rwnie zgodzi si z autork, gdy zauwaa ona, e obraz ten obchodzi si praktycznie bez bohaterw, a take wwczas, gdy zwraca ona uwag na wieloznaczno tytuu i trudnoci z odpowiedzi na pytanie, kim s tytuowi nasi: bohaterowie lmu (...) cay czas ledz si wzajemnie, by zrozumie, kto
23

I. de Keghel, op. cit., s. 756.

Wielka Wojna Ojczyniana we wspczesnej rosyjskiej kinematograi

109

z kim myli podobnie, a kto moe kogo wyda24. Naszymi mogliby wic by wobec siebie nawzajem trzej zbiegli jecy skazani na swoje towarzystwo i znajdujcy si w tym samym trudnym pooeniu; mogliby nimi by rwnie krewniacy Mitji, ktrych cz wizy krwi. By moe krg naszych naleaoby rozszerzy na mieszkacw wioski, ktrych jednoczy troska o wasne ycie. I wreszcie, okrelenie nasi opatrzone znakiem zapytania mona rwnie odnie do radzieckiej wsplnoty narodowej. Obraz wyaniajcy si z lmu Nasi warto zestawi z analiz anny Korminy i Sergieja tyrkova, ktrzy w artykule Nikt nie jest zapomniany, nic nie jest zapomniane. Historia okupacji w ustnych wiadectwach przygldaj si rnicom midzy dwoma rosyjskimi dyskursami wojny ocjalnym, pastwowym oraz ustnym, ludowym25. Jest to o tyle zasadne, e reyser Naszych wprost mwi o swoich inspiracjach ustnymi przekazami mieszkacw terenw okupowanych26. Artyku Korminy i tyrkova jest relacj z przebiegu bada terenowych przeprowadzonych na obszarach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy od lipca 1941 do 1944 r. Specyk badanych terenw, lecych w obwodzie pskowskim, bya dugotrwaa okupacja hitlerowska, a take odwieczne ssiedztwo ludnoci estoskiej oraz blisko terytorium, kontrolowanego przez radzieckich partyzantw. By to wic teren, na ktrym skupiay si rnorakie sprzecznoci. Podczas bada zbierano narracje osb pamitajcych wydarzenia wojenne. Zdaniem autorw cech charakterystyczn ustnych narracji o wojnie jest przede wszystkim indywidualizacja bohaterw opowiada. Zarwno swoi, jak i wrogowie, postpuj zgodnie z wasnymi jednostkowymi motywacjami, a nie wedug upolitycznionych schematw zachowa. Obie strony borykaj si te z ludzkimi problemami w rodzaju godu, chodu, cierpienia. Wrg nie jest szablonowy i stereotypowy, lecz okazuje si by ywym czowiekiem: jednym z powtarzajcych si obrazw, pojawiajcych si w opowiadaniach na temat okupacji, jest paczcy niemiecki onierz. Zazwyczaj to niemody, rodzinny czowiek, pokazujcy rosyjskiej chopce fotogra swoich dzieci lub matki albo te wskazujcy na jej dzieci z objanieniem, e zostawi w domu dokadnie tak sam dwjk. Niekiedy wini on Stalina i Hitlera za to, e spowodowali wojn. Jest on, podobnie jak jego rozmwczyni lub jej m, oar wojny27. Wyranie zauwaalna jest w ustnych relacjach problematyczno ocen moralnych, zawioci w ocenianiu postaw poszczeglnych zachowa. Autorzy pisz wrcz o istnieniu dwch osobnych historii wojny: czym innym okazuj si by wspomnienia rodzinne, czym innym natomiast narracja na poziomie ocjalnym. Po raz kolejny mowa jest o rozpadzie rosyjskiej pamici na dwie rne od siebie narracje, reprezentowane przez innych nadawcw i skierowane do innych odbiorcw. Podobnie te jak reyser Naszych, Kormina i tyrkov prbuj przywrci utracone znaczenie pamici nieocjalnej, ludowej, ledzc jednoczenie uwikanie niskiej pamici w obowizujcy
Tame, s. 757. . Kormina, S. tyrkov, Nikto ne zabyt, nito nie zabyto. Istorija okupacii v ustnych svidetelstvah, w: Pamjat o vojne, s. 222-241. 26 I. de Keghel, op. cit., s. 760. 27 . Kormina, S. tyrkov, op. cit., s. 225.
24 25

110

Agata Bachrz

dyskurs ocjalny (autorzy podkrelaj bowiem, e owe wywoane osobiste opowieci o wojnie pozostaj pod wyranym wpywem ocjalnych duych narracji jednostki opowiadajc o swoich przeyciach korzystaj wszak z zasobw kultury narodowej, z publicznych sposobw mwienia o wojnie). Podsumowujc, naley podkreli, e pokazane tutaj lmowe narracje to oczywicie tylko przykady sposobw mwienia o wielkiej wojnie, ktra niewtpliwie wci pozostaje tematem bardzo wanym w rosyjskiej wspczesnej kulturze, tematem ywym i na nowo przetwarzanym (cho niekoniecznie na sposb innowacyjny). Przykady jednak, ktre miejmy nadzieje uzmysawiaj pewn wielogosowo, ktra istnieje nawet w ramach stosunkowo bezkoniktowej kultury pamici. Naley przy tym cay czas mie na uwadze, analizujc artystyczne obiektywizacje pamici zbiorowej, e lmy zawsze bd wypadkow indywidualnej wyobrani, udostpnionej twrcom przestrzeni instytucjonalnej i swobody nansowej (idcej nierzadko za wsparciem o charakterze ideologicznym), oczekiwa odbiorcw oraz przewanie pewnych historycznie utrwalonych sposobw mwienia na okrelony temat. Raz jeszcze trzeba powiedzie, e naprawd trudno o jednoznaczne diagnozy stanu rosyjskiej pamici zbiorowej, mimo obecnoci dyskursu dominujcego, ktry reprodukuje od lat raczej niezmieniony obraz II wojny wiatowej w wiadomoci spoeczestwa rosyjskiego. Dominacja ta nie oznacza jednak wycznoci.

ABSTRACT The article deals with selected ways of presenting the Second World War in contemporary Russian cinematography on the example of several lms produced in the years 2002-2008. The theoretical framework of the analysis is dened by issues pertaining to collective memory, its carriers and the medialisation of memory. In the background of the considerations is the thesis that the victory over fascism was and still is a vital factor in building Soviet and Russian collective identity. This effect is achieved by sustaining the state-controlled, heroic, one-sided and unrealistic image of the war to the exclusion of elements at odds with the paradigm of victory. Contrary to such an interpretation, the author of the article draws attention to the heterogeneity and polyphonicity of the Russian discourse on the past. Analysis includes lms which adhere to the legitimized heroic discourse as well as those that present other, alternative or even subvertive narrations.